Full text of "Groot warmoeziers handboek"

See other formats

This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves bef ore it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that 's often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.

We also ask that you:

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.

+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
any where in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web

at|http : //books . google . com/

IIPRARY

Digitized by >

Digitized by VjOOQIC

WARMOBZIEBS HAIHDBOEK.

Digitized by VjOOQIC

GROOT

W^AKMOEZIERS

(aaiiaiD@i!>iii2,

DOOU

T. F. UILKEIS,

jRredtkant te Weke pv Zfiurdijk.

-H^^^fOS H» ciH>^-

T£ Arnhem^ hu
P. A. DE JONG.

1855.

* Digitizedby VjOOQIC

*"#i'

Digitized by VjOOQIC

VOORBERIGT.

HêÜb ma de meeste beschetdenheid ^ dat wij dit onderha-
•gi werkt ket Nederlandache publiek aanbieden^ eene weU
^Saie'mitecBngsi blijvende éwfochten. Zoo ved ons doen-
^ « IMen wij gebracht^ Uar dat gene mede Ie deden , wat
«o- emigermate op de warmoeeervf betrekking heeft, tondet
BdjActf alles ie hebben kmmen opnemen. Aangaande de
^P9»e der gedach&enmerken , hebben wij one niet altijd aan
^ «n LOTKABüS gehouden, doch te ook van persoon,
I s^BK, DBCAKi>OLLB oi Onderen gebezigd.
I 3üii jgi cna wéOigt hier en daar van te groote wijdloo-
fV^ hadiuldigenj dodi wif hebben vermeend^ nieta terug
^ ^oom houden j wat tnaar eenigme in betrekking tot eenen
^ Ml n^ferheid etondf weSke in one Vaderland j behoudens
^ brmAtdadige pogingen van veb, nog moet opgebeurd

^^aoi hartd^ken dank 'brengen w^ die bmten- en binnen-
^odêdis gdeerden toe^ die ons wd door hwme meerdere

Digitized by VjOOQIC

nr VOOBBSBIOT.

k&mi» m etvanng hehbm vnUm voorlichten , en allen , d
door hwme belangsteiieade bemoeijmgenj ons dege moeijeUfi
taak hebbm verg&nakhdvfkL

De waarde vtm dk werk^ kUen mj volgaarne ter beslii
mg van ervarene beoordeelaars over^ die ons toch wel m*
adlen afii£eggm^ dat wij ons aangaande hetzelve^ veel ttfé
veet moate m vele opofferingen hebben getroost

Weme, I Mei 1852.

DE SCHBUYER.

Digitized by VjOOQIC

% a ift « 1^ id%

Bladz.

teUer

*«««PPeL

— éatéh bouw enz. ïd de

pro?. GroniDgen. . . .

11.

U. Friesland. . . .

17.

U. Drenthe

23.

U. OrerijsseL . . .

24.

U. Gelderland. . . .

33-

UL Noord-HoUand. . .

36'

\L Zeeland. ....

38-

U. Dtrecbt ....

41*

ü Noord-Brabant. .

43.

Jiahel bert. Umbarg.

44.

— SEmi Tan denAardappel-

boow in ons Vaderland

■1 1849L . . . . . .

47.

- RitQar der ziekte. . .

- GeTo%(rekkingen alt bet

■edogedeelde. ....

78.

Mbeue.

lOU

-(BoMh->.

106.

Bjadz.
Aardbf^je fMasndbloeijers-). 100.

— (Tuino. . - * . , 109.

— (Sier-). . . . , , . 109.

— (Caproaqiera-). . . . ,110,

— (AnaoaB-) HOL

— (Virginische-K . , . , HO.

— (Carofini^cbe-J* * - - ^111.
(van Cbiïiï. * . . . . lU.

— (iDtiiache») 11 L

AardQoot 114.

Aardpeer. . IIOl

AardpimpertuKit 1^

Ajain. ..*«.... 129u

Alsem 13a»

AmarËQt {Uilgespreide-J. . .137.
Ananas. , 139.

— (Oude-) . 157*

— (Nieuwere-). . , . - . 159.

Andijvie. ~ « 164,

Angeïika. ....... lia

(Bosch^) 174

AniJB 17&

Apio3. . 181.

Digitized

by Vj(

INHOUD.

Bladz.
Appeltje der liefde. . . .184.
Aracacba esculenta. . . .188.

Artisjok 192.

Aspersie. ...«..• 200.

Basilikum. 229.

Beet 231.

— (Zee-). ..,-•.. 241.

— (Mangelwortel-). ... 242.

Beniagie 245.

Bieslook 247.

Boon (Groote-) 249.

— (Tarksche-) 257.

— (Stok-snij-) 286.

— (Slam-anij-) 2ö9.

— (Slinger.) 273.

' (EgypUsche.) . . . 273.

(Langschokkige-). • 273.

Baoüh2Akruid. . • . . • 27i7.
Boussjnf^uüia baselloldea. . 279.

Bijv^jel. 2^

ChaJot . 385.

ChmnpignoD 388*

Chenille» •..'..•. 313.
Pir^ïiaDt (Sierlijke)!. . . ^21^

Cker 319.

Oehorel. • 321.

CïtmEMikmid. .•►..• M3t
Cl&ytiinït. ••.....»• 396i

Dahlia M7.

Dille 35&

Ooïappd. 358u

Oragop. ••.•••. 36L

Erwt, -.afia

— (Dop-) , . . 379.

— (PeuU) . 384L

GAnstcToet (Welriekeode-)4. . 30ft
UeHsboom. ...««. aO&

BondalaBd. .••«». 398.
Hop. ........ ..4011^

HuiftlooL «êlfi;

Blad:

Hysop.. . 42(

Kalebas 42^

Kardon 432

Karwei 431

Kastanje. (Water-). . . . 440

Katplant 443

Kattekraid 443

Kers (Oost-lodisohe-). . . 445

— (Tuin-) 451

— van Para. 454

— (Veld-) 45Ö

(Raket water-). . . . 458.

— (Winter-). ... . . 460

— (Water-) 462

KerVel 466.

Ketmia. (Eetbare-). . • . 472.

Knoflook . 474.

Komkommer.* .... 479.

-. (Gewone-) .485.

'— (Tros-) 487.

— (Arad*-) 487.

^ (De slang-)» ..... 487-

^ (Spring-) 488.

Komijn 490.

KooL . * 492.

(Gewone wUte sIuÜp). . 493.

^ (Sayooije of Mtiaanscho» 501.

(Brusseliolia-). .... 504.

— (Groene*) 504

(Bloem-). 507.

— Raap of RaapkmiL . . 513.

— (Ze6-^ 523.

— (ChiMflcfca, Péi^Tsai-). . 527
Koren (Turksch-). .... 530.

Koriander. ...... 550.

Kliek over 2m» .... 554.

Lakplant 556.

UvendeL 559.

Ulie. 56S:

UpelbUd. 571.

Digitized by VjOOQIC

INHOUD.

-a«^). . . . .
- tiaaldoep-): . •
-tGroeD»-) of met

ihddeseliiL . .

iWaler-)

KTÉ. • • . . •
BT^

9S(airdL

Kfatsehade (Zwarte-).

«fie.

Mpi.

'S*)»?. .
unJobloea.

ipcr (Spaaosehe*).

Bladz.

. 575.

.5dl

.583.
.587.

Ktecie.

BBf«neL

^ntó. ..... .

«i.

'^<n6a «coleDta. . .

'MöL -.

r. " • • • • •

Hl.

^ ' .' '. ! .' .'

^''aML

'***"■» (welriekoMle-).

. £25.

• 638.
. 632.
. 635.
. 644.
.649.
.668.
. 673.
.676.
.678.
. 685.
.688.
. 692.
. 697.
.705.
.715^
.717.
. 730.
. 733.
. 738.
. 744.
. 748,
. 753.
. 763.
. 767
. 810.
.819.

826.

^^^fmk. ^ 84i

'^ 847,

Mlw^h of duit-)- . . .848.
<Zoiöcrkrop.). . . . .851.1

.Bladz.

Salade, (WiDterkcop-). . .856.
(Cba7onftche> tluit* of
bind-) 858. ,

— Diwsel- 866.

— Fransche Lataw. . . . 867.

— (Eeuwigdurende-). . . 868.

— (SÜDkende-) 868.

— (Ydd-). - 871.

Saüe. 875.

Salsefy 8WI

Schorseneer. 89^

Scolymus. . , 902.

Selderij 905.

— (Knol-) 911.

Sennebiera 913.

Slaapbol 914.

Snijmoes. 926.

Solanum utile. 9*27-

Spinazie. 929.

— Mét doornig zaad. . . 929.
^ glad zaad. . . . 931.

— (Malabaardche ). . . . 934.

— (Nieuw-Zeelandsche-). . 937.

— Met vrachten als Aard-
beziSn 940.

-(Veld-) 943.

(Bosch-) 944.

Standelkruid (Harlekijns-). 946.

Suikerwortel 955.

Trichosanthes. 058.

Truffel 960.

Tijm 97a

— (Veld-) 972L

OUucus tuberosuft. . . . 974.

Valeriaan. 986.

Venkel 991

— (Zee ) 998.

Vuorkruid. lOOa

Wortel 1004.

Wijnrait 1019.

Digitized by VjOOQIC

vin

INHOUD.

Bladz.

Uskruid 1022.

ZoDnebloem. 1024.

ZuriDg (Veld-) 1027

— (Schaaps-). 103L

— (Water-). . . , , . 1032.

— (Gekruide-) 1032.

— (Spitse-) 1032.

-* (Stompaohtige-). . . . 1033.

Zoring (Blaaawaohtige>>. . 10

— (Zee-) 10

— (VioolTormige-). . . • 10

— (Water-), 10

(Gekartelde-). ... .10
(Klaver-). ..... 10

— (Winter-). 10

Zweseri^Lken. . • . , .10

Digitizedby VjOOQIC ^

AARDAKER.

(L(xthyru8 tuberosus.)

^jew», dat ook Ato'dakel^ Aardmuis en Muizen mei siaar-
Swoond wordt ; en welkers beoaming Laihyrus van theo-
^fcerkomstig is , aangezien men, hoewel ten onregte, wil,
«*<fe Arackidna of Arackys van dezen zoude zijn, is eene
'«*»€fce vaste plant, en geenszins de Dudaim der Hebreërs,
«"* in (?«», XXX : 14—16 en het Hooglied VII : 13 gewag
"«kt wordt, en die sPRBseEL voor de cucumis dudaim houdt,
^'«rsaleb, welke oostersehe soorten van orc/ds leveren,
*!«wooBlijk door Mandragora vertaald wordt {Bulletin de
*■• tól3); noch eene soort van Apios^ door de Amerikanen
**^ genaamd , zoo als tragus beweert.
^J5*»u* rangschikt dit gewas onder dt PapUlonacées ^ en,
^krt stelsel van ldtnieüs, behoort h^elve onder de Dia-
J**? ^ndria met het navolgende geslachtskenmerk : de

^^Nel%; de beide bovmste slippen zijn de kortste; de
^'•fj^^nronnig; de stijl vlak, aan den top eenigzins ver-
^ « peol is langwerpig en bevat vele zaden.
J^^rtnt die menigvuldig in Oostenrijk^ Zwitserland^ een

Nedle van Frankrijk en volgens urhaeus ook in Taria-
^P'w^leö wordt, groeit in ons Vaderland het weligst, in
^^'^ ^^eehi^ Overijssel ea Zeeland^ in de korenlanden,
^^j*|v de gerst en tarwe, hoewel zij ook onder de erwten
r^J^gevonden wordt

'l'^'wn zijn ovaal , de bloemen uit veel bloemige bloem-
J^ voortkomende, rooskleurig, en b i/t^o^' en «/t^' geopend ;
^ ^ wortels, die , knobbelig en zwart zijn, in hoedanigheid
• -/ 1

Digitized by VjOOQIC

met die der Apios Hiberosa en uitwendig met die der Spoi
esculenta zóó zeer overeenkomen ^ dat men ze op het ei
gezigt naauwelijks . Tan elkander onderscheiden kan. Aaogc
deze plant genoeg in het wilde gevonden wordt en bijna tot
onkruid, inzonderheid wegens de sterke yermenigvuldiging, z<
kunnen worden terug gebragt, zoo worden de aardakers nog
ook in de moestuinen en het beste bij eene opene standpla
in goede kleiachtige gronden , voortgekweekt.

Volgens PONSE iegge men de wortels in eene weltoebei
aarde, in reijen, met eene onderlinge tusschenruimte van 12
men , ze daarna m«t aarde , ter dikte vem 3 duimen , dekke
Gewoonlijk worden zij niet voor het tweede jaar aitgedoli
de kleine knobbels steeds ter voortk weeking bewarende.

Men kan de aardakers ook door zaad voortkweeken , d«
Maart luchtig uit de hand gezaaid en ondergewerkt moet i
den , den grond bij langdurige droogte alsdan bevochtigende

Ook kan men de peultjes in kuilen van 3 duimen afstand
ter diepte van 2 duimen leggen ^ doch hoedanig de zaaijing
plaats hebbe, steeds zal men het best doen , het gewas twee j<
op dezelfde plaats te laten verblijven en het des winters c
roest te dekken, terwijl de verwelking van het loof genoegz^
den tijd der opneming aanduid.

De aardaker levart een gezond en smakelijk voedsel op;
wijl PAYEif ons de voedingskracht deswege doet kennen, i
de 100 deelen berekend eli wel met de bollen van het eerste ji
in vergelijking met de onderstaande :

Boussingaultia Baselloïdes. 20.30.

Apios tuberosa. * . . 42.04.

Psoralia esculenta 71.52.

Lathyrus tuberosus 24.85.

üUuoo lOM.

Solanum tuberosuro 25.05.

De Aardaker s , waarvan men de Zeeuwsohe voor de beste hou
hoewel die uit de Nederèeiuwey uit den Tielerwaard^ uit de <
streken van Zevenaar^ Bttren en KuUenburg de eersten w«
toegeven , worden in het najaar opgenomen « in eeneI^vor8tv
kelder bewaard, en kunnen tot verschillende doeleinden ge
zigd worden.

Niet alleep toch dat men dezelve gebraden of gekookt , als «
lekkernij , kan voordienen , maar ook leveren zij als meelaoj

Digitized by VjOOQIC

'cd av foedzaam tijiide) ten wescnKjk eD geiond voediogsinid-
M f , en waarom bd teer Ie verwonderen is ^ dat men van dese
^^^mdtnaerdêi^ée gewesten van ons Vaderland, zoo weinig
>vk maakt; te meer daar ook de toebereiding zoo hoogst een-
^liS hMlea mag. Wil men de aardakers immers gekookt Toor-
iaci, din doe men m het kokende water vooraf eenig zont ,
«asna Biea de knobbels^ bij kleine hoeveelheden , in het ko-
iode wiler werpt, zorg dragende, dat het steeds aan de kook
k^, naardien zij anders hard zonden worden. Op deze wijze
be OMD dezelve twee aren zacht koken , waarna zij opgedisdit«
B M geschild te zijn met een weinig koude boter gegeten wor-
^ b frankrifk worden zij door de kinderen en geringe
^Uodeo raauw genuttigd, en als zoodanig in menigte op de
wAte» Ie Gaiinm , te Sologne en te Berry ter verkoop aange-
^^ Het lijo inzonderheid pahmentier en van geuks die op
fct gebruik van deze vrucht aandringen , waarvan zelfe een ge-
tad, smakelijk en fijn brood kan gebakken worden. Ook lot
^ slijfeelbereiding zijn de aard akers evenzeer en welligt beier
^ de aardappels geschikt, indien men althans bergius geloo-
"«Bug, die zegt, uit een pond aardakers 3 oneen stijfsel ver-
*«?» te hebben. •

^ l«t werkje van j. l. cbrist , Verhandeling orser de- aarda-
^^'ideneker nut en gebruik ^ bijzonder in plaats van kof fy^
^ L i> BRouwEB uit het hoogduitsch vertaald, heefl men
^ BSToigende: ^ De aardakers , die men tot het branden der
l^j bestemd heeft, moeten goed schoon gemaakt en in kelders
"«^ mos worden geborgen: bij tijds worde daarvan zoo
^ ik Qoodig is , in kleine vierkante stukjes gesneden, die na
^ ^ openlacht gedroogd te zijn , in doozen of kisten bewaard
'^^^ Deze stukken nu (geschild of ongeschild, hetwelk on-
^^^^ is) worden even als koffij gebrand , en overigens zoo
**^*««« gekookt en behandeld."

WBffliA zegt, dat het gedisleleerde water van deze plant,
^9^ io plaats van rozewater verkocht wordt, naardien
T^^öogeveer zeer nabij komt, wordende dit door nebbien
T^^^d, die opgeeft, dat men zich ter verkrijging daarvan van
*« «ttdakcr zelve bedient.

JjJVfi TRAFPEïi deelt in zijn Herbarium vioum mede, dat
■^"indachtig gedeelte van deze plant voor paarden , schapen en
^^1 een uitmuntend goed en gezond voedsel oplevert, vooral
^^^^^ het voor melkkoeijen en paarden met stroo vermengt
■^owk; bovendien heeft het als schapenvoeder de eigenschap van

Digitized by VjOOQIC

zeer zuiTerend te zijn, waarom sommige schrijvers aangera<
hebben, om deze plant op drooge weilanden aan te kweekt
waartoe men de wortels slechte diep in den grond behoeft
leggen.

Verders zegt hij, dat de varkens bij uitstek gretig naar a
vrucht zijn en dezelve zee^ goed weten op te graven, waai
sommigen op de gedachte kwamen, om zich ter verdelging
deze plant in de korenvelden van deze dieren te bedienen.

De uitvoer van deze vrucht naar andere landen is niet noem<
waardig, hoewel de Zweedsche schrijver skoge verhaald, dal
jaarlijks van Amsterdam naar Zweden geheele scheepslading
in tonnen met zand gepakt, verzonden worden.

iis^w^aii

Digitized by VjOOQIC

A.A.KDAMANDEL.

I (Cyperus eseulenius.)

de AÊtdamandel ontieent hare geslachtsbenamiiie; Cypenu

^ bet grickacbe woord koparos, ^XcUhUa^ eaptula^ of vos-

'ikte beteckend , om dat de wortel de gedaante yan een zaad-

fca^ beeft. Pustus brengt de cyperus tot de biesplanten terug.

%uun tot die, welke geen halm, doch echter bloemen als

k^nen hd>l)en, terwijl bajüs of wiat dit gewas onder de zal-

^ meent gerangschikt te moeten worden , die , hoewel gras-

<(A<%e, Dogtans geen halmachtige bladeren en strooaohtige bloe-

aen hebben. Decakdollb plaatst deze plant onder de eypéraeieê ,

o. Tolgens het stebel van umiAEUs, behoort dezelye onder de THan'

ma Mmtogynia^ met het navolgende geslachtskenmerk: de kaf-

bUadjes, die den kelk uitmaken, liggen in twee rijen, als schub-

^<B^ aarvormig, over elkander; het stijl^e Talt af; geen bloem-

kraas; iéo blootliggend zaad. Baühiii maakt in zijn Phytopinax

^m tien sooitoi gewag, welke hij naar den smaak, gear, bladeren

ra htakooist Terdeeld, hoewel er meer dan twintig soorten van

üt geslacbt zijn, waarvan sommige m Engeland^ DuUscfUand tn

Frankr^ te hcris behooren. De cyperus eseutetUuê nogtans is

«ene vaste plant uit het zuiden van Europa en het noorden van

Afrika herkomstig, dagteekend zich van 1507 en wordt veelvuldig

* de moerassige streken van Spanje gevonden. De wortels , welke

E««bcfatig en knobbelig zijn , hebben de grootte en eenigermate de

t^dfwnle van amandelen en zijn talrijk bij elkander. De sten-

I ^ fif halm is ongebladerd en driezijdig; zij bloeit schermvor-

m| of aan eeoe gemikte aar.

1^ vaortkweeking geschied door de knobbelwortels , welke
Am,fé6r de aitzaaijing, vier en twintig aren, in zoo mogelijk
^*mv water legt , waardoor de ontkieming aanmerkelijk bevor-
M wwdL De wortels , aldas geweekt zijnde , legge men in
Plaatst van de maand Maarte in reijen van zes duimen diepte,
^ men onderlingen afstand van ongeveer twee palmen en wel
B emc hgte, een^ns vochtige aarde, hoewel dit gewas , in onze
'^^'^'e^^ gewesten, eene warme standplaats behoeft om wel te
^^'HL De wortete, die bij een gunstig jaargetijde, reeds in het
lulit fSQ Jififf eetbaar zijn , worden nogtans niet voor Oetober
* Ihcember optganoroeo en even als de aardappels vorstvrtj

Digitized by VjOOQIC

bewaard. Ofschoon de yoortkweekiag tok 4»or zaad geschie
den kan, zoo wordt deze wijze van vermeQigvuldigen in om
vaderland zelden gebezigd ait boofde dat de eerste zekerder ei
spoediger is.

De latere verzorging van het gepoote of gezaaide levert nie
het minste bezwaar op , naardien men slechts de bedden van on
kruid behoeft sdMKui Ie hcMiden, zonder lich om bei gewas ver
der te bekoraneren.

De knobbelwortols van deze vruoht geven y betzij raauw , keU|
gekookt, eeneioele aangename en smakelyke spijs, Noisnrs deel^
mede , dat men er eene leer getochte drank uit bereidt, en er olk
uit getrokken wordi, terwijt w^, in é^ Revue Hm'Ocoi&lBSO^ awu
geteekend vinden , dat men er in Valemda v««l werk van iMakfc

Ter bekoBUBg van dazt knobbeiwortoU zal oMn bei best doen
dezelve uit de kweekereöen van johan tioqbbxqmm. , fmbdrich iOMkPfl
HAA6E, of van j. c scHiaof , aUe in Effwfi^ ie doen ontbieden , bed
welk gemakket^k door iusachenkooMi vaa^ Heen» obhagb en
V. scHEBTZKa KN I0NS5 , bloeBMSten en laadkoopers te Ucuurkm^
of door bemiddelieg van den Heer ■• c. jkFFOoariT nn.^ bloemist
te UteeiUy geschieden kan , terw^'l w^' voor de meer noeidelQke
streken gerustelijk den Heer o. h. nosms van Frtosnseém, hy
Ahtèeiay durven aanbevelen» die ieder voorjaar «ei z^Mi groote
verscbeidenheid zaden, de previnelto Overifuely Df^mtitéy Grch
nmg0H tnFrMémd bezeekt, alsmede de üeeren Gebr. db wm.)
beomkweekers en bloemisten op de Smüde en DreMihe> Wyder&
verwijzen w^ aangaande dü gewas op de werken van me» twhl
HOST, lcmi^e9 et de^tripëtmet graminMm m»Mawnm^ La ban
Jardakr 1851; en noobith, du Jwrdimkr.

é Té Ti 1 <■ I

Digitized by VjOOQIC

AARDAPPEL.

{Sokamm htberommi.)

h Agrdq^ ook wel Patater geooeaid , oatleend zijn ge*
^■■^faaaiiiiSoAzjitaB, zoo men wil^ van het latijnsche weord
NI of MOiatimm^ troost, wegeos de pönstdleade en Ttr-
^wnde ttgODachappoB vao dit planteo geslacht, over welke af-
üiis meo verder kao ziea bij de bebaodélias der aDdere soUh
«1, Uffwig de soortADaam tuberasum , knobbelaehlig of koob-
Mimig bcleekcnd , wegens de gedaaate der wortels.

^^K&iMuc raogsdiikt dit plaoteBgewas onder de Soütftées^
^ vdgois hit atelBei tsa umiakus , behoort het onder de pa»-
^k memgyma^ met hei navolgeade geslachtskenmerk: de
^MQbüJYende; die bloemkrans, rad- of klokvormig, vijflob-
%<i sepboid; de meelknopjes zij^ bijna vereenigd, aan de
N oet gaa^es opei^Yerslende ; het laaddoo^ tweekleppig en
^l^^i zijnde hel sa&rUk&unerk : met eenen knoldragen-
j^ yy^i kroklachtigpv steog,' afgebroken gevmde bladeren ,
^'^ kloeoHleeiyes , vijfhoduge hloemkroonen.

^ wortel b getakt, vezelig en brengt aan aHe kanten utt-
J'wli en knollea voort. De getakte , pöP^Mïhlige , liggende
^ W*'^, tUottphofkige sleng , met vEezige kanten , nn eens
f^inai behaard, dan weder glad» De hMeo oneven gevind,
f^Mi« gaafraadig , ongelijk , bijna eirond , meer of min be-
^ De fidvorinige vijf hoekige bleemkroonen , zijn bijna de
^ SroQtflT dan de vpkeUgB, blijvende kelk , en staan tuilvor-
?^^^^|^AB^ De belanstijltjes efevonwg, kkia, met groete
r^^n^St^ bijkans zamengegroeide, met twee poriën openbar*
*^kelakoopies, welke bloemen gewoonl^k in Julü en Anh
flgt ODÜoiteD. Daarna eene bijna ronde, tweehoekige, veel-
^% b(g; de zaden byna eirond ^ net eenen vliszigen rand
J^Jjderland van deze vaste pUÓt is Anurikay en wel in het
T^^ ^^ «& Peru , wordende doer clusius de aardappel ,
^Hm ^ ^^f^ti^Umen genoemd , waarschijnlijk in navolging
jj^ ^Qjaard CjUutE, die het eerst onder den naan van
W gewag van deze vrucht maakt

J^ * «leeneen van gevoden, dat de gek aardappels van

|2<pipas aMarelas> als de oorspronkelijke plant beschouwd

vonka, die aUe andere vevseheidenliedeB verre in deugd

Digitized by VjOOQIC

overtreft. Oe bloemen yan deze zijn geheel wit, en het sohfal
derhalve als of de zoogenaamde Wübloemen^ die bij ons gekwefcki
worden , het meest roet de oorspronkelijke overeenkomen. VoIgenS
sommigen zouden de eerste aardappels door eenen Engelschman
Sir JOHN HAKKERS of HAMKING8 , ten jare 1545 in Europa zijn be'
kend geworden, terwijl coviee zegt, dat zij door hem in 1565 i
van Santa Fé naar Ierland overgebragt werden. Anderen vtv*
zekeren , dat zulks eerst in het jaar 1575 , door framcis draik:) i^
geschied ; doch goede beweert , dat dit in 1586 plaats vond, eD
dat zij vier jaren later ook in ons vaderland bekend wer4en \
hoewel er ook zijn die het juiste jaar op 1585 stellen.

De bouw der aardappels echter werd eerst begonnen, na eenc
tweede overbrenging ^ door w alter of walther raleigh, eo ^^1
in 1586. De opgave van wh^ldenow, die zegt dat raleigh ïd
1623 de eerste uit VirghUe medegebragte aardappels in lerlaM
kweekte , is nogtans onjuist , naardien raleigh in 1618 te Wesl*
nunster onthalsd is.

Gaspar bauhin of bauhinüs deelde aan clüsiüs de afbeelding)
van dit gewas , en derzelver wortelen mede , die hij in 1590 ver'
kregen had, zijnde nok hij de éérste die daarover een werk
heeft in het licht gegeven. Gerarde ^ een oud Engelsch kruid*
kundig schrijver, vermeld in zijn, ten jare 1507 gedmkt krui^
denboek, dat hij zelf in zijnen tuin te Londen^ aardappels in
het jaar 1590 geplant heeft, en dat zij aldaar een even goed gewas
opgeleverd hadden, als in derzelver geboortegrond Virginia ^
van waar hij ze ontvangen had.

Ook worden er gevonden die het er voor houden , dat de aard^
appels reeds door de Spanjaarden^ in het begin der 16de eeuw ^
werden overgebragt , die ze taraloufji noemden , en dat de Duit'
schers de eersten waren , die ze van hen overnamen en aanplan-
teden, zoo dat zij in 1588 reeds in den Keizerlijken tuin te
Weenen groeiden, wordende door de DuUsehere ^ hi^ verbaste-
ring, kartoff'el genoemd.

Het verschil in meeningen moet ook daaraan toegeschreven
worden, dat sommigen de gemeene virginisohe aardappels (sola-
num toberosum) en anderen de zoete aardappel (convolvulus ba-
tatas) op het oog hadden , welke laatstgenoemde vroeger dan de
gewone aardappel naar Europa werd overgebragt , en uit Nieuw-
Grenada berkomstig is.

Aanvankelijk werden de aardappels door slechts weinigen
verbouwd , en voor eene groote lekkernij gehouden. In een ge-
schreven huishoudboek van Koningin anna , gemalin van jacobds I y

Digitized by VjOOQIC

"^ '4H \ ^-

il ■ 1018 stierfy Tindl men den inkoop eener kleine hoeveel*

li avdappel tégen 2 scheUingen per pond aangeteekend.

Mlooinklijke Maatschappij beval in 1603 de oitbreiding der

■fappeltedt aan, als een gesehikt middel om hongersnood

ft voorkomen; doeh desalniettemin werden nog omstreeks de

pnÊ 1683 eo 84 de aardappels uitsluitend in de tainen der

qka gekweekt, hoewel men in het laatstgemelde jaar dezetve

n ÏMUCSihire in het opene veld begon te poten , hebbende zich

it graa&chap langentijd door eene sterke kultanr deswege onder*

h Ierland werden, gebjk men algemeen gelooft, de aardap*
pdk Biet eerder dan ten jare 1610 ingevoerd , als wanneer ia-
LQci eeoe kleine hoeveelheid derwaarts zond , om in eeoen der
(oiMD van njo, omstreeks ïoungial gelegen, landgoed geplant
k worden, terwijl het te Lismore CasUe was , dat men zieh het
«nt met dien boow in het bijzondere onledig hield.

AUaar breidde zich derzelver teelt veel sneller ait dan in En-
§eimd en zij hebben , eenen geruimen tijd , het voornaamste voe-
1 , voor drie k vier vijfde gedeelten der bevolking, ait-

b Se/Mland werden tot op het jaar 1728 de aardappels slechts
MS io de tainen van bijzondere personen aangekweekt , terwijl
e«nt omstreeks dat jaar een dtiglooner te KyUylh^ PRCfTT ge-
Muad, dezelve in het opene veld begon te kweeken, welke man
• 1192 te Eébmèurg overleed.

De bekendheid dezer vrucht schijnt zich in ons vaderland in*
mderheid van de jaren 1732—1735 te dagteekenen , bij gelegen-
^ van het huwelijk tusschen Prins willem de IV met ahna Prin-
*o vn Engeland^ op welke vorstelijke tafel alstoen aardappels
»iveiig warcai. In het midden der vorige eeuw begon eerst de
^iitti tiand in den aardappel een voedingsmiddel te zoeken ;

^ 9ok toen kon bij velen deze vrucht de paslenaak niet

'C'Üigen , ja zelfs werd het als schadelijk voor de gezondheid
^<Nkoawd, om uit een schaaltje meer dan vijf aardappels te eeten.
BoBia geeft in zijn algemeen woordenboek , dat in 1768 in het
^ verscheen, slechts den naam, zonder eenige beschrijving of
*iipnjzing van den aardappel op, en iiAiinHBT zegt in zijn KaUoh,
^ Mêlmtr: aanbidt den goeden regeerder der wereld die ook ons
^^etMige jaren den aardappel uit Engeland deed toekomen enz.,
^vdende na in zoo groote menigte aangekweekt dat het gemeene
^ voor vijftien jaren (1775) alleen door de aardappels tegen
*^*n hongemiood in ons vaderland is bewaard gebleven. In

Digitized by VjOOQIC

]775~]780 was het gebraik Tan aardappels , telfs farf de bar-
gerstand, nog Tem van algemeen. Op de tafel Terachenen zij
of bij visch of met rapen vermengd. In het jaar 1800 werd nog
bij een fatsoenlijk bnrgerhaisgezin, op het land woonachtig, eene
hoeveelheid aardappels opgedaan, welke drie Ned. mudden niel
te boven ging en waarmede men zich een geheel jaar vergenoegde.

De eerste aardappelkelder in Anuterdam^ was in de Yijsel-
straat , hoek van de Regaliersdwarsstraat , onder het wijnhais. (Oe
Navorschers , 1851 , No. III.)

Sedert het jaar 1790 is de uitbreiding der aardappelteelt verba-
zend snel voortgegaan. De hoeveelheid die tegenwoordig in
Schotland gewonnen wordt , is tien tot twaalf malen grooter dan
op het einde van den Amerikaanschen oorlog.

Het was eerst na het hongerjaar van 1771 , dat de aardappel-
teelt in Wurtemburg meer algemeen werd en aldaar het bar-
gerregt verkreeg; en in IlaHe gebeurde dit eerst na de duurte
van 1817, hebbende de invoering in Frankrijk daarentegen reeds
in 1610 plaats gehad, alhoewel men in Bourgogne het eten
daarvan verbood , naardien men aan het gebruik van deze vracht
menigvuldige kwalen toeschreef.

Van de Kaap de goede Hoop zijn de aardappels eerst om-
streeks het jaar 1770 naar IndiB overgebragt, waarna derzelver
kuituur zich in de Madras provinciën , op Java^ op de PhiUp*
pijnsehe eilanden en in China verspreid heeft.

Thans worden er in Frankrijk, Italië en Duitschland alsmede
in ons Vaderland ongelooflijk veel aardappels verbouwd , ter-
wijl men, na de leren ^ de Zwitsers voor de grootste aardappel-
eters houden mag.

Dit gewas wil op alle soorten van gronden , en bijna op alle
plaatsen der verschillende werelddeelen groeijen , slechts diegene
uitgezonderd , waarvan de temperatuur tot uitersten , hetzij van
hitte of koude overslaat Evenwel tiert dezelve binnen de keer- '
kringen , slechts dan , wanneer zij op 3 of 400 voeten boven de
oppervlakte der zee verhevene gronden wordt gekweekt, waarom
de aardappel in de heete luchtstreek nimmer een algemeen voe-
dingsmiddel worden kan. Even wei wordt, volgens nsiisTRA, in de
Oosi'lndiën^ de KeUmg Olanda^ eene zeer goede soort van aard-
appels, verbouwd, en wel inzonderheid op de hooge landen van
Java en die tot het gebied der Oèloe (opper) MoesU befaooreny
terwijl men aldaar mede de Ohie (door welk woord de Javanen
onderscheidene aardvruohten aanduiden) merra of Roode Fqfat-
Iers tot voedsel aankweekt* De op Java verbouwde aardappels.

Digitized by VjOOQIC

dii BKo 10 hUy poot , na Tooraf om te ontkieiMil iogekaikl

ti^, iiebbeD een loetaebtig en laf meel , irjn wit en waterig ,

ti^ ia iMt midden Tan den knol eene verharde kern , van eene

Afaavaefatige Ueor , gevonden wordt Volgens de Verhand. van.

kiBtisciaMckgmooiseké^^t dl. Dl, vindt men op Java vier-en-

^n/S^ soorten van aardappels. Al te drooge of al te natte
pi^ên voegen voor dit gewas evenmin , want de vrucht sohikt
Mè éaarnaar ten eeoenmale , en wint of verliest in sroakelijkheid
a ooiTaiig, naar gelang de grond en de lachtsgesteldheid meer
rf nader voor hare ontwikkeling geschikt is. In zandige , ligte
o ioiondefheid drooge gronden immers , bereiken de knobbels
fes grooten omvang, doch ujn zeer smakelijk en niet zoo
goedig aan het verloopen onderhevig , terwijl zij , daarentegen ,
aeoie krachtige, zware en vochtige aarde , wel oneindig zwaar-
^ naar ook aanmerkelijk waterachtiger en minder aangenaam
tn smaak worden.

AAiSaande de soorten en verscheidenheden , den boaw en de
^ersflUleDde handelwijzen te dezen opzigte, hebben wij vermeend
liet beier te kannen doen , dan die van elke Provincie in het bij-
laider optegeven , en wel volgens de mededeelingen en berigten
0B8 deswege door verschillende personen geworden.

Tea einde nogtans hierover juist te kunnen oordeelen , rekenen
*!J «s verpligt de vragen vooraf medetedeelen , welke wij ter
^untwoordiog naar aüe Provinciën in ons vaderland alsmede.
A>Ar het Hertogdom Umburg hebben opgezonden.

ï^efte Moarten worden het meest verbouwd?

^dke U de kteur , de omvang en de hoedanigheid dee aard-
^vsïï die vereehülende soorten?

^dke bloemen brengt iedere ^oort voort?

^ re^ eene wijze is men gewoon de aardappeis in het
P^ te bouwen , en wetke gronden acht men 'daartoe het ge-

^^^kU?

GRONINGEN.

Verslag van den Heer ii.d. TBaasniA, oud Inspeotear van brug-
^1 wegen en waterwerken en voormalig Rijks-cultivateur, inde
^<^i«ie Suriname, te Ulrum,

te verdeeld de aardappeb in drie hoofdsoorten, naar de
S^*anlhad der gronden waarop zg geteeld worden, afait klei^^

DigitizQd by VjOOQIC

zand' en oem-aardappels. Over het algemeen zijn de eersten
veel fijner van meel, vooral de late wintet'Zeeuwsche,

De ztfn^-aardappeis zijn iets geler in het voorkomen en niel
zoo fijn, terwijl de f e^n-aardappels , graauwer en zwarter van
schil zijn, en eenen veenachtigen bijsmaak hebben.

Wij zuUen eerst de vroege dan de laU aardappels, met op-
gaaf der geschiktste grondsoort » behandelen; dan het loof, de
bloei en de knol, in grootte, kleur en hoedanigheid aanstippen,

1. Kruipers: goede, vruchtbare, zavelige kleigrond, digt bij
elkander pooten , niet diep , als schietende de wortels naar
beneden. Deze is mede van de vroegste soort. Bij goed
weder zijn de Kruipers n^en weken, nadat men ze gepoot
heeft, goed eetbaar , en met tien weken reeds meelachtig,
liggende alsdan gebloemd en gebarsten op den schotel.

Het loof is niet zwaar, en niet hoog, kruipende als het
ware over den grond , met een vrij groot roodachtig blad.

Bloeit deze soort van aardap(:>e1 , dat men maar zelden en
alleen op vette en gemestte gronden ziet, dan is de hoofd-
kleur der bloem wit. — Zij leveren gewoonlijk maar weinig
aardappels op.

2. Eiflingen^ ook Muizen genaamd, groeijen uitmuntend op
zand en duingronden. Zij schieten hare wortelen uit de vele
putten die deze aardappels hebben , doch dqf^r den boven -
grond en minci^r benedenwaarts , waarop men dezelve op'
grooteren afstand poot dan de kruipers; zij hebben veel
loof en eene witte bloem. De knol is langwerpig en l^n van
meel , doch het zware of dikke ein^e van den knol is beter
van smaak als het dunne puntige , zijnde deze punt ook meer
witachtig, spekkig of glazig, dan het dikke einde , wanneer >
men den aardappel gekookt heeft. Zij zijn iets later rijp dan de '
kruipers doch iets vroeger dan de re^^^iis», dlaauwen tn bon- '
ien die hier sedert het ontstaan der aardappelziekte te veel- *
vuldig verbouwd worden , en waarvan men een groot aantal *
soorten en namen heeft Het loof dezer laatste soorten is <
over het algemeen groot, donker groen van kleur, roet ge-
spleten bladen , en hoe donkerder de schil der knol is , zoo
veel te donkerder blaauw is ook de bloem.

3. Negenwekers : losse grond, de bloem bleekblaanw, de knol
zwaar van stuk , hebbende in kleur veel overeenkomst met de
kruiers , waarmede zg gelijktijdig gepoot worden , op nage-
noeg drie palm in het verband van elkander.

Digitized by VjOOQIC

i Siubwden: goede grond, de bloem donkerblaauw, de knol
Mformigroiid en op Tetteo grond zwaar van stok , de Bohil
der JDiol bleekrood van klear.
i Upüerf: deze komen het naast bij de bUekrooden^ zijnde iels
nMxlaehtig in de oesten of groeipatlen. Kort na denrooitijd,
lijode jLi/^fiterj-aardappels goed van smaak, doeh tegen het
Toorjaar ferüezen zrj kleor en smaak en worden blaaawaeh-
é^^ stijf en droog.
l Wüiemkes: middelmatig van loof, lichlblaaawe bloem, de
kml rond en tamelijk zwaar van stuk , doeh in den winter en
fooml tegen het voorjaar sterk van smaak.

7. Noord- Ameri/taners : tieren welig op eenen goeden, vraohtba-
ren grond , worden hoog van loof met een fijn getakt blad ,
de bloem lichtblaaaw. De knol is geelachtig en zwaar , het
ned grof, doch goed van smaak, hebbende wel eenige
ofereenkomsl met dat, van de zoogenaamde ffraauuatamde-
aardappels.

"> RMdm of eigenlrik Donkerbiaauwen : deze wiflen mede op
sdirale gronden groeijen. Het loof is bladrijk met puntige
bladen, de bloei donker en wel iets op die der korenbloem
Sdijkende. De AMne roode is fijn , de zware grof van
meel en somwijlen zoo dik als de Engelsohe soorten.

9. Kieme Roode of het Biaauwke: loof en bloem gelijkt de
eveogenoerode , de knol donkerrood.

'^ BUskesi een kleine aardappel, welkers schil roodachtige
tlakken heefL

^1- Peepm of Sioehnatters : behooren mede tot de vroegste
soorten , hebben eene geelachtige witte bloem en een witte
kaoL Des winters worden de stoehnatters eenigzins bitter
eo hardachtig of stokkig.

Ü GraauwsUimde: voor tien of vijftien jaren werd deze hier
het meest van al de aardappelsoorteo verbouwd en waren ook
n Friesland, onder den naam van OUegeien^ vermaard.

Men had vroeg en laat rijpen, beminnende eenen zuive-
ren, vruchtbaren grond, vrij van wied en onkruid. Zij heb-
ben een niet grof noch groot loof, en eene fraaije hemdscb»
bbanwe bloem. De knol is rond, ^jn van schil en meel en
iels zwaarder dan de Zeeuwêche soorten. De toin/er-graaaw-
itamde is uitmuntend van meel en smaak.

^ Winter Sieeuwsehem: deze soort komen, hier zelden meer
voor, vooral niet na de ziekte. Zij hebben een lichtgroen
Biet zwaar loof en eene heklere hemelschblaanwe bloem.

Digitized by VjOOQIC

De knol is ieto langwerpig en ongemeen ^don van scbü
Deze aardappelen kwamen ongemeen laat aan, gewoonlijk
tegen NoTember en hadden het fijnste en smakelijkste meel ^
van alle de hier yerfoouwd wordende aardappelsoorten.

14 Zomer'Zeeuwschen : mede goed van smaak , maar niet zoc
goed als de winter soort, doch vroeger aankomende.

15. Winter- en Zomer EngeUchen : vroeger voor beestevoedei
verbouwd, verkrijgen op vetten grond een buitengewoon
zwaar loof, de bloem is groot en geelachtig wit, ook d(
aardappel is zwaar van stuk, grof van meel en iets sterh
van smaak. De Zomer-Engeisehen zijn iets kleiner.

10. Steurschen: veel met de Engelsche overeenkomende, mede
met eene witte bloei , zwaar van loof ed knol.

17. Be&ema*s aardappelen , hebben met de Steurschen veel over
eenkomst en welke grovere soorten minder aan 'de ziekte
onderhevig zijn, even als de vroegen minder dan de late
De Bekema aardappel^ naar den overbrenger uit Drenthe
aldus genoemd , ia een grove aardappel voor ziekte of krol
niet zeer vatbaar, doch niet veel in achting en wordendi
onder h^ beestenvoeder gerangschikt

18. Sleenbergers : kleigrond, grof van loof, eene eenigzins pur*
perkleurige roode bloei en zwaar van knol.

19. Lan&man'e : een Engelsche aardappel , voor 30 jaren dooi
LANKMAif , een tuinier te Oenl, naar Vlaanderen overgebragt^
is , als de andere Engelsche soorten , grof van loof en knol ^
bezittende eene groote hoeveelheid meel. Zij breken bij
het koken en de schil gaat los , hebbende geen bijsmaak ^
inwendig vast en niet zoo als de andere soorten hol ol
klokhuizig.

Van alle deze soorten komen die onder no. 9 elders ook Kroont^
jee geheeten, thans het meest in deze Provincie voor, als zijnde
het minst voor de ziekte vatbaar, en weinig minder in ^nheid
en smaak dan de Zowter-Zeeuweche. De Engelsche soorten be<
vatten het meeste stijfeelmeel, vooral van November tot Maart
Vóór de eerstgenoemde maand is dit produkt evenwel nog niet
volkomen in den aardappel gevormd en na Maart ontneemt de
kiemkracht die stof aan het gewas.

De proeven met de hoeveelheid stijfisel in die knollen aanwezig
hebben de volgende uitkomsten opgelevert : 100 ponden aardappel^
ievo'den in Augustus 10 pond stijfsel , in September 14^, in Octo-
ber 14}, in November 17 ^ in Aprü 1S| en in ifei weder 10 pond.

Digitized by VjOOQIC

$9 pidÉllilei groodeii toot de aardappeHe«K zrjo do fa?etige
UqpvMfcB, 200 alB men die langs de Nooridkast tad bet Ifumingo
knuiet mdi^ waaronder de Klootttrtmurder aardappels,
fiórde 100 algeoieen heerscheode aardappelziekte , het meest
wmiard wareo; olschooo die Tao Fieteröuren, Warffüm^ (/t-
ff&i^ Uitimtm en Uiihtdsiermeden weinig minder in oaMak
«tooiledeB, als xijnde rijk aan ^jn en smaketijk neel, of-
idiMB andcreB de Zeeuwtche soorten, op de klei Terboawd , de
vMtkcOT geren , beweerende een nog smakelijker meel te htb-
^ lied ëe gusütus mm est diêjmUmdum,

TbiBS ecktcr is de aardappelbouw op de klei , alwaar de siekte
Wc mteA heersekte, en ook de knol in den grond bedierf, bijna
geM te niet gegaan.

Daar de ziekte gewoonlijk in JuUf ontstaat, begint men xieb-
r steeds meer en meer op toe te leggen , om de aardappels Troeg
khibbea, terwijl de pootaardappels, door sommigen, in man-
4ea «et kaf or in hoendemesten van stroo, in FetruariJ^ In de
nme koestallen worden gebragt; anderen laten ze in de
^•QBvertrekkën , onder de kooijen of bedsteden of in de keldert
■bpierai ; ran de beste pootaardappels moeten de spieren niet
i^^er dan een of twee Ned. duimen zijn , niet bros noch spillig

Sflon^e hgMiboawers, dieeenige bunders aardappels pooten,

tite xe achter de ploeg , langs de voren , leggen en daarna

^■'vpfeegen en eggen. Anderen maken gaten met eene spade

^ «nstreeks drie pakn in het verband en bij de tweepalm diep ,

<& niks zoo vroeg ^ als de vorst geweken en de grond droog is.

Beter eo regelmatiger is het echter om den pootstok te gebrui-

^^1 hebbende wel eenige gelijkheid met eene 'T*. De horizon-

^ stok daarvan heeft de lengte van eene halve el en drie tot

^ eeo tweede duim middellijn, de vertikale stok zeven tot acht

P*a lang en van onderen met eene ijzerenbus van twee een

^^^ pabn lang , van boven tien en beneden een duim in mid-

Vet de stok poot men de aardappels meer gelijkmatig van
<^le en afiOand , dan wel op eenige andere wijze, terwijl men
^ pootaardappels voorzigtig met duim en vinger uit de mand
• <te gaten laat vallen en wel zóó , dat de spier naar boven ge-
^ isi waarna men de akkers met eene tuinhark voorzigtig
*W en fijn maakt.

Zoodra de aardappels bladen bekomen en dus goed zigtbaar
^1 begint men den grond met eene kleine hak of koolhouw om

Digitized by VjOOQIC

te hakken en los te maken, waardoor men de vruobtbaarl
bevorderd en het onkruid verdelgd. Van de vroege soorten I
de inzameling na verloop van negen of tien vreken plaats hebb
en bij eene gunstige lente, omstreeks den langsten dag of
thans in het begin van de maand Jul0\

Zijn de aardappels alsdan evenwel nog niet tot volkoni<
rijpheid gekomen , dan doet men het best dezelve een dag vi
het gebraik in de zon en wind te laten droogen, waardoor
knol steviger en smakelijker wordt.

Is het voorjaar daarentegen ongunstig en zgn de eerst o
sprotene bladen en stengels dood gevrozen » dan brengt dit evi
wel geen ander nadeel toe, dan dat de aardappeb een weu
later tot rijpheid komen, ten ware het, dat de vorst zoo dJ
mogt zijn doorgedrongen, dat zij ook den knol aaogedaao hi
Verwelkt het loof als een gevolg der ziekte , dan doet m
het best de aardappels in den grond te laten, en daarvan t
kens niet meer te roden dan er voor het dagelijksche gebru
benoodigd is ; want verzameld men alsdan in eens de vcuch
soo zullen de door ziektestof aangedane aardappels spoedig i
heel zwart en ten eenemale onbruikbaar worden.

Noch de hoeveelheid der opbrengst, noch den prijs laat zit
thans bepalen , vroeger bragt een bunder niet zelden twee hoi
derd mudden op en de Engelsche soorten wel het dubbele , te
wijl thans de prijzen van een tot vijf gulden beloopen.

Na de inzameling der vroege soorten werkt men den grond o
nieuw om, er eenige mest onder brengende, waarna deze o
nieuw met koobapen , knollen of moesplanten bepoot wordt.

Digitized by VjOOQIC

ww^

FRIESLAND.

Yenhg ?an deo Heer j. m. doobenbos hzr., Predikant (e Schin»
itn en Siappeterp*

Digitized by VjOOQIC

No.

5
6

7
8
9
10
11
12
13
14
15

19
20
21
22
23

27
28

29
30
31

18
AAEDAPPELS DIE IN DE KLEISTREB
(DERZELVER NAMEN, KLEt

Namen vaa den Aard-
appel.

Boter-geden

Negen-weekschen \

(Busgers). . . J
Poepen {vroege gee-

len)

Muisjes

Salade-aardappels. .
Stoelmatlers

Friesche geelen.

DooUsen

Breedbladen, . .
KlaaS'Jansen . .
Oude geden. . .
Groensteden . .
Slap'loffen. . . .

Krukjes

Echte witten, . .

Zeeuwsche witten.
Munster schen. . .

Jelte Gabes.

Beverdschen

Kruiper- Beoerdschen

Breemscken

Noordmannen. . . .
Rood'Nokjes

Rood'Kientjes. . . .

Rooden

Blaauwen,,

Steenwijkers,
fVolkafnmers.

Bommelschen.. .
Bieremer geelen
Schotenscnen, .

Kleur van den Aard-
appel

Geel.
Idem.

Idem.

Idem.
Licht geeL

GeeL
Idem.
Idem.
Idem.
Idemw
Idem.
Idem.
Idem.
Wil.

Idem.

Geel.

Idem.

Licht geel.

Geel.

Wit, met donker roode

spruitgaten.
Wit, met licht roode

spruitgaten.
Rood.

Blaauw.

Licht geel.
Donker geeL

GeeL
Idem.
Idem.

Hoedani^eidvj
Aardappel

Boter week.
Wat weekachl

Stevig.

Fijn droog.

Tamelijk digt.
Los.

Vast

Idem.

Los.

Vast

DJgL

Idem.

Fijn digt.

Grof digt
Aan de 'losse 1
Idem.

Aan de digle |

Idem.

Los.

Idem.

Digt

Los.
Digt

Los.
Vast
Stevig.

Digitized by VjOOQIC

VnOESLAOT) YEKBOUWD WORDEN.

OEID, VOBlt, BLAD EN BLOEM.)

ft den Aardappel.

Kleur eo Yona vtm de
bladeren.

Kleor Tan de
bloemen.

9ff BFOOl*

lüiiL mi grootte.
^^ midd. van

i^ Tan grootte.
i^Foiid, groot

-9 1» » ,
'^jsroot Tan stok.

k^ Tan grootte.
P«ot

iTMi grootte,
^envg, knor-
ic^aTan stok.
^^crpig ^ knor-
cnwfL

t lange , dSepe
^a , groot
R, diepe spral-
'•ireot
ntt. van grootte.

«ersfoot

ÏTDot

>>U. Tan grootte.

**apig

■ruitte.

!i Imonag , midd.

grootte.

froot Tan stak.

K, kaenig.nadd.

trootte.

?T0OC

^dd. Tan grootte.
mj groot

Rondbladig, iels Kcbt Tan

kleur.
Stooip-ronde bladen » gras-

Sroeo.
Puntig blad , licbt groen.

Bondbfctdip, gew. groen.
Langwerpig rond, donker

groen.
Rondbladig, gew. groen.
Rondbladig, gew. groeiL
Lang en breed Tan blad.
Iets scherp.

Rondbladig, fijn Tan laf.
Rond Tan blad.
idem.
Uem.
Lange bladen , licht Tan

kleur.
Idem.

Puntig Mad.

Ideau

Scherp puntig, bleekgroen.

PanHg, wM donker Tan
kleur.

Puntig blad.

Idem.
RondbfaMKg.

Rond Tan blad , gew. groen.

WM.
WiL
Licht blaauw.

Lichl Rood.

Rlaauw.

Idem.

Donker blaauw

Idem.

Liokl blaauw.

Rood.
Idem.
Idem.

Licht rood.
Wit

Donker blaauw.
Licht rood.

Blaauw.

Digitized by VjOOQIC

•^ De aardappelbouw is voor een groot gedeelte van Friesland
van het hoogste belang. In het zuidel(;'k gedeelte van deze pro*
vincie schijnen echter de gronden het m«est geschikt te zijn vooi
groenland , zoodat er weinig of geen bouw wordt gevonden, k
het oosteé'ke deel vindt men zandgron<kn; aldaar heeft mei
zich vooral in de laatste jaren op de aarXppelteelt toegelegd ei
zulks met goed gevolg ; omdat de ziekte gewoonlijk niet zoo erj
op het zand als op de klei heeft geheerscht. — De oostelijke hoel
van Friesland heeft veel overeenkomst met Drenthe , en hetgeec
in die provincie van de aardappelteelt kan gezegd worden, ii
ook hier van toepassing. — Wat het Noorden en Westen w
Friesland aangaat, daar treft men bouw- en' groenland bij af
vrisseling aan. —- De grietenijen Menaldumadeel ^ Franekeradeel^
Barradeel^ HBildt^ Leeuweradeet ^ Westdongeradeel en Oost
dongeradeel^ bevatten menig dorp, alwaar de inwoners groeten
deels of gedeelteUjk hun bestaan in de aardappelbouw zoeken
Onder anderen Berlikum oï Bel&um , bekend als de plaats, welkï
in Friesland de beste aardappels oplevert. Het spreekt echtei
van zelf, dat er vele aardappels voor BeUeumtners verkocht wor-
den, die nooit op de plaats, waarvan zij den naam dragen, ge*
weest zijn. Ook is het niet minder eene zekere waarheid^
dat er behalve Belkum nog^ andere plaatsen zijn , waar goed«
aardappels groeijen, ja die niet voor de Belkummers behoeven
onder te doen. Dit moet echter van Belkum worden gezegd,
dat de grond er zeergeschikt is voor de aardappelteelt, en voord
ook om er vroege aardappels te bouwen en de Belkummers ei
alle vlijt aan besteden. Jammer voor dat volkrijke dorp , dal
velen van deszelfs ingezetenen in de laatste jaren , door het mis<
lukken van den aardappel, slagen hebben ontvangen, die ze moei
jelijk weer zullen te boven komen. — Niet oneigenaardig hoorde
de verslaggever de Belkummers eens vergelijken met de nijver*
bijen, die met allen ijver den honing verzamelen , welken de eige;
naars hun vervolgens ontnemen door de hooge huuren der landen

In vroegere jaren werden hier , in den eigenlijken aardappel-
hoek, slechts e^/* soorten van aardappels verbouwd, als:

Voorvroege of zomer-aardappels ^ Poepen (No. 3) en Stoel*
mattere (No. 6) en

Voor late of winter-aardappels ^ de geele of Friesche geew
of echte Friesche geele (No. 7), de witten of echte witten (No. WJ
en de Zeeuwsche witten No. 16. — Maar toen voor een 20 jaai
ongeveer de zoogenaamde Krol of Krul kwam of liever meeï
algemeen werd , begon men reeds andere soorten te zoeken. -^

Digitized by VjOOQIC

21 V

De irol is e«ne ziekte , die zioh aldus yertoont : De frisaehe
Ueor ferdwijnt van het lof, de bladen krimpen zamen , de groei
is TcrdweoeD en de planten blijven den gebeeien zomer kwij-
KD. Deze zidLte is niet zoo algemeen als de aardappelziekte
Toor eeoige jareo ontstaan ; maar kan ook nu nog soms geheele
akkers Terderyen, zoodat ze weinig of niets opbrengen. — De-
vk9t heerseht inzonderheid in de StoeimaUers, — Doch vooral
E het getal van verschiUende soorten van aardappels , die hier
i«rtNMiwd word^i vermeerderd, sedert de alom bekende en alom
100 gevreesde ziekte, de akkers heeft geteisterd.

Voor vroege- of zomer-aardappels worden thans gebruikt de
m tente soorten op de tabel voorkomende , en van deze het
Meit de Poepen en StoelmalUrs en bij sommigen ook nogal
^ Mwitie»; hiervan schijnen twee soorten te bestaan, daar ze
>ao eenigen voldoen en aan anderen niet — De verslaggever
einaar ééiie soort, die hem best bevallen; en wel wil h^ van
ie inais)es in het algemeen gelooven, dat ze beter op het zand
^ op de klei te huis behooren. Over de andere soort wordt
KsUugd, dat het eene eind van den aardappel wel goed is;
Biar bet andere eind stijf of glazig. De Boiergeeien schijnen het
sptmfigst klaar te kunnen komen; maar zij zijn boterweek en
Biet lekker van smaak. leto beter zijn de Negenweekëchen {door
KKnflrigen ook wel Busschers genoemd); doch ook hiervan schQ-
MD twee soort«k te wezen, welke op de tabel de aanslag geven,
B de kolom van den vorm van den aardappel, slechts in ^(7(?/e
a kkine onderscheiden heeft. De groeten moeten minder van
<^xijn, de kleinen bevallen den verslaggever vrij goed. Wat
^Salade-aardappel eindelijk betreft, de verslaggever kent den-
uireB niet anders dan bij name.

Be overige vijfentwintig soorten , op de tabel geplaatst, zijn de
^ of ffin/er-aardappels. De onder no. 7 vermelde Friesche
'^ zijn eigenlijk de ware Friesche winter-aardappels. —
T^ üe Friesche geelen behooren ook de zeven volgende soor*
^ Met de krol werd die onderscheiding vooral gemaakt , vol-
fCM het gevoelen van den eenen was het eene soort , en volgens het
Stvoeien van tea ander, was het andere soort het beste tegen
^ aekté bestand. De verschillende grond zal er echter het
liJM ook wel toe hebben bijgebragt Sedert de bekende aard-
^PPebiekte heeft geheerscht, zijn echter die Friesche Geelen
^ >if no. 7 tot en met no. 14 bijna geheel verdwenen. Hier
^ ötar wordt er maar een betrekkelijk klein hoekje mede ge-
^ co al is het al eens dat ze op het beste gelukken, dan heb*

Digitized by VjOOQIC

ben ze nog, volgens hel gevoelen van deskundigen, den sinai
van vroeger niet meer; ofschoon de verslaggever moet erke
nen» dat hij ze den voorgaanden winter nog uitmuntend heeft g
had. — EcfUe toüten en Priesche teuten^ onder no. 15 en 1
opgegeven , vindt men nog zeldzamer, -r- Voor het tegenvrooi
dige worden er voor late- of winter-aardappels meestal geft>oafi
Munsterschen no. 17 , Roodkienffes no. 24 en Sieenuifken w
27 en van deze bevallen de Munsterschen over het algemec
het beste , als nog al tegen de ziekte bestand en vrij goed Vfl
smaak ; alhoewel op verre .na niet kunnende halen bij de FH
sche geelen. — Mogt de verbouwing van die laatste eens wedf
gelukken, zulks zou welkom zijn voor rijken en armen. — ï
rijken zouden weder hunne tafels kunnen versieren en hnmM
smaak kunnen streelen met die kostelijke vracht , welke sij thai
bijna voor geen geld, en nooit zoo goed als vroeger, kunM
magtig worden ; en de armen zouden voor weinig geld niet allee
hunnen honger met eene smakelijke en gezonde spijze kunne
stillen : maar ook daardoor deelen in het genot van eene vrucht
die zekerlijk onder de lekkerste kon gerangschikt worden , welt
de Provincie Friesland voortbrengt.

In vroegere jaren werden die Friesche geelen meenig male
verkocht voor 50 et. en daar beneden (per korf, 4^ Ned. mu^
terwijl ze thans van 2 tot 6 guldens opbrengen en dan w
altijd minder van deugd en smaak.

Men lecht zich in deze streken in de laatste jaren vooral te
om de aardappels vroeg te hebben , niet alleen de zoma< mal
ook de zr/;i/^-soorten en zulks inzonderheid om de ziekte
want zoodra deze invalt is het met den groei gedaan. Zijn n
de aardappels tot eene zekere rijpheid gekomen als ze door d
ziekte worden aangetast, dan zijn de zoogenaamde blanken c
onbedorvene aardappels beter van deugd. — De grond vocf
de aardappels wordt hier nagenoeg geheel gehakt , dat is , omge
spit en de aardappels worden gezet in gaten met een stok ge
maakt; hebbende dan, wanneer ze gezet worden, reeds sproi
ten van eene halve tot eene heele Ned. palm. — Om deze sprd
ten te verkrijgen , worden de aardappels in korven gefrfaatst
en deze in eenen kelder gebragt , alwaar dan door vuur de noo
dige warmte wordt gegeven. — Sommigen zetten ze ook weliJ
de buithuizen (koestallen); doch zulks gebeart echter alleendooi
hen, die geene geschikte kelders hebben, omdat dit op verre n<
zoo goed niet is, naardien de te groote warmte aldaar de sprui
ten spiHig doen worden.

Digitized by VjOOQIC

DRENTHE.

Versh^ van dea Heer h. dookekbos , President Tan liet provin-
3iil kotiieslaiir Tan Drenthe, Schoolopziener in het Tieitie dis-
riet 6B PredikAnt te Elooêlerveen en Hykersmüde»
1*. De bUuoiwe soorten yan aardappels worden 't meest in
!nffldie geboawd. Onder deze zijn donkere en lichte, alsmede
To^^ , ofeehooD ik geloof, dat de meerdere of minder don-
Utre of lichte klear afhangt, van den beteren of slechteren
• tTocid: want de donker blaaowe zijn meestal kleiner en dus min-
itt ontwikkeld wegens den schralen bodem. Men onderscheid ze
I TijQs inziens het best in vroege en winterblaautce. Ook worden hier
I B^ roode geboorwd ^ alsmede wiüe: maar niet zoo algemeen, zijnde
i^ viUe meestjd een grover soort, geschikt voor beestenvoeder,

Ior.nl ook omdal ze grooler van stok zijn.
t. Wat den osHFang betreft, zoo zijn de blaauwe ongelrjkvormig
:.Qder ballen van drie tot zes nederlandsche duimen in diameter;
[ -tToodej daarentegen, over het algemeen meer rond , nagenoeg van
>ieifde grootte , doch de vciUe meestal grooter van stuk. De kleur
'2iï de blaauwe is eigenlijk meer paarsch. — De hoedanigheid
t" zeer verschillend: de biaauwe zoo vroege als late, bevalten een
\fi meel en zijn zeer smakelijk, dit is ook wel het geval met
^ raodt f vroege roode ken ik niet) die vooral in het voorjaar
^nakdijker worden, zij ontkiemen dan ook niet zoo sterk, als dit
'H geval met de blaaawen is.

•i*. De bloenieii komen in kleur met die der bolleo overeen :
'«tte, roode en blaaowe bloemen; vooral verdienen de blaauwe
urdappeb meer den naam van wege de bloem , dan van den
^•iappel, die gelijk gezegd is, meer naar het paarsche overhelt.
*•. De wijze, waarop ze gepoot worden, laat veel te wen-
^^ën over. Over bet algemeen werpt men ze achter den ploeg
^<it vore: dat is zeker de gemakkelijkste maar ook de slechtste
f^aier. Alleen hier en daar begint men op eene betere wijze te
^tódeiai, door eerst den grond te bewerken, hetzij met den
I^^g , of hetgeen aog beter is , roet de spade , terwijl men dan
^^A^rna met den piontstok of spade de aardappels in den goed
^^ttkten grond brengt

la Drenthe vindt men zandgrond , en daarin groeijen de
««dappdhi zeer goed: ik acht Jiet de lekkerste Ie zijn, die ^
?o«d zipi in een' zandgrond, gemengd met veen en leem. —

Ik heb geene melding gemaakt van al die brjsoorten , welke
^^^ns overal in Dreolhe gevonden worden, vooral sedert den

Digitized by VjOOQIC

üjd dat de aardappelziekte beeft geheencht : als daar ziJD rood
en wiUe mmjes^ keuUche ballen ^bUekfooden^ blaauwkiemeni
roodkiemen en negenwekers ^ welke laatste evenwel vroeger reedj
in Drenthe bestonden, zijnde een vroege witte grove aardappel^
gebjk staande met, en missobien wel betxelfde soort als, de icÜU
waarover ik reeds gesproken beb, alleen met bet onderscbeid^
dat deze eene vroege , de andere eene late soort is.

OVERIJSSEL.

Verslag der versobillende afdeelingen der Overijsselsobe maat-
scbappij van Landbouw, Tuinbouw en Veeteelt, door welwil-
lende medewerking van den Heer Mr. i. a. van rouen , Lid van
de Eerste Kamer der Staten-Generaal en Voorzitter van genoemde
Maatsobappij , te Zwolle.

AfdeeUng Steenwijk, mei inbegrp van hel Kanlon VoUeohove.

In bet^anton Sleenwijk worden de navolgende soorten van aar-
dappels bet meest verbouwd.

lo. Vroege Soorten.

a. Mvjkjeê , geel van bast, meestal langwerpig van de grootte
en vorm van tuinwortels , welke men met den naam van duimpjes
bestempeld ; zij bloeijen niet en bebben gekookt insgelijks eene
geele kleur.

b. Blaauwleden^ bebben eene geele bast, zijn rond van vorm eo
in de leden eenigzins blaauw. De bloem is ligt blaauw. Wan-
neer zij bunnen volkomen wasdom bereiken en op goeden grond
staan , worden de knollen ruim eene balve N. once zwaar.

c. Negenwekers ^ geel van bast of scbil en van vleesoh, de
knoppen vallen af eer dat zij opengaan; zij worden gewoonlijk
hier gerooid, zoodra zrj de grootte van een boenderei bereikt beb-
ben. Wordt dit soort rijp , dan krijgen de knollen op goeden grond
eene zwaarte van 1 tot 2 N. oneen. Zoowel blaauwleden als
negenwekers zijn, wanneer zy hunne volkomene rijpheid erlangen,
grof en niet smakelijk, behalve in het voorjaar van Mei tot
aan de nieuwe aardappels.

d. Bruhislammen, de struik dezer aardappels is van onderen

Digitized by VjOOQIC

«enigziiis bruin ?ao kleur; zij hebben eene gele schil en zijn
ook geef tod vieesch ; de aardappels hebben de grootte van een
doiyeo- eo boenderei ; de bloei is licht violetkleurig ; zij dragen
zaad.

2b. Late Soorten,

c Roode Zeeuwsehe ^ alhier dus genaamd, omdat zij uit Zee-
bd zijn aangevoerd ; meer algemeen zijn zij onder den naam van
BetuuKobe bekend. De knol kleurt uit den rooden , de knoppen
islieD af eer de bloei ontluikt Het vleesch is geel van kleur,
loe aardappel is grof van stuk; indien zij ruim en welig staan
tereikeo sommigen de zwaarte van 5 oneen. Uit dien hoofde
«orden zij op niet te welig land , digt bij elkander , geplant , om
BKoe te groote knollen te maken.

If. Winiergeien^ die wit bloeijen, geel van bast en van vleesch
a nuddehnatig van grootte zijn ; deze dragen zaad.

c RoodUdjes , geel van bast met eene roode kleur in de leden ;
q hebben eene violetkleurige bloem , die wat donkerder is dan
fc der brainstammen. Zij zijn rond van vorm , laden sterk ,

ur zijn matig van grootte.

i Engeifche, geel van bast en vleesch; indien het soort
■nrtf is , brengen zij geen bloem voort , maar laten de knoppen
*leo voor dat de bloei ontluikt. Zij ontaarden ligt en bloeijen in
■derscheidene kleuren. Deze bloeijers leveren vele poters, ter-
^ het zuivere soort bijna geene poters oplevert , en daardoor
*deze aardappel hier op eene enkele uitzondering na geheel ver-
>>3terd. De zuivere Engelsche aardappel bereikt hier wel eens
^zwaarte van i\ tot 2 Ned. oneen.

t* Vale rooden, eene ronde, bleek roode aardappel, waarvan
(vee soorten: de eene is geel, de andere witachtig van vleesch.
to soorten bloeijen violetkleurig, zij bereiken eene zwaarte
^ 5 lot 7 Ned. loden.

f> KeiUsche dotten , eene bleek roode , ronde aardappel , die
l^cKwüte bloem heeft; het loof is grof, het vleesch geel.

^ hd Kanton VoUenhove worden de navolgende soorten meest
!Md:

!•• Vroege Soorten^

^ Negenwekert.

^* Vroege geten^ die wit bloeijen, rond van vorm en geel
*ttbast zijn.

Digitized by VjOOQIC

2'. Late Soorten,
a- Winter gelen y die uit den vioietten bloeQen , rood van vori
en geel van vleesch zijn.
b. Vale Hooden , vroeger beschreven.
Van de vroege aardappels worden in het kanton Steenwij
de bruinstammen thans het meest geteeld , omdat zij d iet zee
gevoelig voor de ziekte eo zoo wel vroeg als laat smakelijk z^
Zij bevatten, volgens een e hiergenomene proef, 20 pet. meel.

Onder de late soorten worden de Zeeuwen veel geteeld , orodi
zij wel schudden en zeer ongevoelig voor de ziekte zijn. Maa
sedert een paar jaren worden deze zoowel als de Eogelsohe doo
de Vale rooden en Keulsohe ballen verdrongen, omdat deze bete
van hoedanigheid zijn, en insgelijks niet veel hinder van de ziekt
hebben.

Alle deze soorten tieren hier zoowel op ligte als zware groadei
De roode Zeeuwsche en de Blaau wieden willen best op ligten grom
De op zwaren grond geteelde aardappels zijn eehter beter va
hoedanigheid dan dezulke welke op üglen grond gegroeid zyi
De wijze waarop de aardappels alhier in bet groot geteel
worden , laat in het Kanton Steenwijk veel te wenscheo over
omdat de gronden meest niet diep genoeg losgemaakt worden
en men bij h'et leggen achter den ploeg, de gewone wijze va
planten , de aardappels in de voor legt , zoodat zij op den vaste
grond vallen. In hel kanton Vollenhove daarentegen , ploegt mei
bet land zoo diep mogelijk met drie paarden om , en zet de aard
appels ter halver diepte der voor , zoodat zij van onderen losse
grond houden.

Aan deze betere wijze van bewerking is het dan ook welli|
toeteschrijven , dat de oogst, in het land van Voüenhove, in h^
algemeen ruimer uitvalt dan in het Kanton Steenwijk. In beid
Kantons worden de 'aardappels met de egge en later met d
handhak schoongehouden ; het aanploegen met den gewonen pioc
of met een aanaardploegje is niet in gebruik. — Eeoigen planle
de aardappels op bedden , en vullen dezelve aan met de aard
uit de tusschenpaden. Vele die deze wijze van bewerken beproel
hebben , beweren daardoor eenen ruimen oogst te verkrijgen.

Dergelijke proeven in dezen zomer door twee landbouwers g(
nomen, zullen nader bewijzen, in hoeverre deze laatste wiji
van teelen de voorkeur verdient.

De Secretaris der afd. Steenwijk, der Overijsi
M.jaiscli. van Landbouw,
l\\a8 geleekend) A. H. VOETELINK.

Digitized by VjOOQIC

11.
Afdeelmg Kampeo.

in de uitgestrektheid dier Afdeeling worden de navolgende soor-
Vs na aarëappeU het iReest in het groot verbouwd , en welke
^MT rang Tan Tijpwording deze zijn :

Oe eerste soort dan zijn de Vaaaenaars^ bet loof is licht van
F ar , met groote bladeren en grove stronken , de bloem wit , de
\^ pof en groot Tan stuk en laden zwaar.

Daarop Folgen de NegenweÈerg , hiervan zijn twee soorten ,
}^ eene hlaanw met witte kiemen en licht blaauwe bloemen,
andere soort i» wit van bloem, een weinig fijner van loof,
Ti^e iets kleiner en ronder van knol , beter van smaak dan
:- Vaasenaars, ook zwaar dragende; dit soort en het ecrstgen.
r ^ licbt geel van knol , doch niet zoo fijn als de daaropvolgende
/ ^fn ^ zijnde mede wit van .bloem, hebbende eene langwer-
-r knol eo dragende sterk.

Urze drie iMïvengen. soorten zijn hier bekend als de vroegste ,
:> m het b^n van Junif zijn reeds de Vaasenaars bruikbaar ^
'^\^ de andere beide soorten acht of veertien dagen later aan-
^ ^-én. — AUe deze b. g. soorten zijn zeer onderhevig e^an ziekte
' Hioetem dien ten gevolge zoo spoedig mogelijk worden gerooid.
biarop Tolgen in rijp wording:

'** Sleenöerger^ een middelmatige groote en ronde aaidappeU

^ geel, vroeg meelig licht blaauw van bloem en goed dra-

-k; daarop volgt de Kamper of Kleine gele ^ fijn van loof

't üchtpaarsche bloem, klein en rond van knol; dezeaardap-

'^^ *a van de hier bekende soorten de fijnste en smakelijkste van

^■^. doch ivordt tegenwoordig bijna niet anders d^n in het kleine

'"^wowd , uithoofde dat er op de Vroege Muizen na , geen soort

^' welke vztïeger en meer door de ziekte wordt aangegrepen.

^ oodervinding der laatste jaren heeft het doen zien^ dat van

^^^ Telden er bijna geene waren verschoond gebleven , en

■^ zwart en bedorven zijn geworden , doch dat men ook vei-

"^ B^ vooronderstellen , dat, wanneer wij van de ziekte bevrijd

^>«i worden, er geen soort zal zijn , van welke weer meer zul-

^ ^ezei worden, uithoofde der uitmuntende deugd die deze

^^ bezit, iadende overvloedig, fija van smaak en als vroege

'^/e wioteraardappels bruikbaar.

>^oe^tr bestond hier eene soort aan deugd en hoedanigheid
^é^ Kamper Gelen gelijk:
^i!*{£ of Rauu:ta^i^^ genaamd, geheel ruw en LarsUg van schil ,

Digitized by VjOOQIC

paars van bloem , hoog van loof en spits van blad , de knol zuive
geel , doch de omstandigheden der laatste jai^en hebben dezelv
hier^ met uitzondering van eenige kleine akkers oa, geheel doei
verdwijnen.

Thans volgen de Rijsselaars en Pruisenaars ^ twee soorten
bijna gelijkvormig aan elkander, hebbende paarsche bloemen ei
tamelijk ronde, licht gele en groote knollen, dragende sterk
beide voorden gebruikt voor zomer en vnnter , zijnde reeds goe
hsXï Augustus^ doch worden het meest gerooid in Ociober. D
R\isselaar is zeer onderhevig aan de ziekte, waarom de Prm
senaars veelal in hunne plaats worden gezet, als door de oi
dervinding bewezen zijnde , dat de ziekte hun niet zoo ligt trefl da
deze ; en dat alhoewel het loof even als dat van de andere soorte
wordt aangedaan , de knol toch tamelijk zuiver blijft.

Op deze soorten volgt, ofwel gelijktijdig met dezelve is de Blacmi
bonte ^ deze heeft een* donker blaauwe bloem, een' ronde klein
knol, en is rood van kleur. Deze soort wederstaat de ziekte tamelrj
wel , is een lekkere aardappel van smaak , doch tegen het einde va
Maart vallen er plekken op^ zoo dat men ze dan dient gebruil
te hebben , verliezende na die maand veel van haren smaak. Thai
volgen als wintersoorten de Ho^es gelen ^ [Heter Berends gi
ten en de Oudewijten^ deze drie zijn zeer goede doch geen
iijne aardappels, hebben tamelijk groote ronde knollen met paai
sche bloemen, grof van loof en goed dragende, even hU^^Chn
missie roode^ zijnde een middelmatige ronde aardappel, roo
van schil met zware roode bloem en hoewel niet 6jn, toch t^
meiijk goed van smaak , niet veel aan ziekten onderhevig eo goc
ladende. Thans moeten wij nog melding maken van de Keulscl
ballen^ zijnde 'een grof soort en hebbende de grootste knoll^
die hier verbouwd worden. De aardappels zijn licht groen van lol
met witte bloemen en zeer sterk dragende , doch tevens zeer oi
derhevig aan ziekte. Hoewel grof, is deze aardappel zeer smi
keiijk in de maanden Februari en Maart , als zijnde dan zei
meelrijk en goed te gebruiken.

Al deze soorten worden hier in den omtrek in het groot i
klein verbouwd. De verbouwing in het groot geschied gewooi
lijk op knollenland. Dit land wordt voor den winter omg
bouwd en zoo mogelijk in het voorjaar driemaal omgeploe|
en dan gemest. Wanneer het dan in orde is, worden de p
ters in April en Mei gezet, in het laatst van Mei gescbi
feld en gehakt, en vervolgens schoon gehouden. Deze is \
gewone w^ijze waarop hier de aardappels worden gepoot \

Digitized by VjOOQIC

befcaoddd, terwijl meo londer on^lukken op deze behandding
eta goede oogst kaa te gemoet zien.

Op versduIleDde grondeD worden al deze soorten verbouwd
a B het dos niet bepaald optegeven , welke gronden de beste zqn,
daar bet eme jaar de ziekte op de klei, het andere op het zand
■valt; doeh in gewone jaren, toen men de ziekte niet kende, gaf
Deo aan de kleigronden de voorkeur.

Namens het bestuur der Afd. Rampen der Overijs-
selsche Maats, ter bev. van Landbouw enz.
(was geteekend) J. P. A. VAN DIEREN Sect.

IIL
AfdeeÜng Deventer.

Van de vroege aardappels houdt men hier voor de beste de
^em lVekert\ deze groeijea zooals de naam aanduidt spoedig,
^ aardappel is een weinig geel en rond , schiet zeer in het loof
co bloeit ücht paarsch.

Onder de latere soorten behooren tot de meest gezochte de
(•ogenaamde ZandêPÓloeffens ^ die wel knoppen maar geene bloe-
voortbrengeo. Deze groeijen lang in hel loof, en brengen
gelen, redelijk grooten aardappel voort, met holle kuilen. Ver-
de Keulsche bollen , deze hebben eene licht roode schil ,
M gekookt zijn zij geel , bloeijen geheel wit en hebben eenen
!|bt rondeD knoL — Nog wordt hier veel geteeld een geel soort
^ aardappels die men Melhusalemsche heet; deze zijn wit
\^ MibeD blaaawe bloemen , de vrucht is rond. Deze vier soor-
1^ vordeo in de omstreken van Devenl&r het meest voor den
^aodd geteeld. Voor eigen gebruik en minder in het groot,
jWeft men nog MutKf'es en Roodkvü^es.

' Goede zwarte zandgrond en gemengde grond wordt voor de
"•rdappeheelt het meest geschikt gerekend , doch men kan haast
|>>(S8ai) dat zij op alle gronden geplant kunnen worden, ten
|*inste zoo die niet moerassig zijn.

' De gewone wijze van poten is , na dat de grond goed geploegd
'<i gemest is , achter den ploeg van elkander op een voet afstands.
1^ rijcoboaw komt hier ook meer en meer in zwang, de planten
worden dan twee of drie malen , met eenen daartoe bestemden
ptoeg, aaogeaard. Deze wijze van verbouwen levert voornamelijk

Digitized by VjOOQIC

groote aardappels op. Zoo wij ons echter niet bedriegen is di
smaak niet zoo goed.

Namens het Bestuur der Afdeeling Deventer^ Tan d<
Ovcrijsselsche Maatschappij ter bevordering Tan land
bouw, tuinbouw en veeteelt.

(was geteekend) G. DUMBE, Secret

Afdeeling Almelo.

De hoofdverbouw der aardappels is hier, de zoogenaamde
RuwschU^ welke op alle gronden groeit, doch het best en sma
keüjkst op eenigzins zwaren zandgrond; de bloem is onaanzienlijk
zijnde vaal met eenen roodachtigen tint (lila) , de aardappel il
wit geel , regelmatig rond , met niet veel kiemkuiltjes , ruwachti(
van schil, waarvan zrjn naam, is niet zoo vatbaar voer d(
ziekte als alle andere soorten , waardoor deze hel hoofdverboui^
is geworden, zijnde tevens zeer smakelijk.

De overige soorten, welke er in menigte bestaan, worder
echter altijd in geringe mate geteeld, en zijn den verstaggevel
alleen bij name bekend, zooals Muisjes^ Domer^ (Kchtrood)Aj(^f
(een gladde witte) Oldenhiirger^ (blonde) Roodkuiltjes^ eni. enz
Als vroege, wordt hier over het algemeen de Negenweeksohe ^
een grove, groote en vooral na Augustus smakelooze aardappel
gebruikt. De ziekte woedt hier (20 Aog. 1851) hevig, doch is mei
de sterke droogte , in de laatste dagen , weinig voortgegaan ; éé
knol is over het algemeen nog zuiver, doch op de klei en wef<
gronden zijn eenigen aangestoken.

(was geteekend) H. ENGELS.

GELDERLAND.

Verslag van den Heer Dr. j, wttewaall, te VoorsL
Op het zand , zoowel in het Graafochap , op de YehiTr^ als aan
den IJsseloever worden meest verbouwd:

L Negemcekers^ een grove aardappel met weinig kiemoogen ^
doch die vóór de ziekte tot «rijpheid komt , evenwd worden

Digitized by VjOOQIC

deknoUca steeds meer en meer aan de roUiekte onderherig.
AJb No. 3 geMt /S, dan geldt deze soort f \^.
1 Bkekroode^ een tosschensoort Tan vroege en late. De aard-
appel is kleurig , doch gekookt zrjn zij onaangenaam bleek
Tan kleur. DezeKe wordt bijna door de ziekte niet aangetast
^ Ba4iksche roode vfordi in de omstreken van kruhtm Keuiêche
bollen genaamd. Een zeer goed soort, dat veel aftrek naar
Bolland en Friesland vindt, en zich in de bewaarplaatsen
goed houdt. Deze zijn de soorten welke nu bijna uH-
sluitend geteeld worden. Men begint zich thans ook op eeoe
soort van late gelen toe te leggen , omdat de gele soorten in
den Friessdien handel meer gewild zijn , doch men loekt
Bog naar de beste soort.
Men poot hier de aardappels over het algemeen dtgt , op ligte
^Mien op een voet afstand, op vruchtbare gronden 1{ voet. Het
lutst van April is thans de gewone tijd , zelden nog in Mei. De
*n>ege soort m *t begin van April. 200 tot 300 mudden worden
^ per bonder verkregen. Op de Veluwe en in hel Graafschap
* de opbrengst meestal geringer.
^6ér de ziekte bestond er geen handel in aardappels op zand*
Poaöen gegroeid. Sedert heeft zich deze handel zeer uitgebreid ,
9 worden er langs den lissel eene groote hoeveelheid schepen
*dc bevracht.

Verslag van den Heer Dr. w. c. h. stabimg te Boekhorst^ brj

Vroeger voor de ziekte bepaalde zich de teelt voor den ban-
^1 oitshntend tot de kleilanden, langs de groote rivieren, met
"^zoodering van die langs den IJssel^ doch thans heeft men
^ ook op de zand- en zavelgronden , vooral in de nabijheid
^Zuiphen^ Arnhem^ Niimegen en andere steden, op de- aard-
"PPcIkniw gaan toeleggen , en worden dezelve bij duizende mud-
^ naar Holland afgeleverd. De handel die op de kleilanden
^ paar jaren geheel stil gestaan' had, is thans echter weer
•wieofijk , vooral te'Tïe/ en te Culenborg.

Bepaalde soorten , bij de honderde namen, en de verschillende ,
**>roiider dezelfde verscheidenheid telkens weder voorkomt,
^ja BioeTJelijk weder op te geven.

^^ het algemeen echter bestaat de teelt om Tiel en Oiüen-
^i 'm Vroege , Wolkammers en Geelballen , die de vroegere
***algeroeene Zeeuwen^ geheel en al vervangen hebben.

b de omstreken van Zulphen i en algemeen langs den //f «e/.

Digitized by VjOOQIC

zijn het sedert de ziekte, bijna uitsluitend de Negenwe&ers die
men verbouwd, eene vroege soort, die niet dan bij ontaarding
bloeit y en volwassen zijnde, groote, ronde, geel-witte knollen
voortbrengt, gewoonlijk poot men dezelve in Maart en worden
zij in Augustus gerooid , om dan veelvuldig voor geplante kool-
rapen plaats te maken.

Voor de iate aardappels , de eigenlijke handelswaar , zijn mede
genoegzaam uitsluitend, de Baaksche rooden^ de gewoonlijk
geteelde, een ronde, roode, tamelijk groote aardappel , met wit-
ten bloesem.

Deze soort zijn met de voorgaanden bijna de eenigste , die mee-
lig is gebleven y terwijl door de ziekte alle andere sporten in
deze streken , glazig en stijf geworden zijn ; zoo zeer zelfs dat
de NegenweAers en Baaksche rooden thans f 2 het mud en
meer gelden, terwijl voor anderen niet meer dan /* 1,50 ten
hoogste gegeven wordt, zoo die nog te slijten zijn.

Sedert 1845 kan men in Gelderland de gemiddelde aardappel-
oogst op niet meer dan 120 mudden per bunder begrooten , met
de kleinen misschien op 150 mudden sdiatten , terwijl vroeger
200 weinig , en 300 eerst een goede oogst was, die echter meer-
malen tot 400 en 500 mudden steeg.

Over het algemeen poot men de aardappels jaren aohter een,
op denzelfden grond. Bij weinigen is die vrucht onder de ge-
wone vruchtafwisseling opgenomen. Om Gotenborg en Tiet^
vindt men dit tot het uiterste gedreven , aangezien aldaar ge-
noegzaam de aardappels alleen het veld innemen. De benoodigde
mest verschaft men zich van het vee, dat des zomers in de
uiterwaarden gaat, en des winters met gekodit hooi gevoed
wordt, nabij de steden evenwel, zoo als te Zuiphen bezige men
meer straten drek.

Op het zand poot men de tiardappels veel in de vore achter
den ploeg , op de klei meer met pootstokken , waarna de gaten
digt ge^d worden. Met zeer veel vlijt worden ze een paar ma-
len gedurende het opgroeijen gehakt met handhakken , hoewel
men ook hier en daar op rijen poot, en het gewas dan door
middel der paardenhak aanhoogd.

De poottijd was vóór de ziekte voor de taten het begin van
Mei^ dikwijls zelfs na de voederrogge, het begin van JutHJ -,
nu evenwel van af het midden van Maart tot uiterlijk den éérsten
Mei, Een diep losmaken van den grond, drie tot vier palm
diep met den ploeg, gevolgd door arbeiders met de schop,
houdt men algemeen voor onmisbaar. Hoe vaster de ondergrond,

Digitized by VjOOQIC

hoe oMer ziekte^ is dit jaar wederom treffend bewaarheid ge-

ZUID-HOLLAND.

Verslag vao de HoUandsche Maatschappij van landbouw te Roi-
Mfl», door welwillende medewerking van zijne Excellentie den
Beere Mr. e. j. ▲. giaaf vah btlahdt, Commissaris des Konings,

De aardappels die het meest verbouwd worden zijn :

Onder de afdeeling Westland, als vroege soorten: Slegerhoek-
!» 1 Graaffes en Keizerinnen , als late soorten : Kromhouten ^
^atpkenders ea Wolkammers.

Onder de afdeeling Dordrecht en omstreken: TweeërHf soort
^tt rooden^ Wolkammers , GeelbaUen en Zutphenders^ alsmede
Tfuters^ Noordhoekers ^ Kromhouten en Westlanders,

Onder de afdeeling Vooirne, Putten en Rozenburg: over het
%nieen de KorendUkers*

Onder de afdeeling Haarlem en omstreken : Stegerhoeken ^
Iteoei, Graaffes ol Franjes ^ als vroege: Kromhouten y Ro-
samren of la/e Kromhouten^ Utrechtsche witbloemen of Rood-
^iftw, Negenwekers, Rooden en Late Friesche witten als Iaat soort.

De aardappels 5 die uver het algemeen in deze provincie het
Beest verbouwd worden, zgndus: Kromhouten^ Stegerhoekjes^
^sapes en Wolkammers.

De omvang , kleur en hoedanigheid dezer soorten is :

De Slegerboeksche , niet zeer groot , rond van vorm , met
fxtten en bleek van kleur. De smaak is redelijk doch men moet
u airt al te rijp laten worden.

De Oraaffes^ ovaal rond, glad en fijn van schil en geel*
*cb(% van Ideur. De smaak is ^n en goed. Hei is tevens een
^lanname aardappeL

De Keizerinnen^ minder rond en geel dan de GraaQes,
lij zijn overigens ook zeer goed van smaak en duurzaam.

De Kromhouten^ niet zeer groot, nog al glad en van een
■Beer of min ovale vorm. De hoedanigheid is zeer goed , vooral
^ men ze goed laat rijp worden. Zij geven een ruim beschot

De Zufphenders , Uein van omvang , zijn glad en hebben
«ene blanke kleur. Zij zijn goed van smaak.

De Wolkammers ^ langwerpig rond en vol met kiempullen.

Digitized by VjOOQIC

blank 9 vast en xeer l^n van smaak. Zij. hebban veel oTere«i-
komst met de vroegere Zaadzeeuwen.

Van de hier bedoelde twee6rlei roode is de eene soort groot
van omvang en donkerrood, de -andere kleiner en licht rood van
kleur.

De GeeibaUen zijn klem van stuk , geel van kleur en nog al
vast, ofschoon minder van hoedanigheid.

De Trossers^ Noordhoekers en Westlanders^ hebben geene
bijzondere kenmerken, zij zijn middelmatig van stuk, bloemig
en blank van kleur.

De Korendijkers zijn rond, niet zeer groot, blank van kleur
en goed van smaak.

De Muisjes zijn zeer langwerpig rond , lijn en goed van smaak ,
geel van kleur.

De Roozenooren zijn langwerpig en puttig, goed van smaak
en kunnen lang bewaard worden. Zij zijn zeer vatbaar voor
de ziekte.

De Utrechtsche Witbloemen zijn rond , glad en helder van
kleur , met lichtroode putten , gekookt zijnde kruimig en goed van
smaak; zij leveren een ruim beschot op.

De Negenwekers zijn groot van stuk , hebben eene grove schil ,
met weinige, doch diepe putten. Zij zijn rondwan gedaante. Op
duingrond geteeld zijn ze goed van smaak , op zware kleigrood
minder.

De hierbedoelde roode aardappels zijn zeer groot en grof,
inwendig rood en uitwendig donker paars. Zij zijn zeer goed
tot beestenvoeder geschikt.

De Late Friesche witten of Zaadzeeuwen zijn langwerpig, vol
met putten , fijn van schil , algemeen bekend als de fijnste van
alle aardappelsoorten. Deze, hoewel vroeger algemeen ,- worden
thans weinig of in het geheel niet verbouwd , uithoofde van hare
vatbaarheid voor de aardappelziekte.

De bloemen dezer onderscheidene aardappelsoorten zijn als volgt:

De Stegerhoekjes komen bijna nooit in den bloei , anders is
de bloem vuilwit met een paarsche tint Het loof is rondvormig
donkergroen en blijfl laag bij den grond.

De Graaffes hebben paarsche. bloemen en langwerpig blad.

De Keizerinnen hebben insgelijks paarsche bloemen en don-
kergroene langwerpige bladeren.

De Kromhouten brengen paarsche bloemen en ronde geel-groeoe
bladeren voort.

Ue Zutphenders licht blaauwe bloemen en gelijken overigen»
veel naar de Kromhouten.

Digitized by VjOOQIC

^ 35

De fFMammert hebbeo witte bloemen en maken een lang ,
hék geen breed loot

Oe Tteeeëriff rooden geren donker paareche bloemen.

De QeeibaUen liebt paanohe bloemen.

Oe Koorndifkers paanohe bloemen met een geel hart

Be Mvtffes liehifalaauwe bloeroen en glanzig blad.

De Utreehlseke wUöioemem^ vuil witte bloemen, welke niet
^M opengaan. Het loof is dof en neerhangend.

De Negetiwekers hebben witte bloemen en regtstandig , grof loof.

fkRöode aardappels paarsohebloemen en digt donkergroen loof

De grond ter verboawing van elke bijzondere aardappelsoort
bet best geschikt , is moeijelijk optegeven.

Oferal en in aile soorten van gronden worden aardappels ge-
beld; tomgrond , ligte zavelige gronden en behoorlijk bemeste
mdgronden zijn echter de verkiesirjkste.

Enkele soorten Yim aardappels , zoo als de Roode en de Wol-
kaoBBMTS , kunnen op een' eenigzins zwaarderen grond verbouwd
vorden. Algemeen is het aangenomen ^ dat het goed is , op sohra -
bk grond poters van zandaardappels te leggen en omgekeerd.
Zvafe of onlangs sterk bemeste , alsmede lage en moerassige gron •
^, worden |nun der geschikt geoordeeld.

De vroege soorten worden meerendeels niet in het groot maar
tÓDiDatig b^iandeld en op tuingrond geteeld , op akkers teelhoe-
^ of krochten , omgeven of gedekt door boutsingels , heggen ,
■ven of booten schuttingen , ten einde de planten tegen schrale ,
'iBJdende en koude winden te beveiligen en den groei te bevorde-
^^ De grond voor deze vroege aardappelteelt bestemd , wordt
M zand , bagger , darig en krachtige heete mest goed omgezet
CB doorgewerkt; de grond wordt in eene losse mullige staat gehou-
(^> ten einde aan de zwakke aardappelstruik in zijnen groei,
ncB de minste tegenstand te kunnen bieden.

De vroege aardappelsoorten worden in het Westland gebroeid
A men gaat daarmede zeer omzigtig en kiesch te werk. De ak-
^ worden 12 è 14 duim omgespit en de aardappel op reijen
^ de band , meerendeels reeds met spruiten , geplant. Het
*ciMonbouden geschiedt met den gewonen schoffel; gewoon-
^ werdt er driemaal geschoffeld als, ééns voor hetopko-
<Ka of zoogenaamd over den kop en tweemaal als zij op de
<^ staan ; de struiken zelf worden alsdan met de hand uit-
8«wied. De vroegste soorten worden soms reeds in Mei of Junij
G^^ioid, overigens meerendeels in Jolij en Augustus.
^ bte aardappelsoorten worden meer m het groot en op bui-

Digitized by VjOOQIC

tenlanden of bouwlanden geteeld. De grond wordt daartoe ia
het n^yaar twee of meermalen ligt en in het voorjaar ééns diep
omgeploegd. Met de spade of wel met den aardappelpoter wor-
den er ter diepte van 5 è 6 Rijnl. duim. openingen in den grond
gemaakt, waarin de poters gelegd worden en die roet den
Yoet worden digt getrapt. Wanneer de grond goed droog is, moet
die met de egge goed los en f^n gemaakt worden en verder
van alle onkruid zuiver gehouden worden. Op sommige plaat-
sen worden de aardappels achter de ploeg gelegd, op anderen
maakt men met de hak of spade voren , waarin de poters ge-
legd worden^ de grond wordt daarna weder digt gehaald en goed
gelijk geëgd. Wanneer het loof omtrent de hoogte van eene halve
voet bereikt heeft, worden de planten aangeaard en de grond
van aHe onkruid goed zuiver gehouden.

Wanneer de aardappels tot rijpheid zijn gekomen en hei loof
verdort is, worden zij gerooid en in den handel gebragt, helgeeo
meerendeels in September en October plaats heeft.

Namens het Hoofdbestuur voorn.

(was geteekend) Dg B. GEVERS DEUNOOT. Alg. Secretaris.

NOORD-HOLLAND.

Verslag van Zijne Excellentie den Heere Mr. d. i. van Ewuai
Commissaris des Konings , te Haarlem,

De aardappelsoorlen die in Noord-Holland het meest wordeo
verbouwd ; zijn , voor zoo verre de verslaggever heeft kunnen
nagaan: Steger/weken y Mvi^es^ Graaffes of f)»/!»^*^ als vroege
soorten: Kromhouten ^ UtrechUche witbloemen of RoodpUfes^
Negenwekersy Roozenooren of late Kromhouten en late FrU-
sche witten als late soorten ; Rooden als veevoeder.

Omvang kleur en hoedanigheid dezer soorten.

De Stegerhoeken zijn rond, niet zeer groot, bleek van kleur.
De smaak is redelijk , doch men moet ze niet te rijp laten worden.

De Graafjes zijn ovaal rond, glad en fijn van schil, geelach-
tig van kleur , zeer smakelijk en geven een ruim beschot. Wan-
neer men ze behoorlijk Iaat besterven kunnen zij lang duren.

De Muisjes zijn langwerpig, Qjn en goed van smaak, geel van klear.

De Kromhouten zijn niet zeer groot, vrij glad van schil, de
vorm is eenigzins ovaal. De aardappel is zeer smakelijk en kan
lang duren , wanneer men hem behoorlijk rijp laat worden. Hij
geeft een ruim beschot.

Digitized by VjOOQIC

De Utftehitche wübloemen zijo rond , glad en zeer blaok tan
Ueiff, met Bcht roode patten, kruimig en goed van smaak. Zij
gsrai rmm, doch zrjn moerjelijk om te behandel»^ vrijl zij
4oor stooten of yallen , Ugt blaaaw worden.

De Negenweker is groot van stuk , rond met weinige maar
iepe fMitten, grof van sdiil. Deze aardappel wordt voorname-
l^k Terboawd op duingrond , is dan zeer smakelijk en kan lang
émxL Negenwekers van zwaren grond zijn minder goed. On«
der Tjondvoort^ waar jaarlijks eenige honderde Bunders roet
asdappels beteeld worden, vindt men meest Negenwekers die
lot koqge prijzen verkocht worden.

LêU Kromhouten zijn langwerpig, pattig, goed van smaak,
koBDen lang duren en geven een ruim beschot; zij zijn evenw^
zeer vatbaar voor de ziekte.

De late FrUêsche witten zijn langwerpig met veel putten, ^jn
van sdiilf algemeen bekend als de fijnste en duurzaamste van
•Ie aardappelsoorten. Zij worden echter weinig meer verbouwd,
om hunne bijzondere vatbaarheid voor de ziekte , waardoor zij in
de laatste jaren weinig of niets opleverden.

De hier bedoelde Roode aardappelen zijn zeer groot en grof,
inwendig rood en uitwendig donker paars.

De Bloemen dezer aardappelsoorten zijn :

De StegerAoe&en komen zelden in bloei. De bloem is vuil
met een paarsche tint. Het loof is rondvormig, donkergroen
ei blijft laag bij den grond.

De Graaffes hebben paarsche bloemen en langwerpig blad.

De ihU^es licht blaauwe bloemen en glanzig blad.

De Kromhouten paarsche bloemen en ronde geel-groene bla-
deren , bloeijen zeer rijk.

De Utrechtiche tmtbloemen^ vuil witte bloemen die niet ge-
ikeel opengaan en dof neerhangend bof.

De Negenweker heeft witte bloemen en grof regtstandig loof.

De Late Eiessche witten , hebben paarsche bloemen en belder
groen loof, bloeijen mild.

De Roode aardappets hebben paarsche bloemen en digt don-
ker groen loof.

Door de geheele Provincie worden aardappels geteeld, zoodat
se op aUe soorten van gronden voorkomen; de verslaggever ge-
loeft echter te mogen aannemen, dat de smakelijkste en duurzaamste
aardappels worden geteeld op goed gemesten zandgrond. Ook
verkr^ men uitmuntende aardappels van verschen duingrond.
Zware of zeer sterk bemeste gronden geven wel veel , maar geen
lekkere aardappels.

Digitized by VjOOQIC

Hoewel er in Noord-Holland veel aardappels geteeld worden,
(in 1850 waren raim 2600 bunders daarmede bezet) , kan echter
voor een groot gedeelte daarvan niet gezegd worden dat dit ge-
was in *t groot verbouwd wordt. De behandeting is meer toin-
matig; de teelhoeken of kroohten zijn veelal omgeven met wal*
leo , hout of heggen tot winddekking. De grond wordt gespit
en schoongehouden met den schoffel De aardappels worden oit
de hand op rijen gepoot; jaarlijks wordt de grond bemest, bij
voorkeur met paardenmest. Men maakt hier evenwel geen werk
van het vervroegen der aardappels , zooals in het Westlënd en
onder Rhijnsburg, Vroege en late worden op gelijke wijze be-
handeld, behoudens dat de vroege het eerst gepoot worden.

Op de plaatsen waar de aardappels in 't groot verbouwd wor-
den, handelt men als volgt:

In het najaar wordt de grond eens of tweemalen ligt- en in
t voorjaar ééns diep omgeploegd ; met de spade of met den aard-
appelpoter worden er ter diepte van 5 è 6 R» duimen openingen
gemaakt waarin de poters gelegd worden. Wanneer de grond
goed droog is , wordt hij los en fijn gemaakt en van onkruid ge-
zuiverd met de egge. Soms worden de poters gelegd achter de
ploeg, of maakt men met de spade of met den schoffel voren,
waarin de poters gelegd worden.

Wanneer het loof verdord is , gaat men over tot rooijen ; ge-
woonÜjk heeft dit plaats in Augustus en September ; de vroege
soorten worden gerooid in Julij.

ZEELAND.

Verslag van den Heer c. vis , Lid tan de Gedeputeerde Staten,
en eertijds Voorzitter van de thans gesupprimeerde Commissie van
Landbouw , door welwillende medewerking van Zijne Excellentie
den Heere Mr. e. Baron van vredbnborch , Commissaris des Ko-
nings , te Middelburg.

De namen van de soorten der aardappels die hier verbouwd wor-
den loopen zoodanig uit één , dat daarvan niet alleen geene aan-
wijzing mogelijk is , om met diergelijke soorten in andere Pro-
vincien te vergelijken, maar zelfs verschillen in dit gewest, de
benamingen onderling op de verschillende eilanden zoo iter , dat
er geene bepaalde vermelding van de veelvuldige verscheideo-
heid mogelijk is.

Digitized by VjOOQIC

De eerste , tweede en derde Traag , omtrent de soorten welke
m Zeeiand verbouwd worden , kan de Terslaggever niet , ait-
I faDoltte Tan de liieit>oTen Tennelde reden, volkomen beantwoor-
dan, te meer niet, omdat de zoo xeer in vroeger tijd gezoehte
ZuuW9€he aardappel, op welker teelt men zicb vooniamelijk
ip dé Eilanden van Zuid- en Noord-Beoeiand en in Tholen toe-
legde , en waarvan den uitvoer aanmerkelijk was , door de aard-
^ipelzidEte bijna gdieel is vernietigd ; terwql er door het invoeren
Tan nieuwe soorten ait andere streken , van de onde witte soorten
weinig eigendommeirjks meer is overgebleven. Vroeger verbouwde
ife verslaggever zelf, slechts ééne soort, onder den naam van
fine wUte Goesche , welke door vorm , smakelijkheid en voor-
deet^en opbrengst uitmuntte. Niettegenstaande alle aangewende
fM^ingeo , is het hem, evenmin als anderen, gelukt, dezelve te
bekraden. Thans verbouwt de verslaggever niet minder dan 12
Terschillende soorten, zoowel om daarin eene waarborg te vin-
(kn, tegen de zich gedurig tot in 1850 herhalende ziekte, welke
de eene soort eerder dan de andere aantast, als om wederom tot
eene betere soort te kunnen geraken , waartoe bi) eene jaarUjksche
beffiaalde bepottng van de beste soorten , waarschijnlijk de ge-
schiktheid onzer gronden, voor de verbetering van deze vrucht,
teer Teel zal kunnen toebrengen. Dit verloop van de oude goede
Htte soorten beeft bijna overal in geheel Zeeland plaats, en het
eerite jaar van de ziekte dezer vrucht , heeft daaraan het meeste na-
deel tocgebragt. De grovere soorten, vooral de zoogenaamde Tïtftt^e
roode^ en de witte Geithoorns , izijn in wezen gebleven, maar
weinig gezocht^ de eerste met eene paarsche^ de laatste met
«ne witte bloem.

Uit dit een en ander zal men ligtelijk bemerken, dat de drie
eerste vragen niet met eenige zekerheid kunnen beantwoord
worden, zoo lang als men er niet, na verloop van eenige jaren in
gedaagd zal zijn , om na het ophouden der ziekte , waarvan het de
verslaggever niet bekend is, dat tot hiertoe, 4 Aug. 1851, dit jaar
eeoig voorteeken bestaat, eene meer eigendommelijk Zeeuwsch
soort, hetwelk de verslaggever zich voorstelt, dat op onze
gronden op nieuw moet verkregen worden, te kunnen voortplanten,
m waardoor welligt alsdan ook eene minder uiteenloopende aan-
wijzing der namen en soorten zal kunnen voortvloeijen.

Wat nu de laatste vraag betreft : „ Op weike wijze is men ge-
itom de aardappeten in kei grootte verbouwen , en weike gron-
den acht men daartoe het geschiktst?"

Zal het misschien niet ondienstig zijn, op te merken: dat ge- ,

Digitized by VjOOQIC

lieel Zeeland bestaat oit alluviale grondeo , waarTan de samen-
stelling wel onderling vereehilt, doch waarvan de bestanddeelen ,
ofschoon in verschillende evenredigheden , dezelfde zijn ; en er
diensvolgens zeer weinige gevonden worden die de geschiktlieid om
goede aardappels voort te brengen , ontbreken. Zeldzaam wordt de
grond voor aardappels geroest, zelfe neemt men bij voorkeur
zoodanig land, dat reeds na de braak ón bemesting versohei-
dene vrachten heeft afgeworpen; nimmer worden daarvoor nieuw
ingepolderde of gescheurde weilanden gebezigd, want alsdan
zonden even ais na de bemesting, de verkregene aardappels te
welig groeijen , spekkig en slecht van smaak zijn.

Het land hetwelk daarvoor in den gewonen bouw bestemd
wordt, erlangt in het voorafgaande ncgaar de noodige bewer-
kingen en wordt voor den winter diep opgepIoegd|, ten einde
hetzelve zooveel mogelijk droog te leggen, en van de vorst den
heOzamen invloed te ondervinden; in het voorjaar wordt deze
grond met eene zware egge bewerkt en geëffend* en daarna
worden de poters y in daartoe met de aardappel-houweel , gemaakte
galen 9 ingelegd; zeldzaam worden dezelve achter de ploeg gezet;
evenmin is het gebruikelijk om dezelve later aan te aarden » maar
het zuiveren van den grond van elk onkruid, is een volstrekt
▼ereischte, en dan wordt het gewoon beschot van 100 ioi IdO
madden per bunder berekend.

Verslag van den Heer j. dooeenbos , Predikant te Oudelande^

Men verbouwd op Goes weinig aardappels meer dan voor
eigen gebruik. Walcheren^ en vooral Tholen^ zijn de eilanden
waar zij het meest geteeld worden.

Evenwel zijn de soorten hier, welke men er het veelvuldigst
aantreft: de Oud-HoUandsche ^ Oud-Zeeuwêche ^ Tholensche ^
Ooervlak&éschej Zomerzeeuwsehe^ Koehoorn ^ Geld^scAe-Geien ,
Sloebnatters ^ WalcherenscherRoode en Negenwekers. Grootte,
drie duim» kleur wit, geel, rood, Oud-Zeeuwsche en Vlakke-
9chey niet melig, zeer vast; Overvlakkésche de lekkerste, klein
van stuk en weinig opleverende , de bloem blaauw, geel of wit

Verbouw. — Met een houwer ingehakt , op een voet vierkant
over het algemeen zeer slordig en met weinig belangstelling, en
wel ter diepte van 10 of 11 duimen op zwarte, omgeploegde,
zavelige gronden.

Berigt van den Heer i. o. i. vax deh boscb , landbouwkundige
te fVUhelminadorp.

Er bestaan in Zeeland sedert de aardappeiziekte geene bijzon*
dere soorten meer. De vroeger zoo uitgebreide aardappelhandel

Digitized by VjOOQIC

''T

B bipa geheel te niet, de verboaw van dit gewas is bijzaak
fewordeo , eo bepaald zich meest tot eigen gebruik.

UTRECHT.

Verslag van het genootschap voor Landbouw en Kruidkunde
te Utrecht, door welwillende medewerking van Zijne Excellentie
èea Heere Bfr. S. Baron va5 Heeiistba, Commissaris des Ronings
te UtrecAL

De navolgende soorten van aardappelen worden hier het
sieeste geplant, als:

Groote i¥estlanders ^ zwaar van lof, groot soort, witte aard-
appel, witte bloem.

Kkine Westlanders^ fijn lof, witte bloem.

Bal-geien^ fijn lof, witte bloem, matig groot.

FrmUcAe vroegen , grof lof, witte bloem.

Vroege EngeUche, ^'n lof, lichtgekleurde bloem.

Laie Engelsche^ fijn lof, lichte bloem.

Werkers , fijn lof, witte bloem.

HaUies , fijn lof, witte bloem.

Vroege Muizen^ langwerpig soort, bleeke bloem.

SL Jans Gelen ^ fijn lof, witte bloem.

Spek aardappel^ langwerpig soort, witte bloem.

Wolkammers^ groot lof, witte bloem.

Zaadzeeuwen, witte bloem.

Gele Friezen^ fijn lof, witte bloem.

Stoelmnallers ^ fijn lof, blaauwe bloem.

Hatce Roode^ grof lof, paarsche bloem.

Gladde Roode, fijn lof, roodachtige bloem.

ïioode Muizen^ ^n lof, lichte bloem.

Boode Zeeuwen^ groot lof, roodachtige bloem.

Amhemsche Roode^ roode bloem.

Blaauwe friezen^ fijn lof, blaauwachtige bloem.

De grootte der aardappels hangt veel af, van de meerdere of
oöidere yruchtbaarheid van den grond ; de grootste soorten
^ben meestal het grofste lof.

De zich ieder jaar op nieuw voordoende aardappelziekte ,
^11 omtrent deze teelt wijzigingen in de soorten en den tijd van
planting noodzakelijk gemaakt, die in het geheel dikwijls niet
overeenstemmen met de hieromtrent gevolgde gebruiken, voof de
bekendheid dier kwaal

Digitized by VjOOQIC

Algemeene regels voor deze teelt zijo van geringe waarde , zoo
lang de ziekte zich zal herhalen y daar lokale omstandigheden en
onbekende oorzaken op die ziekte van 'grooten invloed zijn ^ zoo-
dat het beste resultaat verkregen wordt , daar waar men de teell
regelt naar het ondervondene , gedurende de laatste jaren.

Over hel algemeen geven de gronden, die eene goede en ge-
makkelijke uitwatering hebben , het meeste vooraitzigt op eenen
goeden oogst, mits dezelve diep bewerkt, goed gemest en re-
delijk vroeg beplant worden.

In de provincie Utrecht munt men niet uit in de teelt van aard-
appels; men staat hieromtrent zeer ten achteren bij sommige
gedeelten van Gelderland, waar men dit gewas verbouwd ter
verkooping voor de groote steden.

Op de laatste vraag , op welke wijze de aardappel in het groot
verbouwd wordt, en welke landen daartoe het meeste geschikt
zijn , geven wij in antwoord te kennen : dat die (eelt in deze pro-
vincie wordt uitgeoefend door:

V, De Boeren.

2". De Hoveniers.

3^. De Arbeidsklasse.

De teelt der boeren beperkt zich meestal tot de behoefte van
hun gebruik; daar waar de gelegenheid buitengewoon ganstig is ,
maken zij op die gewoonte eene uitzondering, door er tot ver-
kooping te telen ; doch over het algemeen wordt dit gewas te de-
zen opzigte behandeld als bijzaak.

De hoveniers zijn degenen , die dit gewas met de meeste zorg
behandelen; de hooge prijzen, die zij voor hunne gebouwde
gronden moeten betalen , verpligten hen zich voornamelijk op vroege
soorten toe te leggen , omdat daarvoor de hoogste prijzen kannen
worden verkregen.

De arbeidsklasse huurt in deze provincie gewoonlijk van de
boerenpachters of van de eigenaars jde gronden, tegen twintig
centen de vierkante Rijnlandsche roede , nadat dezelve gemest en
geploegd is. — Gewoonlijk zijn het de vrouwen en kinderen , die
het gewas te velde brengen , schoonhouden en rooijen. Vroeger
verkreeg men bij een goed gewas van de drie roeden een mud ;
thans zijn hiertoe dikwijls 4A5 roeden, en zelfs meer benoodigd,
om goede eetbare aardappels te verkrijgen.

De arbeidsklasse aan massa teelt de meeste aardappels; hel
ware te wenschen , dat men in het algemeen met de gronden ,
die men bewerkte, en de keuze van mestsoorlen met meer over-
leg te werk ging , en men het hakken en aanhoogen mbder
verwaarloosde.

Digitized by VjOOQIC

De arbcMfeklasse komt ons voor het meest gesdiikt t« zrjn ,
«I de aardappelteelt het i^oedkoopBt te kunneii uitoefeaen op
Rbaard land, omdat de vroowen en kinderen zelden werk kun-
Kode Terkri^eo , daarin evenwel meestal nuttig werkzaam kun-
Ha zi^

Voor copij conform,
(was geteekend) W. E. A. SANDBRINR, Secret

NOOBD-BRABANT.

Terslag van Zijne ExceHentie den Heere Mr. a* j. borhit , Com-
EBsaris des Konings, te 's Hertogenöosch,

b de Kleigronden worden sedert bet verschijnen der aardap-
reUekte m 1845, het meest fVolkammers geteeld, omdat deze
!Mrt het b«ste bestand is tegen de vernielende werking dier ge-
»f«sde ziekte.

Om dezelfde reden worden in de zandstreken voor winter-
ttrdappels , bijna aitshiitend , even als vroeger , de Bieeke roode
^crtNmwd, welke om hunne gehardheid tegen ziekte en ongemak,
^ in de kleistreken sedert 1845 , zijn ingevoerd.

De omvang van de Wolkammers is eenigzins langwerpig van
^ en middelmatig van grootte ; de kleur is lichtgeel (een zoo-
!°»amde witte aardappel). De hoedanigheid is voedzaam en'
aoakeüjk tot in het voorjaar, wanneer ze hunne goede eigen-
^ppen verliezen.

De Bieeke roode zijn rond, enkele wat ovaal en groot van
*^ De kleur Hchtrood van buiten ^ de besten wat mw van huid,
*il van binnen. De hoedanigheid is meelig, maar grof en droog,
^*Miiik voedzaam, zeer duurzaam, maar niet zeer smakelijk.

Beide hebben eene paarsachtige bloem ; die van de Bieeke roode
M eenigzins rooder.

b de kiel wordt, naar mate den toestand van het land, al of
■üet gemest , diep geploegd en de aardappels met de spit of de
pin op reijen in het land gelegd ; daarna , zoo nabij mogelijk het
ólkomen , scherp geSgd , en zoodra de plant nagenoeg drie vin-
ger breed boven den grond is, zorgvuldig en herhaaldelijk behaki
(O zuiver gehouden , of met eene ploegje aangeaard.
lo de zandstreken wordt het land sterk, maar zooveel moge-

^k met korten en ouden mest bemest , diep en smal geploegd

m op de andere vore, dat is in de twee ploegsneden éénmaal-

Digitized by VjOOQIC

achter den ploeg terstond bepoot ; ook zoo nabij roogel^k het ait-
komen geëgd^ of wat nog meer algemeen is, gereven; daarna,
wanneer de planten ongeveer een palm boven den grond staan ,
alvorens ze wortels hebben gemaakt voor de nieuwe vrucht,
wordt hel land met eene kleine scherpe schop , als laatste werk
van cultuur, vrij diep geroerd en zuiver gemaakt

In de klei zijn de meest zavige — in het zand de zwaar-
ste, gronden het meest voor dien bouw geschikt; hoewel lage
gronden daartoe minder doelmatig ziJQ , omdat ter behoeding
voor de ziekte , het noodig is , vroegtijdig en op droog land
te planten. In sommige streken plant men thans ook nog
andere soorten van aardappelen dan voorheen ; de namen zijn
welligt niet overal gelijk bekend , de vroegere waren de zooge-
naamde Graafjes^ Kroinhautjes , StoelmaUers, Deze aardappels
hebben allen eene paarsachtige bloem.

N. B. In deze Provincie worden wegens de verscheidenheid
harer gronden , alle aardappelsoorten ^ wier getal schier onein-
dig is , geteeld ; en men kan in het algemeen aannemen , dat die
cultuur weinig afwijkt van die, welke in de aangrenzende land-
streken van andere gewesten gevolgt wordt.

De beantwoording der voorgestelde vragen , moet dus slechts
afó algemeen worden aangezien.

HERTOGDOM LIMBURG.

Verslag van de Maatsdiappij van Landbouw en Bloemkweekenj ,
door mededeeling van Zijne Excellentie Jonkheer Mr. s. j. p. vait
MSEOWEN, Commissaris des Konings, te MaastrichL

De soorten van aardappels die hier verbouwd worden , zijn zeer
talrijk, zoo wel wegens de veelvuldige invoering daarvan, als
door het uitzaaijen der zaden van verschillende soorten , ofschoon
deze laatste wijze van voorlkweeken , als niet aan de verwachting
beantwoordende, als gestaakt mag worden beschouwd. Wij geloo-
ven onze opmerkingen tot de navolgende soorten of verscheiden-
heden te mogen bepalen, naar dien de bouw der overige te zeer
beperkt is.

1 Krombekken. Een lange roode aardappel.

2 Zeeuwsche. Een geelachtig witte aardappel.

3 yan Venio. Een bleekroode aardappel.

4 Negenweker, Een witte aardappel.

Digitized by VjOOQIC

5 Engei9cht. Eeo gele aardappel

6 WUde. Een vee-aardappel.

7 Q^on. Een gele ronde aardappel.

No. 1 wordt niet algemeen verboawd , doch men kweekt dezel re
bet TeeiToldigst in het zuidelijk gedeelte van het Hertogdom.
Dezelve is vroeg en uitmuntend van smaak. De opbrengst is ge-
woonlijk van 4Q0 tot 500 voor 100. De bloem is wit

No. 2 laat zich gemakkelijker dan no. 1 voortkweeken , inzon-
derheid wat den grond aanbelangt en slaagt zeer goed in onver-
atengde zandgronden. Dezelve is goed en meelrijk, levert veel,
éocb heeft dat tegen, dat hij vele kleine knollen voortbrengt,
welke als voedsel voor den mensch niet geschikt zijn.

De omvang des aardappels van dezelfde plant, verschilt zóó zeer,
^t dezelve van zes tot twintig Ned. duimen beloopt.

De bloem is wit, met eene purperkleurige verscheidenheid.

No. 3. Deze wordt ont^enzeggelijk het meest verbouwd , en
s bijna overal verspreid. De hoedanigheid der knol is uitmun-
tend , de opbrengst middelmatig , doch hij levert ook weinig uit-
Kbot op. De omvang der aardappel loopt van twaalf tot ach-
öen Ned. duimen. De bloem is bleek purperkleurig , met eene
bi^ witte verscheidenheid.

Deze aardappel is in den handel zeer gezocht en wordt veel
aur de noordelijke Provinciën van Nederland uitgevoerd.

No. 4. is een aardappel van eene zeer goede hoedanigheid,
co eene zeer regelmatige omvang, welke ongeveer vijftien Ned.
doiaien beloopt. De opbrengst is van 000 voor 100, doch de-
tdve vordert eene wel toebereide aarde. Naardien dit soort
zeer vroeg is, wordt het niet zoo ras door de ziekte aangetast.

De bloem is purperkleurig.

No. 5. Een in alle opzigten uitmuntende aardappel In eene
voedzame aarde gekweekt , levert dezelve 10 tot 12 voor een op ,
zonder uitschot voort te brengen. De knol is zeer vast en van
eene aangename smaak, maar dezelve voegt in het geheel niet
om op' krachtelóbze gronden verbouwd te worden.

No. 6. De Wilde , zijnde deze aardappel zonder tegenspraak , de
beste lot dat einde geschikt , als ook ter bereiding van het aard-
appelmeeL Hij neemt de schraalste gronden voor lief, verlangt
weinig mest , en is gemakkelijk voort te kweeken , levert veel en
geeft een derde zetmeel meer, dan alle andere soorten. De ge-
middelde omvang der knol is zestien Ned. duimen en de bloem
bleek rood van kleur.
No. 7 IS weinig verspreidt Dezelve is vro^, doch voor het ove-

Digitized by VjOOQIC

rige niet zeer aanbeveÜDgswaardig. De knol geheel rond en heeft
eenen gemiddelden omvang van vijftien tot achttien Ned. duinnen.
De kleur er van is sterk geel en de opbrengst gewoonlijk tien
voor een. De bloem purperkleurig met eene witte verscheidenheid.

De witbloemigen worden beschouwd als eene betere opbrengst
gevende.

Wat de aardappelenbouw zelve aanbelangt, zoo geschied! dexe
in alle gronden en na iederen bouw , doch veelal na dal het land
eerst bemest is. Gewoonlijk wordt de grond twee- of driemalen
verwerkt, waarna de pooting volgt; voor de kleine bouw, door
middel eener spade en in het vierkant , de groote bouw daaren-
tegen, in rijen.

Na deze pooting heeft er na gelang der omstandigheden en
den grond , eene behakking en egging plaats , of wel eene be-
hakking en begreppeling.

Het is bij de menigte verscheidenheden en bij de verschillende
gronden moeijelijk , de juiste opbrengst der aardappels te bepa-
len Bij gewone jaren mag men de slechtste oogst op honderd
veertig of hoqderd vijftig hectolitres per bunder (hectare) reke-
nen en de ruimste op vierhonderd hectolitres.

Wat de eigenlijke bouw aanbelangt , zoo heeft de ondervinding
ons geleerd, dat de aardappel beter slaagt na eene voederplant
dan wel na eenen graanoogst; dat hoe dieper en veelvuldiger
de aarde bewerkt wordt boe overvloediger de oogst is ; dat goede
verscbe stalmest inzonderheid die der schapen , eenen rijken oogst
ten gevolge heeft; dat het inpoten terstond na eene dusdanige
bemesting , de voordeeligste wijze van verbouwen is ; dat een wei-
nig ontkiemde aardappels, boven de niet ontkiemde te verkie-
zen zijn ; dat het bouwen in rijen en eene dadelijke aanraking der
mest , den besten oogst oplevert ; dat het opploegen der voren of
het aanaarden der planten,- eene meerdere opbrengst daarstelt,
en den grond voor den volgenden oogst vruchtbaar maakt; dat
de rijen in de rigting van het Noorden naar het Zuiden de
beste uitkomst opleveren en dat, eindelijk , gave ï^are knollen , in
tweeen gesneden , boven de kleinen te verkiezen zijn.

De Secretaris-Generaal van voornoemde MaatsohappQ*
(was geteekend) G. D. FRANQUINET.

Digitized by VjOOQIC

STAAT DEE AAEDAPPELBOÜW IN
ONS VADEELAND OVEE 1849.
(Orefgenoneo uil het TijdsohriA ter bevorderiDg fan Nij?er-

GRONINGEN.

De berigten ongunstig , inzonderheid aangaande de late soorten.
la de ?een-koIooiëD konde men de opbrengst der vroeg gepootte
saaerEogelsehe, op 300 ja 400 mudden van het bunder begroo-
iai, terwijl de late of winter-aardappels niet meer dan 200
^Biddeo hebben opgeleverd. Van de fijnere soorten op de klei
vasde opbrengst veel geringer, ja op niet veel hooger dan 100
'^ 150 mudden van het bunder te schatten. Het niet vroeg rooi-
i«Q der aardappels, die door de ziekten aangetast zijn, wordt zeer
^subevcksL Onder de soorten die het best geslaagd , zijn worden
^ooemó : de zoogenaamde Mooibloeijers of kieidiei/en en Donker-
y^, de Oude gekt de Lange rooden^ en de Ucht roodenoi
*^seAe aardappels, terwijl de roodachtige aardappels, om.
^^oelver meerdere dourzaamfaeid, in het algemeen hooger in prijs
■troi, dan de vroeger om derzelver fijnheid, duurder betaalde
^^ of gek aardappels.

FRIESLAND.

Aldaar werd de goede hoedanigheid alsmede de genoegzame
^ee&eid zeer geroeoid.

DRENTHE.

Oe berigtco meer gemsslellende dan wel vroeger, terwijl men
tidi in de koloniën der Maatschappij van Weldadigheid de ge-
urene wenken van eene vervroegde kuhuur had ten nutte gemaakt.

Digitized by VjOOQIC

OVERUSSEL

Niettegenstaande de eenige rampen van vorst en de gewone doch
minder toegenomene ziekte, had dit gewas in vergelijking van
vroegere jaren gunstige uitkomsten opgeleverd. De smaak der
vrucht was over het algemeen goed , terwijl de oogst volkomen
in de behoefte had voorzien , 8934 bunders hadden opgebragt
49689 lasten , welke verkocht zijn van /* 1 tot/* 1,70 het mud.

GELDERLAND.

De late nachtvorst heeft veel schade aan deze vrucht toegebragt ,
zoo mede de later aanhoudende droogte. Beide bespoedigden de
rijpheid te veel , door aan de planten de natuurlijke vereisohte
te onttrekken , waardoor zij alleen den graad van volkomenheid
verkrijgen, waarvoor zij vatbaar zijn. Van deinde laatste jaren
gewoed hebbende aardappelziekte , waren dit jaar wemigeknoUen
aangedaan , hoewel in onderscheidene deelen van dat gewest vele
akkers door dezelve geleden hebben. Men wilde het spoedig afster-
ven van het loof, als een bewijs van het bestaan dezer ziekte beschou-
wen , doch anderen geloofden , dat dit voornamelijk aan de door
bovengemelde weersgesteldheid, vervroegde rijpheid , behoort te
worden toegeschreven. De opbrengst liet aldaar veel te wenschen
over en konde hoogstens voor de grootste helft op } van een
gewoon gewas worden berekend. Aangemoedigd door de hooge
prijzen was echter van dit product zoo veel gepoot, dat er aard-
appels in overvloed voorhanden waren. De pryzen hebben/ 1,20
tot /* 1,50 bedragen. Volgens den Heer staring zijn aldaar de
zoogenaamde Baa&sche rooden het meest in zwang. Ook be-
gonnen zich de Amerikaansche Blaauw Kien^es te verspreiden;
in 1846 door de Commissie van Landbouw uitgedeeld. Als zeer
aanbevelenswaardig hadden zich vooral voorgedaan de Groote
Blaauwen van Porlo Aliegro, de laten uit CaUfomie^ en voor
veevoeder, de zwarte Meuw-Zeelanders f welke laatste eene an-
dere soort schijnt te wezen als de bekende zwarte Algerynen.

Het Departement Arnhem beveelt zeer de zoogenaamde Gee/-
ballen en Wolkammers aan, welke in de kleistreken het meest
voorkomen.

Uit andere streken van Gelderland wordt als opbrengst win
goede gezonde aardappelen opgegeven; de belangrijke hoeveel-
heid van 200, 225 tot 320 mudden van het bunder.

Digitized by VjOOQIC

ZUID-HOLUND.

VcD w» aiterst te Treden over het goed slagen van dit pro-

Ée(, belgeroig echter was, dat de prijzen laag waren, gewone

vMTten f l^ tot f 1,50 het mud , fijne soorten van /'2 tot f%fSO.

ïeD had gemiddeld in het Overmaascke 160 mudden van het

i^er geoogst, van de fijne, 60 madden. In de Beiferianden^

Lnée tan Strijen en het eiland Dordrecht houdt men de Wol-

immers^ alkomstig uit den Tielerwaard^ zoo van uitkomst als

saaak, voor de geschiktste soort Ook zijn de GMersehe soor-

^ in die streken, op niet al te krachtige landen, en niet te

t0 gepoot, roet een goed gevolg verbouwd. De GeelbaUen

> nebben aldaar op sommige plaatsen tot 250 mudden van het bun-

I >x opgeleverd. Men had in die streken eene proef genomen

, ^ aardappeb aan te aarden, hetgeen bij natte zomers als

, acr aanbevelenswaardig wordt opgegeven. In het Westland

, «a als boven , de gemiddelde opbrengst 250 mudden van het

<i^3>der, winter soorten werden in dat district niet meer geteeld.

'iok oit Schietand den Krimpenerwaard ^ lande van UsseUnonde ,

fen Zwi/ndrechtscAe waard, lande van Rhoon en Poortegaal,

^samej Putten en Rozendaal wartn de berigten gunstig.

Het departement Sassenheim meldt als eene bijzonderheid , dat

W een landbouwer te Rifnslmrg, van eenen legaardappel, is

"PSedolven, zoo als de grond ze opleverde, groot en klein, een

^ifmud, de plant had door deszejfs weligen groei bereids zijne

uodacht getroffen , weshalve hij door het uiteenvallen der stengels

*ederom dezelve had aangeaard en zulks van tijd tot tijd was

I bhjren doen, tot op de geheele rijpheid derzelve. Degeheeieop-

I aeogst dier kuhaur in deze gemeente bedroeg 48790 mudden.

I Bier en daar beklaagde men zich over de nachtvorsten, doch

vdke bij de uitkomst minder nadeel hebben aaAgebragt, dan

ecD aanvankeüjk vreesde.

NOORD-HOLLAND.

Ook hier beklaagt men zich over de vorst, alsmede dat de
vT^eodeJ poters niet slechts de Amerikaansche maar ook Gel-
t^ehe en OverijsêeUche , na de inzameling, 'rot zijn geworden
^ S^wone socyrten waren overvloedig en smakelijk, doch de
pnjun voor den verbouwer niet hoog.

Digitized by VjOOQIC

Het departement Alkmaar raadt zeer aan bij het ontdekkc
der gewone ziekte de aardappels niet te vroeg te rooijen, m<
had in die streken zich daarbij wel bevonden. Te Wormerve^
en op Texel was men van de ziekte geheel vrijgebleven.

ZEELAND.

Men was aldaar zeer over den bouw voldaan. Men was w
niet vrijgebleven van de ziekte in het loof, maar de knol ha
niet geTeden , de ingezamelde aardappels , beliepen door elkandi
150 mudden van het bunder, terwijl dezelve, uithoofde van de
zeer matigen prijs, voor vele klassen verkrijgbaar waren, mi
kende ^elfs het departement Goes van eenen oogst boven alle vei
wachtiog gewag.

UTRECHT.

Aldaar had de naohtvoivst van den 10 op den 11 Junij veel bi
kommering verwekt , hetwelk het loof deed sterven , doch som
mige planten waren op nieuw uitgeloopen; deze ramp was Di(
tot den knol doorgedrongen. De gewone ziekte had ziofa w«
derom meer en meer bepaald tot de zoogenaamde Muizen , fVitti
rozen en de groote Westlanders , terwijl de Wolkammers , d
Boereroode en meer andere grove soorten meer of grootendeel
daarvan zijn verschoond gebleven. Bij dè rooijing was inroid
dels de uitkomst zeer mede gevallen. De vroege soorten warei
van eene uitstekende kwaliteit en de prijzen matig.

NOORD-BRABANT.

Men had er met het beste gevolg zeer vroeg aardappels ge
poot , zoo dat er in de maand Juiif overvloedige en smakelijke
aardappels werden ter markt gebragt De door de ziekte latei
aangetaste aardappels herstelden zich bij droog weder ; de op
brengst was verschillend en bedroeg van 70 tot 200 en meerdere
mudden van het bunder; men verkocht ze voor /'0,Q0 lot /* 1,30

Digitized by VjOOQIC

UMBURa

Ikmku heeft zich aldaar io bet loof, niet iDdeo knol geopen-
bÊiré, de inzameliog was overvloedig eo van goede hoedanig-
yHf de BoüoHêche aardappel verdiende aldaar de voorkeur;
M de oversirooiniiigen der rivieren had aan de opbrengst veel
s^ toegebragt.

Wij xofien nog betrekkelijk deze vmebt alle die bijzonderheden
BedfldeeteB, welke diesaangaande in de binnen- en buitenland-
^ werken worden opgegeven, die onder ons bereik zijn en
\A kare kunnen toebrengen om de kultaur daarvan te volma-
^; niettegenstaande de heersohende ziekte de lust daartoe bg
^ doet verflaauwen.

fa de Blagen let de Natuurkundige Wetenschappen 1832,
^ de Hoogleeraar vab hall proeven medegedeeld , wat of ter
^«ddng te verkiezen ware , groote of kleine pootaardappels ,
*dke soortgelijke proeven mede door Jonkheer ▲. martini vaü
^ATD genomen zrjn en waarvan de uitslag in het Provinoiaal
^^^Uai van Noorfün'abant ^ 13 Mei 1834, is medegedeeld ; door
XBge ambtenaren bij de koloniën van Weldadigheid , waarvan de
^'kAnst in den Vriend des vaderlands 1833 te vinden is , en
«(ke aitdag deze was : dat het meerdere nut van groote poters
^ geenszins is gebleken. De Baron van Braksll vermeent ,
■><!« Vriend des Frieschen LandmanSt 1835 , dat groote poters ,
«ee&^oog '^BiM^ middelsoartige^ in een vochtig jaar, de beste
l^ïöJgsl geven.

SoAtez deelde in 1824, in de Möglinsche Annalen der Land-
^^ichaft^ daaromtrent de volgende proef mede:
Op den afstand van twee voet en twee duim van eikanderen
werden geplant:
^' ^ uitgezochte groote aardappels, wegende te zamen 88

^•55 stokken van groote aardappels, wegende 32 ponden»

3". 55 kleine stukken , wegende 9 ponden.

De opbrengst van no. 1 was 445, van no. 2, 354 en van no. 3,
^ poDden« en alzoo na aftrek der pootaardappels 357, 322 en
Ö3 ponden.

^^^i^eo door anderen, doch ook met aardappels van middel-
*^ grootte genomen, leverden de uitkomst op, dat a%e«
f^l^ stukken, b. v. 2 of 3 van eenen grooten aardappel, de
^^ opbrengst gaven , omdat de zeer groote aardappels in hun
^^ oitgeplant, wel een groot aantal, maar daarentegen ook
^'ów aardappels opleverden.

Digitized by VjOOQIC

Ook de vrijheer von MORTBTOir , bij Potsdom , deelt in diezelfde
Annalen mede, zijne, met de hoogst mogelijke naauwkeurigheid'
genomeoe proeven , en door de welke hij tot het besluit gekomen
is: dat bij eene planting op gelijken afstand, groote aardappels'
niet alleen meer opbrengen dan kleine, maar ook naar even-
redigheid grootere knollen; dat gave aardappels meer opleveren
dan in stukken gesnedene , iets hetwelk ook door thaer , in de
proeven van andersok en beevor , bevestigd wordt.

Het Kritisches Lüteratur Blatt van hEUEfis Aligemeine Zeiittng^
1842, behelsd de proeven van f. bbtzbold, welke deze in 1835'
deswege genomen had, en wel door dezelfde oppervlakten grond ^
op dezelfde wijze met aardappels van verschillende grootte, te
bepoten , te weten :

1**. met groote en geheel uitgewassen poters, waarvan twee
in hetzelfde gat werden gelegd. De opbrengst was in verhouding
tot de gepoote aardappels als 20 tot 2. ^

2^ met in stukken gesnedene poters , waarvan elk twee oogen
had en welke drie te gelijk in één gat werden gedaan , elk op drie ^
duim afstand van elkander. De opbrengst stond tot de poters
als 20 tot 3, 2.

3*. met uitgestokene oogen en wel steeds vier of vijf in een
gat , elk gat twee duim van elkander. De opbrengst stond tot de
poters als 20 tot 11.

De zeer ongunstige uitslag van No. 2 en 3 , werd door hem
aan de langdurige droogte , welke terstond op de planting volgde ,
toegeschreven.

Een volgend jaar deed betzhold zijne waarnemingen in het groot
en wel zonder van de weersgesteldheid een opmerkelijk nadeel te
ondervinden , terwijl hij nu tevens verschillende aardappels bezige

De eerste proef was met vroege aardappels, of dezulken
althans , die in het begin van Augustus genuttigd kunnen worden ,
voor het overige ze weder op dezelfde wijze behandelende.

P. met geheete en groote aardappels. De opbrengst sCbod
tot de poters als 20 tot 1 , 3.

2*^. met in stukken gesnedene. De opbrengst stond tot de
poters als 20 tot 3;

3o. met uitgestokene oogen. De opbrengst stond tot de poters
als 20 tot 5, 2.

De tweede proef had plaats met aardappels, die in September
en October rijpen , doch wegens hunne mindere grootte of andere
eigenschappen , meer tot het huishoudelijk gebruik , dan wel tot
veevoeder gebezigd werden.

Digitized by VjOOQIC

ffiervn dan gayen :

1*. ^kde poters , eene opbrengst als 30 tot 1 , 7.
f. sküett^ eeoe opbrengst als ^ tot 2.
>' vtgettokeme oogen^ eeoe opbrengst als 90 tot 3, 9, poot-
«ifpds.

Be derde proeve, met groote veen-aardappels geoomeo, leverde
ioeoÉomst op:

r. Zeer\ groote poters eene opbrengst staande tot het gepote
« efeored^^faeid als 30 tot 0,13,

^. kkine poters , twee in één gat gelegd , als 20 tot 1, 1 ,
^. io ttukken gesnedene groote poters , als 20 tot 1 , 5 ,
^ Mügtitokene oogen , als 20 lot 1 , 10.
^ deze proeven , in goeden tuingrond genomen , leerden hem
to, dat de öeste pootaardappels ook de meeste opbrengen ,
■dat hel m stakken snijden bij grove aardappels, minder nadeel
^ dio bij de andere soorten.

^ latere proeven door hem genomen hadden alleen betrekking

file grovere soorten en waarvan de uitslag in 1840 deze .was:

^» (Maagdenbarger) morgens', alle van gelijke grondgesteld-

^ eo in denzelfdeo staat van bemesting, bragten op deze wijze

liqwot op:

l** De eerfte morgen roet groote pootaardappels , te zamen
"vIT (Beriijoer) schepels bedragende , bragt op , 103 schepels.

^. Ik tweede morgen met kieine poters, waarvan de grootste
^ttawel^ de omvang van eene okkernoot had , en die te zamen
S «diepeb bedroegen , bragt op 58 schepels.

^- De derde morgen werd beplant met de door den aardap-
P<lN)or uitgenomene oogen, van 15 schepels aardappels der
PBtMste soort , welke oogen vóór de potiog een weinig in de
^gedroogt waren; opbrengst 70 schepels.

^' De tfierde morgen met 7 schepels in stukken gesnedene
Pwtt aardappels , bragt op 89 schepels.

De oogst van het laatste veld verschilde derhalve niet veel van die
**B bet eerste, dooh desalniettemin bragt eene besparing van slechts
«ichepels pootaardappels, behalve de arbeidsloonen voor het
^"vsnijden der poters, nog een verlies van 14 schepels te weeg,
^ <iQS een zuiver verlies van minstens 9 schepels. Uit deze proef-
"^vtinS^ vermeent betzhold dus de volgende regelen voor de
^"^ te mogen trekken :

«• dal goed uitgewassene , groote aardappels, in den regel,
«• M8te opbrengst geven ;

^- <iAt bet stukken snijden de/ poot-aardappels alleen nuttig

Digitized by VjOOQIC

is, ald zij zeer groots of zeer daur zijn, of als er eeo bepaald
gebrek aan poters bestaat;

C. dat het uitsteken en planten van uitgestokene oogen in het
groot niet raadzaam is, vooral ook omdat zulke planten bij In-
vallend vochtig weder buitengemeen lijden , ja somtijds herplant
moeten worden;

d, dat kleine poters alleen mogen gebruikt worden van soor-
ten, die van natuur klein blijven, wijl het anders onrijpe, on-
volkomene exemplaren van groote aardappels zijn';

e, dat hoe minder de grond voor de aardappelteelt geschikt
is, hoe meer men voor het poten alleen van wel uitgewassene,
gave poters moet gebruik maken ;

/*. dat als men genoodzaakt is, doorgesnedene aardappels of
uitgestokene oogen te gebruiken , men in alle gevallen moet
zorgen, dat doorsnijden enz. onmiddellijk vóór de planting te
doen 9 omdat als zulke stukken van aardappels een tijd lang in een
hoop bij eikanderen liggen, zij ligtelijk in een staat van gisting
komen en daarna tot rotting overgaan. Bij kleine partijen kan
men het kwaad voorkomen, door die aardappels uit te spreiden
en eenigzms te laten opdroogen, hoe wel dit in het groot moei-
jelijk uit te voeren is.

ScHWEiTZER zegt mcer en meer overtuigd te worden , dat matig
groote, maar volkomen ontwikkelde en goed rijp gewordene
aardappels, het best ter uitplanting zijn en de meeste opbrengst
zullen geven, iets evenwel dat onzes bedunkens van zelve spreekt ,
tenzij de aardappel op de wijze van voortkweeking eene geheele
uitzondering maakte en dat toch wel niet het geval zal zijn.

üitMossEHLs Pracüaches Wochenblatt^ 1841, haalt hij eene proef-
neming van den Heer tibziianii in Sileziën aan, volgens vnen
geheele aardappels van het

Maagdenburger morgen gaven: . . . M( BerL schepels.

Afi^esnedene koppen: 87} „ „

Uitgestokene oogen: 76} „ „

Tn het jaar 1840, zegt scbweitzer , had een zeer ijverig en zorg-
vuldig landman, in de nabijheid van Tharand^ het ongeluk, dat
een zeer groot gedeelte van zijne uitgepole stukken van aard-
appels, niet opkwamen. Bij nader onderzoek bleek het, dat zij
uitgesproten waren en worteltjes hadden gevormd, maar dat zij ver-
droogd waren , voorzeker daardoor , dat zij geen voedsel geno^
uit de gepote stukjes konden treliken en toen zij nog niet genoeg
ontwikkeld waren, om het voedsel dat zij in de aarde vonden,
zelve te verarbeiden , aan welk ongeval de gave aardappeleo na-
tuurlijk niet blootstaan.

Digitized by VjOOQIC

h tdU OBdenrood dezelfde verslaggever ^ d«t v«o de 87 teor-
te ne Mrdappelft , welke -hi) naast elkandereD verbouwde ,
* poe enkele mislokt was , behalve alleen een groot gedeelte
<• éa R$han aardappel, welke geheel in stokken gesneden
^«ti was en waarran wd } niet opkwamen; tenwijl de ove-
fft. welgelakte soorten, allen, of van gtheele aardappels of
ittias fan zeer groote stokken gepoot waren. Ook andere per-
f«KB ia de naboarsehap van Tharand ondervonden ziekten en
■ih^kiog, bij haime in kleine stukken gepoote aardappels,
drt nel het geval was bi) de soorten, welke met geheeU aard-
fpeb geplant warm, terwijl hij tevens onderscheidene proef-
«oÉngen van kauha vor ilTBEiisTiiif en anderen mededeeld,
"^strekken, om het nat der groote pootaardappels steeds
■eer Ie doen ohkomeii. In Engeland heeft men nog bovendien
^ «ftteikiDg gemaakt, dat, wanneer de doorgesnedene aardap-
^ Dd de snijvlakte op den mest kwamen en daarop vast*
^^Bddeo, zi] abdan niet ontsproten, hetwelk waarsehijnlijk aan
^ rattiiig moet worden toegeschreven , welke zich vai\ den mest
«•jen aardappel mededeelde.

^^nosydedt ons in zijn iVetenschappeHik Maandschrift ^ 3de
^^m^, eenige waarnemingen mede, hem uit Frankrijk toe-
9?"Klea^ aangaande de voortkweeking van deze vracht en welke
"ij hier xoOen laten volgen , omdat de steller daarvan , van een
^ gevoelen dan het zoo even medegedeelde is.

1. Verdeeüng der spruüeu.

^ heb een aardappel, die slechts drie oogen had, indriestuk-
■•gesneden en deze afzonderlijk gepoot.
^ ^ oog zijn drie spruiten geschoten , ik heb deze gespliut
V^ «feonderlijk geplant, elke struik met een weinig mest
^ « gedurende eenige dagen begoten en zorgvuldig opgepast
^^ negen fttmiken hebben honderd en dertig middelmatige
•*»PP«k opgebragt

2. Door kiemen.

^ ^ wn bed ingereedheid gebragt voor drie rqea , elke rg
J?^ 8tnriken.

ki^ ^^ ^er«to rrj beplant met scboone , heele aardappeb ,
,JP^ met vierdedeelen , de derde met oogen , die met een
^2^ '^^ uitgenomen waren , als wanneer men aardappels
^*^<wft W eten, (een oog in ieder kuiiye).

Digitized by VjOOQIC

De eerste en tweede rijeo , zrjn te gelijker tijd opgesdioteo
maar de derde veel spoediger.

'De struiken waren even schoon; de eerste rij had echter van
nabij gezien meer scheuten, hetgeen zich gemakkelijk verklaten
laat, door de meerdere oogen in eenen geheelen aardappel.

De gepote soort leverde weinig op , maar was zeer lekker ,
geel, klein, langwerpig, gebogen en zeer fijn van schil (waar-
schijnlijk die 'soort,* welke door sommigen Horentjes genoemd
wordt.)

Om te weten of het afnemen der bloemen eenigen invloed op
den daaraankomenden aardappel heefl, zoo heb ik deze op het
oogenblik van derzelver ontwikkeling zorgvuldig van acht strui-
ken op elke rij afgenom|9n. De opbrengst was nu als volgt :
Bloemen afgesneden. In het zaad blij- ToUal der struikeD.
ven staan.
Iste rij, of geheele, lOpond. 8 pond. 18 pond.

Sderijofvierdedeelen, lOidem. 10 dito. 20 idem

3de ri), of oogen, 10 idem. 8| dito. 18^ idem

30 pond. 26^ pbnd. 56} pond.

Uit deze met zorg genomene proeve kan men besluiten ; dat het
beter is, vierendeeien dan geheele aardappels te poten.

Dat de oogen meer voortbrengen dan de geheele en wanneer
men de bloemen alisnijdt, even zoo veel als de vierdedeelen ;
bovendien heefl men nog de bezuiniging op de pootaardappels.

Dat de struiken, waarvan de bloemen afgenomen zijn, even-
veel opbrengen.

Dat het afnemen der bloemen in geen geval nadeelige en in me-
nig zeer veel nut doet.

In 80ETE5S, Maandschrift 3de jaarg., vindt men eene afbeelding
van een werktuig, door hem aardappelboor genoemd, en waar-
door men , volgens zijne opgave , de oogen of kiemen onbescha-
digd nit den aardappel werken kan.

3. Afietsels.

Den 20. Mei heb ik de toppen van aardappelsproiten geno-
men en ze zeer verre onder het lid a%esneden , terwijl ik het
afretsel 11 duim lang liet. Ik heb ze geheel zonder eenige voor-
zorg in een eenvoudig omgespitte aarde geplant

Na eene afwezigheid van eenige dagen bemerkte ik , dat zij
alle bloemknoppen uitgeschoten hadden , die door de aappen in

Digitized by VjOOQIC

U ifli|a<, liel stammelje deden sterren. Drie afreCseb waren
nsfe ifriercn. Dl heb daarna onmiddellijk de knoppen der nog
e, digi bi] de bladeren afgenomen , en eenige dagen zijn
geweest, om deze reeds verzwakte. loten de vorige
Sraiftiaeht weder terug te geven.

Er bfeven mij na oog vier en twintig afzetsels over, maar
daar ik niet gedacht had , dat de uitslag naar wensch zonde
i^, zoo waren zij onverschillig en te digt bij eikanderen g«-
pfant; de plaats die zij besloegen was naaawelijks groot genoeg
mr drie gewone struiken, ik heb ze echter zoo veel mogelijk,
ffia ab de in het open veld staande aardappels , doen behande-
kn, zonder er meerdere zorg aan te besteden.

By den oogst bragt elk afketsel in verhouding met de oppervlakte
m den grond, van een tot drie.schoone welgevormde aardappels
«wrt, dïe ten minste zoo groot waren als die, welke van ge-
voae ^miken komen.

De opbrengst van bet geheel woog f^ pond.

Bieniit blijkt na , dat men bij de aardappelteelt door afzetsels
teene voorzorg behoeft te nemen, dan het bij tijds wegnemen
éer bloemkc^pen , die men waarschijnlijk vóór het in den grond
^een der takjes er zal behooren af te knippen.

iangsande het stekken der aardappels deelt b. alfing, te Mid-
wstda^ in 1848 mede: Hij nam in het laatst van Junif ranken
«ia aardappelstammen van onderscheiden soort, sneed die boven
éok grond af, en plantte ze ]| palm diep , schuins in den grond.
Ha eenige dagen kwijnens, maakten zij wortels, begonnen te
^oeijen en breiden zich even als de moederplant uit, terwijl zij
eefijktiidig met deze rijp, en volkomen waren. Zoo wel de
nidappels van deze stekken verkregen, als die van de geplante
wen in opbrengst nagenoeg gelijk, en eerst genoemde vooral
«t Dünder zwaar van stuk?

De stekken waren tusschen de rijen van stamboonen gestoken
tB bn^;ten daar aan geen bet minste nadeel toe, zoodat men
ep deze wfjze met voordeel op denzelfden grond twee vruchten
bn boawen, ook waren de aardappels alle gaaf en goed en
iudden niet in het minst van de ziekte geleden.

Onderscheidene proeven zijn er genomen, om de aardappels door
ipniiten, kiemen of uitloopers, die daaraan in de bewaarplaats
■tspmilen, ja door de schillen zelfs voort te planten. Doch om
^ivio wd te slagen, wordt er eene zachte mulle aarde vereischt,
«phi de teedere worteltjes terstond kunnen vatten en voedsel tot
Strekken, zoodat kleigronden daarvoor wel het minst dienstig zijn.

Digitized by VjOOQIC

Voorts moeten d« kiemen of spruiten niet lang, dun, of slap
zijn , maar kort , dik en groen , door het licht beschenen en dooi-
de lucht gewassen. De kiemen moeten met een mesje zeer voor-
zigtig uit den aardappel geligt en terstond , zonder eenige knea»
zing, in den grond gebragt worden, geheel daaronder, of onn-
trent, al naar de spruit zich meer of minder heeft ontwikkeld. De
spruitjes , die digt aan de schil reeds zijtakjes beginnen (e schieten ^
zijn de beste. Daar deze jonge plant langen tijd noodig heeft j om
uit te stoelen , moet men zoo vroeg mogelijk de kiemen of sprai-
ten leggen , liefst onder glas, geolied papier , of anders op eene
warme zonnige plaats , en vervolgens , wanneer zij goed aan kef
gewas zijn, in Mei^ ter behoorlijke afstand verplanten, waar-
over later. Wat de schillen aangaat , zoo spreekt het van zelf ,
dat deze van botten of oogen moeten voorzien zijn. In de An-
nales de la Sociéié (T HorticuUure de la Oironde^ 1848, vinden
wij daarvan , dat een der kweekelingen , van de schillen , schoone
aardappels heeft verkregen , en bijna eene even groote hoeveelheid
als van legpoters. De schillen kunnen zelfs zeer lang bewaard
worden , zonder dat zij hun voortteelingsvermogen verliezen , zoo
men ze in een gepast midden, tusschen te veel warmte en te
veel vocht plaatst.

In soETENs, Maandschrift^ 3de jaargang ^ wordt de wijze opge-
geven, hoe men in denzelfden zomer tweemaal aardappels op
Ae/ze//^e stuk land kan bouwen, alwaar men zegt: dat al de vroe-
gere en spoedig rijpende aardappels, eene dubbele oogst kun-
nen opleveren. Te dien einde dan poot men op het einde van
Maarte de helft der zet-aardappels , en men bewaart de andere
helft op eene drooge plaats , ten einde het schieten te beletten
en dezelve gedurende den zomer te doen slap worden. De teelt
der aldus vroeg in den grond gebragte aardappels verschilt in
geen opzigt/met de gewone. Tegen het einde van Ju^j rooiC
men dezelve, en men poot terstond die, welke bewaard waren.
Oeze schieten nu bmnen weinige dagen , terwijl dat, bij nieuwe
aardappels , van den eersten oogst , niet vóór de zes weken kan
plaats hebben. Op het einde van Oclober , verkrijgt men nu een
tweede oogst, die, uithoofde der koele vochtige nachten, ge-
woonlijk overvloediger is , dan de eerste. Zoo heeft ook de Baron
VAK BRAKELL,op den Eng^ te Uenden^ in de Betuwe^ de aardappel,
als eene tweede vrucht, na de kool gebouwd , terwijl masson en hou-
ÈBEE zelfs drie oogsten aardappels , in hetzelfde jaar , van den-
zelfden grond, verkr^en. Zie Revue Uorticole^ 1848. Van tier
oogsten in één zomer vinden wy het navolgende: dat wiy ter proef-

Digitized by VjOOQIC

Beaai oog wifleo mededeeleiL. Zeer vroege aardappels sooab
étZeém en Xegen wekers eo waarschijnlijk ook de Orcaspmh
«A, ia de eerste dagen yan Febrwuü g«poot , gerea , nietlege»-
Aade de harde koade, eeoe oogst 'va Md f Den negeoden F^
ifyfif worden xiilke TjerscbeideQheden gepoot en deze geven
èa eUdeo Mei een overvloedige oogst De aldus verkregeoe
Mfdappels vrareo smakelijk, bloemachtig en zoo vast, als de
bate aardappels , die op den gewonen tijd geoogst worden. —
Tenolgens werd de moer aardappel, die reeds eene opbrengst
S^Sereo had, op nieuw gepoot, op dezelfde plaats waarvan de
«n(e oogst was ingesameld. In de eerste week van Junié
bngt deze knol een tweede oogst voort , overvloediger nog dan
de eerste. De knollen waren grooter en van dezelfde vastheid
« sfliaak als die , welke men bij eenen eersten oogst op het*
ttttde tijdstip van gewone aardappels verkrijgt Denzelfden
"^o^raardappel bragt men nogmaals in den grond en in de derde
veek van A^g^stus verkreeg men op nieuw een oogst, gelijk
«o de beide eersten. Eindelijk kan men denzelfden aardappel
*^or de vierde maal poten en in het midden of op het eind van
^^Mer^ naar gelang van het jaargetijde, verkrijgt men nogmaals
aea oogst, die voor de drie voorgaanden niet behoeft onder te
^, g^nde aldos de vroege soort in eene late verscheidenheid
•w. Of eene diergelijke proefneming aan de verwachting be-
^^oordeo zal , betwijfelen wij om meer dan eene rede.

ScHWKiTZEa geeft ons twee wijzen op , waarop hij gewoon is
^ aardappels te planten.

Vorens de e^rWe handelwijze, welke hij hoofdzakelijk gebruikt
op eeoeo bodem, die het vocht niet wel verdraagd , wordt het
toiver geëgde veld vóór de laatste ploeging , door middel van
«i vorentrekker verdeeld m 3 è 5 doim diepe voren of sporen ,
**« op eeneo afetand van 27—30 dnimen van elkander ver-
^yfi^ zijn. In deze voren worden de aardappels gelegd en
^^'^^olS^QS de aarde tasschen de voren met een aardploeg diep
"''S^o^d , waardoor de aardappels met aarde overdekt worden.
^ zor^ hierbij , dat, de door den aanaardploeg uitgeploegde
**^ dieper zij , dan de voren waarin de aardappels zelve liggen ,
^ ^ deze niet van de vochtigheid bjden.

Bij <le tweede handelwijze , worden de aardappels in de open^
^^1 ketzij om de tweede, het zy om de derde vore, gelegd
^ VMl den volgenden aardvnrg overdekt

^lums te GaU^ zie Akkerbouw , plant zijne aardappels in der-
^^ geheet op ongeveer drie pahnen diepte , in bet laatst van Au'

Digitized by VjOOQIC

60 '

gusius of in het begin van Septemb&r , op graanland zonder bijzoo*
dere bemesting. Na eenige weken komt het loof te voorschijn en
groeit welig op, lot het invallen der hevige koude. Alsdan wordt het
loof afgesneden en de stammen met aarde zorgvuldig toegedekt.
Zoodra de zware sneeuw voorbij is , kunnen de aardappel»
opgedolven worden. Reeds verscheidene Jaren, zoo lezen wij io
het Maandschrift voor tuinbouw^ 1850, teelt de eigenaar van het
hof van HoUand d. vah peerer , winteroogsten van aardappels ,
^ eenigzins tegen het noorden beschutte plaatsen en heeft hi)
tomtyds io Januarij^ of zoodra de toestand van den grond het
opdelven toelaat , goede rijpe knollen verkregen. LER0T-i[ABn.LS ,
te Bouiogne sur Mer^ en de rainkevillb te Amiens poten de
aardappels zelCi in October en November en wel met een goed
gevolg, terwijl zij deze wijze van kweeken » als eene der beste
beschouwen, om de ziekte te voorkomen.

Ten aanzien van het digt bij een , of wijder van elkander po-
ten, heeft BOMBASLE, in den Cuitivateur^ 1835, eenige proefhemiiH
gen bekend gemaakt.

Hij bepootte, namelijk, in 1833, twee smalle en lange strooken
van gelijksoortigen ^ond, op denzelfden akker, met aardappels
op rijen, gelegd om de derde vore, zijnde deze rijen dus onge*
veer 37 duimen van elkander verwijderd , waartoe hij , als de
aardappels van middelbare grootte zijn, ongeveer 2200 Ned.
ponden, op het bunder noodig had, wanneer hij namelijk in de
rijen zelve de aardappelen, gelijk hij gewoonlijk doet, pp acht
duimen afistand van eikanderen plant.

Eene der genoemde strooken nu, bepootte hij aldus op zijne
gewone manier en de andere strook (op beide lagen vier rijen)
even zoo , maar iedere aardappel slechts op vier duimen afstand
van de volgende. De opbrengst van beiderlei beplanting was
naar het gewigt, volkomen gelijk, maar in de digt bepootte rijen
waren de aardappeb veel kleiner, en dus veel talrijker, dao
in de andere.

Deze naauwe beplanting was dus onvoordeelig, daar zij én
meer pootaardappels én veel meer arbeid b\j de inoogsting
gekost had, zonder eene hieraan geSvenredigde vergoeding ia
de opbrengst gegeven te hebben.

Gelijksoortige proeven, met twee verschillende soorten van
aardappels genomen, ook op rijen, die met den paardenhak
of aanaardploeg (aardappelploeg) bearbeid werden, doch waar-
bij de aardappel in de rijen, op eenen afstand van 8, van 15
en van 24 dnimen van elkander gepoot waren, gaven bij her-

Digitized by VjOOQIC

laèag der, op kleineren maatstaf genomene proeven, toC bel

gae eeo bonder op dezelfde wgze zoade opleveren, de vol-

feade oÉoiDSlen :
Ae MagdalcHa aardappel gaf bij 8 duim a&tand 10,251 Ned.

pnia ?aa het bunder.

B|i 15 duim, 17,001 Ned. ponden ?an het bander.

Bij U düioi, 15,062 „ „ „ „

Waaruit rolgt: dat, bij eene verwijdering van 15 daimen de
apbnogst geringer is, dan bij 8 duimen; bij welke laatste po-
^ echter eene besparing van ongeveer 1000 Ned. ponden pool-
Mrdappels plaats heeft, men grooter stukken bij de inoog^ting
vvkrfjgt en veel arbeidsloon uit wint; zoo dat bij deze aardap-
pd, weU^ eene poting op den afstand van 12 duimen, als de
''krmeest voordeelige zoude te besehouwen zijn; want bij de
^Nrtiog op 24 duimen afstand is het verlies te groot, om door
^ <laar tegen overstaande voordeelen gedekt te worden.

De AotiT/i^aardappel gaf bij 8 duim afstands 16,060 Ned. pon-
^ TBQ het bunder.

Bij 15 duim 16,200 Ned. ponden van het bunder.

Kj 24 duim 11,084 „ « „ „

2oo dat dus bij deze aardappel de afstand van 15 duim de
^oordeeligste scheen te wezen.

^olgeos usTETRiB, MüisoH rtutique^ had een Engelseh land-
blower eene buitengewoon groote opbrengst gehad, door de
^vdappds op zes duimen afstand van eikanderen te poten , maar
io teer wijd van een staande rijen , die volkomen Zuid en ^foord
^eo, iets waar roede nnGHT zich ten volle vereenigd.

^osop geeft den raad; de aardappels niet digt bij elkander
^ planten, den grond ter dubbele diepte om te graven, niet Ie
ttcsteo, en ten allerminste op twee voet afstand van elkander,
n de aardappels geheel niet gespleten in den grond te leg-
Qn. Zoodra de plant uitkomt, moet men gaande weg de
^'^ rond om de plant ophoogen, zullende als dan de oogst
*^ overvloedig zijn.

Op deie wijze bekwam hij van eenen morgen lands 2000 pond
^''i^ipels. Tevens raad hij aan , om in boomgaarden , tusschen
^ boomen , aardappels te planten ^ naar dien het opgraven aan de
^'^OBMo geen nadeel toebrengt.

Wat het aanaarden betreft , zoo deelt bombaslb daarvan eenige
V'^ea mede en beweert , dat het Tiiet aanaarden der rijen voor-
^*^^ zoude zijn.
Rioiegen komt vnxaov , in de Agraname op , aantoonende , dat

Digitized by VjOOQIC

in dezen ligt een groot verschil bij de eene en bij de andere aard-
appelsoort kan bestaan , naardien de eene soort vroeger , de an^
dere later aankomt; de eene meer, de andere minder oitstoelt;
de eene meer dan de oppervlakte vanden grond hareimoUen vormt,
de andere meer in de diepte ; de eene digt aan de steng , de an-
dere meer in eenen ruimen omtrek zich verspreidt , waardoor bij
zeer droog weder en op kleigrond het aanaarden onmiddellijk na-
deelig kan worden , met] welk gevoelen de schrijvers van Le Bon
Jardinier 1851, ten éénemale instemmen.

Volgens MEIJER, (FRORiEP mue NoUzen) zijn de knollen der
aardappels eigenlijk in vorm veranderde onderaardsche takken.
Door het aanaarden dwingen wij de deelen , die anders takken
zoadenjgeworden zijn, om zich tot knollen te vormen. Door de aard-
appels zoodanig steeds met aarde te bedekkeo, dat alleen de
toppen der takken aan de lucht blootgesteld blijven , kan men ,
z€^ hij , eene ongeloofelijke menigte aardappels winnen.

Op eene andere plaats lezen wij : veel kan er de bouwman aan
toedoen , om een voordeeligen oogst te hebben , door den grond
diep om te graven en de plant ter zijner tijd in te leggen en aan
te aarden. Men poot de aardappels zeer wijd van elkander , laat
ze een voet of langer nog opschieten en legt de takken in de rondte
in den grond tamelijk diep , zullende alsdan de moederstam blijven
voortgroeijen en de takken vrucht voortbrengen.

Op deze wijze bekwam nieowold van eene enkele stoel over de
1400 aardappels. Eene aardappelplant leverde door gedurig aan-
aarden , een halven korf groote aardappels en met de kleinen in
het geheel 1452 stuks.

ScHWERz deelt in de Anleüung zum pracHschen Ackerbau de
handelwijze diesaangaande in Ierland mede. Daar dan worden
de velden vooreerst aangelegd in akkers , die niet smaUer dan 3}
eo niet breeder dan 5 voeten mogen zijn en wordt er telkens tus-
sohen twee akkers eene ruimte open gelaten , die iets breeder dan
een derde van eiken akker gehouden wordt. Hierop wordt de
mest op den akker , doch niet op de tusschenruimten gebragt ,
de aardappels op den mest uitgebreid, zoodat zij ongeveer
een voet van eikanderen verwijderd zijn.

Nu worden de tusschenruimten uitgegraven en de gelegde aard-
appels met deze aarde overdekt. Zoodra de planten ongeveer
twee duim boven den grond zijn , worden de tusschenruimten of
greppels ten tweedeomale uitgegraven en de akkers met deze aarde
weder bedekt. Zijn de aardappels ook boven dit bedeksel uit-
gewassen , zoo worden de greppels voor de laatste maal uitge-

Digitized by VjOOQIC

S^ncB, zuhrer a(jg;estokeQ , en met deze aarde de akker opnieaw

beiMt, die dan h» Terhoading tot de diepte der greppeta een , of een

ea(V6ide Toet hoog zijn.
T^gcDs gedane proeven , opgenomen in het Handboek vam

faéeri^id^ehe LandhuMaudkunde van mijnen|ea^^, is de op-
breogst van wel schooogehouden , doeh niet aangeaarde aardap-
pel acht Tood, Tan aangeaarde raim dertien voud, en van aao-
foarde en met de stengels ingelegde vier en 'zestig voud. Zie
nmsTlDT^ Agr. chem.; doeh volgens putscbs zijn niet alle soor-
ta voor eene dusdanige vermeerdering vatbaar.

h bet Journal d'horticulture de sprergel en in de Revwe
herücole du Palatinat^ lezen wij hieromtrent: Een bed van 1€0
«Mfen vierkant (elf vierkante ellen) werd met aardappels bezet
ea wel op eene wijze « dat iedere plant twee voet of 66 N. dm.
lan elkander verwijderd was , men behakte den grond ter zijner
t^ , doch er had geene aanaardiog plaats. Op een ander bed
vin den zelfden omvang, pootte men eveneens vijftig aardap-
pels ^ welke planten ab gewoonlijk werden bebakt en aangeaard.
Op een derde bed even groot werden insgelijks vijftig aardappels
gepoot, maar in plaats van deze planten aan te aarden, han-
delde men er op de volgende wijze mede: wanneer de planten
eene hoogte van 6 tot 16 N. dm. bereikt hadden, spreide men de-
idven voorzigtig uit, waarna men ze met 2 lot ö duimen aarde
bedekte. Het loof doorgroeijenae nam wel ras weder eene regt-
tfandige rigting aan , of liever schoot nieuwe scheuten uit , welke
men wederom dekte, deze verrigting tot aan den bloeitijd her-
halende. Zoo spoedig de bloemen ontloken , had er eene laatste
bedekking plaats , waarna men het gewas aan zich zelve overliet
«D w^e verschillende wijzen , de navolgende uitkomsten hebben
•pgeleverd : De niet aangeaarden bragten eene oogst van 450
aardappels van verschillende dikte op, de aangeaarden 680,
terwgl zij , dié op de laatst omschrevene wijze werden behandeld ,
niet mindcnr dan 3,200 aardappels van verschillende grootte op*
bragten. Ook craoo db büzarciiigues , zie Revue horticole ^ 1850,
raadt het aanaarden zeer aan. '

Dat nogthans ook zonder aanaarden een aardappelstruik eene
goede oogst kaa opleveren , vinden wij in het Maandschr^ voor
Tuinbouw^ 1847, bevestigd; waar vermeld wordt, datnBüDR» der
&mo, tuinier te Zw^ndrecht^ nabij Dordrecht y van eenen stengel
57 aardappels, wegende 14|^ Ned. ponden, verkregen had.

Dat integendeel het wegnemen of verminderen van het loof, de
opbrengst der aardappels zelve verminderd , Igdt bg Prof. vak hall
geen twigfel.

Digitized by VjOOQIC

Het kraisen der aardappelsoorteo schijat weinig in zwang te
Ktjn ; althans in ons Vaderland, In de Annales de la société
(PAgricuÜure et d^ Botamque de Gand , evenwel komt deswege
een verslag voor.

De tuinier wemx te Luik^ namelijk, heeft daarvan een merk-
waardig voorbeeld gegeven , door het stuiftneel van eenen zeer
laten rooden aardappel in de omstreken van Luik, Cannelle rouge
genaamd , over te brengen op den stempel van de allervroegste ,
witte verscheidenheid aldaar, de Negenweeksche^^eeien^ en welke
kruising in 1842 plaats had. Het daarvan komende zaad behoor-
lijk uitgezaaid zijnde, gaf den oorsprong aan eenen ronden aard-
appel, even als de moederlijke plant, wit maar eenigzins rood
gevlamd en geler van vleesch dan de Negenweeksche, Het schors-
deel 9 hetwelk men meent dat het meest voedzame van den aard-
appel is en hetwelk in den genoemden rooden aardappel, naar
evenredigheid zeer dik is, was nog dikker in de nieuwe soort,
welke men den WcrO'a^rdappel s^uoemé heeft, en welke als eeo
zeer goed gewas geroemd wordt, iets kleiner, doch een veel groo-
teraantal knollen, dan of de moederlijke of de vaderlijke plant.
eo alzoo een ruim besehot, opleverende.

Het is eene zeer meelrijke , goede , late aardappel , welke meer
heeft van de vaderlijke dan van de moederlijke plant , die de ziekte
van 1845 en 1846 bijna zonder letsel heeft doorgestaan en welke
thans reeds in Brabant ^ Namen ^ Vlaanderen en Umburg be-
gint bekend te worden.

Het lijdt echter geen twijfel , dat er door uilzaaijing eene me-
nigte nieuwe verscheidenheden zijn ontstaan , daar ook ondanks
ODS zelven , er niet zelden eene diergelijke kruising plaats heeft ,
gelijk couRTOis-GERARo geuo^zaam bewezen heeft. Het zijn in-
zonderheid ook DS SAiNviLLE en BAiLLT, die zich met deze wijze
van voortkweeking ootledig houden en aan wien Frankrijk reeds
eene menigte nieuwe verscheidenheden verschuldigd is , terwijl
wij aangaande de natuurlijke en kunstmatige bevruchtiging der
planten , onze lezers verwijzen op het werk van lecor ^ de la Fir
oondation naturelle et artt/kfelle des végétaux et de th^M-
dation*

De Hoogleeraar REUM, te Tharand^ zaaide in 1834 eene niet on-
belangrijke hoeveelheid aardappelzaad, dat in 1833 volkomen
goed rijp geworden was, en verkreeg daarvan ia 1836, na eene
tweejarige kweeking, eene gansche verzameling van de meest
verschillende aardappelsoorten, groote en kleine, ronde en lange,
roode, witte en gele, g}adde eo rawe.

Digitized by VjOOQIC

De zeveo soorten van aardappels evenwel , die in 1846 in ons
VoiertoMd mt zaad getrokken werden , als : Bamöergers , Sa-
^Me^ woege Engeische^ vroege Algiers ^ nieuwe Uowarda^
^fy Émericans en van het zaad uit Engeland overgebragt
ioodn io 1849 nog niet met onze reeds geacdimateerde goede
Atfdappdsoorten wedijveren.

De grootste verzameling aardappelsoorten in ons Vaderland
M, zoo verre ons bekend , de Heer j. p. vah rossum , op Zand-
^gtïiy bij Naarden y die er volgens eigenhandig schrijven ni
hSi 1851 niet minder dan 400 soorten of liever verscheidenhe-
<ia bad te velde staan ; en waaronder van een half voet door-
nede, tot de grootte van eeoe erwt en die men met eenen lepel
BoUigeo moest, terwijl wij door de welwillende opgave deswege
ia staat zijn , de navolgende te kunnen vermelden , welke in
Mkmaar bekroont werden.

Mkzie.

Vigst&n.

^atbacher.

fénUdlady.

kiih Kidney.

Cmu&'s.

la^eriaL

Interma^.

Sdisöury Earfy.

(^irilm.

^ Windeor.

Bouti-beaf.

^hen bladige.

B^Um red gianl kidn.

ifith SeedUng.

Sewners.

6&ckstadt^ roode.

Ai&ers,

^it deiWeere.

OaAiifs wonder.

^fy pak rosé.

^geL

^ashö'e jrinx.

Kecela(^s<

ilaiUeys,

Esselback.

Rough black,

Amerikaansche roode.

Goldfinder.

Hoskammer.

Ashleaded Kidney.

Tannen Sapfen.

Aracacha.

Pekinjers.

Amidam weise.

Undheimer.

Jean de Segonsac {SL)

Superfine.

Tylkers.

tarly Tall American.

Rosartker.

Mainzer.

EngeUche pale red.

Mauky's frUhe.

OotmoTsuinsche grebben.

Rohan.

Aalsmeerder rpodneuzen.

Meren f net roode oogetu

Douglas.

Elfringen.

Cluster.

Digitized by VjOOQIC

Alüson Kidney.

Riesen-arHge.

Irishj roodbonte.

Amerik, öroodvruchL

Farmers,

Lerchen»

Osiheimer (Hanau.)

Rafford,

Merdeen,

EnUre black.

Mariens proü/tc,

Ulmifolmm,

Noienbladige paarsche,

Early proSfic,

Cork red,

Jackson's improved.

Eivormige Amerikaan,

Sheüand Black.

FlU Basket,

Jaune du Pérou,

BraziUaansche,

Ross early,

Ashtop.

Fox early deligfU,

Ananas,

Negenweeksche,

Orgelgebergte,

Marjolyn,

Early yellow.

Stafford HalL

Oeü violet de Pérou,

Lumpers.

Aschleaved early,

Nevelis,

Immerwahrend.

Stevenson's Kidney,

PSnkeyes.

Jelte Gades (Qabesf)

Giethoorn,

Potters,

Rosé du Pérou,

AnhoUsche keperbest.

JoAanneskartoffèL

Uma,

Vrouwen vinger,

Alexander,

New-ïorksche roodoog.

Thumton's conqueror.

PoTbCHB en BERTUCH geveo in hun Versuch einer Monographie
der kartoffeln^ 1810, ^soorten op, waarvan tien vroege en drie
en twintig late. Schweitzee in zijn Uandwirthschaftückes Jahr-
buch^ deelt eene opgave van 87 soorten mede, welke op het
landgoed der KoninkKjke Saksische Landhuishoudkundige aka-
demie te Tharand in 1841 gekweekt werden. In Le Bon Jerdi-
nier^ 1851 , Revue Horticole en Journal d Horticulture praOque
1850 en 51 , komen eene menigte nieuwe verscheidenheden voor ,
welke wij om vele meerdere wijdloopigheid te vermijden, onver-
meld moeten laten, willende wij aangaande de soorten en ver*
sohddenheden nog dit zeggen , dat dezelve bestaan:

1. In gedaante , hetzij de knollen kloot , hart , niervormig ^
langwerpig or van eene geheele onregelmatige vorm zijn.

2. In kleur^ hetzij uitwendig, hetzij inwendig, en welke hoofd-
kleuren, wit, geel, rood, violet, zwart, gemarmerd enz. zijo.

3. In Ifivigheid en smaak ^ als waterig, spekachtig; meelig ^
meer of minder zoet van smaak.

Digitized by VjOOQIC

^ h de gedaante der bladeren of van het loof^ ab week regt-

stUDdjbard, grof, hangend.
^hde kleur der bloemen^ als wit, rood , Tiolet en de scha-

teópo er van.
^ hde wifze van knolzeiiing^ als bij eenigen digt aan den

*wi , bij aod^^n verre af.

7. In de u^ze van vermenigvuldiging^ die bij eenige zeer
M[f bij andere weinig is; en nu eens kleine, dan wederom
WMe kooflen' opleveren.

^ lo den tijd van groei ^ als vroege zomer, en late herfst of
vinter aardappels.

Onder de beste aardappels voor het vee, beveelt von BaErmi-
*Ai^ io bet bijzonder de Peruviaansche ^ de Rohan en de fViÜe
^ ^ngeUche aardappels. In amdré's oekonomische Neuigketien
^, wordt eene vergelijking der Rohan aardappels met de
^'^f^K^iaaiucbe gevonden, welke laatste na herhaalde proefioe-
Bögen de voorkeur verdient.

In de eerste plaats toch wordt aangemerkt , dat, zal de Rohan»
«dappel zijne buitengemeene grootte, zoo wel aan loof als aan
öJBeo wortel bereiken , hij in toingrond moet gekweekt worden;
^eeo eene verkeerde berekening zoude geven, daar de Rohan
^v^pel beter voor het vee dan voor den mensch geschikt is,
tB mai den tuingrond met meer voordeel bezigen kan. Op hel
^'e Teld daarentegen , schijnt de A(7Aa»-aardappel , bij de ge-
'^ wijze van behandeling , geene bijzondere voorregten boven
«dcre soorten te hebben. Om hiervan het zekere bewijs te er-
'^'g»», werd de Rohan en de mede zoo zeer geroemde Peruvé-
^''i^Ae'aardappel vergeüjkender wijze aangekweekt, zoodat de
PofcTB, welke doorgesnedene stukken van nagenoeg dezelfde
Sraotte waren, te gelijkertijd, op gelijken afstand, van elkander
^ in even breede bedden gepoot werden , op denzelfden akker
o wd zóó , dat steeds om den anderen een bed met Rohan en
^ met Peruviaansche aardappels werd aangelegd, terwijl beide
^cnler op volkomen dezelfde wijze werden behandeld.

^ de inoogsting, die te gelijker tijd, doch van beide soorten
^^ kal plaats had, omdat de Rohan aardappel doorgaans
l^totnjpheid komt, bleek het; dat, de hoeveelheid /^^^t» tol
^ PfTuviaaneche aardappels wat de maat betreft , stond ab
IS tot 15 dat daarentegen de hoeveelheid zetmeel (amylum) in
^ Pfrueiaansche veel grooler was , staande deze tot die in de
^«•aardappel ab 11 tot 8, want de Peruviaansche bevatte
^ ra de Rohan aardappel slechts 10 ten honderd , zetmeel. Ab

Digitized by VjOOQIC

men na het zetmeel, als het voornaamste deel van de aardap^
pel beschouwt, dan is niettegenstaande de iets grootere maat
der ingeoogste Rohan-aardaiipelen ^ de opbrengst van deze in-
derdaad geringer en wel ongeveer als 25, 6 tot 33.

De Peruviaansche schijnen alzoo boven de Rühan aardappels
de voorkeur te verdienen , en vooral ook daarom , omdat zij
door mensoh en vee beide gegeten kunnen worden , beter rijpen ,
daardoor gezonder zijn en niet zoo spoedig uitloopen als de
andere soort Wijlen hopb, te Porto-Bdlo^ geeft de MerveiUe de
Dam^ eenen aardappel in de Noordelijke streken van £ii^e/an</eo
Schotland hoog geroemd, op, als degene, die de ziekte volkomen
wederstaat, wordende de hoedanigheid daarvan enz. wijder om-
schreven in de Gi^dnefs ckronicU 1846.

Wat het zaad en hetzaaijen betreft, lezen wij in sobtbns, Wc"
tenschappeHik MaandseMfï^ Ute Jaarg^ dat de grond goed om-
gespit en behoorlijk gemest moet zijn, aangezien zonder deze
voorzorg het zaad niet opkomt, en men te dien einde zoo vee
mogelijk tuingrond kieze en eene beschutte standplaats.

De bessen of vruchten houden eene meerdere of mindere hoe-
veelheid zaad in, al naar gelang der soort en de groeikracht
der plant. Om dit zaad wel te winnen , late men de bessen goed
rijp worden ; voor de vroege soort, tot op het laatst van Augus-
tus en voor de tc^i/l^r-aardappels tot op het laatst van October
of in het begin van November, Dezelve beginnen dan slap en
eeoigzins wit in het midden te worden; waardoor de tijd van
inoogsting aangeduid wordt; welke bessen gedurende den winter
zorgvuldig bewaard worden, om er in de lente gebruik van te
maken.

Men kan de bessen te zamen aan den stengel laten, en de-
zelve alzoo ophangen , doch beter is het, dat men de bessen onmid-
delUjk na geplukt te zijn, op eene hoop, op eene gematigd warme
plaats, legge. Zoodra deze nu eene aangename wijnlucht ver-
spreiden, is dit een bewijs van^ volkomene rijpheid, waarna
men de bessen met de handen fijn wrijft. Dit alles doe men Ie
zamen in ruim water, om door middel van eene teems het zaad
van deszelfs slijmerige deelen af te scheiden, waarna men hei-
zelve in de vrije lucht laat droegen. Het zaad zelve is klein en
langwerpig, terwijl men van eene gemiddelde bes niet zelden 300
korrels verkrijgen kan.

Wil men het uitzaaijen , dan mengt men het zaad met zand of
ligte aarde aan, om het aldus van het begin tot het einde van
April uit te strooijen, en wel in kleine grepjes, op daartoe bereide

Digitized by VjOOQIC

bedda of akkers, latende tosschen ieder greppeltje eene mimte
no 9D doiineiL Wanneer de planten ongeveer ter hoogte van
10 i 15 doimen xijn opgegroeit , yerplant men dezel?e op eene
Qoderfia^ tosschenmimte van 25 tot 30 duimen, welk aitdon-
MD ook dient plaats te hebben , wanneer men het xaad uit de
'oise hand had gezaaid , terwijl , wanneer de bladeren beginnen
pd te worden , de aardappels ter inoogsting geschikt xijn. De
MTdappels die men als dan verkrijgt zijn klein, en dienen het
*>i|S*^e jaar in goed land wederom te worden uitgezet.

Zaait men echter ter piaalse, dan verrigte men zulks in yoreo,
tt doiinen uiteen , in den kouden , doch met zorg behandelden
Sreod en erene^is dan, wanneer er geene Yorst meer te duchten
Vi k het zaad goed, dan legge men de zaadjes 15 duim uit
Aaader , om wanneer dezeWe alle opkomen , er overal tnssofaen
Me, eene plant uit te trekken, die men alsdan elders verplan-
te kan of daar herpoten , waar er mogten weg gebleven zijn.
2oo de grond te zwaar of te vochtig is , strooije men , eer men
itit, eoie laag mostaarde met mulle tuingrond , ter dikte van twee
<8 een halve duim in de voren.

b de grond van den akker ligt en droog, dan trappe men de-
utre en hebbe er eene begietiog plaats.

Het wieden , omhakken , of tusschen beide omspitten , aanaar-
<icD en uitdunnen, wanneer al het zaad opkomt, of men er te
rijkelijk heeft gezaaid , dat alles mag niet verzuimd worden , en
■oet zelfe zoo dikwerf als het noodig is , worden herhaald.

Bij bet inoogsten drage men wel zorg , om de soorten en ver-
KfaekJenheden , afgezonderd te houden; opdat er later dies-
«msaande geene verwarring plaats hebbe. Ofschoon nu het
2tt(/ien weinig verrigt wordt, zoo heeft het nogthans haar veelzij-
<% DQt. Door zaad toch kan men goede soorten verre af ver-
zcoden , of betere uit verre landen , zonder aanzienlijke transport-
kosten, verkrijgen, op deze wijze behoeft men bij schaarste of.
Scbrek, het voedsel zelfs niet te bezigen en is het zaaijen toch
aftqd het eoiige middel ter erlanging van nieuwe verscheidenheden.
Aangaande het ontkiemingsvermogen van bet aardappelzaad ,
nrhaalt johh muikat, volgens de BotaniMche ZeUung van mobl
en scHLECBTEzinAL, 1848, dat een stuk land in zqnen tuin in 1832
«f1833 met aardappels was bebouwd geweest; dat het vervol-
g»s 18 Engelsche duimen diep orogegraven, gedurende eenige
jtfcn voor onderscheidene gewassen gebruikt werd , daarna in
ccoen bloemtuin veranderd en met zoden belegd , die regelmatig
werden a%emaaid.

Digitized by VjOOQIC

Na dat dit gtuk laod alzoo acht of negen jaren gebruikt was,
werd het in bet voorjaar van 1847 , 18 duimen diep omgespit en
met raangelwortels bebouwd , tusschen welke men zaailingen van
aardappels met zeer onderscheiden bladvormen, te voorschijn
zag komen. De zaden dezer aardappels waren alzoo daar in
den grond 14—15 jaren bewaard gebleven , zonder hun ontkie-
mingsvermogen te verliezen.

Vele bijzonderheden aangaande den aardappelbouw en door
ons hier medegedeeld , vindt men ook in de onderscheidene jaar-
gangen van het Tijdsckrift ter bevordering van Nijoerheid en
aldaar door den Hoogleeraar vam hall te boek gesteld.

Aangaande de Aardappelzie&te zullen wij in de eerste plaats
eene verhandeling van Dr. l. au cohen mededeelen, in 1845, toaD
dus de ziekte in den beginne was , in zijne Mededee&ngen uit het
gebied van Natuur , Wetenschap en Kunst geplaatst, en ons
thans welwillend door ZEd., meteenige veranderingen, afgestaan.

§1.

Men is wel is waar thans door bijna geheel Europa bezig,
om uit elk wetenschappelijk en praktisch oogpunt het vraagstuk
te onderzoeken ; maar wij voor ons zullen thans , waar wij on-
derzoekingen van anderen zullen aanvoeren , 4ioofdzakelijk onze
aandacht vestigen op hetgeen in ons eigen Vaderland te dien aan-
zien is bekend gemaakt; te meer omdat er onder die berigteo
stukken voorkomen van wezenlijke waarde, zoo als onder ande-
ren ook blijkt uit de omstandigheid, dat hel Rapport der Gro-
ninger Commissie van Landbouw , in hel voor dezen tak van den
landbouw zoo belangrijke lertand in *t Engelsch vertaal en de-
zer dagen nok in Prof. aiECKE*s Hohenheimsche Weekblad (1) by
uittreksel medegedeeld is. In Groot- Br ittanje en lertand vooral
wordt ook weder dit vraagstuk op eene groote schaal onderzocht;
zoo als blijkt uit het aantal yereenigingen, die zich het onderzoek
des vraagstuks uit alle oogpunten ten doel hebben gesteld : — zoo
als de daartoe opzettelijk benoemde Gouvernements-commissie ;
<le KoninkL lersche Maatschappij ter bevordering van dm
Landbouw; de KoTünkL Maatsck der Wetenschappen te Du-
btin ; de Eerw. Heeren berkbletet en sollt , die voor hel Ge^
nootschap voor Tuinbouw te Londen het vraagstuk vooral che-
misch en mikroskopisch nasporen; de Landbouw- en Scheikum-
dige Vereeniging van Schottand^ die op dit oogenbUk / 60,000

(1) Wochmltlmt fér Land' und Eauêwirihêckafl , G^wêrbê und
Bondel, 1845, Ho. 41 , U October.

Digitized by VjOOQIC

b^ bnogt, om daannede de ood^noekers Tan het algemeeD
bfimgnjU Traagstuk te gemoet te komen (1).

M gaan wij tot ons onderwerp zelf over, eo laat ods eerst

ttÊigB woordeo zeggeo over deo gezonden aardappel eo zijne
iiiéim m het algemeen.

Oe aardappel is, door het Mikroekoop beschouwd, voor het
SRMtete gedeelte zaroei^eflteld uit oelweefsel , terwijl gestippelde
fite CB lange bastvaten door dat celweefsel naar de zoogenoemde
^^ gaan. Ook de digte opperhuid bestaat uit cellen; maar
*ij bepalen ons du alleen tot die van het eigenl^'ke weefoel van
deo aardappel: — deze cellen nu zijn veel ruimer dan die van de
^pperiiaid en die onmiddellijk daaronder liggen; zij zijn meestal
^^^loekig, hebben ruime tusschencelgangen , en zijn opgevukl
•et taUoeze stijfselboUetjes. De genoemde tusschencelgangen
iQB in den gezonden staat doorschijnend en met een helder vocht
SvrokL' De stijfselboUetjes zijn meerendeels ovaal , maar hebben
^ ook eene meer ronde of meer onregelmatige gedaante (2).
« deo zieken staat is deze structuur wel is waar in meerdere
of mindere mate veranderd , maar kan echter nog zeer goed in
^ xieken staat worden gezien.

IHt zij genoeg over de structuur van den gezonden aardappel.
8 3.

Wat DU de ziekten der Aardappelen in bet algemeen] betreft ,
^ laerk ik slecbts aan , dat de zeer gebrekkige kennis van de
iiekteo der planten in nog niet verre verwijderde jaren, eene
••^Mnie reden is . waarom men bij het onderzoek , ook van dit
Wi weder op allerlei onnaauwkeurige en oppervlakkige berig-
^ stoot, waaruit men niet in staat is, voor als nog over deze
f|^ in het algemeen met groote juistheid en de noodige vol-
••■^cid Ie spreken. Zelfs kan men niet nagaan , wanneer en
*««' in ons werelddeel de Aardappel voor Heerst ziek werd, en
2 Teel mind«r aan welke ziekte. Echter welen wij uit opge-
fwide berigtcn, dat in de laaUte helR der vorige eeuw de
**»«PP€len, nu hier, dan daar, aan ziekten leden. Zoo was
« taaschen 1760 en 1770 in DuiUcMand eene, ziekte, die in
•^ opzigt met de tegenwoordige overeenkomt: want, zoo

H) Zie het Joumal de to Ha^, Ko. 273, 13 November 184fi«
^S Vg. ▼•■ BAtTive, de Aardappef-êpidtmie d§r laalwlê jarm,
f^n Btriytm êm MêdêdeMtgm dóor kêt Gimooiêehmp voor Umd-
•^ M Krmdkmdo , late Aflef., Utrecht 1848, bl. 18.

Digitized by VjOOQIC

als de toeomalige besohrijyer zegt (1), „de planten Waren half
M verwelkt, de knollen week, even alsof zij met heet water over-
M goten waren, terwijl de steel er ten deele zwart en rimpelig
„uitzag,** — en verder: „de knollen waren vochtig, week, van
„bedorven sappen opgezwollen, in eenen de ontbinding nabij
„zijnden toestand,** enz. Van 1776—1779 heerschte onder de
Aardappelen de Krul (die zich nu in de laatste laren , vooral in
DviUciUand^ sterk heeft verbreid); ook in de vorige eeuw ver-
breidde zich de ziekte spoedig. Eenige jaren later was er in
sommige streken van DuiUchland een meerder of minder volsla-
gen misgewas van den Aardappel ; en zoo ging het voort tot op
onzen tijd. De ziekten bleven echter meer plaatselijk; maar dit
veranderde vooral voor ongeveer 15 jaren. Want toen begon de
drooge en de natie Kanker zich algemeen te verbreiden ; zij be-
gon in Engeland^ Frankrijk^ DuitscfUand enz. epidemisch te
heerschen, en werd«in de laatste jaren ook in ons land waarge-
nomen, en door Prof. bekgsiia beschreven (2).

Oppervlakkig de zaak beschouwende , zal men nu al dadelijk
op het denkbeeld komen , dat de tegenwoordige ziekte öf niets
anders is dan de reeds vroeger bekende Natte Kanker , 6f dat
zi) uit dien Ranker zich heelt ontwikkeld. Wij zullen misschien
later eens onderzoeken, wat te dien opzigte zoude kunnen mo-
gelijk zijn; — dit echter is zeker, dat men de tegenwoordige
ziekte het eerst als epidemie heeft zien optreden b. v. in Bel^ ,
den 24 Julij (3) ; — in ons Vaderland , en wel in den Bommeler-
waard , — het eerst omstreeks denzelfden tijd , n. I. 25 Julij (4) , —
en in de provincie Groningen op den 28 Julij l.l. (1). (Daarait
en uit andere derg. verschijnselen zoude men , dunkt mij , reeds
het besluit van de besmettelijkheid der ziekte en van de wijse
h^r verbreiding kunnen opmaken.) — Zoo heeft dan de ziekte
allengs zich naar alle kanten verbreid en heerscht thans van

(1) GiioiTsci, in fermiêchtê phffiikal, botan. oecan. Abhomd-
tmttgen, 1769, I, S. 190; aangeh. bij v. haitids t. a. pi. pag. 3.

(2) Zie Voorrede en Bijvoegaêl van Prof. «iii6kha op de aao*
geh. Verhandeling van ▼. baitius, 1843, Febraary.

(3) Ca. Boiaaa , rolkivoorêchri/tên om do Rottiokto dor Aard-
appoUn ent. 1o bokamdolon on io gomoMon ens. Naar het Frantch,
Groningen 1845 , hl. 5.

(4) Het berigt daarvan uit NijmogoHy van den 26 Julg (onder
anderen te vinden in de Gron. Gowrant van den 29 Jnl^) • >a *
naar ik meen, het allereerste uit ons Vaderland.

Digitized by VjOOQIC

Gnol-BfiUe^je eo letktnd^ zuidwaarts door geheel DuüsehUmd
bijnaooos Vaderland heen, in België^ Frankrffk^ enz^ zdfe
k«t koodere Zweden en ook Denemarken zijn evenmin ab eenige
s'retei WO Zwits&rland ^ gebieyen.
Mk wij gaan over tot de beschouwing van de natuur der ziekte.

HATUül DEK ZRITB.
$1.

Vert^imelen in het Loaf^ in verband met die in den KnoL

Hel schijnt vrij zeker te zijn, dat de ziekte aan het blad be-
Siit (ahhans het eerst zich openbaart). Buiten en in ons Vader-
^ heeft men daarover veelvuldige waarnemingen bekend ge-
BMÉt, die allen dezeUde uitkomst geven. Het blad wordt bleekt
N; aan deszelfe onderzijde ontstaat alras Schimmelvorming ^
Vredig worden die plaatsen zwart en komen er ook zwarte plek-
^ op de steng. Zoodra de zwarte plekken op het blad grooter
CB talrijko' geworden zijn , verdorren de bladeren en nemen ze
^^ donkere kleur aan, zóódat na weinige dagen steng en
Uadereo verdroogd en zwart gekleurd zijn , . . . . de plant b vol-
^Mtto dood. Z6^ verre ongeveer momien (2) , met wien , in dit
*)pziSt, bijna alten geheel overeenkomen, b. v. de Heeren mole-
scBon en vos bauvrauer , die — en reeds vroeg — hoofdzake-
^ op het loof hunne aandacht gevestigd hebben , en hunne be«
^dirijviog aanvangen met de woorden: „De ziekte begint van
^^f^f^V" (3), maar tevens ook opmerkzaam maken op de om-
^digfaeid , dat wel in den regel het eerst de bladeren worden
getast, maar somtijds ook den stengel. Minder naauwkeurig
<tto is hunne bewering, „dat de aardappelen over het alge-
Btcen eene niet zoo in het oog loopende verandering vertoonen
^ de stengel eo de bladeren." Misschien echter moet men de
r«<Ien daarvan zoeken in den tijd, waarop die heeren de ziekte
<"|dcrzocht hebben, te weten, reeds in den aanvang der epide-
^ — Daar nu het uitwendige voorkomen en het beloop der

\ (1) Zie het Fentag d* Commiitiê um Landbouw in Groningen
>■ de Skuiê'Courani van 16 September 1.1.

(2) T. a. pi. bladt. 6.

(3) Bet vfêsen der AardappeitiolUe ent. voor Gedord on On-
'"'•wrf Utrecht 1845 , bl. 4.

Digitized by VjOOQIC

liekte allhanfl aan het loof geooeg bokend eo besohreven lijn ,
xoo zal ik daarover niet verder uitweiden.

Wij hebbeo straks reeds met een woord gezegd , dat bladeren
en stengels met woekerplaB^es , Parasieten, of (zoo ab men
gewoonlijk zegt) met Schimmelvorming bedekt worden. Strak»
over de naaste oorzaak der ziel^e zullende spreken, zullen wij
dit punt naauwkeuriger beschouwen. Maar hier moeten wij onze
aandacht nog eenigzins vestigen op de vraag , of de aandoening
van het loof, dan of die van den Aardappel-zelf pHmair zij , dat
is met andere woorden: of het loof ziek wordt, omdat de Aard-
appel ziek is , dan wel of de Aardappel ziek wordt , omdat het
loof ziekelijk aangedaan is. — Dat het laatste het waarschijnlijkst
is, blijkt uit het reeds vermelde beloop der ziekte, en wordt
o^r anderen ook door de Hoogll. van hall en numan verdedigd (1).
En zeker met veel regt; want, — om nog slechts tets te noe-
men , -— * de Aardappels , die het hoogst uit den stengel voort-
komen , worden eerder door de ziekte aangetast dan de dieper
gelegene, zoo als ook b. v. de Heer berapath heeft waargeno-
men (2). Terwijl het ons nu vrij zeker schijnt, dat eerst het loof
ziek wordt en ten gevolge daarvan de Aardappel, zijn er echter,
die het omgekeerde stellen. Zoo b. v. de Heer brants , een der
leden van de Commissie uit de Eerste Klasse van het Kon. Ne-
derL Instituut , belast met het uitbrengen van een Rapport over
de Aardappelziekte aan Z. Exc. den Minister van Binnenlandsche
Zaken; welke geleerde den oorsprong der ziekte in den Aardappel
zelven zoekt. Dit schijnt echter door het óeloop der ziekte, ge-
lijk hetzelve door ieder is waargenomen , vrij wat afdoende we-
deriegd te worden. Maar ik meen te mogen gelooven , — hetzij
met alle bescheidenheid gezegd, — dat het besluit door den
HoogL G. VROLU , uit eenige waarnemingen opgemaakt , dat n. 1»,
„ de ziekte van het loof en knol aU op ziek zelf staande be-
hooren beschouwd te worden ,'* — alzoo eene derde besoboowiog
van de vraag , — nog onwaarschignlijker is.

(1) In bet Rapport van de E^fnA9 Khêm vmn het Konimki,^
Jfederl. Instituut aan Z. £xo. den Miniater van Binoenlandacbe
Zaken v Slaatê-Courant van 22 Sept. 1845 (Afdruk , bl. 9).

(2) UU Thê Sun overgenomen in tioa. N. NoÜMen XXXVI ,
no. I (Octob. 1845), S. 10.

Digitized by VjOOQIC

S3.

yend^Sudem te de» KnoL — MUcrotkopUeh onderzoek ooi
van hel Loof.

is bei DQ waar (of minstens zeer waarschijnlijk) , zoo ak wij
Seneo hebben , dat de ziekte aan het blad begint^ dan yol^t
dianiit Tan zelf, dat de aandoening van den Knol iets seeon-
<kin,iet8 oprolgends is, o&choon die secundaire aandoening
Maas! juist de belangrijkste moge zijn.

lo den aanvang van de ziekte der bladeren is de aardappel
xdf nog gezond; maar zoodra de steng met de donkere vlekken
vordt bedekt, vangt ook de knol aan te bederven (1;. Eerst
"peobiren zieh meer aan den omtrek flaauw gekleurde vlekken,
fie allengs donkerder worden, digter bijeen komen en bovenal
fai omtrek der oogen innemen. Van buiten gaat dif zoo allengs
Baar binnen voort, en men ziet reeds met het ongewapend oog,
^ de aardappel geheel ontaard is , en de met vochtigheid ge-
paard gaande rotting van builen naar binnen allengs voortgaat.
Eveowe! blrjkt het bij 't mikroskopisch onderzoek , dat de stijfsel-
iu>rnlsm den regel ^ zoo niet allen, dan toch grootendeels gezond
S^ven zijn-, — waaruit dan ook uit een praktisch oogpunt een
'^^lan^jk besluil kan worden opgemaakt ten aanzien van de
t^isdie bruikbaarheid dier aardappelen.

Doch laat ik liever de resultaten opgeven, welke uit een her-
itaald mikroskopisch onderzoek door den hoogt f. z. samuuis
a mij-zelven verkregen zijn. Ik zal over het voorkomen der
^Bollen niets verder aanvoeren, omdat ook daarover reeds genoeg
BS^sehreven en ieder in de gelegenheid is zich-zelven dienaan-
S^ande te onderrigten. Slechts dit moet ik zeggen, dat men,
aaar het ons voorkwam , zeer duidelijk onderscheiden kan tus-
*<^ de verschillende tüdperken van de ziekte ; een onderscheid ,
<^ 100 wel door het Mikroskoop als door scheikundig onderzoek
^■H^mk blijkt, en straks ook met een enkel woord zal worden

S5.
^U de korte besohouwmg in $ 4 (Mikroskopisch ondenoek)
^ alzoo, wat den Aardappel zelven aangaat,
h dai de st^Mtlkarrels » noi beoil geheel onveranderd en

0) lottii , i. a. pL blads. 6.

Digitized by VjOOQIC

gezond blijven^ zelfs in hevige graden van de ziekte. Ik zeg
in den regeld ofschoon de heer brakts zegt (1), ^^ nimmer eenige
ontaarding van het zetmeel waargenomen, en zelfs in de bruine
plekken , al ware ook de cellenwand vergaan , het zetmeel onver-
anderd gevonden te hebben," — en ook Prof. hartixg (2) verzekert,
,,dat de zetmeel-korrels in de ziekelijk veranderde gedeelten van
den aardappel onveranderd blijven.** Ook de Heeren moleschott
en voN BAüMHAüER (3) en Prof. nxtman (4) vermelden , dat „ de zet-
meel-korrels zelfs in de veranderde gedeelten van de aardvruchl
geheel onveranderd zijn en in behoorlijke hoeveelheid aanwezig
worden bevonden;** — en zoo zal men hetzelfde bij de meeste
schrijvers over de ziekte voorgedragen vinden, onder de buiten-
landsche b. v. bij kOtzing , die zegt , „ dat het roikroskopisch
onderzoek in alle tijdperken der ziekte altifd gezonde stijfselbol-
letjes doet opmerken** (5). Maar dit alles kan ik niet onvoor-
waardelijk toestemmëh, omdat zulks wel in den regel waar is,
maar niet altijd. Want Prof. ermerins en ik hebben ook zieke
aardappelen onderzocht , waarin noch mikroskopisch , noch schei-
kundig , noch mikro-chemisch eenig spoor van stijfsel meer voor-
handen was. Die aardappels waren trouwens nagenoeg ge-
heel bedorven , met kleine holten van binnen ; aan den omtrek
was het weefsel wit en ondoorschijnend ; een ander gedeelte was
bruin, maar overigens was het verglaasd, en had een voorkomen
als na bevriezing. De cellen waren echter mecrendeels nog on-
veranderd gebleven , ook in het verglaasde gedeelte , waaruit
alie stijfsel was verdwenen : — dit scheen ons een zeer ontwik-
keld tijdperk der ziekte.

2) dat in de cellen van den zieken Aardappel eene gele
zieke slof tusschen de gezonde sHifselbolleijes gevonden wordt.
Deze stof vult soms eene geheele cel op , maar komt soms ook
slechts hier en daar in eene cel voor; zij bestaat uit zeer kleine
bolletjes; en schijnt eene humus-zelfstandigheid te zijn, blijkens

(!) Rapport win de Eer$i9 Klaêêê wm Kei JnêHtuui ens.. Af-
druk bl. 9.

(2) Aldaar.

(3) T. a. pi. bladi. 10.

(4) Proejpen omtrent dé wedêring wm vorkên$ met aardappéU
door de heênchende rotuehte aangedaan enx., Dtrecht [1845], bl 9.

(5) BotanUche Zeiiung 1846, no. 41 , Oclob. 10, S. 687.

Digitized by VjOOQIC

de oodenoekingen van de Heereo iioleschott en v. baumbaükr (1).
OverigeDs zijn die kleine bolletjes nu eens onregelmatig opge-
hoopt, dan eens tot platte en ronde of ovale ligchaampjes veree-
nd, die, in vorm^ met de ronde sporangiên van den Aardappel-
se&fnunel (Fusisporium Solani) overeenkomen. Het is deze stof,
ók aan deo zieken Aardappel zijn' walgelijken reak en smaak
geefi, eo de bruine kleur van denzelven veroorzaakt

Z) dat ook de lusschen-cei-gangen met diezelfde gele stof dik-
KfNÜr ttorden opgevuld ^ en ruimer zijn dan in den gezonden staat
4) dal ook wif' m den aardappel zefoen niet één zeker bewijs
eo» eenige zwamsoort hebben gevonden^ — een resultaat, dat
volkomen overeenstemt b. v. met de onderzoekingen van de Hee-
ren iioleschott en v. baomhader <2) , en roet het Verslag van de
Groninger Commissie van Landbouw.

§«.

Uit onze mededeeling blijkt verder , wat het Loof aangaat^
dat daarop Schirnmelvorming plaats vindt. Ik behoef niet te
zeggen, dat men hier niet aan eigenlijke schimmel moet den-
koi, maar dat met gewone schimmei naauw verwante mikros-
kopiscbe plantjes op het loof in oneindig aantal worden aange-
troOTen. — Hen tred meer dan é^e zwamsoort op het loof aan.
De meest gewone en de grondvorm is echter de zwam , die van
aatanr aan den Aardappel eigen ^ en alzoo ook reeds uit vroe-
g»ai tijd naauwkeurig bekend is. Het is de fusisporHtm So*
tei, of de Sporenverspreider van den aardappel. Van deze
zwamsoort , — die trouwens ook onder andere benamingen door
iaderea wordt aangevoerd , — bestaat ook eene verscheidenheid,
Var. sporotrichoïdes ^ terwijl de Heeren brants en hartino de
zwamroeyes gezien hebben , als met de beide genoemde niet over-
eenkomende; — zij hebben echter te dien aanzien niets naders,
medegedeeld. — Aan die drader ige plantjes nu ziet gij tallooze
ovale ligchaampjes vastgehecht: deze zijn de vruchten^ de Sporan*
giën van het plantje. In die Sporangiön ziet gij verder weder
zeer kleine ligchaampjes, bolletjes : deze zijn de zaadkiemeUy Spo-
ren ; — en het is vermoedelijk door middel van deze onbegrijpe-
lijk talrijke en oneindig snel zich vermenigvuldigende zaadkiemen,
dat de ziekte, de Schimmelvorming, eenmaal aanwezig zijnde y
heinde en ver met groote snelheid en epidemisch zich heeft ver-
breid Talloos zijn de zaadjes in ieder vruch^e, en ontelbaar

(1) T. a. pi. bJ. 11.

(2) T. a. pi. bl. 9, 10.

Digitized by VjOOQIC

ziJD weder op hanne beurt die vruchtjes; en aangezien nu deze
yraohyes geen yirr'^ groot zijn, zoo kan men de verspreiding
yan die zaadjes door de lucht ook gemakkelijk bevroeden. —
Ook bij de vruchtjes zijn twee vormen waargenomen: wij voor
ons hebben meerendeels den rondm vorm gezien, maar met
anderen ook geheel anders gevormde.
§7.

Ten aanzien van de Steng bleek ons ,

dat de schimmelvormingen daar geheel overeenkomen met die
van het Loof.

Eindelijk moet nog vermeld worden, dat reeds anderen enkele
malen ook korrels van Froiomyces (Zwambeginsel), een' zeer la-
gen vorm van zwammen, op het Loof hebben aangetroflfen. Zóó
de Qeeren moleschott en v. baumhauer, die echter teregt dit
punt van ondergeschikt belang rekenen ; en zóó ook reeds von
■ARTiDs , die dezelve in eene vroegere Aardappelziekte heeft waar-
genomen. Wij zelve hebben hierbij niets naders te voegen.

GEVOLGTBEKKINGEH UIT HET MEDEGEDEELDE.

§8.

Wij hebben nu gezien, welke de voornaamste verschijoselen
zijn van de tegenwoordige ziekte der Aardappels, namelijk de
Ontwikkeling der Woekerplanten (Parasieten , Zwammen) op het
Loof^ en de Ontbinding (Rotting) van den Knol,

Wij hebben verder gezien , dat de rotting van den Knol zeer
waarschijnlijk een gevolg is van de ziekte van het loof, van de
Schimmelvorming. En uit deze onze woorden blijkt alzoo reeds ,
dat ook wij de natuur onzer ziekte houden als hoogst waarschijn-
lijk gelegen te zijn in die woekerplant-ontwikkeling.

Het spreekt nu Wel van zelf, — zoo als ik boven reeds ben
begonnen te zeggen , — dat , wanneer wij de naaste oorzaak of
de natuur der ziekte in die woekerplant-ontwikkeling plaatsen, —
waartoe reeds vrij voluoenden grond zoude kunnen gevonden
worden in gelijksoortige en genoeg bekende uitslagziekten van
granen en booinen , — wij daarbij tevens aannemen , dat deze
naaste oorzaak der ziekte op hare beurt weder eene oorzaak moet
hebben gehad; — met andere woorden, dat die woekerplant-ont-
wikkeling door eigenaardige in- of uitwendige oorzaken moet zijn
voortgebragt Maar daar na de laatstgemetde oorzaken natuurlijk
de verwijderde oorzaken zijn van de ziekte der Aardappels
zelve ^ en wij thans alleen willen spreken over derzelver naaste

Digitized by VjOOQIC

9mutk «f aatoor, xoo kanoen of mogen wij 'thans oter die ver-
^^fia^ oorzaken der ziekte ook niet Terder uitweiden, dan
strab duroTer nog slechts een enkel woord aan te voeren. Hel
wireecèlflr der moeüe wel waard , dit pont eens opzettehjk , en in
^fbtÊd net de zoo belangrijke als Terschillende meteorologisebe
'Bnc^iJDseleo ran de laatste jaren , nader in overweging te neoitn
Het behoeft ook geen betoog, dat, 'wanneer ook wij de ziekte
•<•« exaolhenuitische noemen , wij haar tevens voor besroetteliik
v<erUareo; welke besmetting zich door de zaadkiemen van het be-
««fcfwene vrachtje aan de gezonde planten mededeelt. Op deze wijze
Ud oien dan ook de algemeeoe en de snelle verbreiding van het
l^^ud Toldoeode verklaren. Want eenmaal en nog slechts hier en
to aanwezig zynde , moest de ziekte zich wel spoedig verder ver-
^ftiilen, toen de zaadkiemen van de zwam (schimmel), — die, zoo
^ Bco reeds lang weet (1), zeer lang in haren eersten niet ont-
*^elden staat bestaan kan , en dan bij de eerste gunstige om-
^•wligbeden (vooral vochtige warmte) zich ontwikkelt en voort-
aant, ^ toen, zeg ik , de zaadkiemen van de zwam zich al meer
^ meer vennen igvoldigden ; en door die hand over hand toene-
■Mde verment^valdiging moesten ook allengs nog grootere stre-
ktt laods worden besmet , vooral in de rigting van den wind ,
K» als das ook velen meenen te hebben waargenomen.

Wanneer wij alzoo in die Zwamvorming de naaste oorzaak der
*ktc plaatsen , dan doen wij zulks derhalve om eene tweevon-
*g» reden,

1) omdat de verspreiding van de besmettelijke ziekte het ons
**%>» te leerea ; en

2) vooral omdat de verschijnselen der ziekte zelve ons zulks
*•» de hand schijnen te geven.

Want wat hel eerste punt betreft , zoo zij hier nog gezegd ,
^ gezond loof door aanraking met ziek loof ziek wordt ; — dat
** gezonde aardappels ziek worden als zij met zieke worden
x>ineog^ragt ; — dat men met het bruine vocht uit zieke aard-
^PPcls gezonde onmiddellijk heeft besmet ; al hetwelk voldoende
^ besmettelijkheid en de wijze van verspreiding der ziekte aan-
toont, olschoon zulks in eenige opzigten bij den knol natuurlijk
naders toegaat dan bij het loof.

S 0.
Maar, zeide ik, vooral de verschijnselen der ziekte zelve schij-

(1) Zie Berigi van Prof. Iartivs aangaande da Aardappel'
"^a in dtn PaU (in 1842) , in de ütreehtsohe Btriglm tn
*«*d. eni., 2de Aflev. 1844, bL 17.

Digitized by VjOOQIC

nen ons te leeren , dat de nataur der ziekte die is , welke wij verde-
digen. Want ware dit niet zóó , en moest men de natuur der ziekte
in iets anders zoeken , — in den grond de verwijderde oorzaak , en
ten gevolge daarvan in den knol de naaste , — waarom zijn dan
jubt en uitsluitend de Aardappels ziek geworden ? Maar wanneer
de beschrevene Zwamvorming integendeel wèl de naaste oorzaak
der ziekte is , dan blijkt ook dadelijk , waarom juist en uitslui-
tend de Aardappels ziek werden en worden moesten. — De
beschrevene zwamsoorten immers zijn zwammen , eenig en alleen
aan de ^ardappelplant eigen , en de op allerlei gewassen val-
lende zaadkiemen van die zwammen konden alzoo slechts op
Aardappelplanten zich ontwikkelen ; een verschijnsel , dat dcb
ook in andere deelen der Natuurwetenschap en op gelijke wijze
voordoet, en alzoo niet onbekend is, en waarop in ons geval
ook reeds door de Groninger Commissie van Landbouw in haar
Verslag (1) zeer juist is oplettend gemaakt.
S 10.
Daar wij nu in de Zwamvorming de natuur der ziekte het liefet
plaatsen, zoo spreekt het van zelf, dat ook wij die zwamvor-
ming niet voor een gevolg , maar voor de naaste oorzaak van
de tegenwoordige ziekte der Aardappels moeten houden. — Ik
heb boven reeds aangevoerd, dat anderen onze naaste oorzaak
als een gevolg der ziekte beschouwen , en dat er alzoo te dien
aanzien ib de wetenschap twee partijen bestaan.

§11.

Voegen wij nu ten slotte in een kort overzigt zamen 1) al heC
aangevoerde, en 2) hetgeen daarbij aangenomen is, — al het-
welk slechts zeer beknopt is kunnen geschieden, — dan blijkt
daaruit, dat wij het ontstaan en de algemeene verbreiding der
ziekte ons op de volgende wijze — als de meest aannemelijke —
moeten voorstellen:

1. Op de Aardappelplanten komen, even als op elke plant of
dier, altijd eene of meer soorten van Parasieten voor, vooral de
Fusisporium Solani (2).

2. Deze Parasiet is eigen eenig en alleen aan de Aardappel-
plant.

3. Zoolang deze Parasiet slechts in gering aantal op de plant
woekert, ontstaat daaruit voor de gezondheid en het leven der
plant geen merkbaar nadeel.

(1) In de SlaaiB' Courant van 16 Septeinltar 1.1.

(2) Deio stelling heb ik lioofdiakeiiik per analogiam opgeroaakt.

Digitized by VjOOQIC

4. Zoodra eehter de ontwikkeling van deze Parasiet in hooge
Bale phals tindt , wordt de voeding der moederplant meer en
BMcr ondermijnd, zoo wel door de dadelijk schadelijke krachten
ftt de Parasiet , als door het onttrekken der voedende sappen
MO de moederplant , ten behoeve der Parasietvonning.

<i De Parasietvonning wordt door bepaalde iÉ- en uitwendige
oonaken begunstigd , b. v. overvloed van onbewerkte sappen van
deo eenen kant , en vochtige warmte van den anderen kant; —
oonaken, die in 1845 in hooge mate bestaan hebben, zoodat
dan ook de Parasietvorming in dAt jaar over het geheel zeer
>terk is geweest.

fi. De Parasiet , die bepaald op de Aardappelplanten groeit ,
▼tnoenigvoldigde zich alzoo toen ook sterker dan te voren; —
want tot dusverre was hare vermenigvuldiging nog altijd gering
Sebleveo , ofschoon deze reeds sedert ettelijke jaren in toenemende
Mgheid in enkele oorden begon plaats te hebben.

7. Door deze vermenigvuldiging in 1845 werden op enkele plaat-
sen, — ik weet niet met zekerheid, waar in Eihropa zulks het
eerst heeft plaats gevonden, — de Aardappelplanten werkelijk
tkk^ en wel epidemisch.

& De ziekte van het loof had de rotting van den knol tot een
Modzakelijk gevolg.

8. Daar de ziekte op de Zwam-ontwikkeling berust, zoo had
zg van nature den aard van eene èesmeileM/ke ziekte, die door
niddei van de zaadkiemen van de vruchljes der Parasiet zich
aan gezonde Aardappelplanten mededeelde.

10. Hoe meer Aardappelplanten, hoe uitgebreider velden, hoe
nelvQküger streken door de ziekte nu werden aangetast, — dat
'»' hoe meer epidemisch de ziekte begon te heerschen , — des
te meer planten , des te uitgebreider velden , des te veelvutdiger
streken moesten allengs nog worden aangetast, omdat ^(/ en door
d«ze grootere verbreiding der besmeUeHjke ziekte , ook des te meer
^ te eerder oog gezond geblevene streken moesten worden besmet.

11. De zaadkiemen der Zwam, door de tucht alom verbreid
vordende , deden echter op geene andere planten de Zwammen
ontwikkelen , dan juist op de Aardappels , omdat zij bepaaldelijk
tt alleen op hunnen eigenen bodem , — op de Aardappelplant , —
zich ontwikkelen kuifnen.

^3L De ziekte bestaat alzoo, naar hare naaste oorzaak, in de
^(tmorming^ die, besmettelijk van aard zijnde, in gedacht
jur, -. door begunstigende in- en uitwendige omstandigheden , —
epidemisch zich heeft verbreid.

Digitized by VjOOQIC

§ 12.

Dit zal genoeg zijn, om eenig duidelijk denkbeeld te geven
aangaande de naar ons oordeel zeer vermoedelijk ware Natuur
eener ziekte, die, om zoo vele redenen van viretenschappelijken
en van maatschappelijken aard , onze geheele aandacht nog steeds op
zich gevestigd houdt. Doch iets moet ik nog zeggen , namelijk ,
dat , daar wij aannemen y dat de naaste oorzaak der ziekte zeer
waarschijnlijk in de Zwamvorming gelegen is, wij consequent
moeten zijn, en alzoo de eigenlijke ziekte niet met een* naam
mogen bestempelen, die slechts een* uitgang , een gevolg der
ziekte te kennen geeft; — met andere woorden, dat wij de ziekte
b. V. noch ^, vochtig koud vuur"^ noch y,rofziek(e'* mogen noe-
men, omdat die beide aandoeningen slechts gevolgen zijn. Wij
zouden alzoo misschien best doen , de ziekte eenvoudig te noe-
men Epidemische Zwamvorming^ en daardoor, dunkt
ons, aan de eischen der wetenschap in vele opzigten voldoen.

De Compfes rendus van het Fransche Instituut 1847 , bevatten
het volgende over het besmettend vermogen van het schimmel-
plantje, Bolrytis infectans y op de aardappels. Patkn sneed
verscheidene gezonde aardappels door , holde ze uit en vulde ze
met de korrelige massa van de zieke schil van andere knollen ,
hond de stukken te zamen en legde die op eene warme plaats.
<l5o k 18^ celsus). Na tien dagen was de gemaakte holte der aard-
appels met eenen witten schimmel bedekt; in allen had zich de
Bolrytis met nog twee andere sehimmelsoorten ontwikkeld. De
vruohtaanzetting toonde zich eerst later, de kleine zaadjes bar-
sten dikwijls in het water, eene korrelige stof nalatende, welke
gelijkvormig was aan de in den schimmel voorhanden zijnde stof-
fen en welke de schrijver voor het eigenlijk werkende deel der
aansteking houdt. Om zich van deszeifi» werking te overtuigen ,
koos hij acht anders gezonde aardappels , van verschillende soor-
ten uit; in twee dezer aardappels bragt hij een weinig van den
vermelden schimmel , in twee anderen eene gelijke hoeveelheid met
de punt eener naald, uit de ziek gewordene vrucht van de Tomaat
(solanum lycopersieum) , de vier laatsten eindelijk zouden tot
vergelijking dienen, en bleven onaangeroerd.

Elke aardappel werd , nadat de helften aan elkander wareo
gebonden , in een afzonderlijk glas gedaan en met eene slop ge-
sloten. Na vijf dagen was de Botrytis van de Tomaat reeds vijf

Digitized by VjOOQIC

stf«p (bep ingedroDgeii , terwijl die welke uit derf aardappel in-
getot was, zich nog niet zoo verre verbreid had , zes di^en Ia-
Ier vas in beide gevallen de gefaeele knol van schimroeldraden
dwémigen , zonder dat er eene verrotting te bemerken was.
De stg6el was verdwenen, de stikstof houdende en vette (?) stof-
fen in eene roodbruine korrelige stof veranderd , de aangedane
phatsen verhardden bij het koken enz. Bij drie was de opper-
flakte van de uitgeholde plaaU met eeoe bedekking van schim-
nel (Boiryüs) overtogen; de vierde aardappel vertoonde slechts
enkele sebimmelplekjes. De vier niet met de Botrytis in aanra-
king gekomene aardappels waren onveranderd.

De sehrgver besluit daaruit tot eene besmetting der schimmel-
sporen (zaadjes) door wind , regen enz^ welke of op de planten ,
of terstond bij de knollen komen , zich daar plaatsen , en door
méMmoMC opgenomen worden. Haar invloed op de ontbinding
ran koolwaterstof en stikstof houdende verbindingen , schijnt
den schrijver des te natuurlijker, daar ook andere qualemaire
ferbindingea zulke ontbindingen bewerken.

Ook BBSKELBv Spreekt van de Boüylü infec(ans ^ welke schim*
ne^ilaiit in 1845 bet eerst bij de rapen door hem , en bij de
mangelworteb door moittagne werd waargenomen , in 1846 bij de-
seifie planten en bij de peeën , pataten en orchis en in 1847 bij
de toniateo ; welk schimmelplantje even als door pauen , ook door
ajUKTiVG en morreh bij de aardappels onderzocht is, terwijl men
over de nadeelige gevolgen van het gebruik van dusdanig aan-
getaste groenten of voedingsmiddelen na kan zien: Nümah en
HARCHAKD SuT Itt jfropriéth nuUihles , que ies fimrage* peu-
tent aequerir fnmr diffèrens anémaux dontesUques par des
prmkietwnê cryptogamiques,

1% de UnterifUchuTigen über einige Ursachen der Sdflebe-
^eegtmg tn t/derUscken Organismus 1848, oppert likbig zijne
Sedachteo over de waarschijnlijke oorzaak der aardappelziekte ,
co welk verslag Prof. vah hall in meergenoemd tijdschrift 1850
heeft medegedeeld. Hij maakt daar opmerkzaam op de. oude ,
doch belangrijke proeven van hales, over het groot vermogen
der oitwazeming van de planten en de aanzienlgke hoeveelheid
vocht , welke daardoor aan de oppervlakte eener levende en ge-
zonde plant wordt uitgedreven. Het beleUen van die uitwazeming
brengt velerlei ziekten bij de plant te voorschijn. Wanneer na
«terke droogte en hitte , eene langdurige koude en vochtige weers-
gntcidheid volgt , heeft men bij de Hop , volgens halis , meer dan
eens eene algemeene ziekte en versterf bij deze plant waargeno-

Digitized by VjOOQIC

roeo. Iets dergelijks heeft na volgens liebig , hoogst waarschijn
lijk ook bij de aardappels plaats, waarbij de bekende rotziekti
zich yeelal , na groote weers verandering, openbaart, en welk<
ziekte, naar het oordeel van uebig, vroeger ook wei bekend
doch niet zoo algemeen was , als zij in de laatste jaren gewor
den is. In de streken zegt hij , waar in 1840 de aardappelziekt<
het hevigste geheerscht heeft, volgde na zeerheete dagen « kouc
regenachtig weder. Ook in 1847 ontstond in het begin van
September , na eene lang aanhoudende droogte , regen en koude .
juist tijdens den weligsten wasdom bij de aardappelplant.

Uit deze en andere waarnemingen , meent hij alzoo het besla ti
te moeten opmaken, dat de hoofdoorzaak der aardappelziekte
gelegen is, in belette uitwaseming van het loof der aardappels en
daardoor ontstane volsappigheid , stilstand van vochten en ver-
rotting. Ook wij zouden ten eenemale met uebig instemmen ^
wanneer steeds het loof het eerst door de ziekte werd aange-
tast, doch wij hebben (1851) aardappelplanten , in den vollen
wasdom gezien, zonder dat het loof in het geringste zelfs niet
aangedaan was, en waarvan de knol, hoewel ook van buiten
gaaf en voldragen, nogtans van binnen de sporen der verrot*
ting droeg.

Dat evenwel de luchtgesteldheid eenen verbazenden invloed op
deze plant uitoefent, lijdt bij ons geen twijfel, naardien, hoe
ongunstiger de weersgesteldheid is, hoe plotseling de overgang
van warmte en koude , aanhoudende droogte en veel regen , hoe
eerder zich de kwaal openbaart, en waarom wij hoe onafdoende
het ook zijn moge, de bouw dier vrucht tusschen koren of an*
dere hoog opschietende groenten , aanbevelen , waardoor de da*
delijke invloed van lucht en licht getemperd wordt, en de over-
gangen niet die dadelijke invloed kunnen uitoefenen ; en hoe wel
het waar moge zijn , dat de aldus verbouwde aardappel in smaak
daarbij verliezen zoude, waar ook is het, dat het gewas op die
wijze gekweekt, langer stand houdt

Ook uit de Recherches sur la nature et les eauses de la
maladie des pommes de terre en 1845, par rabting; De ziekte
der aardappels in hel algemeen door van iiartius , D^ aardap-
pel-epidemie der laatste jaren en Berigten en Mededeelingen
door het genootsch, voor Landbouw en Kruidkunde te Utrecht^
vermeent bleekrodb te moeten besluiten : dat de ziekte haar oor-
sprong gehad heeft,

Niet in de ontwikkeling van schimmelplanten (/kfi^*), hoe vele
er ook naderhand in den bedorven aardappel [?] werden ge-
vonden ;

Digitized by VjOOQIC

nktmde ontwikkeliDg ran inseoten , ofechoon wederom door

AuuB nEE, TTie Fotato plant^ Us me and property 1840, de

ifÜi tettator , ab eene bet voedsel der mensofaheid Teroieleiide
AMbs en de oorzaak van bet kwaad beschouwd wordt

&CK meeDt, dat de zi^te in eeoe opboopiog yan onbewerkle
!tof of eeoe algemeene waterzacbt der plant bestaat, terwijl we-
tem bet Brunstciikiche Opper gezondsheidê-coUegie de onder-
lünge ziekte voor eene, door een rottingsproces veroorzaakte
oBlIedBig der wateracbtige vloeistof eo vernietiging van bet celle-
weefed der aardappels boadt.

Wijders vinden wij een uitvoerig verslag deswege , met platen
toegelicht, in het NedetL mag, t&r verspreid, van aigem. en
mmge kundigheden^ 1846.

Bet is opmerkelijk, zegt Prof. van hall, in bet Tad9chrifl ter
ktord. der Nijverheid ^ 1850, dat deze ziekte zich niet alleen
over Europa verspreid beeft , maar ook in Algiers , volgene
MCKBT (Bot Zeitung, 1849) , op bet bergvlak van Bogota in Zuid-
iaerika <Bot Zeit., 1848), en zelfs op Ceylon en Nieuw-Zeeland,
volgais wESTwooD, (Bot Zeit, 1848) zich vertoont beeft Om-
streeks 1840 werden alle streken van DtUUchland door deze ziekte
«ngetast, doch in 1830 bespeurde men tusschen Keulen en Ne^
tkd^ in Saksen^ Meckienhurg^ in Bohemen^ SiieHBn en later
^Beüeren , eeoe ziekte in de aardappels, welke de knollen zoo
hard maakte, dat zij door geen hamers (?) noch koken konden
^ gemaakt worden , welke ziekte men als toen Koud vuur of
Srand noemde. In het graafschap Mark vertoonden zich aan
«Be op bet veld zijnde aardappels roode vlakken , welke later tot
wezedijke rotting overgingen, en die in eenige streken, vooral
in Lennelhal,' zoo kwaadaardig waren, dat men dezelve niet
MDs tot voedsel voor bet vee konde gebruiken.

Volgens BouQüET {Gompies rendus^ 1848) vertoonde zich deze
ziekte niet op land, dat bemest was met mest, waarin zwavel-
^Nc ifzeroxpdule bevat was, terwijl alle andere velden te Foix^
n» bet departement van de Mame^ die op de gewone wijze be-
•Mst waren, de ziekte vertoonden; de velden vooral, waarop
ineermalen aardappels geteeld waren, in hooge mate.

Hij dus gelooft , dat gebrek aan zwavelzure zouten in den bo-
^1 de voornaamste oorzaak der aardappelziekte is.

tUuvFMAHif, Hoegleeraar en Directeur van het Landbouwkon-
%lD^tuut te PoppeUdorf^ geeft, als middel tegen de ziekte,
keokenzoot met gips vermengd op en zegt daar van: in bet na-
y» van 1845 liet ik aardappels rooijen, waar van een gedeelte

Digitized by VjOOQIC

eene boven bemesting met gips en kenkeozoat had ontvangen
en een ander gedeelte in den staat van pootaardappel in onmid-
dellijke aanraking met deze meststof was gebragt De eerstge-
noemde aardappels waren door de ziekte aangetast, terwijl de
anderen in gezonden staat uit den grond kwamen. Ook schei dwbi-
LBH maakt te dezen opzigte van het keukenzout gewag in het
Journal dUarUcuUure^ van 1847, terwijl wij omtrent het middel
van Dr. j. f. elotzsch, te Berlijn^ op het Maandêchrifi voor Tidn-
bouw , 3e Jaarg., verwijzen.

In de Annaleê de la société tT UortieuUure de la Gironde^ vindt
men een verslag door het bestuur van Sainl-Maur-les'Fossis ^ den
15 September 1850 , nopens den oogst van een veld aardappels ,
waarop de mest van ousseau was aangebragt, en hetwelk
hoofdzakelijk hier op nederkomt : Een akker land , ter grootte
van ruim 96 roeden , van eenen ligten , zandigen , steenachtigen
aard, werd na tweemalen geploegd en eens geëgd te zijn, met
14^ mudden gewone aardappels bepoot, met den mest van
opssEAü bereid. Zoo als men beweerde had er in drie jaren
geene bemesting plaats gehad , en waardoor de proefneming dus
meerdere waarde verkreeg. Voor dat men met het rooijen een
aanvang maakte, werd de gesteldheid der planten opgenomen,
en men bevond , dat de stengen grootendeels verdroogd waren ,
zonder eenig teeken te hebben der aardappelziekte , die op alle
omliggende velden woedde. De weinige nog groene stengen
toonden door hunne frissche kleur en sterken groei eene goede
gezondheid aan. In de tegenwoordigheid van velen werden tien
u>eden , door hun aangewezen , uitgedolven.

De daarvan komende aardappels werden zorgvuldig nagezien
en allen volmaakt gezond bevonden.

Bij meting verkreeg men als opbrengst van deze tien roeden
25 mudden 81 koppen , wegende ruim 74 Ned« ponden per mud ,
zoo dat dus een bunder 25Q mudden opbragt.

In de landstreek , waar deze proef genomen is , brengt het bun-
der gewoonlijk 230 tot 250 mudden op en staat de hoeveelheid
als 11 of 12 tot 1. Aan eiken stoel vond men van 20 tot 35
knollen.

Men had voor het geheele veld 30 kannen mest van dusseaü
gebezigd , die voor ruim f 20 gekocht werden.

Hoe het dan ook zijn moge, gaarne stemmen w^ met den
Hoogleera'ar van hall in , wanneer hij- zegt : dat het niet te ont-
kennen valt , dat vele gebreken , die zich bij deze onontbeerlijk
gewordene vrucht vertoonen , aan eene slechte behandeling van
dezelve moeten worden toegeschreven.

Digitized by VjOOQIC

Zoo neC mm toch dikwijli dat aardappels oog io de maand
Sdwmier gerooid en toot dat zij behoorlijk opgedroogd srjo,
io grwte hoepen of kailen bij een gedaan worden.

üeenC men dan geene bijzondere voorzigtigheids maatregelen
ÜD acèc, zoo verhitten zij zich dermate, dat de dampdaamit op-
itgst, en er tegen het Toorjaar eene menigte wortels en kiemen
«Butaan zijn , die tot hunne vorming eene aanmerkelijke hoereei-
keid voedende bestanddeelen uit den moederknol getrokken heb-
ken zonder van eenig nat te zijn. Zulk een aardappel heeft dan
dachls eene ^mo^e waarde , hetzij men hem tot spijze hetzij tol
peler wil gebruiken en over welke vermindering wij in iktir's
üigemeine Zeitung de proeven vermeld vinden, welke timzmarn,
(e Lëdsnig , in Silezië, te dezen opzigte genomen beeH.

Tol het poten ^ zegt de Hoo^leeraar verder, kieze men aard-
appels van eene middelbare grootte, die reeds bij het rooijen
a%ezonderd aan de zon en lucht blootgesteld geweest zijn, om
te te harden, en gedurende den winter op eene drooge, vorst-
wi^ plaats bewaard zijn.

Het toekomstige aardappelland bewerke men zoo diep mogelijk ,
Moder evenwel eenen on vruchtbaren ondergrond boven te bren-
gen. Land , dat des winters mw heeft gelegen en wel doorvroren
is, past oitmontend voor aardappels, en wanneer men het wel
bewïsrkt , kan iedere soort van stalmest daarop met voordeel ge-
bruikt worden.

Eindelijk pote men de aardappels het liefst van half Maart tot
bet einde van April en zoo als rmzifAVK zegt, met het nog sla-
pend oog. Men beweert en ook wordt het in do nieuwspapieren
fermeld , dat de Heer vak der trafpcx een geheim middel weet
om de aardappels te vervroegen.

B^ is van groot belang , dat men van tijd tot tijd aardappels
ót eene andere streek , tot potM*s neme , want dit levert zoo wel
in lioeveelheid als in hoedanigheid , groote en zekere voordeden op.
Hoewel wij deze teregtwijzing zeer op prgs stellen, zoo ook
willen wij nog ten overvloede die korte mededeelingen laten vol-
^^ opgegeven in het Ned.Mag, 1846. Men vermeerdere de aard-
appels van tijd tot tijd met het zaad der zaaiaardappels. — Men
veronaclitzame &tit nuttige wisseling van het zaad niet, doch
wacfate zich om deze behandeling te overdrijven. — Men begun-
stige de aankweeking der vroeg bloeijers ten koste van de iaat
Meeijers, — Men kieze tot derzelver aanbouw een weinig vast«i
en nurtig droegen grond. — Men bezige ter voortplanting der aard-
ippels alleen groote, geheel volkomens njpe knollen. — Men

Digitized by VjOOQIC

bearbeide den aardappelakker zorgvuldig. — Men meste de
aardappels niet met stalmest — De planting of zaaijing geschiede
zoo vroeg mogelijk in het voorjaar, doch niet eerder voor dat
de grond den noodigen warmtegraad heeft — Men plante de
aardappels niet te digt bij elkander. — De bearbeiding der aard-
appels geschiede op den juisten tijd , bij ganstig weder en met
voorzigtigheid. — Men wachte zich wel de plant der aardappels
af te snijden zoo lang dezelve nog groen is. — Men moet ook
het bewieden der aardappelvelden door schapen afkeuren. —
Men zamele de aardappels niet eer in, voor dat zij volkomen
rijp zijn , terwijl men dezen oogst bij gunstig weder moet ver-
rigten. — De zaai-aardappels voor het volgende jaar, moet men
op het veld zelve uitkiezen, en neme daartoe groote, gave,
volkomen rijpe knollen. — Het is zelfs nog verkieslijker winter-
aardappefó te trekken , en deze tot zaaijers te bezigen. — Men
verroenge niet die aardappels welke men bij den naoogst verkrijgt
met die , welke men vroeger ingezameld heeft — Men zij , wat
het bewaren der zaaiaardappels aangaat, zeer voorzigtig; men
bewaart ze het beste op goed aaógelegde en wel onderhoudene
plaatsen. — Men late vooral niet na, bij de bearbeiding of op
eene andere wijze geschondene aardappels uit te schieten. —
Men zoeke het ontaarden der aardappels vooral daardoor te voor-
komen , dat men niet verschillende soorten van aardappels onder
eikanderen plante. — Men neme nimmer zieke aardappels als
zaaijers.

Over het bewaren der aardappels vindt men een stuk van arrold,
te Hochstriefs , opgenomen in het LiUeralurblalt van beter's
Ailgemeine ZeUung, Vele landbezitters in Oost-Pruissen^ zegt
hij, gedeeltelijk mij in persoon bekend, laten in den herfst, da-
del^k na den oogst, aUe de aardappels die zij tot voeder voor
paarden , runderen en varkens , gedurende een jaar noodig heb-
ben , in damp koken en daarna vast instampen in kuilen , in elk
van welke bijna 200 schepels gehprgen kunnen worden. Van
boven worden die kuilen met stroo en aarde overdekt, opdat
oooh regen, noch verandering van warmte, op de ingestarapte
aardappels invloed kunnen uitoefenen. Daar deze handelwijze
aldaar sinds jaren in gebruik is, hebben die kuilen vast toege-
slagen of van steen opgemetselde wanden , doch dit is geen nood-
zakelijk vereischte , als men groote hoeveelheden aardappels spoe*
<ttp wil inkuilen en bewaren, wanneer een ruime oogst daartoe
aanleiding geeft De aardappels blijven zoo langer dan een jaar
uitmuntend wel bewaard, nemen eenen ligten zuren smaak aan.

Digitized by VjOOQIC

mr^

en worden Tan aUe dieren met graagte gegeten. Dezelfde han-
dehnjie is ook opgegeven door dkluwkamp , te MerkUngen , met
<fii ferscU , dat luj zont tusschen de ingestampte aardappels Toegt
b bel SetL Magaz^n , 1834 , vinden wij aangaande bet bewaren
iezer Tracht de navolgende bijzonderheid:

De eigenaar eener buitenplaats had een gedeelte van zijoen win-
Icrvoorraad io eenen kelder doen bewaren ^ toen hij plotseling , om
eeae bdan^jke zaak , eene onverwachte reis moest ondernemen.
fa de volgeode lente teruggekomen , gaf hij last den kelder te
ledigen 9 eo de aardappels weg te nemen, daar hij toch ver-
wachte, dat dezelve bedorven of bevroren zouden zijn. Groot
was zi}Be verrassing toen hij de aardappels zoo goed en gaaf
fond, als of ze pas uit den grond kwamen. Hij liet eenige
kokoi eo de smaak was niet minder goed.

Men onderzocht toen den kelder, en men herinnerde zich, dat
dezelve te voren gediend had tot een magazijn van boutskolen,
waaoraii eene dikke laag stof op den vloer was blijven liggen ,
waarop men de aardappels geplaatst had.

CosTEL in JFrankr^k heeft een nieuw middel uitgevonden om
ét aardappels zeer lang en langer dan door de gewone middelen ,
onbedorven te bewaren. De uitvinder heeft aardappels tentoon-
gesteld y van welke hij sedert zestig dagen de proef had geno-
vuoL Zq waren zoowel uit- als inwendig volkomen goed , zoodat
meo verwachten kon , dat zij nog veel langer in deze gesteldheid
konden behouden worden.

De behandeling is als volgt: men brengt in eenig tot het oog«
atfk geschikt vaatwerk (ketel , pot , of pan) eene genoegzame
boeveelheid water aan het koken, en hangt er dan de aardap*
peis, door middel eener korf of net, vier seconden lang, derwijze
in, dat zij geheel door het kokende water overdekt worden. Na
verloop van die seconden neemt men dezelve schielijk uit het
water, en spreidt ze op den grond uit. Het vuur wordt versterkt
en als andermaal het water kookt, hangt men er eene tweede
boeveelheid in en zoo vervolgens naar gelang der menigte die
men dusdanig bewaren wil. De aardappels die reeds beginnen
te ontkiemen zijn daartoe even dienstbaar als de anderen. De
dos behandelde aardappels worden daarop , in de zon of op eene
ieefatige drooge plaats gebragt , op dat zij zoo spoedig mogelijk
opdroogen. Na gedroogd te zijn brengt men ze op den boven-
sten zolder of vliering van bet huis of in eenige andere luchtige ,
drooge bewaarplaats , waar zij met geene vochtigheid in aanra-
king kunnen komen. Men keert ze dikwerf om , en laat ze lie-

Digitized by VjOOQIC

ver aitgespreid dan te veel op elkander gehoopt liggen. Eeoe aa<
dere wijze is: Men doe in Februarij^ wanneer de aardappels b^
ginnen ait te schieten ^ dezelve in eene ton of kuip en overgiete z<
met kokend water , dat zoo spoedig mogelijk moet geschieden ; zoo
dra dit water begint te verkoelen , tappe of giete men het af en
daarna spreide men de aardappels op eene drooge plaats beboo'
ijk uit een. Droog zijnde, legge men de aardappels tussohen
fijn zuiver zand , op eene zeer drooge koele plaats , waar ze tot
laat in' den zomer zoo goed blijven als op het oogenblik dezer
behandeling.

Ten einde het uitloopen voor te komen, brengt men in hef
laatst van Februarü of dan wanneer er geene sterke vorst meer
te duchten is, de aardappels uit de winter bewaarplaats naar
den zolder, alwaar men ze zoo dun mogelijk uitspreid.

Men boude de luchtgaten of vensters des daags en zoo er geen
vorst te duchten is des nachts zelfs open. * De aardappels alzoo
aan lucht en licht blootgesteld blijven stijf en ook smakelrfk , en
geven slechts korte , dikke , groenachtige , welgevoede scheuten.
Op deze wijze verliest de aardappel niets van deszelfs groei-
kracht en brengt later meerdere en betere vruchten voort.

Webster deeld als voorbehoedmiddel tegen het uitkiemen der
aardappels mede: dat die welke men vier of vijf dagen in eene
oplossing van ammoniac (één once ammoniac op ééne pint water)
weekt en weder droogt , hun kiem vermogen schier geheel verlie-
zen en een jaar lang kunnen bewaard worden , zij zullen daarbij
geene verandering ondergaan , hoogstens meeliger worden , en «na
gedroogt te zijn geen spoor van ammoniac overlaten.

In het Veeartsenij kundig magazijn^ Dl. III, toont de Hoog-
leeraar NUMAN het nadeel aan , dat uitgeloopene aardappels bij het
gebruik, zoo wel met betrekking tot de menschen als tot de dieren ,
kannen te weeg brengen , wordende deze nadeelige uitwerking in
de Verhandelingen der MaaUch, van wetenschappen , te Haarlem ,
aan de solanine toegeschreven, welke zich alsdan in de jeug-
dige stengen der aardappelplant zoude vormen, terwijl men te-
vens de bevestiging van dat nadeel, in een voorval kan zien.
opgenomen in de Prov. Gron, Courant^ 2 Junij 1848, zonder van
andere voorbeelden gewag te maken. Dat evenwel onrijpe aard»
appels geen nadeelig voedsel opleveren , heeft pfaff , na een
scheikundig onderzoek, trachten te bewijzen.

Wanneer de aardappels bevrozen zijn, dan worden ze gewoon-
lijk weg geworpen , zonder in aanmerking te nemen , dat men
ook dan nog er een aanmerkelijk voordeel uit trekken kan. Een

Digitized by VjOOQIC

lieriitakl bemezen toch maakt d« aardappels efakMijk droog , en
IdkeBS vanneer zij op nieaw door de Torst worden aangedaan ,

tel «Maat er tosschen de meelmassa en de buiten aehil, eent
^ikarst, (fie bij het ontdooijen door de ontstane scheuren weg-
bopL Zoo op die wijie de aardappels volkomen zijn uitgedroogd ,
dba bevat bei overblijvende gedeelte het fijnste aardappelmeel ,
dit van de schil gemakkelijk te zuiveren is en tot een goed voedsel ge-
knikt kan worden. ZelCs als de aardappels brijaehtig zijn , kan men
flpdeze wijze, bij sterk vriezend weder, er nog voordeel van trekken.

Het beste middel om bevrozene aardappels te ontdooijen Is,
te meo die alvorens ze te koken, drie uren in koud water
ftetst , doch zijn zij zeer hard , dan late men op een schepel aard-
appeb , drie of vier oneen salpeter , in dat water zich ontbinden.

Waterige aardapp^ of die , welke te vroeg gerooid waren ,
Boet meo acht dagen lang, digt bij het vuur plaatsen , waardoor
Bj eeoea beteren smaak verkrijgen en zelh melig worden.

Zijn de aardappels door de ziekte aangetast , dan legge men
ée, roede ook de gezonde, terstond nadat zij uitgegraven en
fewasscheo zijn , een half uur in eene oplossing van chloor-
bJk in water, in verhouding van I tot 100. Vervolgens legt
■KD dezelve twintig minuten lang in eene oplossing van soda in
water, insgelijks een deel op honderd deelen, spoelt de aard-
ippeb met koud water af , droogt ze in de opene lucht , en legt
se na , zonder eenig gevaar van bederf, op de gewone plaats op
latten. Meo heeft slechts een pond soda noodig om 800 pond
aard4|>pels voor bederf te bewaren.

WU meo in het koken zeker zijn , dan moet men slechts een
weinig water , ter hoogte van vijf duim ongeveer , in den ketel
doen, waar over eene houten of blikken rooster wordt gelegd,
en waarop men de aardappels plaatst , zoo dat zij met het water
niet in aanraking komen. Men stoke het vuur als naar gewoonte ,
en de sloom die door het water ontstaat, dringt door de aard-
appeb heen en verschaft aan dezelve weinig maar genoegzaam
vocht om gaar te worden.

Aardappels die in water gekookt bijna niet eetbaar zijn, wbr-
den aldus gekookt zeer smakelijk en meelig.

De verrigting is hoogst eenvoudig en vereischt slechts deze
behartiging , dat men door het water zout naar verkiezing doe ,
dat de ketel niet vol moet zijn , maar dat er tusschen de boven
«ppervlakle der aardappels en den onderkant van het deksel ,
eene tnsschcnruimte van minstens drie duim behoort te wezen ,
en dat het deksel , eindelijk , zoo na mogelijk lucht en stoomdigt
behoort te. sluiten , ten einde al het vocht te behouden.

Digitized by VjOOQIC

Wil men, eiDdelijk, de aardappels voor eene lange reis be-
waren , dan laat mea ze ia kokend water gaar koken , waarna
men ze afschilt en tot kleine brokjes zamenperst, welke men
vervolgens in eenen oven laat droegen , tot dat zij geheel hard
geworden zijn, wanneer men ze behoorlijk kan bewaren, en
zeer lang goed houden; doch vóór het gebruik moet men ze
eerst in eenen vijzel stampen.

Aangaande het droogen van aardappels verwijzen wij op het
werk van petteiïhofer , Apotheker bij het hof van Beiferen , terwijl
men vele voorschriften aangaande het droogen van groenten van
hem vermeld vindt in de Revue Horticole 1846.

Hoe wel de aardappels naast het koom de belangrijkste plant-
aardige voedingstoffen zijn , zoo moeten zij noglans bij deze laatste
verre ja zeer verre achterstaan , hetwelk uit de navolgende schei-
kundige proefnemingen ten duidelijkste blijken kan.

Mikroskopisch onderzocht, bevindt men dat het weefsel van den
knol uit eene massa cellen Isestaat , die door eene 'eiwitachtige
stof omringd en gevuld zijn, terwijl zich in iedere cel ook nog
ongeveer tien of twaalf zetmeelkorrels* beyinden.

De meest belangrijke analysen deswege zijn die van ecchop,

LAMPAOIÜS, VAÜQUEUN, OTTO , BADP, MICHAEUS Cn BOUSSIKGAULT ^

hebbende deze laatste benevens housford hen op deze wijze ele-
mentair ontleed:

BODSSniGAULT.

Water 75.9

Vaste stof bij 230''
F. in vacuo ge-
droogd 24.1

100.0

BORSFORD.

Water. 74.Ö5

Vaste gedroogde
stof. 25.05

100.00

Water 68.94

Vaste gedroogde
stof. ^ÏM

100.00

B0USS1N6AULT.

Koolstof. 440

Waterstof: 5.8

Zuurstof. 44.7

SUkstof: 1.5

Asch. 40

Vaste stof bij 230" F. l

in vacuo gedroogd. ' 100.0

HORSFOED.

I. IL

43.86 43.49-43.02

6.06 6ii9— 6.33

1.56 1.20

3.61 3.36

Zoo dat 100 deelen aardappels , in den gewonen verschen staat ,'
▼olgender wijze (naar de analyse van boussingault) zamengesteldzijn:

Water. 75.9

Digitized by VjOOQIC

^ebniit

10.004

1.3978

10.7727

0.3615

0.9640

Vaste, op 230* Fahr.
in vaeuo gedroogde.

stoC

24.1

Cl deze analyse is het duidelijk , dat het stikstof gehalte der
aed^ipels zeer gering is; maar Id aardappels die eeoige (10
B) bewaard waren , is de hoeveelheid stikstof nog kleiner.

100 deelen.

Stikstof in den
gedr. toestand.

Stikstof in den
gewon, toestand.

ivdappels ^

versch
, die 10

■aanden ait den
poBd waren .

79.4

76.8

1.80

.18

0.37

0.28

Hel was horsfobd, die naar de uitkomsten zijner analysen,
fm de twee door hem onderzochte soorten , de hoeveelheid stik-
tf^oadende en niet stikstofhoudende stof in de aardappels be-
vat berekende.

Stikstofhoadende stoffen.

1.20
4.21
0.52
1.65
0.08

Stikstof. 1^

Koolstof. 5.47

Waterstof. 0.68 > 9.96

Zaurstof. 2.14

Zwavel 0.11

Niet stikstofhoadende stoffen.

Koolslof. 38.39 \ 39.04

Waterstof. 5.32 ^ 86.36 5.79

Zuurstof. ^65 j 43.37

Asch. 3.61

7.66

88.20
3.36

99.93 99i22.

In 100 deelen versche aardappels is alzoo, volgens deze ana-
lysen, de hoeveelheid stikstofhoudende stof slechts 2.4S^/^ en
i37*/e; daar het stikstof gehalte der aardappels in dien toestand
oiel hooger dan even 0.39 en 0.37Vo is.

Uit het opgegevene volgt dus : dat , indien de stikstofhoudende
foediogsgroodstoffen uKsluitend tot de voeding van het ligchaam

Digitized by VjOOQIC

bijdragen , het voedend yermogen yan den aardappel hoogst ^e
ring wezen moet Ook indien wij aannemen ^ dat al de stikstof
hoadende bestanddeelen , in de aardappels vervat, voedetidi
xijn, dan nog zonde het vleesch ongeveer 10.4 maal voedeodei
zijn dan de aardappels. Maar het Solaninum en welligt ook no^
andere stoffen ^ in den aardappel bevat , zijn stikstofhoudende en
toch niet voedende bestanddeelen ; en wij mogen daarom geras-
telijk een pond vleesch in voedend vermogen met tien een tweede
ponden aardappels gelijk stellen.

Volgens AHTHUR TOuiiG zonde een pood tarwemed zoo yeel Toe-
dingsstof als vijf ponden aardappels inhouden ; maar volgens de op-
gave van NEWBHHAii, een man die deze aangelegenheid op het
scherpst onderzocht heeft , bevatten drie ponden goede meelrijke
aardappels zooveel voedingsstof als een pond brood , stemmende
hierin met wakefield overeen.

Hoe dit zijn moge de ondervinding bevestigd het , dat de aard-
appel in voedingsstof verre bij het koom achterstaat , en alleen
genuttigd ^ geen gezond voedsel opleveren kan , al beschouwen wij
deze vrucht ook niet met dat donkere oog waarmede het eens
een bilderduk deed.

Van daar , dat in de gestichten van weldadigheid, alwaar men
de menschen met aardappelbrood voedt en over welke brood-
bereiding pARMKHTiER , CADET DB VAUX en GANifAL gcschroven heb-
ben , deze er opgeblazen en bleek uitzien en over het algemeen
krachteloos zijn. Hoewel in ons Vaderland de geringere standen
zich ook veelal voor het grootst gedeelte met aardappels spijzi-
gen, zoo staan wij te dezen opzigte nogtans bij de Ieren en
Duitschers achter , die twee of driemalen daags deze vrucht nut-
tigen en geen wonder dus, dat de werkjes Hunderiund sUberu
zehn vorschrifUn den gröszten Nutzen aus den kartoffétn zu
ziehen en Die KartoffetfrucfU onder de laatsten in het licht ver-
schenen.

Reeds 7 eer vroeg bezigde men de aardappels tot varkens voe-
der, dat uitnemend voldoet , wanneer het met koom vermengt of
daardoor afgewisseld wordt , zijnde te dezen opzigte de gekookte
ten allen tijde te verkiezen. Ook voor het vee zijn zij bij afwis-
seling zeer dienstig, ofschoon de melk der koeijen, bij Ie veel-
vuldig gebruik, daardoor vermeerderende ook dunner en minder
vetrijk wordt.

In Oostenrijk worden door eenige veehouders, de aardappel-
bladen als dierenvoeder ingezouten. Men zegt dat een deel van
dit voer zoo voedend is als twee deelen hooL Door het insooten

Digitized by VjOOQIC

• ét daardoor onlstane gisting, gatt de onaangeiiaine reuk Ter-
taRi, die in een zuur, als van augorkeD ofergaaU Het pekelen
fnéied even als met de zuurkooL De dikke stengels worden
Ub gestooten en de bladen vooraf een weinig gesnippert
Om de ▼erhooding van aardappels tot hooi en andere Toe-
Éteédeo leze men: AxnaÉ, Landw. verhaUn^ LaeuitivëzUm
M pgmi di terra^ La cuUure des pommu de lerre^ par Ie

9ak BAMDOLO CBZ.

Ac Hoog;leeraar «ee»o, te Stutigatd^ raad zelfs bet gebruik der
aiU aardappels , als een goed voedsel voor de zwijnen aan.

Bm neo de aardappels ook aan schapen geeft , die bij dit Toed-
é welig groeijen, goed vleesch bekomen, fraaije lammeren
^ipen en veel melk geven, is niet zoo algemeen bekend, even-
« ab de gewoonte der Engelschen , DuiUcherê en Franêchen ,
•n paarden hiermede te onderhouden. — Dat nog(ans alleen
«v^ppels voor het vee of schaars of niet voldoende zijn ,
kében pocssucgault en liebig bewezen. Twee melkkoeijen,
ngl aoDssoiGACLT , in zijne Ann, de cfwiL ei de Phys.^ werden
fvereenkomstig mijne aequivalentenschaal , met aardappels ge-
^wderd. Zij namen steeds de voor haar afgewogene hoeveelhe-
ém op eo zonden niet voldoende gevoed geworden zijn , als hare
MioQS geringer geweest waren.

LaaiG doet opmerken , dat men een paard noet aardappels in
Wt leven kan houden, Aaar dat het leven op zoodanige wijze
«derfacmden , een langzame honger dood is en het dier noch in
«rootte , noch in kracht toeneemt en onder iedere inspanning be-
nrijkL

Ook kqnnen even als de schapen de geilen en bokken er mede ge-
voed worden, terwijl gekookte aardappels eene lekkernij voor het
Sevogelte zijn en het eijerleggen bevorderen , ja zelfs kunnen zij
net een goed gevolg de eijeren vervangen , welke men de zang-
vtgels tegen den broeitijd toedient, zullende wij dit voedsel, met
belrekking tot andere dieren, als visschen enz. stilzwijgende voor-
yj gaan.

bzonderheid verdient ook het aardappelzetmeel onze bijzon-
4eK beschoawingy naar(Hen daardoor deze vrucht tot verschil-
IcBÖe doeleinden dienstbaar wordt. De hoeveelheid deswege ver-
s(kit nogtbans grootelijks en hangt niet alleen van bet soort
oMir ook van het jaargetijde af, waarin bet verkregen wordt,
blijkbaar oit de navolgende opgave, naar 100 ponden berekend.
In Augoalas eogeveer 10 pnd.
In September ... 14} „

Digitized by VjOOQIC

In October .... 14| pnd.
In November ... 17 „

In Maart 17 „

In April 13( „

In Mei 10 „

Hieruit kan men zien , dat de boeveelheid zetmeel , in de aard-
appels bevat , gedurende den winter het grootste is. In de leote
wordt de vegetatie weder werkzaam en beginnen de knoppen
zich te ontwikkelen, ten koste van het in den aardappel bevatte
zetmeel. Van daar dat in dit jaargetijde de aardappels minder
meelig, en diensvolgens ook als spijs minder geacht zijn.

Het aardappelszetmeel komt met de overige zetmeelachtige
stoffen in diaetetische en voedende eigenschappen overeen. Daar
het stikstof vrij is , bezit het ook natuurlijk een geringer voedend
vermogen dan de tarwe bloem of het meel der andere graansoor-
ten , waarin ook nog plantaardige eiwit- en vezelstof en gluten
bevat zijn. Maar gemakkelijk in kokend water oplosbaar zijnde ,
kan het met vrucht tot de bereiding van onderscheidene aange-
name spijzen gebezigd worden.

Om dagelijks 30,000 Ned. ponden aardappels tot meel te ver-
werken , gemiddeld 5100 Ned. ponden leverende , heeft men te
Parijs de machines van nucK in werking gebragt Zie bleekrode ,
Jaarboekje van Kunsten en Wetenschappen^ \ste Jaarg, en
RUST, iSchets der Technologie^ in welk laatste werk over de
bereiding zelve der aardappels tot verschillende doeleinden ge-
handeld wordt.

Het wordt onder den naam van Aardappelmeel of Engelsche
arrowroot verkocht, van welk meel men ook sago^ r'9sty stijfsel
enz. vervaardigen kan , waar van de fabrieken te Parijs en in ons
vaderland bij Arnhem eo te Hoogezand bij Groningen ten be-
wijze verstrekken.

BrighCs voedend meel ^ voor kinderen en zieken^ is een met
zorg bereid en ligt riekend gemaakt aardappelmeel Wat^men
voor Turkschkoornmeel verkoopt , is een blaauw gekleurd aard-
appelmeel Brighis algetneene gezondheids drank voor het ont-
bijt, schijnt uit een mengsel van dit meel en chocolade te bestaan.

Men bezigt den aardappel ook met het beste gevolg als verw-
stof tot het witmaken van muren, zoo binnen als buiten 's huis,
in den trant der Italiaansche gebouwen ; zoodat men door middel
van aardappels, een onkostbaar, tegen weer en wind bestand,
middel verkrijgt, tot het witverwen van gebouwen. Ten einde
deze verw daar te stellen, neme men op één pond aardappels,

Digitized by VjOOQIC

»7

cw«e pooden krijt cd vier pinteo water. De aardappels moeten
Q water gekookt, vervolgens geschild en dan fijn gemaakt wor-
des. Nog heet zijnde, mengt men ze met twee pinten kokend
vater en taat ze aldas door eene zeef loopen , om ze van aJle
cnive deelen te ontdoen. Men houdt dit aftreksel een half uur
ket, op eenen graad van bijna kokend water, ter bevordering
éa oDlbioduig. Het krijt in de overige pinten fijn gemaakt zijnde,
«irdt DU met het aardappelnat gemengd, en aldus , als witsel
ofaraikt, hoewel men deze verw ook verschillende kleuren naar
lerkiezio^ kan doen aannemen. Nieüwenbüis , Algem. Woordk.
aa KunsL en Wetenschap. Soetbhs , WelenschappeL Maand-
vekift^ 2de Jaarg,

Tevens bestaan er fabrieken waar uit aardappels eene stroop
waardigd wordt, voornamelijk ten dienste der koekebakkers ,
fli om mindere wijnsoorten te veredelen , of zelfs om daaruit
«ae zeer goede soort van wijn te bereiden, zoo als onder an-
4eren dcbisf getoont heeft, die ten jare]|£27, wegens eenen dus-
4mgen aardappel-wijn^ openlijk beloond werd.

Aangaande het wasschen met aardappels, zoo heeft men te
4ezeD opzigte, op de groote waschbleekerij te //e «SV. Louis ^ te
Parijs , in tegenwoordigheid van meer dan veertig deskundigen ,
daarvan de proef genomen, die met den besten uitslag is be-
kroond geworden. Men kookte eenvoudig gemeene, groote,
aedige aardappèls, in zuiver putwater, tot moes, en in deze
pap liet men het vuilste linnen , dat door de commissie van on-
«lenoek werd aangewezen, gedurende twee uren ingedompeld
staan, na verloop van welken tijd, men met de hand op de ge-
wone wijze wasehte en spoelde, als wanneer men hetzelve zui-
verder en witter bevond , dan minder vuil goed , op de gewone
wijs behandeld.

MoBis, te London^ geeft dienaangaande deze wijze op: Men
wascht de aardappels , boent ze schoon en wrijft ze fijn , roert de
brij in water en zijgt alles dooreenen doek of eene zeef. Wanneer
bet zetmeel (hetwelk men tot een ander doeleinde gebruiken kan),
zich op den bodem van het vaatwerk heeft afgescheiden, in den
form van een wit bezinksel, dan giet men de slijmige massa
xaehtkens af, of men bewaart het tot gebruik. De voorwerpen,
die ïMXï er mede reinigen wil, worden te dien einde op eene
met een kleed bedekte tafel gelegd, en eenige malen achter een,
met een schuijer afgeboend , waarna men ze goed uitwa^cht en
droogt. Deze behandeling moet vooral goed en zelfs voortrefTelijk
ziJQ,oro fijne zaken, als zijde, fijne katoenen en teedere wollen
stoffen te wasschen.

Digitized by VjOOQIC

Cadet dk vaux nam in tegenwoordigheid van den Prefect d
iSdne^ mede eenige proeven en verkreeg de navolgende uitkonr^^
Een pak waschgoed uit een hospitaal vrerd een half uur in scho^
water in de week gezet , vervolgens in heet water gelegd , sUik
gewijs uitgenomen en in plaats van met zeep, met bijna gaei
gekookte aardappels op beide zijden gewreven. Vervolgens wea
het gerold, gedrukt, uitgewrongen en wederom in heet wat.4
geworpen. Nadat de wasch hierin een half uur gekookt had
werd zij er uitgenomen, gedrukt, gewrongen en tweemalea j
koud water uitgewasschen. In twee uren was de geheele was
sching afgeloopen, het goed schoon en helder, alle vetvlekke
waren verdwenen en men kon geen den minsten reuk er aaj
bespeuren. De papdoeken , in het hospitaal zelf, die aoder
in het midden altijd gele vlakken behouden, wanneer zij me
Zeep worden gewasschen, waren sneeuwwit

Ook kan men bier, azijn, zeep, kaarsen, papier, potascJ
en vele snuisterijen zelfs uit aardappels daarstellen, terwijl ia
zonderheid in de laatste jaren er in Duilschland , Pndssen .
Frankrijk^ Vlaanderen^ Brabant en ons Vaderland ^ vele fa-
brieken zijn opgerigt, om uit deze vrucht geestrijke dranken t<
stoken, waarvan rajus reeds ten opzigte der Noord-Amerikanen
gewag maakte; doch de ziekte, welke deze vrucht in de laatste
tijden zoo buitengewoon geteisterd en verminderd heeft , heefl ,
altans in Holland, tot het sluiten en afbreken van vele dezer
fabrieken ten gevolge gehad.

Volgens eene mededeeling van Prof. schübahth, aan de So-
ciétè d'Kncouragemeni te Parijs, is de fabricatie van rum, te
Berlün^ gedurende de laatste jaren , dat is voor 1842, aanmer-
kelijk toegenomen , en niet alleen is de uitvoer tan aardappel-
brandewijn aanzienlijk over Hamburg naar Engeland en Ftank-
rif'k^ maar zelfs wordt naar het eerste land eene aanmerkelijke
hoeveelheid kunst rum verzonden. De destillatie van brandewijn
uit aardappels had zoo verre boven die uit graan de overhand
verkregen , dat da hoeveelheid der eersten boven het laatste stond
als twee tot een. De regten van dezen tak van nijverheid be-
liepen vijf millioen daalders , en deze werden niet betaald naar
de hoeveelheid gedestilleerd, maar naar de hoeveelheid mout.
De grootste branderij - betaalde ongeveer 50,000 francs. De ge-
zamenlijke Pruissische provinciën stookten jaarlijks minstens
150,000,000 quart (1 quart = 1,145 N. kan) en hiervan werd
een deel als wijngeest en rum, uitgevoerd, een groot gedeelte
als wijn gebezigd en het overige binnnenlands verbruikt.

Digitized by VjOOQIC

Oik beritteB de aardappels cUroenzuur in zieh , waaraaD wel-
^^ Dor een groot godeette de scheurbuik werende kracht van
tebolwortel moei worden toegeschreven, bewerende iaupio
^fUrmae. eentral-blaU . für 1836 dat de hoeveelheid citroen
ar «c&e de aardappels opleveren , groot genoeg is , om dese
M de bereiding vaadit zuur, als bandels- voorwerp aan te wen*
^ Sa GiLBsaT BLASK venn ^^^^ in zijne Diaeaseê of ihe Flut,
^ raaowe aardappels aan schijven gesneden en roet azijn ge-
Mt, Bottig bij scheurbuik bevonden zijn. L4iter deelde idlu
'"iniLLi een kort verslag in zijn Journal de chemie Medectu
^, Tan derzelver soheurbuikwerende uitwerking op zeelieden ,
^ welke hij zegt , dat zich onderscheidene van de scheurbuik ge-
"■xn verklaarden , door het lang voortgezet gebruik van zaar
^ ooder de asch gebraden aardappels , zonder zout gegeten.
^ lAuciE getuigt van de antisoorbutische kracht van dezen
ttilwortel, welke hij in den vorm van een afkooksel gebruikte.
«[• fiUTOH en Mr.' berivcastle hebben het gebruik van aardap-
Ms om deze ziekte te voorkomen, op schepen tot eene lange
fw aangeraden. Dr. ialt , geneesheer aan de generai PenUen-
^fte Mübank heelt in de London Medieal gazette^ omtrent
J^e scheurbuikwerende kracht, belangrijke waarnemingen me-
'ï*'^*^, en verklaart, dat de kracht niet zoo als sommigen
'«noedeo, door de kookhitte verminderd wordt, maar dat zij
^ <fc gewone wijze gaargekookt , een heerlijk voorbeboedings-
**W tegen de scheurbuik opleveren. Het was otto , die in de
^^ en onderaardsche uitloopers van den aardappel, de Sola-
^ «oe plantenbasis, die hevige narcotische eigenschappen
^1 ontdekte.

^^ aardappels buiten den grond, de bron van anorgani-

**« planlenbases (in kelders b. v.) groeijen, wordt er eene ware

•P^^e basis van hevig vergiftigen aard , Solanine genoemd ,

^^oitspraitsels , die zich naar het licht wenden , gevormd ,

^^1 men zelfs geen spoor van eene dusdanige stof ontdekken

•*^Mï de wortels, stengels, bloesems of vruchten van aardap-

^^1 die in de aarde groeien. Het gevoeligste herkenningsroid-

**^ voor Soianine is , naar otto , hel Jodium,

Jl» men kleine stukjes van dit middel in eene slappe oplossing

^ Soianine (b. v. van hel zwavelzure zout) werpt, verandert

Sedeeltc van het vocht, hetwelk de stukjes omgeeft, in eene

^1^ >t^>opachtige vloeistof. Eene oplossing van Jodium in

JJ* neemt, meieene zwakke oplossing van Soianine vermengd,

*^ »»nune kleur aan.

Digitized by VjOOQIC

100

MiCHAEUs verklaaK echter, dat de bruine kleur, welke ond«
die omstandigheden ontstaat, niet van de Solanine voortkomt
maar van het vetzuur eener alcalisehe (basische) in den aard
appel bevatte kalkzeep. Indien er al Solanine , of eenig ande
schadelijk bestanddeel , in de aardappels aanwezig is , zoo moe
het toch, hetzij in naauw merkbare hoeveelheid er in voorkomen
hetzij door het koken vernietigd of uitgetrokken worden , daa
'men nimmer , niettegenstaande dit voedsel zoo algemeen gebruik
wordt , van vcrgiftigingstoevallen , ten gevolge van hetzelve , ge
hoord heeft, en zoo dusdanige gevallen ook al plaats grijpeD
moeten zij ten minste hoogst zeldzaam zijn.

Naücbe beweert , dat het aftreksel of het afkooksel vaD aard
appels ; de afscheiding van gal en urine bevordert en in een lig
ten graad op het zenuwstelsel werkt Indien deze waameminf
juist ware , zoude er uit volgen , dat het water waarin de aardappeh
gekookt worden, het een of ander schadelijk bestanddeel er uil
trekt of vernietigd ; inaar aangezien gebakken en gebraden aard-
appels, evenzeer als gekookte , onschadelijk zijn, mag nnen be-
sluiten dat het enkel de hitte is, waardoor het vergiftig bestand-
deel van den wortel vernietigd wordt.

AVr/T»

Digiti

zedby Google

AARDBEZIE.

(Fragaria)

De aardbezie ontleent hare geslachtsnaam fragaria Tan het la-
t^Dsche woord fragrare^ welrieken.

DECjkazK>LLE rangschikt de aardbezie onder de Rosacées en
usaAEüs onder de Icosandria^ Polygynia^ met het navolgende
geriachtkenmerk i De kelk is tien spletig; de bloem heeft Tijf
Uaderen ; de vnichtbodem is sappig , half kogelrond ; sommige
zqn tweehuizig (dioica).

H^ is eene vaste plant veelke deels bij ons in hei wilde ^ alge-
meen in de bosschen en op eenigzins hooge gronden voorkomt ,
deds uit Amerika tot ons overgebragt is. Zij wordt volgens teer-
simA in Suriname niet gevonden , doch hooker trof dezelve op het
i^malaga gebergte aan , hoewel op den vijfden April nog geene
btoeinen hebbende.

Zij schiet uit eenen harden , zwarten wortel , lange bladsteelen
net drie bladeren, ovaalachtig, meer of minder ruig, groot of
UeiD , licht of donkergroen van kleur en waaraan inzonderheid
de verscheidenheden kenbaar zijn.

Er bestaan van dit gewas zes soorten waarvan drie inheemsch
en drie uUheemsch en wel uit Amerika herkomsUg zijn.

Onder de eerste rangschikt men :

De gewone-aardbezie met lichtgroene bladeren van verschillende
grootte en kleine bloemen , tot deze behooren :

1. De bosch-aardbezie (fragaria vesca) met langwerpige vruch-
ten, welke veel in de boschen van ^e/^e/*/tf »^ , Overijssel^ fries'
Umd^ ja aan den doinkant van Holland gevonden wordt.

2. De Alpische-aardbezie (fragaria semperflorens) of maand-'
hloeifer welker vruchten grooter en langwerpiger, dan die der
hwh-aardbezie zijn.

II.

De Sler-aardbezie of Craquelins (fragaria vesca stellata) met
kleine donkergroene of blaauwachtige bladeren , wier bloemkelk

Digitized by VjOOQIC

102

door de vracht plat gedrakt , eene soort van ster vormt , eene
bijzonderheid dit soort eigen , en ook bij alle hare verscheideD-
heden kenbaar , waarvan zij dan ook dien naam ontleend heeft.

iir.

De Capronnier (fragaria vesca moschata) ook wel de Hautboy
genaamd^ met een licht groen blad, groote donkerroode vrucht,
van eene muskerende smaak. Onder de verscheidenheden van
deze soort verdient de Capronnier royal de voorkeur. De bloe-
men van deze zijn tweeslachtig met aanblijvende stampertjes
en de vruchten vast en muskerende.

Tot de laatste behooren:

De Scharlaken roode aardbezie^ met zeer groote blaauwach-
tige groene bladeren. De vrucht van deze is meer hangende dan
die der voorgaande. Tot deze dienen onder anderen gerang-
schikt te worden:

o. De Canadasche aardbezie met opgaande bladen.

b. De Ducdekenif die, een vroeg soort zijnde, overvloedige
kleine ronde en meer staande vruchten voortbrengt.

De Ananas aardbezie (fragaria ananassa) met zeer groot blad,
groote bloemen , en groote ronde of langwerpige vruchten , rooze
rood of wit van kleur. Hiertoe moeten gebragt worden :

o. De Virginische aardbezie met ronde scharlaken roode matte
of blinkende vruchten , saprijk en zeer smakelijk.

b, Keen's SeedUng en meer anderen » welke wij later suDen
opgeven.

in.

De Aardbezie van Chili , met zijdeachtig , doch minder verhe-
ven loof, dan dat der ananas aardbezie. De bloemen zijn breed
en de vrucht bereikt de grootte van een klein hoender ei. Deze
soort heeft dit eigendommelijks, dat de vruchten zich tegen den
tyd van rijpen oprigten , terwijl die van alle andere soorten dan
juist het meest gebogen zijn. Van deze soort maakt ook Pater

Digitized by VjOOQIC

lOS

?«XEm gewag, welke bij de stad ConeepHon gekweekt werden,
mei bleekroode ▼raebten, van eenen laffen smaak. Hij was bet
die ó^aA?^ op last van lodewuk XIV, van Amerika naar Fra$%k-
lifk orerbragt , alwaar dezelve bet eerst in den Koninklijken tuin
gekweekt werden, docb al spoedig naar ons Vaderland werden
ofergeroerd, hebbende ten jare 1727 de Heer cuFFoao van Am-
Herdmny dezelve van daar naar £n^f/^»</ verzonden. BocaHAAVE
verteerde in den waan, dat deze soort noch bloem noch vmeht
gaf, doch in 1790 bloeide zij in de Elthamsche tuin, en beeft
sedert dien tijd steeds vrucht gedragen, hoewel dillexiüs verhaald,
dat de vroehten aldaar hare rijpheid niet erlangden. Oe Superbe
van wiLiiOT uit zaad getrokken , behoort tol dit soort Aan deze
kweeker zijn wij ook de Victoria verschuldigd , doch men hoe»
4e zich van de BriHsch gueen van mtath, met de Victoria van
VILSOT te verwarren, daar deze beide uitmuntende versebei-
tehedeo, geenzins één en dezelfde zrjn. Duchkskb zond aan
uixAKUs de aardbezie w^et enkele Idaderen <fragaria monophylla),
welke nnen nogthans voor eene verscheidenheid der bovenge-
melde houden moet, daar het eerste blad drievoudig is, doch
zg lie«ft langere bloemsteelen , kleinere bloemblaadjes en inge-
soedeo kelken.

Gamdell eindelijk deelt ons eene besohryving der onvruchtbare
aardbezie (fragaria sterihs) mede, en zegt: De stronkjes zijn dik
en neergedrukt, met lancetvormige roestkleurige stoppel^jes be-
dekt; de bladen drievoudig, stomp eirond, zaagtandig, gestompt;
skp, harig, fluweelachtig zacht; van onderen witachlig met
leer harige steelen: de bloem dragende stengels, draadachtig dun,
leggend slap , met kleinere en mindere bladeren. De bloemen
eenzaam, gestoeld, wit, zonder ranken. Hij beweert dat deze
aardbezien alleen in Engeland en Zwitserland in het wild gevon-
den worden, doch lobel houdt staande dat zij ook in de bos-
sdMo bij Doornik groeijen.

Dit gewas kan in alle gronden en op iederen stand tieren , doch
bdioeft, om overvloedige en smakelijke vruchten te leveren, een
Vgten, wdrmen en een weinig beschaduwden grond. Zij kunnen
door zaad^ scheuren en gewortelde ranken worden voort ge-
kweekt. Zoo spoedig als de bezien hare volkomene rijpheid er-
langt hebben , plukt men dezelve , doch de gewone wijze van
plokken is zeer verkeerd , want om de spoed te bevorderen, trekt
OMn gewoonlijk de vrucht van de stoeltjes af, deze aan de plant
latende verbüjven* Indien men zoo bandelende nu de groei van
bat cpewas gadeslaat zal men bemerken, dat, zoodra men een

Digitized by VjOOQIC

104

frucht zonder den steel afplukt^ alle de nog niet tot vrucht ge
zette bloemen op denzelfden hoofdsteel druipen , zoo dat me
niets meer bekomen zai dan de weinige vruchten die reeds ge
zet zijn. Knipt men nu daarentegen de vruchten met de sleeltje
af, dan wordt daardoor de opvolgende vruchtzetting in het min^
niet gehinderd, en zal de oogst overvloediger en langer van duur zijc

De afgeplukte vruchten legge men op eeoe plank of anderzio
in de opene lucht, ten einde ze schielijk te doen droogen , waarni
men de zaden er van inzamelt door dezelve tusschen de handei
te wrijven, ook kan men de zaden verkrijgen door de vruch
te kneden en alsdan onderscheidene malen te wasschen, ali
wanneer de zaden op den bodem zullen zinken. Dit zaad zaaijt
men terstond in een bak met hei-aarde, waardoor voor een derd<
gedeelte goede humus vennengd is, uit; zonder het daarna me
aarde te dekken , als zijnde het voldoende , het zaad slechts een
weinig tegen de oppervlakte der aarde te drukken. Sommigen
bedekken het uitgestrooide zaad met gehakt mos , hetwelk zij
van tijd tot tijd bevochtigen. Ook kan men zoo het zaad niel
bedekt is , de bevochtiging van onderen aanbrengen , door den
bak met aarde in eenen anderen met water gevuld te plaatsen.
Hoedanig de zaaijing nu ook hebbe plaats gehad, zoo moet de
bak immer in de schaduw worden geplaatst, tot dat de jonge
plantjes de hitte der zonnestralen kunnen doorstaan.

Het js waar , men kan het zaad in den vollen grond uitzaai-
jen , mits deze ligt en wel bewerkt zij, of tot in de lente wach-
ten , om het alsdan in eene bak te verrigten , doch in het* eerste
geval zullen er maar zeer weinige planten opkomen, en in het
laatste zal het lang duren , eer de zatlen ontkiemen , waarvan
ook dan nog zullen verloren gaan, en waarom het steeds aan
te raden is, het zaad terstond, nadat het gewonnen is, uit te
strooijen.

Het zaad komt binnen den tijd van eene maand op, terwijl,
wanneer de jonge plantjes de noodige kracht erlangd hebben,
men dezelve in den vollen grond overbrengt, welke aarde wel
bewerkt en met vergane koedong toebereid moet zijn. Zes of
acht duimen tusschenruimte is gewoonlijk genoeg, ten zij men
verscheidenheden met groot loof heeft voorlgekweekt , als wan-
neer de afstand dan iets meer behoort te wezen. Het jonge gewas
boude men steeds zuiver, begiete het dikwerf en neme men
daarvan zorgvuldig alle ranken weg, zoo spoedig zij zich ver-
toonen, opdat de plantjes niet ontijdig worden uitgeput.

In den Aerfsi van ieder jaar bedekke men de aardbeziêo bedden

Digitized by VjOOQIC

105

ter dikte fan een duim inet Térganen mest , waartoe oitgedieDde
aü de broeibakkea uitnemend geschikt is. Deze mest werke
nenio de lente voorzigtig onder de aarde en wel zoo, dat de
viorfeb der planten niet beschadigen , dezelve alsdan door fijn
ge&akt stroo, of gesneden gras vervangende, opdat de regen
deo grond niet te zeer digt slempe , de noodige vochtigheid bij
èoo^ behoude, de vrucht den grond niet rake en eindelijk
ter afwering der slak.

Aüe twee of drie jaren verplante men in de Lente doch beter
io den herfst de aardbeziën. Men neme de gewortelde ranken ,
eo scheore de stoelen, welke jonge planyes van beide men
berplante, na vooraf het bed wel omgespit en genoegzaam be-
mest te hebben , dezelve alsdan overvloedig begietende en tegen
de felle zonnestralen dekkende , tot dat zij goed aangeslagen zijn.
Het is waar er zullen meer planten in den her fat dan in de
tente verioren gaan , doch de A^r/^Z-planten hebben dit vooruit ,
dat zij het vulgende jaar reeds vrucht geven. — Zoo men nieuwe
verscheidenheden kweekt, en het in den beginne dus meer om
de hoeveelheid van planten , dan wel om de opbrengst der vrucht
te doen is, late men de ranken aan die plantjes blijven, uit
welker. oksels steeds nieuwe zullen voortkomen, doch zoo dit
niet het geval is , neme men de loopers achtereenvolgens weg ,
waardoor men oneindig in vruchtzelting winnen zal.

Wil men de aardbeziën vervroegen ^ dan neme men de planten
Tan het vorige zaaisel , of zoo men niet gezaaid hebbe , de vroege
soorten zoo als: de Alpische en de Virginisohe aardbezie. De
loogenaamde lersche aardbeziën hebben volgens een geloofwaar-
dig kweeker oog dat vooruit^ dat zij, na in het voorjaar in de
kassen eenen vervroegden oogst gegeven te hebben , bij eene uit-
pottbg en overplanting in den vollen grond , dadelijk na den
eersten oogst nogqiaals in het najaar eene menigte volmaakt goede
TTuchlen voortbrengen, mits men voor de noodige bevochtiging
<Is dan naauwlettend zorg drage.

In de maand Augustus plaatst men drie plantjes in ééne pot
welke potten in de schaduw gezet dienen te worden waarna men
h^ gewas schaars begiet , op dat de planten niet spillig worden.
Deze potten brengt men in September in gematigde bakken door
Toor verwarmd over, terwijl wanneer bet gewas de noodige lucht en
^^ocht eriangdlieen , het in Januari) vtMiM, zal voortbrengen en wel
looUng, tot dat de aardbeziën in den vollen grond eetbaar zijn.
Ook kan men, wanneer de aardbeziën eene gunstige stand-
plaats hebben, dezelve in den vollen grond vervroegen; doorde-

Digitized by VjOOQIC

106

zelve in FeÓruarif met glasramen te dekken , als wanneer meo
in Aprtl de vracht er van zal kunnen oogsten.

Een Engelsche kweeker zelfs beweert in de opene lucht van
de aardbezie soort , genaamd Beehive of Aberdeen veertien dagen
vroeger dan zijne naburen vrachten te hebben ingeoogst en wel
tengevolge van eene begieting met eene zoutachtige oplossing vol-
gens dit recept: koolzure soda, koolzure potasch, zwavelzure
soda en zwavelzure magnesia in gelijke deelen en opgelost inde
verhouding van 70 wigtjes in 10 kannen water.

Er is voorzeker geen rijk, waar in men meer werk van deze
vracht maakt dan in Engeland^ van waar ook de voortreffelijkste
verscheidenheden tot ons overkomen, zoo als onderanderen door
den bekwamen kweeker myatt in de provincie Kent ons gewor-
den zijn:

In 18'i2 zijne Ananas,

In 1836 De Eliza.

In 1841 La Reine des iles Brüanniques.

In 1842 De Prince-MberU

In 1843 De Ananas van Depiford.

De kweekers aldaar, plaatsen de planten op een onderlingen
afstand van een tot twee voet , al naar gelang den omvang van
het gewas. Zij aarden de planten der voortreffelijkste soorten
een weinig aan wanneer de bloeitijd voorbij is, en leggen lei-
jen of andere scherven onder de vruchten , om ze rein te houden,
naardien deze vrucht veel van hare oorspronkelijke geur door
het afwasschen verliest. HsNoRre bailey te Nuneham park nabij Ox-
ford heeft ons aangaande de kweeking van dit gewas nog h^t
volgende medegedeeld :

1 Wanneer het aan tijd ontbroken heefi om nieuwe bedden
daar te stellen , is het altijd zeer aan te raden om de soorten ,
die men voortkweeken wil in September te planten , ten einde
zij daar door in staat worden gesteld om te kunnen worte|en.

2 De Keen's Seediing , British-queen en de EUonpine zijn hel
meest te verkiezen.

3 Het is zeer aan te bevelen, dé* jonge plantjes zoo lang in
potten te poten , tot dat het bed om ze te ontvangen gereed zij.

4 Wanneer men buitengemeen zware en overvloedige vruch-
ten verlangt, moet men de planten in onderlingen afstand van
twee voet zes duimen poten , en wanneer de vrucht groeit moet
men de planten veel water* geven. De gewoonte om den grond
met versch stroo te bedekken , om de vracht daardoor beter te
houden , is , hoe wel oud , steeds aan te raden.

5. Ten einde te voorkomen dat er geen grond verloren ga.

Digitized by VjOOQIC

^SBiSÊsm

107

xaai ik kooflen tossehen de aardbeziêo , die ik in in het Toorjaar
nütrci

& Geen aardbexièo-bed moet langer dan twee jaren onvernieawd
^/vtn. Tegen den 20 AugtuiUM plant ik op ieder tweejarig bed
iüe selderij , welke in Feèruarff en Maarl eetbaar is.

De kweekwijzen ran robeit om de aardbezièn tusscben steenen
(e kweeken en wel zoo , dat om iedere plant twee steenen worden
Seiegd, die in hel midden eene opening hebben waardoor de plant
opschiet, en op welk eene wijze er een geheel steenen rabat zoude
worden daargesteld , waarop de rruchten konden stoven en de loo*
pers geene wortels schieten , zullen wij als veel te koetbaar niet
verder ontwikkelen, evenmin als de kunstmatige rotsbouw deswege
▼an ukolet; verwijzende wij de bdanghebbenden op de Revue
fkfrticoie 1851 en Gardmer's chronkle 1850.

Van scHEinwEiLEa hoogleeraar aan de veeartsenijschool te BruS'
<^ooÜeenen wij nog het navolgende:

De aardbezièn brengen eene menigte bloemen voort , welker
Uoemsteelen , alle eene gelijke lengte hebben en uit ééo puntvoort-
^Moen (umbella). De meeste van deze noglhans brengen geene
vniehten voort, waarommen dezelve als onvruchtbaar beschouwde,
^oeh van welke dwaling men zich genf^kkelijk overtuigep kan ,
^ twee planten tegen elkander te vergelijken, waarvan de
^ in eene dorre onvruchtbare aarde groeit , terwijl de andere
óicenen welgevoeden grond is geplaatst , zullende van deze laatste
^ijna aQe de bloemen vrucht geven, iets hetwelk bij de eerste
^ verre na het geval niet zal zijn , waardoor het ten duidelijkste
^baar wordt , dat het vruchtzetten der aardbezièn , maar al te
ï<«r van de vruchtbaarheid der grond altiangt.

De aardbeziêo brengen dikwerf ranken voort, of jonge plantjes
™* niet bloerjen , en bij gevolg geen vrucht geven. Ten dien einde
^''^^'^■^oeke men de jeugdige plantjes in de lente, en wel wan-
^^^ de aardbezièn beginnen te bloeijen , die wegnemende welke
fi^^M bloemen vertoonen. Indien men steeds aardbezito in pot-
^ voorradig heeft, zal men de weggenomene terstond door
"**•'« kunnen doen vervangen.

. B«l Tuin- en Ooflbouwkundig genootschap te Groningen heeft
^^ harer zittingen de kweeking der aardbezièn tot het onderwerp
"^'^ beschouwing gemaakt , doch hoewel er door de leden dies-
*^ande niets nieuws werd te berde gebragt, zoo kwamen de
''^^teD toch d^érin overeen, dat men de maandbloe^ers het
r^ ^ poQen kweekte en eene overvloedige begieting bij droogte ,
^ ^bmaal, meer aan te bevelen was , dan eene herhaalde be*
^^'^^^'^og en eene mindere hoeveelheidL

Digitized by VjOOQIC

108

Aangaande het kweeken der Ananas-amdbezièa te Bagftott
door DSKis GRAiNDOiiGE verwijzeo wij onze lezers op de Kcvti
Hortkole 1849 of op het Tijdschrift ter bevordering van IVC
verheid 1850, alwaar de Hoogleeraar van hall dat verslag ver
kort heeft opgenomen, willende wij er alleen nog dit van aan
stippen , dat de inoogsting der ananas-aardbezie , welke plant ge
woonlijk vier jaren stand houdt, door eikanderen acht malen ge
schieden kan, telkens van drie tot vijf dagen. Het bunder kar
600 mandjes bij elke plukking opleveren of 4800 mandjes in de
maand dat deze vracht , ter inzameling geschikt is , zoo dat ^nran-
neer men ieder mandje op eene frank rekent , de aardbezièa op-
brengst per bunder 7200 fran ken beloopt , altijd natuurlijk in de
veronderstelling dat het jaargetijde gunstig is, en de planten van
den jnolworm (ver blanc) niet worden aangetast Om eveniw^el
eenen vasten prijs te bepalen is zeer moeijelijk naar dien deze van
alle omstandigheden afhankelijk is. Zoo werd er onlangs in de
j|f0r;ii>i^-^ertf/^, medegedeeld dat een mandje aardbeziên op het
buffet in het gebouw der Tentoonstelling te /^»£^ was geplaatst ^
wier gezigt en reuk de toeschouwers in verrukking bragt , voe-
gende ieder ongeveer vier oneen , welke dertig aardbezièn voor
eene guinje verkocht weiHen.

De voornaamste vijanden der aardbeziön-planten zijn de molleo
en de witte geelkoppige keverworm. Zoodra men dus eene plant
ziet kwijnen en geel worden, steke men die onmiddellijk uit ^ en
wroete onder den wortel, tot dat men de wormen ,- of wanneer
het eene veenmol is, het gat vindt, waarin men dan een wei-
nig olie giet.

Van het enten de aardbezièn op rozenstammen , het opleiden
derzelve en meer andere aardigheden zullen wij zwijgen, als te
weinig aan de verwachting beantwoordende , om daarover in het
breede uit te wijden.

De navolgende soorten en verscheidenheden zijn thans
in den handel.

BOSCH-AARDBEZIEN.

(Fragaria vesea^

Boseh-aardbezie met groote bloemen (fragaria vesca graadi»
lora.)

Digitized by VjOOQIC

Süjs^Bsn^m^B^mmmmimiiKmtBzz

109

Büèwdbede mei witte vrucht (fragaria resoa alba.)

« ^ zander ranke» (fragaria vesca eflageUis.)

f n groote (fragaria vesca magna.)

ff M eenbladige (fragaria vesoa roonophilla.)

AABDBEZIE der ALPEN (BfAANDBLOËIJBRS).

{Fragaria vesca semperftorens^

Mei Kitte vruchL

Znder nmJten of gaillox^

Ziméer ranken en met wUte vruchL

EeMuOge.

Hoede,

Beuge eans couleur.

III.

TUIN-AABDBEZIE of VAN MONTREUIL.

(Fragaria vesca hortensts.}

^aa KOüTREuiL (fragaria portentosa.)

IVoege van fohtk^vat.

Venehübta^e,

"^^nder ranken. *

IkfiUbladige.

^belMoemige.

lY.

STER-AARDBEZIE of CRAQUELINS.

(Fragaria vesca stettataJ

Vao naGAHOST, babgamost of xaiaüfb (fragaria veaoa eaesal*
fi&a aul bifera , fr. BergemontL)

yenehmiadige.

Tan CHAMPAGNK, vineuse de cbanpagnb, groene iKOKucaB
^bezie (fr. vesca irridis.)

lütköladige.

Digitized by VjOOQIC

110

CAPRONNIERS.

(Fragaria vesea moschcUa,)

Caperom, capiton chaperon (fr. elatior communis.)

Capron royaL

Met langwerpige vruchL

Caperon abricoL

Gaperon framboisé.

Caperon mdle.

Hadtbot proHfigueJ^

VI.

ANANAS-AARDBEZIE.

(Fragaria ananasta.)
Briüsh-queen
Orootbloemige,
Van BATH.

Van CAROLINA.
DOWNTON.
Des IKDES.

EUonpine,

KEEiCB-Seedüng of Reine des fraises,

UovEi's-Seedüng.

Hoopbr's' Seedling.

Myatt's Seedling.

Patrick*8 Seedling.

Swawston's Seedling.

Mtatt.

Mtatt EUsa.

Myatt Scarlet.

VIL

SCHARUKEN of VIRGINISCHE AARDBEZIE.

(Fragaria Virginiana),

Mei rooskleurige vrucht.

Digitized by VjOOQIC

111

telOüS of 6RI1MOH.

keétvKsrr.

tesüïSCHE.

Mtf Imgverpige vrucht.

Vin.

CAROLINISCHE AARDBEZIE.

(Fragaria Caroüniana^.

te's /mpériai.
ft»e ikarleL
P^iace noir.

IX.

AARDBEZIE VAN CHILI.

(Fragatia chiSensisJ
^^^mamn veht.

MH tkuehkleurige vrucht,
^^^late wmiQT tardive.

^ftrht WTTMOT.

I^^^CBxsiiE ▼erhaatt dat bet zaad der Aardbezie van (Mi hem
J VIM uit Cherburg gezonden en zoo wel in zijnen tuin te
7*«^ als in dien ran den Koning van Frankrijk uitgezaait,
^ vczenlijke a»tfn^-aardbezie heeft voor^ebragt en welke
"^ reeds de omTang van eene middelmatige abrikoos badden ,
^ <« zelf DES KOÜETFE8-6B0U OF bad aangetroffen, die nog on-
**SïWMrder waren.

INDISCHE AARDBEZIE.

(Fragaria indka.)

\ ^'^^'««t in 1805.

^^^^ de latere verscbeidenheden munten uit : Globescarlet ^

Digitized by VjOOQIC

112

Uudson^ Knewesfnew^ Methwencastle^Ptince Albert^ Eoxiane,
Swainton^ Victoria^ Prineesse Royale^ Comte de Paris ^ Baih's
Imperiale Royal pine^ MyatCê Eleonor^ Bkton white ^ deze witte
vruchten zijn ter grootte van eenduiven ei en bijzonder geurig
van smaak , de SL Gilles aardbezie; wanneer er ooit een maand'
öloeifer bestaat dan is het deze, welke bij eenen matig vruchtbaren
grond tot in het laatst van October vrucht geeft , welke vrij groot
en van eenen uitmuntenden smaak zijn. De planten vermenigvul-
digen zich spoedig, want de ranken die veelvoudig zijn , schieten
op kleine afstanden wortels. Eene bijzondere eigenschap van
deze soort is, dat de jonge plantjes aan de ranken zoodra zij
geworteld zijn, bloem voortbrengen en even goede en grootte
vruchten geven als de moederplant. Eene verscheidenheid van
de MyatTs Mammouth^ welke in de kweekerij van p. a. ottolan-
DER EN zoKEN tc Boskoop ^ aardboziën van zeven Nederlandsche
lóoden en eenen omvang van ruim achttien Nederlandsche duimen
opleverde. Deze vrucht heeft eenen driekanten vorm, is zeer
schoon van glans en volmaakt zuiver. Bellt de machetbacx, ge-
kweekt door den Heer tourré's van Macheteaux^ Prémices de
Bagnolet in 1847 door den heer graiitdorgb kweeker te Bag-
nolet uit de EUon en de Comle de chambard gewonnen, de
Fraise liégeoise in 1844 uit zaad door den Heer haquin bloem-
kweeker te Luik voortgekweekt , Wellon , Bischop's Vfjek , Prin-
ces Alice^ Princeroyal^ Btackberry^ Riesen^ Raudans^ Rosé-
berry^ Vierldnder Atkinson's^ Bullock'sblood^ DulchStrawber-
ry , giobe scarlel fiesh,

Fraise merveUle, welke plant niettegenstaande de vrucht de
omvang van een klein hoenderei erlangt, nogtans 27 aardbezièn
oplevert, zijnde wij deze verscheidenheid aan pelé verschuldigd.
De Engelsche aardbezie met groote witte vrucht, in 1849 uit
Londen aan de Heeren rmBAur en kételeer in Frankrijk gezon-
denu Prince Arihur^ uit zaad door waMOT verkregen. Oremoni'
aardbezie uit zaad door CREMoirr te Parys gewonnen. Aigbairth's^
Kitiey's en Tkonis SeedÜng^ brengende groote schoone
vruchten voort, die zeer smakelijk zijn, hebbende nu (1850)
even als de Black Prince voor de eerste maal in België vrucht
gegeven. Comtesse de Marne aldus genaamd naar de dochter
van LODEWUK XVI, uit de Prémices de Bagnolet gewonnen,
Bamer's large while^ eene late zeer smakelijke aardbezie, welke
eenige overeenkomst met de KeerCs Seedling heeft en eindelijk
de Jova Ü*Amerique welkers vrucht onr^lmatig 'is en ^wel
i^ in vorm van eenen hanekam heeft

Digitized by VjOOQIC

iwwfp^p^ppii^^ iiiii ■ -^ffi^^^m^wm^^xzTi

113

De aardbezie behoort even als de framboos en braamöezie
tot de Eiaerio. lo de aardbezie zijn de op zaad gelijkende pe-
riearpia droog ^ maar op een vleezigen of mergachtigen yrucht-
bodem geplaatst, welke het saprijke gedeelte van de vracht
nuiDl De aardbeziSn, hoe wel eene zeer geringe hoeveelheid
vMdaigs stof in zich bevattende als bestaande uit :

Ëeo eigen aardig volatile aroma.

Soiker.

Slijmstof.

Pectine.

Cüroenznar, I

Appelzaar I ^■° * ^^"® gelijke hoeveelheid.

HootvezeL

Zaadbekleedsel (pericarpia).

Water.

moeteo nogthans onder de smakelijkste zomervrachten gerekend
worden. De pitten of op zaden gelijkende vruohtbekleedsels zijn
«verteerbaar en zouden zelfs zoo als beweert wordt, eenen toe-
ted van overprikkeKng van het darmkanaal kunnen te weeg
i^raigen, terwijl het inzonderheid Dr. armstroko is, welke eene
^*» sterke vrees voor de nadeelige uitwerking dezer pitten
^«eft doen kennen.

De vrocbt wordt zoo wel raauw als geconfijt gebruik , terwi)!
nteo er ook een aangenaam likeur van bereiden kan.

Mea zegt dat de öoschaardöeziën een onfeilbaar middel tegen
^ zomersproeten zijn.' Genomene proeven deswegen moeten
bewezen hebben, dat wanneer men met het sap dier vrucht
wanneer zij rijp is, des avonds dat gedeelte van bet aangezicht
bestrijkt, waarop zich de sproeten vertoonen, en dit tot op den
^^^Igeode morgen laat blijven , de sproeten verdwenen zijn, zon-
<fcf terug te komen.

^r de Aardbezièn-compagnie, welke dit jaar (1851) uit 164
^^ bestond, zijn van den 23 Junff tot den 15 Augustus uit
**• gemeente Boskoop , uitgevoerd als: naar *s Oravenhage 101,811,
1^ RoUerditm 101,503 en naar Amsterdam 51,829 potten aard-
'^^'^i welke te zaraen hebben opgebragt eene waarde van
/ |0,^,78. Buitendien wordt er nog eene beduidende hoeveel-
"^ naar Leiden^ Gouda y en andere plaatsen vervoerd. Hoe-
^^ er dit jaar buitengewoon veel aardbeziën geplukt zijn, ie
^ prijs van dezelve zeer gering geweest en overtretl de opbrengst
S^^QUDs die van gewone jaren.

Digitized by VjOOQIC

A A R D N o o T.

(Sium bidhocasLanvm , Bunium bulbocastanum^j

De Aardnoof, Aardkastanje ook KnolUge water-eppe genoem<
ODÜeent haren naam buniujn van het grieksche woord öoynos hei
vel, naar de plaats waar dit gewas in het wilde groeit , c
bulbocastanum^ omdat de wortel naar eene kastanje of no<
gelijkt. Decandolle heeft deze plant ouder de Ombelüfères b<
grepen, en linnaeüs rangschikt dezelve onder de Peniandria
Digyniat met het navolgende geslachtkenmerk : De ¥111011161
eenigzins ovaal zamengedrukt en gesleufd; het omwindsel vee
bladerig; de bloembaderen hartvormig. Het is eene vaste plaa
tot de wilde Kervel behoorende en ^otAi 'm Engeland^ DuUsoh
land^ Frankrijk als ook in ons Vaderland volgens db gorter
bij Loosduinen , Monster , de Zandpoort , en omtrent Velsen it
de zaailanden gevonden, doeh in d% Manuel général des planleé
wordt opgegeven, dat dit gewas in 1818 uit Portugal werd over-
gebragt Er zijn er, die beweren; dat het de Bunium van dios-
GOfUDss is. LoBBL nocmt het: de Aardnoot der noordel&ke lam-
den f en schijnt dus niet geweten te hebben , dat dit gewas ook
in Languedoc en Prooence^ zoo wel ais in Zwitserland gevon-
den wordt.

Badhinüs maakt van eene kleinere soort melding, die hij uit En-
geland van de Pyreneesche gebergten bekomen had, doch
HALLER beweert y dat het verschil slechts in het fijnere blad van
de laatste bestond. Niet onwaarschijnlijk zijn deze dezelfden ,
welke door loniceros bij Mentz gevonden zijn, en welke dodo-
HAEus kleine Aardnoten noemt , welker stengels slechts de hoogte
van eene span bereikten.

De wortel is knolvormig, ter grootte van eene groote noot, bul-
tig , vleezig , met eene zwarte huid als leer bedekt , van binnen
wit, vezelachtig , zoet en bijna van smaak als eene kastanje. De
steng cilindervormig en getakt ; de bladeren zijn tweevoudig ver-
deeld; de blaadjes lijnvormig, fijnpuntig en komen die der pie-
terselie, behalve m smaak zeer nabij, het omwindsel elsvormig ,
de bloesem wit, schermvormig, vijfbladerig in Mei^ (ofoohoon
JACQDKS en HERmcQ deu bloeitijd in Jun^ en JuUi stellen) , geo-
pend; wanneer de bloemen afvallen , wordt de kelk eene vracht,
waarin zich twee dunne zaadkorreb bevinden , zwart van Uear,
, eenigermate langwerpig en vaneenen scherpen aromatieken smaak.

Digitized by VjOOQIC

115

Vaa het geslaebt der BunHim zijn ons siedits twee soorten
bekend ab:

^ gnene. (Bimiain virescens dbc, B. peucedanoides mmra.
Peaeeduuffl lauricam hort. par.) att Frankrijk tol ons orerge-

^ ongesteelde* (Banium «caule hofvu.) uit den Cauciuus
ngeTöerd.

Deze vracht wordt weinig in onze tuinen gekweekt, daar zij
no Terre het gebruik strekt veelal in het wiide gezocht wordt.
^ voortkweeking nogthans geschiedt door zaad , hetwelk men
B de maand Aprii in eenen goeden vasten , doch liefst zandi-
9BQ en droogen grond luchtig uit zaait en slechts een weinig
OMl aarde dekt , gedurende den wasdom de plant van onkruid
nivcrende. Na het verdorren van het loof, zijn de vruchten rijp,
vdke ab dan ingezameld en even als de Aardakers in zand ,
wstvrjj hewaard worden.

Op het kweeken van deze plant wordt zeer sterk aangedron-
gn in het Journal d HorücuUure praHque de la Belgigwe
W5l waarin vermeld wordt dat jacqdes bij eenen proefbouw
«fcswege te Parffs den 10 Julff^ voldragene aardnooten had.

Men kan dezelve even als de radijs nuttigen, als rapen en
Wortelen toebereiden, of met boter room en nootmuskaat sto-
^, wanneer het alsdan geen onsmakelijk geregt oplevert.

A^^f^^ü^

Digitized by VjOOQIC

AARDPEER.

(HeUanthua tuberoaus.)

De Aardpeer ^ ook Aardarttchok ^ of Topinambour genoemd,
ontleend haren naam helianthus van het grieksche woord helios
zon en anthos bloem; wegens den vorm van het capÜulum of
bloemhoofi^e^ terwijl tuberosus knobbelig beteekend , naar den
vorm der wortel. De Indianen noemen dezelve Batlatas en de
Engelschen Jermaleinsche arlichok.

Deca>idolle rangschikt deze plant onder Composées en unnabus
onder de Syngenesia , Polygamia frustanea^ met het navolgende
geslacht kenmerk: De kelk bladvormig, geschubd en sappig; het
ontvangbed is plat en stoppelig, het zaadpluis is tweebladerig
en afvallende. Het is eene vaste plant die volgens linnaeus oit
Canada naar Brazilië en van daar in 1617 naar Europa over-
gebragt werd, alwaar dezelve gretig werd ontvangen, terwijl
het wel te vermoeden is , dat deze vrucht in ons Vaderland vóór
de aardappels verbouwd werd.

De wortels van dit gewas, die eene zachtbruine kleur hebben ,
zijn talrijk, vele malen ter dikte van eene vuist en zelfs zwaar-
der, en hier en daar met knobbels veel naar aardappels gelij-
kende bezet en met voortkruipende vezels omgeven. De sten-
gen zijn regt en bereiken de hoogte van ruim twee ellen, de
bladeren staan cverhoeks of verspreid aan dezelve , zij zijn drie-
voudig geribd , de onderste ovaal hartvormig , de bovenste ovaal
en puntig , getand en ruw op het gevoel. De bloem gelijkt naar
die der Zonnebloemen^ doch is weinig grooter dan de gewone
Ooudsbloem (calendula ofBcinalis) en bloeit in September of Oc-
(ober. De voortkweeking van dit gewas dat in alle gronden , de
schraalste zelfs niet uilgezonderd , tieren wil, geschiedt door de
knobbelwortels of g^'deelten er van , want naardien de Aardpeer
in ons Vaderland eerst zeer laat in bloei komt, ja vele malen
geheel geene bloemen voortbrengt , zoo kan de voortkweeking er
van kwalijk anders plaats hebben. MuirriKG altans heeft als eene
zeldzaamheid vermeld: dat deze plant in de jaren 1652, 1655 en
1666 bloemen voortgebragt heeft, er bij voegende: dat deze even
wel geen zaad voortbragten. Geene plant laat zich gemakke-
Igker voortkweeken dan deze, welke hierin zelfs de aardap-
pels overtreft. Kade deelt ons te dezen opzigte het navol-

Digitized by VjOOQIC

117

feade oMde, hetwelk geheel eo al roeC de opgave Tan schud-
▼EiLO «rerèeokomt De knobbelwortelB worden, hetzij ge-
bed heizij gedeeltelijk , zeer Troeg in bet toüfjaar (dat nogthans
00& ia den herfst geschieden kan) gepoot, zonder dat men yoor
de méhikking der oogst behoeft te rreezen , hetwelk bijna nini*
Der pUats heeft. Is de grond voedzaam dan zet men dezelve op
twee voeten in onderlinge afstand van eikanderen , doch niet zoo
verwijderd , indien de gA>nd schraal is , noch zoo diep als de
AsrdappeU. Komen de planten op , dan schoffele en harke men
de bedden of akkers, dit later nogmaals herhalende, zonder
aeh verder om het gewas te bekommeren. Tot Jul^ groeijen zij
Mt sterk, maar beginnen op dien tijd eene donkerder kleur aan
Ie Bemeo en een fbrscher aanzien te verkrijgen en blijven tot in
Nfftember door groeijen. Zoodra de bladen beginnen te verwel-
ken en de groetkracht der planten boven den grond weldra ge-
heel ophoudt, snijdt men de stengen kort bij den grond af, bind
dexelre in bundels, welke alsdan overeind worden gezet en zoo
lang gekeerd , tot dat de bladeren en sleelen droog zijn , welke
dautia tot brandstof kunnen dienen, of volgens scheidweilek
een heerlijk voedsel voor de koeijen en schapen opleveren. In
bet Tgdschr. ter bevord. van Nifcerh, vindt men zelfs , dat de
Heer luudih vah hbmiuui eenige stengels weder in den grond-
bet zetten , en dat deze in het volgende voorjaar niet alleen uit-
liepen 5 maar ook zelfe vruchten voortbragten , terwijl de heer
VAH wsM BROGeHKN VAK CROU recds scdcrt eenige jaren ook met
het beste gevolg deze vrucht voortkweekt. In Frankr^k even-
wel is de groote bouw daarvan nog maar sedert korte jaren
èn zwang en wel in navolging van wijlen uvart , die dezelve met
het beste gevolg als beestenvoeder kweekte. Er zal kwalijk eene
VTncht gevonden worden, welke eene overvloediger oogst dan
de Aardpeeren oplevert. Van eene enkele poting is 32 malen
geoogst geworden , terwijl er bij de Landhuishoudkundige school
te Hohenhem , een veld is , waarvan men achtereenvolgens 21
malen vrucht gewonnen beeft, zonder in al dien tijd een enkele
knobbelwortel bij gepoot te hebben, naardien de overgeblevene
kleine bollen steeds ter voortplanting voldoende waren , ja zelfs
bragten elf op een stuk heide- grond gepoote knollen vijf zakken
Aardpeeren op.

Aangezien de Aardpeeren zeer rooeijelijk zoo geheel uit te rooi-
den zijn , dat er geene kleine in den grond overblijven , raadt
KADE aan , om dezelve als een perénnerend gewas te kweeken ,
door steeds de kleine knobbels in den grond (e laten, dat jaren

Digitized by VjOOQIC

118

achter eeo met een goed gevolg geschieden kan , mits men den
grond, naar gelang derzelv^r kracht, om de twee, drie of vier
jaren bemestte. Het moet voorzeker ook mede daaraan toege-
schreven worden , dat zoo weinigen zich thans met dien bouw in
de tuinen onledig houden , en velen het als een moeijelijk te ver-
delgen onkruid beschouwen. In Le Bon Jardinier 1851 , vindt
men van eene gele verscheidenheid gewag gemaakt. De opge-
gravene knollen brenge men op hoopen , om dezelve dusdanig
gedurende den winter te bewaren , terwijl de geheele bescherming
in dien tijd alleen in het afweren der vochtigheid behoeft te be-
staan, aangezien de vorst op deze vrucht geene schadel^'ke in-
vloed uitoefend , en daarom ook laten velen dezelve in den grond
blijven, om ze steeds voor het gebruik op te delven. Diegene
welke men evenwel voorradig hebben wil , moeten in geene kel-
der bewaard worden , daar deze plaats voor dit gewas ten eene
male onvoegzaam is.

Petrds laurekberg beschouwd de Aardperen als een gezond
voedsel voor den mensch , doch PEREmA stelt dezelve , en in voe-
dingskracht, en in smaak beneden den Aardappel^ komende de
smaak 'die wat sterk is, eenigermate met dien van den bloem-
knop van den Tuin'artischok (cynara scoiymos) overeen.

Naar braconnot bevat deze knolwortel eene, in alcohol oplosbare
olij, cerine, nietkristalliseerbare suiker, inuline, gom, eene
stikstofhoudende stof, houtvezel en zouten.

In het Joum. de Pharm, et de Ohem. XVI , vinflen wij den in-
vloed vermeld van het dubbelzout phosphorzure magnesie en
ammonia, op de zamenstelling van de asch der topinambours.
Volgens de waarnemingen van pauen , poinsot en frbmt was hei
gehalte van phosphorzuren kalk en magnesie , alsmede van phos-
phorzure kaU in de plant toegenomen. Het zout werkte overigens
gunstig op de ontwikkeling der plant. De knollen bestaan uit:

Water. 76,04. Pedinezuur 0,92.

Glucose en andere suiker. 14,70. Pectine 0,37.

' Eiwitstof en andere stik- Vet en olieèn 0,20.

stof verbindingen. . . 3,12. Zouten 1,29.

Cellulose. 1,50. Waaronder ook citroenzu-

Inuline. 1,86. re en appelzure kali.

Men nuttigt dezelve na geschild en in stukken gesneden te
zijn, gekookt, gestoofd, of in soepen, ook worden zij als de Arti-
chokkcn toebereid, en van daar den naam van Aard-arHchok-
ken , of met eene azijn- of eijersaus gegeten, hetgeen de gewoonte
in Frankrijk^ (voorzeker onder de geringere standen), schijnt te

Digitized by VjOOQIC.

119

ii)B- ^131 DEB TKAPPER deelt 0B8 UI uJD Ueröormm rirvi» be-
IrUlc&Pk dit gewas als beeste-voeder het oavolgeode mede :

Zoo wel de bladen als de kooUeD vao ooze Ueiianiku* tube
r^sus, wordeD door bet vee met gretigheid gegeteo en leveren
diarfDor zoo als sommigen beweeren, een uitnmntend voedsel
6pL Tooral zijn de wortels als voedsel voor de schapen ten
sterkste aanbevolen geworden; aan eene kudde van deze dieren werd
gedurende 5 maanden dagelijks \ maat knollen en ook eene
portie blad van deze plant te eten gegeven , waarbij vóór den
aacht eeo weinig stroo aan dezelve toegediend werd. Het blad
Hen zij zoodra het hun voorgeworpen was, de knollen echter
■eC zoo spoedig: waarschijnüjk omdat zij aardappels gewoon
wireo, doch na verloop van korten tijd, werden ook deze als
bel ware verslonden. De lammeren , welke binnen gemeld iQds
fcrloop geworpen werden, zelfe die van anders zwakke moeders
Ier wereld gebragt waren, onderscheidden zich door sterkte en
veorspoedigen groei; terwijl de ooijen mimschoots van melk voor-
zien twareo. De hamels even als gene , dik in de wol , werden
bijzonder vet: een, die op den Isten November 95 pnd. gewigt
had , werd op den 256ten Januarij daaropvolgende 20 pnd. zwaar-
der bevonden.

De schrijvers van Le bon JardhUer denken er nogthans niet zoo
gonstig over en beschouwen het zelfs, wegens de waterachtige
deelen der wortels , als een gevaarlijk voedsel voor de sdiapen,
indien moi hen deze knollen in eene groote hoeveelheid toe-
dient De nadeelige invloed openbaart zich echter niet zoo zeer
bij de koeijen , bij welke men ten opzigte van dit voeder volgens
honne meening even wel ook opklimmender wijze moet te werkgaan.

Met niet minder graagte wordt dit knolgewas door de varkens
gegeten ; maar ook heeft men het met zigtbaar welgevallen door
de paarden zien genuttigd worden, ofschoon deze daarvoor aan-
vankelijk bijna geenen lust betoonden. Ter proefneming werden
ook eenige van de laatste , drie maanden lang hiermede gevoe-
derd: in het eerst ontvingen zij het met zemelen en een weinig
gemalen koom er onder gemengd, doch het bleek spoedig dat
zij b^ liever onvermengd aten. Men gaf hun toen niet anders
daarbij dan een weinig stroohaksel ; zij bleven gezond en namen
toe in vleesch , niettegenstaande zij even als andere paarden ge-
bruikt werden, om allerlei werk te doen: ook namen deze die-
ren het blad doorgaans zeer grelig aan , en weigerden zelfs niet
de stengen te eten, zoo die slechts niet te stokkerig waren.
Wij houden deze opgave evenwel voor overdreven, indien men

Digitized by VjOOQIC

120

toch aanneemt en hetwelk bewezen is, dat de Aardperen in
voedingsstoffen nog beneden de Aardappels staan , en de on-
dervinding geleerd heeft, dat hoewel men het leven der paarden
daardoor kan onderhouden deze echter geheel krachteloos wor-
den, hoe is het dan te verklaren, dat paarden met Aardperen
eh haksel (in welk laatste toch trouwens ook wel weinig voe-
dingsstof aanwezig zal zijn) kunnen groeijen en werken? Wat
het gretig nuttigen aanbelangt, dat gelooven wij wel, want het
paard nuttigt om zoo te spreken alles , wanneer het door den nood
er toe gedwongen wordt, zelfs hebben wij een paard gekend , dat
ieder middag met hetzelfde poteeten (om het even wat) gespijsd
werdi, hetwelk er van den maaltijd overbleef.

De tract zegt: dat hij de bladeren en stengen twee maanden
lang aan werk ossen vervoederde. Lang vóór dat de knollen ge-
rooid werden liet hij daartoe beide van tijd tot tijd afsnijden en
naar huis halen , zonder dat dit volgens zijne verzekering , op de
hoedanigheid en opbrengst der knollen eenigen nadeeligen in-
vloed hadt; ook dit komt ons als strijdig met de vegetatie der
gewassen niet aannemelijk noch navolgens waardig voor.

De steelen en bladeren der Aardperen leveren even als die der
Zonnebloem potasch op. Paten de knollen der Helianthus iu-
berosus aan een scheikundig onderzoek onderwerpende, vond
daarin onder andere bestanddeelen ook inuline, welke hier de
eigenschap zou bezitten van in suiker en alcohol over te gaan.
HocHSTETTER deelt mede dat er uit de Aardperen brandewijn
verkregen kan worden, terwijl sibmens tegen het gevoelen van
PATEN te velde trekt , die beweert : dat er uit de knollen van deze
plant geene goed kristalliseerbare suiker daargesteld kan worden.
Wij kunnen niet voorbij, ook nog met een enkel woord van de
Zonnebloem (helianthus annuus) en hare voordeelen te gewagen ,
die voorzeker maar al te dikwerf worden over het hoofd gezien.

In Virgime wordt van hel graan of de korrels brood gebak-
ken en pap voor de kinderen gemaakt

De punten tier plant , wanneer dezelve nog jong en malsch zijn ,
kunnen met zout en olij gegeten worden , terwijl gatten hoff en
scuKCHR de vruchtbodems van de zonnebloem even als artisjok-
ken toebereid, voor eetbaar houden.

De wilden uit hel vaste land van Amerika eten het zaad even
als de kinderen bij ons , en maken er overigens voor hun dage-
lijks gebruik olie van, terwijl het raad ook door de vogels met
graagte gegeten wordt.

Uit het mergachlig gedeelte der stengen kan papier vervaardigd
worden , en bezigt men tot het daarstellen der Moxa's,

Digitized by VjOOQIC

12t

De poote^ breede bladden liJD zeer goed , om er de koeijen
mede te foeden , die daardoor zoo men wil veel en goede melk
gercB, terwijl zij ook voor de varkens eveo als de wortels eeD
9Ded roeder opleveren.

De ofie welke bet zaad oplevert, is zeer goed en kan met
voordeel io cmderscheidene spijzen genuttigd worden. Volgens
BDEis's Aigemêine Zeiiung 1844, is het persen van olie uit
toBoebloemeo zaad in Rusland thans vrij algemeen. Aanzienlijke
hieveelbedeo van deze zeer bruikbare olie komen te Moskou en
fit Petersburg ter markt. Op een landgoed van den Graaf
ICHIKEIISTJE9 , Werden in het vorig jaar 1092 bunder daarmede
keboowd. Ook de daarvan verkreg^ne zeep, na dezelve door
«eedasch (soda) bewerkt te hebben, voldoet zeer goed, terwijl
«y eindelijk ni^ noodig zullen hebben om aan te stippen , dat
ée gedroogde stengels tot brandstof kunnen dienen..

Wijders verwijzen wij onze lezers aangaande dit planten ge-
ibeht op de navolgende werken: von jacquim. Hortus Bot Vii
debanensis ; cubtu's BoL magazine; sudenhaii , The BoL reg,;
■ousoif , Ptant hisU; boccohb , Icones em^ mcntihg , Bescfu
ier Aardgewass^ daleos, Pharmaa van oir tiapper, UerbO'
Hun viüum ea meer anderen.

Digitized by VI^OOQIC

AABDPmPERNOOT.
(Arachys of araóhü hx/pogtxea.)

De Aardpimpemoot of aardpistaehe, onüeend haren naam ara-
Mi van de berovende griekaolie letter a en rhakis tak, terwijl
anderen zeggen dat het arachis genoemd wordt, omdat nifloraa as-
tos daarmede eene plant bedoelde welke vrachten onder en boven
den grond lAortbragL Dbgahdollb rangschikt dit gewas onder
de PapUionacées en liknaeüs onder de Diadelphia^ Decandria^
met het navolgende geslaohtkenmerk: De kelk tweeslippig; de
bloemkrana kruipende; de meeldraacyes xijn vereenigd; de peul
is gebult, uitpuilende, geaderd en lederachtig.

Omtrent de herkomst van deze eenjarige zaaiplant zijn de ge-
voelens verschillend. Sommigen houden het er voor dat zij uit
Mexico herkomstig is , terwijl anderen beweren dat zij in Afrika
te huis behoort Jacqoks en hbrincq stemmen met de eerste mee-
ning in, en dagteekenen haar dan van den jare 1712, terwijl
HoisBTTB, die van hetzelfde gevoelen is, zegt: dat zij voor ruim veer-
tig jaren naar de Spaanscfie koloniSn overgevoerd werd. Rdm-
PHius deelt mede: dat men deze plant uit Japan naar tndie
heeft overgebragt, waarom zij aldaar Kadang Japon ^ dat is
Japansche èoon(fes genoemd wordt , die hij met de Ameri-
kaanscAe of Westindische ^ bij ons de Curacaosehe aardap-
peis, gelijk stelt. Doch Ka(/ang Japon is de eigenlijke naam
in de Oost-Indiên niet , maar wel Ka^ang-Tannal of Goring ,
hetwelk gebraden beteekend , omdat de boon of vrucht van dit
gewas meestal geroosterd gebruikt wordt In Brazilië heet zi]
Mundubi^ in Peru^ Manoöi, en Mant in de andere deelen van
Ziuid'Amerika. Onder den naam van iimp&mooien komt zij
bij DU TERTRE cn LABAT voor, tcrwijl mssoLi van MontpeUier van
deze plant zegt dat het een rankgewas is ^ en even als ïi%i kweek-
gras (agropyrum repens) met knoopen door den grond voort-
kruipt, en zoo doende weder nieuwe wortels maakt , gevende des-
wege de navolgende omschrijving: Zij heeft eenen regten witten
puntigen penwortel, welke stengen ter lengte van ongeveer een
voet voortbrengt , allen , behalve de middelste over den grond
verspreid, roodachtig, harig, vierhoekig en knoopig, de bladen
gesteeld , ovaal rond , ter lengte van anderhalven duim en een
duim breed van boven licht groen, van onderen witachtig.

Digitized by VjOOQIC

las

Be UbaaeD uit de oksels dezer bladsteeleo toMdMO twee tlop-
Vdl^ foortkoiDfiode, xipi insgelijkft vrij lang gesteeld.

Zij Ittbbeo e&e Ylag vao grootte als de nagel van eea menacli
■Mk Heogeb en «ene dubbele kiel, waartusscbeo zich de stijl ^er-
^looai^ gelijkeDde naar een getand peperhuisje. Volgens ummaeus
19B fioamige Yan deze bloemen met meeldraacljes voorzien.

I>e stijl kruipt na het bloeijen in den grond , en wordt een
föil wit Tlieug peuiye, met Tersoheidene strepen , hangende
aan ecaeo steel ter len^^ van eeaen halven duim. Deze peukjes
de lengte van anderhalven duim , anderen een duim en
■rapBius zijn die in de Oest^Inéië een halven vinger lang.
Zj^ zgn verschillend in dikte, aan de einden gewoonlyk het
dbte, in hel midden wat meer saroengedrukt en dikwijls in
eese icomroe punt uitloopende. De meeste bevatten in twee hol-
Igfacdeo , twee rondaehtige pitten , volgens iumphius ook wel drie
aeC eene bruine schil als die der amandel omgeven , welke zwart
voftü wanneer de vrucht veroudert of verdroogt De pit zelve
ie wit, vettig , van eenen laffen eenigzins droegen smaak gelijk
üe van groene of drooge erwten*

Dit gewas, dat door zaad voorlgekweekt wordt , behoeft eenen
iglea vetten weibewerkten grond en eene zeer warme stand-
plaats. Naardien 9a het bloeijen de peul nederbuigt , zich in den
^ood verbergt en aldaar haren volkomen wasdom erlangt, moet
de aarde waarin zij gekweekt zal worden zoo los mogelijk zijn ,
waarom zi} dan ook nimmer in zware, digte en steenachtige
graoden tieren wil.

Ia de Lente 9 evenwel ab de dagen aanhoudend warm beginnen
te worden, zaaije men de zaden in greppen, die zes voeten van
dkanderen verwijderd zijn en eene diepte van twee duimen hebben,
en wd onder dien verstande, dat er tusschen ieder zaadje vijf-
Hea duimen tnsschenmimte zij , welke greppen alsdan met vrucht-
bars teelaarde, waardoor vergane mest gewerkt is, gevuld worden,
die men daarna een weinig begiet. Wil men de ontkieming bevorde-
r» dan werpe men het zaad 48 uren lang voor de uiUaaijing in het
water, dat inzonderheid die bewoners der Noordelijke gewesten aan
te raden is, welke de zaden moeten laten ontbieden en dus den ouder-
dom daarvan niet kennen. De voortkweeking vordert behalve het
rda houden voor het overige niet de minste moeite, evenmin als de
iasogsting, welke slechts in het verzamelen der noten bestaat
Vij gefooven evenwel niet dat het gewas in ons Vaderland ook
M ée boogsfinogelijke voorzorg in den vollen grond met een
^ g^oh gekweekt kan worden , waarom men te dezen opzigte

Digitized by VjOOQIC

124

zijne toevlugt lot hefnogsmiddelen zal moeten nemen, wil men
zich in zijne verwachting niet teleurgesteld zien. De zoele lucht
van Erankrijk zelfe is voor haar over het algemeen niet vol-
doende, terwijl het, zoo verre ons bekend is, slechts te Landes^ een
departement van Gascogne was, alwaar dezelve in 1802 werd
ingevoerd en waar men met een goed gevolg deze plant kweekte ;
doch naardien men deze onbekende vrucht in den handel niet
kon abetten , is de kweeking ook aldaar te niet gegaan. Er zijn
ons van deze plant geene andere soorten of verscheidenheden
bekend ; want de Katjang-iedjoe of groene Katjang is de PhO'
seolus radiattis, waaruit de zoo bekende scifa bereid wordt.
Ofschoon men deze boon geroosterd eet, zoo perst men er
ook veel olie uit, wier waarde tegen ) van den prijs der klap-
per olie staat. Van 3125 oude ponden gewigt aan boonen,
verkrijgt men ongeveer 165 Ned. kannen olie. Op Java gebruikt
men de uitgeperste Katjang-koeken tot bemesting der suiker-vel-
den , in die streken namelijk welke voor geene kunstmatige be-
watering vatbaar zijn. De inwoners van Zuid-Carolina ^ alwaar
deze vrucht overvloedig gekweekt wordt, gebruiken de geroos-
terde boonen op eene wijze als de chocolade, ook worden dezelve
tot varkensvoeder, en tot spgs voor de hoenderen verbouwt.

tófvra^

Digitized by VjOOQIC

AJUIN.

(AUüim cepa.)

De Ajum » Vut ook Sypd genoemd , ontleend zijnen naam
flfinoi, Tan hel Grieksche woord aleomai^ dat vluchten^ onttcif-
èem^ betoekent, wegens de sterke eigendommelijke reuk van dit
gewas, en cepa Tan het Grieksche kefaiO\ fwofd^ wegens de
boNormige gedaante van het zaadhoofd der plant.

Dbcasedolle rangschikt dit gewas onder de IMiacées^ en lik-
xABcs onder de Uexandria , Monogynia met het navolgende ge-
sJmfatkwimeA; Het bloeit aan het eind der stengen, scherm-
fwmig; de bloemschede is tweekleppig en veelbloemig; de
Uoankrans is zesdeetig ; de stempel enkelvoudig ; het zaaddoosje
dfiekantigy na het openen der klepjes eene draadvormige spil
«diteriaiende.

lUt tweejarige of door bollen voortgekweekt wordende veel-
jarige gewas, is nit Aflrika herkomstig, doch wordt thans ook
ia EMrepa op vele plaatsen in het wüd gevonden , maar niet in
oas Vaderland^ waar men volgens van hall slechts de Look
'm het wilde aantreft TsEiisTaA zegt in zijn werk de Landbouw
im de Kolonie Suriname , dat de uijen aldaar nimmer zaaddra-
geode zijn en tevens veel minder krachtig dan 'm Europa^ wor-
éende veelvuldig door de Noord-Amerikanen ingevoerd. De bol
van deze plant is naar de verscheidenheid rond , meer of minder
platachtig of langwerpig peervormig , de bladeren lang en liggen-
de; de bloemsteog ter hoogte van ongeveer vier palmen en hoo-
gv opschietende, is naakt en van onderen in de lengte op-
gdibzeo.

De voortkweeking van dit gewas heeft door zaad en kleine
bollen plaats. Het vordert eenen met schapenmest, hoender- of
doÊvendrek goed bemesten, niet te lossen grond en eene opene
standplaats.

Ten einde bet rotten te voorkomen , is het aan te raden de
bemesting het vorige jaar te doen plaats hebben , of zoo men dit
niet wil, dan toch te zorgen dat de dong die men gebruiken wil
9Bed doori^en en niet te versch zij. Alvorens het zaad, dat in
Ftinunif^ Maart of April uitgezaaid wordt, als hangende dit
^ de weersgesteldheid af, aan de aarde toe te vertrouwen, zal
OCD bet best doen 9 den grond met een blok te rollen of bij ge-

Digitized by VjOOQIC

126

brek« yan dieo met eene spade digt te slaan, dit gedaan zijnde
strootje men het zaad luohtig daarover uit, het daarna met eene
dunne laag aarde bedekkende, of onder harkende, waarna hei
op nieuw gerold of digtgeslagen wordt.

Naar gelang het zaad opkomt, en hetgeen gewoonlijk na drie
of vier weken plaats heeft , bevoohtige men bij droogte de jonge
plantjes , hetwdk de groei zeer bevorderen zal. Is het voorjaar
daarentegen koud en vochtig , dan doet men het best het gew^as
zooveel mogelijk daar tegen te beschermen. Komen de planten
te digt op , dan neme men even als het onkruid de overtolllgen
weg , deze déér herplantende waar zij te hol mogten staan , of
ze voor het gebroik bestemmende. Een weinig tijd vóór dat de
vrucht hare volkomene rijpheid erlangt heeft, kneuze men het
loof, of rölie men het gewas , waardoor de opvoering der sappen
naar het blad gestuit wordt, en ten behoeve der vrucht behouden
blijft; doch hoe waar dit ook zijn moge , zoo kunnen wij toch niet
onvermeld laten , dat, wann«er dit kneuzen of neder trappen van
het loof bij vochtig weder plaats heeft , de uijen als' dan zallen
rotten. De in Maart of April gezaaide uijen worden in Julif
gewoonlijk uitgetrokken , doch nooit éérder , voor dat het
blad van kleur begint te veranderen , dat nogtfaans niet geheel
verwelkt behoeft te zijn. De aldus geoogste uijen, stelle men
acht of tien dagen ter narijping aan de buitenkicht en zonnestra-
len bloot , mits zorgende dat zij voor regen beveiligd zijn , naar
dien bet drooge inoogsten voor deze vrucht eene eerste behoefte
is. De uijen moeten des winters in eene drooge niet te warme
doch vnrstvrije plaats geboigen worden, kunnende alsdan lang
duren, zoodra zij echter in het voorjaar beginnen te schieten
verliezen zij hunnen smaak.

Tën einde de uijen den geheelen winter te kunnen overhoaden ,
zaaije men het zaad in het laatst van Jul(f of het begin van if«-
gustus^ welke dan in hti voaiyaar verplant worden, waardoor
zij in zwaarte aanmerkelijk winnen.

Ten einde goed zaad te verkrijgen , worden de daartoe bestemde
groote en gave bollen, in Maari op eenen afstand van ruim vier
palmen van elkander , in eene goede welgemeste en niet te ligte
aarde geplant en van onkruid zuiver gehouden. Het is inzon-
derheid in Zuid- en Noard-hoUané ^ Goedereede en Ooer/Mkeef
dat men zich op het zaadwinnen toelegt. Men berekent dat het
ajuinzaad, hetwelk twee jaren duren kan, op de beide laatste
plaatsen 500 Ned. ponden per bunder opbragt , en dat er völgeni
een daarvan gegeven verslag ruim 15000 Ned. ponden gewonnen

Digitized by VjOOQIC

127

lijn maÊnm het grootste gedeelle voor f 2-^ f 2,60 bet Ned.
pood a%eieverd is.

Men zest, dat wanneer de tot aitpoten voor hti volgende
jaar besl/uadt a^en in een lalye achter den kagehel of op eene
ander« xeer warme plaats worden opgehangen , lot dat zij geheel
droeg zijn geworden, en men deze in de Lente in den grond
legt , de boUen geene stengels zallen uitschieten , maar zich in den
grond tot eeoe buitengewone grootte zullen vormen. Wij hebben
ons vao de waarheid van deze opgave, die wg evenwel betwij-
fefes, nog niet kunnen overtuigen

De Markies de la soëssitas verbouwt de ajuin op deze wijze,
we&e door hem a la èaguetle genoemd wordt Men zaait het zaad
van den 15 JuMf' tot den 15 Augustus in greppen uit, welke langs
4e toiBbJB 9 door middel van eenen ronden stok van 18 tot 20 duim
dumeter , in eene wel toebereide en sterk aangestampte aarde ,
leer ondiep getrokken worden. Deze greppen behoeven eene tus-
schenniimte van 22 duimen, opdat men in staat zij de planten
tegen de strenge vorst door aanaarden te beschermen. Het zaad
moet digt uitgestrooid worden, naardien er des winters ge-
wnonfijk vele planten verloren gaan. Na het zaaijen worden de
^cppoi met 'mestaarde gevuld en de grond bevochtigd , wan-
neer aanhoudende droogte dit noodzakelijk maakt. Wanneer de
f^rst over is, trapt of slaat men de aarde plat, welke tot aan-
aardlng der planten gedient heeft , of wel zoo als anderen wU-
hn, neemt men deze geheel weg, waarna men het gewas uitdunt,
reinigt en den grond beharkt. De la BoëssiÈiE beschouwt deze
handelwijze, zeer geschikt ter zaadwinning, aangezien vele der
jonge oijoi op deze wijze gekweekt, in de lente terstond in het
zaad schieten en volgens zijne meening beter zaad voortbrengen
dan die, welke men tot dat einde opzettelijk verbouwd. Wij voor
«ns , gelooven juist het tegendeel , en zouden vreezen dat eene
dcrgeüjke zaadwinning alras eene geheele ontaarding van het soort
sodde ten gevolge hebben, terwijl buiten dien deze wijze van
kweeken ons toeschijnt geschikter voor den zomer en herfêt i^juin,
dan wel voor die van den winter te zijn.

Men kan het zaad ook in Maart of April zeer digt zaaijen om
de daardoor verkregene kleine uijen het volgende jaar te planten ,
eene wijze waarvan wg reeds gewaagden , doch wij kunnen niet
aalalep hier op aan te merken , dat dusdanige uijen bij eenen vooh-
tigen zomer, geen grooten omvang zullen erlangen. Zoo men even-
wel de vroege witte op deze wijze kweekt , zal men uitmuntende
oqea, om in te leggen, verkrijgen. Deze handelwijze is reed^

Digitized by VjOOQIC

128

in de Annales de la Société (tUortkuUure van 1828 opgegeven
en wel door lebrun en nouvellon van Meung'Sur-Loire (Loiret),

De navolgende opgave die ons de wijze doet kennen waarop
de Russen hunne uijen kweeken, welke wij aan den Baron gus-
TAAF VAN F0ELKER8AU, lid van het Keizerlijk landbouwkundig ge-
nootschap te Petersburg en een der eerste landhuishoudkundigen
in Rusland verschuldigd zijn , die meer dan 30 jaren op zijne
landgoederen in Koerland deze wijze met den besten uitslag ge-
volgd heeft, achten wij der vermelding waardig.

Een der eerste vereischten zegt hij , bij het voortkweeken van
deze vrucht is , dat de bolletjes , die men later leggen wil , ge-
durende den winter tegen vorst en vochtigheid bewaard blijven ;
waarom men dezelve in rijsjes zamenbindt en alzoo bewaart ,
dat zij noch door het een y * noch door het andere aangedaan
worden.

In de lente en wel zoo spoedig als de grond het slechts eeniger-
mate toelaat , maakt men met het leggen der kleine uijen , welke
24 uren vooraf in weeken mest hebben gelegen, een aanvang,
dezelve in eenen wel doorwerkten en in den vorigen herfst bemes-
ten grond plaatsende, welke in tuinbedden, ter lengte van eene
Ned. el, afgedeeld is, en waarop men drie kleine greppen heeft
gemaakt, waarin de bollen, op eenen behoorlijken afstand, ge-
legd worden; dezelve alsdan slechts met een weinig aarde be-
dekkende. Groote uijen kerve men aan de onderzijde met een
scherp mes in, en wel zó^, dat men daardoor vier gedeelten
erlangt, waarna men ook deze even als de kleine bollen eerst
in weken mest doopt, vóór dezelve te plaatsen.

Nadat de bollen aldus gelegd zijn , dekke men dezelve ver-
volgens met paardenmest, welke de eerste hitte verloren heeft,
en wel zoodanig, dat op iederen bol een hoop mest ter breedte
van eene hand , en ter hoogte van 3 duimen aanwezig zij , eens-
deels om daardoor de vorst , welke vele malen in het begin der
Lente nog gevoelt wordt, af te weren, anderdeels, om de kracht
der aarde daardoor te verhoogen. De spruiten boren gemakke-
lijk door die hoopjes heen, scheiden de mestlaag als van zelve
van elkander, zonder dat de mest daardoor als het ware van
plaats verandert Wanneer de bollen eenige kracht erlangd
hebben en beginnen op te schieten, snijdt men dezelve af, zul-
lende er alsdan , al naar gelang van de gesteldheid van den grond,
vijf, zes, ja tot acht bolletjes rondom den moederbot ontspruiten.

Ab nu laat men het gewas aan zich zelf over , het onkruid
zorgvuldig uitwiedende , of het geheele bed met eene laag zaag-
meel, ter dikte van 3 duim dekkende.

Digitized by VjOOQIC

129

la het iDiddeo Tan Augustus of op het eipde dier maand neme
men de oijoi uit den grond , hoewel de jonge bollen , dao nog
meC eeo groenachtig waas overdekt zijn. Na dezelve van het over-
Coil%e bdüeedsel ontdaan te hebben , brenge men dezelve op eeoe
IncfaCige plaats in kleine hoopen bijeen, om dezelve langzaam
te doeo droogen , waarna men de oijen vervolgens op eene warme
plaats brragty waar de opdrooging voltooid wordt.

Deze wijze van handelen levert niet> zelden eene twaalfvoadige
verdubbeling op.

Eeoe eenvoudige en proefondervindelijk bewezene verbeterde
boQW is y dat men bet zaad op een digt gerold of vast ingetrapt
bed uitzaait, waarna men hetzelve met eene dunne laag mest-
aarde dekt. De bollen zullen alsdan in plaats van in den grond
te grodjen zulks boven dezelve doen, eene meer dan gewone
zwaarte erlangen en vroeg rijpen.

De tciüe uijen^ en inzonderheid de vroege zijn het meest ge-
schikt om in de lente en in den zomer gebruikt (e worden, hoe-
wel de groote witte ^ wanneer deze in de tente gekweekt wordt,
zich vri) lang goed houdt De Spaansche soorten daarentegen
moeien in den herfst en in den toorwinter worden genuttigd, naar-
dien deze , hoewel lang kunnende duren , evenwel spoedig uitloo-
pen , alle anderen kunnen tot t(7/»/er-voorraad gebezigd worden.

De navolgende verscheidenheden zijn het meest aanbevelens-
waardig:

I. Donker roode van eene aanzienlijke grootte, plat van vorm
en scherp van smaak , welke wederom in ronde en pe^-
vomdge wordt ondergedeeld.

2L Uchi roode van gewone grootte, plat van vorm en zacht
van smaak, van welke er wederom twee onderverschei-
denheden bestaan , als de ronde en peervormige. Beide
de donker roode zoowel als de Hcht roode ^ worden op de
gewone vrijze voortgekweekt.

3. Spaansche of van Caiaiogne, zeer groot , rood van kleur,
zoowel naar de kruin als naar den wortel spits uitloopende ,
oorspronkelijk van eenen zeer zaohten aangenamen smaak,
welke dezelve evenwel in ons Vaderland mist ^ hiervan baetaat
de witte als eene onderverscheidenheid. De gewone wijze
van voortkweeking. De Ussabonsehe uijen , die zoo wel om
hare grootte;^al8 om den zachten smaak bij velen zeer gezocht
zijn, erlangen, zoo als een Engelsch tuinbouwkundige wil,
deze meerdere voortreffelijkheid minder door het klimaat»

Digitized by VjOOQIC

130

dan wel door de w^ze van verbouwing. De Portugezen zaai-
jen namelijk het zaad in zand of mest bedden , en Terplan-
ten de jonge gewassen vervolgens in diepe gaten, terwijl
zij bij droog weder sterk gieten. Eene wijze van bouw duB ,
die ten eenemale tegen de gewone aandruischt en waarvan
wij de proef zullen nemen.

4. WUfe met twee onderverscheidenheden , de groote witte en de
vroege witte* Beide van eenen zachten aangenamen smaak.
De eerste en die veel grooter dan de vroege is , wordt in de
maand Februarij of Maart uitgezaaid , terwijl de tweede van
JtUij tot half September %%z9^h\^ wordt , om dezelve eene maand
later of wat beter is ,, in de volgende Maart te herplanten.
Des winters dient men dezelve tegen de vorst te dekken,
voor het overige goed schoonhouden , en veel vocht geven.

5. Gde van eene middelmatige hoedanigheid, gewone wijze
van voortkweeken.

0. WUle van Itatie of Provcnce* Deze is de kleinste van alle
en wordt weinig grooter dan eene hazelnoot. Dezelve is
zeer zacht en smakelijk en wordt zoo wel ingelegd als raauw
gebruikL Men kan het zaad, dat digt gezaaid moet worden ,
op verschillende tijdperken uitslrooijen , ten einde dezelve
steeds voorradig te hebben. De behandeling is de gewone,
maar zij vordert veel vocht.

7. Egyptische oi kroon Roccambolle verschilt hierdoor van de ove-
rigen, dat dezelve kleine bolletjes uit den stengel, waar an-
ders de bloemen voortkomen, voortbrengt, door de welke zij ook
wordt voortgek weekt, voor hel overige de gewone handelwijze.

8. Fataat of ognon Patate, Deze levert zelden zaad ter voort-
kweeking op, waarom men dezelve door de neven-bolletje»
in Mei^ ter diepte van eenen duim en op eenen afstand van acht
of tien duimen voortkweekt, welke bollen in menigte ron-
dom de moederplant groeijen. Deze is waarschijnlijk eene
verscheidenheid van de voorgaande. Het is inzonderheid
luuDDiT te Quimperlé die zich op dezen bouw loelegd.

9. Ptaile IHrechtscke. Deze, welke eene witte kleur heeft, be-
hoort mede tot de grootste en is zeer smakelijk ; gewone be-
handeling.

10. Witte Leidsche, Niet zoo groot als de voorgaande en min-
der plat, doch zeer aanbevelenswaardig.

11. Witte Zeeuwsche. Deze komt de Witte Leidsche in alles
vrij nabij, doch is niet zoo zacht; de gewone wijze vao voort-
kweeken even ab de vorige.

Digitized by VjOOQIC

131

12. Maéera o( Reuzen^ 0ignon romam^ bellegarde. Eenezeer
fijne zoo oietS de ^nste van alle soorten , zacht , bleekrood van
Ueor eo van een e ronde aan de einden eenigzins puntig uitloo-
pende gedaante.1 Volgens onze kweeking draagt zij ten onregte
den naam van reuzen ajuin ^ naardien zij bij eene algemeene
behandeling weinig 'meer dan de gewoooe grootte erlangt.
XXZih^ WUle, Mede eene zeer fijne verscheidenheid.
14. Van Nocera, Deze kleine, witte, zeer vroege uije, heeft
AUDOT in 1840 door zaad uit itaüë naar Frankrijk overge«
bragt. Gelijktijdig met de vroege wUte uitgezaaid, is deze
eerste bijna eene maand vroeger bruikbaar, terwijl zij bijna
even spoedig als de radijs, knol zet en zelfe wanneer de
plant nog maar drie of vier kleine blaadjes heeft Pésot
meende in haar de ware vroege wille van Florence te her-
kennen, die men reeds sedeit lang gemist had. Deze uijen
zijn bij uitnemendheid geschikt om ingelegd te worden. Te
NapeU maakt men er veel gebruik van , terwijl het in de
kleine stad Noeera^ aan den voet der Vesuvius^ is, waar
men zich inzonderheid met hare kweeking onledig houdt en
van waar het zaad dan ook werd overgebragt

15. De James. Deze heeft veel overeenkomst met de peervormi-
ge, geler doch niet zoo langwerpig. Deze is in Engeland
zeer geacht, inzonderheid om dat dezelve lang smakelijk
blijft. De globe is hiervan eene onderverscheidenheid , welke
zeer schoon is, doch moeijelijk de kogelronde vorm behoudt.

16. De Spüüormige^ Come de boeuf. Nog langer dan Pepeer-
vormige en niet zelden eene lengte van tien tot dertig dui-
men verkrijgende, doch zeer aan het verloopen onderhevig.
Moi kweekt dezelve meer voor de aardigheid dan wel voor
bet gebruik. Deze verscheidenheid werd door den Baron
▼A!f FMDOANi ovcrgcbragt

M, Donker violelkleurige van Brunsit&k. Deze bereikt eene
aanzienlijke omvang en heeft eene schitterende kleur, van
welke eene eervolle melding is gemaakt op de tentoonstel-
ling van Landbouw te Far(Js in 1849.
Dit gewas, hetwelk men eigenlijk onder de toespijzen rekenen
nioel, ontleent even als de prei, knoflook en chalollen haren
eigendommelijken reuk en smaak , alsmede hare scherpe en prik-
kelende hoedanigheid, aan eene scherpe volatile zwavel bevat-
tende olie. Bij het gebmik dezer voedingsstoffen zegt pbreira
wordt die olie in <}en bloedstroom opgenomen, versnelt dien en
veroorzaakt dorst. Het ligchaam door de onderscheidene uit-

Digitized by VjOOQIC

132

scheidings organen verlatende, deelt zij haren eigenaardigen reuk
aan de producten dier secreties mede. Van daar de wc&ekende
reuk van uitgeademde lucht na het gebruik van uijen en knoflook.
Volgens FOURCROT en vauqüelin is de uije uit het onderstaande
zameogesteld.

Eene scherpe volatile olie.

Niet kristalliseerbare suiker.

Gom.

Plantaardige eiwit stof.

Houtvezel.

Azijn- en phosphor zuur.

Phosphor zure en koolzure kalk.

Water,
hebbende de Knoflook, Prei en Chalotten eene gelijksoortige
zamensteljing.

Indien de volatile olie door het koken uitgedreven is, hebben deze
bollen ook hunne scherpe of prikkelende hoedanigheid verloren.
Zij leveren dan zachte en gemakkelijk te verteeren spijze op; terwijl
zij raauw, dat is nog in het bezit der hun eigene olie zijnde,-
scherpe , bijtende en moeijelijk verteerbare prikkelende stoffen zijo.
Het zijn inzonderheid de Egyptenaren^ die van deze vrucht
veel houden, dezelve bijna eerbiedig yereeren, ja er zelfs eene-
gangbare munt van maken.

Ook in Frankrijk wordt de ajuin sterk genuttigd, terwijl het
Conesse^ lioneuil^ Versailles^ Aubervilliers en Les VertuHÜyi^
van waar deze vrucht het meest naar Parijs wordt aangevoerd,
beloopende het getal wagenvrachten in 1849 niet minder dan 23,729.
In ons Vaderland zijn het inzonderheid de Israëliten , die de
sterke verbouwing daarvan levendig doen houden. De wijze
van verbruiking is te zeer bekend om daarbij stil te staan, ter-
wijl de eenige (ons bekend), die aan deze vrucht eene genees-
kundige kracht toe schrijven , fericeuus , ambrosiusfarbus en
GXuKBs zijn, welke eerste het als een middel ter bevordering
der haargroei, en de beide laatsten tegen brandwonden en ver-
zweeringen aanbevelen.

De AUium SessUe, Een klein oijensoort behoeft eene goede
wel bemeste aarde en wordt van Maart tot Julij uitgezaaid om
in Mei oï September in rijen , op den afstand van eene hand breed ,
verplant te worden.

De AUium Acuminatum daarentegen , is eene onlangs uit Catt»
fomie door hartwig ingevoerde sierplant , met schitterend roode
bloemen eo een gewas voor de koude kast.

Digitized by VjOOQIC

ALSEM.

(Artemisia absintfdum.)

De Alsem- oï Alst^ welke ziJDen oaam Artemisia Tan AUTBinsu,
echtgenoot vao mausolds ^ koning van Carie ontleent', naardien
zi} Tan dit gewas veel gebruik maakte en bet met haren naun
bestempelde, werd vroeger PartherUs genaamd. Adsint/Uum
is zamengesteld oit de beroovende grieksche letter a^ enpsintos
hetwelk vermaak beleekent, en dus omdat het wegens haren bit-
teren smaak weinig vermaak geeft

Joh. bauhiüos noemt het AloÜna^ omdat het zoo bitter als de
Aloèïs. De Duüschers bestempelen bet met den naam van Wer-
muih 5 omdat het slaperig maakt , van WumUodt , omdat hel
voor de wormen een doodend middel is en Graèkraut^ omdat
hei op vele plaatsen op de graven geplant werd.

Decardolle rangschikt dit gewas onder de composées en lin-
SAECs, onder de Syngenesia^ Pobfgamia Superfiua^ met het
navolgende geslachtkenmerk : De kelk geschubt; de schubben
zijn rondachtig naar elkander gebogen; de schijf heeft geene
straatbloemen ; het ontvang bed is viltig ; de zaden zijn ongepluisd.
De Artemisia is rijk aan soorten want willdknow beschrijft van
dit geslacht 71 en persoor 73, zonder nog van de aanzienl^ke
verscheidenheden deswege te gewagen.

De Artemisia absinthium of Alsem ook bittere Alsem genoemd ,
Is eene vaste, eenigzins houtachtige plant, uit de zuidelijke dee-
len van Europa herkomstig en ook bij ons inlandsch. Vol-
gens VAR HALL wordt dit gewas overvloedig in Gelderland bij
Gendringen^ Uilenpas, "t Velde ^ Zuideras ^ Oen^ fVetsumtia.
gevonden, eveneens als buiten Haarlem^ Naarden en langs de
zeedyken achter *s Gravesande; in het sticht van Utrecht^ om-
trent Doom , Driebergen en Leersum; volgens de gorter in de
provincie Groningen , aan den oostkant van Uelpman en elders
op dorre plaatsen. Volgens bërgsma in Friesland aan den zee-
c^ik bij Stavoren , en volgens var duk op de waUen van Utrecht,

Het blad yan deze plant is grijsacbüg; de wortelbladeren drie-
voudig, vindeelig ingesneden, en de stengbladeren tweevoudig.
De bloemen zijn knikkende , bloeijen van Augustus tot October^
en het gewas is naar bauhirus en boerhaave , yersch , zonder smaak.

Deze plant bemint eenen lossen vetten grond » hoewel het op

Digitized by VjOOQIC

1S4

iedere bodem tieren wU en eene zeer warme standplaats , en
van daar dat het in den tuin van het hospitaal te Mtengaaf*€i
in Lapland steeds in eenen kwijnenden toestand blijft , eveneens
als Thyinus vuigaris ^ Salvia ofjicinalts , Origanum Tnajorana ^
Satureia hortensis en de Foeniculum officinale^ welke specerij-
achtige gewassen men aldaar poogt aan te kweeken.

Men kan deze plant door zaad doch gemakkelijker door scheu-
ren voortkweeken , als wanneer men dezelve dan in Maart of
April ^ op drie palmen in onderlinge afstand plaatst, hetwelk do^-
thans ook in den herfst geschieden kan en wanneer het gewas als
dan vijftien tot twintig jaren stand hoadt.

Hoe wel deze plant de sterkste winter-koude doorstaat zoo
verliest dezelve toch bij eene te koude standplaats veel van zijne
eigendommelijke geur en zijne kracht.

Van daar dat de alsem in de zuidelijke streken van Europa
even als die welke in Grie/cen/and en Klein azie ^roeïi ^ oneindig
geuriger en krachtvoller dan die onzer noordelijke gewesten is.

Voor dat de plant begint te bloeijeo worden de toppen afge-
sneden, gedroogd en aldus ten gebruike bewaard.

De artemisia pontica (linn.) of kleine alsem welke uit itaUe
eo van de kusten der Zwarte zee herkomslig is, kan tot de-
zelfde doeleinden gebruikt worden en vordert ook dezelfde wijze
van voortkweeking.

Voor het overige zullen wij ons slechts bij de volgende no-
menclatuur bepalen:

Absinlhiuin argenleum (bess). Een struikgewas dat uit Sicilée
overgebragt is en van Junij tot Julij bloeit

Absinthium canariense (bess). Een struikgewas dat in 1835
van de Kanarische eilanden overgebragt is.

Absinthium arborescens (lob). Een heester welke in 1640
overgebragt is en in Julij en Augustus bloeit.

Absinthium corytnbosum (lahk). Een heester uit het Zuiden
van Frankrijk herkomstig en in Julij en Augustus bloeijende.

Absinthium splendens (willd). Een plantgewas in 1818 uit
Armenië overgebragt, in Junij en Augustus bloeijende.

Absinthium alpinum (bess). Een plantgewas uit //^z/ile overgebragt.

Absinthium laxum (lamk). Eene zaaiplant uit frankrffk^ van
Julij tot Augustus bloeijende.

Absinthium congestum (lamk). Eene v«ste plant uit het
Zuiden van Frankrijk^ van Julij tot Augustus bloeijende.

Artemisia rupestris (Lira.) Eene overblijvende plant, in 1748
oit Siberië overgebragt, in Augustus bioeyende.

Digitized by VjOOQIC

1S5

Aisinikbtm frigidnm (bem). Eene kleine struik, in 1836 uit
^MK^o^ ofergebragt, in Augustus bioeijende.

AkhUAhm siecersianum (Ean), Eene tweejarige plant, in 1^
odiSï^^j^vergebragt, in Julij en Augustus bioeijende.

flet waren inzopderbeid de Romeinen , die volgens pluuus dit
gewis boog waardeerden en betzelve bij hunne afgodsdiensten
es iozonderbeid bij hunne triumphen bezigden. Het kruid eo
<le toppen van deze plant, welke zeer biUer van smaak zijn,
eeoc sterke specerijachtige en min of meer bedwelmende reuk
fcebbeo, en volgens dasseh in zijn Handboek voor de leer van
ée krachten der geneesmiddelen eene vlugge olie bezitten, die
prikkelend vaten en zenuwen treft, worden zoo wel tot huis-
houd^jk gebruik, en ter bereiding van likeuren en wateren als
iö de geneeskunde gebezigd. Van ob water geeH het als een
Duddel op.

1^ Tegen tusichenpoozende koortsen. Hiertegen is hel zelfe
bij het gemeen als een huismiddel bekend, dat men evenwel niet
willekearig kan gebruiken ; den besten uiUlag heeft men er vao
|e wachten , als deze koortsen door zwakte en werkeloosheid der
wgewanden wordt onderhouden en vooral verdient het aanprij-
zing als nakuur.

2". In verstoppingen der onderbuiks-ingewanden en daaruit
voortvloeijende ongesteldheden en vooral legen ronde wormen^
wdke het niet alleen doodt, maar waar van het ook de verdere
▼ormmg voorkomt

Inwendig bedient men zich van dit kruid in stovingen en
<"nslagen, ter verdeeling van weiachlige gezwellen, roosachtige
onlslekingen , enz.

Ooder de bereidingen behooren :

Tinchira Absynthu welke men verkrijgt door één deel der ge-
'Ifoogde toppen, gedurende 6 dagen Ie laten trekken met 6 dee-
^ wijngeest van 15».

Okum Absynthu , welke men bij K rampkolijk enz. bezigd.

Het maakt mede een bestanddeel uit van den Spiritus trau-
»oticus^ gemeenlijk Aqua mlneraria genaamd, (eau d'arque-
hosade), eene zeer zamengestelde bereiding , waarvan men met
^ehl gebruik maakt bij gescholen wonden^ kneuzingen^
^^^ekkingen^ enz.

Het extrait d'Absinthe , dat zoo zeer de spijsvertering bevor-
wftrd , bestaat uit vijf Ned. oneen alsem twee een tweede oneen
steranijs en twee een tweede oneen gewoon anijszaad , met ze-
^«0 een tweede Ned, kannen voorloop en bijna twee kan water ,

Digitized by VjOOQIC

186

gedistilleerd, tot er eeoe halve kan overblijft, waarna bij het
overgehaalde vocht nog een een tweede Ned. lood anijsolie toe-
gevoegd en het geheel een weinig verzoet en groen geUeur<|
wordt.

Het ZwÜsersche extraU (TAbsintAe bestaat nit vijf oneen
roomschen Alsem, vijf oneen gewonen Alsem, een onoe Ange-
lica-wortel, zes lood kalm us -wortel , drie lood steranijs en een
een tweede lood Polei Kruid (eene soort van Mant) , met negen een
tweede kannen voorloop gedistilleerd , tot er eene kan overblijft.
Bij het overgehaalde voegt men vervolgens zeven oneen suiker in
zes kannen water opgelost , benevens een tweede lood anijs olie.

LiNNAEDs zegt, dat in Zweden het vleesch der schapen die er van
eten bitser wordt Anderen beweren, dat dit ook het geval met
de melk der koeijen is, en verhaalt men zelfs, dat vele paarden
van een Russisch leger daaraan in éénen dag gestorven waren.

De Alsem wordt ook in de brouwerijen gebezigd en bewaart
het bier voor zuurwording. De geest die men uit de zaden trekt
is blaauw, de gedistilleerde olie donker groen, terwijl het zout
door verbranding als het voornaamste der loogzouten aangemerkt
wordt, eindelijk heeft men in het tuchthui^ ie' Boston afdoende
proeven genomen , om door een sterk afkooksel van Alsem dat
men warm en in eene ruime mate toedient, de zulken die aan hel
gebruik van sterken drank verslaafd waren geheel daarvan te-
rug te brengen.

Voor het overige verwijzen wij onze lezers op de navolgende
werken : blackwell , A. curious herbal etc^ voh jacquin , FlorUe
Austriacae icones; cortis's Botankal mag,; siotb ^ EnglisA bo^
iany; gmeuk , Flora Badensis alsaUca.

•^^ffv^^a^

Digitized by VjOOQIC

AMARANT (UITGESPREIDE>

(Amaromthns BUtum.)

Dit gewas ontleend zijnen geslachtsnaam AmOranthut van da
(tfielLsclie woorden anthoi eene bloem, en maraino verwelken,
met de beroovende a^ dos eene bloem welke niet verwelkt en
waarvan pldtius zegt, dat zij verheugd is als zij alj^eplukt wordt,
en vrolijker herwast; en afgeplukt zijnde herleeft, als zij met wa-
ter bevochtigd wordt. De soortsnaam Blitum is van dioscorioes en
ToopH&ASTus beteekenende bitton in het Grieksch eene smakelooze
groente. Suioas noemt het BUUon, IsmoRus wil beweren, dat
BStwn^ zoo veel beteekent als eene slechte beet Over het algemeen,
doidt BHlum alles aan, wat geene waarde heeft en jvan daar het
spreekwoord: Slechter als Blilum, Blitum zegt purius is het on-
smakelijkste van alles wat geen smaak heefU Bij plaittus lezen
wij Blitea et kUtea als verachtelijk en van geene waarde, ma-
kende CATULLus, HESTCHius cn HTppociATES van deze woorden in
denzeirden zin gebruik.

BoBBHAAVE rangschikt dit gewas onder de bladerlooze planten ,
TOcmsiEFORT zegt, dat bet eene plant met eene bladerlooze bloem is,
gewoonlijk uit drie vezeltjes bestaande, die uit den driemaal ver-
deeiden kelk ontspruiten. Liuracus heeft het onder de Monoedüy
Pentandria^ geplaatst, terwijl het geslachtskenmerk, volgens per-
fooiiy dit is: De kelk der mannelijke bloem drie- of vijfbladig,
zonder bloemkroon , drie of vijf meeldraden. De kelk der vrou-
welijke bloem, even als die der mannelijke, geene bloemkroon;
dfie strjltjes; eene driesnavelige , eenhokkige, kriogberstende ,
zaaddoos; één zaad. De uitgespreide Amarant is door geheel
Et^apa verspreidt, terwijl men het zelfs te Landen in Zweden
op de straten vindt. In ons Vaderland groeit het volgens de
GORTER bij de wegen en op verschillende plaatsen. Volgens vru-
DAG zunKi bij '« üravenhage en volgens vim hall veel bij Am-
sterdam^ bij Vianen en Heikop in de moeshoven.

Deze eenjarige zaaiplant schiet uit haren dunnen witten wortel
eene ronde steng welke de hoogte van een en een halven voet
bereikt en zich in vele zijtakken verdeelt. De bladeren zijn ei-
rond ingedeukt of uitgerand en glad naar die der Amarant of
Melde gelijkende, zacht en bleekgroen Vian kleur. Aan het einde
der takken als ook uit de oksels der bladeren komen getropte,
driebladige bloemen bijna aarvormend voort, welke in Augus-

Digitized by VjOOQIC

1S8

tas ontluikeii en geelachtig groen van Uear zijn, waarop een
klein zaad volgt, dat in dunne zaadhuisjes besloten is.

Naardien dit gewas in het wilde genoeg gevonden werd heeft
men zich tot dusyenre nog zeer weinig op de kweeking daarvan
toegelegd, welke nogthans zeer eenvoudig is. Te dien einde zaaije
men in het laatst van Maart of in het begin van April het zaad
in eene welbewerkte en voedzame aarde uit^ later de planten,
wanneer zij te digt mogten opkomen ter behoorlijke afistand oit
dunneode, waarna men behalve het rein houden de plant aan
de natuur kan overlaten.

In 1839 heeft geopprot eene groote menigte zaden van moes-
groenten uit China overgek^ragt en daar onder ook eene Ama-
rant y welke veel met de AmarantAus trioolorum overeen kwam ,
wanneer deze laatste namentlijk een weinig verkleurde en de
bladeren eene efféne groene of broin roode kleur aannemen. Deze
plant was zeer tak en bladrijk en overtrof in smaak de beste
Spinazie, weshalve dezelve door de Chinezen en Indianen ook
als zoodanig gebruikt werd , doch 1iet grootste bezwaar legen de
voortkweekiog er van bestaat daarin, dat het zaad zelfs in hel
Noorden van Frankrijk niet tot rijpheid komt.

De Amaranthus BtUum beeft eene verzachtende en week ma-
kende kracht en kan gestoofd onze spinazie vervangen, wordende
het als dan door de Portugezen , Bredoê genoemd. In SUezie
zegt TABERMAEiioifT wordt hct door/ de geringe standen als eene
lekkernij beschouwd.

De kracht van deze plant schijnt aan de ouden niet onbekend
geweest te zijn. Plinius althans maakt er gewag van , en in hei
boek De bon. vaiet, van bbss lezen vnj.

Ignavum sine honore ötitum , sine viribus f eshtr^
Hoc solum : ventrem guod bene de^ióat.

In de geneeskunde zelfe werd het vroeger schaars gebezigd en
ook is het in de veeartsenijkunde volgens scbwehkfkld slechts
in zeer enkele gevallen dienstig.

Digitized by VjOOQIC

ANANAS.
(Brcmelia AnanoB.)

De Amamas ook Pffnappei geoaamd , ooUeMt kareo gwbdiCs-
Baan èromeüs van den Zweedseheo geoaesbeer itonEuui ,
<a door zgne flora gothka Termaard is.

Dbcabdollb raagscliikt dit gewas onder het gezin der Br&me*
Ueées ea ubhaius onder de Uexandrut^ Monogynia^ met Im4
Mfolgende geslaehtkenmerk : De kelk driesplei^, en staat bo>
fea de Ymcht ; de bloem beefi drie bladeren , met booig Toereade
sdubben aan den Yoet; de bezie is driehokkig.

Dose yaste plant balioort in de Indêën , alwaar mtn op Js9a
100 ealbare eo in bet gehael meer dan 1000 plantsoorten kweekt ,
Afirièa en Zmid-AMerika te buis , werd door gokiaube beriuih
BBz i»B OTIBDO , goavemeor Tan het eiland St. Domingo, in 1535,
het oerst bekend , en is van daar in bet jaar 1690 naar Eurapm
oyerRebragt, en er met een goed gevolg aangekweekt. In 1711
pngkle dezelTe reeds in de BosUche tuin , in 1715 bereikte dese
vruefat in de yorstelijke tuin Ie Kastel hare volkomenheid, 'm
1718 is KALTscHMiDT to Bfeêiau in bare kweeking gelukkig ge-
slai^, en heeft eeoe proeve daarvan naar het keizerlijke bof
^Btooden. In betzelfde jaar heeft ook wiLmui de vink , in den
toin van den beer de la couar bij Leiden , 150 planten tot rijp-
beid gebragt, terwijl er in 1722 te L^zig in de Winkiersehe
tHB , eeoe roode ananas met twaalf kroonen gevonden werd.

Sedert de invoering in Frankrijk tot aan 1700 , werd de aaa-
Dt aldaar slechts in de koninklijke tuinen en in die van
aaBzienlijken gekweekt, doeh voldeed wegens bet ge-
brekkige et van, schaars aan de verwachting, en werd zel&
ti}deos de onlusten geheel weder verwaarloosd , en de wijze van
bcbandeliDg alleen door bdi tuinier op het kasteel van Chokff'
lé-Rai onder lodewuk XVI aan de vergetelheid ontrukt.

Onder lodewuk XVlIl met het behandeten der broeijerrjen te
VersaUieê belast , gaf hij in het kweeken der ananasplanten
onderrigt , en wel mot dat gevolg , dat de leerlingen den meester
weldra overtroffen. Na de invoering der thermosiphon (een ver-
wamingstoeatel door middel van kokend water door BOiniEiiAiii
uitgevonden , en in volle werking bij den Heer vau den bkahoe
Vtëckaerbeek (België), terw^l eene omslagüge beschrijving daar-

Digitized by VjOOQ IC

140

van, alsmede eeoe plaat desw^e te vinden zijn in het Joum.
(f Hort. Belg, 1850) , na de invoering dan daarvan zeggen wij ,
18 het kweeken der ananasplanten zeer veel verbeterd en in 1830
tot 1840 in Frankrijk tot eene hoogte opgevoerd welke niets
meer te wenschen overlaat.

Deöromelia of wilde ananas evenwel, die zeer menigvuldig,
op de zillige kusten van Guyana gevonden wordt , is eepe bosoh-
plant, welke men in de kolonie Suriname^ volgens teenstra
Zeilgras of Sin grassi noemt , waarschijnlijk naar het Engelsche
Silk of het Duitsche SeiL Dit gewas bevat eene groote hoeveel-
heid vezelen van de uitnemenste hoedanigheid , welke zelfs die
van den hennip en het vlas in fijnheid , duurzaamheid en sterkte
overtreffen. De Indianen in Nederlandse/^ Guyana ^ maken daar-
van zeer fijn en tevens sterk nelten garen , hengelüjnen , boog-
snoeren , drooglijnen , hangmatkoorden en zwaardere touwen ,
waar voor het zeer geschikt is. Het wederstaal den invloed van
lucht en water, wel driemaal zoo lang als het Europesche touw-
werk^ ook zoude men daarvan een uitmuntend fijn linnen kun-
nen weven , dat even als het touw , eene zijdeachtige glans zoude
verkrijgen. Volgens plumier, worden de bladvezelen van deze
wilde plant, met katoen vermengd en daarvan stoffen geweven,
terwijl er op de tentoonstelling te Londen^ 1851, een klee(i|je
van mousseline , uit den ananasplant vervaardigd , ter bezigtiging
was gesteld.

De bromeüa ananas heeft in hare gedaante veel van een dis-
tel met aloë bladeren, welke bladeren zeer langwerpig, smal,
doornig, getand, benedenwaarts gebogen en blaauwachtig zijn, en
in eene scherpe punt uiüoopen. Uit het midden van dezelve schiet
de rolronde bloem en vruchtsteng, ter hoogte van vier tot zes
pahnen, zij bloeit aarvormig, blaauw violet kleurig. De vrucht
bestaat in den vorm eener afgeronde bezie , is rondom beschermd ,
en bevat een groot aantal langwerpig ronde zaden al^ die eener
kanteloep , komkommer enz. De kleur der bessen , die zoo
digt bij eikanderen geplaatst xijn , dat zij een geheel schijnen
daar te stellen , zijn rood , geel , violetkleurig of zwart , en het
vleesch naar de verscheidenheid witaohtig of goud geeL De
geur der ananas is sterk, aangenaam en met die van geene
andere vrucht te vergelijken , de smaak is zoet zuur en vereenigd
zoo als men wil en volgens meriak die der aardbezie, framboos,
perzik en reinet-appel in zich, doch om welk alles te onder-
kennen men eene zeer fijne tong behoeft. Het sap is zoo bij-
tend of invretende, dat, wanneer men, zoo als unschoteii zegt »

Digitized by VjOOQIC

141

een mes daar insteekt en het er een dag of eene nacht inblij-
▼en laat^ het bijna zoo verre verteerd , als het er ingestoken is,
waarom Bonncs ten ernstigste aanmaant, deze vrucht met om-
zigtigfaeid te gebmiken. De grootte en vorm der vrucht is ver-
schillend, dat meer van het klimaat, dan wel van de verschei-
dolheid sdiijnt af te hangen, deelende rumpuics mede, dat deze
vracht in de Indie^ niet zelden een voet lang wordt en de dikte
van een menschen been verkrijgt. Boven de vrucht , draagt dit
gewas, eene fraaije bladkroon, waarvan de bladeren gelijkvor-
mig zijn aan de wortel bladeren, doch veel kleiner. Zij bloeit
bij de gewone behandeling niet voor dat de plant drie jaren
ood is.

Het spreekt nogthans van zelf, dal niet alle planten , dit in eene
ge^jke mate hebben, of eenen vasten tijd van vruchizetting, daar
er ook bij dit gewés , te dezen opzigte wel degelijk , een groot
verschil gevonden wordt.

Zoo b. V. behooren de gewone ananas en hare verscheiden-
beden, mede tot de vroegste, hoewel zij daarin nog door de Pro-
vidence , en de CEnvüie overtroffen worden , dan volgen de Cay-
ettne en hare verscheidenheden , terwijl tot de laatste soorten , de
OiMien die van Jamaica behooren.

De ananas welker kweeking veel zorg en oplettendheid ver-
etscht , kan door uüloopers , welke aan den voet der moederplant
ontspruiten, door de kroonen^ en somtijds ook door de kleine
wUpruiUseU^ welke nu en dan de bessen voortbrengen, verme-
nigvuldigd worden , even eens als dit gewas , ook door zaad kan
worden voortgekweekt , doch welke wijze van voortplanting, het
meest, ter verkrijging van nieuwe verscheidenheden wordt ge-
bezigd , naardien de zaaiplanten , vier of vijf jaren behoeven ,
eer zij vrucht geven. Ten einde krachtige uitloopen te verkrij-
gen, handele men op de navolgende wijze:

Zoodra men de oude planten van vrucht ontdaan heeft , neemt
men onder aan den stengel alle groote bladen , die de uitloo-
pers overschaduwen en te veel sappen opvoeren, weg, de uit-
loopers zelve aan de moederplant latende verblijven. In plaats
nu , van deze oude planten te verpotten , brengt men dezelve in-
tegendeel in den bak terug , wiens warmte men op nieuw op-
wekt , door een derde gedeelte versche run , tusschen de oude te
werken y wordende de oude stammen, alsnu eveogelijk de andere
befaand^d en eerst in de lente van hare wortel scheuten ontdaan.
Deze maatregel, welke de kweeking van dié plant natuurlijk
nog kostbaarder maakt , behoeft nogthans slechts dan plaats te

Digitized by VjOOQIC

142

hebben, waDDeer de uitloopere te jong xijn, om terstond van do
rooederplant geseheiden te worden. De krachtvollen todi neme
men dadelijk met de noodige voorzorg weg, dezelve van aDe
' rattende of beleedigde gedeelten ontdoende , door deze tot op het
gave aftesnijden, even eens als die onderste bladeren ^ welke in
het planten hinderlijk mogten zijn.

De kroonen neme men zoo nabij de vrucht weg als maar im-
mer mogelijk is y en wel door dezelve er af te draaijen , welke
veroorzaakte wonde, men daarna, zoo veel mogelijk glad en eflfen
snijdL Zoo wel de plant als de afgesnedene kroon brengt men
vervolgens op eene drooge beschaduwde plaats, waar men ze
van acht tot veertien dagen , doch steeds zóó lang blijven laat,
dat de wonden volkomen opgedroogd zijn, aangezien zonder
deze voorzorg de plant rotten zou.

Ten einde nu de ananassen te kunnen kweeken, is het na-
volgende eene volstrekte behoefte, zoo men namelijk, de latere
wijzen deswege niet volgen wiL

lo. geschikte grond. Deze bestaat uit gewone aarde , vrucht-
baren teelgrond en hei-aarde, welke men een jaar te voren
door eikanderen mengt en als dan op eenen hoop laat liggen,
welke hoop nogthans drie of vier malen des jaars wordt omge»
werkt, terwijl hoe ouder de grondsoorten zijn hoe beter het is.
De mestspeciey welke door deze zamengestelde aarde gewerkt
moet worden , dient zoo veel doenlijk doorlegen te zQn en moet
uit een mengsel van paarden-, koeijen-, schapen- en duivenmest
van bladeren poudreÜe of fabriekmest bestaan.

De aarde zoowel als de mestsoorten , moeten , hoewel voor hel
overige aan hA weder blootgesteld , evenwel tegen den regen be-
schermd worden , en nimmer te vochtig worden gebezigd.

Indien men evenwel niet in staat is, om zich alle deze stoffen
aan te schaffen , kan men ook een mengsel van gelijke deelen
goede tuinaarde, vergane paardenmest en. hei-aarde bezigen, ter-
wijl wanneer ook dit laatste nog mogt ontbreken , men met bijna
even goed gevolg , vergane bladeren bezigen kan.

2^. Ananas-potten moeten van eene langere gedaante dan de
gewone bloempotten zijn, en van onderen en boven bijna even-
wijdig. In den bodem moeten vijf ronde gaten en op de hoeken
vijf spleten zijn , hoewel ook in tijd van nood, gewone bloempotten
kunnen gebezigd worden. Van deze potten moeten er in drie
afionetingen voorradig wezen. De eersten moeten van drie tot vijf
Ned. duimen middellijn zijn , om daarin de uUtoopers , kroonen
en uUspmitseis over te brengen , de tweeden zeven of acht Ned.

Digitized by VjOOQIC

143

1, ter opname der gemartelde planten. Het derde tooH
behoeft ene middelli)o, Tan aobt of negen Ned. doiraen, voor de
vrudUéragienée ananaaplanten.

3*. Een broeibak ^ welke ter Yoortkweeking voldoende is, do<)h
aaogeiiea de daarin gekweekte ananassen alle op hetzelfde oogen-
Uft r^pen, zoo zal men by gebrek van broeiratnén en warme
katten , roor hei grootst gedeelte van het jaar , van deze voor-
trefieiöke vmchten verstoken zqo.

Ten eoMte desen bak of bakken daar te stellen , ddve meo in
daft gedeelte der tuin waar de grond het droogste is , eene groeve
VBB vier voelen diep en zeven en eene halve voet breed. De
kiigle die van het oosten naar het westen loopen moet , hangt
Btfsoriijk van de hoeveelheid af, die men kweeken wiL

Tegen de wanden van deze groeve metsele men eenen muor,
ter dikte van eenen voet, welke van voren^ dat is de zuiëzlfée
vier voet hoogte heelt , en dus met den buitengrond gelijk is , en
au de achi^zUde het noorden , zes en eeo halven voet , en dus
ï4wdnmg, dat de bak binnenwerks vijf en een halven voet breedte
everhoodt, welke maaUtaf als de voordeeligste aangenomen mag
werden. Aan een der eindeQ van deq bak, hetzij \txï oosten ^i
ten weaten^ brenge men eene kleine deur van achtUen duimen
breedte , waarnaar eene trap afdaalt , welke evenwel door lin-
■n of een slagdeur bedekt moet zijn , naardien anders bij regen
het water langs den trap vanden bak zoude iodriogen, dat noodwen*
digveroieden moet worden. Binnen in den Ifak make men van voren,
dal is aan de zuidzijde een pad ,- (er breedte van achttien duimen ,
dü door eene sehutting van hout of steeif ter hoogte van drie
voet van het andere gedeelte, dat nu nog vier voet breedte beeft ,
afecfaeidende. Onder dit pad brenge men de warmte leiders, van
we& eenen aard ook aan, naardien eene dusdanige verwarming
envermijdel^ is, wanneer de warme kasten ontbreken, waarna
de gebeele bak met gewone broeiramen gedekt wordt De bak
aldos gereed zijnde wordt op een tweederde of drievierde ge-
deelte der hoogte, met broeijende ezels-, paarden-, of muilezeis-
mest, waardoor naar gelang der omstandigheden oude dong van
eiken en haagbeuken bladeren gewerkt zijn, gevuld, welke bedding
men goed omzet en 'daarna wel aanstampt om dezelve denoodige
vastheid te geven. . Op deze bedding nu wordt zoo veel run ge-
bragt als voldoende is, om de potten er in te plaatsen zonder dat
de bodems roei den mest in aanraking komen. Somtijds bezigt
meo nieuwe run (dat is dezulke die nog niet gebezigd is) of
nieuwe roet oude vermengd, hetgeen van omstandigheden afhangt,
waarop wij later terug zullen komen.

Digitized by VjOOQIC

144

De brodramen welke zes voeten lang en vier breed dianet
te zijn y moeten in eene beschutting omvat wezen , naar de boog;!^
der planten geSvenredigd , terwijl de hjelling der ramen dezelfö^
aJs die van den bak behoort te zijn.

Wat de warme of stookkas aanbelangt, deze wordt op di
algemeene en bekende wijze daargesteld , waarom wij hét over
bodig aehten hierover in het breede uit te wijden.

De ananasplanten worden tweemalen gepoot , de éérste maai
om haar te doen wortelen , en de tweede maal om haar tot vrucht-
zetting te brengen, in de veronderstelling, namelijk, dat men
haar het tweede jaar vrucht wil doen dragen , want indien men
de planten langer zonder vrucht over houden wil , moet men de-
zelve ieder Jaar verplanten, omdat het niet de ouderdom van
het gewas is, zoo als men verkeerdelijk) waant, maar wel de
kracht der plant, waarvan de vruchtzetting afhangt , doch ge-
woonlijk worden de potten eerst het derde jaAr voor goed ^eplsiatsU

Het potten der uitloopers , kroonen en uitspruUsels , heelt ge-
woonlijk plaats wanneer de vrucht eetbaar is , dat is , van Junü
tot October , of van Februarij tot Mei van 'het vorige jaar indien
de plantjes zwak zijn. Naar gelang de grootte der planten neme
men potten van drie tot zeven duimen middellijn. Op den bo-
dem daarvan legge men eene bedding grof zand , of verbrijzelde
oesterschelpen en wel ter dikte van vier streepen lot eene duim
in evenredigheid der potten. Hierop werpe men eene handvol
doorlegene koedong , voor een derde gedeelte met fabriekmest of
poudrette vermengt, waarna de potten met meerdere of min-
dere voedzame aarde (welke reeds omschreven is) naar de
krachtige gesteldheid der planten geschoeid , worden aangevuld.

De kroonen^ uitspruUsels en zwakke wortelscheuten ^ daar-
entegen behoeven een mengel van gelijke deelen aarde en mest ,
welke aldus zamengesteld is : wat de grond aanbelangt , een
derde deel gewone aarde , een derde goede teel- of tuingrond
en een derde hei-aarde , en de mest uit half vergane paardenmest,
een vierde doorlegene koedong , een vierde doorlegene schapen-
mest , of bladeren , of duivenmest bestaande.

Zijn de uitloopers daarentegen krachtvol , dan neemt men voor
twee derde gedeelten gewonen grond en voor een zesde gedeelte
teelgrond en hei-aarde, doch de mest blijft dezelfde, als die zoo
even opgegeven is.

In het midden der pot make men door middel van de hand ,
dat is door de vingers en duim gestrekt en gesloten te houden ,
een gat, waarin men zeer Qjn en zeer droog zand werpt, in welk

Digitized by VjOOQIC

145

und mea de kroooeo of uiüoopers zoo diep plaatst , dat het
eerste of onderste blad , zich ongehinderd ontwikkelen kan , dat
wU zeggen, op eene diepte van ongeveer een duim tot vijftien
strepen, de aarde rondom wel aandrukkende, ten einde de
scbeot zieh goed kunne staande houden , en men van den aanslag
des te meer verzekerd zij. Vóór dit alles brenge men eenen bak
in gereedheid y ter warmte van dertig tot tweeen dertig graden ,
volgens den thermometer van réaumub, in dezen plaatse men de pot-
ten roet de jeugdige planten en wel zoo verre onderling verwijderd,
dat zij eikanderen in den groei niet kunnen hinderen , noch spilltg
opschieten en zoo digt mogelijk aan de ramen, waardoor het aan^
ÜMM bevorderd wordt , evenwel zorg dragende , dat de bladeren
de glazen oiet aanraken , die als dan de vochtigheid zouden op-
slorpen, welke zich des nachts door de warmte tegen de gla-
zen ontwikkelt en de waterdroppen naar het hart der plant
afleiden en dezelve doen rotten. Door middel van doek , stroo ,
of rietmatten, welke men al naar gelang de zon minder of
meerder fel schijnt, wegneemt en plaatst, wordt in de bakken,
eene warmte van achttien tot vier en twintig graden onderhou-
den en wel zoo lang , tot dat de planten geworteld zijn. Het
is zeer zelden , dat men dezelve vóór den twintigsten dag na de
oitpottog , en dan nog wel in eene kleine hoeveelheid , bevochtigt ,
en ook nog dan eerst, wanneer men zeker is, dat de planten ge-
worteld zijn, aangezien men vóór dien tijd, zich ten strengste,
van alle bevochtiging onthoudde, zoo niet de grond ten eenemale
mogt oitgedroogd zijn. Hoe meer de wortels in getal en kracht
toenemen , boe sterker de begieting moet plaats hebben , voor
het overige worden zij als alle teedere uitheemsche gewassen
behandeld, waarmede wij te kennen willen geven, dat, wanneer
de planten in vollen groei zijn , men dezelve langzamerhand aan
de boitenlucht gewenne en hen daaraan telken reize, als de
weersgesteldheid zulks toelaat, blootstelle. Schijnt de zon te
sterk, dan moeten de broeiramen gedekt worden (over welk
dekken later); want bij gebreke van dien, zullen de bladeren
weldra roodachtig worden, terwijl, wanneer de planten eens die
kleur aangenomen hebben, dat het eerste ieeken van ziekelijk-
heid is, meo veel moeite zal hebben, dezelve het vorige groen te
doen herkri^en. De jonge plan^es moeten steeds tot zij vol-
komen geworteld zijn , tegen de zonnestralen gedekt blijven. De
opg^evene wijze van kweeking, volge men tot in het midden
van Sovember^ het tijdstip, dat de potten in de ananasbakken
of étookkassen worden overgebragt.

Digitized by VjOOQIC

""W

146

Het planten of verpotten der geheel ontwikkelde planten , kan
van maand tot maand [plaats hebben, en wel, van den 15 Jan-
uarij tot den 15 AprU^ zijnde dit verpotten het beste middel,
om het vrucht zetten te vertragen en deze opvolgenderwijze te
verkrijgen. In den opgegeven tusschentijd , kanoen ook de
zwakke uitloopers, van het vorige jaar verplant wórden. De ver-
potting der éérsten kan op drie wijzen plaats hebben.

V. Zonder wortel. Men neemt alsdan de plant uit den pot ,
scheidt alle aarde van de wortels af, welke men tot nabij den
hals (nodus vitalis) afsnijd, het gewas daarna van al het rot-
tende gedeelte ontdoende. De aldus gehavende plant, wordt op
eene drooge plaats gebragt, en de wonde ter heeling naar de
zon gekeerd , waar men dezelve , van vier en twintig uren tot
vijf of zes dagen blijven laat, als hangende dit, van het meer of
minder droogende weder éf.

2°. Mei den wortel. Deze planten worden even als de voor-
gaande, met alle omzigtigfaeid van de aarde ontdaan, doch
in plaats van derzelver wortels af te snijden, neemt men slechts
de doode en ziekelijke weg, wel zorg dragende de andere on-
aangeroerd te laten , waarna de herpotting plaats heeft

3^ Met de kluit. Deze dient men zoo voorzigtig mogelijk
uit den pot te ligten, op dat de aarde, welke de wortels omgeefk ,
niet loslate. Met deze kluit brengt men de plant in eenen anderen
pot over, welke vervolgens met eene krachtiger aarde wordt
aangevuld. Het zijn alleen die planten , welke zich tot vnicht-
geving beginnen te zetten, welke men roet den wortel en met
de kluit verzet , vertragende de éérste handelwijze de groei van
het gewas het meest, de tweede minder, en de derde slechts
zeer weinig.

In alle gevallen moet men vóór het herplanten , de bladeren
naauwkeurig van alle onreinheid zuiveren, de rottende of ver-
droogde wegnemen , even als die , welke door eene kwalijke
stand in het planten hinderlijk zouden zijn. Tevens drage men
zorg, door middel van een plat houtje, al het ongedierte van
de bladeren te verwijderen, welke zuivering het best, op eene
verwijderde plaats geschiedt , opdat het ongedierte niet op nieuw
den bak of kas indringe. Sommigen wasschen de bladeren met
eene spons af, dqch dit is verkeerd, want daardoor worden
deze van haar blaauwgroen waas ontdaan, hetwelk de plant
doet lijden , en waarom het beter is dezelve met eenen gieter ,
waarvan de gaten zeer klein zijn te besproeijen. Tegen de insec-
ten , bezigt men het best , een mengsel van ascb en bloem van

Digitized by VjOOQIC

147

zw«Tei ^ waamede bmd de bladeren bestrooit dat door de voch-
tif^Kid Cf op Tast kleeft

Ycrre%a» Deme men , naar de planten geëyenredigde potten
en wd deuilken , die eene middellijn Tan zeven tot negen duimen
Meen, welke nnen Tolt en waarin men de 'planten plaatst,
beide op acne wijze, welke wij reeds omschreven hebben. In-
dKn dóe planting yroeg in bet voorjaar plaats beeft , moet men
noodwendig 5 de' potten drie of vier dagen, te voren, in den runbak
pbatsen, ten einde het mengsel te verwarmen waarmede zij
gevold zijn, wordende de gewortelde en met de khdt te ver-
potene plaoteny op dezelfde wijze, als andere teedere vetplanten
behMideld. De laatste, moeten sleehts schaars bevochtigd wor-
den , bijaldien de grond droog is , van ^elke besproeijing men
zicfa (m bet tegenovergestelde geval nogthaos onthoude , terwijl
die, aan welke men de wortel ontnomen beeft, eerst na verloop
der wortelacbieting vocht behoeven.

feertien dagen , of drie weken , vóór dat deze verpolting plaats
heeft, moet men den t>ak in gereedheid brengen , en wel met eene
bedding, van een derde gedeelte nieowe mest, een derde oude,
en een derde drooge bladeren , wel vermengd en door eikande-
ren gewerkt Dit gedaan zijnde, wacht men met de run, tot
dat deze bedding, hare eerste hitte verloren heeft, welke er als
dm iogebragt wordt , en waarin bij de noodige broeijing , de
potten geplaatst worden. Om zich van den wamtegraad te over-
tuigen, petle men de bedding van tijd tot tijd, en wel door
naddel van eenen thermometer, welke men , ter diepte van eenen
voet in de mn steekt en zoo deze , van dertig tot vijf en dertig
graden warmte toekent , plaatst men de potten er in , want in-
ifoi de broeijing te sterk ware, zouden de jonge vezel Ijes
van die planten gevaar loopen te verbranden, die zonder wortel
verpoot warmi; later den bak op eene warmte van twaalf tot
vijftien graden ^oodende en de .'regelmatige groei , zal in twintig
dagen plaats hebben.

b de zon fel en brandend, dan dekke men de ramen door
doek , OOI den brand te voorkomen , terwijl men alle avonden tot
aan de maand Junij toe , de glazen met stroo , riet of zooge-
naamde rolroatten moet dekken, om de nachthicht te beletten
den bak in te dringen, de stammen van tijd tot tijd een wei-
nig bevoebtigende , zonder evenwel de bladen nat te maken.
Wanneer de groei volkomen is, en wel in de maanden Juni)\
JuSi. en Augustus , bedient men zieh van eene pijp met zeer
Idefne gaatjes, welke naaaw sluitende aan de spuit aangebragt

Digitized by VjOOQIC

148

is , door welk middel men de geheele plant besproeit , ten einde
de bladeren te zuiveren en te verfrissohen , welke bevochtiging
tot in het begin van Sepiemèer vooridauri^ na welken tijd men
de bladeren niet meer bevochtigen moet.

Het kweeken der ananas planten, moet uit een tweeledig oog-
punt beschouwd worden , als hebbende het ééne betrekking , op
de krachfvoile groei van het gewas , en het andere , op de vruefU
zetting der plant.

Ten einde de krachtvoUe groei te bevorderen, moet men
zoo wel op de zomer- als u*m/^-behandeling acht slaan.

Zomer behandeling. Wij hebben gezegd , hoe men zich met be-
trekking tot de kroonen , uilloopers en uitspruitselê te gedragen
hebbe , van af den tijd der planting , tot aan de eerste vorst toe ,
maar dit heeft alleen be(rekking op diegene , welke van Julij tot
Augustus gepoot waren , daar zij , die sedert de lente gepoot wa-
ren , even als de goed gewortelde kunnen behandeld worden ;
bestaande de algemeene regelen nu in de navolgende: Men geve
de planten zoo veel mogelijk lucht , dat natuurlijk van de meer-
der of minder gunstige weersgesteldheid afhangt. Van tijd tot tijd
peile men de bedding van den bak, om zich van de vereischte warmte
te verzekeren. Men trachte zoo veel mogelijk , de vochtigheid uit
den bak te weeren en zoo dezelve er mogt ingedrongen zijn, dan
stelle men , wanneer de dagen op het heetste zijn , den bak aan
de lucht bloot , om de beddiog te doen uitzweeten. Steeds wake
men tegen de schadelijke insecten, die planten eene spoedige
hulp verleeneode , dewelke zulks mogten vorderen. Zoo spoedig
eene ananasplant ziekelijk wordt , verpotte men dezelve , de wor-
tel als dan naauvrkeurig onderzoekende, en alle rottende deelen
tot op het leven afsnijdende , waarna men de wonden laat opdroo-
gen en dezelve van het ziekelijke ontdaan herplant. In Augustus
of een weinig eerder of later , al naar gelang de warmte van den
bak, neemt men alle potten uit> ten einde de hitte te hernieuwen.
Heeft deze verrigting in het begin van Augustus of een weinig
eerder plaats, dan voege men voor de helft nieuwe run bij de
oude , hetwelk onder een vermengd wordt , waardoor de warmte
op nieuw , gedurende twee of derde halve maand onderhouden
zal worden , doch geschiedt het in het inidden der maand , of wat
later, dan voege men er slechts een derde of vierde gedeelte
nieuwe run bij , hetwelk de warmte dan anderhalve maand onder-
houden zal. Deze hernieuwingen moeten met den noodigen spoed
plaats hebben , daar de als dan builen den bak gebragte planten
anders zouden lijden. Wanneer de bak als nu te sterk mogt

Digitized by VjOOQIC

149

brociiai , hetwelk de wortels der planten Terbranden zou , plaatse
men de potten slechts ter halver wege in de ran en tot zoo lang
de warmte tot de yereisohte graden ^ welke reeds kenbaar zijn ,
Termfliderd is.

IVmierèehandeling. Op het einde van September^ of in het be-
gin van Ocloèer^ kieze men eenen dag uit , waarop de zonnestralen
nog eenige warmte geven, als wanneer men de planten uit den
bak en trekkas , in de stookkas overbrengt , dezelve alsdah even
ds de andere vetplanten behandelende. Bij gebrek van eene
stookkas, volle men den bak op nieuw, met eene bedding, die
vijftieo of twintig dagen vroege In gereedheid gebragt is, en uit
hit navolgende moet zamengesteld zijn : nieuwe , drooge , kraoht-
voDe mest, waardoor voor een derde gedeelte drooge bladeren,
ter opslorping der vochtigheid, gewerkt zijn; hiermede wordt
de bak zoo hoog mogelijk opgevuld, naardien het gedurende
den winter genoegzaam bezinkt , waarop eene laag ter helft nieuwe
en ter helft oude ran , dooreen gewerkt , aangebragt wordt ,
welke roD evenwel, eenigen tijd, in de zon gedroogd moet zijn,
of zoo het weder zulks niet gedoogt, op eene luchtige plaats ,
uitgespreid moet zijn geweest.

De bevochtiging dient nu met behoedzaamheid te geschieden en
wd zoo , dat men noch de bladeren , noch de harten der planten
bevodktigt, hetwelk het gewas, onvermijdelijk zoude doen rotten,
en waarom men zich van eenen gieter , met eene naauw toe toe-
pende pijp voorziet. Zoo ras de vorst invalt, houdt het dage-
fijksobe luchten , alsmede het bieten op , ten zij de geheele
oitdroc^iDg der grond , eene kleine bevochtiging mogt vorderen ,
hoewel twee of drie watergevingen , in den winter^ gewoonlijk
voldoende zijn. Twee malen in iedere vier-en-twintig uren,
raadplege men den thermometer, die in den bak aanwezig moet
wezen , en welke steeds , acht of tien graden , voor de gewone
planten teekenen moet, doch twaalf of vijftien, voor de vrucht
dragende , terwijl , wanneer de broeijing desyrege te zwak
mogt zijn , men met stooken een aanvang maken moet.

Mogt , hetgeen wrj nogthans niet gelooven dat in ons Vaderland
spoedig plaats zal hebben, de thermometer in de buitenlucht in
eenige oren tot zes , zeven of acht graden klimmen , dan haasle
men zich, de planten lucht te geven. Is de vorst sterk, dan
l>lijven de ramen steeds gedekt , door haren- of rietmatten , welke
men wegneemt of plaatst , naar gelang het weder , en waarmede
men des avonds, tot aan de lente volhoudt.

Behandeling der ananas, gedurende hare vruc/Uzetting.

Digitized by VjOOQIC

150

Iedere goed gekweekte pUot, het zij ééo, of drie jereo oud,
kan bij eeoe voegzame kweeklog vrucht dragen.

Te dien einde brenge men in Maart eenen bak in gereedheid,
op dezelfde wijze, als wij voor de winterbehandeling hebben
opgegeven, doch nu bezige men de sterkst broeijende meet,
welke door enkel nieuwe run gedekt wordt. Op die wijze
trachte men eene warmte van dertig tot vijf en dertig graden
te onderhouden , doch zoo de bedding daartoe niet krachtig ge-
noeg is , moet er gestookt worden. Op deze wgzê zullen de
planten zich spoedig tot vruchtgeving zetten. Het éérste teeken
daarvan is, dat de onderste bladeren een weinig beginnen te
zakken en de plant zich in het hart een weinig opent , waarna
de vrucht al spoedig, in het midden der piant, ter grootte van
eenen nagel zigtbaar wordt Zoodra de steng b<^int op te schie-
ten, wordt de vrucht rondaohtiger met puntige blaadjes , van
welke sommige roodachtig, andere wit zijn. Nadat de vrucht,
de omvang van eene okkernoot erlangd heeft, hetgeen gewoon-
lijk in eene maand plaats grijpt, komt uit lederen knobbel, een
langachtig drie;bladig spits-toeloopend bloempje, zijnde die der
gewone lichtblaauw, der roode donkerblaauw en van anderen
wederom violètkleurig. Dit bloempje, dat aanblijvend is, ver-
droogt, naar gelang den groei der vrucht, later slechts eenige
sporen daarvan achter latende. Gedurende den bloeitijd begiete
men, maar besproeije men de planten niet, en onderboude men
naauwlettend vijf-en-twintig tot dertig graden warmte; maar zoo
spoedig de vruohtzetting heeft plaats gehad, begint de besproei-
jing, waarmede men reeds in half Mei een aanv«ng heeft kan-
nen nemen, evenwel zorgdragende de bedding zoo min moge- -
lijk te bevochtigen , waardoor de wanntegraad verminderen
zoude.

Wanneer de weersgesteldheid warm wordt en men meer luch-
ten kan , moet men ook de bevochtiging vomenigvuldigen , daar
toe voor de vruchtdragende planten taauw water bezigende.

Wanneer de rijpheid der vrucht aanstaande is en wel veertien
dagen of drie weken vóór dien tijd , vermindere men het bevoch-
tigen, hetwelk de vrucht te waterachtig zoude doen worden, en
veel van hare geur benemen.

Vreest men te veel vruchten op eens te erlangen, dat niette-
genstaande de opgegevene voorzorg geschieden kan , dan is zulks
evenwtl nog gemakkelijk te voorkomen en wel door vijftien gra-
den warmte aan die te geven , welke men f>ertragen wil , door
dezelve gedurende de grootste hittf, roet rietmatten te dekken.

Digitized by VjOOQIC

151

co nMer ém de andera te luebteo, of wel deor een gedeelte » der
bak-wannle te laten ootsoappeo; wil raeo daareategeii vervroe-
gatj dm handele meo juist op eene tegeoovergertelde wijie en
oBderftoade meo de warmte op achlüeo gradeo.

De rijpheid der vrucht keomerkt zich door de kleur, maar
beter oog , door de eigeodoromelijke geur , welke kq ala dan van
oflb geeft.

Hoe wel wij , zoo Teel ons doeolijk is , getracht hebbeo ook voor
ém ookoodigsteo zelfe , het kweeken der aoanasplanten beTattelQk
ie OMkeo, zoo zullen wij ten overvloede, de handelwijze medt-
deeicB, vdgeoa den sebrijver van de jaarboekies Flora , te meer ,
ëaar dit bijna een uittreksel van het medegedeelde beeteo raag.
De aoaoasplant vordert eeoe vette, niet al te losse, een jaar
Ie veren toebereide, en wel doorwerkte aarde, zameogeateld oit
vglIieB deeleo vruchtbare niet te vaste klei, vgf eo twintig dee-
Ica heiaarde, of bij ontstentenis van dezelve, geheel vergane blad-
aarde , varmengd met vruchtbaren tuiogrond , vijftien deelen oude ,
geheel vergane koemest , en tien deelen tot aarde vergane paar-
dcooiest, de planten worden in middelmatig groote bloempotten
gezet, c|> den bodem met een laagje kalkpuin, ter dikte van een
vinger breed , belegd ; de planten worden jaarlijks , met de kluit ,
ia grootere potten geplant, die van drie jaren, welke vracht moe-
ten dragen m de grootste, welke ten miosle eene doorsnede van
eogeveer twee en een halve pahn van boven en eene diepte van
nria drie palmen moeten hebben«

Dea winters worden de ananassen in bijzonder daartoe ge-
boawde eo ingerigta stookkassen gehouden , die door mest , run
en vaontoking, of neg beter, in plaats van het laatste, door
slaom verwarmd wor^, eo waarvan de ramen bijna regtstan-
<fig üjn, om des te beier de zonnestralen te kunnen opvangen;
des xooMTS worden zij gebragt in daartoe gemetselde ananas-bak-
ken, waarvan de ramen eeoe helling hebben , van een op zes, en
éêt door mest eo ruo verwarmd wordeo. lo de kistingen der broei-
kasseo, wordt eene laag goede broeijende paardenmest gebragt,
ter hoogte van drie palmen , en waarop de versche run , tot de
hoegle vao ééoe el ; deze kas wordt in het laaUt van September
bereid y en als de ruo goed aan het broeijeo is, in Ociober ^
daar in de planten overgebragt ; bij strenge winUrs wordt het
dikwijls noodzakelijk, de mest en run te vernieuwen of de
laatste op te scbndden en met versche te vermengen, waartoe
een zonnige dag wordt waargenomen; de warmte moet in deze
kas, nooit lager dan zestien graden boven nul dalen, en niet

Digitized by VjOOQIC

162

hooger, dan vier en twintig graden rijzen ; eene gemiddelde warmte
van twintig graden is meest doelmatig.

De ananasbakken , worden in het begin van lAprtl gereed ge-
maakt; de onderste laag bestaat uit goed broeijende paardemest,
ter dikte van drie , en daarop eene laag run , ter hoogte van tien
of twaalf palmen ; als de run goed broeit , met half Apri/ , of
in het laatste dier maand , worden daarin de ananasplanten
overgebragt; de warmte moet in deze bakken niet dalen bene-
den de acht en twintig graden , en kan tot acht en dertig gra-
den rijzen ; de meeste warmte wordt gevorderd , als de vruchten
opschieten. De vernieuwing der run, geheel of gedeeltelijk bij
verminderende warmte , is somtijds noodzakelijk , het is doel-
matig, den bak in twee of meer bakken te verdeelend of twee of
meer bakken te hebben , ten einde niet alleen de vrucht dra-
gende planten , die de meeste warmte vorderen , afzonderlijk te
houden , maar om ook latere vruchten te bekomen. De vruch-
ten, die men later verlangt, worden in bakken geplaatst, waarin
de warmte minder is; de bakken moeten tot in JunO\ tegen de
nachtkoude , met /rietmatten gedekt worden ; en als men de ana-
nassen , eerst in de bakken brengt , is het noodzakelijk , dezelve
op het midden van den dag , bij feilen zonneschijn , min of meer
te beschaduwen. Een Engelsch kweeker daarentegen, die zijne
ananasplanten, met de kluit van het eiland Anügoa verkrijgt,
en bedenkende, dat de vrucht in deAniiilefi^ op onbeschaduwde
plaatsen gekweekt wordt, bedekt de glazen der bakken ook bij
de felste zonneschijn niet, de planten daarentegen naar behoo-
ren bevochtigende , terwijl volgens zijne verklaring, de dusdanig
gekweekte vruchten , oneindig beter waren dan die , welke in bak-
ken waren geplaatst, welkers glazen men tegen de zonnestralen
gedekt had. Journ. (fHarÜe. prat. 1850.

Ananas moet in den winter weinig water hebben, doch
vordert meer vocht in den zomer ; bij de begieling moet men
wel zorg dragen , dat het water niet in het hart der plant komt ,
dewijl zulks verrotting konde veroorzaken ; het water , waarmede
de begieting plaats heeft, moet in een ton, in de kas of den bak
zelven geplaatst worden , om eene doelmatige (warmtegraad te
verkrijgen.

Zoo dikwijls de weersgesteldheid zulks toelaat, moeten de
kassen en bakken, vooral de laatsten, gelucht worden, evenwel
zorg dragende, dat de warmte nooit vermindere,' beneden de
hierboven opgegevene graden, en dat geene koude togten kun-
nen binnen dringen.

Digitized by VjOOQIC

16S

De MD- es tw6i(iarige ananasplantan , Tordereo mti zoo Teel
warmte, ab de driejarige Tmchtdrageiide , zij kaïmen met eeoe
veraBiderde warmte , vao vij( gradeo , gekweekt eo oTergekoo-
den worden.

De planten moeten zoo dikwijls mogelijk nagezieo en van
dorre eo verrotte bladeren en schadelijk ongedierte gezaiferd
wordoi; aüe nalatigheid m dit geval, doet de plant kwijnen en
sterren.

De Toortteling der ananassen geschiedt door de uUspruUieit^
éÊt Tan Aprü tot in Jul{;\ naarmate zij genoegzame sterkte
hebben, van de moederplant afgescheiden, en nadat de wonden
eeoige dagen gedroogd zijn; in a&ooderiijke kleine potten ge-
plaatst worden; hierin büJTen zij tot in Augusiuf en worden
dan in grootere potten geplant ; gelijke voortteling geschiedt
door de afgesneden bladkroonen^ die echter wel drie weken
(froog gehouden konneo worden, alvorens te planten; men be-
waart de eene en andere, tot den tijd der planting, op eene
drooge en warme plaats, eo zij worden ybbv de planting, ter
hoogte van twee vingers breedte, van bladeren gezuiverd. De
aerde , voor de jonge planten , wordt gewoonlijk ligter genomen ,
dan die, voor de volwassene, en tot dat einde vermengt men
daarmede, een zesde gedeelte goed, zuiver duinzand; meermolm
kan hiertoe ook met vrucht gebezigd worden. Men moet niet
verzuimen , de jonge planten te beschaduwen , tot dat zij gewor-
teld zijn; om dezelve goed aan den gang te brengen, is eene
warmte van acht en dertig tot veertig graden meestal doelmatig.

De bloeitijd der ananassen valt van Februari tot April in ,
de vruchten zijn gewoonlijk rijp , van Junü tot October , naar
mate , van het meer of minder gunstig jaargetijde en de meer-
dere of mindere warmte der bakken.

Yermogende liefhebbers, die eene Ananas-k weekerij willen
aanleggen en zoo wel dadelijk , als bij opvolging , daarvan genot
wffien hebben , handelen doelmatig , door een gelijk aantal één —
twee — en driejarige planten , bij de kweekers aan te koopen en
dezelve op de voorschreveoe wijze te behandelen ; eenmaal in het
bezit van een genoegzaam aantal planten zijnde , kan door voort -
kweeking derzelven , met ruimte in de behoefte voorzien worden.

Als de ananas -kassen of bakken groot genoeg zijn, kunnen
dezdve ook dienen , tot aankweeking van zoodanige Ooët' en Wesh
Indische heesters en planten , die eene hooge warmte vorderen ,
gelijk bijvoorbeeld : de Oardnia mangoêlana , de Cactus gran-
difionu en specmissimus en anderen.

Digitized by VjOOQIC

154

ta Engeiandf volgt men thans vrij algemeen , de kweeking van

HAMtLTOIf.

Het groot Tersohil, van deze wijze en die, welke tot nog toe
het meest gevolgd wordt, bestaat reeds terstond daarin, dat men
de planten niet door de Truchtkroonen , noch door ailloopers ^ van
de reeds vrucht gegeven hebbende moederplanten voortkweekt ,
maar dit gewas, als eene vaste plant behandeld, en welke het
ook inderdaad is. De stengels die vrucht gedragen hebben , wor-
den afgesneden, namelijk dan, wanneer de uitloopers of zijtakken,
welke de eerste moeten vervangen, zich zoo veel ontwikkeld
hebben , dat het wegnemen der hoofdstengel , daar aan geen na-
deel meer kan toebrengen. De moederplanten zelve, staan inden
vollen grond, in eene bekisting, welke in het midden der kas
geplaatst ^ is , en worden niet in potten gekweekt, men doet
dezelve niet van plaats veranderen, en laat de wortels onge-
moeit, hoe de plant ook groeije en hoe vele uitloopers er ook
mogten ontspruiten. In plaats van de warmte der grond, door
kunstmiddelen op te wekken, zoo vergenoegt men zich, ook
voor dat gewas, met de gewone warmte, welke er in de kas
gevonden wordt. Gedurende de wintermaanden laat men de
planten bijna aan zich zelven oter , met uitzondering van die ,
welke in den winter vrucht beginnen te zetten.

Deze handelwijze, kan evenwel kwalijk, op die soorten worden
toegepast, die te veel uitloopers of zijtakken voortbrengen, naar-
dien het wegnemen daarvan , te vele wonden zoude veroorzaken
en nadeelig op de overblijvende stengen werken. Van daar dan
ook, dat deze kweekwijze zich moet bepalen, bij de ananas van
Jamaika en van Cayenne welke slechts een of twee uitloopers
geven. Wanneer de nieuwe stengel , ter behoorlijke hoogte opge-
schoten is , doet men best , de bladeren der , om ons zoo uit te
drukken , oude plant , in bundels zamen te binden , opdat het de
vruchtzettende stengel noch aan lucht, noch aan licht ontbreke,
en welke eenvoudige handelwijze , sterke, welige, milddragende
planten oplevert, welke voor het overige niets meer behoeven ,
dan van eene begieting met opgeloste guano of duivenmest,
of bij gebreke van dien , met vloeibare bokken en schapen mest.

De Oardeners ehronicle deelt een berigt van j. bakkes te ^-
nwuth in Deoonshire; over het kweeken der ananas-planteo in
de vrije lucht mede, en welke zelfs ook dan nog, eene meer ze-
kere uitkomst dan de komkommer zoude opleveren!

Op den 12 Mei 1848 namelijk , werd eene zekere hoeveelheid
ananas-planten, die vrucht toonden, zoowel als die, welke uit»

Digitized by VjOOQIC

15S

fSjMoék wareo , uit den ImIl genomen , waarin zij den winter
badden doorgebragt , zonder eene andere warmte , dan die, welke
door iiladeren en rottende stoffen TeroonsaaiU werd, en welke
warmi^aad , gedurende den winter en in de voorjaars maanden,
aimaier hooger dan. Tan 10^ tot 15*, op den honderdgradigen
tkerraoraeCer geweest was , terwijl er bovendien des naobts zoo
wel als des daags gelucht werd*

fai bet Zmide^'i gelegen rabat, Tan den* moestuin, werd eene
sfcaf gegraTen en met een walletje or dijk omgeren , om de plan-
tan die daar ingeplaatst moeten worden, tegen den wind te be-

De potten, waarin de ananassen stonden, werden ieder op drie
baksteenen , die in eenen driehoek , op derzelver kanten waren ge-
steld, gez^ , om den afloop van het water te verzekeren ; de ruimte
tosscbea de potten, werd met half verteerd blad, tot de randen
toe gevold. Door de menigvuldige regens , die er toen gevallen
zgn , is de warmte dezer bladeren niet hooger geweest , dan van
den omgevenden grond, die evenwel het omkantelen der potten
voorkwamen. Het weder bleef donker, koud en regenachtig,
ea op 1. Julif vond men des morgens om zes uur, ijs op deze
plaats ; ook in September^ werden verscheidene vriezende morgens
opgemerkt, waardoor de DahMs^ Pelargonium's ^ Heliotropen
ea andere planten werden aangedaan , en nogthans kregen de ana-
aassen weinig letsel en bleven buiten verwachting zwellen. De
oftk>oper8 groeiden sterk en werden in de eerste week van Oc-
toèer van de rooederplanten a%enomen. Negen van de in dezen
zomer buiten alj^neden vruchten, waren van uitloopers her-
komstag, die in October 1847 van planten waren afgenomen , die
in de opene lucht vracht gegeven hadden. In den laatsten zomer
werden er van den 1. Julü tot in October vrachten ter zwaarte
van 4--6 Eogelsche ponden ingeoogst, welke uitkomst in 1847 ,
een gunstiger zomer, nog oneindig beter was.

Al de buiten geteelde planten, hadden fraaije, kleine, goed
gevormde kroonen , die zeer uitmuntten boven de lange en losse
kroonen , der onder glas gehoudene planten. Ik heb altijd , zegt
de verslaggever , veel tegen die opgeschotene kroonen gehad , en
zoodra er eene dreigde door te gaan, werdt zij stelsebnatig en
zorgvuldig gestuit, op eene zoodanige wijze, dat een ongeoefend
oog , geene verminking konde bemerken , doch de kleinheid der
kroonen m^ner ananassen bleef niet onopgemerkt, en nimmer
eoi gdwim willende maken , van mijne handelingen , maakte ik
none kweekw^jze bekend. Deze ecWer ondervond veel tegea-

Digitized by VjOOQIC

156

spraak, sommigen zeiden, dat er bij het stuiten der kroonen
zich steeds uitloopers in iedere bladoksel vormden y daar mij .dit
nimmer overkwam , moet zalks van andere omstandigheden af-
gehangen hebben.

Nu echter heb ik dat verkregen, waarnaar ik verlangd heb,
namentlijk eene kweekwijze « om ten allen tijde ananassen met
kleine kroonen , zonder behulp van uitnijping of stuiting , te ver-
krijgen, met vruchten \ol sap, dat er uitloopt , en die zwaarder
wegen, dan men op het oog zou wanen.

Het middel, waardoor men dit verkrijgen kan, bestaat in de
geringe warmte van den grond of kisting , volkomene drainering,
grove en luchtige aardstoffen in potten en geene bemesting , dan
somtijds eene begieting met gier. De warmte moet ook steeds
geëvenredigd zijn, naar den graad van het licht, dat op de plan-
ten straalt , en gepaard gaan , met de toelating van de buitenlucht ,
zoowel des nachts als des daags , gedurende welken de warmte ,
steeds meer gematigd moet zijn , dit laatste is het hoofdpunt
mijner kweekwijze , niet alleen voor de ananassen , maar voor
iedere kunstmatige kweeking van bloemen en vruchten.

Sedert langen tijd heb ik eene lage nachtwarmte voorgestaan ,
en hoe meer ondervinding ik bekom , des te meer wordt ik van
het voordeel daarvan overtuigd. Het is onze plig( meer de na-
tuur te helpen, dan haar te dwarsboomen, en voor dat wij
in hare wetten doordringen, is er weinig vooruitgang te ver-
wachten , en dat dus veel warmte , zonder licht te gebruiken ,
tegen de wetten der natuur aandruischt , dit zal wel geen betoog
behoeven.

Over het algemeen heeft de West-Indische ananas , die volgens
TEEKSTRA in geurighcid met de Oosi'IndiscAe niet vfedijveren kan,
in ons land weinig voldoende uitkomsten opgeleverd. Dit moet
zeker daaraan toegeschreven worden, dat men eene bastaard-
soort kweekt , of dat men in gebreke blijft , de natuur ter gelege-
ner tijd te hulp te komen, kunnende de schrale, magere vruch-
ten nimmer geurig zijn.

De ananassen , die ik gedurende de twee laatste zomers geteeld
heb , zoo vervolgt bar5B8 , waren over het algemeen goed ge-
zwollen, en de bessen waren zoo vol van een zoet honigaohtig
sap, dat het er uitvloeide , deze planten moeten wij evenwel zeg-
gen, waren van tijd tot tijd met vloeibaren mest of gier begoten.

Eene groote rij goed gezette ananassen, staande tusschen de
groenten in den moestuin, levert een merkwaardig schouwspel
op, en kan overal, waar augurken, komkommers, dahUa*s,

Digitized by VjOOQIC

167
heliolropen geteeld wordeD , met eenen goedeo nüsUig worden

Er was eeo tijd , dat men het voor oomogelrjk hield , in den
wéUer^ ananassen te doen rijpen v doch ik vind hierin geene
meerdere moeijelijkheid in dat jaargetijde dan in elk ander; één
bezwaar dunrt steeds voort , en dit is , het verkrijgen dezer vruch-
(eo bij donker weder , vooral wanneer het met kunstmatige warm-
te gepaard gaat

Ik bevind er mij het beste bij , geenen bepaalden warmtegraad ;
noc^ bij dag, noch bij nacht, te houden, eene 'gezonde vochtige
dampkring is hetgeen ik steeds bemin en gepaard doe gaan , met
eene warmte , die naar het licht geregeld wordt. In de korte win-
ttfdagm , geef ik weinig warmte , en in de maanden November
en December^ is deze slechts van 3"* tot 10^ boven die der buiten-
lucht geweest, welke dag en nacht toegelaten werd. Bij helder
weder evenwel verhef ik de warmte naar mate van de sterkte van
het licht, en bij deze handelwijze bevind ik mij zeer goed.

Id de groote kweekerij van den Heer de courval te Pinan
(Aisoe) in Frankrijk worden door den bekwamen tuinier le oriüd
de ananasplanten en wel de mÜoa achttien maanden lang in de
koade kas gekweekt , niettemin zoo als men vroeger geloofde dit
gewas eene warmte van 25 tot 40 graden lOOgradigen thermo-
meter behoefde , om te bloeijen en vrucht te zetten ; en hoewel
hij nog eenigen lijd , hoewel zeer kort , warme bakken bezigt ,
zoo ook wordt door hem beweerd , dat de ananasplant , zonder die
heffingsmiddelen, tot vruchtzettmg te brengen is. Wijdloopiger hier-
over in de Remie HorÜcole 1850. Ook vin dek brande te tSchaer-
beek , in België , heeft de ananas-kweeking oneindig veel vereen-
voudigd en des niettegenstaande de beste uitkomsten verkregen.

De wijze waarop tbomas mawe, maand voor maand, het ge-
bede jaar door , zijne ananasplanten behandelt , zullen wij als
niets nieuws behelzende , stilzwijgend voorbijgaan , alsmede ,
omdat wij niet wijdloopiger durven worden, die, waarop men
de planten in de kweekerij van gontier te Montrouge bij Parijs
behandelt. Er worden van dit gewas zeer vele verscheidenhe*
den, die in vorm, kleur, dikte en geur verschillen, gevonden,
weshalve wij te dezen opzigte, de meest merkwaardige zullen
roededeeleo.

L Oude.

1. De geiroste-ananoê : (bromelia pinguin). De bladen van
deze plant welke eene lengte van vijf tot zes voeten hebben ,

Digitized by VjOOQIC

158

2ijn teer stijf eo scherp gedoornd. De stens bereikt eene
hoogte Tan twee tot drie voet, waaraan vele roosUeorige
bloemen ter lengte van twee daim. De vracht langwerpig
eirond, klein en geel van kleur , vaneenen taarachtigen on-
aangenamen smaak. Uit de afbeelding van bhret door tubw ,
blijkt hety dat de bovenste bladen bij den vrochttros , rood
zijn. DiLLERius heeft er insgelijks eene afbeelding van ge-
geven, doch geenszins millbr of plumoer. Jaqüik zegt, dat
men op Jamaika van deze plant omheiningen maakt, sterk
genoeg, dat geen mensch of dier in staat is, er door heen
te breken. Uit de AnÜlles in 1G90 overgebragt

2. Ongesteeide-ananas (bromelia oaratas). Deze plant, welke
in Zuid'Amerika groeit , is door jaquir ook in de West-In-
die gevonden, dezelve heeft fraaije, zeer talrijke elsvormige
op de kant gedoomde wortelbladeren. Zij staan regt op,
zijn aan de punt een weinig omgebogen en bereiken eene
lengte van zes tot zeven voet. De bloemen rooskleurig, zon-
der reuk, ter lengte van bijna drie duim, lijnde de kelk
en het vruchtbeginsel roestkleurig en gehaard. De bessen
ovaal , drie duim , en ten getale van twee tot drie honderd.
Het vruchtbekleedsel geel, lederachtig, het vleesch wit-
achtig, sappig , van eenen zoetzuren smaak , rondachtige-glad «
de bruine zaden in zich bevattende, volkomen rijp, zijn deze
vrachlen geschild niet onaangenaam , doch onrijp zoo scherp,
dat de mond er door aan het bloeden komt en de tong ont-
veld wordt. In de keizerlijke tuin te tVeenen , heeft deze
plant vrucht gedragen. Hoewel uit de AntiUes in 1739 over-
gebragt, zoo wordt zij ook op Martinigue en Cuèa op de
boschachtige plaatsen in de gebergten aangetroffen, en al-
daar karatas genaamd. Naar gelang de vruchten rijpen,
wijken de bladeren van een, waardoor alsdan de vrucht
gemakkelyk afgenomen kan worden, waarna de plant uit-
loopers ter voortkweeking uitschiet.

3. Tongvormige ananas, (bromelia lingulata). Plumieb heeft
deze in Zuid-Amerika aangetroffen, de bladeren tongvormig,
de bloemsleng met zydelingsche aren, waarop vruchten als
bessen volgen in 1759 overgebragt.

4. Maa/ctsiengige ananas, (bromelia nudicaulis). Deze plant
welke mede in Zuid-Amerika aangetroffen wordt, onder-
scheidt zich door hare gebladerde steel, welke verder dan
die der andere Soorten boven de wortel bladeren uitsteekt,
doch dladstengig zoude eene betere naam dan nêoktstm'
gig voor haar zijn.

Digitized by VjOOQIC

169

5u LÊfp^mumes. (bromelia hamilis). Het blad korter, dan

wm de gewooe soorten , zeer stijf eo sterk gedoomd , de

OD^esCcelde btoemen blaauw van klear en zijn somwijlen

dertig tn getal, de yrueht klein. Uit de okseb der onderste

bladen komen. korte, dikke afzetsel, ter Termenigmldiging

foort. Uit de Anüiies in 1789 overgebragt

& Krombladige-ananoê. (bromelia aoanga). Deze, welke de

biJAaam van Pi$o beeft, noemt men in Sieuw^Spanfe ^ Mexo*

eoti, Hbihavdbz heeft deaeWe algebeeld, welke plaat door

■omiaos overgenomen is. Wanneer de Truebt rijp is, bangen

de bladeren , die niet uit den wortel , maar uit een kort dik

stammetje voortkomen, even als of zij verflenst waren, naar

den grond. Uit Zuid-Amerika in 18^4 overgebragt

II. Nieuwere,

1. Anonoê met roode bladeren^ (ananas rubra) vmcbt van
eene zeer langwerpige gedaante en van dezelide kleur als
het blad, bij bare rijping, eene aangename kleur erlangende.
De bessen zijn van eene middelmatige grootte en van onderen
Baar boven gerekend van zestien tot achttien in getal , zoodat
de vracht wel eene lengte van vijftien tot zestien duim ver-
kri^en kan. Deze verscheidenheid , hoewel reeds sedert lang
gekweekt wordende, treft men nogthans niet algemeen aan,
omdat het teedere gewas, eene naauwgezetle behandeling
bdioeft en minder uitloopers dan wel andere voortbrengt

% Groene ananas of anailas pitte (ananas viridis) vrucht
klein, maar oneindig geuriger, dan die, der grootere soorten.
De rijpheid der vrucht , wordt door eene licht gele kleur en
de baitengewone sterke geur aangeduid. Dezelve wordt tot
dus verre, nog weinig gekweekt.

3. Ananas met groote violetkieurige vrucht (ananas macro'
earpaviolacea). De bessen zeer groot, doch weinig talrijk, het-
welk eene ronde gedaante aan de vrucht geeft , welke eenen
znoracbtigen , weinig geurigen smaak heeft , en zich vele ma-
len in spruitjes ohtwikkelende , van zes tot zeven, uit eene
vracht, hetwelk hare ontwikkeling in den weg staat. Dit
krachtvol gewas, is niet zeer zeldzaam, omdat het zich
zelve door middel dier uitspruitsels gemakkelijk voort-
kweeken laat , en verdient , al was het dan ook wegens bare
ftchoonbeid , voortgeplant te worden.

1 Nkuwe ananas mei groote vruchten (ananas nova macro^

Digitized by VjOOQIC

160

carpa). Men zegt dat de yraoht vao deze plant , eene zoo
verbazende omvang eriangen kan , dat zij somtijds van acht-
tien tot twintig pond weegt. De bladeren gelijken op de
renet-appel-ananas ^ maar zij zijn grooter en breeder.

5. Reuzen-ananas (ananas gigantea). De bladeren van deze
plant, bereiken eene lengte van vier tot zes voet /zijn zacht-
groen, doch bedaaawd , diep gegroefd en regelmatig getand.
De steel , die van twee tot drie voet hoog wordt , brengt eene
vracht voort, welke rijp zijnde, citroen geel van kleur is,
het vleesch er van , is suikerachtig en smeltend , doch minder
van geur dan de andere soorten. De bessen, welke bijna
eene duim in middellijn hebben, zijn somtijds tien in eene
rij, zoo dat de vrucht niet zelden van negen tot tien dui-
men lang is. Deze ananas is wegens hare mindere gevoe-
ligheid en gemakkelijke wijze van voortkweeken zeer aan-
bevelenswaardig.

6. Ananas de la Promdence (ananas providentialis). Deze ver-
scheidenheid , welke weinig in Frankrijk , doch des te meer
in Engeland gekweekt wordt, heeft veel broedere bladen
dan de andere soorten, welke jong zijnde eene licht violet-
kleurige tint hebben. De vrucht is zeer groot, rijp zijnde
geel , dikwijls van vijf tot zes pond wegende , doch het
vleesch is minder f^n dan dat der andere.

7. Suikerbrood-ananas (ananas pyramidalis). Deze wordt
het meest in Frankrijk gekweekt , zoo wel wegens , de
schoonheid van het gewas als wegens de geur der vrucht,
welke uitmuntend van smaak, geel en langwerpig is, en wel-
ker bessen veel kleiner dan die der renet-appel-ananas zijn.

8. Pyramidaai-vormige ananas mei bonle bladeren (ananas
pyramidalis variegata). Is eene onderscheidenheid der voor-
gaande, komende in vrucht met deze overeen, doch de bla-
deren zijn als om het andere rood , groen , en geelachtig ge-
streept. Komt zeer weinig voor.

9. Ongedoornde-ananas (ananas inermis). De vrucht rond , van
eene bleeke saffraan kleur, met licht violet doormengd , goed
van smaak, doch een weinig dradig en zuurachtig. Zeldzaam.

lö. Schaars gedoomde-ananas (ananas vix spinosa). Vrucht rond,
doch de bessen er van, welke grooter dan die der voor-
gaande zijn, splijten bij de rijpheid niet zelden en hebben
• eene citroengele kleur , weinig geurig en het vleesch 'eenig-
zinds dradig. Ook deze wordt nog niet veel gekweekt

11 Renel-appei-ananas (ananas rotunda). De vrucht van deze

Digitized by VjOOQIC

101

is eene der beste , rond , met mj groote gele bessen. De
wÜAclitige bladeren, zijn gootvormig en kort gedoornd. Deze
worde yrij algemeen gekweekt.
12. BmUbiatüge-ananas (ananas variegata). De vracht van deze
onderrerscheïdenheid der voorgaande, is een weinig klei-
ner, minder geurig en verkrijgt nimmer zalk eene Ichitte-
raide gele klear. De bladeren zijn wit of geel gevlakt.
Zeldzaam.

13. Zwarte ananas (ananas nigra). De vracht van deze, welke
eerst zwart is, wordt rijpende een weinig geel. Zij heeft
deozelfden vorm als die der renet^appel-ananas ^ maar de
bessen zijn kleiner en een weinig minder geurig, voor bet
overige zeer goed, doch ook zeer zeldzaam.

14. Ananas mei wiUt vrucht (anana-saiba). Eene verscheiden-
heid door DOMONT DE couisET aangekondigd.

15. Ananas van Monserrat (ananas (flava) , een naam die de
Amerikanen haar geven; heeft donker bruine bladeren,
van onderen naar het violetkleurige hellende. Deze soort
wordt veel te St. Thomas gekweekt.

16. Ananassa t»racteata , aldus door undlbt genoemd en in de
Gazeite Universeitef door otto en dietrich medegedeeld.
Deze plant, welke in BraziOe te huis behoort, heeft eene
kroon of pluim , van twee voet lengte , de bloemen zijn
violelkleurig , met scharlaken roode schutblaadjes omgeven.
Uit Jamatka 1786 overgebragt.

De meest verkiesselijke soorten of verscheidenheden, welke
door den Heer goüties te Montrouge , bij FarO's gekweekt wor-
deo, zijn de navolgende:

1. Vao Martinique. Bet meest door de suikerbakkers gezocht

2. Graaf van Parus , in vruchtzelting aan de gewone gelijk ,
maar grootere vrachten en gemakkelijker om voort te kweeken.

3. Providence^ vracht zeer groot (vroeger opgegeven).

4. Cayenne (met gladde bladen), eene zeer groote en zeer
§(bede pyramidale vracht. Te Cayenne noemt men dezelve
ma^ouri^ omdat men met dien naam het grootste soort
van ieder geslacht aanduidt.

5u Cayenne (met stekelige bladen).

6. Charlotte Rothschüd,

7. Jamaika (zwarte van).

8. Jmnaika (violetkleurige van). Merkwaardig door de kleur
der bladeren en van de vracht , wordt dikwijls 30 dm. hoog.

9. Jamatka (met gladde bladeren van). Uit zaad van de voor-

Digitized by VjOOQIC

162

gaande verkregen^ met eene zeer groote pyramidale brons-
kleurige vrucht. ,

10. Java (met gestreepte bladeren).

11. Si. Domingo, Vrucht in den Torm van een snikerbrood.

12. Maiabar. Groote oyKndervormige vrucht.

13. Havana (doux). Met gladde bladen.

14. Havana. Zeer groote vrucht , in den vorm van een suikerbrood.

15. MoniserraL Mede eene der grootste vruchten (vroe^ op-
gegeven).

16. Triniié. Groote pyramidale vrucht.

17. OiaïiL Met groote ronde vrucht.

18. OiatU (gros eoear). Groote vrucht met geel vleesch.

19. Duchesse (TOriéans. Vrucht in den vorm van een suikerbrood.

20. Envüle Pelviilain. Groote pyramidaalvormige vrucht.

21. Enville GonOer. Groote cylindervormige vrucht.

22. Enviile Princesse royait. Groote pyramidaalvormige vrucht ,
met verhevene zaden.

23. Pain de sucre brun.

21 Pain de sucre brun (met gestreepte bladen).

25. Poii bianc Pyramidale vrucht.

26. PoU bianc • Pommerel. Groote cylindervormige vrucht.

27. Reine Barbade. Met groote half bolvormige vrucht

28. Reine Pomaré , Pori de CEnvüie. Vrucht groot in vorm en
smaak, aan de gewone gelijk.

29. Reine des Frangais. Met gladde bladen en groote vrachten.

30. Princesse de Russie.

De Ananas of Pijnappel is, even als de moerbezie^ uitovaria
en bloembladen , die vleezig geworden en aan een gegroeid zijn ,
zamengesteld. Adet, die haar sap onderzocht heeft, geeft de
volgende stoffen als hare bestanddeelen op:

Een eigenaardig aroma.

Suiker.

Gom.

Appelzuur.

Citroen- en wijnsteenzuur.

Water.
^ Rijpe ananassen ,'* zegt Dr. wright , in zijn Medicinai piants
of Jamaica, ^behooren in de Wes t- Indien .^ tot de aangenaamste
onzer vrachten , en worden in eiken rang en stand , vooral doos
hen, die aan heete ziekten, dysenterie en diergelijke lijdende zijn,
om het zeerst gezocht. Zij zijn zuiverend en verfrissohend en

Digitized by VjOOQIC

163

daarom beier geschikt, dan welke mondspoeliog ook, om den
mood en bd tandvleesch te reioigen. Behalve dat meo ze raaow
eet, wordeo zij ook yaak in suiker ingelegd."* Dezelfde schrrj-
rer, ?oegt er bö, dat zij ook ia taarten gebruikt en ingemaakt
worden, terwijl zij eveneens dienen om eenen geurigen smaak
aan de ram te geven , makende men er in Frankrijk en Italië
een hkeor van, ea de roMOgUo of rosoüe^ dat eene toebereide
brandewTia is. Het ananas-exiraei^ wordt op de navolgende
wgze bereid : Men snijdt de rijpe ananas in dunne schijfjes ;
kookt mdis suiker, tot dat die tusscheo de vingers dradig wordt
« giet dïe heet over de schijQes heen. Deo volgenden dag giet
BMo er de suiker af, legt de vruchtoehrjQes in eeoen steenea
pet, kookt de suiker nogmaals tot eene l^v%er zelfstandigheid
en stort ze andermaal over de vruchten uiL Op den vierden
dag giei meo de suiker af en kookt ze tot dat bij parelt, waarna
mea alles te zameo, in eeneo pot legt, ab vroeger en die goed
met eeoe iiaUe blaas skiit Van deze suiker maakt men ver-
vo^gans paneh royal, en warme polkch of oardinaal, in welke
draakeo, naar den sosaak, men een of twee scbijQes ananas
1^ Hoewel deze vracht in het eerst in de Ooêt-Indiè^ volgens
ACOfTA, tien dukaten kostte, zoo kocht TEHisTaA evenwel later
te Batavia^ op de passer van Tana-abamg^ vijftien overheerlijke
iiiMiaiiirm voor eene ropij.

Uit de We^t'Indiën^ heeft men eene lading van 16,PÜ0 stuks
anaaasMD , m zeer wel bewaarden toestand , naar Londen over-
gebragt Óp den 11 Augustus 1843 zijn daarvan 2500 stuks,
voor den prijs van 1 shüling 6 dennys tot 5 shilling (90 ets. tot /*3)
verkocht {Bot, Zeitung van mohl en saiUECaTBMOAL.)

Ib ons Vadertand^ althans in onze Noordeii/ke gewesten,
worden dezeiven, voor vijf tot tielk galden verkocht.

Bttrekkei^ dit gewas, durven wij de navolgende werken aan-
beveleo: nso, HiêkrHa naturaUs BroêUiae^ cimTis*s BoL mag,;
fVMiiaui, né bot, Reg^ vok jacquih, Ptant rar. hartig eaeê.
Sehoemêruneiuis ; lodoios, Bot, Catrinel; uudlet, ColL Bot,;
Deicript, des ptantes de CAmerique en anderen.

-o^gC

Digitized by VjOOQIC

ANDIJVIE.

(Cichorium endivia.)

De andiftie of endivie , ontleent haren geslachtsnaam cichorium
van het grieksche woord kichory of kichoriön , dat cichorei be-
teekend, en welke benaming naar men wil, door de Grieken van
de Egyptenaren overgenomen is.

Vele kruidkundigen, hebben de herkomst, van deze tweejarige
zaaiplant, niet durven bepalen, en slechts opgegeven, dat zij onder
de warme hemelstreken te huis behoorde, hoewel het zeker is,
dat zij uit de [ndië in 1548 , tot ons is overgebragt. Hermaksds
brengt haar tot die planten terug, welke geen vast noch wollig
zaad hebben en melk geven. Rajus tot die , welke eene zamenge-
stelde, van natuur platte en dubbele bloem hebben, terwijl todr-
msFORT , BOERHAAVB en voLtf AMMER haar onder de cichorei (cicho-
rium intybus) rangschikken. Volgens decandolle , behoort deze
plant, onderde composées en n&tir linraeüs^ tot deSyngenesia^ Po-
bfgamia aequalis^ en heeft dan het navolgende geslachtskenmerk i
Het omwindsel heeft een omwindseltje, het eerste is vijf en het
laatste achlbladerig; — het ontvangbed is meer of minder stoppelig,
het zaadpluis is veelbladerig en ongesteeld.

TouRNEFORT geeft ons van deze plant eene dusdanige beschrij-
ving. De bloem bestaat uit vele halve bloempjes, welke op on-
volkomenlB vruchten zitten en met eene kelk omgeven zijn , die
zich later zamentrekt en in een zaadkastje veranderd, dat met
kantige en wigvormige rondachtige zaden opgevuld is. De wor-
tel is vezelachlig, vol melk, de stengels die glad, gestreept, hol-
aohtig gestoeld en melkgevende zijn , bereiken de lengte van twee
voet. De bladeren rondom ingesneden , zijn breed of smal , naar
de verscheidenheid , glad , tongvormig , niet puntig efi tegen
den grond leggende , tot dat de stengels opschieten , mede eene
bittere melk in zich bevattende. De bloemen zijn uit platbladige
kleine bloempjes , starswijze zamengesteld , tusschen de bladen
opkomende, en blaauw van kleur , zeer naar die der cichorei
gelijkende.

Dit gewas, dat eene welgemeste, hetwelk evenwel ^e^upaar-
denmest moet zijn , omdat dit nadeelig voor deze plant is » en
dezelve bitter maakt, doch niet te vaste aarde bemint, wordt
door zaad voortgekweekt, en daarna verplant

Digitized by VjOOQIC

1«5

Teo éÊÓ9 goed zaad te wionea , dat zes tot zeven jaren du-
reo kan, moet men daartoe, de meest ontwikkelde planten ait
zoeken, ketzij die Tan hetzelfde jaar, welke Troeg in bet voor-
jaar oiCgezaaid waren, hetzij die, welke men door den winter
ofef^ehooden beefl. Deze planten na, dat is de laatste, pote
men des vaoryaars ^ op een warm tainbed, in onderüoge af-
staad Tan een en een halve tot twee voeten oit Zoodra de
zaaditengeD opschieten, drage men zorg, deze door middel van
ftakeo aan te binden , naar dien zij anders gevaar zoaden loopen
te knakken. Wanneer het zaad bijna rijp is, snijdt men de
iteeleii met Itet zaad af, deze op een kleed ter narijping ait-
spreidende , want zoo men wacht , tot dat het zaad hare vdko-
aene rijpheid erlangd heeft , zonde er door het uitvallen , veel en
wel het l>este verloren gaan.

WU men nogthans van de eei^arige planten zaad winnen , dan
zaajje men het zaad in FeèruarO\ in eenen kouden of plant-
bak, welke planten dan reeds in AprÜ of Mei hare volkomene
wasdom bereikt hebben, en als dan spoedig in het zaad zullen
schieten. Verlangt men echter vroege andijvie voor het gebruik^
dan neme men het oudste zaad , als zijnde het proefondervin-
delgk bewezen , dat de planten daar ait ontsproten , minder
aan het opschieten onderhevig zijn. Voor eene gewone hoeveel-
heid zijn tien of twaalf planten ter zaadwinning genoeg , welk ge-
tal men dus naar de meerdere of mindere behoefte wijzigen kan.

De zomer-'» herfst- en tr/»/fr-andijvie , wordt naar gelang men
dezelve gebruiken wil, vroeger of later, van Maart tot Juty uit-
gezaaid.

Gewoonlijk begint men met het zaaijen , in het be^ of in
het midden van Junii^ en dan in hel taatst van Jun^ tot het
wiidden van Jum voor de tr^/^-vrucht. Later te zaaijen , is
niet aan te bevelen, naar dien bij eene ongunstige herfst en
strenge winter, als dan alles verloren gaaU Men strooije het
zaad niet te digt uit , dat de planten spillig zoude doen opgroei-
jen , terwijl het gieten bij droog weder , des avonds en des
morgens zeer aan te raden is. Hebben de planten eene behoor-
lijke lengte , dat is , van eenen vinger , dan breoge men dezelve
op eenen vetten , welbemesten grond over en wel in eene on-
derlinge afstand van een voet , ook deze bij droogte begietende ,
daar zij anders kwalijk zooden aapslaan. Zijn de planten te
hoog , dan korte men vóór het verzetten het loof in , steeds ter
verpoting donkeos dagen uitkiezende, of zulks des avonds ver-
rigtende , waardoor het gewas veel minder te lijden heeft. Wan

Digitized by VjOOQIC

166

Deer de planten genoegzaam uitgestoeid zijn, bindt men dezelve *
van tijd tot tijd op , om tot het gebruik wit of geel te worden ,
met de zwaarste planten , een begin makende , opdat de anderen
nog in ontwikkeling kunnen toenemen. Te dien einde dan, vat
men alle de bladeren met de hand zamen en wel in dezelfde orde ,
als zij gegroeid zijn , naardien zij anders zouden knakken. Om
de aldus te zamen gehoudene bladen , binde men vervolgens van
onderen moscovische mat en laat men de planten dusdanig opge-
houden , eenige dagen staan en wel zoo lang , tot dat ook de hart-
bladeren opgeschoten zijn , waarna men de tweede en eindelijk
de laatste band legt. Bij bet opbinden hale men de banden, in-
zonderheid demiddenste, niet te sterk toe, naardien de bossen,
alsdan gevaar zouden loopen, van te bersten, hetwelk inzonder-
heid bij warm weder plaats heeft Ten allen tijde zorge men , dat
het opbinden bij droog weder geschiede en op den vollen dag,
opdat ook de bladeren niet vochtig zijn , naardien de bossen
anders zouden beginnen te rotten.

Mogt de winter evenwel zóó vroeg invallen , dat de planten
noch geel, noch opgehouden zijn, dan neme men deze met de
kluit uit den grond. Deze planten nu legge men in eene grep,
ter diepte van 25 duim, de lengte naar willekeur, doch slechts
zoo breed , dat de , andijvie zijdelings tegen den vasten grond
kan rusten, en wel zóó, dat de wortels naar boven gekeerd
zyn, waarna men haar met aarde dekt. Op deze wijze kan zij
eenigen tijd (naar gelang van de weersgesteldheid), niet alleen
goed blijven , maar zullen de hartbladeren , ook oog de noodige
malschheid erlangen.

Deze opgebondene planten worden, dat natuurlijk van de
weersgesteldheid afhangt, vroeger of later geel , bij gewoon we-
der heeft het binnen den tijd van drie weken plaats , en alsdan
moeten de bossen veertien dagen later worden opgenomen, in-
zonderheid wanneer het zacht weder is. Om van den tijd der
opbinding zeker te zijn« wanneer zulks namentUjk niet met alle
planten te gelijk plaats heeft gehad , merke men de eerst opge-
bondenen, dat gemakkelijk geschieden kan.

Wanneer het in den hearfit sterk begint te vriezen , moet men
'de planten, met de wortels, uit den grond nemen en ze op eene
luchtige, doch vorstvrije en drooge plaats, naast elkanderen
in vochtig zand zetten, want eene vochtige plaats zoude haar
doen rotten, en mogten de buiten bladeren, niet tegenstaande
de genomene voorzorgen, beginnen te rotten, dan ontdoe men
zich van deze, opdat daardoor het hart der plant niet aaoge-
stoken worde.

Digitized by VjOOQIC

187

Late aadgm wedcntaat de vont langen lijd , want of-
sGboQo ook de baiten bladeren bevriezen en bederven , zoo blij-
ven eveowd die van het bart behoaden , tenzij de vorst sterk en
ftanhondftid zij , als wanneer men de bossen met los stroo dient
te bedekken , hoewel de planten , die men lang tot winter ge-
bmik bewaren wil, binnenshuis geborgen moeten worden.

Wy inea de andijvie door heffingsmiddelen voorlkweeken, dan
xaaije reen bet zaad , in Januari) en Februaji)\ in zeer warme
b^koi op mestaarde ait, welke grond men na de zaaijing digt
staat Sominigen bedekken het aldas ailgestrooide zaad in het
Seked niet , anderen brengen er eene zeer danne laag mestaarde
over, terwijl anderen wederom hiermede wachten, tot dat bet
zaad catgekiemd is. Hoe ook behandeld, zoo houdt men het er
Toor, dat de sterke hitte der bakken, bet eenige middel is, om het
sefaieteD te Toorkomen. VijftisQ of twintig dagen , na de uüzaai-
jing, verplant men het gewas in andere bakken, van eene meer
gf afigde warmte, of bij gebreke daarvan, onder glazen klok-
ken, terwijl wanneer de planten vol zijn , men deze even als
foor den vollen grond opbindt Ook kan men van af Oetober^
io eeneD warmen bak zaaijen en bet gewas dan als de Latuw
(peüte-erèpe , zie aldaar) , behandelen , met dit verschil evenwel ,
dit de andijvie gelucht moet worden en geheel geene vochtigheid
ferdragen kan. Eene derde wijze bestaat hierin , dat men van
af den 10 tot den 15 September ^ het zaad in koude bakken, of
onder klokken zaait, de planten drie weken daarna in andere
koode bakken verpoot, welke verplanting, en dan zoo digt rk)-
gefijk , in Natember of December nogmaals herhaald wordt Hoe
wel deze planten koud gekweekt worden , zoo toch zijn zij malsch ,
naardien zij nimmer aan de baitenlucht werden blootgesteld,
terwijl men bij vorstig weder , de bakken met rietmatten enz.
d^ken moet De aldas verkregene andijvie, is wel zeer klein ,
maar toch geel en malsoh. De Füne Itaüaanecbe is voor broeijen
bet geschiktste , als ook om in den vollen grond vóór Junij ge-
kweekt te worden , terwijl die van Meaux , voor den herfst te
verkiezen is, als kunnende beter de koade en de voditigheid
verdragen.

Aangaande de kweeking , van eene soort , zeer fijne zomer-
aadijvie (endive fine frisée d*été), deelt de Heer i. a. i. sloet, te
Voorst een verslag mede , in het Maandsehrtfl voor Tuinbouw
1848. Men zaait het zaad in eenen bak onder glas, ten einde
daardoor het schieten te voorkomen, waarna de planten later,
in den ^vollen grond wordeA oitgepoot en ter bekwamer tijd

Digitized by VjOOQIC

168

opgebonden en welke andijvie dan in Augustus eetbaar is. U
struikjes bereiken slechts de hoogte van twee of drie palmen
op tafel gebragt^ worden zij geplukt, maar de fraaiste struik blij
geheel en wordt los op de geplukte in den saladebak gezel.

Ten einde er zaad van te winnen , zaaije men Iaat in bet n£
jaar, waarna de kleine plantjes (zoo groot als veldsalade) ^ l
eenen bloempot worden overgebragt, welke men in eene oranjeri
of bak, tegen de koude bewaart, om alsdan de planten in He
voorjaar, in den vollen grond over te brengen.

Van dit gewas, dat zich in twee hoofdsoorten verdeeld, als dt
krui-andiivie (cichorium endivia crispa) en de brttdbiatligi
(cichorium endivia lalifolia), zijn ons de navolgende verscheiden-
heden bekend, welke echter spoedig ontaarden , zoo men dezelvt
niet met de vereischte omzigtigheid behandelt.

1. Groole krul-andümy vol-harL De meest gebruikelijke van
alle, leverende eene overvloedige en malsche salade op.

2. Van Meaux. Ivene onderverscheidenheid der boveoge-
noemde, voldoet mede uitnemend, doch heeft het gebrek
een weinig te schieten,' wanneer men haar te veel bevoch-
tigt of vóór Junij zaait, en dat niettemin de langzame groei
welke haar eigen is , welk doorschieten evenwel , door eene
late zaaijing, voorgekomen kan worden.

3. Hertshoorn, Van Rou^an , liouennaise , met donkergroene ,
zeer regelmatig Qjn gezaagtande, slechts weinig gekrulde
bladen, en een welgevuld geel, malsch hart. De tuiniers te
Rouaan geven aan haar de voorkeur, niettemin zij spoe-
diger schiet en niet zoolang als de r^/ner-andijvie duren kan.

4. Mousse, Ëene onderverscheidenheid der voorgaande, met
zeer fijne en gekrulde bladeq, door jacquin in 1847 gewonnen.

5. Fiine Itaüaansche of zofner-andijvie. Deze is minder dan
de gewone, aan het opschieten onderhevig, waarom men
haar tijdig uitzaaijen kan. Zij is zeer malsch, doch verkrijgt
weinig omvang.

0. IViUe andijvie. Deze Wordt mede niet zeer groot en daarom
weinig gekweekt, te meer, daar dezelve weinig hartbladen
heeft, waarom men deze veelal als snüsalade bezigt

7. Scarolle^ scarole^ scariote^ escariot-andijme of kleine
Latuw ^ komt in voortkweeking en gebruik de eerste zeer
nabij, wegens hare breede bladeren gelijkt zij eenigermafe
op de gewone Latuw.

8. Groote scaroUe, Eene onderverscheidenheid der voorgaande ,
doch waarvan de bladeren langer zijn.

Digitized by VjOOQIC

169

9. Rnie tearoüe* Eene andere oDderverecheidenheid , wel-
ker roodey doch veel kleiDere bladeren, mm of meer krop

1(L IM/gele scarol-and^vie. Eene derde ondenrerscheiden-
hé^^tn daarin ran de andere verschillende, dat de jonge
pbotjes, eene lichtgele ktear hebben. Deze kan weinig
rodit verdragen.
II. Searoüe (met witte bloemen). Eene zeer goede verscheiden-
heid, door MARiN, de Jonge, te Pari/s gekweekt en in den
handel gebragt.
& Cdestme, De vroegste van alle. Een zeer teeder gewas,

b^ uitstek klein, en een weinig opschietende.
Nog in den handel :
fie ^oaU wüte Batavier,
Be gde krulmnter-andüvie.
Ik gladbladige mnter-andifvie.

De andijvie en inzonderheid de gaargekookte , is eene gezonde,
leanakende , zachtvoedende spijs , welker voedzaamheid wel
grootendeels zal afhangen van de celhUose^ diè er in ruime
iioeTeelheid in voorkomt , en die men opzettelijk in de planten
zwll te vermeerderen , door ze in eenen ziekelijken toestand ,
wegens het zamenbinden der bladeren, te brengen. De andijvie
VQfdt zoo wel raauw , mits dan zeer fijn gekorven , even als de
^>lAde, roet azijn, olie, zout, en ook mostaard, als gestoofd
geseten, doch dezelve levert weinig voedingsstoffen op, temeer,
^ de geriage gewigtshoeveelheid , die 'men er van gebruikt,
ook nog grootendeels uit water bestaaL Velen leggen ook de
^vie, voor het wintergebruik , met zout in, leverende dan,
^ dit goed geschiedt, eenen uitmuntenden schotel op.

<&s^sai^

Digitized by VjOOQIC

ANGELICA.

(Angelica, archangelicd.)

De Angelica of Engelwortel ^ ontleent haren geslachtsnaam An-
geUca , van de uitmuntende hoedanigheden , dit gewas eigen , waar
om men haar ook met den naam , van Heilige geest-wortel be-
stempeld heeft, terwijl het woordje arch,^ van hel grieksohe
arc^i afgeleid is, dat verheven^ uitmuntend beteekent, 200
dat Arckangelica dus zeggen wil, de deste der Engelwortels.
Bauhimus noemt deze de Sativa , in onderscheiding van de syhe^
stris. De Laplanders^ die zeer veel werk van dit kruid maken ,
geven aan den wortel vaA het eerste jaar, nog geen steng sohie-
tende, den naam van ürtas^ het eenjarige gewas noemen zij
Fatno , dat van het tweede jaar Boisk of Bosc , terwijl de ge*
schilde steel door hen Rasi geheeten wordt, doch die van Date-
karlie noemen, deze plant Quanrol. .

BoERHAAVE hccft dit gewas onder de kroon-dragende planten ^
met twee enkele zaden geplaatst; decandolle onder de OmbeÜi-
fères. Volgens unnaeüs behoort het tol de Pentandria^ Digynia^
en heeft dan het navolgende geslachtskenmerk: De vrucht mia
of meer zamengedrukt, met drie gevleugelde ribben, de stijlen
zijn omgebogen 9 de bloemkrans is gelijkvormig en de bloembla-
den ingebogen.

Deze tweejarige, somtijds ook driejarige zaaiplant, is oorspron-
kelijk een Europeesch gewas, en wordt in menigte , op de^^^en,
in Oostenrijk^ Bohemen^ Zweden, Noorwegen ^ Denemarken en
Lapland gevonden.

De stengel van deze plant , welke glad , knoopig , hol (inzon-
derheid van onderen), zeer dik, roodachtig-groen en sterk van
reuk is, bereikt niet zelden de lengte van anderhalve el

De bladen, welke eene eigendommelijke groene kleur hebben,
zijn zeer groot, sterk gevleugeld, dik gesteeld en omvatten de
steng, met eene ruime vliezige schede. De algemeene kroon is
groot en vlak, uit Vele stralen bestaande, en heeft dikwijls een één-
bladig omwindsei ; de bijzondere kroontjes zijn bolrond en hebben
om windsels, uit vele smalle blaac^es bestaande , die omgebogen zijn.

De bloemblaadjes ziJA eirond, spits, groen, ligt afvallend; de
meeldraadjes wit; de zaden breed, plat, gevliesd, geelachtig,
en in de maand /{(/|(;'bloeijende. De wortel , welke groot en dik

Digitized by VjOOQIC

171

is eo eeae knobbelrannige gedaante heeft, is van buiten don-
ker bnm en van binnen wit , met vele vezelen voorzien ; in de
lengfe gespoawen, vertoonen zich vele kleine buisjes, waarin
•ene geie gomhars bevat is; de reuk is sterk doordringende,
eBpyiiw naar ranskos zwemende, de smaak seherpbitter , ter-
wijl het gefaeele gewas en de zaden eenen aangenamen kruidach-
t%en reuk van zich geven.

Hoewel dit gewas op iederen bodem tieren wil, zoo bemint
hflCnogthans eenen niet te lossen, wel bemesten en vochtigen grond,
afe wanneer de stengels in hare volle kracht opschieten, en
waarom de Engdsohe hoveniers, die van dit gewas veel werk
maken , haar aan de waterkanten kweeken. Men kan het zaad
ia September of in Maart uitzaaijen, hoewel het eerste, wegens
het moeijeliik ontkiemen , wanneer men tot de lente wacht ,
steeds aan te raden is, wei zorgdragende het zaad alsdan
fileeiits met een weinig zeer goede aarde te bedekken.

Wanneer de jonge plantjes de noodige ontwikkeling erlangen
en eene hoogte van zes duimen bereikt hebbeo, verplant men
dez^ve in eene wel bewerkte , met doorlegene dong goed toe-
bereide aarde en wel in onderlinge afstand van drie voeten, op
dal de bladen, welke zeer spreiden, eikanderen niet hinderlijk
zijo y wel zorgende het jonge plantsoen schoon te houden , en
bij droog weder te begieten. Het is echter meer aan te raden ,
het gewas terstond ter bestemder plaats tezaaijen, en wel zoodanig ,
daft meo de overtoUigen wegneme en de andere laat blijven ,
want wanneer bet verplanten niet met omzigtigheid geschiedt,
zoHen er velen van verloren gaan. Des winteru^ als wanneer
de stengels verdort zijn , bedekke men de planten met eene dunne
laag vette aarde; terwijl in het laatst van Mei of in het begin van
Jvnij, van het tweede jaar , de angelica ten gebruike wordt afge-
sneden. Van die planten evenwel , waarvan men het zaad winnen
wy, dat driejaren goed blijft, moet men de hoofdstengel behou-
den; dooh na het rijpen van het zaad, sterft het gewas. Wil
men derhalve de angeUca drie of vierjarig doen zijn , dan moet
meo de geheele plant in Mei bij den grond afsnijden, als wan-
neer er zich nieuwe scheuten zullen ontwikkelen.

Van dit gewas gebruikt men zoowel de jonge seheuten als de
r&ben der bladen, om dezelve te cpnfijten, terwijl de zaden
en bladen, ter bereiding van likeuren en suikergebak, gebe-
zigd worden. De bewoners der Noordelijke streken van Eu*
ropa^ eeten deze plant zoowel raauw als gestoofd, met vleesch
of visch.

Digitized by VjOOQIC

172

De wortel in de lente ingesnedeo of gekerfd wordende , laat
een welriekend geel sap uitvloeijen, dat, langzaam opgedroogd,
tot eene voortreffelijke gorohars stolt , die overvloedig , de ei-
genschappen der plant in zich bevat. Voor het geneeskundig
gebruik, moeten de wortels, in den herfst van het eerste
jaar, worden uit den grond getrokken. Met deze voorzorg in
acht te nemen , verkrijgt men wortels , die zich veel langer
goed houden , terwijl de in het voorjaar ingezamelde , ligtelijk
schimmelig en door insekten verknaagd worden. De wortels
moeten welgedroogd, en in eene drooge luchtige plaats, ter be-
waring opgelegd worden. Om ze des te beter te bewaren , heeft
LEWis aangeraden , dezelve in kokenden wijngeest Ie dompelen ,
en ze na de insnijding , aan waterstoom bloot te stellen. De bla-
den en zaden laten zich niet lang goedhouden.

De reuk of geur, van al de deelen der plant, jong opgegroeid ,
is slerk en balsemiek; de smaak is aanvankelijk zoet, vervol-
gens kruidig, heet en met eenigzins bitteren nasmaak. De ge-
droogde wortel, die voor den handel het voorname artikel uil-
maakt, is uitwendig bruin grijsachtig, van binnen gedegen , wit-
achtig en met eene menigte harsachtige bruine en gele stippen
doorspikkeld. Deze wortel heeft dezelfde geur en smaak als de
jonggeplukte plant , en lost zich in alkohol geheel en in kokend
water gedeeltelijk op.

Volgens BücuoLZ en bitanoes, zijn de bestanddeelen der angelioa,
aetherische olie, die zeer vlugtig en van eene scherpe reuk is;
eene eigendommelijke harsachtige zelfstandigheid, onder den
naam van angelica-balsem bekend • en welke in water onoplos-
baar is; alsmede extractief-stof en gom.

Ratbaod verkreeg uit 100 pond drooge angelikawortel , 4| onoe
schoone, gele, aetherische olie. (Joum. de Pharm, 1834.)

In de geneeskunde wordt de wortel gebruikt bij Zenuw-^ rot- en
gastrische /toortsen , als de eerste wegen zuiver zijn ; de krach-
ten wegzinken; de pols klein, snel, week en trillend wordt;
de oogen dof, de tong droog en zwart, de huid dor en bran-
dend heet is, in een woord, wanneer zich alle kenteekens van
groote gevoelloosheid , en steeds toenemend wegzinken der krach-
ten opdoen; Deze wortel wordt thans te weinig gebruikt, daar
dezelve toch volgens van de water , de Valeriana in geneeskracht
overtreft en de Serpent aria bijna evenaart. Vroeger prees men
dezelve ook zeer aan, bij verouderde, slijmige, zinkingachtige
aandoeningen der longen, bij slümige aamborstigheid ^ bij chro-
nisch rheumatlsmus en bij verlammingen , daaruit ontstaan , brj

Digitized by VjOOQIC

17S

dtfHmie omgesieidheden der maag en, ingewanden^ die door
zwakte en ophooping ran slijm wordt veroorzaakt, en Asston-
denéifttmd middel in die gevallen , waarin de memee , door
afgaeeae zwakte en werkeloosheid der deelen, terug worden
geègoden. lo slepende ziekten > kan dezelve, volgens var di wa-
na, eenigiinft de plaats der Ata foetida vervangen.

Meo gebmikt den wortel in de gedaante van aftreksel, van \
ooee op 5—8 oneen colatuur.

Eindelijk zijn al de balsems^ eUksters^ waters enz. van ma-

mOL, MTHSICHT, 6ILBEBT, QUERCETAN, STLVIU8, ClOLUUS» BATAIÜS

m «adereo, mede daaruit zamengesteld.

AO^/WM

Digitized by VjOOQIC

ANGEL IC A (BOSCH).

(Angelica sylvestrU.)

Dè Bosch Angelica^ ook WUde Angelica y Wilde Engelwortel
genaamd , en welks naamsafleiding reeds medegedeeld is , kan ,
hoewel niet opzettelijk , daarvoor gekweekt wordende , nogthans
onder die moesgroenten gerangschikt worden, welke de natuur
zelve ons zoo ruimschoots aanbiedt.

LiRNAEüs rangschikt deze plant on^tv d^ Pentandria ^ DigytUa y
met het navolgende geslachtkenmerk : De vrucht is min of meer
zamengedrukt , met drie gevleugelde ribben ; de stijlen zijn om-
gebogen; de bloemkrans is gelijkvormig, en de bloembladen
ingebogen, hebbende degandolle, het onder de Ombelbferes ge-
plaatst.

Deze vaste plant, welke zeer algemeen in de bosschen en. aan
de waterkanten gevonden wordt, behoort onder de zwaarste
schermbloemige gewassen , die bij ons in bet wild groeijende ,
aangetroffen worden , niet zelden bereikt zij in de bosschen eene
hoogte van acht, negen en meer v«eten, met een bloemscherm
van tien tot twaalf duim middellijn.

De wortel van dit gewas is getakt en veeldeelig. De steng
opgerigt, gegaffeld, groenachtig-purper van kleur, van boven
grijs en zachtharig. De bladen hebben aan den voet van der-
zelver steelen eene wijde scheede , en zijn dubbel gevind ; de
blaadjes eirond, spits, gezaagd» aan den voet bijna tweelobbig,
glad , onbehaard ; de bovenste stengbladeren , veelal tegen elkan-
der overstaande, en drievoudig. De groote, lang gesteelde
bloemscherm , bestaat uit vele steelen en witachtige bloemen ,
heeft geen algemeen omwindsel , wel omwindseltjes y welke
in JtUif en Auguslus ontluiken. De vrucht een weinig zamen-
gedrukt, met drie scherpe en gevleugelde ribjes, en gesleufde
vlakjes , met vliezigen rand.

Hoewel de Bosch-Angeika ^ niet in onze tuinen gekweekt
wordt , doch integendeel , als een moeijelijk te verdelgen onkruid
v^ordt beschouwd, zoo zouden wij den bouw daarvan,' in die
streken , gerustetrjk durven aanbevelc^ , waar de natuur zelve
haar niet voortbrengt , eveneens als wij gewoon zijn , ook bed-
den voor de Molsalade (leontodon taraxacum) aanteleggen, niet-
temin onze akkers en velden, deze plant in menigte voort-
brengen.

Digitized by VjOOQIC

176

!De( afceo toeh , dat de jonge bladeo ^ loo als ook* mok be-
weert, eeoeo heerlijkeo schotel oplevereo, waar?an wij ons meer-
maleB bebben kannen overtuigen , maar ook levert de plant
l>ter een dtmanteod Toedingsmiddel voor het konijn op , d«t
(«o irurover men zich verwonderen moet) tot nu toe ^ nimmer
A eeo winstgevend gedierte is beschouwd , en waarom wij
BJct fDorbij kunnen I, al is het ook hier dan niet juist ter plaatse,
dngene overtenemen , van ons deswege in den AAkerdoum^ is
medegedeeld, en tevens in het Maandschrift voor Tuinbouw^
iMi7, 1851, voorkomt.

Zeker Fransch selui)ver dan, de heer despoot, geeft op, dat
WO moerkonijnen, jaarlijks eene zuivere winst van 21,000 francs •
boaen opleveren. Dit nu moge overdreven zijn , maar toch is de
winst groot geiSoeg, om met regt belangrijk genoemd te knn-
oeo worden. Immers wanneer wij aannemen, dat een land-
iMQwer 6 moerkonijnen bezit, dan mogen wij tevens stellen, dat
deze behoorlijk verzorgd , zeven maal *s jaars jongen zullen wer-
pa, en indien elke worp slechts 7 jongen overlaat, dan zal
iMQ bij het einde des jaars , 294 jonge konijnen bezitten.

Deze konijnen blijven gewoonlijk zeven of acht maanden bij
<fcn kweeker, en men mag stellen, dat men deze moet verzor-
S^i als 100 volwassen dieren, dewijl er zelden meer dan 90O
uilen voorhanden zijn , de overigen steeds verkocht zijnde.

Aangenomen dat er van deze 294 jonge konijnen, nog 20 ster-
ft dan blijven er nog 274 ter verkoop over.
Deze kannen opbrengen:

W verk., 5 maanden ood k fr. 1.00. fr. 80.00.

2J 1, 6 « « n ,1 1^. „ Ö5.00.

«J „ 7 „ „ „ „ 1^. n 141.00,

50;«« „ 8 „ „ n „ 2.00. „ 100.00.

Bij welke som niea nog ,voegen moet, zoo zij
^'ood en a%estroopt verkocht worden , voor elke huid
2<certinies „ ÖCWIO.

De zes moerkonijnen leveren dos op fr. 442.00.

b per stuk. . .♦ „ 73.67.

hdien men no rekent, voor onderhoud en verzor-
90^1 van elke moerkonijn jaarlijks „ 3iK).

£p voor het onderhoud per jaar^ van 200 jongen
wjnen fr. 44.25, hetgeen voor elke moer is. . • „ 7.37.

Dan komt de teelt van elke moer jaarlijks op fr. 10.37, doch
"•t ons rekenen op fr. 12, er de kosten der reigers bijvoe-

Digitized by VjOOQIC

176

geode, dan blijft er voor elk moèrkonijo, eene zoivere yfiMi
over ^ van fr. 61.67.

De steller van bovenstaande berekening, verantwoord! zich, op
de mogelijk te maken aanmerking, dat de koopprijs, door bem
te boog zoude gesteld zijn, op volgende wijze:

Wij hebben onder de oogen eene nota van eenei reeder,
welke wegens de inkoopprijzen der konijnen, zekere inlichtingen
bevat. Deze nota behelst de prijzen, van 85 pentimes , tot 1 fr.
per kilogr., voor doode afgestroopte konijnen. Laat ons nu , om
zoo. min mogelijk van overdrevenheid beschuldigd te worden,
de prijs op 90 centimes per kilogr. aannemen; en dan vragen
wij, is het mogelijk, is het zelfs zeldzaam, dat konijnen van
vijfmaanden 1 kilogr. en die van achtmaanden vet zijnde 2 kilogr.
wegen ?

Maar zegt men , er zijn onkosten en moeijelijkheden , aan de-
zen koop verbonden. Moeijelijkheden niet, want de verzenders
hebben gebrek aan koopwaren — onkosten jal en wg willen ze
hier doen kennen.

De konijnen worden verzonden, in kisten, door de verzenders
en niet door de verkoopers geleverd b. v.

Eene kist algestr. konijnen weegt bruto 105 kilogr.

het gewigt der kist afgetrokken 25 „

Blijft netto. ... 170 kUogr.

170 kilogr. k 90 centimes per kilogr. fr. 153

waarvan af: voor com. van insch fr. 2

voor „ „ verk. te Londen,

en verder n 16

«18

Blijft dus zuiver. . . fr. 135
Voor 170 kilogr. konijnen , of zeer nabij 74 centimes per kilogr.,
zonder den prijs der huiden te berekenen , die zeer gezocht zijn
en dikwijls , tot 40 è 50 centimes verkocht worden , en zonder
te berekenen de meststof, die het afeal der ingewanden enz.
oplevert.

Elk jaar, elke maand, eiken dag zelfs, worden er te i4n^er-
pen^ Ostende en Nieuwpoart^ duizende konijnen ingescheept en
naar Londen overgebragt^.om daar hun vleesoh, gewoonlijk met
eenig varkensvleesch vermengd , te doen dienen, ter voeding der
arbeidende klasse. Door dezen uitvoer , die zeer groote sommen
in het land brengt, is er in de Bdgkcht provinoifin eene nieuwe
bron van welvaart geopend.

Digitized by VjOOQIC

177

Nii^ idooTen gaarne, dat meaig lezer deze geheele berekening

voor oTfrdreyen hoadt, doch hij bedenke, dat de konijnenteelt

tot èBTore kinderwerk is , en derhalve zonder oordeel en naauw-

leiUB&ad geschiedt , en verbazend in belangrijkheid zonde win-

sea, wanneer het op eene groote schaal plaats had. Te Lop-

p€mm^ in de provincie Groningen^ houden de kinderen geregeld

is^ jaar koaijnenmarkt , binden dezelve aan staken , even als

de boeren han vee en drijven er dan werkelijk handel in ; mogt

ook dit kioderspel eren als zoo vele , tot nuttige gevolgen aanlei-

<&ng gevoi. Wijders leze men over de behandeling van hel ko-

Afpk het werkje getiteld: Uitspanningen van het Ifuitenieven ,

ol ESFA3(£T , Troitê pratigue de Cêducation du lapin dome^tique;

ococm, Nouceau traite pratigue de fêdacat. des diners, esp,

de tapint; millet-robinet , Manuet de Céleveur doiseaux de

^sse-^our et de tapins.

Juist omdat de Bosch-angeUca , eene der éérste groenten is ,
is zij zoo zeer ter voeding van dal diersoort aan te bevelen , en
herhalen wij het nogmaals , dal de jonge bladeren gestoofd , de spi-
aazie zeer nabij komen , doch ouder gebruikt wordende de boe-
renkoot evenaren. Liknaeus zegt, dat de Laplanders^ den wor-
tel van deze plant, als een behoedmiddel ter gezondheid gebrui-
ken, wanneer zij dien van de Angeiica Arcfiangelica in geene
senoegzame hoeveelheid bekomen kunnen. Zij nemen denzelven
vai de ééojange plant , vóór dal de steng zich ontwikkelt , droo-
gen dien en bewaren denzelven in dezen staat , om ook van tijd tot
ujd , een stuk daarvan even als tabak te kaauwen. Ook de land-
Iheden in Zweden , maken daarvan gebruik en wel als een huis-
middel, bij hysterische toevallen. GaNNER deelt mede, dat een
^kooksel, van haren wortel, tegen de ziekte der paarden kan
aangewend worden , uit een inwendig mondgezwel ontstaan. Ook
M hel Handboek der genees- en verloskunde van het vee door
^mu, wordt menigmalen van de AngcUca gewag gemaakt.

Hfi vee nuttigt deze plant gaarne, terwijl onzes bedunkens
bet eene aanwinst voor de stalvoedering zoude zijn , zoo men
lieh op den bouw van deze plant toelegde, welke de natuur
sltchls aLs kweekster behoeft en dan reeds een uilmuntend voe-
der zou«it: opleveren , wanneer er anders voor hel vee , nog aan
gtt&e groente te denken valt.

Digitized by VjOOQIC

ANUS.

(PimpineUa aamwm)

De AwJB ontleent haren geslachtsnaam PimpineUa , van het La-
tijnsehe woord bipinnat(^ dubbel gevind^ wegens den vorm der
bladeren en waarvan het eene verbastering ' is , en niet van het
woord pimpinele^ dat sommigen gemeend hebben, daarvan de
Grieksche benaming te zijn, terwijl de soortsnaam anisum^ van
het Grieksche woord anison afkomstig is , dat a?tffs beteekent
Anderen willen be weeren , dat het afgeleid is van de beroovende
Grieksche letter a en isos^ gelijk, omdat het ongelijke bladeren
heeft. Er worden ook gevonden , die het van aniaÜon^ onverbe-
terlijk^ of zoo als PLiNios wil van anikyton^ onovertrefbaar ^
als of het door geen geneesmiddel overtroffen wordt, a%eleid
wenschen te hebben. Volgens boerhaave behoort het tot de en-
kele, tweezadige kroondragende planten , tourneport brengt het
tot de selderij (apium graveolens) terug , moetende het volgens
LiNWAEDs onder de Pentandria, Digyniay gerangschikt worden,
en heeft het alsdan dit geslacht kenmerkt: De vrucht langwerpig
ovaal; de bloembladeren omgebogen en de stempel kogelrond.

Deze eenjarige zaaiplant , welke uit Egypte in 1557 js overge-
bragt en op vele plaatsen in Europa en inzonderheid in Spanje ,
Frankrijk^ in het Saxische^ Thuringscke en in ons Vader-
land^ allhans vroeger te Alkmaar^ gekweekt werd, bereikt
eene middelmatige hoogte. De steng is ruw , rond , hol en kwas-
tig; de wortelbladeren zijn drievoudig ingesneden, witachtig,
wollig en geurig. De bloemen, enkel, uit vijf blaadjes bestaande ,
wit van kleur, maken te zamen eene kroon uit, het zaad klein ,
graauw en groenachtig , van eene welriekende geur en aange*
namen smaak, welke eenigzins zoet, scherp en bitter is; de
wortel is teeder» wit en onder de aarde voortkruipende. Dit ge-
was, hetwelk door zaad voorgekweekt wordt, bemint •eenen
vruchtbaren , lossen , zandigen grond en eene warme standplaats.
Naar gelang van het weder, wordt het in Maart of 'm Aprü uit-
gezaaid , hetzij voor het volle bed of tot randen. Ten einde de
ontkieming van het zaad te bespoedigen, bevochtige men het
gezaaide , welke planten men vervolgens rein houdt en uitdunt ,
wanneer zij te digt mogten staan, en bij droog weder begiet*
De an\js bloeit in July en het zaad rijpt gewoonlyk in Augus-

Digitized by VjOOQIC

179

^,ftl8 wanneer menhetdan insamelt, door het gewas , aan dea

Srond toe af te snijden , welke zaadstengels men daarna , eenige

dag», «an de zonneschijn ter opdrooging blootstelt , alsdan het

XMrf tKatnelende , dat droog en lachtdigt bewaard moet wor-

(ies, oaaidien heC anders de geur zoude verliezen. Men wachtte

flM< ^ inzamelen niet te lang , want als het nat en oud ge-

•wnen wordt, beeft het weinig of geene waarde, en kan niet

k^S doren, terwijl het in het tegenovergestelde geval, zich drie

jvcn goed houdt In de volgende lente schiet de wortel nieowe

stcogds uit , welke ook op nieuw vrucht geven , doch waarna

fcet gewas sterft

De vruchten en bladeren, van verscheidene umbeüiferae en dus
oek die der anifs^ hebbeo hunne aangename geur aan eene (zoet-
^cb^) aetherisehe olie te danken, welke bij de geurige za-
den, io buisjes, viüae genaamd, die in het zaadbekleedsel gele-
geo ojD, vervat is,

Dete zaden worden geconfijt , met suiker bekleed , of in fijne
gebakken, zoo als in de anifsöeschtUi verwerkt, en leveren het zoo
i^tode anyseUe likeur op. Ook in het huishoudelijk gebruik ,
■omt het anijs-zaad in aanmerking, vermengende de bakkers , in
^ provincie Groningen , hetzelve met het deeg voor witte brood ,
welke boUen en beschuiten daarvan dan ook hunnen naam ontlee-
^ terwijl eindelijk velen de groene zaadkroontjes, even als
^ ^ bij het inleggen van augurken en komkommers bezigen.
^oufHEm geeft in zijn Handb. der FrakL arzneimiUeU. de be-
^^deelen der gewone anijs, door biandes en meikaiik mede-
Pdeeld , op.

b de geneeskunde bekleed het anijszaad mede eene waardige
1^1 komende het in werking veel met de FeTi^e/ (foeniculum)
^^«'ecn, welke opwekkende^ krampsHUende ^ windbrekende
Mifvende en fhiimloozende te.

b poeder geeft men de zaden van 10—30 greinen , telkens in
fftrekid van 3 drachmen tot | once , op 6—8 oneen colatuur ,
^ «Is thee gedronken.

De oleum anisi geeft men op suiker , in mengsels en in pil-
^1 telkens in eene hoeveelheid van 2— -5 druppels.

Hel ster-anO's daarentegen (illicium anisitatum UnU is de vrucht
^ eene fraaije boom, well^ uit Ckina en Japan in 1700 werd
^^'«fgebragt

Hierran bestaan nog twee verscheidenheden, als:
"^ ^ieinbioemige (illicium parviflorum vent. micb.) welke hoo-
8^^ is^Jlaogere bladen heeft, en kleinere zwavelgeelacktige

Digitized by VjOOQIC

180

bioemeD, van eene zeer sterke reuk, uit Ooiteiijk Ftorida io
1790 overgebragt.
De roode oftanFlorida (illicium floridanuip lim.) , de hoogte van
een el vijf duim, tot een el tachtig duim bereikende , met aan-
blijvende lanoetvormige , aan beide einden puntige , gladde ,
dikachtige brosse bladen en bniinroode bloemen, [die van i4/79»i/
tot Mei bloeijen en van eenen aangenamen reuk zijn. Uit Flo-
rida in 1766 overgebragt.

Deze gewassen behooren tot de koude kasplanten, waarvan
de zaadhuisjes meer kracht dan de zaden hebben.

Meissner heefl de bestanddeelen der ster-anijs medegedeeld ,
Welke anijs veel olie oplevert, die zelTs nog helderder^ fijner en
welriekender , dan de anij^-olie is. De Chinezen zijn gewoon, na
den maaltijd het zaad, dat door de oostersche volken beter, dan
het gewone anijs en venkelzaad gehouden wordt, te kaauwen
ten einde de spijsvertering te bevorderen , de maag te verster-
ken en gebruiken het als een huismiddel, tegen ligte aandoeningen
der siijmhuiden, ook bezigen zij het bij de koftij en thee, om
deze daardoor geuriger te maken, wordende ook de Indische
anijs-arak er van bereid. Hel aangename van den reuk, heelt
waarschijnlijk veroorzaakt, dat de aandacht der Europeanen
zich op hetzelve vestigde, ten minsle door tüberiën heen heeft
zich dit middel eenen weg gebaand naar Rusland^ en over Manilla
in de löde eeuw naar Engeland, Thans zijn het inzonderheid
de Duilschers^ welke de ster-anijs gebruiken, terwijl men het als
een zacht werkend middel , ongestraft kan aanwenden.

Afiivriik

Digitized by VjOOQIC

A P I o S.
^Apioê taberosa MOENCH. — Glydne apioa un.)

Deze plant ontleeat haren geslachtsnaam Apios^ van het Griek-
sdie woord apioHt eene peer, naar dien de wortels, met deze
Tracht , in vorm, eenige overeenkomst hebben, terwijl de geslachts-
»«m glydne^ van het Grieksche woord glukaa afgeleid is, hel-
«dk £oel, aangenaam beteekend , wegens de wortels , die eene
loete aangename smaak hebben.

BoERBAATE rangschikt dit gewas onder de peuldragende planten ^
niet gepaarde bla.leren ; decaxdolle onder de papillonactes , en
komt hierin met toürsbfort overeen, en linnaeits onder de Dia-
delphia^ Decandria^ met het navolgende geslachtkenmerk : De
kelk tweelippig : de kiel buigt met hare tip de vlag achterover.
Het Vaderland van dit gewas is Noord- Amerika. Trécül vond
bet ia menigte, in de nabijheid van Neosho^ een dorp aan de
txwrden der rivier van dien naam, doch slechts enkele planten
in de MLssouri staten. De Amerikanen noemen dezelve ground-
nut^ doch de bewoners van de A'fö^/^ö- streken Taux. Bosb
i?gt: dat zij ook in de zandige bosschen van CaroUna voor-
komt en piCQLOT heeft de levende planten, uit «Ie steppen van
Soord- Amerika naar Frankrijk overgezonden (C. R. XXVHI,
bhigler's Journ.^ CXI).

Deze vaste plant, in 1540 reeds bij de kruidkundigen bekend ,
en honderd jaren later uit Pensyloanie overgebragt , werd nog-
thans schaars, als voedingsmiddel, in de noordelijke deelen van Eu-
ropa gebezigd. In Oosfcnryk evenwel , alsmede in Bohemen ,
^ü de noordelijke streken van Halte ^ in de omstreken van Man-
lua, Ferrara enz., wordt dit gewas algemeen gekweekt, en
worden de knoilen aldaar , volfTens een verslag, van den Abt der-
LizE, hem medegedeeld, op het Landhuishoudkundig congres
te IVeenen , van den 22 September 1847 , aardkaalanjes genoemd ,
door het volk met graagte gegeten , en op dezelfde wijze, als de
aardakers bij ons genuttigd. Uit de wortels van dit gewas,
welke in knollen bestaan , die door lange vezelen aan eikanderen
verbonden zijn , verre onder den grond voort kruipende en welke
▼ezels, niet zelden, twaalf lot vijftien knollen voortbrengen, die
reeds het eerste jaar, de dikte van een hoenderei verkrijgen , ko-
men dunne gladde stengels voort, welke de hoogte van twee

Digitized by VjOOQIC

182

Ned. ellen bereiken en zich om de voorwerpen sUngferen , vrelk^
onder haar bereik ztjo. De bladeren zijn oneven gevind , mee
lange stoelen , waarop zeven ovale blaadjes aan korte steelen g^e—
hecht zijn, geheel met braine haren bedekt.

De bloemen, welke van Augustus tot September ontluiken »
komen uit de oksels voort , zijn trosvormig , donker purper kleu-
rig, met roze roode vleeschkleurige vlakken en van eenen aaDge-
namen reuk, doch brengen in ons Vaderland geen zaad voort.

De apios behoeft eenen droegen , krachtvollen , doch niet vasten
grond, en eene boschachtige standplaats, gewoonlijk verbouw^d
men dezelve langs de heggen^ waardoor zich alsdan de ranken
slingeren en alzoo staande blijven.

De voortkweeking geschiedt door de knollen, welke men in
het laatst van Maart ^ of in het begin van April ^ vóór dat zij
beginnen te ontkiemen , op twee voeten afstands uitpoot , ofschoon
de wortels niet zelden , eenige ellen onder den grond voortkruipen ,
waardoor het inoogstèn, zeer vermoeijelijkt wordU In de meer
noordelO'ke gewesten, is eene beschutte en zuidelffke standplaats,
om het zeerst aan te bevelen , alsmede eene winterbedekking ,
zullende bij gebrek daarvan het gewas schaars tieren en bijna
geene knollen voortbrengen. Is de grond daarentegen krachtvol
en de stand gunstig, dan kan ééne plant, gemiddeld zes honderd
tot zeven honderd wigtjes knollen, in één jaar opleveren , welli^e
opbrengst wederom , tot dertig of veertig wigtjes voor iedere plant ,
na verloop van twee jaren , zal worden terug gebragt , wanneer
de grond schraal en de standplaats open is.

Eene bijzonderheid, welke de voortkweeking er van , nog meer
vermoeijelijkt, is, dat de knollen een, twee, ja welligt meerdere
jaren, in den grond kunnen leggen, zonder te groeijen , waardoor
derhalve de oogst, ten eenenmale onzeker is.

Hoewel de knollen in den herfst eetbaar zijn , hetwelk door
het verwelken van het loof aangeduid wordt, zoo oogsten de In-
dianen dezelve niet eerder, dan in de lente , naardien zij alsdan ,
het best kunnen duren en eenen omvang erlangd hebben, als onze
dikste aardappels. Volgens mérat evenwel , is die oogst in Eu-
ropa zoo gunstig niet, naardien hij zegt, dat de knollen, die
het éérste jaar , ter naauwernood den omvang van eene okkernoot
erlangen » ten minste vier jaren behoeven , om zoo dik als een
hoenderei te worden, doch hoe ouder de knol wordt, des te
onbruikbaarder wordt dezelve ook , want wanneer zij de dikte
van een kindervuist (10 jaren) erlangd heeft , dat gewoon^jk in
den trjd van vijf jaren geschiedt, dan is dezelve houtachtig, en
bij gevolg niet eetbaar, noch voedende meer. Richakd daaren*

Digitized by VjOOQIC

183

tegen heeft io eene Tergadering der Aeademie Tan Kaii8ten en
WeCeasdiappeD , en die der Maatschappij van Landbouw te Fa*
TV9^ iD April 1849 , over de Toordeelen Tan dit gewas in het
breede n^gewijd , doch hoewel wij daaraan niet te kort willen
doflB, 200 gelooven wij nogthans , dat de groei te langzaam en
de opbrengst te gering zal wezen, om dit gewas onder de aU
gemeeoe yoedingsplanten te kunnen rangschikken.

De Toortkweeking op zich zelve , is gemakkelijk genoeg , als
vordereiKle niet de minste oplettendheid, om er in ons Vaderland
de proef mede te nemen ^ te meer daar^de wortels in der daad
smakelijk xijn.

De vorm er van, is onregelmatig langwerpig, zij hebben eene
zwarte schil, doch wit vleesch, dat raauw, in sniaak veel met
(fie der wilte zomer-raap overeenkomt. Doorgesneden zijnde,
vloeit er een melkachtig vocht uit, hoe wel de overige massa
veerkrachtig is, en veel zetmeel in zich bevat, gevende paueVs
analyse daaromtrent deze uitkomst:

Apios.

4,50
0,80

33,55
1,30
2^

57,60

Aardappel
(Patraque Jaune).

Psoralea.

Stikstofhoudende zelfstandig-
heid

Vet.

0,1

21,2

74,4

Zetmeel, suiker, pectbe. . .
CeOalose met opperhuid. . .
Minerale zelfstandigheden. . .
Water.

51^

Twaalf tot vijftien minuten zijn voldoende, om ze gaar te ko-
ken, als wanneer zij veel in smaak , van de kastanjes hebben , doch
nog zoeter en aangenamer dan deze zijn , volgens LeBonJardu
nier evenwel, ondervind men, na het gebruik, eene onaange-
name gewaarwording aan het verhemelte van den mond, en
achter in de keel , hetwelk aan het melkachtige sap , moet wor-
den toegeschreven , dat de knollen in zich bevatten, en wel eenige
overeenkomst met de caoutchouc heeft, hoewel t«<cul, die de-
zelve gegeten heeft , daarvan geen gewag maakt en ze even mee-
fig en smakelijk als de aardappels vond. Even eens houdt hij
het er voor, dat het loof, een ^d beeslenvoeder zoude opleve-
ren, en dringt mede op de kweeking er van aan, waarom hij
dan ook in 1848, eenige knollen aan den Minister van Landbouw
fo Koophandel in Frankrijk ^ heeft overgezonden.

Digitized by VjOOQIC

APPELTJE DER LIEFDE.

(Solanum lycapermum.)

Hel Appeltje der Uefde , ook Gouden of Gulden appel genoemd ,
ontleent zoo men wil zijnen geslachtsnaam Solanum vaa het la<
tijnsche woord Solamen of Solalium, troost, wegens de pijn-
stillende , of ver^oovende eigenschappen^ van dit plantengeslacht ,
hoewel ons, om meer dan eene rede, deze afleiding hoogst ge-
brekkig voorkomt. De Grieken noemen haar atruchnos. De
soortnaam lycopersicon is van anguillara , een Venetiaan , her-
komstig , die hetzelve lycoperaicon galeni of wolfs-perzik , van
GALENUS nucmde. Camerarius heeft hel wegens de bevallige kleur
der vrucht , met den naam van Appeltje der Liefde of gulden
appel bestempeld.

Het geslacht der solanum^s, waarvan vele soorten en eene me-
nigte verscheidenheden bestaan, heeft, zoo alsGEORG A TURREzegt,
de pla'ntkundigen in het beschrijven, nog al eenige moeite ver-
oorzaakt. Ruppiüs" brengt de nachtschade onder die planten ,
welker bloemen wel eenbladig, maar nogthans regelmatig zijn,
leggende het zaad in eene bezie, waarin zich vele korrels
bevinden. De kruidkundige amman, eigent dit gewas nu eens
bessen, dan wederom peulen of stekelige appels toe. Hermanx
rekent het tot de bezien dragende planten , welkers eenbladige
bloemen , zich in vijf spitsloeloopende insnijdingen verdeelen , de
bladeren beurtelings tegen over elkander geplaatst, en waarroede
ook RAJus vrij wel overeenstemt.

Plinius maakt van de soorten geen gewag; dioscorides be-
schrijfl er vier, tournefort zes en veertig, boerhaave zes en
veertig , terwijl volckamer en baurinus , ook hiermede ten naaste
bij overeenkomen.

Weinmann beschrijft er negenen dertig, vindende men bij noisette
zeven vour den vollen grond ^ tien voor de gematigde kas en
zestien voor de warme en bij jacqubs en iieringq , honderd drie
en dertig beschreven. Decandolle rangschikt deze plant onder
de Solanées en volgens hnnabüs behoort de Solanum lycoper-
sicum tot de Pentandria^ Monogynia, en heeft het navolgende
gcslachtkenmerk : De bloem heeft eenen aanblijveoden kelk
en een radvormigen krans, somtijds meer of min klokvormig^
vijflobbig en geplooid; 'de meelkaoppeo zijn bijna vereeoigd, aan

Digitized by VjOOQIC

185

ite poDl met gaatjes openbereteode; bet zoaddoosja is twoe klep-
pis eo Tedzadig.

Doe eenjarige zaaiplant, is uit Zuid-Amerika herkomstig, eo
in 1595 overgebragt , terwijl de verscbeidenheid cerasifoHum^ to
^BOaü Firu ingevoerd is. Het gewas heeft doornacbtige , ge-
iMflde steogeo , die bij de bladsteelen geknoopt zijn ^ en opge-
kid wordeDde , de hoogte van vijftien tot twintig palmen her ei-
ken. De bladen aan wollige steeitjes , oneven gevind en de ge-
sleeide vinblaadjes ingesneden. Wegens den scherpen reuk der
«édtfste bladeren , vermeent momdbt, warmoezenier te Bordeaux ,
opgemerkt te hebben , dat deze het ongedierte en vooral de ka-
peSen weert, ra dat de groenten tusschen de reijen tomaten oit-
geplaot , geheel van mpsen bevrijd bleven. Uit de oksels der
bbden komen trosjes , met gele stervormige bloempjes voort ,
wdke in Julg^n Augustus ontluiken , waarna platronde, ovale,
gestreepte of streepsgewijze gegroefde vleezige vruchten volgen ,
éit in Seplemóer of October rijpende , geel , oranjekleurig of
wit en blinkende zijn. De vrucht is saprijk en bevat klein , plat-
aebtig zaad in ceUètjes in zich , dat drie of rier jaren , het ont-
kiemiogsverroogen behondL Ten einde dit gewas voort te kwee-
ken, zaaijemen het zaad, in de maand Maart^'m eenen bak van
12 tot 18 graden warmte uit , welke bakaarde , zooals lOüCBt
wil, voor een derde gedeelte met klei vermengd moet zijn. Wan-
seer de plantjes ter verplanting geschikt zijn , dat gewoonlijk in
Uei of ^Mf het geval is , verpoote men dezelve bij gunstig we-
der, op een warm , dat is zuidetO'k rabat , in eene losse , maar
tocii vruchtbare aarde en wel voor de groote verscheidenheden ,
ep eenen onderlingen afstand van twee voet , zijnde evenwel voor
de kleine 15 — 18 duimen voldoende. Naardien dit gewas veel
vochtigheid behoeft, zoo moet het bij warm weder dikwijls be-
goten worden. Hebben de stengen die aangebonden moeten wor-
den , de hoogte van eene el bereikt , dan worden de toppen af-
gesneden en als de vruchten derzelver halver wasdom erlangd
hebben , neemt men van tijd tot tijd de meeste bladen weg ,
abniede alle nieuwe zijspraoken, om zoo doende den groei en
de rijpwording der vruchten te bevorderen.

Decaishe maakt in de Reme Hart. 1849 van het overbrengen
der tomaten op de aardappelplant gewag, terwijl in Le Ban
Jardhuer I85I, de wijze wordt opgegeven, hoe de Fransohe war-
ffloezeniers inzonderheid l^Farffs^ deze vrucht vervroegen. Zij
laaijen het zaad namelijk in Januari' in eenen warmen bak uit ,
ea verpooten zoo spoedig de plantjes daarvoor vatbaar zijn , ge-

Digitized by VjOOQIC

186

wooDlijk in Feèruar ff ^ deze ia eeneo anderea warmen bak, ter-
wijl, naardien de vochtigheid, zoo veel mogelijk, uit de bakken
moet geweerd worden , men deze door stoken verwarmt. In Maart
brengt men dezelve op een rabat, ter bree<fte vanSONed. duimen
over, waarop de planten in twee rijen, in het viierkant worden
geplaatst en met klokken gedekt , welke zoo dikwijls zulks mo-
gelijk is, worden weggenomen, om de planten lucht te geven,
en tegen half Md geheel worden ontruimd. Ongeveer drie we-
ken, na de laatste planting, snoeit men het gewas tot op twee
stengels af, welke vervolgens aan een koord worden gebon-
den, welke men Van het eene einde van het bed tot het an-
dere spant, wanneer de planten in volle kracht en de vruchten
gezet zijn , kort men het gewas boven de tweede of derde vrucht-
tros in , bet rijpen heefi op het einde van Jun^j plaats , en duurt
tot Juty^ bezigende men tot heffing de vroege verscheidenheden.
Van dit soort bestaan de navolgende verscheidenheden :
De kleine regtopgroeijende ^ met, gele of roode gestreepte
vruchten ; deze verschilt alleen daarin , dat zij en kleiner is en
regt op groeit.
Met ronde gladde vruchten naar kersen gekkende , voor het

overige aan de eerste gelijk.
De kleine kerstomaat^ eene onderverscheidenheid der voorgaande.
De kleine goud-appel met gestreepte harde vruchten , deze schiet
eene regte steng uit , ter hoogte van twee , tot twee en een halve
voet, getakt, en met hakige doorntjes bezet, de bladen breed,
hoekig ingesneden, van eene witachtige groene kleur, uit de oksels
derzelve, komen zesbladige witachtige bloempjes aan korte steelen
voort, met geelachtige meeldraadjes, waarna eene kleine, ronde,
gestreepte vrucht volgt , van eene schitterend roode kleur en har-
der dan die der gewone verscheidenheden , hebbende van bo-
ven een klein knopje, even als het beginsel van eene kleine
vrucht Hiervan bestaat ook nog eene kleinere onderscheiden-
heid , beide moeten * in de gematigde kas gekweekt worden.
Vroege roode zeer geschikt om getrokken te worden.
Hoewel het appeltje der liefde ^ weinig smakelijks oplevert,
wanneer men het raauw gebruikt en alsdan verkoelend is, zoo
maakt toch oodonaeus reeds van dat gebruik gewag, en wel
door toevoeging van peper , zout en olie. Ruhphids zegt , dat
men dezelve in óelndie^ alwaar de vruchten zich beter ontwik-
kelen, als eene toespijs bij het eten gebruikt en waarmede tbbnstiia
ten vollen instemt. De Italianen , Spargaarden tn Portugezen ^
nuttigen dezelve even als wij de komkommers , dat is met olie ,
azijn en] peper.

Digitized by VjOOQIC

187

Hoewel over het algemeeq weinig gebezigd wordende , zoo le-
veren de appeltjes der liefde , ingelegd of gecoofijt , nogthans

eene smakdijke groente op.
TfEsiiA deelt in de Landbouw in de kolonie Suriname mede ,

dat de nwoners aldaar , nog twee andere soorten van solanuM*s

efea ab de Androy en de B^angine

De eerste , is eene heesterachtSge plant , met zwartaohtige
steoffês , de lange bladen zijn grof getakt , terwijl de lichtblaauwe
kk^aa met een geel hart, op dien der aardappels gelijkt; de
platroBde vmcbt , heeft veel overeenkomst met de ajuin , en
wwdt in blaf gekookt, doch door de inboorlingen ook met olie,
aziji en peper gegeten » zijnde zeer bitter van smaak en daar-
ësar eetlust wekkende, maar geenszins lekker; eebter is het
een beüzaam middel voor hen, die met aambijen geplaagd zijn.

De Berangine is grooter en violetkleurig , hoewel Voor het
«verige , veel met de Androy overeenkomende. Ook deze wordt
evea als de salade gegeten ; doch anderen nemen het binnenste
oÉ de schil , hetwelk zij met rund of varkensvleesch fijnhakkea ,
«■ vervolgens met beschuit zout en peper, op den roostei^ braden.

Digitized by VjOOQIC

ARRACACHA ESCULENTA. (Decand.)

De Arracacha eseulenta^ of Canium Arracacha (hooi), is
eene benaming, waarmede deze plant in Nieuw Grenada be-
stempeld is. Decandolle heeft dit gewas onder de Ombeiüferet
gerangschikt, terwijl het dit geslachtkenmerk heeft De kelk
onverdeeld, de bloembladen langwerpig, glad, bij de kruin in-
waarts gebogen , de vrucht ter lengte van eenen duim en langer ,
aan de zijden platachtig, het zaadkastje scherp vijf hoekig, eeD
weinig vliezig, volkomen.

De Arracacha e^cuierUa is eene overblijvende plant, welke
▼an SarUa-Fe in Nieuw-Grenada^ in 1823 werd ingevoerd. De-
xelve wordt in Am^ika , Apio genoemd , zijnde eene Spaansohe
benaming voor de selderij.

De knobbelvormige , zeer vliezige wortels, brengen kruidaoh-
tige , weinig getakte , gestreepte bleek groene stengefi , ter lengte
van zestig tot negentig duimen voort, waaraan eenige bladen
voortkomen, welke veel kleiner dan de wortelbladen zijn. De
wortelbladen , welke lang gesteeld zijn, hebben de lengte van
veertig tot vijftig duimen, onregelmatig, ovaal, diep ingesneden,
gekarteld , glad en donker goen van kleur , veel met die der
êelderif overeenkomende. De schermvormige bloem , welke van
Juli; tot October bloeit , heeft eene donkere violet- of geelach-
tige kleur.

Deze plant heeft dikke vliezige wortels , welke veel voedzamer ,
dan onze gewone wortels (daucus carota) zijn. De kweeking er
van is in Nieuw Granada^ en wel op de platte bergen van Bo-
gota^ zeer algemeen, doch desalniettemin, is de voortplanting
er van in Europa , zoo ver ons bekend is , tot nog toe mislukt.

GoüDOT evenwel, die langen tijd, daar ter plaatse gewoond
heeft en met de kweeking der Arracacha zeer wel bekend is ,
beweert, dat deze plant, in de zuidelifke deelen van Europa^
zeer wel tieren zou, wanneer men slechts de wijze van bouw
veranderde, die de Europeanen tot dusverre hebben gevolgd,
waaraan zij het mislukken te wijten hebben en welke volgens
hem, ook d^érvan een gevolg is, dat de Europeanen noch om-
trent de geaardheid van het gewas, noch omtrent den bouw eenig-
zins waren ingelicht ; dat de overgebragte wortels , of te veel
geleden hadden, om een goed gewas voort te brengen, of reeds
te veel ontwikkeld waren , om verplant te kunnen worden , naar-
dien dit gewas geene herplanting duld, of dat meo zich te veei

Digitized by VjOOQIC

189

er Of) bedt toegelegd , om de plant io bloei te krijgen en tot
▼rochtiettiBg te nopen, dat juist verkeerd is, daar dit gewas in
bet moederland slechts zelden bloeit en zaad voortbrengt.

Deojdoub deelt in de BibUothèque unweneüe de Genhce
1833f eeo verslag mede , aangaande de uitkomst der kweeking
raodii gewas, in de kruidkundige tuinen, te Glascow^ MofU-
P^&er^ Tauian^ Turin en Florence ^ en welke aldaar dezelfde
i^tateo had opgeleverd. De stoelen hadden spoedig bloemsten-
ga» Toortgebragt , doch desalniettemin geen rijp zaad , noch eet-
bare wortels , terwijl en de stoelen en de bloemstengen beide ,
^ zeirder tijde stierven. Hetzelfde ondervonden ook later va-
>oia vader en zoon. In 1846 deelde de Heer va» brat eenige
boUeo en zaad van de Arracacha aan viuioani mede , welke laatste
wederom hiervan aan verschillende kruidkundige inrigtingen me-
dedeelde, voor zich zelven slechts twee bollen behoudende.
?fietteinin alle de aangewende pogingen» om als nu de gewenschte
ulslag te verkrijgen , bragten de planten spoedig wederom
Woemeo voort , zonder wortels op te leveren en even als vroe-
Stt süerven beide. De jonge planten welke uit zaad getrokken
vareo, eo waarvan hij een veertigtal bezat, gaven geene betere
o'tlu>insteo , ook deze stierven achtereenvolgens en in de lente
^^^^ waren allen verdwenen. Ook bij de andere kweekers ,
was de uitslag niet gelukkiger. Jacqübs te Neuüly^ bragt wel
^e pUnten in bloei , doch verkreeg nogthans geen zaad.

^ tUT evenwel had het geluk eenige bollen aan het gewas
tekiijgeo, zonder dat de planten opschoten, en sedert dien tijd
Bttll hij deie plant steeds door uitloopers voortgekweekt , welke
^ io deo zomer op een warm rabat uilplant en des winters in
^Seramam bakken overhoudt.

Tot Qu loc evenwel heeft dit gewas slechts wortels , van eenen
kleioen omvang voortgebragt', doch daarentegen zeer meelrijk en
kraeht?ol.

Wijders zegt vilmorik , heb ik drie jaren achtereenvolgens , het
^^ van den Heer de beat uitgezaaid , waaruit dus blijkt , dat
"*liaad, het ontkiemingsvermogen , driejaren althans behoudt,
'"^l de invoering daarvan aan geene moeijelijkheid zoude
onderbcvig zijn, doch naardien het wel te vermoeden is, dat
"•* Mad , de verbouwd wordende verscheidenheden niet voort-
^^^y zoo zoude eene invoering van bollen of stoelen, om der
'erscheidenheids wille, het meest te verkiezen zijn.

AcosTA zegt , dat er in Nieuw-Grenada vele verscheidenheden
**^*a*tt, waarvan de vroegste ook de meest gezochtste is en
^'er koollen eene violetkleurige tint hebben.

Digitized by VjOOQIC

190

Wij gelooTen nogthans gaarne, dat de Arracacha^ nooü een
algemeen Europeesch gewas zal worden, naardien het, om te
kunnen groeijen, eene gemiddelde luchtsgesteldheid van 15 graden
behoeft, terwijl goddot deswege den rijksten oogst, op eene
temperatuur van 18 tot 22 graden waarnam.

Zïj behoeft eene rijpe , diepe , vochtige aarde , terwijl de hellin-
gen der bergen, mede Voor dien bouw zeer geschikt schijnen.
Wanneer de Arracacha^ de behoorlijke wasdom erlangd heeft ,
hetwelk door den omvang der bladen en door de gele tint aan-
geduid wordt, rooit men het gewas, even als de wortels ait.
Het gedeelte der plant, hetwelk met de oppervlakte der grond
gelijk was , is als nu eene vleezige massa , van eene gele kleur ,
door eene menigte bladstelen omgeven. Dat gedeelte , hetwelk
tusschen de wortel en den stam is (collum), is kort en uit hare
grondsteun (basis) zijn vele vleezige, spilvonnige vertakkingen
ontsproten, gewoonlijk ten getale van vier tot acht, welke ieder
de lengte van vijftien tot vijf-en-twintig duimen hebben en zoo
dik als eene gewone wortel zijn. Het zijn juist deze, welke als
voedsel voor den mensch gebezigd worden en waarvan het ge-
wigt voor iedere stoel ^ om ons zoo uit te drukken, ongeveer
twee Ned. ponden is.

Het inzamelen of opnemen van deze plant , geschiedt altijd vóór
dat het gewas begint door té schieten , eveneens als wij de wor-
tels, beten enz., voor dien tijd ten gebruike inzamelen, en van
daar, dat de plant, niet door zaad kan voortgekweekt worden,
of ahhans , dat dit niet geschiedt ; terwijl men ter vermenigvuldi-
ging deswege de hals (collum) bezigt, welke men onder de
bladsteelen, waterpas afsnijd en welke men ter lengte van vijftien
duimen daaraan blijven laat. Vervolgens kan men dat gedeelte
wederom regtstaodig doorsnijden, steeds zorgende, dat ieder
gedeelte van deze bladsteelen voorzien zij , waarna men deze ge-
gedeelten bewaard, om dezelve later, hetzij ter zelfder plaatse,
hetzij elders te herplanten , of wel terstond na de inoogsting ,
hetzij in dezelfde gaten waaruit de wortels genomen waren,
hetzij naast deze.

Deze soorten van stekken nu , moeten ieder op eene diepte ,
van zes duimen , (want dieper geplant , dan zouden zij rotten) ,
en op eenen ouderlingen afstand van zestig duimen , en wel bij
regenachtig weder, geplant worden, weinige dagen nadat deze
uitplanting heeft plaats gehad, beginnen de eerste bladen zich
te ontwikkelen, terwijl de plant, alsnu geene andere verzorging
meer behoeft, dan een paar malen, gedurende den groeitrjd.

Digiti^e^ by VjOOQIC

191

gewied te worden ^ bij welke laatste wieding, men terens de
Terflenste bladen wegneemt

Vo%e96 TAaGABy xooden drie tot vier maanden voldoende zijn ,
om óe Arracacha bare volkomene wasdom te doen eriangen,
éoA volgens goudot ^ behoeft dit gewas , in de omstreken van
lètgo^ waar eene doorgaande temperatuur , van 22 tot 23 gra-
deo, vorens den honderdgradigen termometer, heerscht , zes
tot zeven maanden , voor dat de wortels de hoogste trap van
oatwikkeling bereikt hebben.

Men eet deze wortels in Nieuw Granada, hetzij onder de
ascfa gebraden , hetzij in water gekookt , en met groene Bana-
nen of vleesch vermengd. In de koudere luchtstreken , voegt
Bwn er aardappels brj , en hetwelk alsdan een smakelijk ,
gezond en gemakkelijk te verteeren voedsel oplevert, doch
van eenen minder zoeten , en niet zoo geurigen smaak , als onze
wortels.

De Arracacha, kan als eene onuitputtelijke plant, beschouwd
worden , en de bouw er van , kan verscheidene jaren achtereen-
volgens , op denzelfden grond , plaats hebben , zonder dat men
dezelve behoeft te bemesten, aangezien de bladen, die men
op bet land verrotten laat, mest genoeg opleveren, om aan het
gewas de noodige voeding te verschaffen.

Bij de heerschende aardappelziekte , zoude de toevoering van
dit gewas , in de Zuideló'ke streken van Europa , als eene zaak
van gewigt kunnen beschouwd worden , en het is uit dien hoofde
niet zonder bevreemding, dat het gouvernement van Frankrijk^
tot no toe, de invoering van goddot , «heeft van de hand gewe-
zen; niettemin de door hem opgegeveoe kosten in vergeUjking
der aanwinst onaanzienlijk mogten heeten.

Digitized by VjOOQIC

AETISJOK

(Cynara Scolymua.)

De Arfi^'ok oniWtni haren geslachtsi^am^nara, zoo als som-
migen willen , van het grieksche woord Aüoon , dat hond betee-
kent, otn dat de blaacyes van het omwindsel eenigermate op de
tanden van eenen hond gplijken , doch dit schijnt ons zeer gezocht
en onwaarschijnlijk. Galëncs noemde dit gewas reeds kunara^
waaruit het nogthans blijken kan , dat de benaming wel van griek-
schen oorsprong is, te meer daar kinara ^ in hetgrieksch, eene
eetbare distel beteekenL

Er worden ook gevonden, die den naam uit de fabelleer willen
ontleend hebben en wel van Cinara^ die in eene artisjok zoude
veranderd wezen, terwijl er eindelijk ook zijn, die het woord
cinara , van cinis , asch willen afleiden , omdat het gewas welig in
eenen grond tiert, waardoor asch vermengd is. De soortsbenaming
scolymus^ is mede van het grieksch afkomstig, want skolumos
wil in die taal eene soort van distel te kennen geven , welke wij
artisjok noemen.

Dit gewas , hetwelk decakdolle onder de Composêes rangschikt
en LiNNAEüs onder de Syngeneaiay Polygamia aequaHs^ en het-
welk hij allernaauwkeurigst omschreef, heeft het navolgende ge-
slachtkenmerk: De kelk uitgebreid en geschubd; de schubben
vliezig en uitgerand; het ontvangbed borstelig; het zaadpluis on-
gesteeld en gepluimd.

De artisjok welke eene vaste plant is, uit het ZuidelOk ge-
deelte van Europa en het NoordeHfk van Afrika herkomstig , werd
in 154Ö uit Barbarije overgebragt en is thans bijna door geheel
Europa verspreid. De bladen van deze plant , die tot de disieU
behoort, zijn groot, uitgebreid, diep vindeelig ingesneden, wit-
achtig met groote ribben, een tot een tweede voet lang, de sten-
gen, die twee voeten lang worden, geribt en zacht van binnen,
zij dragen aan het einde de bloem , welke uit eene groote me-
nigte kleine bloempjes zamengesteld is, van boven uitgezet en
in vele draadjes verdeeld , purper kleurig, van Augustus iol Sep-
tember ontluikende, en waarvan de kelkschubben ovaal zijn,
die eene doornige vrucht, welke eetbaar is, daarstellen.

Hel zaad , dat op de bloem volgt, is enkel, eirond, als een lang-
werpig vierkant zamen gedrukt, ieder van eene wolachtige witte

Digitized by VjOOQIC

18»

pluB fotnicn zijnde, de wortel Tan eene middelmaUge lengte

mam wm ereoredigheid dik.
Bd k aieC alleen de boofdslengel , maar ook de lijdelingscbe ,

dK mter of minder in getal zijn , brengen bloemen voort ; doch

—ypika deze veel kleiner dan die der boofdstengels zijn^

zw aeemi men dezelve gewoonlijk , ter meerdere ontwikkeling ,

na de booldbloem weg.

Dé gewas , hetwelk eenen niet te Tasten , welbewerkten en met
goeden Terganen paardenmest toebereiden grond verlangt , kan
deer zaad en uiüoopers^ welke laatste de moederplanten ge-
«•OBÜjk Tan zes tot twaalf opleTeren, Toortgekweekt worden.

Ten einde goed zaad te Terkrijgen, dat in ons Vaderland
MglHanu zelden doenlijk is« laat men de meest ontwikkelde
daden (of zaadbodems) onaangeroerd, opdat de bloempjes zich
Baar eiscfa kannen ontwikkelen, zorgdragende, die planten tegen den
regen en de Tochtigfaeid te beschermen , naardien het water anders
tasseben de schubben indringende, de zaden zoude doen rotten.
Heeft dit oTerdekken nogthans eenige moeijelijkheid in zich , dan
beige n»en al langzamerhand de stengel benedenwaarts , tot zoo
laag, dal bet water wel laogs de buitenste schudblaadjes kan
afloopen , maar cTenwel de zaadbodem niet kan indringen , wor-
dende de zaadgcTende planten, in die gebogene rigting aange-
bonden. Zoo spoedig als men ontwaart , dat het zaad op het punt is
▼an los te laten, snijdt men de stoelen af, om dezelve op eene
drooge plaats te bewaren, zullende het zaad aldus op de zaad-
bodems gebleTen , zeven tot acht jaren , het ontkiemings Termo-
gen Tolkomen behouden. Ter zaadwinning, zouden wij steeds
de groote groene Tan laon aanbeTelen , daar die op deze wijze
veortgekweekt , een beter gewas dan wel de andere Terschei-
denbeden Toortbrengt.

In Ftbruar^ of Maart brenge men eenen warmen bak in ge-
reeiflieid , in welken men , of in potten , of op een broeibed , bet
zaad oitzaaije, hetwelk daarna door glas gedekt wordt, wordende
de jonge plantjes , later in Md of Jun^^ in den vollen grond over •
gcbn^, op eene wijze, welke fvij bij het behandelen dertfi^-
toapers zaHen opgeven. Het zaaijen in den vollen grond ^ kan
nogthans niet voor in het laatst van April ^ of in het begin van
Md geschieden, dat natuurlijk van de weersgesteldheid afhangt
De grond waarin men zaaijen wil , moet wel bewerkt , los en
goed met vergane dong toebereid zijn. Op dusdanige bed-
den, make men langs de tuinUjngreppen, waarin de zaadkorreb
digt bg elkander worden uitgestrooid, omdat het beter is de

Digitized by VjOOQIC

194

overtolligeo weg te nemen , dao geraar te loopen , eeo onr^g«i
matig gewas te erlangen, hetwelk gemakkelijk geschieden kaxi
naardien gewoonlijk niet alle zaden opkomen. Deze greppe
vuile men vervolgens, met eenen halven duim gewonen grond
waarover alsdan nog eene duim bakaarde gebragt wordt. D
aldus bezaaide bedden , moeten schoon gehouden en bij droogt
begoten worden , terwijl , wanneer de jeugdige plantjes , ter ver
poting geschikt zijn, men deze behoedzaam dient op te nemei
en als de uitloopers behandelen.

Wil men (er plaaUe zaaijen , dan brenge men den grond reedi
den vorigen herfst in gereedheid , dezelve als dan zwaar bemes
tende, welke bewerking in de UnU daaropvolgende herhaah
wordt, op dat de aarde de noodige losheid verkrijge. Dit ge
daan zijnde , make men vier of vijf kleine gaten , ieder drie of viei
duimen van eikanderen verwijderd en ter diepte van een duim
tusschen welke gezamenlijke gaten, eene onderlinge ruinnlQ var
drie voeten zijn moet. In ieder van deze kleine gaatjes leggi
men een zaadje , welke met tuinaarde gedekt en zoo noodig be
voohtigd wordt. Wanneer het gewas opkomt , late men slechts eec
ter plaatse , de anderen wegnemende en daar plantende , waar ei
mogten ontbreken.

De planten in potten gekweekt, geven in den herfst bijna al'
tijd vrucht, hetwelk zelfs ook vele malen met die het geval is.
welke in den vollen grond waren uitgezaaid , inzonderheid bij
warme zomers en wanneer men het gieten niet verzuimd beeft.
In vele opzigten zoude deze wijze van voortkvtreeken aan te ra-
den zijn , te meer , daar de planten clan het weligste groei jen .
(en ware het, dat men gevaar loopt, zoo doende niet alleer
middelmatige, maar zelfs slechte vruchten te erlangen, ook dan
DOg, wanneer men het beste zaad ter uitzaaijing gekozen heeft ^
en waarom de voortkweeking door uitloopers *, steeds meer aan
te raden is.

Jacqobs evenwel, maakt in de Revue Uartieole 18d0, van de
zaailingen van cocbbt gewag, en welke inderdaad vruchten van
eenen verbazenden omvang en een uitermate zwaar gewigi had'
den opgeleverd.

Aangaande het voortkweeken door uitloopers , handde men
op de navolgende wijze:

Wanneer de Artichokken , zoo hoog opgeschoten zijn , dat men
gemakkelijk de zijsprankels van den hoofdslengcl ^ die vrucht ge-
ven moeten , onderscheiden kan , hetwelk gewoonlijk in de maand
April plaats heeft , dan neme men de aarde rondom de planten

Digitized by VjOOQIC

185

w«^^ ZMder efenwel de wortels teontblooten, waarna men met
alle ongigfigheid ^ de uttbopers Tan de moederplant ontdoe , ion-
der deie te beschadigen ^ om het even of ^e oitlooperB Toldoende ,
dao wel ODbraikbaar zijn ^ want door ie alle weg te nemen , lal
■Ml dé ootwikkeüng der vrucht niet weinig bevorderen. De nit-
loepen , welke men ter verplanting bezigen wil , moeten zooveel
iMgeti)k ▼an eenen lUel en nog beter van eenige wortels voorzie»
XQD, daar zij anders rooeijelijk 'zullen aanslaan en zoo ook dit
nog raogt plaats hebben , in alle gevalle vier of vijf maandes
lato', eerst vraeht zullen voortbrengen. Deze verrigting en ver*
pbntiDg , kan het gevoegelijkst in September plaats hebben , doek
«iBBeer akdan de planten te jong zijn, zullen zij de winter-
koude moeij^'^ verduren en gevaar loopen » van te verrotten ,
nw het weder regenachtig mogt zr|n. Wanneer de grond op eene
wijze in gereedheid gebragt is , als bij het zaarjen ter ptaatse is
opgegeven , kieze men eenen regenachtigen dag uit , om de ver-
planting te bewerkstelligen, welke planten alsdan, in een onder-
ling verband , van twee en een halve voet , in niet te krachtvollen
grond , en drie voet voor die welke eenen beteren bodem heb-
ben , geplaatst worden , en wel zóó , dat men twee planten , zes
èsiinen van eikanderen verwijderd, in plaats van een poot, om
in geval er een mogt sterven , het verband niet terstond verbro-
ken zij. Bij het poten diene men zorg te dragen, de planten
niet te diep te zetten, om het rotten te voorkomen, en den
grond stevig , om dezelve aan te drukken , hetwelk de groeikraoht
bevorderen zal. Nimmer snijde men de einden der bladeren af,
tenzij wanneer de planten geleden hebben , welke men zoo noo-
dig l>egiet en in de eerste dagen , tegen de zonnestralen beschermd.
Heeft men nog voor de vorst te vreezen , dan doet men het best
dezelve met lang stroo te dekken. Worden de planten verder
VMgzaam behandeld , dat is rein gehouden en begoten , dan zul-
len de uitdoopers in den A^r/I»/ Vrucht geven , of althans over-
vbedig in de volgende lente.

De Artisjokken vreezen evenzeer de koude , als zij aan het rot*
ten onderhevig zijn , hetwelk hare bewaring des winters moeije-
lijk maakt. Worden zij op booge en drooge gronden gekweekt ,
dan is io gewone tijden, eene stroobedekking , of eene laag
drooge bladeren voldoende , iets dat nogthans de planten in eene
bge en vochtige aarde, des te eerder zal doen rotten.

b vochtige gronden is het ten alten tijde aan te raden, tus-
sehen de reijen der planten, greppen te graven, én de aarde
daaruit voortkomende, tegen de planten optehoogen. Dit^daan

Digitized by VjOOQIC

186

zijnde^ dekke men het gehede bed, met attzonderiDg der grep
pen, met eeoe laag droogen mest, deze tegeo de planten ophoo
gende, echter onder dien verstaande , dat de mest niet mei d<
planlent in eene dadelijke aanraking kome; welke zoe doende i
als het' ware, in eenen trechter geplaatst worden. Gedurende d<
vorst, dekke men deze trechters met droog stroo, en wel op eem
wijze , dat ook daardoor de planten , tegen de vochtigheid be^
schermd worden. Deze stroode^kking, dient evenwel telken reize^
wanneer de zon schijnt , en het zacht weder is , weggenomen te
worden, met uitzondering des nachts, wanneer hetgevras steeds
gedekt moet blijven.

Ook kan men , nadat alle planten op eenen voet na , bij den
grond afgesneden zijn, en de overige bladen zijn. opgebonden, de
aarde daartegen ophoogen, evenwel zorgdragende, de planten
er niet geheel onder te bedelven , welke alsdan zoadeo verstik-
ken , welke opgehoopte aarde , evenwel door mest en stroo ge-
dekt wordt, bij aldien het vriest, of regenachtig weder is , doch
met deze vereenvoudigde wijze, loopt men meer gevaar de plan-
ten te verliezen.

Anderen leggen slechts groote mesthoopen rondom de planten ,
zonder zich daarom dan verder te bekommeren , en ook in vele
gevallen zal dit voldoende zijn, hoewel het nooit een zeker be-
veiligings middel is Ook kan men de planten, nadat zij eenen voet
boven den grond afgesneden zijn, met korven, even als een
beijenkorf vervaardigd , dekken , welke tusschenruimte , met mest
wordt aangevuld, dat hoewel zeer aan het doel beantwoordende,
nogthans kostbaar is.

Men kan de Artisjokken ook voor den vorst uit den grond
graven, en dezelve dan op eene luchtige, doch vorstvrije plaats,
in zand des 'winters overhouden. Op deze wijze heeft de Baron ^
VAK possüRT, te Chdlons'sur-Mame^ een geheel bed "bewaard*
en toen dezelve in de lente herplant werden , waren de stoelen
eene maand eerder eetbaar, dan die, welke men anders behan-
deld had. Ook te AuberoüUen (Seine), waar men dezelfde wijze
van bewaren , sedert onheugelijke tijden navolgt , heeft men het
vroege vruchtzeiten insgelijks opgemerkt. Eindelijk kan men de
planten ook uit den grond nemen en dezelve in greppen, ter
diepte van twee voet plaatsen , welke greppen daarna met plan-
ken en lange paardenmest gedekt worden. Deze laatste handel-
wijzen achten wij evenwel de ondoelmatigste én omdat men
gevaar loopt bij het uitgraven de planten te beschadigen, ^
omdat deze wijze veel moeite kost , én omdat de verplante Arti-
sjokken kleinere vnishten zullen voortbrengen.

Digitized by VjOOQIC

197

Boeda% de beddÜLuig na ook plaato hebbe, too wiohte men
tienMde zoo lang mogelijk , om het rotten te Toorkomen ; ter*
wip ale ontdekking langzamerhand 'geschieden moet en de plan-
tan eerrt dan geheel daartan ontdaan dienen te worden ^ wan-
■Mr er iioegenaamd geene nachtvorsten meer te dachten zijn.

Tee dode de Artisjokken te vervroegen, zoodat zij in het
hitst TUI Mflort of in het begin van April eetbaar zijn , handele
OKD Tolgena roussklon, medegedeeld in de Annaies de Flcrt
d de Paaume. Hen kieze twee reijen planten nit , rondom
«dke rei men eene diepe en vijftig duimen breede grep delve,
to met nieuwen mest niét alleen vullende , maar tot eenen dijk
ophoogende. Aan weerszijden van deze bedding , plaatse men
Iv bekwamer hoogte en op den noodigen afetand, staken te*
gn elkander over , aan welke men boogsgewijze en in het
<lwarKhe stokken bevestigt, waarover alsdan stroo wordt uitge-
spreid , urn het gewas , zoowel tegen de vorst , ab tegen den regen
Ie beschermen. Rondom iedere plant brenge men nog eene
hig nieuwen mest, waardoor de groeikracht van het gewas ,
•imnerkelijk bevorderd zal worden. Dit gedaan zijnde 5 bestaat
4e Terdere verzorging alleen d^^rin, dat men alle acht of tien da-
Stt, deze bedekking onderzoeke, om het gebrekkige te herstellen ,
<r nieowen mest bij te voegen , wanneer de weersgesteldheid
afts mogt vorderen ; en de bedekking telken reize weg te ne-
«m, wanneer het zachte weder, zulks maar eenigermate mogt
loelaten, hetwelk in het tegenovergestelde geval, evenwel zorg-
vuldig vermeden moet worden, terwijl, wanneer de vorst streng
BKigt zijn , de bedekking inzonderheid des nachts , verdubbeld of
vvdrievoodigd dient te worden.

fai de omstreken van MontpelUer , in het Zuiden van Frank'
^, heeft men de gewoonte, om, wanneer de stoelen der
Artisjokken , het vierde of derde gedeelte van haren omvang er-
l^Sd hebben, de bloemsteel, of vijf of zes duimen onder de
kroon te splijten en daardoor een stuk hout te steken , waardoor
M weder zamenvoegen, natuurlijk belet wordt, bewerende, dat
<Uardoor de stoel aanmerkelijk in grootte winnen zal.

Bij de gewone kweeking, worden de vruohtstengen in het
hkatet van October^ v6ór dat het begint te vriezen, digt bij den
S^Dd a%esneden en in eenen vorstvrijen bak of in eenen kelder
ia zand geplaatst , kunnende aldus lang bewaard blijven. Van
^ jonge oitapraitsels , die men niet tot voortteeling gebruiken
^9 kan ook als groente een goed gebruik worden gemaakt,
xq werden alsdan naar den grond gebogen , eenigzins ingelegd

Digitized by VjOOQIC

198

•

en geel geworden xgnde, ten gebraike afgesneden. Eene groente,
welke volgens audot, in Italië^ ?eel?uldig onder den naam van
gobbo genuttigd wordt. Aangezien de Artisjokken , niet langer dan
vier jaren , goede vniehten opleveren , moet het plantsoen met
dat tijdperk vernieuwd worden, wtfarom men het foest doet, de
bedden, waarop de Artisjokken gekweekt worden, in vieren te
verdeelen en elk jaar de planten, op een der vierde gedeelten
staande, te vernieuwen, waardoor men altoos overvloed van
goede vruchten verkrijgen zal.
De verkiesselijkste verscheidenheden, zijn de navolgende:

1. De groene. Van eene middelmatige grootte , en van boven
een weinig platachtig , met zeer geopende schubben , doch
wordt wegens hare gevoeligheid , niet zoo veel gekweekt als

2. De groote groene van Laon. Deze is mede de beste van
alle, gelijkt in vorm op de voorgaande, maar bereikt bi)
eene goede kweeking» op eenen wel bemesten, vochtigen
grond , eenen aanmerkelijken omvang , van niet zelden vijf
duimen middellijn.

3. De groote camus van Bretagne , vroeger , platter en eenig-
zins breeder dan de voorgaande, doch van eene bleekere
groene kleur. Deze verscheidenheid , zijn wij aan den Heer
FftBuiiER, van Versaiiles verschuldigd.

4. De wille. Nog vroeger dan de zoo even genoemde^ doch
teeder en zeer klein. De vrucht is niet alleen plat , maar zelb
een weinig uitgehold , terwijl de schubben , in spitse en
scherpe punten uitloopen. Deze verscheidenheid treft men
slechts zelden aan.

5. De tioletkleurige^ vroeg, van eene middelmatige, langwer-
pige grootte, de schubben groen, aan de einde eenigzins
rood, violetkleurig en scherp. Deze wordt veel gekweekt,
en verdient om raauw gebruikt te worden , alle aanbeveling.

6. De roode. Deze houdt men voor eene onderverscheiden-
beid, der voorgaande. De schubben zijn aan de einden
purper-rood , doch van binnen is de vrucht geel. Hoewel
kleiner, is zij in vorm, aan de tiolelkleurige %^\y^. Wan-
neer de vrucht haren vollen wasdom nog niet erlangd heeft ,
en men dezelve als dan raauw gebruikt, verdient zij boven
allen de voorkeur, doch wanneer men haar de volle onl-
wikkeling laat verkrijgen, wordt het vleesoh hard en on-
verteerbaar.

7. De zoele van Gênes. Raauw gebezigd wordende, is deM
ielfs nog smakelijker dan de roode^ dooh anders niet eel-

Digitized by VjOOQIC

199

baar. De ▼nicht b zeer klein en doornig , bet vleescb geel
eo de schobblaadjes bleek-groen. Deze wordt niet veellTer-
boowd, naardien zij zeer spoedig ontaard en men wel ge-
noodzaakt is , alle twee jaren nieuwe uUloopers uit Gênes
feootbiedeo, wil men dezelve onvervalscht bebben.
M is inzonderheid in Frankrijk , dat men zich op bet kwee-
ktt der Artisjokken toelegt , terwijl deze vrucht inzoiiderheid uit
de omstreken van Versaiiles^ Les Vertiiê en van AubervUUert ^
DMT Parifs worden overgebragt^ hoewel de kweeking er van
ao^ in eene grootere mate te Gonesse , Compiègne , SenUê cd
fitffon plaats heeft , welke plaatsen te dezen opzigte met
iighitn en Smnt-Gralien wed^ veren , terwijl er uit deze stre-
kcD io 1849 , niet minder dan 0,855 wagenvragten werden aao*

Van dit gewas worden inzonderheid de bloemhoofden , voor bet
ootkiikeB der bloemen gebruikt^ zijnde de deden die daarvan
gebezigd worden. F. de vliezige vruchtbodem , de knop of ttoel
Senaamd ^ van de distels en zaadpluimpjes , in de wandeling
ht»d geheeten , ontdaan , en 2*. de hiel of de basis der kelk-
Nbubbea. Deze bevatten een zoet suiker- en sl^ machtig sap met zet-
neelstof en leveren een ligt verteerbaar voedsel op, maar de gesmolten
boter, met welke men gewoon is, deze spijs te eeten, maakt
^ minder geschikt voor dezulken , die aan eene zwakke en
oageregdde spijsvertering lijden.

De Artisjokken worden ook raauw en wel inzonderheid door
de ItüÜanen met olie, peper en zout gebruikt, en kunnen ook
▼oor het wintergebruik ingelegd worden. Over de wijzen van
Mereiding zullen wij niet uitweiden , verwijzende deswege naar
de kookboeken of het woordenboek vdn chomel. Hoewel de oude
sc^vers, als GALENUrf» pktr. hjspands in thesaur^ pauper.
^' MizoLo , cenL VII , menu aph, en joh. langius, EpUL Med,
▼UI hare geneeskracht gewag maken , zoo gelooven wij evenwel
^1 dat deze vrucht thans als zoodanig gebezigd wordt.

Digitized by VjOOQIC

ASPERSIE.

(ABparagua o^emalü.)

'De Aspersiêy ook hel Koraalkruid genoemd» ooüeeod haren
geslachUDaam Anparagtt» raii het Grieksohe woord , AsparagOM ,
dat eene optchietende stengel of worteispruit te kennen geeft,
en waarom men dus ook dit gewas, met den naam van A^pa*
ragos bestempelde, aangezien de leoriei o( stoei m de lente,
eene menigte spruiten aitschiet en ^an welk woord bijna io alle
andere landen , de benaming Toor dit gewas herkomstig is. Db-
CANDOLLE brengt dit gewas onder de Liliacées^ boerhaayb onder
de besdragende gewassen, en linnabus rangschikt haar onder de
HexandrÜL Manogynia , met het navolgende geslachtkenmerk :
De bloemkrans sesdeelig, regtstandig; de drie onderste bloem-
bladeren zijn aan de pont omgebogen ; de ▼nicht eene driehok-
kige yeelzadige bezie.

Volgens LINK behoort de Aspersie tot de oadste keakeogewas-
sen , waarvan men bij dioscoridbs reeds eene duidelijko be-
schrijving aantreft.

Dit gewas, hetwelk eene overblijvende plant is, heeft eene
bundelvormige, zich verspreidende wortel , regtstandige , gestrekte ,
beneden rolronde , van boven hoekige , sterk getakte , gladde
stengen. De bladeren borstel vormig , in bosjes of bunddtjes ver-
eenigd , met twee aan den voet , van een puntje voorziene steun-
blaadjes. De éénbloemtge bloemsteeltjes , draadvormig, in het
midden geleed, zijdelings geplaatst, met groenachtig-gele , naar
beneden hangende , klokvormige bloempjes , doch z6ó , dat ieder
bloempje niet uit één stuk, maar uit zes vrije deelen bestaat
De bessen rood , drie-hokkig , ieder met twee-zadige vakjes.

Het is eene inlandsche plant en wordt in het wüde in RuS'
land^ Turkije^ Griekenland en andere gedeelten van Europa^
in zandige streken vrij overvloedig gevonden. In ons vaderland
treft men de wüde^ volgens db gorter, op vele plaatsen in de
valeijen der duinen, buiten den Haag^ achter Zorgvliet^ Haar'
lem^ Alkmaar en in die van dep Helder aan, en volgens de
■AAN en VAN RALLy dc zeekant-ospersie ^ met opgaande steng
en geleede bloemsteeltjes , in de nabijheid van het dorp Overveen*

Tbenstra zegt, dat de Aspersies in Suriname ^ goed zouden
voortkomen en in smaak niet zelden de Eurapesehe overtreflen;

►

Digitized by VjOOQIC

201

soomige kolonisteo verklaren , er te hebben gegelen , zoo iwaar
als ecDe manspink, hoewel hij er echter nimmer eeoe gezien
heeft; die de éftte van eene penneschacht had.

fiBeirel TouaxEFOST en vaillant eenstemmig verklaren ^ gedu-
rtade Twsdieidene jaren, de tDÜde aspersiey in de koninklijke
tBÉBcn te Farys gekweekt te hebben, zonder dat er, na al dien
lyd, de minste veredeling plaats had , zoo mogen wij onzes be-
dynkeos nogthans voor zeker aannemen , dat door de kwee-
Ud^ bij dit gewas, die veredeling is te weeg gebragt, welke
hdatéft een door velen hoog gewaardeerd tafelgeregt doet daar
iteleD, al is ullkk ook van gevoelen , dat de tumaspersie eeoe
▼eredelde verscheidenheid der wilde is , en wel van die , welke
veeivnkiig in Engeland aangetroffen wordt Ook uuiiaeus, houdt
de tmnaspersie voor eene veredelde wilde , ofschoon de eerste
niet iweekuizig is , zoo als geiako , van de laatste mededeelt ,
doch hetwelk volgens var ball, aan misdraging moet worden
^««geschreven.

Hoewel deze plant , ook langs den weg der eenvoadigheid kan
roortgekweekt worden, zoo is bij velen de behandeling des-
wege, zóó uiteenloopende en veeltijds zóó omslagtig, dat wij
bgna niet weten , welke mededeeüog voor de beste te moeten
Wden, te meer daar én het klimaat én de grond de kweeking
durven noodwendig moeten wijzigen. Opdat men ons echter
net van partijdigheid kunne beschuldigen , noch te laste leg-
gen , de kweeking daarvan niet genoeg te hebben uiteen gezet ,
ZBÜeo wij de beste wijzen van behandeling mededeelen, het als-
^ ter beslissing en ter onderzoek, aan de belanghebbenden
overlatende.

AOe deskondigen komen evenwel hierin overeen, dat de aS'
P^9ieplanl eenen goeden lossen, liefst zandigen grond f en eene
''oogÜggende , door de zon zoo veel mogelijk verwarmde stand-
Pt««ls behoeft, dat de aarde diep bewefkt en sterk bemest dient
te worden , en de voortkweekiog door zaad en scheuring geschiedt.
Öe eerste wijze van kweeken, welke wij zullen mededeelen,
K ontleend uit het herbarium vivum van ,

VAN DBR TRAPPEN.

Bet zaad, gewoonlijk in de maand November rijp zijnde,
^ftanan het beginnende verdorren der steden , en de volkomen
■^e kleur der bezien, de kenleekens uitmaken, zoo worden
^ vooraf daartoe gemerkte planten, op twee of drie duim , bo-

Digitized by VjOOQIC

202

ren den grond afgesneden , de beziSn daar afgwtreken , en deze
gedurende eenigen tijd , op eenen hoop te broegen gelegd , tot
dat men bevindt, dat de schillen of hulsels goed los laten» eo
het zaad , door de bessen alsdan in een vat met water verder
open te maken, gemakkelijk afgezonderd kan worden. Om na
groote en schoone aspersies te verkrijgen , en die lang te houden ,
heelt men een eenige voeten breed, op de middagzon gelegen
bed te maken , dat drie voeten diep om te delven , en een meng-
sel van versche koe- en paardenmest, ter hoogte van een voel
daarop te brengen, alles ter dege te zamen te treden, en van
de uitgegraven aarde , ter dikte van een vierde voet , daarover
heen te werpen, vervolgens brenge men weer een voet hoog
mest op het bed, hierop weder een vierde voet aarde, en zoo
voort van beide, tot dat het bed eene behooHijke hoogte ver-
kregen heeft; doch zóó, dat de bovenlaag daarvan, mede ter
dikte van een voet uit mest besta , en ten laatste alles met goed
dooreengewerkte aarde, een duim hoog bedekt worde. Is zulk.
een bed op deze wijze in orde gebragt, en heeft men het met
de hark gelijk gemaakt , dan worden er , op eenen onderlingen
afstand van een een tweede voet van elkander, drie rijen op
afgemeten , waarin het aspersie-zaad , in drie voeten van elkan-
der verwijderde driehoeken, zoodanig uitgezaaid wordt, dat tus-
schen de drie zaadkorrels^ die op de punten van iedereo drie-
hoek gelegd moeten worden , overal gelijk , een een tweede duim
tusschenruimte blijve, welke zaden na verloop van vijf of zes
weken zullen opkomen, terwijl, wanneer dit niet, na verioop
van vijf en dertig of veertig dagen plaats heeft, er eeneherzaai-
jiog dient plaats te hebben. Naar mate het weder, moet
het bed om de acht, of om de veertien dagen gewied, en ge-
durende het gansche eerste jaar, iedere keer als bet te sterk
mogt uitdroogen , vlijtig begoten worden. Na st. /acob (25 Julij) ,
moeten van de plantjes in de driehoeken , de twee zwakste weg-
genomen worden , latende men de overblijvende , tot twee k drie
weken na st. michabl (29 September), of tot dat dezelve geel
beginnen te worden, staan, wanneer zij ruim een duim hoog
boven den grond afgesneden worden ; als dit verrigt is , werpe
men op nieuw een een tweede duim hoog, met mest, goed door-
een gewerkte aarde , over het aspersiebed , en laat deze laag,
gedurende den winter, daarop leggen. In het volgende voor-
jaar, in het begin, in het midden of in het laatst van
Maart ^ al naar dat het weer is, wordt deze mest zeer behoed-
zaam om de stengen gebragt, het bed daarna weer gelijk

Digitized by VjOOQIC

203

Bwimfct, doch tofeot ia hel midden opgehoogd; knooende meo
heUelw ou , eveo ak ook reeds in den ééreten zomer , mei
knfêêkde of ic(m bezaaien. Omtrent denzelfden tijd in den
nnoowfy ais eyen ▼erroeld, worden de planten weer afgetne-
dn, doch Ihana op twee duim boren den grond , en in den
i0;^ilrooit men no, twee duim dik, goeden ouden, met zand
rfiaraeo gemengden meet over hel bed. In het derde jaar wor-
dee dezelfde werkzaamheden yerrigt, doch alsdan brengt men,
I19C0 dat het begint te vriezen , twee duim versche koemest ,
iQodcr stroo op hel bed. Emdelijk gaat men ook in den vier-
te zomer op gelijke wijze, als in de drie vorige te werk, on-
dtfzoekt in deo herfst of de wortels wel goed i een voet hoog
OKt aarde bedekt zijn , en vult , zoo dit niet hel geval is , bet
oolkiekfiode met ouden pest aaa Deze manier volgende , begint
nwa io het vijfde jaar eeret aspersies te steken, maar kan
meo zulk een bed ook 12—14 jaren in eenen goeden staat bou-
te.' Het is zeker, dal de Heer van die trappir hier, niet bij
ov^rijviog spreekt, ni^rdien wij voor eenige jaren aspereie-
Mdeo hebben opgeruimd , tussehen de 50 en 60 jaren oud en
vasrvin vele stoelen jaarlijks nog sehenten van meer dan eenen
ten dikte opleverden , en zoo stemmen wij het chardoei aioiim
la voDen toe , wanneer hij eene jaarlijksche bemesting aanraadt
« zotks als een middel beschouwt , om dezelve niet alleen aan-
merkelijk te verzwaren, maar ook den levensduur van hel ge-
vts (e verlengen. Tot hel steken van aspereies , waartoe hier
<^ wel, als immer eenige bekwaamheid noodig is, behoort men
Biet langer dan tot st. ian (24 Junij) voort te gaan; de koppen
^ oa dien tijd te voorschijn komen, laat men opgroeijen om
^ te winnen. Hoewel wij hel met den steller dezes eens
liPi het steken den 24 Junij te staken, zoo kan nogthans de
^^tfigesteldheid hierin eenige wijziging te weeg brengen, heb-
^•«wte wij er ten minste nimmer eenig bezwaar in gevonden ,
^^ wanneer de stoelen zieh des voorjaare laat ontwikkelen,
^ eenige dagen langer dan de gewone regel , deze vrucht te

Ten.
tweede wijze, welke wij zallen mededeelen, is ontleend
^ de Ntderlandsche tiunkufut^ door

den Schrijvtr van floia.

Öe aspereiebedden worden aangelegd ter breedte van ongeveer
^€ el, en tot de hoogte van ruim twee pahnen boven den be-

Digitized by VjOOQIC

204

ganen grond, met diepe smalle Uisscheapaden ; tot dat einde
wordt de grond ter diepte van ruim zeven palmen aitgegraven ^
op den grond eene laag grove puin of grof biggeUand gebrast ^
ter dikte van eene palm, en daarop goede, sterk gemeste aarcJe ^
ter dikte van twee palmen. Hierop worden de planten geeet ^
in verband , op den ouderlingen afstand van ruim vier palmen ,
en ter hoogte van vijf palmen , met goed gemeste aarde gedekt.
De gronden moeten zorgvuldig bewerkt zijn en vooral hoog lig-
gen; het is doelmatig, de bedden in Januari met eene Icia^
ruige paardenmest te bedekken, ter dikte van een hand breed.
Deze laag in Maart wegnemende, wordt door eene bedding zui-
ver duïnzand, ter hoogte van een of twee vingers breedte ver-
vangen, welke gelijkmatig verdeeld, en met een schop of ander
instrument, gevlakt of plat gemaakt wordt, zoodat de bedden
eene eenigzins tonronde ligging bekomeo. Men kan alzot.»
het doorbreken der aspersies dadelijk bemerken. De aspersies
worden met een daartoe bijzonder gemaakt mes (in boeten s
Maandachr.^ ^de Jaargang , vindt men een nieuw soort van
aspersiesieker beschreven) , a^estoken , ter diepte van ruim tw^ee
palmen, dit moet met zeer veel zorgvuldigheid geschieden» om
de nog niet te voorschijn gekomen spruiten niet te beschadigen ;
het gat wordt wederom digt gemaakt en geëffend.

De gestoken aspersies worden met gras of loof van groente
gedekt, om het blaauw worden der koppen te voorkomen; het
steken geschiedt twee malen daags, des morgens en tegen den
avond , en daarmede wordt niet langer dan tot 20 Junü voort-
gegaan. •

De doorgegroeide stengen worden,' in het begin van October ^
gelijk gronds afgesneden , en dan kan nog op de bedden winter-
and(füie geplant worden.

De voortteeling der aspersie geschiedt door zaad , dat tot den
zaaitijd» in het begin van Aprii^ in de bezien gelaten, en ais
dan met natzand vermengd , dunnetjes gezaaid , en ter dikte
van twee vinger breedte, met losse vette aarde overdekt moet
worden; de jonge plantjes worden in April van het volgende
jaar op de aangelegde bedden verzet , in het derde jaar kan
men reeds eenige aspersies steken , in het vierde en volgeode
jaren, geven deze bedden eenen overvloedigen oogst en
kunnen van 12 tot ''10 jaren duren , doch verminderen op het
laatst. Jaarlijks moeten de aspersiebedden , met goed ver-
ganen, half koe- en half paardenmest, worden toegemaakt,
echter wel zorgende, dat, bij het bewerken de stoelen der plan-

Digitized by VjOOQIC

205

tn» xw weiiiig mogelijk beschadigd worden. Wien eehter deze
v^ no kweek ing te laogwijUg yoorkoint, en die dadelijk
SOBl vm uJDe aangelegde aspersiebedden wil hebben, doet
ve/, bij den plantenkweeker, vierjarige planten te koopen , en
9 <k TooigeschreTene wijze te plaatsen, in Maart ^ of ten
^uM? YÓÓr Aaif Aprti
De kweeking volgens

EHRKRUICH.

De bedden op eenen kleiachtigen grond aangelegd zijnde, be-
^trooije men ter hoogte van een duim, met goede zwarte en
uod Termengde aarde , welke men daarna luchtig toeslaat. Het
utd bewaart men gedurende den winter, in deszelfs holseb,
«wordt veryolgens in gelijke, zes duim van elkander gelegen
■^ij^Q uitgezaaid, en een weinig iogeklopt, waarna men op
iit«Qw met zand doorwerkte aarde , ter hoogte van een paar
<biin, over de gezaaide bedden brengt, en deze eene sterke be-
?etiog geeft Tosschen de reijen kan men radifs en uifen
^910. Vervolgens worden de aspersie-planten , op zes duim
^'wleriingen afstand verpfant, de bedden te gelijk van alle on-
Vmid ^uiverd , en deze gedurende den ganschen zomer , van
^!jd tot tijd begoten , en altijd schoon gehouden , waarna men
^c^ den winter, de stengen afsnijdt; hierop worden de bed-
^n , mei drie duim zandige aarde opgehoogd , gelijk gemaakt
eo digt geslagen.

^ het volgende voofjaar worden andere, grootere en hoo-
S^ bedden aangelegd , welke na rijkelijk met ouden , goed ver-
6^0^ mest toegemaakt te zijn , dienen moeten om de aspersie-
f^en over te nemen , deze hierop in reijen overgeplant zijnde ,
^0 radyg^ spinazie enz., tusschen dezelve, en aan de hellin-
ï» der bedden , kropsalada of bloemkool gezaaid worden. Vóór
^ mrallen van den winler, wordt het schot der aspersieplan-
'^1 kort bij den grond afgesneden, en hierna over de bedden ,
^ daim hoog, goeden ouden mest, met eenige aarde en run in
S^ke deden , dooreen gemengd , uitgestrooid en daarop aan-
J^^. Ehrehreich zelf, liet op een, op deze wijze aange-
^ en behandeld aspersiebed, van 48 ellen lengte en 2| el
^*e , in bet tweede jaar , reeds 3000 aspersies steken , waar-
^^^ <1« meeste eenen halven duim , vele zelfs een duim diameter
■iBildca, en alle tien tot twaalf duim lang waren, terwijl de-
'^^e zich , behalve Moor bijzondere welsmakendheid , ook daar

Digitized by VjOOQIC

206

door onderscheiddeo , dat zij geheel eo al gebitiikt konden wor-
den. Boyendien werden op dit bed , meer dan eens , van ééooD
ttoel of struik , twaalf tot vijftien stuks gestoken , en zamelde
men na verloop van slechts acht dagen , van zulk een struik
'weer eene even groote] hoeveelheid in. Volgens

WILLIAM COUTAM.

De beste wijze van kweeking dezer plant is , naar mijne on-
dervinding , de volgeode: zoodra de stengen geel beginnen te
worden , snijdt men ze op ongeveer drie palmen boven den grond
af; in Novmber of December^ werkt men den grond tussohoD
de reijen om , met de vork , en werpt men de aarde , die boven
de planten ligt, in de paden, zoo dat de planten, gedurende
den geheelen winter , voor vorst en lucht blootliggen.
Zoodra de vorst voor goed geweken is , werpt men den
grond, die nu goed los geworden is, wederom op de planten,
en spit men in de paden goeden mest onder, waardoor 'de bui-
tenste reijen, vroeger dan de binnenste, beginnen te geven. De
vorst schaadt evenmin aan de wortels der aspersies, als aan
die der Rabarber , integendeel de planten , die vóór de vorst
ontbloot zijn, groeijen veel sterker uit; de stengen van mijne
planten bereiken van twee tot drie ellen hoogte, zoodat zij
meer op jonge dennen, dan op aspersies gelijken. Toen ik in
het voorjaar van 1846, den grond wederom op de planten liet
werpen , mengde ik er zoutzand van de zeekust door ; ik ben
voornemens , in het volgende voorjaar , wederom grond en mest
op de planten te werpen, en. na den oogst, 100 ponden zout,
op een bed van ongeveer vijftien vierkante Ned. ellen, uit te
spreiden.^

In de landbouwkundige tuin te Cirencester^ in Groot-BrÜlanJe^
heeft men proeven met zout genomen , en bevonden , dat eene
oplossing daarvan uilmuntend ten opzigte van de Aspersies vol-
deed, over welke bemesting men ook na kan zien TijdêChrifl
voor Nijverheids Dl. X, biz. 637— Ö38. Kohlmaxk bezigt het
met ammooiacale zelfstandigheden , sinclaii , johnson , cartwright
van Tunbridge en anderen hebben er mede gunstige uitkomsten
van gezien. (Ch. MoaaEN, Journal d'Agriculiure pratique.) In
soETENs, Welemchappe^k Maandscbr^t ^ 1834, roemt men het
afVal, veegsel, of uitschot van katoen, waarvan men eendaags
ter dikte van tien tot twaalf duimen , op den bodem der asper-
sie bedden legt, deze daarna op de gewone wijze behandelende-

Digitized by V*jOOQIC

207

Eene andere wijze van Toortkweekeo eo wel van cutbill in En-
QeUad, gaan wij stilzwijgende voorbij, naardien deze wijze , on-
zes eraditens , weinig vooruit heeft , en een magt van mest nel
ved moeite vereischt : de belanghebbenden echter verwijzende op
hel Jammal dHorücuUure pratique^ 1850, waar dezelve in het
korte ocnsehreven wordt.
Volgeoe eene opgave in de

PHlLZI^CiUE GAKTHf-ZOTÜHG.

Men neme het zaad der meest volkomene planten, die
ten minste vier jaren oud zijn , welk zaad , na van het bee-
achtig omkleedsel ontdaan te zijn , men in de schaduwjaat droo*
.gen en des winters wel bewaart.

Des tHforjiUirM make men greppen, welke twee pahnen, vijf
duimen van elkander verwijderd zijn , waarin men vervolgens ,
op eeoen afitand van vijf tot vijftien duim en ter diepte van eeneo
vniger , twee korrels plaatst. Romen de beide planten op , dan
trekke men de zwakste uit , opdat de andere nu alleen staande ,
des te beter kunne tieren. Deze planten late men tot het vol-
gende voorjaar, ter plaatse waar zij staan, waarna dezelve,
op de daartoe bestemde bedden , worden verpoot. Dit uitroei-
ijen en verplanten, vordert eenige orozigUgheid, daar de stoe-
ien anders gemakkelijk beschadigd kupnen worden , en laat
zich het best, door middel eener drie tande vork (greep) ver-
rigten; bezigende men alleen die planten, welker wortels het
meest ontwikkeld zijn.

Ld den herst^ vóór dat de verplanting geschiedt, grave men
de toekomstige aspersiebedden om , die , hoelang zij mogen zyn ,
steeds eene breedte Van eene el , 33 dm. dienen te hebben , en
eeoe diepte van zes palmen, 6 dm.

De bovenste aardlaag legge men ter zijde van het bed , den
onöergrond naar elders overbrengende. Na den bodem van de
inigegravemi bedden geroerd te hebbeo , op dat ook dien grond
les worde, Lte men alles, gedurende den winter, zoo verblrj-
veo. Des vooriaars^ zoodra de vorst geweken is, trekt men,
over de lengte der uitgegravene bedden , drie lijnen , en wel zóó ,
dai de beide uitersten ongeveer 16 of 18 dm. van den rand der
bedden, die 1 el 33 dm. breed zijn, zijn verwijderd.

Tervolgens steekt men langs deze lijnen stokjes, op eenen
a&land van acht palmen , ten einde de plaatsen aan (e duiden ,
waar de stoeien geplant dienen te worden. Dit geschied zijnde ,

Digitized by VjOOQIC

208

werpe men de goede aarde , ter hoogte van 16 of 18 dra., in
de uitgegravene bedden, daarmede den geheelen bodem bedek-
kende , doch onder dien verstande, dat men de aarde t^en ieder
stokje een weinig ophooge.

De stokjes na wegnemende , plaatst men de stoelen juut op
het midden dier heuvel^es, en spreidt men de wortels, even
als stralen , regelmatig ait Dit met de hoogstmogelijke omzig-
tigheid verrigt hebbende, bedekt men de wortels met goede
aarde, de bedden tot op 33 dm. van de gewone grondsopper-
vlakte gerekend aanvullende , waarna alles effen gemaakt en de
grond sterk begoten wordt , opdat de aarde kunne bezinken ^
en het aanslaan der stoelen daardoor bevorderd worde , terwijl
nu de verdere zorg , enkel en alleen daarin bestaat , dat men de
bedden van onkruid zuiver houde.

Den volgenden herfst brengt men weder eene laag ligte, wél
met mest doorwerkte aarde, ter dikte van 16 of 18 dm., over
de bedden, welke verrigting men in den herst^ van het volgende
jaar herhaalt , zoo dat de bedden , op het einde van het derde
jaar , van de zaaijbg afgerekend , geheel met aarde gevold zijn.

Wil men nu de kracht en den groei der planten bevorderen ,
dan wachtte men nog een jaar , vóór dezelve te steken . kunnende
zij alsdan, gedurende een groot aantal jaren, eene heerlijke vrucht
opleveren , inzonclerheid wanneer men bij het ontkiemen , steeds
een of twee van tedere stoel laat opschieten en de bedden in
den herfst met eene laag mest, ter dikte van 5 tot 10 dm. overdekt.

In dezelfde ZeÜung 1846 , wordt den raad gegeven , om de
aspersiebedden niet alleen met gewone mest , maar ook van tijd
tot tijd met gier te bemesten, en eiken winter met gips (zwa-
velzure kalk) over te strooijen, en dat wel naar aanleiding van
de chemische zamenstelling van dit gewas , dat behalve veel stik-
stof- en koolstof houdende deelen , ook zeer veel potasch en kalk ,
veel phosphor en zwavel , en ook eenig keukenzout , kalkaarde ,
kiezeizuur (kiezelaarde) en ijzerverzuursel bevat. Om dezelfde
reden wordt ook het overstrooyen van houtasch en van guano
aanbevolen. Wanneer alzoo de mest, de voor deze plant onmid-
dellijk, noodzakelijke bestanddeelen bevat, wordt de opbrengst
overvloediger en beter.

De Hoogleeraar morier te Luik , beveelt in de Annales de Gand
1848, voor de vaste planten en moesgewassen , eene begieting
met mestwater aan, en waar omtrent men op de navolgende
wijze te handelen hebbe:

Men vuUe een vat, tot een vijfde van zijne hoogte, met paar-

Digitized by VjOOQIC

2oe

I5 gebeel verMh, looak bat uit deo ttal komt, Tulle bat
▼afc verder met water aao , en dekke het met eene plaok toe. Da
sooteo eo andere bevrachtende bestanddeelen van den mast,
worden in het ^^ter opgenomen. Als men bat tot begieting wil
aaoweoden , nieogt men het met viermaal 100 veel regenwater ,
▼ooral zulk water, dat bij eene stortbui , na lange droogte is oe-
dergevailen, en dat in allen gevalle goed aan de lacht blootge-
steld is geweest. De begieting met dit mestwater , moet natoor-
^ aao den wortel plaats bdbben. Volgens

LOUDOW.

De Engebehe warmoeziers, verboowen de aspersies niet op
bedden, maar in reijen, eene el 15 dm. of eene el 33 dm.»
van elkander verwijderd , waardoor zij , in staat gesteld wor-
den , tosschen de rerjen te kannen graven , zonder de stoelen
te beschadigen , en alzoo dezelve , van mest te voorzien , terwijl
ig 5 in plaats van in de Lenie ^ in Mb' de stoelen planten. Eene
andere wijze , van op bedden te boawen , bestaat daarin , dat
men dezelve , minder diep aitgrave , den mest , in eene nadere
aanraking met de stoelen brenge, en men rondom de worteb,
eenig boat legge , waarna de stoelen , met eene laag aarde , ter
dftte van 33 dm., bedekt worden. Men bezigt deze wijze van
handelen, om het rotten te voorkomen. Ook kan men de stoe-
len 9 op zoodanige bedden , hetzij in reijen , hetzij in het vier-
kant plaatsen , waar men lage groenten verboawt , mits men den
grond wel toebereide , en de plaats der planten , door stokjes
aangedaid hebbe , zoodat dezelve dan als het ware , zonder op-
offering van grond gekweekt kunnen worden.

Handelwijze der Firansoken en Belgen volgens.

NOfSITTB.

Het zaaijen van het aspersiezaad • kan op twee wijzen geschie-
den, óf , om bet opkomende gewas later te verplanten , óf ter-
stond ter plaats. Wil men het eerste, dan brenge men den grond
daartoe, door eene krachtige bewerking, door mest en zuive-
ring in gereedheid. Het zaad zaaije men vervolgens, uit de
hand , in October of November , in die streken , waar de win-
ter niet streng is en bij hooge , ligte , gronden ; in Maart of
Aprü in de omstreken van ParÜM en bij aldien de grond zwaar
en voditig mogt zgn , welk zaad men daarna met tuinaarde ,

Digitized by VjOOQIC

210

ter dikte van eenen halven duim dekt. In den tijd van veert%
dagen, heeft het zaad, jonge spruitjes voortgebragt, welke raen
naar behooren schoon houdt , begiet en weg neemt , waar zij te digt
mogten staan. In den herfnl snijdt men alle de stengels af, en
bedekt men het gezaaide , alsdan met bakaarde of andere ligte
grond, ter hoogte van drie duimen. Wanneer men in het vol-
gende jaar , de planyes nog niet verpoten wil , worden zij op
dezelfde wijze als hel vorige behandeld.

Het zaaijen ter plaatse y geschiedt op eene geheel andere wijze.
Men brenge alsdan tuinbedden in gereedheid, op eene wijze,
als wij bij de planting zullen omschrijven. Ter plaatse waar
men de stoelen wenscht te hebben , make men kleine gaatjes ,
van eenen duim diep, waarin men vier of vijf zaden legt, welke
met bak of goede tuinaarde gedekt worden. Zoo spoedig do
zaden opkomen, neme men aUe de jonge planyes weg, slechts
op iedere plaat» de prachtigste behoudende. In bet eerste jaar
is de behandeling gelijk aan die , welke bij het uk de hand zaai-
jen opgegeven is , terwijl men de volgende jaren daarmede moet
handelen , zoo als wij bij het kweeken der stoelen zullen me-
dedeelen.

Deze wijze van voortkweeken , is wat het gewas zelve aaa*
belangt, wel aanteraden, naardien het de spruiten verzwaart,
dooh men moet ook een jaar langer wachten, om ze te steken
dan die welke gepoot waren.

Het planten geschiedt bij eene luchtsgesteldheid als te Parü*
in de maand Maart , wat vroeger of later in andere streken ,
welke meer zuidelijk of noordelijk gelegen zijn , en wel in bel
vierkant of op tuinbedden, waarvan de grond de herfst te
voren , in gereedheid gebragt was. Bij ruimte van grond , is de
éérste wijze het voordeeKgste , welke wijzen van voortplanting ,
wij beide nogthans zullen opgeven.

Zoo men zelve niet gezaaid heeft , moet men zich , zoo als
natuurlijk volgt , voor den planltijd van klaauwen voorzien. Steeds
kieze men die uit , welke het kortst uit den grond genomen wa-
ren , en twee jaren oud zijn , want die jonger zijü , lijden door
het verplanten te veel, inzonderheid, wanneer zij verzonden
moeten worden, en die ouder zijn, slaan over het algemeen
op verre na zoo goed niet aan. De beste stoelen hebben lange, uitge-
spreide witte worteb, en welke stoelen men niet^eerder plant, voor
naauwkeurig de wortels onderzoekt te hebben, dezelve van alle
ontaarde en gebrokene of besehadigde ontdoende. Ten einde
de planting op bedden te doen plaats hebben, legt men deie

Digitized by VjOOQIC

211

•p eene breedte v«n Tier voeten aan , de lengte tkh naar rer-
kiezing bepalende. Het eerste delve men , even als eene sloot
uit, en welke uitgedolvene aarde men op het tweede werpe,
heC derde spitte men weder uit, welke grooJ weder op bel
yierde gebragt wordt en zoo vervolgens. Is de grond droog,
dan zijn twee voeten diepte voldoende, doch integendeel vochtig, dan
is hei beter, de aarde drie voeten diep uit te graven. Deie
skioten vaUe men met steengruis , kalk , grof zand , of iets an-
ders, dat het water gemakkelijk doorlaat, waarop men ver-
volgens eene bedding koedong of anderen goeden mest , ter dikte
van een voet brengt, welken mest men goed door een werkt,
en het zakken daarvan zoo veel mogelijk te voorkomen. Dit
gedaan zijnde , wordt den oitgegravenen grond goed omgewerkt
m met wel doorlegene dong vermengd , naar gelang de meerdere
off mindere kracht van den bodem zalks vereischt, want bat
ware van de zaak is, den grond én ligt én krachtig te doen
zijo, en van welke aldus toebereide aarde, eene laag, ter dikte
van drie duimen, over den mest wordt gebragt, en daarna effen
gabarkL

Zijn de bedden nu vier of vijf maanden te voren, op deze
wijze in gereedheid gebragt, dan verdeele men in de lengte het
bed, in drie gelijke deelen, volgens welke verdeeling de stoelen
mitsgewijze worden geplant, en wel in eenen onderlingen afstand
van vijftien tot achttien duimen, zorg dragende, dezelve op
kkme hoogten te plaatsen, ten einde de botten te doen uitko-
men, en de wortels eene eenigzios hellende rigting te geven.
De dusdanige beplante bedden, worden nu met drie duimen
toebereide aarde, gelijk wij even gezegd hebben , en die van
de oitgeworpene genomen is, geheel bedekt, en de opgehoogde
ruimte tusschen ieder bed, tot het kweeken van moesgroenten
gebezigd. Men giet, wiedt het onkruid weg, en in de maand
Nimemèery wanneer alle stengels tot aan den grond toe afge-
sneden zijn , wordt er nogmaals eene laag toebereide aarde, ter
dikte van drie duim , overgebragt.

in de volgende lente , spitte men de bedden voorzigtig om ,
ten einde de wortels niet te beschadigen, dezelve daari^ har-
kende , en zoo noodig begietende ; in den kerfst daarop , worden
de bedden op nieuw met eene laag mest, ter dikte van drie
of ^ksr duim overdekt, welke in de iente van het volgende jaar,
weder onder gespit wordt, de bedden daarna in den herfst^
nog eens met eene aardlaag, ter dikte van twee of drie doimen,
opboogeode.

Digitized by VjOOQIC

•1 .*'

212

Iedere klaaaw duurt sleohu drie jaren , maar in dien tijd yomit
lioh op de oude stoel eene nieuwe , om de eerste te vervangen,
eo van daar dan, wanneer men geen zorg draagt de aspersie-
bedden alle jaar een weinig op te hoogen , de stoelen weldra
zkh op de oppervlakte der grond zullen vertoonen en dan nood*
wendig verloren gaan. De jaariijksche ophooging der bedden is
dus zeer aan (e raden , en wil men dat de bedden , gedurende hare
gewone lengte van duur , dat is vijftien tot twintig jaren , steeds
overvloedige en zware vruchten zullen geven , dan overdekke
men dezelve alle twee jaren met eene bedding goeden mest, deze
telkens onderspittende, gelijk wij reeds hebben aangetoond.

In koude , stijve gronden is inzonderheid goed doorlegenen paar*
denmest, met een weinig duiven- offabriekmest doormengd, zeer
dienstig, geheel in tegenstelling van den ligten en droegen, voor
welke de dong der koeijen meer aan te bevelen is , zijnde zeep*
ziedersasch ten allen tijde voor dit gewas zeer dienstig.

De stoeleir beginnen in het derde jaar te leveren , maar ook
dan nog vergenoege men zich, met slechts de diksten weg te
nemen , alle andere stengels latende opschieten , ten einde de
planten niet ontijdig uit te putten ; het vierdejaar laat reeds eeoen
mimeren oogst toe, welke in het vijfde volkomen is.

Wanneer de bedden met den beganen grond , door ophooging,
gelijk geworden zijn , dan brenge men er jaarlijks , gelijk vroeger
geene aarde meer op , maar slechts eene bedding mest, ter dikte
van drie tot vier duim, welke meslspeoie» zoo veel mogelijk,
dient afjgewisseld te worden.

Het in het vierkani bouwen van deze vruchten, levert een
grooter getal aspersies op, omdat als dan al de grond gebezigd
kan worden, hetwelk wegens de ophooging, tosschen de bed-
den, niet plaats kan hebben.

In de maand Augustus^ brenge men eene vierkante ruimte
van onbepaalde grootte , behoorlijk en naar de gesteldheid der
bodem , met mest doorgewerkt in gereedheid. Is de grond zwaar
en stijf, dan trachte men deze in eene ligte te herscheppen , en
wel door toevoeging van zeepziedersasch , zand of nog beter
zoo het te verkrijgen is hei-aarde. In de volgende Maart , ver-
deelt men die oppervlakte in bedden , van vijf voet breed , van
welk eerste men de aa^e, ongeveer ter dikte van een voet uit-
delft, dit op het volgende werpe en zoo vervolgens. Dit gedaan
zijnde , grave men de bedden op nieuw uit , en wel voor drooge
gronden, ter diepte van twee, voor vochtige, van twee en een
halve voet, welke aitgedolvene grond , naar elders wordt wegge-

Digitized by VjOOQIC

213 i

fWid. b meo iD Toehtige «arde, twee en een halve Toel diep
S^SMB, dao weq>e men op den bodem daarraD, lee
*■■« ^f zand, en in alle Revalle eeoe bedding door-
I9BK mest , en wel zoo dik , dat de nitgegravene bed-
^f tot op acht duimen ongeveer gevuld worden. De aehl
*■• diq>te, welke nog ter vulling ^verblijft, dient ter plan-
tin fan de stoelen, welke op eene aardlaag, van vier duimen
A geplaatst , en daarna met dezelfde aarde ter zelfder dikte
fAkt wordeo , en welke denzelfden grond is , die men het eerat
far mtgraniig verkregen, en op het volgende bed geworpen
fceefi, lerwrjl onen deze aarde , ofschoon zij den vorigen her&t
<Mbereid was, op nieuw met goeden doorlegenen mest dient
te vennengeo. De bedden aldus bepoot , zijn met den beganen
|^«Mi gelijk, en men handelt vervolgens op dezelfde wijze, als
nedi medegedeeld is. In het éérste jaar zullen de bedden , wel
n» veel bezinken, dat men er weder eene laag aarde, ter dikte
wa drie doinoen op kan brengen , zonder dezelve op te hoogen ,
fcftwelk evenwel in het vervolg het geval niet zal zijn, terwijl
Wl steeds aan te raden is, de aardlagen niet te dik te nemen ,
ea steeds van de uilgedolvene aarde, welke men heeft wegge-
'««rd en die op eene voegzame wijze toebereid was.

Bet gebeurt niet zelden , dat een dusdanig en wél aangelegd
"persiebed, reeds in if/^n/ jonge scheuten uitschiet, en dat dus
de late nachtvorsten daarop eenen zeer nadeeligeti mvloed kunnen
■üoefenen , om alsdan den schadelijken invloed daarvan te voorko»
lAtt, dekke men de bedden met langen mest, tot zoolang de
^ont niet meer te duchten zij.

öe aspersies worden gestoken wanneer zij opkomen , en men
^e daarmede tot aan /i^' vol, naardien door zulks langer te
dMn , men de planten te zeer zoude uitputten , en op die wijze de
•boelen vernietigen. Wil men evenwel zaad winnen, dan be-
Wde men in het begin van M^ de schoonste stengels, deze
'^i'gvoklig tegen de insecten hoedende, welke er op azen, en
^ tel eenemale doorknagen , terwijl men , om dit te voorkomen ,
^ en daar langs de bedden hennip zaaije, welker reuk de
^D^Hten zal verdrijven. Het zijn ook niet zelden de miite mor-
*^ (molworm) , welke de wortels beleedigen , en het gewas
^A^rdoor doen kwijnen , zoodra men dus deze ontwaart , plante
*tt salade op de bedden, waarop de wormen zullen trekken,
1^^, wanneer de bladeren beginnen te verflensen, men slechts
^ Wortel behoeft te onderzoeken , om den worm te vinden en te
^'^«den. Wanneer het zaad rijp is, en eene schoone roode kleur

Digitized by VjOOQIC

214

aanneemt, snijde men de stengels af, en ontdoet men dezelve
Tan de bessen, welke men ter narijping, veertien dagen op
eenen hoop liggen laat, na dien tijd ontdoe men het zaad van
de bolsters, dat alsna gewasschen en vervolgens in de schaduvr
gedroogd wordL

Te 8L Sebastiaan , alwaar veel aspersies gekweekt worden ,
bemest men den grond met secreetmest, en bedekt men geda-
rende het voorjaar de bedden, met korte dong, waardoor, ge-
lijk de kweekers aldaar beweren , de aspersies ^eel grooter en
dikker worden.

LoisEL behandelt in zijn Traite complet de la culture naêu-
relle et artificietle de Casperge^ de kweeking er van tot in de
kleinste bijzonderheden , doch wij gelooven , dat ook mei min-
der zorg en moeite , goede aspersies kunnen gekweekt worden.
Wat de behandeling zelve aanbelangt, deze vindt men in het
opgegevene rijkelijk terug. Inzonderheid dringt hij op het bezi-
gen van éénjarige stoelen, met wijdspreidende , korte en met
menigvuldige wortels, daar deze, naar zijne meening , de zwaar-
ste aspersies geven.

Het kweeken van dit gewas ontleend, uit de

^ SCHATKAMEa.

De grond , dien men met aspersies wil beplanten ^ behoort ver-
deeld te zijn in bedden , breed eene el , twintig duim , vaneen
gescheiden door paden , breed dertig duim. Deze paden grave
men op gelijke diepte van zestig duim uit. In deze groef nu ,
stampa of trappe men sterk, ter regelmatige dikte van dertig
duim , eene laag half verteerden koe- of paardenmest , of wel
ook beide dooreen gemengd. Men dekke dezen mest met een
vijf duims laagje , zeer ligten mulligen tuiogrond , en in dit laagje
zette men de aspersieplanten , in het verband , vijf-en-dertig duim
uiteen, en dertig duim uit den kant van het bed. Deze planten
bedekke men nu voorzigtig met een dun laagje goeden tuingrond ,
dik twee-en-een-halve duim, hetwelk men onmiddelli}k met een
vijf duims laagje korten mest , of zeer vette mestaarde overdekt ,
en hierover spreidt men dan nog weder -goede tuinaarde.

In die streken , waar men ligte zwailachtige aarde vindt , zoo
als die, welke aan de oppervlakte der veen- of turfgronden zit,
gebruikt men deze bij voorkeur, als zijnde tot den groei en de
goede hoedanigheden der aspersies zeer dienstig. Vaste, zware,
kleiachtige aarde, is voor de aspersiebedden ten eenemale on<

Digitized by VjOOQIC

216

gesdiikL lo Kgte mollige, eebter yrachtbare gronden, is de
aspenie wHler, malseher, zwaarder en ook gemakkelijker te
stekeo.

Bedden op de hierboven omschrevene wijze met zorg aangelegd ,
fcaoneo twintig jaar duren, maar uithoorde van de weinige kot-
ten ran aanleggen « en ten einde altoos groote aspertiet te heb*
bea , zoo is het beter , wanneer men bij voorbeeld vijr bedden
heeft, iedere twee jaar een bed uit te roeijen, en door een an-
&Êt te doco vervangen , op deze wijze besUat elk der bedden
ilechts tien jaar.

Meo plaot de aspersies wel eens in Maart ^ doeh beter is dit
JB AprU.

De beste afleggers zijn die van een jaar , welke slechts een of
twee oogen hebben ; de ondervinding heeft geleerd , dat die van
twee en drie jaren minder goed zijn.

Gedurende de twee eerste jaren na de planting , mag men vol-
strekt hiervan geene aspersies steken; eene éénige zelfe zoude
aan de plant zeer hinderlijk zijn ; de aspersies in het vervolg uK
deze plant voortkomende, zijn minder zwaar, minder malsch,
en de plant zelve, duurt naauweüjks de helft van den tijd.

Gedurende deze kweek jaren neme men, ten- opzigte der plant,
hel volgende in acht.

Op het laatst van Nopember ^ gedurende ieder dezer twee
jaren, onlbloote men de planten, tot aan de spranken o( uitbot-
seis ^ en meo dekke deze , met eene vijftien duims laag goeden en
zeer korten mest; men late ze zoo, tot in Aprii rustjen, en dan
dekke men dezen mest met vijftien duim , gedurende den winter
goed mullig bevrozene aarde , voortkomende van de uitgraving
des puts. Men behaodele de aspersiebedden op gelijke wijze in
de volgende jaren, maar in plaats van mest neme men goede
mestaarde, dat is mest met aarde vermengd^ en welke twee
bestanddeelen , ten minste een jaar lang vereenigd en herhaalde
maien omzet zijn geweest. Oud-Uollandsche wijze , volgens tle
of^af van den Hoogleeraar

DILKBSS.

§ 1.
Eene der eerste behoeften voor de aspersie-plant is , dat de-
zelve eenen stand hebbe , die voor het grootste gedeelte van dea
dag , door de zon beschenen wordt. Zij moet vrije Igcht en zon
hebben, en geene boomen moeten dezelve kunnen beschadu-
wen, noch hunne wortels in die bedden verspreiden.

Digitized by VjOOQIC

216

$2.

De grond mort k» , vet of z«er Traohtbaar, met zaad gonoeg-
laam vermengd en van eene zwarte kleur zgn.

$3.

H«t zaad moet van de schoonste planten , die regt , rood en
▼olkomen gezond zijn, genomen worden; de stoelen waarvan
het gewonnen wordt , dienen niet jonger dan zes en niet oadcor
dan tien jaren te wezen, en voor de zaadwinning laat men
deze . zonder eerst te steken « des voorjaars terstond opschieten.

§4.

Wanneer de bessen donkerrood zijn , meest in Ootober , snijdt
men de stengels , een voet boven den grond, af, bindt ze te
zamen, en hange ze veertien dagen aan eene drooge plaats op ;
hierna worden de bessen afgestroopt, in een vat met water ge-
daan , en zoo lang omgearbeid , onder vernieuwing van schoon
water, dat hel zaad van de halsels ontdaan is. Men laat dan
het zaad, op eene beschaduwde plaats, droogen, zoekt het uit,
m neemt de schoonste, grootste, zwaarste en volle korrels ter
zaaijiog, de anderen, die niet deugen, w'egwerpende.

Het zaad wordt , in het laaUt van October of het begin van
November^ in den grond gebragt, wanneer het, tegen het einde
van Aprils zal opkomen.

Men neemt drie voeten breede bedden, van goeden vrucht-
baren grond, en legt korrel voor korrel in reijen, zes duimen
van elkander, een duim diep in den grond, wel zorg dragende,
niet meer dan ééne korrel in elk kuilde te i^;gen. Eer de vorst
invalt , worden de bedden met mest bedekt , die in het vooiyaar
weer wordt weggenomen. Als de plantjes opkomen, wiedt men
het bed goed schoon, en houdt den grond los, tot aan vier we-
ken voor het verzetten.

s«.

De aspersiebedden worden drie voeten diep uitgegraven, heb-
ben eene breedte van vier voeten , paden van een en een tweede
voet tusschen dezelve, en liggen in de lengte naast elkander.
In het uitgegraven bed , doet men eerst een voet hoog afgestokeoe
zoden, of slechten mest, of verzameld onkruid, erwtenstroo of
eenige andere ruigte, en treedt het digt in, terwijl de andere
twee voeten met eenen zeer vruchtbaren, lossen, droog rotten,
mest bevattenden grond gevuld worden , zonder bijvoeging van
nieuwen mesL

Digitized by VjOOQIC

217

§T.
Om 0. JACOB Deeint men de jonge plantjes, deselve zonder
kwe^ der wortelen los stekende, met de kluit ait den
Srmf, le^ die tot tien of meer in een* korf, en brengt xe zoo
«fer M bet klaargemaakt bed. Op een vier voeten breed bed ,
ksBCi drie rijen. De afstand der plantjes , is achttien duim , en
ig wordeD in het kmis gezet, Men*maakt met de hand eenen
ksil, zet de plant met de klait eenen halven duim dieper, dan
zg gstaan heeft , er in, drukt den grond aan, en begiet de
piaat; hetwelk bij droogte nog wel herhaald mag worden, ter-
v^ men den grond van alle onkruid , schoon en los houdt. Het
M dezer plantjes is in den herfst nog groen , en wordt niet
«%esnedeD.

Om Ociober zullen de bedden eenige duimen gezonken zijn,
dan worden zij met goeden vruchtbaren grond wat opgehoogd.
Ma hoadt de bedden altijd goed schoon en den grond los. Het
Telend jaar worden tegen den herfst de stengels nog niet afge-
sneden, doch de grond meer opgehoogd , gelijk ook in het derde
JMr, en na worden in den herfst ^ de stengels afgesneden.

De ztoeien zullen nu vijf tot zes duimen diep liggen , en zoo
er eenige planten, in het eerste of tweede jaar zijn weggeble-
TCD, dat meestal gebeurt , zoo vuUe men deze aan, met oude
planlen van eene goede kluit voorzien. In het vierde jaar kan
aen de aspersies , doch met voorzigtigheid , steken.

Verdere behandeüng,

In de Lente.

S».
Zoo spoedig de winter voorbij is, en de grond begint op te
droogen , wordt de in den herfst, op de bedden gestrooide dong
(2, nogmaals losgemaakt en onder gebragt. De hoogste voor*
zigtigheid is steeds hierbij noodig , opdat geene stoelen geraakt ,
noch planten gekwetst worden.

In den Zomer.

§10.
Men plant geene andere gewassen op de aspersie bedden, daar
zij de ^ortelfl steeds voedsel ontnemen. De planten , die men

Digitized by VjOOQIC

218

ter zaadwinning ▼«rordend heeft, worden aan eenen stok vasl ge-
bondeii. De anderen worden tegen het voorjaar^ door zamen
Ie knoopen, voor emyallen en afbreken beveiligd. De grond
moet 8te(Ml8 loe en sehoon gebonden worden.

In den HerfrL

Wanneer in dea laten herfot , de stengels a^esneden zijn , Wórdt
de grond losgemaakt en er dong opgebragt Verder denke men
aan geene bedekking, daar het vooroordeel is^ dat de vorst de
stoelen xoo benadeelen.

Verjonging der bedden.

In het zesde of zevende jaar is het zeer goed , de bedden te
veijongen. Men neemt dan in' den herfst^ ter diepte van vijf
tot zes duimen , den boveogrond weg , en brengt eenen nieuwen ^
zeer vrachtbaren grond daarvoor in de plaats. De stengels moe-
ten hierbij ntet a%estooten worden y maar op de stoelen blijven ^
zoo als men het loof a^esneden heeft.

Dong voor aspersies.

S 13.
Alle versche of slechts half verrotte mest , Is voor de aspersies
nadeelig. Hen make eenen mesthoop van koe- en paardenmest ,
zand, straatvuU, keukenafval, onkruid, bladeren en andere dier-
lijke en plantaardige stoffen; laat die met elkander in rotting ko-
men, onder omzetting van den hoop, ten minste drie of viermaal;
en met een jaar, zal de rotting ten einde gebragt, en aBeseene
uitmuntende dong voor aspersies zijn.

Bedekking der aspersies.

§14.

Wanneer de aspersies opkomen, moet men een paar maal
daags bij de bedden rondgaan , en elke zigtbare spruit met een*
kegelvormigen , daartoe gebakken, pot of stulpje , van onderen
acht duimen breed en vijftien duimen hoog, boven met eene
kleine opening voorzien, bedekken. Bij eene koele lucht heeft

Digitized by VjOOQIC

S19

de «prat vier of vijf dagen tot haren groei noodig, doeh bg volle
xomerwannte sleohts twee dagen. De kop der fpniit moet lieh
nteC ontvoowen , daar dan de aspenies bitter beginnen te worden
$15.
Om niet dagetijks, twee of meermalen, ale stulpjes op te lig-
tan, neemt men steentjes of sdienren van gebroken steengoed,
^ legt deze op die stolpjes , onder welke men ziet, dat de as-
persics , bij een volgend bezoek, zullen moeten worden gestoken*

Het steken der aspersies.

S 16.
De aspersie , die gesneden zal worden , wordt rondom met den
vinger , een paar duimen diep , van den grond ontbloot , en dan
met een gewoon tuin- of ander mes , iets schuins volkomen af-
geHieden, zonder dat men den stoel eenigzios to na komt of
beschadigt. Donne spruiten worden niet gesneden , maar blijven
staan ; insgelijks die krom en gebogen te voorschijn komen.
Jonge aspersies snijdt men ni^ langer, dan tot het einde van
Met, op oudere bedden kan men hiertoe tot d&a langsten dag
vooilgaan , doch zeer nuttig wordt gekeurd , van eiken stoel een
paar weken vroeger eene spruit to laten staan.

Het bewaren der aspersies.

§17.
Zoo men de gesnedene aspersies niet terstond gebruikt » zette
nen die in een vier duimen hoog, met water gevuld vat» in
den kelder, en vemieuwe eiken dag het water, waardoor zij
drie of vier dagen volkomen goed blijv^

Het afenijden van het verdorrend loof.

$18.
Tegen het einde van October snijdt men het verdorrend loof
een* voet boven den grond af, en zorgt, dat bij het losmaken
van den grond, S H? en het overbrengen van dong, % \^ f
geoie stompen afbreken, of met dong bedekt worden. De
nog groene jonge aspersies , snijdt men niet èt Ook in het
vooryaar moeten de stompen niet afgebroken of afgestoken wor-
den , daar dikwijls de jonge spruitjes in de oude holle buizen
opsdueten, die dan los worden, en gemakkelijk kunnen worden
uitgetrokken.

Digitized by VjOOQIC

220

Wij achten deze verschiHeDde opgaven voldoende en zuUen dus
die van HULLERy wredow^ waltbr diceson^ Prof. vOlier, soe*

TSN8 , CHOIIEL , RICHTER , 8CHEIDWEILER ^ COURTOIS-GERARD , PAQÜBT

en meer anderen stilzwijgend voorbijgaan , ons alsnu bij de wij-
zen van vervroeging bepalende, ofeohoon de getrokkene asper-
sies, in geen een opzigt met die der lente ^ vergeleken kiumeD
worden , als missende , den smaak , de malschheid , den omvang
en de kleur van die, welke de natuor ter bestemder tijd op-
levert.

Volgens den êchrfiver van flora.

De aspersie kan ook vervroegd en gebroeid worden , zoodanig
dat men haar reeds in Januari; kan steken. De aspersiebedden ,
uitsluitend tot dat einde aangelegd, moeten op hooge gronden
worden toebereid en uit zeer vet gemeste en wel bewerkte aarde
bestaan ; zij hebben eene breedte van ruim twaalf pahnen , en
de tosschen beiden gelegen paden , die van zes palmen. Deze
bedden worden in het begin van December of later , naar mate
men rijpe aspersies verlangt , ter diepte van bijna acht palmen ,
uitgegraven , en met verschen, ruigen, goed broeijenden paarden*
mest gevuld , en daarop bakken geplaatst , welke de hoogte van
ruim zes palmen moeten hebben. Deze bakken worden bsgelijks
met bovengemelden paardenmest gevuld, en met ramen gedekt;
wijders worden zij als gewone broeibakken behandeld , tegen
koude met stroo en rietmatten gedekt; reeds binnen drie weken
vertoonen zich de jonge aspersies , alsdan wordt den mest uit de
bakken genomen. Bij aanhoudende strenge koude kan den mest
in de paden vernieuwd en opgeschud worden, om de warmte
te doen voortduren; doch hiertoe moet men eenen droogen dag
verkiezen , en den meesten spoed aanwenden ; van de alzoo ge-
broeide aspersies worden de ramen en bakken, in April of
Mei , weggenomen , en de planten één jaar in rust gelaten , kun-
nen daarna weder met goed gevolg gebroeid worden.

Volgens

inLKENS.

Om vroeg in het voorjaar aspersies te steken, moet men in
de maand November de bedden losmaken en er warmen roest
op brengen , waardoor de plantenstoelen zullen beginnen uit te loo-
pen. Zoodra men dit bespeurt , moet de mest weer weggenomen

Digitized by VjOOQIC

221

^k ifider bed mei een broeiraam gedekt worden , waarfoor men
ediler ook glazen klokken kan nemen , welke over de planten
geplaatst, *s nachts en met vriezend weer met stroo gedekt, doch
bij goed weer en zonneschijn weggenomen moeten worden. Op
éêze wi}ze, zal men tot in de maand April ^ bijna iedere veec-
tieo dagen, goede aspersied kunnen hebben. Volgens

Boewei er vele wijzen van vervroeging bestaan, zoo zullen
wi] ons evenwel slechts bij de doelmatigste bepalen , en dat is
de vervroeging, ier plaatse of door middel eener óroeidaJt, beide
leveren dezelfde uitkomsten op, doch aangezien het vervroegen
/er plaatse minder kosten vereischt en de planten meermalen
kannen dienen , geven wij daaraan de voorkeur.

Hei vervroegen ter plaatse. Hel zij dat men zaaijen wil , of
wel terstond klaauwen bezigen, zoo deele men toch immer den
grond in bedden, ter breedte van vier voeten af, of van drie,
in die streken waar het koud is. Tusschen ieder bed laat men
een pad , van twee tot twee en een halve voet breed. Ter plan*
ting bezige men twe^arige stoelen , en zaaijende volge men het
voorschrift, deswege door den schrijver opgegeven, doch men
poot alsna minder wijd en wel in drie of vier rijen, een voet
van elkander verwijderd, zoo dat er ter zijden zes duim over-
biöfty en io de lengte eene tusschenruimte van tien duim. De
wiize van kweeking is , gedurende de dne eerste jaren , volko-
men aan de gewone gelijk , en het is eerst dan , wanneer de
planten in hare volle kracht zijn, dat men de heningsmiddelen
bezigen kan , want zoo men dit eerder deed , zouden de stoden
wegens ontijdige uitputting sterven.

Van November tot aan Maart ^ al naar gelang men de asper-
sies vroeg of laat verkiest, graaft men de paden rondom de
bedden , ter diepte van achttien tot twintig duimen in hare volle
breedte uit. Heeft men losse broeiramen voorradig , dan ver-
wijdere men de uitgedolvene aarde , doch zoo niet , dan werpe
men deze op de bedden , en wel ter dikte van acht of tien dui-
men. De kanten der bedden moeten plat geslagen worden, om
staande te kunnen blijven, waarna men de greppel met warmen^
wel doorgewerkten paardenmest \ ter hoogte van vijf of zes dui-
men boven de oppervlakte der bedden, die insgelijks door de
oitgegravene aarde opgehoogd waren , vullen moet. De b edden
zdve dekke men met droogen en broeijenden mest, ter dikte van

Digitized by VjOOQIC

222

zes daim , waarna aOw wederom roet eene. teag droog atroo
gedekt wordL

Door het broegen van den mest, komen na verloop van veertien
dagen of drie weken , de jonge scheuten te voorschijn , welke
men alsdan na den mest weggeruimd te hebben, steken kan.
Vervolgens werke men den mest in de greppen om , of wel ver-
wissele men dezen voor nieuwen broeijenden , bijaldien de oade
zijne warmte mogt verloren hebben , als wanneer men dan alle twee
dagen oogsten kan, bijaldien men namelijk alle veertien dagen
de broeikracht van den mest opwekke. Zoo het in den winter regen-
achtig is , zal men genoodzaakt zijn , telken reize nieuwen mest
voor de bedden te bezigen , wanneer de vurzige vochtig is , doch
wanneer het slechts sneeuwt , dan is het voldoende , de stroolaag
alleen te verwisselen. Wanneer het weder het toelaat, neemt
men de mestbedekking weg, om de planten zoo doende
lucht te verschaffen , doch zoo integendeel de vorst doordringend
is, moet de mestlaag verzwaard worden. De bedden aldus be-
handeld , kunnen gedurende een tot twee marndeo vrucht geven $
na verloop van welken tijd , allen mest van de bedden moet weg-
genomen worden, de paden weder met aarde worden gevuld
en de planten aan de zorg der natuur worden overgelaten. Zoodra
de lente invalt, zullen de stoelen op nieuw doch zwakke scbea-
ten voortbrengen, zich het volgende jaar, indien men ze niet
steekt, geheel herstellende, zoodat men dan 'm November weder
met het broeijen een aanvang maken kan. Op deze wijze kan
een bed alle twee jaren vervroegd, worden, en alzoo van aoht
tot tien jaren vrucht geven.

Zij die glasramen hebben , wijzigen de broeijing als volgt De
paden uitdelvende, wordt de verkregene aarde weggevoerd, io
plaats van op de bedden gebragt. De greppen worden daarna
met broeijenden mest, ter hoogte van den beganen grond opge-
vuld en wanneer de bedden door losse bakkeii omgeven zijn,
wordt de mest tegen de zijden daarvan opgehoogd; op de bed-
den zelve, die door broeiramen gedekt worden, brengt men
nu slechts eene bedding zeer droegen mest Telken reize wan-
neer het weder zulks toelaat , geve men de planten lucht , dooli
des nachts of wanneer het vriest , moeten de ramen met stroo
of rietmatten gedekt worden.

Vervroegen door bakken. Op den zelfden tijd ais voor de
befQng ter plaaUe opgegeven is , brenge men warme bakken in
gereedheid , en wel achttien tot twintig duimen hoog en vier of
vijf voeten breed. Wanneer de eerste hitte voorbij is , brengt

Digitized by VjOOQIC

22S

OMQ lifla éiifiMii broeiaaHe , voor mq derde godetlte mtt Kstoa
groBd ▼craflDgd , op de meetbeddMg • op wdke aarde de klaaa-
wen ram fier of neer jareo oad, op eeneo onderlingen afttand vao
lee duiflMo wordeo geplant, die daarna met broeiaarde, ter
difcle ran twee doiraeQ eo eeo weioig broeijeod^ meet worden
«BdekL

Op deze wgze late men den bak eentge dagen rusten en wan-
neer men denkt, dat de stoelen zich beginnen te ontwikkelen,
neoBt BMO den mest weg , welke alsdan door eene nieuwe aard-
laag , ter dftte van drie doiroea , vervangen wordt , waarna al*
les door broeiramen gedekt wordt. De warmte der bakken moet
steeds , door den van buiten aangebragten mest , onderhouden wor*
d«n , wordende de bakken zelve verder op de gewone wijze
behaiideld. Na verloop van twaalf dagen kan men met het sto-
ken een begin maken, en men gaat daarmede zoo lang voort
als sg geven, dat ongeveer eene maand duurt Na dien tijd
minünti men de bakken en werpe men de stoelen weg, welke
nergma raeer toe deugen, en waarom de oude klaauwen voor
dsie heffingswijze steeds het verkiesseliikste zijn.

Deso wijze van heffen komt vrij wel overeen, met die van
scTHET, hovenier te Cauddfec-iès-Eideuf^ welke ook steeds roet
een goed gevolg de anders verouderde klaauwen daartoe bezigt.

Oe wannoeziers in de omstreken van BerH/n , hebben het zoo
ver gebragt, van deze vrucht des winters in het open veld te
kwoekeo, en wel op deze wijze: Hiertoe een stuk lajxl a%ezon-
derd , en rondom met dubbele planken afgezet hebbende , welke
planken een en een tweede voet diep in den grond gezet worden ,
en een voet hoog daar boven uitsteken , vuUen zij de tusschen-
nmlo daarvan met goeden mest op; vervolgeps wordt het geheele
itok aldus mgesloten land, met planten belegd , waarop ten min-
He drie voet dik mest uitgestrooid wordt , die , met toinaarde
vermengd, voortreQdrjke aspersies voortbrengt. Dusdanige een-
voudige toestel eens daargesteld zijnde, brengt deze manier van
aspersie-broeijing, naar hunne rekening, geenzins te groote kos-
ten te weeg.

De warmoeziers te fVeenen , die even als wij met de late nacht-
vorsten te kampen hebben, plaatsen over de aspersies, zoodra
zij dezelve ontwaren, houten kokertjes, welke. door middel van
drie ijzeren punten, in den grond worden bevestigd, en welke
op een derde, van onder a^erekeod, met gaatjes voorzien zijn,
ejidal do loeht vrgelijk om de plant kunne spelen. Deze kokers
neoien zij bij zonneschijn weg, om dezelve er des nachts we*

Digitized by VjOOQIC

224

derom op te plaatoeo ; geheel in tegenstelling van onze handel-
wijze ^ naardien wij door middel van pijpekoppen, alle toevoer
van lucht en licht afsnijden , om daardoor eenen malsoheren scheut
te erlangen.

Bij de aardigheden om kamer-aspersies te kweeken, dezelve
te vergrooten en te verzwaren, door ze in flesschen te laten
groeijen enz. enz., mogen wij ons , wegens de uitgebreidheid van
dit artikel , niet ophouden , even min als bij de wijze waarop
PBTER LiNDEGAARD zijuc aspersic's vcrvroegt. Wij verwijzen ten
deze opzigte naar de Algem, VaderL Letteroef,^ 1790. Gorten-
Magaz. TYansaci^ for Encour. Soetei«'s Maandschrift^ Schat-
kamer voor alle standen en andré's Oek : Neuigk. 1827.

Eertijds meende men dat er drie verscheidenheden bestonden ,
en wel de groote, de middelmatige en de wilde ^ doch deze
bepaling was geheel willekeurig, en des te minder gegrond,
omdat de kweeking te dezen opzigte ten eénen male beslist, en
daarvan de meerdere of mindere ontwikkeling afhangt, welke
vervolgens noch door zaad , noch door klaauwen kan worden over-
gebragt Dit zelfde geldt ook ten aanzien , van de Hotlandsohe
of wille ^ de violelkieurige en de groene^ welke velen ook ten
onregte, als drie verscheidenheden beschouwen.

In de Düitsche prijscouranten vindt men behalve de witte Hot-
landsohe^ ook de Engelsohe reuzen^ en de Darmstadter op-
gegeven.

De beste zaden en klaauwen voor deze vrucht, worden nog-
thans mi Erflirt^ Utm, Darmstadt^ Besangon^ Marchiennes ^
Mons^ Vendóme, OreveHngen, Gend y Sarre-Louis ea Straais-
burg aangevoerd.

De aspersies welke een gezond , smakelijk en ligt te verteeren
voedsel opleveren, zijn zamengesteld uit :

Asparagine (Asparamide), eene kristaltijne stof welker formule
is C 8 U 8 N 2 0< + Aq< en welke door ubbi« als eene voedende
stof beschouwd wordt.

Gom.

Niet kristalliseerbare suiker.

Plantaardige eiwitstof.

Harsachtige stoL

Houtvezel stoL

Azijnzure, appelzure* phosphorzure en zeezootzure potasoh
en kalk.
Ook geeft sobernbeim in zijn Arzneimitlellehre de bestanddeden

Digitized by VjOOQIC

226

naar marnoen op. De asparagine wordt door boütior-cbailau»
eo ptLOQBB tot de anUden (ammooiak zoutaehtige verbindiogea)
gerekend , oi daarom door hen (uparanUde genoemd.

flcniT eo PLI880R trokken oit de aspersies een eigendomaieli|k
zuor^ asparaginezaar , genoemd , dat azijnzaur uit ^ijne Terbin-
dtog met koper drijft.

De asparagine komt voor, behalve in de aspersie, (aoBiQUR en
▼adqüeuh'b ontdekking in 1815) in AUhaea , Aardappels^ Butwor-
ieim enz.., en het meest in de Wikken , wanneer men deze op
eeoe donkere piaats iaat ontkiemen, zij ontwikkelt zich dan,
zonder vooraf te hebben bestaan; tegen den bloeitijd verdwijnt
zij bijna geheel. Het onderzoek van dessajohes en chahtaad,
vindt men in het Journ, de Fharm. XIII , zij berigten ook dat
asparagine het azijnzuur uit azijnzuurloodoxyde uitdrijft. Ge-
kristalliseerd is zij C4 NH4 O3 HO , en dit aeq. water verdwijnt
bij 100».

Men dient ze gekookt aan tafel , gemeenlijk met gesmolten bo-
ter, waardoor de dooijer van een hard ei gewreven wordt, met
Bootmoscaat , oi citroensap vermengd , en geroosterd brood voor ,
terwijl er ook zijn, die deze vrucht in de soep gebruiken. Sdb-
Tonus verhaalt, dat keizer octavius aügostcs, een groot bemin -
naar van deze vrucht zijnde tot een spreekwoord had , zif
«arden rasser dan aspersies gekookt^ wegens de spoedige
roalsehheid, welke zij door het koken erlangen.

Er bestaan ook ondencheidene wijzen om de aspersies in den
gewonen tijd gestoken , zoo te behandelen , dat dezelve ook in
den winter opgediseht kunnen worden. Onder meerdere wordt
hiertoe door eenigen aangeraden « dezelve tegen st. jan te steken ,
ze als dan goed af te wasschen en af te droogen , en daarna
stok voor stuk met een mengsel van goed droog meel en fijn
zout te bestrooijen; hierop heeft men dezelve in bosjes te bin-
den , van ten minste vijftig stuks , en deze op dezelfde wijze met
meel en zout bestrooid in brood-deeg te wikkelen, en vervol-
gens in de zon te laten droogen. Als dit alles geschied is,
worden de bosjes in een vat of in eenen aarden pot gelegd
en eindelijk met gesmolten vet overgoten ; waarna het vat goed
digt gemaakt, in eenen droogen kelder bewaard moet worden.

Eene andere en meer vereenvoudigde wijze is, men moet de
aspersies goed afwasschen , en van onderen a^esneden in eenen
pot met kokend water, te koken zetten, na dezelve vervolgens
van bet vuur genomen te hebben, bedekt men die, in den

Digitized by VjOOQIC

226

zelfden pot, met eenen dabbeld toegevouwen doek, Uat dezelfe
eeo uar daarna op eene zeef aitdruipeo , wikkelt ie in eenen an-
deren doek,, waarmede men dezelve te gelijk goed afdroogt, en
ze nu laat afkoelen. Bliddelerwijl wordt eene oplossing van
'gewoon zout en kokend water gereed gemaakt, welke pekel
koud geworden zijnde , op de onderhands in groote potten ge-
legde aspersies gegoten wordt; ten laatste wordt door middel
van steenen de noodige drukking aangebragt, en vooral zorg ge-
dragen, dat eene genoegzame hoeveelheid pekel, de toetreding
der lucht volkomen afsluite. Zoo als in het eerste geval, behoeft
men dezelve slechts met water af te wasschen, wanneer men
er gebruik van wil maken.

Vroeger hield men het er voor, 'dat het gebruik van deze vrucht
haematurie veroorzaakte, en de jichtparoxysmen vervroegde,
doch er schijnt niet den minsten grond voor deze beschuldiging te
bestaan. Wel bevorderen zij de urineafscheiding , en deelen aan
de pis eenen eigenaardigen en aangenamen reuk mede.

Deze vrucht wordt thans niet , gelijk weleer in de genees-
kunde gebezigd ; behalve de stroop van johni>on , waar omtrent
wij nog dit zullen mededeelen. Het vervaardigen van dezen
stroop heeft men te danken aan FOURifnsa secretaris der Akadamie
van wetenschappen te Parijs , en die sedert vele jaren aan eene
hartziekte leed. Daar hij nu opgemerkt had , dat zijne pijnen ver*^
minderen naar mate hij aspersies nuttigde , kwam hij op het denk*
' beeld eenen stroop daarvan te vervaardigen , ten einde het ge-
heele jaar door , van ^dit verligtend geneesmiddel gebruik te kan-
nen maken. Omstreeks denzelfden tijd beproefde de Heer tuboxc
op een zijner zieken de pijnstillende kracht der aspersies en in
1829 bewees broussais dezelve door openbare proefnemingen , soo
dat nu JOHNSON door FOuaNiER en broussais den last werd op-
gedragen , dezen stroop te vervaardigen en die wel verre van
daarvan een geheim te maken , hieromtrent dit heeft medegedeeld:

Alen snijdt vier pond aspersies aan repen » en trek er het
vocht uit, door eene sterke drukking; laat dit vocht uitdampen,
tot dat het eene stroopachtige zelfstandigheid uitmaakt; laat
nu de asparagine kristaliseren ; giet ze daarna , zac^tkens
af, en Iaat het vocht op nieuw , tot de dikte van stroop, uit-
dampen.

De overblijvende vezels der aspersies laat men gedorende
eeoige dagen, in de helft van haar gewigl wijngeest, van 33
graden, trekken; druk deze vezels dan uit, en gebruikt bel

Digitized by VjOOQIC

2S7

toelA, «I «1 de opkwlMre deelen, uit dea eentoo stroop, of uit-
treksel Ie haloD; waAoeer deze geheel is nitgepat, dan dieteleert
na op de gewone wijxe « om er den wijngeest oittekrrjgen.

GetMnik na dit gezuirerd Tooht > om de gekristalliseerde
upvê^JÊ^ op, te lessen, en den stroop te Vormen.

A>BK8(m bezigt ter bereiding van dezen stroop , de ofparnguê
tmême , die in bet Zuiden ran Ptankr^k groeit , en eene
Sroolere hoeveelheid , geneeskundige kracht bezit , dan de roet
v«% gekweekte toina^ersie.

Volgens de waarnemingen Tan johhson , blijkt het, dat de stroop
ajoe water-abettende kracht aan de asparagine en zijne pijn-
siJSkade eigenschap aan de groene, harsachtige gom , die in het
wee&el der plant zit, verschuldigd is.

AiiDtAL heeft bewezen , dat 2 tot 3 oneen , dier stroop , in
den loop van den dag , eene merkbare uitwerking op aamborstige
pCKooen , alsmede op die , wier bloed in deszelfe omloop groote
^eriunderingen ontmoette, hadden gehad, na vergeefsch onder-
sdieidene middels te hebben beproefd. Broüssais , PooQüiia
« BffiST hebben opgemerkt, dat de ovengenoemde hoeveelheid
•spersie-stroop eene onmiddellijke werking heeft, op den om-
loop van het bloed , bij personen die door hartkwalen aangetast
waren.

PiouT , is herhaalde malen geslaagd , in de slapeloosheid der
teringachtigen , graveelachtigen en kankerachtigen , tegen te
werken , en heeft eene aanzienlijke verbetering te weeg gebragt
«^ personen, die, door jichtpijoen, weleer geheele nachten
^apeloos doorbragten, terwijl couRonf door dit middel hart-
Uoppingen heeft kunnen stillen, waaraan niets geholpen had, en
^ het als een uitmuntend middel tegen eenen zenuwachtigen
'•ttl beschouwen mag.

Ook loisis en fuhel hebben er siroopen van bereid 5 sALiainc
P«^ en DUREHoo poeders.

Volgens «uNNUö kan het kruidachtig gedeelte der aspersies
*^het rundvee en de schapen genuttigd worden , hoewel de
P*«wen en varkens daarentegen dat voedsel weigeren. De bloe-
">« leveren voor de bgen was en honig op.

Naardien het aspersieloof over het algemeen weggeworpen
J'ordt, raadt kdkeii aan, hiervan ter groene bemesting gebruik
Smaken.

Zekere j, mgrault van Moisiains , heeft voorgesteld , om van
* wsseo ten dienste der verwerijen gebruik to ma^en. Te dien

Digitized by VjOOQIC

228

einde kneedde hij die met water door elkander , liet daarna dii
vocht op een zacht vuur uitdampen en verkreeg zoo eene bruin-
achtig zwarte vloeistof; hiervan bereidde hij zich een afkook-
sel , waarin , vooraf met aluin behanddd , linnen en een stak
wol , eene zeer fraaije Nankin'kieür aannamen , die na herhaalde
afwassching, zelfs in zeepwater, in het minst niet verschoot.
De meeste aspersies ter verzending, worden volgens var der
TRAPPEH, in het vruchtbare WeêÜand gekweekt en van daar,
niet gelijk vroeger , naar Rotterdam en den Uaag , maar naar
Londen overgestuurd.

AsX^/T^

Digitized by VjOOQIC

BASILIKUM.

(Ocymum Basilicum.)

De Basüikum ootleeot haren geslachtsnaam Oeymwn loo al«
soounigen willen , van het grieksehe woord okut of okeooê doeb
wij gdoov» dat het Tan het grieksehe woord okumon^ hetwelk
Oepinan beteekent , a^eleid is , en welk ocymum in het latgn
de batiÜkum aanduidt De soortsoaam btuUikum , is mede ait
kei grieksch , naardien basüikos in die taal uitstekend^ voer-
Infeltik , kaninkitjk beteekent , hebbende dus wegeot de ?oor«
treffelijke geor, den naam van basüikum ontvangen.

I>e Oaleifers noemen het Sulassiy doch de Europeanen in de
héUe volgens rümphius, vleeschkruid ^ omdat deze plant aldaar
▼eel bij het vleesch genuttigd wordt, of doodkruid^ omdat de
hdianen hetzelve op de graven hunner afgestorvenen strooijeo
of planten. In Egypte en Arabië^ waar men veel werks van
dit gewas maakt , heet het Zatarhendt of Indische Ujm , hoewel
het soort, dat foiskaohl aldaar gevonden heeft, niet de gewone
bttüikum was, naardien het vlieiige stijve bladeren en sterk
rmkende wortels had, welke de inwoners steeds om wel te
neken, bij zich droegen.

Oe BasiUkum is eene eenjarige-zaaiplant , uit Ooêt-Indte en
Ptnie herkomstig, wordende echter volgens teenstka ook in de
Wtêirlndie aangetroffen. Rnrntüs rangschikt haar onder de plan-
^ 1 die eene onregelmatige enkele en eenbUdige bloem dragen ,
KORDOLLE ondcr de Labiées , en lirnaeds onder de Didynamia ,
^punospermüif met het navolgende geslachtkenmerk : Van de
kelk is de bovenlip cirkel rond , en de onderlip vier spletig ;
de bk)emkran8 heeft de slippen bij afwisseling gekromd, gesple-
^ m bij afwisseling onverdeeld.

Dit plantje, dat ongeveer de hoogte van drie palmen bereikt,
kceft tegen elkander overstaande ovale , gladde , puntig oitloo-
pende bladeren , van eenen sterken , aangenamen , eenigzins naar
^nudnagelen zwemenden reuk. De stengels zijn vierkant, mig,
«Q eeaigennate roodachtig , de bloemen wit , eenigzins purper-
^oktig tsk mede van eene aangename geur. Het. bemint eene
fiiwde losse zandige aarde en eene warme standplaats. De ge-

^<>ne voortkweeking in ons Vaderland r geschiedt door eenen

Vinnen bak , waarin men het zaad in Februari; en Maart oit-

*^ Wanneer de jonge plantjes zesbladig zijn, hetwelk ge-

Digitized by VjOOQIC

230

woonlijk in het laatst van April of in hét begin ?an MH plaats
heeft , worden zij in den opgegevenen grond en aangedaidde stand-
plaats b verband en op eenen onderlingen afstand van twee palmeo
geplant , en in den beginne tegen de zonnestralen bedekt en wel
tot zóó lang, dat men van den aanslag zeker zij , waarna de plant ,
gedurende haren geheelen groeitijd bij droog weder , veelvuldig
dieot begoten te worden. Het zaad , dat deszelfo kiemkracht vier
jaren behoudt, rijpt van Augustus tot Ooiober ^ dooh*men doei
steeds bet best, het eerste zaad in te zamelen, naardien dat
van September of October^ door den regen meesttijds verslaat.

Men kan het ^aad ook in het laatst van April of in het be^
van Mel^ naar de gesteldheid van het weder , in den vollen grond
en wel ter plaafoe of om te verplanten , op een zuidelijk gele»
gen rabat uitzaaijen, welke plantjes eveneens welig zullen tie-
ren, doch geen rijp zaad voortbrengen, kweekende, schrijve
dezes , zelf jaarlijks dit gewas met een goed gevolg in den vol-
len grond aan.

Van deze soort worden de navolgende verscheidenheden ^ ins-
gelijks voor het gebruik voortgekweekt.

1. Roodknoppige basüikum,

2. Gekrulde basiükum^ met groene bladeren.

3. Kleine gevlakte basüikum.

4. Basilikum , met geplooide bladeren.

5. Zeer kleine purperroode basiUkum.

0. BasiUkum^ met den reuk van kruidnagelen.
7. Breedbladige , gevlakte basilikum , met roode bloemen.
8k Breedbladige , gevlakte of bruine basilikum.
9. BasiUkum , met den reuk van citroenen.
10. Indische basilikum^ met gevlakte^ roode bladeren.
fir wordt in ons Vaderland^ weinig werk van dit toekroid
gemaakt , en dan nog zelden anders , dan in vleeschbereidingen ,
zijnde het wegens den sterken onaangenamen smaak , als toekruid
bij de salade weinig geschikt. Er zijn er , die de planten , voor
zij beginnen te bloeijen afonijden , op eene luchtige plaats laten
droogen , het dan fijn wrijven en alzoo in wel sluitende doozen ,
tot het gebruik als specerij bewaren.

Ook in de geneeskunde wordt het schaars gebruikt, vroeger
bezigden guttetb, nicolaas van albxahdrie, diasoschi, MfiUJt
en anderen , het zaad in hunne poeders , en wordt het als thee
getrokken , voor een middel tegen de Verkoudheid gehouden.

Digitized by VjOOQIC

BEET

(Bèta nulgarü.^

De BeOworiel^ Biet, Bietworiel of Kroot, io het Grieksoh
TmÜm^ ontteent, naar men wil, haren Latijnsohen geslaehUnaam
Btta Tsn de Grieksebe letter Q , wegens de Torm van het ge- .
WIS, wdke even ais de B ook in hei toppont hare dobbelheid
Moodi, en waarran coluhella zegt:

Namtne turn gra^'o , eeu Uttera proxima primae
Pangfiur in cera doeü mucrone magislrl
Sie et humo pingui ferralae cuspidis ictu
BeprimUitr folio tiridi , pede candida Bèta.

TnopflMSTOs en plihios noemen de betatüba^ sieula of siela
Sieiüaémêehe , waardoor bij ons de Mangeitcortet verstaan wordt
Hese tweejarige zaaiplant ) welke, volgens livk, waarschijnlijk
uit bel zuiden van Europa afkomstig, en aan de ouden xeer
wei bdKend geweest is , groeit , als eene inlandsche plant , in
itaüê , Spanie , Portugal en in de zuidelijke deelen van Frantcrijk ;
ook in Suriname komt dezelve vrij goed voort , hoewel zij aldaar
veel en edeler door de Noord- Amerikanen ingevoerd wordt, terwijl
umukRi», bestuurder van den openbareq tuin te Valencia^ ver-
klaart « dat de beetwortel aldaar eenen verbazenden omvang erlangt
De zeebeet (bèta maritima) daarentegen , wordt in het wUde
in ons Vaderland aangetroffen , en groeit , volgens de gortbb ,
aan den zeekant bij Bellevoetsluis ; volgens kops , aan den Kat-
tenburgerluiieen en aan den zeedijk naar Zeeburg , bij Amster-
dam; volgens bergsva, bij UarUngen; en volgens van hall,
op verscheidene andere plaatsen in de boitendijksche landen aan
het /y, bij Amsterdam,

BoEUUAW rangschikt dit gewas onder de bladerlooze bloemen ,
KCAKDOLUB Onder de Chénopodéee , en linnaeus brengt het tot de
Peniandria, Digynia met dit geslachtkenmerk: De kelk vijfbla-
derijg; er bestaat geen bloemkrans; de zaden zrjn niervormig,
net den voet in den zaaddoosvormigen kelk gehecht , makende
TOosBiPOiT van twaalf soorten , waarvan twee eetbare , gewag.
De bladeren der beet zijn eirond , donkergroen met rood ; glad i
exalterend t leerachtig; met gegroefde, roodgestreepte, vleezige

Digitized by VjOOQIC

232

steelen. In bet tweede jaar schiet de insgeiyiu roodaobtige en
diep gegroefde bloemsteng op , waaraan , van benedeo tot boven ,
eene menigte van opgerigte zijtakjes uitspruiten, die groenach-
tige , geknopte bloempjes , zonder bloembladen , maar met eenen
vfjf-deeligen kelk dragen , en van Jui^' tot September bloeijen.
Het zaad is niervormig binnen het voetstuk van den kelk beslo-
ten« De wortel is spilvormig , van binnen bleek of donkerrood ,
naar gelang der verscheidenheid , in dunne vezels uitloopende ^
welke wortels, zoo als onder anderen uit de Algem, ktmst* en
letlerb, van 11^ blijken kan, eenen aanzienlijken omvang kun-
nen erlangen, naardien er eene te Demerary^ bij fVeesp^ ge-
kweekt was, welke zes Ned. ponden woog, terwijl men in de
AcL nat, curdec. eene monsterbeet vermeld, vindt , welke in 1682
te Boéserslorff' wies, en door job. de mcralto in plaat gebragt
werd.

Zoo als alle wortelgewassen verlangt ook de Beet eenen los-
sen » goed bewerkten en diepen grond ; terwijl , waar de^e
daarenboven eenigzins vochtig is, uit klei of gemengde aarde
bestaat, en eene natuurlijke vruchtbaarheid bezit, voor dit gewas
oneindig te verkiezen is, boven die groAden, welke door kracht
van mest erlangen, wat hun oorspronkel^k ontbreekt.

Over het algemeen voldoet goede, welbewerkte tuinaarde het
best; doch nimmer neme men voor deze plant nieuw bemeste
gronden , tenzij de bemesting door mestaarde , of overoude koe-
dong hebbe plaatst gehad, terwijl raudin eene bemesting met
zeezout deswege ten sterkste aanbeveelt. De grond , in welken
men de beeten kweeksn wil, moet tweemalen krachtig en wel
ter diepte van eenen voet worden omgezet.

Men kan het zaad ^ tos uit de handt ter ptaatse of tot ran-
den zaaijen.

In ligte warme gronden, zaaije men het zaad op welk eene
wijze dan ook, in het laatst van Maart o{ in het begin van Apri/^
bij zware koude daarentegen , in het laatst van A/^'ü of in het
begin van Jl/et, het later zaaijen, heeft dat vooruit, dat men
als dan zeker is, dat de planten niet voor den herfst opschieten.
Het uitgestrooide zaad, komt bij gunstig weder, in tien of twaalf
dagen op. Wanneer de jonge plantjes, in het zesde blad zijn,
worden de bedden uitgedund, waar zij te digt mogten staan,
en daar verplant, waar zij te hol waren, wel zorg dragende,
de wortels niet te beschadigen, welke tot aan den hals toe we-
der in de aarde gezet moeten worden, en regtstandig in de ga-
ten worden gezet, en naardien dit gewas zich moeyelük verplan-

Digitized by VjOOQIC

2S3

teo bat, iDoetea zij zoo spoedig mogelijk herpoot worden, ter-
W9I WADiieer de jonge plantjes of te lang uit den grond wa-
reo, of de TerpIaDting bij droog zonneschijn weder geschiedt,
de meeste zoo niet alle zullen verloren gaan.

Naar de gesteldheid van den grond , verwijdere men de planten
onderÜDg en wd van een voet tot achttien duimen. De grond
der aldos bepoote bedden, worde steeds los en schoon gehoo-
deo, en de planten sterk begoten, wanneer dit noodig mogt
ZQD, waarom het wel aan te raden is, de planten min of meer
ia eeiie laagte te plaatsen, ten einde zoo doende het water naar
de wortels afleleiden.

Wil men ter plaatse zaaijen, dan legge men drie of vier zaad-
korrels in kuiltjes , welke een voet van elkander verwijderd
zija , terwijl wanneer alle de zaden mogten opkomen , de over-
tollige planten worden weg genomen , zoo dat er maar eene ter
plaatse overblijft, een zaadje in iedere kuil te werpen, zal onver-
langde tosschenruimten te weeg brengen, wanneer niet alle
zaden, en hetwelk het waarschijnlijkste is, ontkiemen. Tossohea
de planten kan men nog Salade poten , terwijl vele Engelsche
bovoDiers, de tosschenruimten door pasteoaken, wortels of
mjen aanvullen.

Wil men dit gewas in het groot kweeken, dan verdient de
wQze, waarop men in het Westland te werk gaat, en door
▼All OIR TRAPPEN medegedeeld is , wel navolging.

Het beefwortelzaad , uit de hand gezaaid zijnde, neemt men
de planten ter verpoting op , nadat de stoelenmatterS'MróapptHê
gerooid zijn ; de planten opgenomen zijnde , wordt het loof -
daarvan een paar duim ingekort , men legt dezelve met de wor-
tels in korfjes, met vochtig gemaakte aarde, en verpoot die
vervolgens , oip van het aardappelland eene tweede vrucht te
trekken ; zoo lang het loof het toelaat daar tussehen te komen ,
wordt het land van onkruid schoon gehouden , naderhand doen
dit de Ifieten-fAanieü zelve , en men heeft dan slechts den tijd
af te wachten , waarop deze opgenomen moeten worden. Ge-
woonlijk geschiedt dit in de maand October; de wortels worden
met eene viertandige vork uitgegraven , het blad afgesneden , de
aanhangende aarde, benevens andere vuiligheden, weggenomen,
en geene eindelijk naar den kuil of hoop gebragt , waar men de*
zdve bewaren wil , leverende deze groente over het algemeen eenen
wissen bouw op , hoewel paten eene ziekte onder de beetwortels
gekend heefi, die nogthans slechts eenigen tijd duurde. OuRAiin en
■AKOUET hebben den groei van den beetwortel , naauwkeurig gevolgd

Digitized by VjOOQIC

2S4

en bevonden , dat de beetwortel dit bijzondere beeft , dat in éin sai-
soen zich zes tot tien' kringen Formen > die van het middelpant
naar den omvang aangroeijen, de parenchymateoae kringen zijn
gescheiden , door cirkels van hootvezels (vaisseauK radiculaires
ligneaz), die men van den top des stoms, in de basis des
wortels kan volgen. Door bet wegnemen van enkele kringen,
door bet maken van insnijdingen in den stam, of wortd ge-
deelte, en .het waarnemen van den verderen groei der plant,
werd bevest^d , dat de vezels alleen in eene nederdalende rig-
ting aangroeijen, en van de bladeren af, in wasdom toenemen.
Duidelijk zagen zij het neerdalen der vezels , oit de knoppen ,
bij eenen beetwortel, waaruit het hart uitgeboord was, die
zich rondom de opening hadden gevormd.

De groote bouw, waarover wij niet verder zullen uitweiden,
hebben , inzonderheid TfiAéa vom schwebz en uojmns behandeld ,
naar welke schrijvers wij dus de belanghebbenden verwijzen.
De beeten voor eigen gebruik late men , na gerooid te zijn , Tier
en twtqtig of acht en veertig uren , in de opene kioht , uitxwee*
ten , of wel zoo lang tot dat de vrucht van buiten droog is ,
waarna zij in luchtige, doch vorstvrije plaatsen bewaard wor-
den, dompigCy vochtige kelders souden haar doen rotten.

Ten einde zaad te winnen, late men eenige der krachtigste
planten in den grond , deze tegen den vorst en de natte , door
middel van drooge bladeren en langen mest dekkende, hoewel
ook de hoogst mogelijke voorzorg , te dezen opzigte , niet altijd
toereikende zal zijn. Ten einde dus zeker- van zijne zaak te we-
zen , herplantte men de meest ontwikkelde en goed bewaarde
wortels 9 die den vorigen herfst gerooid waren, en naar gelang
deze opschieten hinde men de stengen aan , ten einde haar voor
knakken te behoeden, welke stengen worden afgesneden, wan*
neer het zaad begint te rijpen en in eene drooge, luchtige plaats
worden opgehangen, terwijl, wanneer deze nu geheel droog
zijn, men het zaad inzamelt, dat gedurende twee tot drie jaren
goed ter voortkweekiog blijft

De Commissie der British Aêsoeiation , heeft haar zevende ver-
slag uitgebragt (TransacL Oxfor<L)i uit het behandelde te «SiDO»*
sea blijkt, dat men nog niet met zekerheid kan bepalen, hoelang
de zaden het ontkiemingsvermogen behouden. De proeven over
het ontkiemen van de torwekorrels bij Mumiön ingesloten, wor-
den betwijfeld. Dadbent zegt: er is zelfs een geval geweest,
waarin men maU verkreeg — eene plant der nieuwe wereld I
Ook BABiGTO» twijfelde aan het duizendjarige voortduren vin het

Digitized by VjOOQIC

SS5

lerea der udcA. Gap {CIL^ XXVI), bMft onderzocht, op welke
wÖM bel waier vooral medewerkt tot het ootkieaiea der ladeo.
HQHdl:

I) de rerschillende grondstoffen der kiem , kunaen sooder tot-
Mdering, eeoeo onbepaalden tijd voortdureD , wanneer xe tegen
vocht besiehennd zijn;

3) water is noodig om dien staat van ereowigt te Terbrekea ,
en het leven in werking te brengen ;

3) de werking des waters op een eiwilhoodend zaad , is eerst
ndMoiotisoh (opzaiging), dan oplossend (physisch), vervolgens
(«heikbodig) ontbindend, doorcUen het in zijne bestanddeelen
Mtfeed wordt tot de vorming van nieuwe producten , waarmede
het vegetatie proces eenen aanvang neemt. Lucht en warmte zijn
ia hel eerste tijdvak niet onvoorwaardelijk noodig.

Bij het zaddwinnen drage men wel zorg , dat de boeten niet
ia speÜQg met de roangelwortels (bèta dda) kunnen komen , naar
te alsdan het zaad ten eene male verbasterd en een voor
het huishoudelijk gebruik nuttelooze vrucht voortbrengt.

Wg zullen ons wat de verscheidenheden aanbelangt, slechts
tol d^ bepalen, welke eveneens als moes-^otikit gebruikt wor-
^, en de navolgende zrjn.

1* De groote roode^ van binnen zoo wel als van buiten bloed-
kiearig, eo van eene vrij lange gedaante, deze wordt bet
meest, eo is voorzeker het langst gekweekt
2. De kleine roode^ eertijds caetelnaudary genaamd, aanmer-
kelijk kleiner dan de voorgaande en van dezelfde kleur,
doch zoeter van smaak. Deze verscheidenheid is veel Troe-
ger dan de anderen, als kunnende reeds in Augustus ge-
oogst worden.
^ De ronde roode^ in alles aan de voorgaande gelgk, doch

in plaats van langwerpig, rond van vorm.
^ Van Bassano, De knol platachtig , even als die der tumeps
fan buitOB rood , doch het vleesch wit met roze roode aders ,
d«e wordt als eene der besten in het Noorden van /(aiie
zeer hoog geacht.
^ De geie; in grootte en vorm , aan de eerste gelijk , doch

▼eel zoeter van smaak.
Q. De gele van Castemaudary , klein * zeer ^jn yan vleesch

^ van eene uitmuntende hoedanigheid.
^' ^ rende gele^ zeer goed van smaak en mede de vroegste

▼ao allen.
^ Ouitsche gele^ met bijna wit vleesch, hiervan steekt de
knuQ boven den grond uit , zeer gezocht ter suikerbereiding.

Digitized by VjOOQIC

236

9. De iciite van Pruissen of van Siiesie^ uHslaitend ter suiker-
bereiding verboawd*

10. De iDitte met rozenroode kruin , mede tot hetzelfde doel als
de yoorgaande.

11. De donkerroode vao Witii^ door masson gekweekt en te
Parijs in 1850 ten toon gesteld.

12. Lange wiUe boven den grond door cheno gewonnen , die
dezelve als een uitmuntend beestenvoeder hoogschat.

13. De witte ^ (groote en kleine) teederder en veel Qjner dan de
anderen , doch van eenen min of meer eigendommelijken
smaak.

Volgens HORSFORD bevat de beetwortel, welke voor het huis-
houdelijk gebruik gekookt, en in schijven gesneden, met olie ,
azijn en peper genuttigd , of ingelegd gebezigd wordt 81,61 pro-
cent water en 18,39<^/0 drooge stof, van welke 100 deelen 2,43
stikstof, 40,99 koolstof en 6,43 deelen asch bevatten, zoodat
het voedings aequivalent der versche bieten, naar deze analysen
501,5 is.

Paten heeft gevonden , even als dbcaisne , dat het grootste ge-
deelte der suiker bevat is in naauwe cilindervormige cellen, welke
de vaatbundels vergezellen (13®/o), deze bevatten daarentegen
minder water, gom, stikstof houdende en anorganische stoffen.
Ook BARREswiL 60 HiCHBLOT bcsluitcn t dat de gezonde wortel
niets dan kristalliseerbare suiker bevat. Klubeck heeft de invloed
van den bodem en mest op de suikergehalte van d^ beetwortels
onderzocht, doch de uitkomsten waren van dien aard, dat
daaruit geene bepaalde gevolgtrekkingen te maken zijn. {Arehiv*
de Pharm., CVIIl.)

Behalve voor het keuken-gebruik, wordt deze vrucht in het
maatschappelijke leven, tot onderscheidene andere doeleinden
' gebezigd.

De buitengewoon hooge prijs toch van al de koloniale pro-
ducten, ten tijde der Fransche overheersching , deed de bewo-
ners van het vaste land er op bedacht zijn , om zich van dezelve
onafhankelijk te maken, en surrogaten op te sporen, die op
eene geschikte wijze de noodzakelijkste konden vervangen, zoo
als men toen onderscheidene gebruikte in plaats van den tabak,
de koffij en suiker. * De pogingen nu om suiker , siroop en bran-
dewijn zelfs uit de beet- en mangelwortels te bereiden , werden
met des te meer kracht in het werk gesteld , toen op den 25steB
Maart 1811, napoleon een decreet uitvaardigde, dat in de ver-
schillende departementen van Frankrijk 32,000 hectares, of bijna

Digitized by VjOOQIC

237

IQ9S RipuL morsen y en in het departement der Monden van de
Maas^ omlrenl 244 Rijol. morgen grond» met beetwortei beplant
moesten worden , om daaruit suiker te winnen.

Ook na de slooping van het Fransohe keizerrijk won deze
Uk van nijverheid heinde en verre veld , inzonderheid nu men
het, door herhaalde proefnemingen, zoo verre gebragt had, dat
deze inlandsche suiker moeijelijk van de Oost- en Westindische
te onderscheiden is, hoewel vau deb boor Msscn zegt, dat deze
suiker den eenigzins prikkelenden reuk van de ruwe riet suiker
mist, noch dien zaehten, honigachtigen smaak bezit.

Niet alleen werden er in ons vaderland ook later eene menigte
beetwortel-suikerfabrieken , en welker getal in 1841 tot 174 ge-
stegen was, opgerigt, maar ook bleef men te dezen opzigte in
Doitschiand, Frankrijk, Rusland en Bohemen niet achter. In
frankrijk telde men in 1836 reeds 430 fabrijken , die 33 millioen
Ned. ponden suiker opleverden. Over het algemeen kon men
aamieinen , dat het product aldaar in 24 jaren van 1812 tot 1835
ïn verhouding van 1 tot 18 toegenomen is. In 1838 was het ge»
lal dier fabrijken reeds 582, die in dat jaar niet minder dan
1013»000,000 kUogr. wortels verbruikten» en 49,000,000 kUogr.
suiker opleverden.

In de Tolherbondslaien bestonden op het einde van 1845 , 90
fobnjken, en in het jaar 1845 — 46, is er belasting betaald voor
eene hoeveelheid te bewerken beetwortels == 4446469 centenaren.
De Pruissische provincie Saksen met de AnhalUeht hertogdom-
men levert } van al de bewerkte suiker; Silesie levert in 10 fa-
brijkeA naauweÜjks ^ van de provincie Saksen. In de overige
Tatüerband-Staten is de productie allengskens afgenomen; in
1838 bestonden er 158 fabrijken , van welke er htiUsen 105
bezat. In 1841 waren er nog 136 die 5064288 cent wortels ver-
werkten. De opbrengst der fabricatie van FruUsen naar 5*/^
gehalte aan ruwe suiker begroot , was in 1845—46, 222323 cent,
neemt men eene meer zorgvuldige fabricatie 6}o/o dan is het
bedrag 289029 cent Nogthans is van 1841 af, de productie met
^ slechts toegenomen en het aantal fabrijken met \ verminderd.
Bohanen bezat in 1839, S3^ fabrijken en 7 aardappelmeel-
aroopiabrijken in 1846 werkten er nog in 't geheel 41 ; van deze
waren er vele, die slechts siroop voor de raffinaderijen van
andere maakten. Zie Encyclop. ZeiUchr.

Het is zeer in het oog loopend , dat men bij onderscheidene
bereidmgswijzen , ook eene hetere en grootere hoeveelheid suiker
verkri^ Ten aanzien van dit laatste, heeft men in eene fabrijk

Digitized by VjOOQIC

2S8

te Woftmberg bij Wülemberg^ naar de Fransdie wijze , die door
DoHsdie fabrijkanten gebezigd wordt, nit 100 centenaars beet»
wortelen, 8 centenaars goede ruwe suiker verkregen. Uit 100
qointalen wortels had men namelijk 9578 ponden sap verkregea ,
die gezuiverd en uitgedampt zijnde, 14 vormen van bet eerste
en 5^ vorm van een tweede product opleverde , waarvan bet ge-
wigt in lederen vorm na bet afstropen 53 pond, en na het
droogen 45 pond bedroeg, zoo dat 19^ vormen 8781 pond, en
dus zeer nabij acht ten honderd suiker tutleverden, die zeer
grofjsreinig en van eene voortreffelijke hoedanigheid was.

Het wel gelukken der beetwortel-fabricatie is afhankelijk van
het snelle uitdampen bij eene lage temperatour, onder toevoeging
van veel beenderen-kool of zwart. Men heeft dit zoeken te be*
reiken door de uitdamping in het luchtledige ; waar niet genoeg
koelwater voorhanden was , werden de ontwikkelde dampen in
een reservoir verzameld, om hiervoor te dienen. Het bleek wel*
dra, dat deze dampen niet alléén water bevatten; de dampen
nemen suikerdeelen mede , die door ammoniakale dampen zich
ontleeden en na de afkoeling in gisting overgaan. Boissenot raadt
aan, om de nadeelige werking van het water te voorkomen,
door de dampen in kalkwater te laten stroomen, alvorens zij
zich condenseren (omGLBs, CU).

Hanewald's methode wordt voor de beste practische en theore»
tische handelwijze gehouden, en werd het eerst te Brieg^ in
Middel-Silesiën , in practijk gebragt.

Dbcock te Idlle raadt het gebruik van loobtof aan , ten einde
de gisting van het suikervooht tegen te gaan {Mon. Indusfr,^
no. 1167).

Het stelsel van oe quot is extractie door koud water , met
behulp van rkichenbach*s toestel {Brev, d'Inv.).

Onder de vele soorten van beetwortelen , is de zoogenaamde
wUie en SÜesische^ zoo men zegt, het voordeeligst in het ge-
bruik , daar deze het meeste sap geven , hetwelk van het zui-
verste en meest zamengedrongen is > zoodat het gebruik van die
soort, het voordeeligste voor de suikerkookerijen beschouwd
moet worden. Voor het. overige bereidt men in Frankrijk ook
veel suiker uit de wortels van castelnaudary , welke wij mede
onder de verscheidenheden hebben opgegeven.

Over de suikerbereiding zelve, zullen w\j niet meer spreken,
als buiten ons bestek zijnde , verwijzende te dien einde op c. j. a.
MATTHiKU de bombaslb , Foits ct oèscTV. SUT lü fübric. du Sucre
de beüeraves ; christ. HKm r. schvidt, Neueste Brfahr. undfragfn.

Digitized by VjOOQIC

as9

«Ier RmMtüèen zweker-foMe. en op b. l. MauiAiT en «.
■na, Die Runekelrübm-zucker-fabric in Frankrekh.

De vodea van de wortels , en de koek , die van hel sap bij
de soikerbereidmg. overblijft , is een voortreffelijk veevoeder en
100 êb men zegt beter dan de mangelwortels in den nataurhjken
ilail. Het schoim levert eene goede mestspecie op en de roe-
iassie kan insgelijks tot vele nuttige doeleinden aangewend wor-
dn, xoodat niets wordt weggeworpen, en er bij dit fabrikaat
ettt ab bij zoo vele andere voortbrengselen van roensohelijke
kuDstvtijt niets verloren gaat, dan de warmtestof en den tijd.

Behalve het bovengenoemde gebruik van den afval , is men er
■sg in geslaagd , om uit de uitgeperste vezels een meer of minder
Qoed papier te verkrijgen , hetwelk sikisen , een Zweed , mede uit
den afval van mangelwortels vervaardigde. Anderen hebben uit
cyeogenoemd overschot, eene voortreffelijke potasch verkregen en
wel ÏD genoegzame hoeveelheid , om er de gedane onkosten meer
das goed mede te maken. Dubrühfadt in het departement du
Nffrd heeft zich voorgesteld uit de ruwe suiker wijngeest te
trekken.

In een Zurich's tijdschrift leest men eene verhandeling over
ket beetwortelbrood , zamengesteld uit twee en een vierde pond
tarwenmeel op een en een half pond beeten, doch hetwelk,
^ens deskundigen, slecht aan het oogmerk voldoet

hk de Beneden Rijnlanden maakt men uit twee deelen beet«
wortels en een deel gele wortels een moes , welke door de min
8<S<>eden in plaats van boter op het brood gegeten wordt , en
welke bereiding op deze wyze plaats heeft: In een koperen
kelel (vleesch ketel) doet men zoo veel water , dat er de bodem
<c& toet hoog mede bedekt is , waarna men die op het vuur
<(t , eo er de beeten en wortels zoolang inkookt , tot dat zij
VMi zacht zijn geworden. De geheele massa wordt vervolgens
<^er eene pers sterk uitgeperst , waarna de brei wederom in
de pan tot op de dikte van siroop wordt ingekookt. Bij dit ver<
<^en moet men vooral tegen het aanbranden waken , het vuur
dos niet te sterk aanzetten en gestadig roeren. Wanneer de brei
de behoorlijke dikte heeft , neemt men den pot van het vuur , en
^1 de moes in steenen potten of houten nappen, waarin zij
S^ digt gedekt , bewaard wordt , en hoe ouder zij wordt des
^ beter zij is. Het pond kost in die streken 12 of 15 ets zoo
^ 100 pond wortels aldus bereid 24 tot 30 stuivers kunnen
«Pbreogen.
^ Baden is men begonnen de bladeren van den beetwortel

Digitized by VjOOQIC

240

als tabak te bezigen , en dexe daarmede te vermengen , hebbende
eindelijk beegius na gedaan onderzoek aangetoond , dat de beet-
wortel tot het stoken van brandewijn zeer geschikt is.

Ook als beestenvoeder voldoen de beetwortels, zoo wel als
het loof, bij uitnemendheid, en waarom sommigen de gewoonte
hebben in Augustus de wortels van de onderste bladeren ie
ontdoen , doch waartegen thaSr , yom sghwehz , mijn vader en
anderen zeer ijveren, aangezien op deze wijze de wortels nim-
mer den behoorlijken omvang zullen erlangen en minder smakelijk
worden. In onze gewesten , waar de beetwortels niet zoo in
het groot gekweekt werden, maakt men daarvan evenwel mio-
der gebruik , doch des te meer van de mangelwortel , waarvan
zoo wel de vrucht als het loof, met het beste gevolg, vervoe-
derd wordt. Slechts zeer oude schrijvers, als maktiaus en si-
MON PAULLJ , maken van deze plant als geneesmiddel gewag.

Digitized by VjOOQIC

ZEEBEET.

(Bèta marüima.)

Oeie plant welke door de Engelscbe strandbewonere ook Kttp'
SpbMzie geooemd wordt en welker herkomst wij reeds aange-
toond hebben, heeft eironde bladeren; de wortejbladeren zeer
groot en gesteeld ; de stengbladeren daarentegen overhoeksch en
oBgestedd. De bloeroen groen, ongesteeld, in dunne en het
eerste jaar bloeijende , eindelingsche aren , van kleine blaadjes
Toorzien. De stempels dikwijls drie in getal.

Van deze soort bestaan er twee verscheidenheden , de gewone
en die met eetbare ribben , welke beide ook bij de volkomenste
kweekbg niets van hare eigendommelijkheid verliezen.

Deze plant tiert in alle voedzame en behoorlijk verwerkte gron-
den. Men zaait de gewone in rijen of los uit de hand van
Maart tot Augustus , terwijl men deze planten bij de noodige
wieding en begieting reeds zes weken na het uitzaaijen snijden
kao. Steeds zal men het best doen voor ligte gronden in Maart ^
Toor zware daarentegen , in Aprit te zaaijen.

De zeebeet met eetbare ribben , hoewel op dezelfde wijze
behandeld wordende, verlangt evenwel eenige meerdere zorg.
Voor het herfst- en winter'^ébraik zaaije men het zaad in
Maart en Aprit ^ en om het in de tente te nuttigen op het
ebde van JuniJ of in het begin van Augustus, Het zaad moet
hol gezaaid worden , en het gewas worden uitgedund , wanneer
bet te digt mogt staan , naardien de planten eene tusschen-
niiinte van vijftien duim behoeven. Ten eiade dikke en malsche
ribben te erlangen , moeten de planten veelvuldig begoten wor-
den. Gedurende de strenge vorst dekt men het gewas met
droog stroo , doch de ontdekking moet in de tente langzamer-
hand plaats hebben, en zoo dit met de vereischte omzigtigheid
S^sehledt , zullen de planten in half Mei eetbaar zijn. De sten-
8^ ter zaadgeving , en welk zaad negen tot tien jaren goed
büjfl , moeten aangebonden worden , naardien zij anders zouden
knakken , en het zaad na volkomen rijp te zijn , dat is , wan-
Mer de groene kleur er van in aschgraauw of roodachtig is over-
gegaan, geoogst worden. Van de gewone zeebeet worden de sma*
kelooze bladeren tusschen de zuring gekookt , om deze te tempe-
reo , terwijl de dikke , witte en saprijke ribben , der andere ver-
scheidenheid , even als de kardons worden toebereid en genuttigd.

In de geneeskunde vinden wij er geen gewag van gemaakt.

Digitized by VjOOQIC

MANGELWOBTEL.

(Bèta Sida.)

Van deze plant, welke meer tot den iandöouw ^ dan tot den
tuinbouw moet worden terug gebragt, zullen wij slechts weinig
zeggen , te meer daar hij , die met een goed gevolg de beetwartei
kweekt , omtrent den bouw der mangelwartel niet ligt mis zal
tasten , en te meer , omdat dit gewas , hetwelk onder den naam
van snybeetf voor het keuken gebruik gebezigd wordt ^ weinig
als zoodanig wordt genuttigd.

De mangelwortel verlangt eenen lossen, vruchtbaren, doch
niet nieuw bemesten , diepen grond , en wordt in het laatst vao
April of in het begtn van Mei gezaaid of gepoot , en in beide
gevallen zóó , dat er tusschen elke plant een voet tussohenruimte
aanwezig is. Bombasle raadt het verplanten sterk aan , en /^d
dan , wanneer de planten krachtvol zijn en de worteb de dikte
van eene penneschacht bereikt hebben. — Ten einde de worteki
te behoeden, dat z^ in geene gebogene rigting gepoot worden»
knijpt BAiLLT de haarworteltjes vooraf daarvan met de nagels
af, en heeft bij ondervinding, dat dit op den groei van het
gewas niet het minste nadeel uitoefent. Een man kan per dag
ongeveer 6000 planten zetten, zoodat de kosten deswege altijd
zeer gering zijn. Door het hakken of wieden wordt het land
schoon gehouden, terwijl men tegen den herfst de wortels delft,
de bladeren groen opvoedert, en de wortels tot wintervoeder,
na dezelve eerst wel te hebben laten uitzweeten, op eene vorst-
vrrje plaats bewaard.

In te Bon Jardinier 1841 wordt aangeraden, de buitenste bla-
deren der mangelwortels weg te nemen, even voor dat de knol
deszelfe volkomen wasdom heeft erlangd, iets, waarmede wij
in geenen deele instemmen.

In de landhuishoudkundige inrigting te Hohenheim , in Wur-
tembergf heeft men in 1838 vergelijkende proeven genomen,
aangaande de meerdere of mindere opbrengst van mangelwor-
tels, aan welke men, gedurende derzelver wasdom, de blade-
ren al of niet had afgeplukt. — Een veld , namelijk , werd in ^
twee gelijke deelen verdeeld , en de eene helft al , de andere
niet ontbladerd. Van de eerste helft verkreeg men:

Op den 11 October, tij het ontbladeren, 756 ponden blad.

Digitized by VjOOQIC

243

Op deo «( NoTemb«r, bg de inoogiUiig» 272 pooden blad.

6D 4472 „ wortels.

YiB de aadera belft yerkre^ meo :

0^ deo 5 November, bij de iooogsUng, 804 poodeo blad.

en 4Md „ worleU.

De opbreogftt was derhalve bij de niet ontbladerde wortels ,
wel J8 waar , aan blad 124 ponden geringer , maar daarentegen
MB wortels 476 ponden grooter. Wanneer men nu leUs de
voederwaarde van blad en wortel onderling gelijk stett , loo had
mm toeh , door het niet ontbladeren , 312 ponden of iets meer
dn 6 Ito honderd gewonnen. Zie Aügemeine Zeüung für die
DaUiche Land und Hmmcirthe yon bbteb \ 1830.

Ook in het werk van betxholo , Ansichien und Erfahrungen
<^ den Anbau der zuc&ere Runkekube , 1841 , vinden wq de
waarheid van het bovenstaande op nieaw bevestigd , en waaruit
Bilt alleen de mindere opbrengst der wortels , na het wegnemen
öir bladeren blijkt , maar tevens , dat de alsdan nog gewonnen
wortels Binder saprijk en veel minder soiker bevattende lijo ,
<^ die , welke hunne bladeren behouden hebben. Het wegne-
men der bladeren geschiedde bij deze proeven zóó , dat er niet
■ler dan twee of drie bUdereo uit het hart overbleven. Reeds
«geascAijnlijk stond de wasdom der wortels geheel en al stil,
uo lang zieh de nienwe bladeren vormden en van daar de vol*
iOMle Qükomst bij de onlbladering van den wiiUn SUeziiChen
9angei4Doriei op kleigrond verkregen*

T^d vao onlbiadering.

Ifleteersl .™^,
SHeteerst 15Juhj,
2 Het eerst 1 Aug.,
«Hel eerst 15Aug.,
5 Hel eerst 1 Sept,

5Heieerstl5Sept.,i

' Hel eerst 1 Oct. en ingeoogst
. 26 October.

t'logeoogst 25 October, doch
Dia ontbladerd.

'ia

160
181
104
210
221
230

237

241

6,^

6,0

7,6

lOll
1042
1048
1040
1050
1053

1057

1050

65 pet.

SI'* "

08 „

70 «

73 „

74 „
7* „

Digitized by VjOOQIC

244

Van dit soort bestaan de navolgende verscheidenheden:

Mangelwortel boven den grond ^ deze, welke bijna ter helft uit

den grond groeit , is eeoe der grootsten en het meest geachU

De zuivere witte. Deze wordt door de bombasle , in de Annaies

de Roville , als de voedzaamste en het meeste suikerdeelen in

zich bevattende, beschouwd, staande bij hem in voedingskraohl

als twee tot een, der gewone.

De witte met roode kruin ^ wegens den meerderen omvang,

welligt nog boven de voorgaande te verkiezen.
De gewone gete, welke door de koemelkers te Pari^'g het veeh

vuldigst tot voeder voor hunne melkkoeijen gebezigd wordt.
De gele met fcit vleesch^ doch welke in den laatsten tijd

bijna geheel verdrongen is door de
Duitsche gele^ welke met een goed gevolg door baillt, te
ChdteaU'Henard f verbouwd wordt Deze is als het war«
het midden tusschen de gewone gete en de bteekgele , de knol-
len zijn bijna langwerpig rond, fraai gevormd en zwaar, en
het vleesch bijna zuiver wit. Db sainvuxe beschouwt dezelve
als de beste van allen, en de kweeking er van heeft zich in
de laatste jaren verbazend uitgebreid.

Wat de sniföeet of Kaapsche spinasie aanbelangt , zoo wordt
het zaad zeer digt uitgezaaid en de jonge plantjes, wanneer zij
ruim een palm bereikt hebban , ten gebruike afgesneden , dooh
over het algemeen wordt deze plant niet als keukengroente, maar
ds een voedergewas beschouwd.

Het is waar , verdun stelde uit mangelwortels confituren daar ,
en LBTTSOM zegt, dat dezelve naar het oordeel van velen, de spi-
nasie in aangenaamheid van smaak overtreffen , dat de steelen en
bladribben van de volwassen bladeren als aspersies smaken , of
in soepen gebruikt kunnen worden , doch deze aanprijzing heeft
nogthans de mangelwortel tot nu toe nog geene waardige plaats
onder de keukengroenten doen erlangen.

In de geneeskunde maken ruttt en bergios, er gewag van,

welke laatste, deze plant, ook onder de keukengroenten opgeeft

Over het veelvuldig nut van dezen wortel in het maatschappefijke

leven , heeft van der trappen in het breede uitgewijd , verwijzende

dus te dezen opzigte naar zijn Herbarium vivum.

ficsrvmi

Digitized by VjOOQIC

BERNAGIE.

(Borago of Borrago officinaUs.)

Deie plant, welke haren geslachtsnaam Borago vao likxaeds
ontleent y wordt door casp bauunus, Buglossum lattfoUum ge-
naamd , en door hoffmah , doch geheel ten onregte , voor eene
soort Tan Ossetong (anchusa ofliciDalis) gehoaden. Mobison noemt
dadve , in zijn Plant hisU universalis , Euphrosymum , van het
Grieksehe eufraino , rerheugen ., wegens de opwekkende kracht
Tan deze plant , en waarom het door sommigen , Courage gehee-
ten wordL Anderen wederom noemen het n^enthe*^ van het
Grieksehe woord nypej^hts ^ hetwelk smartweerend beteekent,
en Termeenen, dat dit hetzelfde gewas geweest zij, waarvan
BZLSVA een geneesmiddel bereidde , om teleiiachos te verfrolijken.
iicooES en hebincq eindelijk, willen het van het Arabische woord
abou y vader en raseh , zweet afgeleid hebben , beteekeoende de
naam dos zoo veel als, vader van het zweet, wegens de
zweetdrijyende eigenschappen der plant.

Hoewel men beweert, dat deze eenjarige zaaiplant oorspron-
kefijk qH Syrië berkomstig is, en halleb zegt, dat zij in Zwü-
uHand te huis behoort, zoo is dit gewas thans evenwel f»-
laadsch^ en wordt ook in ons vaderland in het wilde aangetroffen
en wel^ volgens db gobtbb, in de hoven, bij langs de wegen en
op sommige vuilnishoopen ; volgens mijldeb bij Leiden; volgens
BBBCsvA bi) Seheveningen; en volgens ~v ah hall bij Utrechl^
Z^i en hanen.

BoEBHAAVE , cvcn als TOUBHEFOBT , brengt dezelve onder de vier-
zad%e hardbladige planten , decabdollb onder de Borraginées
en uaxABUs rangschikt dezelve onder de Pentandria^ Monogynia,
met dit geslachtkenmerk : De bloemkrans radvormig , de keel
door de stralen gesloten.

Dit gewas, dat de hoogte van ongeveer zes palmen bereikt,
heeft eenen zeer ruigen ,, ronden , hollen , zwakken , takkigen sten-
gel De wortelbladeren zijn breed, eirond, en even als de ge-
heele plant zeer roig en stekelig behaard , de stengelbladeren daar-
entegen zijn kleiner en ovaallanoetvormig , de kelk groot ^ de
kniktode bloemen, welke in Junff en JuUf ontluiken, plat,
▼ijldeelig; de bloemslippen wisselen met de kelkslippen af, de
klear der bloem belder blaauw , lichtrood , wit of bont al naar

Digitized by VjOOQIC

246

gelang der verscheidenheid , na de bloeai vofgen vier zaadkor-
rels van eene zwarte kleur. De wortel, welke glad, lang en
eene vinger dik is, heeft van builen eene bruine kleur, doch
is van binnen wit, kleverig en van eenen zoeten smaak.

Deze plant groeit in alle gronden , en kan ten allen tijde ge-
zaaid worden. Wil men nogthans bij aanhoudenheid van de bloemen
gebruik maken , dan moet ook bet zaaijen met oordeel geschieden ,
en wel in den herfst , voor de bloemen die in Mei dienen te bloerjen ,
in de lente ^ voor die welke in Junij zullen ontluiken, en eene
maand na deze zaaijing voor die, welke alsdan de geheele
zomer zullen stand houden. Het zaad moet slechts met eene
dunne aardlaag gedekt worden , en zoo men de groeikracfaft van
deze plant aanmerkelijk bevorderen wil, dan heeft men slecht*
noodig, het gewas nu en dan te begieten en het steeds run te
houden. Voor het overige heeft het geene bijzondere verzorging
noodig , en slaat zelfs , eens aanwezig , van zelve weder op. Ten
einde zaïd te winnen , snijde men de stengels , een weinig voor
de rijpheid van dezelve af, laat alsdan deze op een linnen
kleed droogen, zullende de zaden, naarmate zij narijpen, van
zelve losgaan.

De verscheidenheden^ waarvan wij gewag gemaakt hebben,
en alle tot hetzelfde einde gebezigd worden, houden vrij lang
stand , hoewel zij aan het verloopen onderhevig zijn , terwijl ons
van dit geslacht nog deze twee soorten bekend zijn : Borrago laxi"
flora , DEC Anehusa laxiflora, Deo. Frankrijk. Bortëgo ümgi-
folia , POiR. Algerie , 1825. Beide kasplanten.

De bloemen van deze plant , welke eertijds oit Aleppo werden
aangebragt, worden meer in iioHe^ dan in Frankr^k en «■•
Vaderland ter versiering der salade gebezigd , en voor zoo verre
ons bekend in Nederland , gelijk zulks in ItaUe geschiedt , min-
mer als salade zelve gebruikt, of bij groenten gekookt. De^ln*
gelschen maken , door het af te trekken , er eene verlHsschende
zomerdrank van, welke zij cool Tankards noemen.

De vroegere genees- en natuurkundigen , zoo als ritTLLi , hofp-
MAN , MizALD , BOERHAAVE eu anderen , brengen dezelve tot de me*
dicinale planten terug ^ doch de hedendaagsche geneesheeren na-
ken daarvan , zoo wij wel hebben , geen gebruik.

"^ <90S '

Digitized by VjOOQIC

BIESLOOK.

(Altiwn schoeruyprasum,)

Dü gewas hetwelk ook Look alleen genaamd wordt , ontleent
tigoen soortsnaam , schoenoprasum ^ ran'de Grieksohe woorden
«cMm», biesaehiig en prason^ prei , wegens den yorm en smaak
Tan deze plant.

Hoewel oorspronkelijk in Siberië te huis behoorende, en van
daar naar Engeland tnvtrfsbyo^td^ of volgens anderen uit Ztoed^
en ZwiUerland herkomatig, 'als hebbende gesrer het op de
roCsea bii Lauffenèurg en aan de oevers van den Bffn , en hal-
ua het in het Alpisehe gebergte gevonden , zoo wordt hetzelve
eveowel ook in ons Vaderland en wel volgens oe gortei, op
de waarden langs de Ldc bij Hagestein^ in het wilde aange-
troffen , hoewel rdit , naar de meening van db geer , nog geen
bewi^ Toor zijne inheerosehheid is.

Deze vaste plant , welke decamdollb onder de UUaeies en lir-
MMMOB onder de üexanéria, Monogynia^ rangschikt, heeft het
aavolgaide gealaehtkenmerk : Zij bloeit aan het einde der sten-
gels, achermvormig; de bloemschede is tweekleppig en veel-
bloeoiig; de bloemkrans zesdeelig , de stempel is enkelvoudig ,
, het zaaddoosje is driekantig , na bet openen der klepjes eene
draadTormige spil achterlatende.

De bieslook brengt eene menigte,^ ronde pijpachtige, van
binnen holle, wortelbladeren voort, welke in het begin veel
uveraeokomst met de grassoheuten hebben. De bloemen welke het
tweede jaar uit de korte ronde steelerf voortkomen , en in Junii
blosfjen , zijn ' bleek-paars in kleine bundeltjes bij elkander.
De wortels zijn kleine , naar nijen gelijkende bolletjes, en
welke van onderen eene menigte vezelworteis uitschieten. Deae
plant welke eenen wel toebereiden, *krachtigen, doch tevens ligten
^ooé en eene warme standplaats behoeft, kan door zaad en
eeheuren worden voortgekweekt , doch naardien het zaaijen eene
veel langwijligere wijze dan het scheuren is , neemt men steeds
tot de laatste de toevlogt Te dien einde scheure men alle drie
isren de groote bossige planten» en wel onder dien verstande,
dtt ieder kleinere te verplanten , uit drie of vier bolletjes, welke
AMD vereen^d laat blijven, bestaat De scheuring en herplanting,
moet even als het zaaijen in Februarif of Maart plaats hebben ,

Digitized by VjOOQIC

248

wanneer namelijk de weersgesteldheid zulks toelaat, en de te
verplantene bollen , op zeven of negen duimen afstand van elkaa-
der , hetzij op bedden « hetzij tot randen , worden gepoot ^
welke binnen korten tijd wederom eenen aanzienlijken omvang
zullen erlangen , terwijl hoe meer men het loof afsnijdt , hoe
fijner, digter en smakelijker het worden zal.

Wanneer het bieslook goed schoon gehouden wordt en bij
droog weder begoten , kan het vier tot vijf jaren , ter plaatse
blijven. In de lenle moet men den grond, twee of driemalen
omwerken, waardoor de groeikracht zeer bevorderd wordt, en
als de winter invalt, snijdt men het gewas tot op den grond af,
hetwelk men, na het eerst een weinig te hebben laten uitdroogen ,
met een goede duim oude mestaarde bedekt.

Ten einde dit gewas ook des winters te hebben, worden de
planten, in den herfst uit den grond genomen, de bolletjes van
elkander gescheiden , en digt bijeen in potten , met losse broei-
aarde gevuld, zoo. diep als zij stonden, geplant. Bij eene warmte
van 10 tot 15 graden, matig vochtig gehouden, kan men dit
kruid in den winter, eenige malen afsnijden.

Naardien dit gewas, zich, én wat den groei én wat de geaard-
heid betreft, veel naar den grond wijzigt, zoo heeft men ge-
meend , dat er van dit soort drie verscheidenheden bestonden ,
en welke men met den naam van Bieslook^ Engeische look en
look van Portugal bestempeld heeft, doch men is na beter
inzien van deze dwaling terug gekomen.

Het loof van dit gewas wordt tot sausen , en als een toekruid
bij de salade gebezigd, terwijl het fijn gesneden, onder het voe-
der van de kiekens der kalkoenen gemengd wordt

Het {St, Janslook^ Alüum fistulosum) is mede eene vaste plant,
doch wordt in den bouw, als eene tweejarige behandeld. De
voorlkweeking er van heeft door zaad plaats, dat men bij voor-
keur in eene ligte voedzame aarde uitzaait. Dit zaaijen geschiedt
1* in Februarü en Maart ^ om de planten en wel twee te
zamen op een ouderlingen afstand van zestien duimen, in April
en MH te verpoten; 2 van den 15 JuUj tot op het einde dier
maand. Hel zaad in de hulsels bewaard wordende , kan twee
tot vier jaren duren.

De andere soorten van look , als de Berglook^ Graslook^ üonds^
look^ de Alpiêche de Egyptische , Slangenlook , Wijngaardslook
en anderen gaan wij , als in ons Vaderland niet genuttigd , noch
te dezen opzigte gekweekt wordende, stilzwijgend voorbij i

Digitized by VjOOQIC

BOON (G R O O T E).

(Tida Faba.)

De Grooie Boon^ ook Roonuehe^ Boeren^ Twn of Walsehe
Baan genaamd, ootieeot haren geslaohtsnaam vicia^ yan het
LalgnsGhe woord vinciOy winden^ vast maken , naar dien de wUt*
ktm^ waartoe deze soort behoort, zich om eikanderen slingeren ,
of aan andere planten of yoorwerpen vasthechten. De soorts-
laam Faba en welk Latijnsch woord weder van het Grteksche
faga^ teten^ afiitamt, duidt boon aan, zoo dat vida Faba^ dus
eigenfi|k wil zeggen, wikken, welke boonen om te eten voort-
brengen. De Grieken noemen haar kuamos en hoewel velen be-
twiifden, of zij daarmede wel de tuinboonen bedoelden, zoo
lijdt dit echter geen twijfel , wanneer men de verscheidenheden
in aanmerking neemt, welke er van deze soort bestaan. Hoe-
wei de tcikken^ v<rtgens den Heer favrod, ook in het wilde in
ons Vaderland groeijen , zoo b de Groote boon^ volgens lekche,
evenwel van Rusland^ Fersië en Egijpte herkomstig, doch
thans door geheel Europa verspreid , en eene zeer gezochte en
smakelijke keokengroente. Decardolle plaatst haar onder de
F^iüonaeies.

üsMAEi» rangschikt deze plant onder de DiadelpMay Decandria^
met het navolgende geslaohtkenmerk: De kelk staat boven het
wnchlbeginsel en is vijfspletig, de twee bovenste lippen zijn de
kortste ; de bloem vlindèrvormig , de vlag uitgerend , de peul
laagwerpig^ veelzadig.

Dit gewas, dat eene éénjarige zaaiplant is , heeft regt opstaande ,
kantige, holle, ligt breekbare en eenigzins houtachtige stengels,
ter iKK^gte van ruim twaalf palmen opschietende; de bladeren
zgn langwerpig ovaal, effenrandig en donker groen; de bloem
volkomen, enkelvoudig, oi^eregeld, vierbladig, wit met zwarte
vlakken en van eene aangename , doch eenigzins bédwehnende
geor, en van daar dat men wel van iemand, die in de war
is, zegt: by i» in de boonen* De bloeitijd is gewoonlijk in
Jimif en Mif, doch hangt ten eene male van den tijd af waarop
men dH gewas voortkweekt De zaadpeulen, aan het eind een
weinig gebogen, dik, langer of korter, naar de verscheidenheid,
hebb«D van buiten eene smoddig groene kleur, doch zijn van
Inmen witachtig en wollig, en de boon platachtig, min of meer-
der rond, en wit, geel, paars of groen, al naar gelang der on-
derversehaideiiliedeo.

Digitized

by Google

250

Oe boooen TerlangeD eeae voedMine, wel bewerkte en zwaar
bemeste aarde, doch hoewel dit laatste ook met de gevoelens
van deskunëigeo overeenkomt, zoo kannen wij nogthans niel
voorbij, daarop aan te merken, dat, hoewel bemeste gronden
een welig gewas opleveren, zij zulks ten koste der vrucht zullen
doen, en waarom onzes erachtens, nieuwe zware, meer dan wel
bemeste gronden aan te bevelen z^n, ten ly de bemesting hel
vorige Jaar en ook dan nog met oude vergane dofig hehbe plaats
gehad. De uitzaaijing, of poting van dit gewas, kao op ver-
schillende wijzen plaats hebben. In het groot , dat is op het
veld , worden de zaden uit de hand gezaaid , voor welke wijze
van voortkweeking pichat een werkje, onder den titel van: f>a-
tique des SemaiUes a la volée^ heeft in het licht gegeven, doch
in de moestuinen , geschiedt dit in rijen , in bo^es of tot randen.
Wanneer de weersgesteldheid zulks toelaat, kan men daarmede
in Februari) een begin maken en hiermede tot in Aprü voort-
gaan, welk tijdstip bij eene gewone handelwijze voor hel laaisie
mag worden gehouden , naardien dit gewas zoo wel de hiUe als de
droogte vreest. Wil men evenwel het geheele jaar door van deae
vrucht voorzien zijn, dan kan de uitzaaijing ook in Mei^ MmV
zelfs in MO plaats hebben, doch alsdan op koele, beschaduwde
plaatsen. De aldus uitgepote zaden zullen evenwel die over-
vloedige vrucht niet geven, omdat de boonen, om wél te dra-
gen, geene beschaduwde, maar eene opene standplaats behoe-
ven, doch in de opgegevene maanden eenen vrijen grond te kie-
zen, zoude eene harde, schiUige, oneetbare vrucht opleveren. Wit
men dezelve vroeg in de lente , dan zaa^e men in December^
JanuarO, als kunnende de gewone winterkoude wel verdramu
Velen hebben de gewoonte, de zaden voorafin mestwater te
laten weeken, hetwelk voorzeker het ontkiemen bespoedigen zal,
doch of het eenen meer weligen groei ten gevolge heeft, zulks
betwijfelen wij ; anderen kweeken de zaden eerst in bakken ,
twi emde de jonge planten, bij gunstig weder, in Februai^ of
Maart it verpoten, welk verpoten daarom aap te raden ia, als
zijnde het proefondervindelijk gebleken , dat de aldus behandelde
zaden meer vrucht opleveren , dan die , welke terstond terplaaUB
waren uitgezaaid, gaait of plant men in rijen , dan dienen
deze ongeveer zes palmen van elkander verwijderd te zijn, mét
eenen ouderlingen afstand der planten, ter breedte van eene hand.
ue planten worden alsdan later op dezelfde .wijze aangeaard,
ais WIJ bij het kweeken in bo^es zullen opgeven , en zoo als
van zelve spreekt, rein gehouden. Er worden er ook gevonden,
die de boonen m dubbele rijen planten, terwijl dan tnaeebeli die

Digitized by VjOOQIC

2ffi

liieotpiMiity kênü, dootel 'of rad^* wordt geiMud, hebboode
moD Uk OOM ttnkta veelal de gewoonte , toaeebeo de booneo-
rijea in Aiguiiuê^ aardbexita aan te leggen, en de landboowert
in ome Provincie saaijen er erwten toaeeben , waardoor ig bet
liji uitwinnen , aangezien dan de boenen tot ateon van dese dienen.
Wanneer mes in èoifei saait « maakt men ondiepe gaten op eenen
onderüngen abtand van één voet , waarin men drie of vier xaden
lagL Hebben de planten de boogte van eenige duimen bereikt»
dan make men den grond rondom loe, de plan^ ter boogie
van een tot twee duimen aanaardende; veertien dagen later wor^
dtt ig op nieuw opgeboogd en eindelijk nog eenmaal aange-
anrdy wanneer bet gewas eene middelmatige boogte bereikt
heeft. Dat opboogen der aarde tegen de planten geeft dit voor-
deel, dat de etengeit daardoor van onderen nieuwe wortels uit-
lehiWen, waardoor |de groeikracbt van het gewas niet weinig
bevorderd wordt

Yelen hebben de gewoonte, om de toppen der groote boonen
terstond na de vruAtzetting af te breken, ten einde daardoor
de sappen naar de vrucht af te leiden , waardoor deie verzwaard
zoude worden en spoediger rijpen , doeh deze wijze van handelen
keuren wij ten eene male af, naardien de vrucht daardoor veel
barder en smakelozer wordt , ten zij men die toppen als moes-
groente bezigen wil, welke door velen zelfs als eene lekkernij
beacbouwd wordt. Het bouwen tot randen neemt voorzeker
den minsten grond weg, dooh naardien de ^planten alsdan
ale onderiinge steun missen, zullen de stengels, wanneer zij
niet aangebonden worden, bij eenen vrindigen stand gevaar loo*
pen t« knakken.

Wanneer men de boonen met de peulen nuttigen wil en het-
welk inderdaad eenen smakel^jken schotel geeft , dan moeten zij ,
na bet vierde der gewone grootte bereikt te hebben, worden
a%0plQkt, waarna de stengeto tot aan den grond worden af-
geanoden^ terwijl, wanneer het jaarget^de gunstig is, de wor-
tela op nieuw zullen ontspruiten en eene tweede vruebt ople*
veren. De Uoogleeraar in de w^begeerte alvatti, beeft daar-
omtmnt irjne uitkomsten medegedeeld ; h^ had de stengels , na-
dat de bloemen verwelkt,, de schil gevormd, en de vrucht tot
eene zekere dikte was gekomen , bij den grond afgesneden.
Na verioefi van weinige dagen had iedere stam vier of vijf
spruiten uitgeschoten, wier wasdom zeer snel was en talrijke
vraebtcn voortbragten, zoo zelfo, dat de opbrengst van vier tot
vijfimalen verdubbekl werd. Men moet het zaad inoogsten wan-
neer bel volkomen rgp is, en wel van de meest ontwikkelde

Digitized by VjOOQIC

252

stengels, welker bloemen niet met andere yerecheidenhedeD io
speling hebben kunnen komen , terwijl steeds het vroegste ge-
was te verkiezen is. In de peulen of schokken bewaard Mror-
dende, lian het van vijf tot zes jaren ter voortkweeking dieosC-
baar blijven , doch steeds zal men het best doen, de middenste
zaden der pealen ter voortkweeking te bezigen, naardien deze
gemeenlijk 4>neindig beter dan de eindzaden ontwikkeld zijn.
Wanneer de boonen beginnen te ontaarden, en waarvoor zij
zeer vatbaar zijn, moet men volstrekt van grond en zoo moge-
lijk van standplaats zelfs verwisselen.

Over het vervroegen der groote boonen door heffingsmidde-
len en waartoe natuurlijk de dwergsoorten moeten genomen
worden , zullen wij niet uitwijden , naardien dit gemakkelijk naar
de gewone regelen der broeikunst geschieden kan.

Sedert twee jaren hebben wij nu de ziekte in de boonen
waargenomen, welke zich eerst aan de peul en daarna aan de
boon zelve mededeelt en haar ten eenemale onbruikbaar maakt,
zonder dat men tot dusverre ook daarvool^ de oorzaak heeft
kunnen opdiepen.

Van deze soort bestaan de navolgende verscheidenheden:

1. Qewone groote boon ^ met stengels ter hoogte van twee voet
en zeer groote zaden; hiervan is de boon van Pieardie
eene onderverscheidenheid.

2. Windsor boon , met groote , sterke stengels , korte en breede
peulen, doch die gewoonlijk niet meer dan drie tot vier
zaden bevatten, en welk getal, wat men ook schrijven
moge, wel nooit hooger zal wordeh opgevoerd.

3. Victoria* Deze is bijzonder groot van stuk , zeer malsch en
aanbevelenswaardig.

4 Dwergboon ^ door de Engelschen van de kosten van Afrika
overgebragt en die dezelve Magazan noemen, of zoo als
anderen beweren, uit Portugal herkomstig. De takrijke
stengel bereikt de hoogte van eenen voet, en draagt bij
uitnemendheid sterk, waarom zij als bakgewas zeer aan
te bevelen is. Deze verscheidenheid ontaardt zeer ligt,
* waarom men te dezen opzigte de meeste voorzorgen' dient
in acht te nemen.
Als onderverscheidenheden bestaan :

1. De roode, Eene nieuwe verscheidenheid , de kleinste en
vroegste van allen.

2. De violetkleurige^ deze heeft weder eene onderscheidenheid.

3. Met purperkleurige bloemen , door ucqobs gewonnen.

4. Stangeboonen. Deze verscheidenheid heeft zeer lange wel-

Digitized by VjOOQIC

26S

gendde xadm, eveowel kleiner rsn die der gewone^ doch

vroeger aankomende.
Ab onderrerscheidenlieden bestaan:
]. Engelsehe purperroode,
SL I>e groene van Maiiand,

3. üe Amerikaansche roodbloe^fende.

4. De ^oene^ welke ook droog die kleur behoudt en nit
China herkomsUg is , zeer mild dragende dooh ook zeer laat

5l De gele.

Moetende eindelijk als eene yersoheidenheid der groote boonen
beseboowd worden:

De kleine of paardenboon (faba tmlgarie minor of e^yina
(pBisooir) met de onderrerscheidenheden.

1. Yan Ueigoland.

2. De blanke.

3. De zwarte.

oTcr dewelke ¥rr| evenwel, als tot den groeten boow behoorende ,
niet znOen nitwijdln , evenmin ab ovei* de KoorUboontjee (faba
SL Ignatü), welke niet onder de moesgroenten kunnen ge-
rangschikt worden.

Hoewel de boonen op zich zelve beschouwd , een gezond voed-
sel opleveren, zoo veroorzaken zij ligt opgeze(heid van buik,
door sterke ontwikkeling van lucht in de darmen, en zeifo kolijk.
Zij zijn des te moeijelijker te verteren , hoe ouder zij zijn, want
100 lang zij nog jong en goed van smaak bevonden worden,
zijn zij gemakkelijk verteerbaar, maar ook tevens minder voe-
dend. Hen beschouwt ze algemeen als prikkelend en verhittend,
en diensvolgens als nadeelig in gevallen van ontsteking en bij
koortsen.

Volgens de analyse van nmov is de zamenstelüng der boonen
ab volgt:

ZetroeeL 34.17.

Zetmeelachtige vezeL 15.89.

Legumine (caseïne) 1(186.

Gom. 461.

EiwitstoC 0.81.

Zoete extractielstot 3.54.

Vliezen. 10.05.

Water. 15.63.

Zouten. 3.46.

Verlies. 0.98.

100^.

Digitized by VjOOQIC

264

en de elementaire lamenstelling dezer vruoht ?olgeiie platfaik deze :

Koolslof. 38iÈl

Waterstof. 5-84.

Stikstof
Zuurstof

Aseb a71.

Water 14,11.

I 38.ia

100.00.

LiBBiG Stelt de gemiddelde hoeveelheid koolstof in de boonen ,
in den verschen staat , waarin wij die gewoon zijn te gebruiken,
op 37 procenten; eene stelling, die, voor elke praktikale toe-
passing, der waarheid genoegzaam nabijkbqit Volgens de voe-
dingsaequivalentenschaal van soassniGAULT , worden 44 deelen
boonen in voedingskracht gelijk gesteld met 100 deelen tarwebloem.

H^ gebruik der groote boonen is te zeer ifckend , dan daar*
over te willen uitwijden, alleen nog willen wij niet onvermeld
laten , hoe men de jonge groote boonen , met de peuien , voor
bet wintergebruik inmaken kan, eene groente, welke birgiü^
om het zeerste aanbeveelt. De peulen worden te dien einde ter
helft van hare gewone grootte geplukt, eene korte poos in ko-
kend water gezet en daarna 'ingemaakt De aldus ingelegde boo-
nen zuHen bij eene voegzame toebereiding later even goed, ja
zelfe beter smaken, dan de versche, als missende dan den min
of meer sterken bijsmaak, welke de versche, jonge boonen
eigen is.

Ook kan men de tuinboonen op eene andere wijze inleggen:
men kookt dezelve namelijk met water en zout gaar , waarna
men ze met eene saus van gebrand meel en boter in een* aar-
den pot doet 9 waarin zij koud moeten worden, voor en aleer
men deze zorgvuldig digtmaakt WH men later de boonen ge-
bruiken , dan behoeft men er sleohts eenig braadvet bij te doen ,
en men zat ondervinden , dat zij van de versche niet te onder*
scheiden zijn.

In Frankrijk droogt men de groenten in navolging der En-
gelschen , die zelfs de melk zoodanig weten zamen te persen, dat
die na' een jaar zoo smakelijk is als versche. De waterdeelen
worden eerst in eenen matig verwarmden droogtoestel aan de
planten of vruchten ontnomen , en dezelve dan onder de hydrau-
lische pers gebragt. Het droogen geschiedt bij eene temperatuur

Digitized by VjOOQIC

256

Tan 4f[y-~48 graden en duurde bij de proeven 9S-— 28 uren ; ({e
planten ferioren daarbij door elkander negen Uenden van haar
vorig gewigt, en (KX) kilogrammen gedroogde groenten, werden
onder de hydraulische pers tot eene kubiek mètre zamengeperst
De zoo zamengeperste moeskruideu , nemen bij het koken weder
beC aanzien en den smaak van versch geplukte aan?

Ook kan mtn de tMMoen en erwteoktemen^of uitspratlsels op
de v«%eade wijze ala groente gebruiken. Men Iaat deze peul*
fracfatan, eens gedroogd zijnde, vier uren lang in eenen soholel
znet water liggen en bedekt ze vervolgens met stroo; in tWM
dfl^en hebben de kiemeo eeae lengte van een en een tweede
daiflD b«Nikt; wanneer tnen ze van den afval bevrijd beeft, wor-
den zij ia water gekookt eo als salade of mei braadvet gegeten.
fai vale apzigten kan de gvoole boon de fwardenóaon vervan*
gtD. Puwus maakt reeds gewag van het boonenbrood , doch te
dazcB opzigta verwezen wij naar de versehiliende landhuishoud-
koadise werken, als die van vHAta, schwirz, AELsaon, PB»-
voacaia» JOCBiav, aASPAiui, iavbt, uippkl, bodik, mLnxs eu
sadereD.

Meo vindt in vele oude werken de groole boonen neg als
ee» gaoeeeaMddel opgegeven ; onder anderea leest men bij hur-
S4V aa scawBHCUt <^ mm» wel van de stengels als van het
zaad en van de bloemen een geneeskundig gebruik gemaakt
plagt te worden. Vao de laatste werd een water bereid, dat
strekkfiik moest, ooi de kleur der huid te verlevendigen, maar
▼eigeaa «uaaAV dit niet meer doet dan gewoon solver water,
hoewel er zeer waarschijnirjk , wegens de sAerke geur der bloe-
men^ wel een aangenaam reukwater van te verkrijgen was.

De stengels worden, na gedroogd te zijn, gewoonlijk opge*
brand en leveren dan de polaudi op, en welke hoeveelheid ge-
makkelijk af te leiden is, wanneer ik zeg, dat mijn vader uit
100 Ned. ponden stroo, vijf pond asch en uit deze 0,64 pond
potaseh verkreeg. Over bet algemeen , wanneer men het althans
niet behoeft te vervoederen , is het beter de stengels en peulen
ais mactopeei» la besigen, insooderheid voor die gronden , welke
herhaalde malen deze vrueht moeteu voortbrengen.

Digitized by VjOOQIC

BOON (TURKSCHE).

(Pluueolus Vulgaris.)

De Turksehe boon ook Snijboon genoemd , naar dien dexelve
in schijQes gesneden veelal genattigd wordt, ontleent haren ge-
slachtsnaam Pkaseoltu^ van het Grieksohe woord Phasylos , <ia<
een lang vaartuig beteekent, en waarmede men de TviTk9ch&-
boon bestempeld heeft, wegens de lange en eenigzins schait-
vormige gedaante der peulen. Viroiuüs evenwel kende aan
onderscheidene moesgroenten, den naam van P/uueohts toe,
coo dat bij hem, dit woord op verre na, altijd niet hetzelftie
uitdrukt Diosgoridbs noemde deze plant Smilax kortensis ^ of
tuin'Winde , omdat dezelve zich even als de klokjeswinde om stok-
ken slingert Decandolle rangschikt haar onder de PapiiionO'
oées en uknabus onder de DiadeipMa^ Deeandria, met het na-
volgende geslachtkenmerk : De bloem vlindervormig; de Wag
omwindt de kiel schroefsgewijze.

Deze eei^jarige zaaiplant, waarvan twee hoofdsoorten en eene
menigte verscheidenheden en onderverscheidenheden voor het
keukengebruik gekweekt worden , zoo ze! Cs dat ten tijde van
BOERHAAVE in den moestuin van peter eolaart, meer dan hon-
derd verscheidenheden bloeiden, is uit de Indien , herkomstig
en van daar naar Europa overgevoerd. In de Oosl-Inditn wordt
nog inzonderheid veel werk van de PAaseoius radiatus^ aldaar
de Kaijang-iedjoe of groene KaO'ang geheeten, gemaakt , welke
de SiV'a oplevert Volgens robillard worden de snijboonen
(Alubias) uu. zeer veel in het koningrijk Valencia gekweekt , al-
waar men er acht tot tien verscheidenheden kent, hoewel
slechts twee of drie gewild zijn, als de Soiasons^ de Flageoiêi
en eene verscheidenheid van deze, doch niet zoo goed, als de
flageolet en de Uollandsche snijboon , wijders eene verscheiden-
heid van de groote alagzwaardboon , met buitengewone groote
haauwen, doch waarin zich slechts vier zaden bevinden. De in-
oogsting er van heeft gewoonlijk na het koom en den hennip
plaats.

Dr. jos. HOOKER, vond de snijboon op het Uimalaya gebergte»
doch ti|dens zijn verblijf aldaar , hadden de planten zeer door
de groene rupsen geleden. Het is thans inzonderheid Amerika^
van waar eene menigte verscheidenheden tot ons worden overgebragt,

Digitized by VjOOQIC

257

doeh naar dien , en de grood en de lochtsgesteldlieid , op deze
plant eeo aaomerkelijken ioTloed uitoefenen , TeriiezeD de meeste
▼erscfaefdenheden , het eigendommelijke en brengen daardoor
weder oieowe onderverscheidenheden voort Vde tchriJTert
beböeo Tan deze en dan wederom van gene soort en Versohei-
denheid gewag gemaakt, doch het grootste getal is door iiiirr-
OL in zijn Lexicon-FolygloU, opgegeven, ofschoon dat getal f
<loor de latere verscheidenheden nog oneindig vermeerderd is ,
« steeds vergroot wordt.

De infföoon (Phaseolos vulgaris) zelve, is een rank gewas,
welker stengels, dikwerf eeoe hoogte van meer dan drie ellen
bereiken , de bladeren komen gewoonlijk bij drieën oit de hoofd-
steogel voort, de bloemen vlindervormig en wit, doch die der
verscheidenheden op verschillende wijzen gekleurd, de peulen
Ittg, min of meer plat, waarin van vijf tot veertien wiite^ en
bij de verscheidenheden gekleurde niervormige zaden vervat zijn.

De soijboooen behoeven eenen droogen, goed gemesteo, zan-
digeo grond en eene warme standplaats. Hoe kleijiger en kou-
der de grond is, hoe sterker de bemesting, welke nögthant
*teeds in goede doorlegene dong moet bestaan , hoe later men
UATJ^ moet, en hoe ondieper de zaden dienen gelegd te wor-
den, losse gronden welke eenige jaren vroeger sterk waren
Renest, voegen voor dit gewas het^ beste, terwijl natte en zil-
tige daarentegen , of in het geheel geen , of althans een slecht
tt kwijnend gewas zullen voortbrengen , en naardien veel vocht
^ deze plant nadeelig is, is daarvan de kweeking steeds
^^ittehralUg , en hangt de tijd van zaaijing maar al te zeer van
de ween^teldheid at Aangaande het aanwenden van ijzer-
vitriool bij dit gewas , heeft Mevrouw de Weduwe EUStsK cais ,
bel navolgenda medegedeeld :

hl de eerste dagen van Juni;\ had men op eene ruimte , lang
H ellen en 1,80 breed , welke met den mest uit eenen ouden
bak bemest was , drie rijen s^msnijboonen uitgezaaid , aldaar
<Kider den naam van Impériaux bekend. Den 28 Junü^ drie
^eken nadat zij opgekomen waren , werden de planten der eene
riji bij droog weder en eene warmte graad van + 25' met eene
^'P^ing van ijzervitriool begoten , acht wigtjes daarvan op eene
k«n water en ongeveer vijftien kannen voor eene rij. De mid-
delste rij werd met vrjftien kannen gewoon water begoten, en
de derde rij met even zoo vele kannen zout water. De gevitri-
oolde begieting , werd drie malen herhaald en wel telkens met
ee**» tusschenruimte van vijf tot zes dagen. Ter zelfder tijde

Digitized by VjOOQIC

258

werden de andere rijen even zeer door de regen bevochtigd ,
zoo dat er geene kunstmatige besproerjing noodig was.

Hierbij dient aangemerkt te worden , dat de ijzerzoaten niet
op de gewassen moeten worden toegepast, voor en aleer zij
eenen zekeren graad van kracht en uitbreiding hebben verkre-
gen , want wanneer zij nog te nabij den staat van ontkieming
zijn, zouden zij, nog als te vaatachtig, door de metaalachtige
opslorping lijden, terwijl de werking dier zouten, wanneer de
planten reeds ouder zijn, zeer weinig zigtbaar is.

Den 20 JulO' begon zich de gevitrioolde rij , door de meerdere
ontwikkeling en het groen van het loof te kenmerken , welk ▼er-
schil steeds kenbaarder werd tot op het oogenblik der inoogsting
toe , welke den 2 September begon en den 3 Oclober eindigde.
De snijboonen werden groen gepinkt, waren van eepe mid-
delmatige grootte en voor de drie rijen vrij gelijk , hoe wel de
opbrengst deze was:

Van de gevitrioolde ry 7,900 vdg^es

Van de gezoutte ry . ^ 5,170 „

Van de rij zonder opwekking . . 4,940 „
en hetgeen dus een overwigt van ongeveer 00 ten honderd voor
de eerste boven de laatste rij geeft , terwijl het gewigt der plea-
ten zelve dadelijk na de inoogsting was.

Eerste rij 6,550 wigtjes

Tweede rij ... . 5,250 ,»

Derde ry 5,000 „

en ook dus een overwigt van de eerste op de laatste rijen van
ongeveer 30 ten honderd.
Eene tweede proeve deswege genomen , gaf deze oitkomst :
Op eene oppervlakte van 6 eHen op !,{$[) el , slecht van p«ar-
denmest voorzienen grond, werden den X^Julij^ vier rijen snij-
boonen dezelfde verscheidenheid ab vroeger uitgezaaid.

Den 8 Augustus werd eene ry met ijzervitriool begoten en
wel drie malen, telkens met zes dagen tusschenmimte , aan de
andere rijen werden toegebragt

de gewone begieting.
de zoute „

plebter.
De inzameling had van den 20 September tot den 18 October
in vier plukken plaats en gaf aan boonen :

de eerste 2,240 vrigtjes.

de tweede .... 1,070 «

de derde 1,040 y,

de vierde 1,080 „

Digitized by VjOOQIC

268

en aan ruigte: wigtjes.

de eento 3,800 ^ ^

de tweede .... 2,600 „

de derde. %JSO0 „

de Tierde 2^440 „

Zoo dat ook Da de geTitrioolde plaoten , bijna het dubbele der
anders behandelde opbragten.

De werking van de ijierzottten op- gewassen in gezonden staat,
bestaat hoofdzakelijk in de uitbreiding, die zij aan de groene
Men geren , en waardoor nataurlrjk de geheele plant betoor-
deeid wordt , en waarom het wel waarsehrjnlijk is , dat de rj^er-
Molen, daar , met het grootste nut kannen aangewend worden ,
wav gebrek aan plantaardige meststoffen bestaat. Het is inzon-
derheid BBCQcxiREL , die zich met de proefbemingen , aangaande
de zootbeoiesting onledig hoodt, doeh waarvan de oitkomsten
oos tot das verre onbekend zijn. Zie verder hieromtrent Revue
thrticiOeA^^.

Wa men deze vrueht droog gebruiken , dan zaaije men van af
4^ tot Mei^ en tot aan JuUJ^ om ze verseh te eten, dooh naar-
dien dit gewas voor de koude zeer gevoelig is , moet nwn zieh
iCB eenemale naar de weersgesteldheid en den grond schikken ,
«B kan de vroege kweeking daarvan in ons vaderland alleen door
niiddel van bakken plaats hebben. Zoo spoedig nu, als er geen
▼ont meer te dqehten is, make men met het uitpoten eenen
MBvang. Tot dat einde worden boonenstaken, waarvoor men
^•■ehen- of berkentelgen bezigen kan , of wat oneindig sierlijker
■t Noordsche sparren , naardien de Inlandsehe op verre na zoo
'•gt niet zijn, ongeveer zes palmen van elkander, op even-
^'Qdige rijen, en op gelijke afetanden in den grond gestoken,
«■ van boven bij vieren of driefln aaneengekoppeld of gebon-
^1 of worden de rijen van boven door dwarsstaken of latten
'wwnigd , wordende om eiken staak alsdan vier of vijf boonen
SBplant. Hoewel deze wijze de meest gebmikelijke is, zoo laat
"Nijver dezes de staken steeds op zich zelve, zonder dat er
^^^ koppeUng van welk eenen aard plaats hebbe, terwijl wan-
"•^ de gaten daarvoor vooraf, door middel van een slok en
^len hamer, ter diepte van een en een halve tot twee voeten
Varen gemaakt , men , bij de noodige bevestiging der aarde om
^ staken , niet behoeft te vreezen , dat zij door den wind op
MJde zullen worden gedreven. Deze handelwijze kost minder
''li*^, en dusdanige bedden hebben een beveiliger aanzien, dan
^ met gekoppelde stokken, nogthans moet men daartoe geene

Digitized by VjOOQIC

260

oude sprokke staken bezigen , daar die , wanneer zij op zich
zelve stonden, gevaar zouden loopen van te knakken.

Bij het opgroeijen der planten moet het opleiden en aanbinden
der ranken niet verzuimd worden , en waarom sommigen ten on-
regte de sparren schillen en verwen , als wordende daardoor het
aanhechten der ranken vermoeijelijkt ; de boonen , die men later
bij opvolging verkiest, worden droog van vijf tot zes om elke
staak gelegd, daarmede in het laatst van Aprii beginnende en
in het laatst van Jun(f eindigende.

Men zal steeds het best doen, bij iedere uitpoting eenige overige
zaden in te kuilen , om later daar te herplanten , waar er mogten
ontbreken , en ofschoon men beweren wil , dat de verplante ,
even als de groots boonen^ milder dragen, zoo is ons zulks
evenwel nook duidelijk gebleken. Heeft men de bedden J)ij af-
wisseling genomen, dan kan tusschen de boonen spinazie, krop-
salade of andere groente gekweekt worden , welke tusschenbouw
nogthans niet aan het oogmerk voldoen zal, wanneer de bed-
den om het ander gelegen zijn , en het gewas dus te veel de
toevoer der vrije lucht èn licht mist Wij hebben er ons steeds
het best bij bevonden , slechts ééne' rij staken , op smalle tuin-
bedden , ter breedte van een en halve voet te plaatsen , en vvelke
bedden, door breedere afgewisseld wordende, dan uitnemend
voor den dubbelen bouw geschikt zijn.

Wil men de boonen bij erwUnrüs kweeken , dan make men
langs de tuinlijn greppen van twaalf tot vijftien duimen tus-
sehenruimte. In deze greppen legge men de zaden , roet eene
onderlinge tusschenrnimte van twee tot drie duimen. De aldus
ter diepte van twee duimen gelegde boonen , worden met goede
tuinaarde en nog beter mestaarde, ter dikte van een duim ge-
dekt. Zoo de grond door aanhoudenden regen korstig mogt wor-
den , zal men wel doen , die harde aardlaag te verbreken , om
daardoor het opkomen te vergemakkelijken, zonder welke voor-
zorg vele in den grond zullen verstikken. Veertien dagen na het
uitzaaijen moeten alle opgekomen zijn , welke jonge plantjes la-
ter een paar malen , worden aangeaard , en van het noodige erw-
tenrijs worden voorzien , ook kan men nog de late boonen , aan
den voet van de rijzen van hoog groeijende erwten leggen , om , als
de erwten ingeoogst zijn , langs de rijzen op te leiden , doch dit
voldoet en wegens den laten bouw en wegens de omzigtigheid ,
waarmede dit gepaard moet gaan , schaars aan de verwachting.
Deze handelwijzen zyn zoo wel voor de saladeboonen ais voor
de 9fUjboo7im van toepassing , doch de stamsng en saladeboo-

Digitized by VjOOQIC

261

nen , hoedan^ hare verscheidenheid ook zij , TordereD eeoe an-
dere wijxe van voortk weeking. De stamboantjet worden op eeoe
xomujge slandpIaatSy in verband op eenen onderiingen abtand van
vier palmen gepoot, of maakt men gaten van zestien tot acbt-
tieo dmmen in het vierkant , welke gaten een tot twee duimen
diep zijn, en waarin vijf tot zes zaden gelegd worden, welke
men daarna met mestaarde , ter dikte van eenen duim dekt In-
dteo de weersgesteldheid ongunstig is , en men te vreezen heeft ,
dai niet alle zaden opkomen, dan verroeerdere men het getal,
later evenwel niet meer planten dan de opgegevene behoudende ;
foor het overige behoeft dit gewas slechts de gewone verzorging.
Hoewel het omwisselen van grond voor deze vrucht, even als
bgna voor alle, zeer aan te bevelen is, zoo kan men nogthans
hij eeoe goede bemesting en het aanwenden van haardasofa, wel
twee jaren achtereen , op denzelfdm bodem deze vrucht bouwen,
naardien de snijboon niet tot die groente kan gerekend worden ,
welke op denzelfden grond, achtereenvolgens gekweekt, weigert
vrucht te geven.

De tUan-êoladeöoonen en inzonderheid de verscheidenheden
bruine bo<m(fe^^ wiUe Zeeuwsche enz. worden in hei groot in
Zuid-HoUand y Noard-HoUand en Gelderland en veelvuldig in
de omstreken van Nijmegen verbouwd , doch het is voornamelijk
in de provincie Zeeland en dan nog wel op het eiland Wakhe'
ren en Zuid-Beveland^ dat men zich op dezen bouw toelegt
Hoewel grootendeels op haar zelve a&onderlijk gekweekt, zoo
worden zij ook tusschen de jonge meekrap en in Ooêl-VlaancU'
ren tusschen de hopplanlen verbouwd , en welke groote bouw
aldaar volgens vam dbe trappen , op de navolgende w\jze plaats heeft.

Het hiertoe bestemde land, moet vóór den winter ter dege
omgeploegd en met vergane dong, naar gelang van den grond,
meer of minder bemest worden. In de volgende lente wordt die
omzetting herhaald, en voor de derde keer met ploeg en egge
bewerkstelligd 9 opdat de grond in het laatst van April ^ ter
opname van het zaad geschikt zij.

Hel zaaijen geschiedt zóó, dat de planten op ruim een tot
een een tweede voet van elkander liggende rijen, en daarin
mede op eenen behoorlijken ouderlingen afstand te staan ko-
men, tot welk einde de zaaijer bij iedere kleine schrede vijf of
zes boonen in de voren laat vallen, dezelve te gelijk zachtjes
intrappende; anderen ploegen in het voorjaar het land op smalle
voren, en strooijen de boonen (om de andere vore) daarin;
waartoe in Zeeland van de zoogenoemde boonenêchauw gebruik

Digitized by VjOOQIC

gemaakt wordt Op wtik eeoe wijie de taaijing echter ook
plaats hebbe, zoo moeteo zij, na dezetve door middel van de
egge, met niet meer dan anderhalve tot twee doimea aarde
overdekt worden, waarop het dan dikwijls goed is, de rol te
laten volgen. Behalve dat men Mrg moet dragen, haar geda-
rende den eersten leeftijd , op de geschiktste wijze zuiver van
onkruid te houden , heeft men tot omstreeks half September er
niets meer bij te verrigten. Als dan eenige dagen vroeger of
later rijp geworden zijnde, trekt men ze bij handen vol uit den
grond, bindt ze met ranken, met biezen of stroo, aan boe>
jes, welke met de wortels naar boven, zoo lang te droegen
gezet worden, tot dat het blad begint af te vallen en de peu-
len, in Zeeland seheulen genaamd, wind-droog zijn, als wan-
neer de bosjes, weder met de wortels naar om hoog, rondom
tien tot twaalf voeten lange, overeind in den grond gestoken »
staken vijf tot acht voeten hoog opgestapeld worden, en aldus
op het land blijven, tot dat de boenen volkomen droog en hard
geworden zijn, waarna men ze naar huis rijdt, waar zij zich
dan zeer gemakkelijk laten uitdorschen. In DuUsehland en wel
in de omstreken van Erfurt^ laat men dezelve volgens tha8e«
slechts een paar dagen, hetzij los of zamengebonden, op hei
land , waarna men dezelve op kleeden naar huis brengt , om zo
daarna op eene luchtige pUats, veelal aan latten gehangen,
droegen laat

Ten einde de siam-snifèoonen te broeijen , plaatst men dezelve
tot dat doel reeds in December^ Januarij of FeèruarO\ in een
bak van goed broeijenden paardenmest; kunnende alsdan tos-
schen de planten, porcele^ of latuw gezaaid worden, moetende
men bij gunstig weder niet verzuimen, de bakken zoo veel
mogelijk te luchten.

Eene andere wijze, om van af de maand Mei , tot dat zij in
den vollen grond eetbaar zijn, versche snijboonen te hebben
is deze: Blea neemt de vroegste soort, en zaaije daarvan
de zaden in Februarii in potten, en welke potten daarna in
eenen warmen broeibak geplaatst worden. In het laatst van April ^
wanneer het weder zulks althans maar eenigzins gedoogd, wor-
den de planten op een zuidelijk en beschut rabat , met omzigtig-
heid uitgepoot, en des nachts tegen de koude, door losse ramen
of anderzins gedekt, zullende zij op die wijze behandeld, de
verwachting niet te leur stellen.

Wil men daarentegen des winters versche snijboonen , dan
behandele men, wat het poten betreft, op dezelfde wijze in

Digitized by VjOOQIC

203

de mtaaden Deeemèer en Januarü. Eene maand na de uitzaa*-

jing, worden de jooge planyes in grootere potten overgebragt,

en in eenen nienwen broeijenden bak geplaatst Wanneer de plan-

len op het pont zijn , de bloesems te openen , worden xg op

nieaw in eenen konden bak, in zeer oude meslaarde, en voor die

belll met ligten grond goed door een gewerkt , en op een ondtf-

f bogen *a£rtaDd van acht tot tien duim overgeplant , dezelve alsdan

I zoo dikwijls luchtende als slechts mogelijk is. Ook kan men

zalke groote potten bezigen, waarin de planten hare geheek

«mtwikkeliog kunnen erlangen, en deze alsdan, digt bij de gla-

I zen in de warme kas plaatsen, waar men ze tot dat de vrucht

geoogBt isy blijven laat.

I In Frankrijk en wel inzonderheid in Parffs^ heeft men de

j gewoonte, de zaden in hakken waarin eene laag mestaarda ter

dikte van acht tot tien duimen aanwezig is uit te zaaijen , bo-

fltaande de bedding van den bak, -waarop die aardlaag gebragt is,

voor^ een derde uit ouden en voor twee derde uit nieuwen

,' in welke bakken de kweeking op dezelfde wijze als voor

dea vollen grond geschiedt Het uitzaaijen heeft in Januari' of

Feènuirff plaats, moetende de vereisohte warmte van den bak

steeds wel onderhouden worden.

Het Tervroegen door middel van de tbermosiphon is evenwel
bet gemakkelijkste en het meest zekere, terwijl de handelwijze
▼an GoHTiER daaromtrent deze is: De bakken behoeven eene breedte
van een el dertig duim, de lengte naar verkiezing. De planken
die het beschoeisel daarstellen, moeten aan de achterzijde vijftig
duimen en van voren vijf en dertig hoog zijn, zoo dat er eene
helling van vijftien duim, worde daargesteld, loopende de pij-
pen der tbermosiphon langs de voorzijde van den ^ak.

Op den bodem des bak^ brengt men eene , niet dikke bedding
mest waarop men vervolgens zoo veel aarde brengt, dat er eene
tttssehenruimte van veertig tot vijf en dertig duimen, tussohen
deze en de glasramen overblijft; op welke aarde wederom eene
mand vol mestgrond voor ieder raam gebragt wordt Het zaad
wordt in dwarshjen uitgezaaid, welke eerst onder de middenste
C^iij van ieder raam getrokken moet worden , en zoo di€|> zijn ^
dat wanneer men de bakaarde wederom slechten wil, de plan-
ten door de opgeworpene aarde tot aan de zaadlappen kunnen
aangeaard worden.

In iedere rij of greppel worden vier bossen uitgezaaid, en wel
zoo, éi!èlé\^'mt bossen ieder de oppervlakte vian eene pahn be-
slaan, en uit V{jf tot zes zaden, zamengesteld zijn, zoo spoedig

Digitized by VjOOQIC

p j ^y

264

de planten in het éérste blad zijn, heeft de aanaarding' door^mid-
del van het effenen der randen van de greppels plaats, terwijl
wanneer zij het derde of vierde blad hebben , men de planteo
ondersteant, opdat zij door het begieten, niet tegen den grond
nederslaan. Het is inzonderheid van belang, dat er zooveel
mogelijk licht aangebragt worde, en van daar, dat men terstond
den bak , door de thermosiphon verwarmt , als de planten opko-
men, om zoo doende des daags zonder bedekking de noodige
warmte te onderhouden , terwijl wanneer het niet zeer koad is ,
eene dusdanige verwarming des^ morgens en des avonds ge-
noegzaam is, en de broei warmte en die der bedekking deze
des nachts ' wel kunnen onderhouden. Er moet sterk gegoten
worden , zelfs een gieter vol per raam , wanneer de planten
in bloei zijn, naardien men door de thermosiphon, het[overtoI-
lige vocht gemakkelijk weder afdrijven kan. De vroege Üoi-
landsche Dwergênijboon zoude hier voor het meest te verkiezen
zijn. De zaaitijd regelt zich naar den tijd, wanneer men oog-
sten wil, terwijl men in den winter eene tusschenruimte van
twee en een halve tot drie maanden stellen moet, tussehen het
uitzaaijen en het inzamelen, later zijn zes weken voldoende eoT
eindelijk is eene maand genoeg. Men kan de snijboonen tot in
April ^ door heffings middelen kweeken, hoewel het van zelve
spreekt , dat de wijze van behandeling naar het jaargetijde ge-
schoeid moet zijn.

Eindelijk deelt bodché daaromtrent nog dit mede : Men[j)ooi
de boonen in December één duim diep, in gewone, met goede
broeiaarde gevulde potten , laat dezelve tot dat zij opkomen in
de kamer, doch zoo dra zich de twee eerste bladeren gezet heb-
ben, plaatst men de potten bij acht tot twaalf graden, in eene
warme kas. Zij moeten dan matig vochtig gehouden worden ,
dikwijls van gele bladeren en schimmel , welke zich gaarne aan
dezelve zet , geziriverd worden , ook moeten zij behoorlijk gelucht
worden , hetwelk in den winter slechts met de grootste voorzig-
beid , geschieden kan, wanneer het weder zacht is, zoo' dat de ther-
mometer in de open lucht boven O staat , en dan nog wel wan-
neer de zon op de kas schijnt, en de warmte daardoor in de-
zelve niet beneden de acht graden daalL De draadvormige tak-
ken moeten behoorlijk met rijsjes ondersteund , en digt onder de
vensters gebragt worden, wanneer men deze voorschriften in
acht neemt , zal men met vermaak zijne boonen zien bloeijen
en vrucht dragen.

Om goed zaad te winnen kieze men de zuiverste planten en

Digitized by VjOOQIC

285

de meest onlirikkclde ladea van die het éérst waren gezaaid uit
Van de atoè-snijboooen oogste men de peden in , naar gebog tg
rijpeoy dat is, wanneer deze wit- of geelachtig beginnen te worden,
want laat men dexelve zitten tot dat zij Yolkomen droog en rijp
geworden zijn , dan zallen zij gevaar loopen van open te springen,
wanneer het weder aanhoudend zonnig blijft; of wanneer het
weder steeds koud en nattig is , rotten, en tot de voortkweeking
onbruikbaar worden. In het laatste geval doet men dan het best
de peulen te oogsten en uit een te leggen , om ze dusdoende op
eene luchtige drooge plaats te laten narijpen.

De tiam-STmboonen daarentegen Iaat men alle aan de planten
rgpea, welke iMMsen men daarna uittrekt , en in bundels in eene
drooge plaats ophangt De zaden welke in de peulen bewaard
worden, kunnen vier jaren goed blijven, terwijl die, welke ont*
bolsterd worden , reeds bet derde jaar hun ontkiemingsvermogen
vcniexcna

Het spreekt nogthans van zelve, dat de meeste opgaven van den
leveiisduor der zaden slechts eene gemiddelde raming is , en het
foorsliands nog rooerjelijk te bepalen zal zijn* hoe lang vele zaden
het ootkieroingsvermogen kunnen behouden , daar dit van eene
menigte omstandigheden afhankelijk is, en over welk onderwerp
wij het werkje , getiteld : Document relatif a la faeuité germi'
naiwe eonservée par i/uelques graines anliguest réunis par
n. c DIS HocuKs, FreMenl de ia Sociéié Linnéenne de Bor-
deaux^ zeer ter lezing aanbevelen.

Het is niet doenlijk , alle verscheidenheden roet den aankleve
van dien, optegeven, welke onderverscheidenheden in. het onein-
dige loopen en veelal met plaatselijke namen bestempeld worden.
Zoo kweekt men b. v. in de Noordelüke streken van ons Va-
derland, oene verscheidenheid van «SA^^-snijboonen , wegens de
fraai}e bloesems, Pronkere genaamd, welke nog onvolwassen,
de soöboonen kunnen vervangen , doch waarvan slechts later de
boonen welke wit zijn, en een derde meer in omvang, dan die
der soijboonen hebben, kunnen genuttigd worden, bestaande hier-
van twee onderversoheidenheden , als die met donker blaauwe^
fSï zwarte met r^z^nr^^i;^/^ gevlakte zaden, welke in sommige streken
vanoBS vaderland, de BorUe boonen worden genaamd , en in an-
dere wederom Piet Heins boonen , omdat deze zeeheld , naar
men zegt, dezelve het eerst uit Amerika naar Europa zoude
overgabragt hebben.

Het lijdt bij ons geenan twQfel , of deze zoogenaamde pronkers
of Piet Heins boonen, s^n de Spaaneehe o{ Scharlaken snijboo-

Digitized by VjOQQIC

260

nen (phaseoli» eoceioeas khiph», mattiflon» willd), w«lke in l<t33
uit ZiM-Amerika werdeo oveii^ebragt , al is ook deze opgave in
fttiT|d met de invoeriiig van piBf heih » naardieD dese deo 20 van
Zomennaaod 1620 eneovelde.

Eeoe andere verseheidenheid Tan «I0i(-piineessenboonen eo
welke veel verbouwd wordt, is de krambek, met leer lange»
rolronde en aan het eind omgebogene vleezige peulen en lever*
kleurige laden, welke beide verseheidenheden , op verre na zoo
veel niet van de lucht en weersgesteldheid af hankelrik zijn eo ge-
woonlijk eenen wissen bouw opleveren , wijders worden , om maar
iets te noemen y de prbèeeMen^bwnem^ ook heeren-f suiker-^ sla
of saiade-^ aspersie-^ tage^^ tUm-, êtnOk-^ truk-boanen ^
fcruiperffes eni. genaamd , zonder zelfs dat ook daarmede door
velen de onderversoheidenheden bedoeld worden en men dos
dese over en weder verwart.

In plaats dos van in bijzonderheden te treden , die geheel plaat-
selijk, ja somtijds persoonlijk zijn, willen wij hier liever de
opgave van vaiiORm laten volgen, door hoysette vermeerderd,
met bijvoeging van de nieuwere verseheidenheden , medegedeeld

door SCHEOOWEILKB, JACQ0Z8 , BKRIHCQ, TlSCmilGBR , BAAOB 00 OnS

sehen^ en welke alle in den handel verkrggbaar zijn gesteld.

STOK-SNUB«ONEN«

bereikende eene hoogte van 1 el 50—3 ellen.

A. Met wiUe zaden.

Van Sois^one. De zaden ZQn groot en plat en zeer goed om rijp
te eeten , doch welke ook alleen daar ter plaatse hare voortref-
felijke eigensohappen behoudt

De Groote Slagzwaardbom ^ Sabre fPAüemagne^ met lange,
breede, platte peul, jong van eenen uitmuntenden smaak , bijna
volwassen nog goed , en de zaden , die van eene middelmatige
grootte en platachtig zijn, zoo wel versch als gedroogd zeer
gezocht, zoo dat men deze voor de beste van -alle snijboonen
houden mag. De ranken bereiken eene aanzienlijke hoogte.

FrèdotMy Prudhomme, h^odammet^ jong z\jnde is hiervan de
peul zeer smakelijk, volwassen redelijk, doch de zaden,,
welke langwerpig, klein en grtjsachlig wit zijn, voldoen
droog zeer goed.

Digitized by VjOOQIC

287

S&^ue, 8«i xaad, van eene middelmatige dikte en road van
vorm, de schil een weinig hard, moet jong genuttigd worden,
doch boitendien van eene middelmatige hoedanigheid.

De Vroege Sn(/èoon^ De vroegste yan alle, de zaden van eene
middelmatige dikte, jong zeer smakelijk, doch volwassen zijnde
een weinig hard van schil.

Van Pieardië of van UancourU Deze levert veel, heeft dikke
platte zaden, doch volwassen hard van schil, hebbende veel
overeenkomst met die van SoUsans^ dodi veel grooter en van
een krachtiger gewas.

De renzen siagzwaardAoon^ gigantesque. Deze is nog aanmer-
keligk grooter dan die van Pieardië^ doch voor het overige aan
haar gelijk. Dit gewas behoeft staken van acht tot negen voet.

Van Lima. De zaden , die dik en groot zijn , hebben eene smod-
d%e, vritte kleur, de schokken zijn breed en kort, een weinig
row, segrijn-lederachtig, even als die der pronkboon (door de
Franscfaen haricot dEspagne genaamd). Dit gewas draagt
mfld, is laaty zeer teeder ^ en wordt in ons vaderland niet tot
rijpheid gebragt, tenzij men dezelve eerst in bakken kweekt
en daarna verplant

SSeca. Eene Amerikaansche verscheidenheid der voorgaande ,
een weinig kleiner en niet zoo laat

Nieuwe êtiiljboon» Deze is, w^ens hare lange, breede en vlee-
xige peulen, welke van 12 tot 14 duimen lengte hebben en
1^ breed zijn, merkwaardig. De vrucht is smakelijker dan
die der gewone, draagt mild en is zeer aanbevelenswaardig,

ASteiM stagzwaardboon van de Rijn. De peulen vleezig dik
en 12 duimen lang , mede eene zeer goede verscheidenheid.

Biz, Mei zeer kleme langwerpige zaden, versob en gednx^d,

' goed van smaak.

De ronde ^ Haricot-poU. De menigvuldige peulen, welk dit ge-
was oplevert, en welke saprijk en smakelijk zijn, moeten
groen genuttigd worden, terwijl de zeer kleine ronde, bleek-
roode zaden gedroogd een uitmuntend voedsel opleveren.

B. Met gekleurde zaden.

Gele Prudkonme^ behalve de kleur aan de wUte gelijk, doch
minder aanbevelenswaardig.

Vet^ ü'oag of Fois rouge. Ëen laat , dooh mtlddragend gewas,
met ronde rood violetkleurige zaden , welke versoh zeer sma-
kelijk zijn, doch droog, eene dikke huid hebben, hoewel de

Digitized by VjOOQIC

268

saden meelaeblig en 'm smaak wel iets Tan eeoe kastaoje
hebben.

De tweekleurige van Praag ^ met ronde gevlakte zadea fan
dexelfde hoedanigheid.

Gespütkelde va$% Praag y van eene uitmuntende hoedanig^d,
en in de omstreken van Parijs jeer gezocht

Ventre de bkhe , met eenigzins langwerpige , rosaohtig gele
zaden , om versch en droog te gebruiken.

GrioelL Deze verscheidenheid welke mild draagt, heeft grijs
gespikkelde zaden , welke versch genuttigd moeten worden,
het water waarin men deze boonen kookt, neemt eene zwarte
kleur aan.

De Marbri purpurin, met roodachtige bruin gemarmerde za-
den, welke versch genuttigd moeten worden.

De Rooskleurige, Eene verscheidenheid die weinig oplevert,
doch welke zaden zoo wel droog als versch genuttigd kunnen
worden.

De Roode. Deze behoeft lange staken om veel te kunnen s^ven,
kunnende de zaden versch en gedroogd worden gegeten.

Van Algiers. Met ronde en zwarte zaden , thans beter bekend
onder den naam van Haricot öeurre. Zie saladeboon ton-
der stroopsel en sedert lang in Lotharingen verbouwd.

De kardinaal. De witte zaden hiervan zijn groot en platachtig
en hebben een purperverwig kroontje rond om den navel,
versch zeer goed van smaak. Deze verscheidenheid wordt laat
en moeijelijk rijp.

Salade-boonen zonder stroopsel^ Haricot Beurre^ tiaricoieire,
Uarioot Translucide , Haricot Fursterling , Haricot de ÊÊon-
goHe^ Haricot transparent^ Haricot délicieux^ Haricot d'Al-
ger , Haricot de Savon , door vasson uit Rusland overgebragt
en nog weinig bekend, verdient allezins de aanbeveling i
welke daarover in de onderscheidene tijdschriften aangetroffen
wordt. Langen tijd was ons de juiste naam onbekend , doch
naardien het bleek dat de haauwen geen stroopsel hadden,
en zoo konden genuttigd worden, hadden wij haar met den
naam van salade*boonen zonder stroopsel bestempeld. Dit
gewas dat veel overeenkomst met onze gewone salade-boo-
nen heeft, groeit welig, heeft een zeer fraai loof, van eene
zachte groene kleur, bereikt eene aanzienlijke hoogte, en
brengt eene menigte purper blaauwe bloemen voort, waarop
peulen van eene zacht gele ot IsabeUe kleur volgen. De peu-
len bereiken den omvang der gewone salade-boonen , voor en

Digitized by VjOOQIC

269

•leer er neb merkbare laden io bevioden. RQpeiuie nemen
de peulen eene rood gemarmerde klear aan, en worden de
2adeo met eenen blaauwen gloed overdekt De peulen die
geeo slroopsel hebben, xijn buitengemeen fieezig en malech,
ook dan nog, als zij den volkomen waasdom erlangd hebben,
en zelfs nog eetbaar wanneer zij gedroogd zijn.

Gekookt of gestoofd nemen de peulen eene zacht vuile gele
kleor aan, en hebben in smaak wel eenige overeenkomst met
de aspersie. Het gewas dat teeder is, moet laat uitgezaaid
worden, en rijpt daarom onder ons klimaat zeer moeijetijk.

De zaden er van zijn te bekomen bij den Heer de jorohb*
Ie SahU'Güles bij Brussel en bij de Heeren tam dbk driissb
en PAHis grand place te Brussel^ terwgl ook wij gaarne van
onzen voorraad op vrachtvrije aanvraag willen mededeelen.
Lafaffeüe in 1844 door euséb le feveb bekend gemaakt , heb-
bende veel overeenkomst met de solssons^ de lange schokken
komen in trossen voort, de zaden zijn licht rosachlig gevlakt,
en van eene goede hoedanigheid. Het gewas draagt mild.
Bf(uui9chê sn^ioon , Haricot (tEspagne^ Pronk boon , Piet Uein's
boon , met twee kleurige bloem , eene derde onderverscheiden-
hetd van de reeds medegedeelde en omschrevene pronkboon ,
meer een gewas tot sieraad, als tot moesgroente, naar dien
dese bij de gewone pronkboon nog verre achter staat.

STAM-SNUBOONEN.

A. Mei wille zaden.

b vochtige gronden, te zware aarde of bij aanhoudenden regen,
zoUen ook de stam-snijboonen even als de voorgaande trachten
te ranken, terwijl men , om dit zoo veel mogelijk voortekomen,
de zaden io eene drooge ligte en zandige aarde zaaijen moet.
Cmnlesse de Chambord. Duflos, tulnier van den botanischen tuin
te JbnknSy ontving ^iervan eenige zaden, die in 1849 vrucht
hebben gedragen. Het zaad is wit, rond, weinig grooter dan
die van de Haricol riz. De haauwen zijn eerst violetkleurig ,
doehgaan rijpende, in wit over, hebben de lengte van 10 tot
14 duimen, op eene breedte van 14 tot 18 strepen, en be-
vatten vier tot zes zaden in zich, terwijl het struikige gewas
zoo milddragende is , dat eooe enkele 174 haauw^es voortbragt.

Digitized by VjOOQIC

270

Deze zaden zijn in den handel bij bosbin 28 quai de la Mé-
gisserie te Parvê.

De HoUandsche vroege* Smal en lang van peul, met kleine
witte, een weinig zamengedrukte , zaden, en uitmuntende, om
versch te gebruiken. Deze is een der vroegste dwergsoorten
en slaagt in den bak zeer wel.

De vroege van Laon of FlageoleL Van deze is het zaad lang
cyUndeiTormig, versch van eenen voortrefielrjken , droog van
eenen goeden smaak. Dit gewas , dat zeer vroeg is en' spreidt ,
dient in den bak gekweekt te worden.

Van soissons of gros-pied* De zaden platachtig , van eene mid-
dehnatige grootte, zoo wel versch gedopt als gedroogd zeer
aan te bevelen en zeer vroeg.

De Witte , met eene kleine platte peul , zeer goed , om zoo wel
versch als gedroogd te gebruiken.

De Dwergstagzwaard, Aan de voorgaande gelijk, doch breeder
van peul, voor het overige van dezelfde hoedanigheid. Deze
twee verscheidenheden vormen groote bossen , met vele zijsten-
gels ; de peulen , welke zeer lang zijn , slepen niet zelden op
den grond, waarom zij rotten, wanneer deze bij aanhoa-
denheid vochtig is. Van deze legge men slechts twee tot drie
zaden in een gat en in drooge gronden.

De Witte Amerikaansche. Hiervan zijn de peulen dik, een wei-
nig gebogen, en éan de beide einden bruinachtig rood, de zadeo
klein , een weinig langwerpig , en zeer goed om droog te ge-
bruiken , — draagt mild , van deze legge men twee tot drie
zaden in een gat.

Deux a la touffe. Deze is zeer milddragend , kan mei de peul
groen genuttigd worden, eveneens als de zaden, terstond na-
dat zij uitgedopt zijn.

Vroege van Argenson. Aan de HoUandsche vroege gelijk , doch
nog vroeger dan deze.

Suisse, De zaden lang, cylindervormig en van eene roodachtige
witte kleur, goed om versch te gebruiken, doch droog zeer
middelmatig, mede vrij vroeg.

B. Met gekleurde zaden.

De Zt^itsersche roode. Het zaad heeft dezelfde gedaante als dat
der voorgaande, doch is rood van kleur, en naar de gesteld-
heid van den grond met verschillende kleuren gespikkeld.

De Zwitsersche grijze. Van dezelfde gedaante, zeer donker rood.

Digitized by VjOOQIC

r- ■!

271

stippen, £oo wel voor het zomer- aU winlergebraik
voldoende.

De Zmiturs^e griize van BagnoUL De grondklear dezer zaden
18 grijsadilis , door bruine en zwarte vlakken afgewisseld ,
doeh voor het overig^ van dezelfde hoedanigheid , als van de
boven opgegevene, evenwel schiet deze versoheidenheid min-
der ranken , dan de andere ZwUserscAe^ en wordt veel in de
ooMlreken van Parffê gekweekt.

De Zwüsertehe rosaehUg gele. De zaden van eene rosaebtig
gele Uenr, van dezelfde hoedanigheid als de andere Zwdêer-
MCke verscheidenheden, groen, zeer goed; gedroogd, middel-
matig , leverende eene uitmuntende soep. Deze verscheidenheid
wil wel ranken.

Fiem de ia Flèe&e^ eene versoheidenheid der ZwiUereehe^ met
teer smalle welgevnlde schokken, welke achtereenvolgens
veel opleveren.

SoSiaire^ mede eene verscheidenheid der ZwUeereehe, Dit gewas
is zoo takrijk dat het in der daad een geheel bos vormt,
\Ek waarom men bij eenen goeden bodem , maar een zaad in
bet gal moet leggen. Zij draagt mild, is goed om versch ge-
oottigd te worden , doch voldoet ontbolsterd , hetzij versch , hetzij
gedroogd, beter; het zaad is rood violetkleurig met wit ge-
marmerd, doch een weinig korter dan van de ZwUsereehe roode.

Bdgieehe zwarte^ Barioot nofr de Belgique. Deze volstrekte
dwergboom is in 1899 door vibbrt ingevoerd. Zij is mede
de vro^ste, de schokken, die eene bleek groene kleur hebben ,
zijn versch zeer goed.

flageatei rouge. Een krachtvol gewas met lange rondaehtige
smalle schokken, en langwerpig rood zaad, versch zeer goed
van smaak.

Ds Neger of de Zwarte. De zaden zijn klein , komen veel met
de ZwUserêche overeen , en zijn uitmuntend om versch te nut-
tigen. Deze verscheidenheid die mede zeer vroeg is, draagt

fiegfi* Het zaad van deze verscheidenheid werd naüdin in 1850
uit Itaüe overgezonden, gevende hij daarvan in de RetmeHar-
ttoUe 1850, dit varslag. De zaden zijn niet zoo zwart als die
van de Bel^he zwarte dwergboon, de schok kort, eenigzins
gebogen, donkergroen van kleur, somtijds violetkleurig gespik-
kekL De zaden zijn in den schok digt bij elkander geplaatst,
en m zijn soort is het mede eene der grootste en der beste om
groen te gebruiken.

Digitized by VjOOQIC

P"|J .JX. >

272

De roode van Orleans^ met kleine, roode, platte xadeo, zeer
goed om gedroogd gebruikt te worden.

De Gele van Canada. Dit gewas , dat seer klein is , heeft brjna
bolronde , bleekgele zaden , met eene kleine bruine kroon rond-
om den navel. Van deze , welke zeer vroeg is , kan zoo wel de
peul als het zaad groen gebruikt worden.

De Brmnachtig gele. De ronde zaden bereiken eenen middelma-
tigen omvang , en zijn droog voor het gebruik vrij goed , en
seer milddragend.

Van China. Van deze zijn de zaden vrij groot, rond en van
eene bleeke zwavelgele kleur, versch nitgedopt en droog van
eenen uitmuntenden smaak.

Oele (met eetbare peul). De peulen zijn gebogen en bevatten
kleine langwerpige zaden, zoo wel groen als gedroogd voor-
treffelijk van smaak. Deze verscheidenheid tracht steeds te ran-
ken en is daardoor aan het verloopen zeer onderhevig, als
wanneer dan de gele kleur der boon in zwart overgaat

Oele (zonder eetbare peul). Veel vroeger dan de voorgaande ,
rijkelijk dragende en goed om droog te gebruiken.

Hoode (met eetbare peul). Deze levert uitgebreide bossen, draagt
mild , is zeer goed , zoo wel groen als gedroogd , en uitmun-
tend voor soepen geschikt

Netcigton wonder. Een zeer mooi stamboonye, eerst dit jaar
ingevoerd ; veel kleiner dan onze bmine boon , wordt groen ,
doch meer gedroogd gebruikt; is heerlijk van smaak en zeer
aan te bevelen.

Kleine zeer vroege Orieksche. Deze voortreffelijke zeer vroege
verscheidenheid, heeft lange vleezige peulen, welke eenen ge-
ruimen tijd malsoh blijven. De langwerpige vleeschkleurige
zaden, zijn goed om droog gebruikt te worden.

Honderd voor een. Mede zeer vroeg , en hoewel de peulen niet
lang zijn, draagt deze verscheidenheid zoo mild , dat zij den
naam verdient, welke men haar gegeven heeft. De peulen
blijven langen tijd malsch en eetbaar, leverende de gedroogde
gele zaden mede een goed voedsel op.
Hoewel wij niet gelooven , dat dit in ons vaderland het geval

is, zoo worden nogthans in Frankrijk en inzonderheid in jE'g^^

en de Indien eene soort van snijboonen gekweekt, waarvan wij

de byzonderhaden mede even zullen aanstippen.

Digitized by VjOOQIC

27S

■UiaBUOOR.

DoUehoê mnguiculaiut um.

Ook ¥^ma unguieuiata sati, wlpes. genoemd, ontleent haren
gedaditsnaam doUehoSy van 'het Grieksche woord doUehos^ lang,
wegeoa den langen kruipenden stengel van dit gewas, en vigna van
Bonnci» TiGsiA, uitlegger der werken van TiuoPHBJkSTi», terwijl
de» eenjarige laaiplant in 1780, uit de OosUlndièn naar Europa
werd orergebragt. Het is eene soort yan ranksnijboonen , doch
waarvan de schokken veel langer, dan van onze gewone snrj-
boonen ziin. In Praoenee noemt men dit gewas MangeUe en
Bamnette.

EGTTTttCHI SLOrGUBOOI.

Doüohos 4abü^ va,

Labiab^ aoahs. is een Arabtseh woord, en zoo als vbsliugius
wfl , van Laab a%eleid , dat een spel bij de Arabieren betee-
keat, omdat het volk met deze boonen speelde. Het is een
eeiyarige zaaiplant, in 1794 uit de Ooit-lndiën overgebragt,
met lange o|^eblazene zwaardvormige schokken, waarin lang-
werpig ronde, en weinig zamengedrukte zaden zijn.

b Egypte groeit volgens alpinus, een lablaby dat een boom-
gewas is, steeds groen blijft en den ouderdom van honderd
jam bereiken kan. De boonen van dit gewas zijn in breede
haauwen vervat, zwart of rood en eetbaar.

LAlfGSCHOEKIGB SLIUGEBBOOM.

DoUehas eesgutpedaüs u».

Niet zeer lange, smalle, vleezige schokken en uitmuntend om
groen te nuttigen.

De viGiA levert de navolgende soorten op:

figna giabra savi, Dolichoe hUeolua iacq. uit Noord- Ame-
rika, 1805.

'Vigna viOosa savi , uit Chili , 1800.

vQ^a caffang wlprs. DoUchos cafjang uu. DoUcftos scyia-
Os UT. Oost-Indie , 1793.

Vigna melanophtiialmus jacq. DoUchos unguétulatus tuoke ,
welke in ItaUé en het Zuiden van Fraiikri^k gekweekt wordt.

Digitized by VjOOQIC

294

De DoUehoê deze soorten :
Doüchos ügnosus un. nit de Oost-Indie, 177G.
Doüchos artieulaiUB laml uit 91 Domiogo, 1828.
Doüchos öiflonts lin. uit Oost-Indië, 177G.
Doüehou tmemit uir. Doüchos cyBnéricus Mourci, 1770.
De lablab deze ?erseheidenhedeD:

Met vioietkicurige , purperkieurige en wiUe èêoemcn , die sleelits
tot sieraad gekweekt worden.

Men zaait lieC zaad in April in potten dit^ welke men mei
glazen klokken dekt en in een broeibed plaatst « of in eeneo
wannen bak, welke planten yertolgens mei de kluit, in' bet
batst yan Mei f op eene zonnige warme plaats en in eene Ugte
▼oedzame aarde worden yerplant, doch naardien dit gewas zeer
geyoelig Toor de koude is , kan in ons vaderland de kweeking
yoor den yollen grond, niet yoor Jufi^' piadiis hebben, doch
wordende de zaden alsdan niet rijp» yoor het overige worden
zij op dezelfde wijze als de snifhoonen behandeld.

De snyhoonen welke gesneden, hetzij yersch of ingelegd ge-
nuttigd worden; de princessen^boooiien ^ die gekookt en met
boter en nootmuskaat worden yoorgediend ; en de atoxn*boonljes ,
hetzij op zich zelye gegeten, hetzij door ander yoedsel yermengd ,
zijn yersch gebruikt wordende , volgens lemeiuj een gezond en
aangenaam voedsel , hoewel de gedroogde boonen of zaden , op
verre na zoo gemakkelijk niet te verteren zijn en naar het zeggen
van DioscoMKs, voor onverteerbaar moeten worden gehouden.
Welligt hebben pttraoorab en andere oude wijsgeeren , daarom
het eten van boonen aan hunne leerlingen verboden, te meer,
daar hun zittend leven zulke spijzen In het minst voegde. Ver*
gelijk CICERO, de Dévinatione, Lib. I, o. 62, als komende in
uitwerking met de grooie^hoontn overeen.

De zamenstelling dezer zaden , is naar de analyse van binhof
als volgt:

Zetmeel 3d.94.

Zetmeelaohtige vezeL 11.07.

Legumine (caseïne) 2D.81.

Gom 19.37.

Eivritstof. IM.

Zoete eztraetiefstof. 3.41.

Vliezen 1M.

Water (Verdampt).

Zouten aitö.

lOOM.

Digitized by VjOOQIC

276

Waar BominNïAin.T's Mhaal ▼« foedinsBaeqQt? alentett , wordao
W dMlen witte booneo, in vóadiDgskraoht gelijk gesteld met
100 étém tarwe bloem. In de ▼oedingsachaal yan scHLOMmeaa
eo KK», welke naar de hoeveelheid stikstof, die de ondersehei-
deae voedingsmiddelen bij 100^ G gedroogd, beTatten, hun ge-
halte aan voedingsstof, huo voedend vermogen berekenden, ter-
wijl xij dat van de vrouwenmelk gelijk 100 stelden — wordt dat
van de snijboonen als 283 opgegeven.

Hti, geringe voedingsvermogen van deze vracht, schrijft libbw
aan de geringe hoeveelheid phosphorzore zoaten toe, welke in
de zaden der boonen vervat is, te meer, daar zij alle andere
plantaardige voediDgsstofFea m de hoeveelheid stikstof, welke zij
bevatten overtreffen, doch daar de anorganische bestanddeelen
der beenderen (de phosphorzore kalk en magnesia), in de peol-
zadeo ontbreken, stallen zij den honger zonder kracht mede te
deelen.

Met deze gevoelens komt dat van start overeen , die eveneens
aan de boonen weinig voedingskracht toeschrijft, niet te min
■Bcnn uit eene once van de zelve , 48 greinen zeer wit zetmeel
daarsCelde.

Men kan de snijboonen op verschillende wijzen voor het win-
tci|pebraik bewaren, wil men dezelve droegen, dan moeten zij
niet te jong zijn, zelfo zijn dezulke te verkiezen ,. waarvan de
haanwen reeds met zaden gevuld zijn ; deze nu werpt men , na
ze vooraf zoo behandeld te hébben , aÜsof men dezelve terstond
wOde nuttigen , in kokend water , waarin men dezelve vijf of ten
langste zes minuten blijven laat, hetwelk natuurlijk van de grootte
afhangt , vervolgens giet men ze op eene vergiettest en verkoelt ze '
schielijk door middel van koud water. Na dezelve goed te heb-
bn laten uitlekken, spreidt men ze op papier, op eene zeef of
op eene rietmat, in eenen oven of in eenig warm vertrek uit,
waar ten hoogste eene warmte van 50 graden , honderdgradig of
40 iBADMVB heerscht. Als dezelve droog zijn , doet men ze in
papieren en bewaart ze op eene drooge plaats. De op deze
wijle gedroogde groenten verliezen f tot ^ van hun gewigt.
Gedurende derzelver bereiding echter, welke gelijk aan die der
fenehe [groenten is , herkrijgen zij bijna de vorige zwaarte en
hebben ook alsdan den smatak van versche.

Eene andere wijze is: Men neemt versche snijboonen (onder
wdke benaming steeds bok de princessen of nukerboontjea be«
grepen worden) , bereidt dezelve toe en wascht ze af en legt de-
idve in eenen ketilsohen pot, met versoh , zoo mogelijk gefiltreerd.

Digitized by VjOOQIC

276

regenwater, waarin men een weinig keokenzoul kan doen, hoe-
wel hel geen vereischte is. Daar op giet men olijfolie , om door
die bedekking of olielaag er de lucht uit te houden , en iet deo
pot, waarin niet meer dan twee kooksels moeten gedaan wor-
den , op eene koele plaats. Het is vooral noodzakelijk Tersche
en ongekneusde boonen te nemen, en wel van de laatste die te
bekomen zijn , kunnende men op dezelfde wijze ook de tuinboo-
nen en artisjokken bewaren.

Ook kan men de snijboonen ia een koperen bekken doen, roet
2^ wigtjes suiker op het Ned. pond vruchten; deze suiker nu
wordt, door middel van een zacht vuur en gestadig roeren, ge-
heel opgelost y terwijl , zoo spoedig dit heeft plaats gehad , men
de boonen op een stuk papier op eene omgekeerde teems plaatst,
om dezelve zoo doende door middel van heete asch te doen droo-
gen, of zulks in eenen matig warmen oven bewerkstelligende.
Wanneer de vruchten nu geheel droog zijn , bewaart men dezelve
in papieren zakken , op eene plaats , welke aan geene vochtigheid
onderhevig is.

De gewone wijze van inleggen, met of zonder wijngaardbla-
deren , is te zeer bekend , om daarover hier in het breede uit
te wijden, hoewel gehen de yoNTicMv aanraadt y de snijboonen
eerst in kokend water te dompelen, ze daarna te laten afdruipen
en bekoelen , en alsdan de boonen bij lagen van I^ palm , waar-
tusschen telkens wijngaard blad eren , in het vat te doen , en dit
daarna met verzadigde pekel Ie vullen en door een steen zamen
te persen.

In de geneeskunde, maakt men van deze vrucht geen gebruik ,
doch volgens een scheikundig onderzoek van Prof. Schenk te
Munchen^ zoude de thans zooveel gerucht makende, revaienia
arabica van nu baart , uit het meel van Snijboonen en Turksoh
koren (Zea Mals) bestaan. De gele heldere en donkerbruine
deeltjes , waren de opperhuiden van boonen en Maïs , de grootere
mat glanzende deeltjes, van een kristalachtig aanzien, behooren
voor een gedeelte tol de zaden der boonen, voor het grootste
gedeelte evenwel tot die der Maïs, zijnde Dr. warton, teParys^
de ontdekker van de wezenlijke of gewaande kracht van dit
mengsel Ten tijde der overheersohing van napoleon, toen de
tabak zoo duur was, bezigde men gedroogde snijboonenblade-'
ren, in plaats daarvan, welke, hoewel geene smakelijke pijp
opleverende, nogthans in de behoefte konden voorzien.

Digitized by VjOOQIC

BOONENKBUID.

{Satureia, hortensis.)

Het Boanenkruid , ook Keule of Hof kam genaamd , heeft zöoeo
geslaclüsiiaafn Satureia ^ zoo als sommigen willen, van hei La-
tiJBSche woord Saturo^ dat verzadigen beCeekent, ontleend, aan-
gezien de Italianen , die het op brood gebruiken en daaraan een
▼efzadigend vermogen toeschrijven. Anderen willen dien naam,
fan wege de eigenschap der plant, van de Satyrs afgeleid heb-
ben, zeggende, onder anderen, aemlius macer deswege:
Mine at a satyrU merito satur^'a vocata ,
Qaod sint in venerem nUnis haeo animalia prona.
De Grieken noemen het thumbra van thuos ^ dat welrieken
unduidt, wegens de scherpe, niet onaangename geur van dit
gewas.

Deze eenjarige zaaiplant, welke uit de zuidelüke gedeelten
van Europa herkomstig is, en inzonderheid uit het Zuiden van
frankrifk eo Italië tot ons overgebragt werd , alhoewel voixxi-
■za en dioscoiudes beweren, dat dezelve overal op dorre on-
vruchtbare gronden in het wilde groeit , hetwelk ons nogthans geen-
zins aannemelijk voorkomt, te meer daar het in den tuin van
het hospitaal te AUengaard^ in Lapland^ hoewel met zorg ge-
kweekt, slecht tieren wil. Rdppiüs rangschikt het tot die gewas-
Mn, welke eene enkele uit één blad bestaande, onregelmatige
bloem vormen, en viervoudig ongedekt zaad voortbrengen. Hri-
■i5s plaatst het onder de wervelachtige planten, met vier on-
gedekte zaden. Rajds wederom onder de kruidachtige wervel-
achtige planten. Rivurus brengt het tot die planten terug, welke
eene onregelmatige eenbladige gebaarde en tevens gehelmde bloem
hebben, en waarvan de baard drievoudig gedeeld en de helm
g^plelen is , brengende vier onbedekte gladde zaadkorrels voort.
Decaroollb rangschikt het onder de Laöiées , en volgens uxkaeos
behoort het onder de Didynanda^ Gymnospermiaf met het navol-
gende geslachtkenmerk : De kelk is buisvormig en geribd; de
slippen van den bloemkrans zijn bijna gelijkvormig ; de meel-
draadjes staan van elkander verwijderd. De plant brengt uit
<len wortel eenen regten stengel , ter lengte van een tot een en een
halve voet voort , waaruit smalle , langwerpige bladeren voortko-
nien; de bloempjes ontspruiten in JulU uit de oksels der bla-
<)ereD, zgn eenigzios purperachtig wit, waarop een klein zwart-

Digitized by VjOOQIC

5»

278

achtig zaad volgt, hebbeode de geheele plant eenen seer aange-
Damen speoerijachtigen reuk* ^

Het in onze tuinen gekweekte boonenkruid , is veel kleiner ,
als dat, hetwelk m het wilde groeit en bereikt ongeveer de hoogte
van twee palmen, zelfs is het laatste, volgens matthio^s wran-
ger van smaak en sterker van reuk , en dus voor het keukeo-
gebmik minder geschikt Deze plant wordt in Maart of April
of gelijk schrijver doet , wanneer de groote bomen beginnen Ie
bloeijen, in eenen lossen, niet te vetten grond, hetzij in rfjen^
hetzij los uit de hand, door zaad voortgekweekt , terwijl wan-
neer de standplaats zonn^ is , het zaad een overvloedig gewaA
zal opleveren , dat buiten het rein houden niet de minste moeite
meer oplevert. l.aat men het gewas aan zich zelven over, dan
zaait het zich jaarlijks op nieuw en heeft men alsdan slechts de
overtollige planten weg te nemen.

Ten einde goed zaad te winnen, snijde men de stengels af,
even voor dat het zaad de volkomene rijpheid erlangd heeft , welke
stengels men alsdan op eene warme plaats droegen laat , terwijl
wènneer het zaad in de hulsels bewaard wordt , het vier of v^f
jaren het ontkiemingsvermogen behoudt.

Eene tweede soort en welke eveneens tot het keukengebruik ^
dient, is het harde ook bergachtige of winter boonenkruid (Sa*
(areia montana of perennis) genaamd , dat hoewel kleiner en
houtachtiger, voor het ovei*ige vrij wel hiet het eerste overeen-
komt en uit dezelfde streken, inzonderheid van de bergachtige
plaatsen herkomstig is.

Dit overblijvende gewas , dat eene zachte winterkoude zeer wel
verduren kan , wordt in de lente door uitloopörs of stekken voori»
gekweekt, welke bij eene matige vochtigheid schielijk wortelen,
doch het zaad van deze soort blijft niet langer dan twee jaren goed.
De bladeren van dit kruid ^ worden versch bij de groote bon-
nen toegevoegd , om dezelve daardoor eenen aangenamen smaak te
verschaffen of in soepen en saussen gebezigd, zijnde de blade-
ren van de laatste soort scherper van smaak. Men kan het boo-
nenkruid ook tot wintergebruik droegen, doch de hiervoor be-
stemde planten moeten dan, voor dat zij hare volkomene was-
dom bereikt hebben, worden uitgetrokken en in eene drooge
warme plaats worden opgehangen. Simon paüu zegt; dat men
hetzelve voor eene specerij hield , eer men' het gebruik der peper
kende en er zich als zoodanig van bediende , waarom hetzelve fai
bet Duitsch ook nog p/é^er^flt^ genoemd wordt Hoewel het vrocf*
ger in de geneeskunde gebruikt werd , zoo wordt het thans even-
wel als zoodanig niet meer gebezigd.

Digitized by VjOOQIC

BOüSSmOAÜLTlA BASELLOlbES.

Bm pliot onllMDt haren getUehtsnaani BouistngauÜla , ?an
Ac MWBSDroAüLT « terwijl de foortoaain Baseiioid^ aendddt ,
dit (fe bladeren ran dit gewas , met die der Malabaarsche tp^
mie oTereaDkomeo. De BousHngauiUa welke tot bet geim
étt ckénopodies behoort ^ en volgens "den Hoogteeraar mormb
kbék^ tot é% büsellacèeê ^ werd eerst voorkorte jaren (1812) uil
hn en wel mi Loxa^ nabij Qii//(7 ingevoerd ^ waar dexelve volgeiis
^BMonden Hoogleeraar, (die wel de vriendelijkheid beeft wil-
hi Wbben , ons zijne verhandeling over dexe plant toetezenden),
op Moe hoogte van 1,060 roeden boven de oppervlakte van de
MC groeit 9 dezelve wordt in het wilde op het eiland Charim
6tl^agüs nabij Buenos-Ayrcê gevonden , terwijl men dit ge-
wit in velt streken van Amerika en wel inzonderheid te Uü'
MM, als eene mildgevende en gezonde moesgroente verbouwt,
«k ons wordt hetzelve als eene dubbele moesgroente aanbe-
viltt, daar de bladeren die der spinazie en postelein konden
vinrangen , en de knolvormige wortel vaijf den aardappel hi om-
^ en smaak, zoude overtreffen.

HJe wortel van deze vaste plant is knolvormig, dik, berei-
knde niet xelden den omvang van een manshoofd en meer, onre-
Sdmatig bedekt, door onvolmaakte knollen en vezelwortehjes.
D«e knol is van buiten grijs, of bruinachtig, door eene dunne
idiil omgeven eo kan gemakkelijk door den nagel van het vleeseh
Wden afgescheiden, dat wit, zonder reuk, papachtig van aard
« flaanw van smaak is, en in den mond smelt, terwijl dese
knotten niei telden eene verbazende grootte erlangen , en binnen
^ tijdsverloop van een jaar, acht of tien malen in omvang
vioMn, en zestig tot meer stengels kunnen uitschieten.

De stengels zijn kruidig, van de regter naar de linker zijde
■ligerende, teeder en groen bruin van kleur, op eene zekere
boogte in dikte toenemende, zoo als bijna alle slinger planten,
«o slingert zieh om staken of tosschen rijshoot; bij warm
f^ienaefatig weder , zeer spoedig opgroeijende , en alsdan eene
boogie van drie tot vier ellen bereikende, terwijl er uit den
*te, eene oneindige menigte zijseheuten voortkomen, die in
^«tcn'töd eene groote oppervlakte met hun groen bedekken.

De bladeren zijn talrijk, groot, dik van weefsel, bUnkend
*• d» boven zijde, en zeer breekbaar.

Digitized by VjOOQIC

'y-w 'j <L *>, ^^' T jw

280

Zij staan afwisselend op den stam, en het is bijna [altijd 'tos-
schen de bladerschachten , dat de nieuwe scheuten te voorschijn
komen. De bladeren worden somwijlen 12 duimen lang en acht
tot tien breed, de bladranken zijn golvend en ligt puntachtig.

De uiteinden der ranken bekleeden zich met trossen welrie-
kende bloemen, die klein rooskleurig of groen zijn, waarop
eene ronde vrucht met glad en klein zaad volgt.

Deze overblijvende plant, kan door de knollen en door het
zaad vermenigvuldigd worden , en naardien de eerste wrjze het
voordeeligste is , wegens den spoedigeren groei der planten , zoo
wordt deze het meest gebezigd. Het gewas behoeft eenen goed
bemesten, diep omgespitten grond en eenen ztfi(fe^i(ren beschutten
stand , tegen een staketsel of losse staken , om daartegen opge-
leid en aangebonden te kunnen worden. De knollen hetzij in
huD geheel of slechts een gedeelte daarvan, worden in het
laatst van Maart of in het begin van Aprü op eene diepte van
twee duimen , en tegen eenen muur op eenen onderlingen a&tand^,
van eene el uitgepoot, waarna men slechts zorg draagt, de
plant gedurende den groeitijd, niet te droog te houden , ter-
wijl wanneer het gewas goed is, het alsdan bruikbare bladeren
van Jun^i tot October geeft, die evenwel niet alle te gelijk van
den stengel worden geplukt, om den groei niet te zeer te hin-
deren, en waarom het best is deze om het derde weg te nemen, zul-
lende het gewas ook alsdan nog eenen overvloedigen oogst opleveren.
In October of November of dan wanneer het begint te vriezen ,
neemt men de wortels uit den grond. Van de aarde ontdaan,
doet men. dezelve in bloempotten en bewaart ze aldus met de
noodige voorzorg in eenen kelder, waarnamen in de ^/6, de
bollen verdeeld en weder uitplanU De Boogleeraar morren , had
de bollen evenwel gedurende den winter van 1848 tot 1849 in
den vollen grond overgehouden , hoewel hij dit ab geene maat-
staf aanbeveelt Wanneer men in April de wortels in eene warme
kamer overbrengt, zullen zij weldra nieuwe scheuten voortbren-
gen, en waarom men vrijelijk het gunstig saisoen kan afwach-
ten voor en aleer de bollen in den vollen grond over te bren-
gen. Het aanaarden der plant heeft naardien de verdienste niet
in de zwaardere wortels gelegen is , geene goede uitkomsten op-
geleverd.

De bladeren die teeder , vetachtig en zeer vleezig zijn , kunnen
in plaats van de spinazie en postelein gebezigd worden. Fijn
gehakt en op de wijze als spinazie bereid, hebben zij zoo men
zegt, eenen zeer lekkeren smaak, en zijn van eene uitmuntende,

Digitized by VjOOQIC

.281

adhoone groene klear. Ook als postelein io de soep gebruikt,
is dexe plaDt zeer voordeelig , doch alsdan doet men het best de
jonge bladen te plukken.

Niet zoo gunstig is de uitslag aangaande het keuken gebruik ,
der wortels of knollen.

Wanneer men de wortels kookt, die in een kwartier uur gaar
zijn en er alsdan op drukt , scheiden zij zich van elkander ,
ZMfeder evenwel te breken, zoo als meelige aardappelen zulks
doen, lerwrjly wanneer men de gekookte bollen in schijven
snijdt, deze denzelfden vorm behouden, zonder eenigzins te ver-
kmimden. Door het microscoop beschouwd , is de knol geheel
met eene slrjmachtige zellstandigheid gevuld , welke de verkorre*
ling van het vleesch schijnt tegen te gaan , en wel zoodanig , dat
men eene schijf geheel kan uitrekken. Eene langere koking dan
wij opgegeven hebben doet den knol niet in weekheid winnen,
en het water waarin denzelven gekookt wordt , erlangt eene nog
▼eel kleverige en meer slijraachtige hoedanigheid dan dat , waar-
in de wortels der Maluwe of het zaad der /'j;y^'2^m gekookt wer-
den, terwijl het vleesch dier knollen, voor het overige als met
iMMitaclitige vezelen doorweven is, en waarom wij niet willen
gelooven , zegt Dr. MksAT , dat de knollen der BoussingaulUa
ooU een aangenaam voedsel zullen opleveren, hoewel wij gaarne
erkennen dat zij voedzaam zullen zijn , en welligt een uitmun-
tend veevoeder verschaffen. In het huishoudelijk gebruik zoude
deze plant bij nadere proefnemingen welligt belangrijk kunnen
worden.

Het slijmachtige water toch , dat door de koking dier knollen
verkregen wordt , zoude dat kunnen vervangen , hetwelk door de
wortels der Maluwe van het lijnzaad of van de zaden der Kwu-
vruchten verkregen wordt. Men zoude het bij wijze van stijfsel
voor het linnen kunnen bezigen , of om er mede dat gene zamen
te hechten, wat aan de buitenlucht is blootgesteld, daar het
zich niet gemakkelijk oplost, leverende de gekookte knol inder-
daad een voortreffelijk papsel op.

Het vezelachtige gedeelte van den gekookten knol , zoude welligt
lot het vervaardigen van (lapier geschikt zijn, en mogelijk zelfs
tot het vervaardigen van kleedingstukken kunnen gebezigd wor-
den, wijders kan men hierover nazien: Journal (TAgricuUure
pratique , enz. ^me année Maart en April 1850 , Bulletin des
sianees de la société d'agriculture , afieo. Junif 1849.

Digitized by VjOOQIC

BUVOET.

(Artemma vtdgaria.)

Over dea Latijnsphen oaamsoorsproog van den B(fooet^ ookge-
meene Aalst of SL Janskruid genaamd v zullen wij niet spreken
naardien het bij de behandeling van den Aise/H is opgegeven en
waarnaar wij den lezer das verwijzen.

Wat de Nederdaitsche benammg BHüoei evenwei betreft, zoo
beweert hochstetter, dat deze daaraan ontleend is^ omdat men
eertijds geloofde, dat iemand die verre reizen te voet doen moest,
' zich tegen vermoeidheid vrijwaarde , wanneer hij van dete plant
in de schoenen gelegd » voorzien was. Aannemelijker komt ons
nogthans het gevoelen van den Hoogleeraar horren voor, die wil
dat het èffvoei heet, omdat het langs.de wegen groeit, en het
das als het ware bij den voet is. Te Luik noemt men in het al-
gemeen dit gewas de katoenplant^ omdat het eene katoenaoh-
ttge stoffe in zich bevat , waarvan de landbewoners zich in plaats
van tonder bedienen, terwijl de kinderen van de witte vezelen
bindgaren draaijen , dat het katoenen garen zeer nabij komt Som*
migen pluizen de drooge bladeren in den winter uit, ten eindeer
eene soort van watten van te vervaardigen , en welke dan die*
nen, om er de pijp bij aan te steken, even als de ArabieT&^
zich op dezelfde wijze van de Artemisia odoraUssima^ bedienen.

Decandolle heeft het onder de Composées gerangschikt en vol-
gens het stelsel van linnaeüs, behoort dit gewas tot de Synge^
nesia, Superflua^ met het navolgende geslachtkenmerk : Het
omwindsel eirond of rondachtig , overeenliggend. De bloempjes
aUe buisvormig , vijftandig in het midden , in den straal minder
in getal , slank en gaaf. De zaden naakt. De vruchtbodem naakt
of behaard.

Deze vaste plant welke inheemsch is, wordt in ons Vader-
land^ volgens VAN der trappen in Gelderland en in het sticht
van UtreciUy bij Naarden^ Bussum^ Hilversum^ Laren en Blarir
oum gevonden, [n het land van Axü en elders in Zeeland \ in groote
menigte als ook veel in de omstreken van Haarlem^ terwijl ^
verscheidenheid welke kleiner en bleeker is, met eenen groenen
stengel, breeder bladeren en stomper slippen, naar van BAixte
Usse^ tasschen Haarlem en *sHaget op sohaduwaohtige groo-
den gevonden wordt.

Digitized by VjOOQIC

983

Obmck foBd dit gewas in CMna en mi ibdhb Teridaarty dal
het aldaar een aUergemeenal gewas is , dat aan aUe wegen en
stratoo groeit , ofechoon bet nogthans in de Japansche planten-
vercametiog van TBa5BEi6 niet Toorkorot Rokphios zegt: dat
(fit gewas hetzelfde is , hetwelk in de Oost-Indien , ook in het
roode eo witte wordt aangetroffen. Bdeiiaicn (j.), houdt dece
plant voor het bestanddeel ^etMoxa^ dooh erkent tevens , dat de
albeekliDg welke plukehxt daarvan gegeven beeft, aanmerkelijk
Tao ooze miandêche Bijüoet verschilde , terwijl het met moeite
n» zoo als MAnrnis mededeeld, dat dit gewas in Lapland voort-
Sekweekt wordt

Ds £l(f'we/ heeft eenenvezeUgen wortel, regtstandi^, geslaafde,
nwdaehdge , van boven eenigzins hoekige , onbehaarde of som-
*9dB eenigzins viltige stengels. Afwisselend staande, gestoelde,
nndeelig-ingesneden, van onderen viltige, van boven onbebaarde,
<lanker groene bladeren, met lanoetvormige , een weinig getande ,
^■iB^sÜppen, de bloembladeren onverdeeld, lijn-lancetvormig. De
bi^ ongesteelde bloempjcby welke met die van den AUem overeen
^||>Mi en in Augustus onthnken, zijn meestal naar de eene
^S^riS^y en stellen eene eindelingsche , regtstandige , wijde
ptóia daar.

^ gewas dat trouwens weinig in onze moestuinen gekweekt
wordt, weOigt om het scbaarsche gebruik, dat men er in de keu-
ken van maakt , of omdat de wortels zich verre onder den grond
verspreiden , en het daardoor eindelijk een moeijelijk te verdel-
gen onkruid wordt, tiert het best in eenen goeden zandigen grond
^ opene standplaats. De voortkweeking geschiedt door bet sobeu*
feo der plant in AprÜ^ welke men alsdan op eenen voet afstand
vaa eikanderen plaatst, waarna men later de blóeijende topein-
^ tot het gebruik afenijdt.

Zoo wel dezen , als de verscheidenheid met smalle bladeren , be-
^Sl men tot mlsel van gebradene ganzen en eenden en wel de
^"m^e topeinden en bladeren, welke alsdan aan het gevo-
gelte eenen geurigen smaak geven , deze daardoor malscher doen
^eo gemakkelijker te verteren, en waarom de Duitsohers de
%o«t ook GënsekratU noemen. De wortel van deze plant , die
^eie« als krampstillend en stondendrijvend middel bekend en
^ gebruik was 9 is onlangs zegt van db water , door buroach
^eder oit de vergetelheid teruggeroepen , die denzelven als een
^ heilzaam middel tegen de vallende ziekte heeft aangeraden,
^ teeeostelling van den Amsterdamschen Geneesheer thusse» ,
^ eene waarschuvMg ieget^ het gebruik der Artemisia in val-

Digitized by VjOOQIC

284

imde ziekte heeft in het licht gegeveo. Bssz en elibson hebben
ODS de bestanddeelen van den bijvoet doen kennen , in het naeerge-
melde werk Tan sobernhbih opgeaomeu. De vezelwortels inrelke
het werkzaamste schijnen te zijn , moeten in het voorjaar , vóór
het uitkomen der bladeren^ of in de maand October verzameld
worden, zij moeten van alle aardachtige deelen gezuiverd ^ bij
eene matige warmte spoedig en zorgvuldig gedroogd ^ en in wel
geslotene flesschen bewaard worden ; men dient ze telken jare op
nieuw te verzamelen , en de oude als minder werkzaam w^ te
werpen.

De Hoogleeraar suBSHAN, heeft de Artemisia zeer nuttig bevon-
den in een geval van hevigen hik^ welke door hevige geoioeds-
aandoeningen was veroorzaakt en waartegen reeds een aantal
geneesmiddelen te vergeefoch gebruikt waren. Zie hierover d. t.
VAN DBS PLAHT y Ditsert Inaugur. de Artemisia,

Als standendrÜDend middel is het door den Hoogleeraar wol-
TBBBEEK meermalen met vrucht gebruikt* wordende het in Dene*
marken, in hetzelfde geval als huismiddel gebezigd, terwijl de
Chinezen het tegen de hysterische toevallen aanwenden. Ook als
een zeer goed koortsverdrffvend middel is h^t afkooksel der ge-
droogde, of het uitgeperste sap der versohe plant, door wotzbb
en VAH DE WATBB beprocfd.

Volgens MATTüSKA, KEBNBR, j. BOBMAim CU anderen, bereiden
de Chinezen uit deze plant hunne MoxtCe^ dewelke wollige popjes
zijn, en die zij verkrijgen door de steelente kneuzen en tossdien
de handen te wrrfven, terwijl zij de houtaohtige vezelen weg;wer-
pen, er bijna mede handelende, zoo als men bij ons het vlas
bereidL KXmpfer evenwel zegt, dat zij het uit de bladeren,
welke voor het opkomen der zon geplukt en in de schaduw ge-
droogd zijn, vervaardigen. Deze zeer ontvlambare popjes, be-
zigen zij ter branding van de pijnlijke plaatsen, bij jichtige of
podagreuse mensohen.

Anderen beweren, dat de Moxa uit de Artemisia cMnensis
bereid wordt. Zie willdbnow, Spec. Plant, Limdlet over de

Moxa^ HDBRAT AppOT^

In Perste kookt men van het zaad eene] gelei, die zij alsdan
in kwaadaardige ziekten bezigen.

In Zuseden bezigt men den B(fooet tot het brouwen van bier.
Mijn vad^ vermeent, zoo als hij in HEBHBSTaoT's Technologie
opgeeft, dat deze plant ook ter salpeterbereiding dienstig is.

Nebbskn prijst het voor de groene bemesting aan , HumriES ea
SPEKH6EL als een geschikt voedsel voor de schapen.

Digitized by VjOOQIC

C H A L o T

(AlUum ascalomeum)

De Cbalot onüeent haren toortsnaam ascaionieum of oèeaüh
«Éw, ?ao de oude stad Asealon van waar dezelve even aU
oil Palestina en iiet Ooiien overgevoerd werd, hebbende vol-
geus BicEiujiii Beylrdge zur gesch. der erfMd. himklohst
tolTe aldaar in hel wild groeijende gevonden* Decaroolu
braogt deze plant onder de Uüaeéet en LmifABüs heeft dit ge-
was onder de Hexandria^ MonogyrUa gerangschikt, met het
oafolgende^eslaehlkenmerk: Zij bloeit aan het emde der sten-
gels , schermvormig ; de bloemsohede is tweekleppig en veel-
Uoemig; de bloemkrans is «esdeeüg en de stempel enkelvoudig;
het zaaddoosje is driekantig, na het openbersten der klepjes
eeoe draadvormige spil achterlatende.

Deze overblijvende plant beeft langwerpige bolletjes, welke
io ktof én smaak én kracht veel met de kleine ajuin overeen-
komen. Uit de holle stengels komen de bloemen boswijze voort,
(hoewel HDirrmG in zijne Beëehsrycing der aardgewatsen ten
<we^ beweert, dat de AUtum-wotS^xk nimmer bloemen voort-
hteogen), en op welke bloemen eene bijna ronde vrucht volgt.
De chalot bemint eenen vmchtbaren , niet nieuw bemesten zan-
%o grond en eene warme opene standplaats, hoewel zij de
ZAdüe winterkoude, zeer wel verduren kan. Daar het zaad
^ ons Vaderland niet tot rijpheid komt, worden de chalot*
^t door jonge bolletjes of klisters voortgekweekt , die in
f^tnuaij en Maart hetzij b rijen , hetzij tot randen op eenen
ouderlingen afstand van drie tot vier duim gelegd worden. Schrij-
^ kweekt deze vrucht altijd in rijen op die bedden, welke
▼oor den koolbouw bestemd zijn, omdat wanneer dit laatste
gewas b^int te spreiden de inoogsting der chalotten reeds heeft
Pluto gehad en deze zoo doende als het ware zonder opoffering
▼M» grond kunnen gekweekt worden.

^e der eerste verets'chten bij de voortkweeking is , dat de
Rolletjes niet te diep gelegd, en met weinig aarde gedekt wor-
^1 daar zij anders gevaar zouden loopen te rotten, terwylhet
^el aan te raden is, de wortels bij aanhoudend vochtig weder
•^ weinig van de aarde te ontdoen , inzonderheid tegen den
^jd, dat de bolletjes beginnen te rijpen.

Digitized by VjOOQIC

286

In het laatst van Mei of in het begin van Junij\ kan men
dezelve reeds tot keuken gebruik bezigen, doch de algemeene
inoogsting heeft eerst dan plaats, wanneer het loof verdord is,
hetwelk gewoonlijk in het laatst van Ju^' of in het begin van
Augustus plaats heeft , -waarna de bollen uitgegraven en op eene
zonnige plaats een paar dagen opgehangen worden, om vervolgens
droog en vorstvrij voor het gebruik te worden bewaard , zul-
lende eene te spoedige berging dezelve doen rotten. Ook kan
men de jonge bolle^es in den herfst leggen , terwijl wanneer de
winter niet zeer streng is, zij zeer vroeg in het voorjaar nedê
voor het gebruik geschikt zuilen zijn. %

Velen wanen dat men de dikste bollen ter vóortkweeking be-
zigen moet y doch dit is geheel verkeerd , dewijl de danste eo
langste klisters , de beste en menigvuldigste bollen opleveren.
Eveneens wachte men zich van deze bollen te bezigen , die bel
zq reeds ontspruiten of wortel geschoten hebben , daar het
ons bij ondervinding gebleken is , dat dezulken later kwijnen en
sterven, zonder een nieuw gewas te hebben voortgebragU

Zware kleigronden kan men ook ter vóortkweeking van dit
gewas geschikt maken , door dezelve met de noodige hoeveelheid
zand te vermengen , dat aan de verwachting zeer goed voldoen zaL
VoiioRiN is van oordeel, dat de chalons^ hun aanwezen aao
eene betere kweeking en meer geschikten grond te danken heb*
ben en dus als geene bestaande verscheidenheid kunnen worden
aangemerkt Hiermede nogthans kunnen wij ons niet vereeoigeo
daar en het loof en de vrucht zelve bij ons die verscheidenheid
wettigen, tenzij men wil aannemen, dat de meer ontwikkelde
en tot hoogere volkomenheid opgevoerde chalot , ook later cMe
eigenschappen behoudt, doch bij meerdere volmaking moest dao
ook daarbij de smaak winnen, dat evenwel met betrekking vao
de chalot en chaion juist het tegenovergestelde is , als zijnde de
eerste veel ^ner en krachtiger dan de laatste.

In den handel worden als bestaande verscheidenhedeo door
TisCHiNGEB CO BAA6E, beide te E^fkrt opgegeven.
De groote Deensche chalot.
De nieuwe Russische chaloL
Deze laatste wordt ook van lersey geoaamd en onderscheidt zich zeer
kennelijk, door de bleek groene kleur der bladeren. 2ij 10
veel vroeger dan de gewone, maar kan niet lang doren. 21)
is vntj algemeen in het Noorden verspreid , en volgens hkinos
is zy in Schotland^ onder den naam van Russische cfaakiC
bekend. De kweeking er van, is aan de gewone geiök ao

Digitized by VjOOQIC

287

kao mede door laad plaats hebboi, wdke planCeo beddfde

jst^i ^ ▼rij groote klisten Toortbrengeo.
Vao jUm^^ door den Heer Hourroa db la BiLLAEDdns te Atenpon

io dflD handel gebragt. Het blad aan de voorgaande gelijk ,

maar de boUen welke zich ?eel langzamer ontwikkelen, be-

raken eenen aanzienlijken omvang , zoo dat deze voor de groot-

ite mag gehouden worden, doch dezelve schiet spoedig.
BoÊie ckahif vao den Heer coüiTOis-GBaAiU), die men een ge-

ktii jaar bewaren kan, zooder dat dezelve voos wordt.

Ovir de zameostelling en kracht der obalotteo zullen wij niet
t^rekn, ais komeode met die der u^fen overeen, en waarover
wg daar ter^ plaatse, in het breede hebben nitgewijd.

De duüotten worden loo wel versoh , bij salade als in saussen,
ragnils en gebraad gebezigd, en door velen als eene zeer sma-
kc^e spyze besehoawd en verdienen wegens bare goede eigen*
whifpen, aanbevolen te worden y stemmende te dezen opzigte
geiied met mQneo Viukt io, wanneer bij zegt: laten voortaan
prei, bieskwky efaaiotten, tuinkers, waterkers enz. beurtelings
CD dagefijks in grooten overvloed, onder uwe een weinig hartig
fBeotene spijzen vermengd worden* drinkt daarop eene teug
ioed oud bier, houdt daarmede aan, en uwe gestellen zullen
verwarmd, en uwe denkvermogens verbeterd worden.

De menseh is een wandelende disteleerketel, waaruit voorze-
ker geen geest getrokken kan worden, zoo men er niets dan
water ingiet.

ALt^^^

Digitized by VjOOQIC

CHAMPIGNON.

(Agaricus eduUs.)

De Champignon^ ook Kampemoeffe of Paddestoel eo wegens
hare vergiftige eigenschappen, niet ten onregte duivelsbrood
genaamd, behoort tot het geslacht der ftingi of zwammen y welke
dezulke zijot die geen loof, maar wel verschillende gedaanten
hebben , vleezig , lederachtig , of vliezig zijn , en meestal met
struikjes, of stammetjes (stipjes) en een hoed (pileus), io de
gedaante van eenen regenscherm zijn voorzien , terwijl zich de
zaden in de ondervlakte des hoeds bevinden. ToüRHEFoaT noemt
het hoofddragende gewassen en volgens bobrbaavb, zijn de eigen-
lijke kenteekens deze: De wortel teeder, week, en vele malen
schaars aanwezig; de steel ligt, glad en sponsieus. Het ronde
hoedje is in de rondte uitgebreid , van boven effen en met eene
huid overdekt, van onderen met blaadjes voorzien, staande het
hoofdje op het spitse der steel, een menigte klein zaad in zich
bevattende, hetwelk door uitdrooging of door den wind neder-
valt en alzoo het gewas voortkweekt, zijnde de plant op zich
zelve beschouwd, droog en ligt breekbaar. Men wil de La-
tijnsche benaming fungus van funus^ een lijk afgeleid hebben,
naar dien vele champignon*s van eenen zeer vergiftigen aard zijn,
en waarmede q^usiüs zich volkomen vereenigt. De vroegere
dichters noemden de paddestoelen kinderen der aarde ^ omdat
haren oorsprong in het geheim ligt, vindende men dit gevoelen
nog bij cicsao, In zijnen hn^i d^a^n Atticus bevestigd. Pori»bteiD8
heeft ze met den naam van goden kinderen bestempeld, ook
op het geheimzinnige der voortkweeking doelende. De Grieken
noemen dit gewas mukys^ dat zoo veel als degenplaai betee-
kent, terwijl de soortsnaam agaricum^ waarmede linkasus de
onderhavige eetbare bestempelde, van het Grieksche agaricon
afgeleid is, waardoor eene onschadelijke champignon wordt
aangeduid. De naam champignon , in het IlaHaansch campinioni
en in het Vlaamsch kampemoeO'e^ komt zonder twijfel van het
woord campus^ een open veld, af, omdat men dezelve aldaar
bet meeste aantreft. Om dezelfde reden geven de Italianen aan
de paddestoelen, den naam vanpradeili^ van praium^ eene weide.

Liif haeus rangschikt dit gewas onder de Cryptogamia , of gC'
hei/n telende^ zijnde dezulken welker geslachtsdeelen voor onze

Digitized by VjOOQIC

289

oogen wriwrysu zifn en de zamenstelliiis daarvan mei de. overige
YersduHn, iussku noemt haar acotüUdones (zaadkwabbeloozen)
oodal de kiem (embryo) daarvan beroofd is. Neckki heeft haar
deo oacm van agmi (van voorttelingsvrerktaigen beroofd),
gegeYeo, wegens het moeijelijk onderkennen daarvan bij dit ge- '
was, welke benaming ook door rigbaud » Hoogleeraar in de kruid-
koude VtParÜi^ aangenomen is. Dbcaitdolli noemt de fungi^
eetkrares (eelvormigen) , terwijl eindelijk urdlbt , een beroemd
EbS*'^ kniidkondige , aan dit gewas den naam aerogeniü^ toe-
KCfoegd heeft. ,

Hoewel de Paddestoelen bijna op alle plaatsen, in tainen,
weidelanden 9 kelders en op mesthoopen enz. groeijen* zoo zelfs
^ geene klasse uit het plantenrijk , meer uitgestrekt en over
deo aardbol verspreid is dan deze; zoo wordt evenwel de eet-
^ dimnpignon (agaricos edniis), opzettelijk voor het gebruik
Toortgekweekt. Zi) is eene ronde verscheidenheid, van boven
«en weinig afgeplat, met eenen korten dikken steel; de ran-
do van den hoed zijn, pas verschijnende, aan den voet ge-
bMhl, doch scheuren zich daar van opgroeijende , los, en hier»
<^r vertoont zich de boord van den hoed als met franjes om-
KKNnd. Eenige gedeelten blijven aan den voet gehecht ; de opper-
vf^ van den hoed is nooit geheel glad ; de kleur is wit, min of
meer vuil wit naar het middelpunt, en somtijds grijs of grijs-
^ciiligniod. Zij is bedekt met een vliesje, dat gemakkelijk kan
wordeD a%escheiden ; het benedenste gedeelte is bezet met blad-
^^|)% zeer donne aanhangsels, die als de champignon jong is,
^1 naderhand roMkleurig en eindelijk zwart worden, terwijl
vaaoeer zij deze laatste kleur aannemen , gevaarlijk zijn en niet
S^^d moeten worden. Volgens gybuh doen een onaangenaam
*ü|erlijk aanzien , eene donker blaauwe , zwarte , groene of af-
^'iMlende kleur, niets goeds vermoeden. Wanneer de chainpig-
^r bovendien eenen bedorven reuk heeft , en volgens mxautz met
^^ der rammenas overeenkomt of spoedig tot bederf overgaat ;
waaneer zij zeer kleverig en taai is , of eenen hollen steel heeft ,
^ beeft men echter met eenige uitzonderingen, gegronde re-
<iCBeQ, om zich voor derzelver gebruik te wachten, van welke
^^dijke eigenschappen reeds dioscorwbs , ruwius en andere
^^ schrijvers hebben gewag gemaakt.
J^ Bohanen en Sicüië evenwel, eet men alle paddestoelen en
^ SfeUxert maken van de meeste gebruik, welker steelen men
^ttt vindt, die daarcotegeo verwerpende, welke eenen hotten
«>aeel hebbcBu

Digitized by VjOOQIC

290

In Neder-Lausitz gebruikt men eene soort van paddestoelen
(Liebritzen) zonder nadeel, die op vele andere plaatsen vergiftig
zijn , even eens als de Russen , die paddestoelen nuttigen , welke
wij voor de meest vergiftige houden , en hen slechts in eene soort
van bedwelming brengen , zoo als de agaricus piperitis of ge-
peperde kampernoelje en de agaricus muscarius of vliegen-doo-
dende champignon , makende volgens langsdorp , de Aziatische
Russen veel gebruik van de muchomorèe^ waarvan zij drooge
pillen vervaardigen, die in uitwerking den sterken drank evenaren»
zijnde , volgens lefevree , het getal der verschillende in Rusland
gebezigde paddestoelen niet minder dan drie én dertig. Volgens
REAUTz onthoudt men zich in vele streken van Duilschland en bijna
in geheel Frankrijk , van de agaricus lepiota polymices , welke
daarentegen in Weenen zeer gezocht is , en nogthans door bulliard
voor zeer vergiftig wórdt gehouden. De dolelus cirdnatuSy die
in de omstreken van Weenen veel gegeten wordt, neemt in het
najaar vergiftige eigenschappen aan. De clavaires zijn in hunne
jeugd zeer gezond, doch worden later taai en onaangenaam,
even eens als de agaricus laclifluus deliciosus , die jong zijnde
een der smakeüjkste champignons is, later smakeloos eo scha-
delijk wordt , zelfs heeft de gewone champignon (agaricus oam-
pestris), wanneer zij op wilgenboomen groeit, eenen bitteren
smaak. In Ilalie wederom worden alle soorten van de agaricus
laclifluus bij ondervinding voor schadelijk gehouden. Men heeft
zelfs opgemerkt , dat de schadelijke invloed der champignons ver-
mindert, naarmate de warmte afneemt, zoo dal eene soort op
de eene plaats vergiftig kan zijn, terwijl zij in eene koudere
luchtstreek onschadelijk is.

Uit deze opgaven schijnt men dus voor zeker te mogen aan-
nemen ; dat de eetbare paddestoelen hare schadende hoedanigheid
niet oorspronkelijk bezitten , maar dezelve zoo van den aard des
gronds, als door daarop lang te blijven staan, verkrijgen, zijnde
ook dit laatste de oorzaak , dat zij zwartachtig , blaauw of rood
worden.

De gekweekte champignon , bereikt hare hoogst mogelijke vol-
komenheid , wanneer haren omvang die van eene okkernoot niet
te boven gaat; wanneer de hoed eene regenschermachtige, ge-
daante aanneemt, verliest de plant in waarde en moet reeds ais
gevaarlijk beschouwd worden. Als eenen vrij zekeren regel mag
men aannemen ^ dat de onschadelijke paddestoelen , in reuk met
de kervel^ versek meel van billere amandelen of met die der
NoiseUe roos overeenkomen, en eenen noch laffen, noch scherpen ,

Digitized by VjOOQIC

291

Doch lanoDlrekkenden smaak hebben. Zij , die eeoFoudig be-
werkta%d zijo , eene drooge opperrtakte hebben ^ jran eene Tasie ,
■iet rodiebttge zelfstandigheid zijn , en eenen roze nrooden» wijn-
rooden ét noletklearigen tint bezitten , zijn als eetbaar te besobou-
wea Ook wanneer de dieren er van nuttigen , kan men zeker van
iMre ooschadelijkheid wezen, eveneens als zij voor broikbaar
mogen worden gehouden, die op opene plaatsen in heide gron-
dco 60 weide- of braaklanden groeijen , zeggende reeds horatius
tedeien opzigte:

Pratenaibus optima fungis

Natura esL (Sat. IV , Ub. II , v. 90.)
Het is waar, ook in de bossohen en lai^ de slooten groeit
MDe soort van champignons die eetbaar zijo , doch naardien er
Me naaawkeurige kennis toe vereischt wordt, om de goede
vm de sehadelijke juist te onderkennen, ontraden wij een ieder
^ Sebraik daarvan ten sterkste , durvende zeKs pEasooit , die
«ver deze planten een werk geschreven heeft , geen gebruik van
<ie ia bel wild groeijende paddestoelen maken , evenmin als si-
<>üfti> zalks ooit gedaan heeft Ook de op zich zelf onschade-
lijke kannen immers nadeelig wordetf, wanneer men ze te laat
piskt , door de gesteldheid der plaats waar zij groeijen , door
^ sappen welke zij opslurpen , door de nabijheid der rottende
of vso diegene welke vergiftig zijn , zoo dat een onkundige zich
^ allen tijde door ze te nuttigen , aan hel grootste gevaar bloot
^leh. Obgardolle verklaart dat vele soorten gerust mogen ge-
S^ worden , met uitzondering van de volgende : 1» de leder
^ boatacfatige ; 2f* zij die met kraags-wijze vellen aan de sten-
S^ zijo voorxien ; 3° die eenen zuuraohtigen smaak hebben ; en
^ die bij het snijden blaanwachtig worden. Ds grevillb geeft
^ loekers den raad, om al de champignons te proeveq en dan
^ te verwerpen , welke eenen zuurachtigen zamentrekkenden
'^i^ hebben of eene slinkende onaangename lucht verspreiden.
^^viu verwerpt al de champignons, die in eenen vochtigen ntoe-
'••*%€n grond groeijen en in de schaduw en bosschen gevon-
^* worden. ScHwoEHOirOcHEif van Leipzig beweert , dat de cham-
P*9K>Ds niet nadeelig zijo , wanneer zij slechts raauw genuttigd
borden.

Eertijds geloofde men, dat de paddestoelen ontstonden uit de
klererige overblijfselen van vergane zelfstandigheden , doch de
^« mzigten van latere onderzoekers hebben duidelijk doen
*'« , dal de leer , volgens welke bewerktuigde Ugchamen onl-
'^^^ koonen , uit onbewerktoigde zelfstandigheden en zonder de

Digitized by VjOOQIC

tussehenkomst der scheppende kracht van den Bestuurder des
Heelals, een bedrog en ten eene male in strijd is roet al de
natuurwetten , voor zoo ?erre ons beperkt ?ermogen dezel?e heeft
kunnen opsporen. Even eens heeft men langen tijd ook de zadea
▼an dit geslacht niet weten te ontdekken, doch de meer zorg-
vuldige waarnemingen van tateren tijd hebben, derzelver bestaan
buiten twijfel gesteld , hoewel zij om de buitengewone kleinheid,
zeer ligt het ongewapend oog ontsnappen.

Zoo waande kirchesus dat de paddestoelen ontstonden, uit od-
derscheidene uitvloeijingen der zaad hebbende kracht Tan boo-
men, struiken of verrottende dieren » welke uitvloeijingen niet
anders zijn , dan zaad hebbende ligchamen , die zich in eenige
steenreten zetten , en aldaar door daauw regen of mist bevochtigd,
alsmede van inwendige warmte levendig gemaakt worden. Ook
DILLEN betwijfelt het zaad der paddestoelen. ScbrÖcxius houdt
het er voor, dat de paddestoelen niet uit zaad, maar uit zeker
vruchtbaar sap ontstaan. Paulus bocorius is van gevoelen, dat
de vettigheid welke op de oppervlakte van de zee en de aarde
gevonden wordt, dikwijls tot verwekking van zeegewassen en
aardz wammen in plaats van zaad diene, en eene onvolkomene
plant voortbrengt , doch CAMtaAftivs is dezelve reeds begonnen te
zaaijen , zonder hierop evenwel een goed gevolg te zien.

Clusiüs evenwel toonde in de 16de eeuw aan, dat men de
paddestoelen , truffels enz. door hunne zaden, (de sporae der nieu-
weren) vermenigvuldigen kan. Bosc die deze ontdekking in prak-
tijk gebragt heeft, geeft daaromtrent het navolgende op: Men
tegge om de zaden der paddestoelen te winnen, deze gedurende
eenen nacht, met de zaadplaatjes of poriSn naar beneden, op
een vlak glas, waarnamen 's morgens het glas geheel en al over-
dekt zal vinden, met een onnoemelijk aantal zaadjes, die zich
als een hoogst fijn stof vertoonen. Men kan deze zaadjes ook
verzamelen , door den rijpen paddestoel boven het water te schud-
den, of een nacht daarboven op te hangen, wanneer het water
met de zaadjes geheel en al vervuld raakt en gebruikt kan wor-
den, tot het begieten der aard- en mestlagen op welke men
paddestoelen wil aankweeken.

Het is voor ruim honderd jaren , dat men zich op de kwe&>
king van dit gewas heeft toegelegd en waar omtrent wij in het
korte nogthans alles zullen mededeelen, wat daartoe betrekking
heeft , en eene goede vrucht kan opleveren , verwijzende voor
het overige op de werken van boitard, in zijn Ban Jardmer^
réQusT TraUt de la culture des champignons^ Methode nou-

Digitized by VjOOQIC

veUe^ faeUe et peu coutemt de éuUioer Ie champignon , fondée
nr de nomöretues expirienees et projpre a toute espece de
locaütè^ LkMKJMCK Diotionnaire encyelopéiUque ^ bbauvois, pau-

LSr, BOLUARD, R0Q0E8 , UILKBHS , NECiCXR 60 aodereo.

Oe agarieus eduUSy i& voor zoo verre ons bekend, de ééaige
die zicfa door kunst voortkweeken laat, alle andere soorten en
▼osGheidenheden weigeren volstandig zich aan regelen te onder-
werpen, behalve die de natuur haar voorschrijft, doch de Her-
log vao ARBNBERG neemt thans proeven om de Polyporus tube'
nster^ eveo als de gewone champignon voort te kweeken.

In België heeft de Baron j. var der m"den d*hooovorst, zich
vooral op het kweeken der paddestoelen toegelegd , wiens han-
delwijze wg later zullen mededeelen. Op de tentoonstelling te
Per^ 1850 van de Socteté nationale d'Hortiouiture^ werd
aan den Heer barrbt de zilveren medaille voor zijn champignon-
broed toegekend.

Eene der eerste vereischten om dit gewas voort te brengen
is , dat 4neD zeker van eenen met zaad bezwangerden grond zij ,
keobaar aan de witte kleur, welke door schimmelaohtige, dunne
draadjes veroorzaakt wordt, en welk zaad de oude champignon-
beddoi in menigte opleveren , terwijl men bij gebreke van dien ,
de grond rondom de paddestoelen bezigen moet, welke in het
opene yeld in het itUd groeijen.

Is men in het bezit daarvan, dan stelle men de daartoe ver-
etsefat wordende bedden daar, en' waaromtrent het navolgende
ter inlichting strekken kan.

Naar dien het wel slagen van dit gewas , grootelijks van den
mest afhangt, die men bezigt, zoo moet men vooral toezien,
dat bet paardenmest is , en nog wel van die , welke met hooi
en haver gevoederd worden , daar andere voedingsstoffen , den
mest voor deze plant, van een minder gehalte zouden doen
zijn. Deze mest moet kort, wel met urine doorweekt en keutel-
acfatig wesen, en niet eerder dan na verloop van acht dagen,
onder de paarden worden weggeruimd.

Naar geïang het aantal der bedden , die men aanleggen wil ,
trachte men eene zoodanige mestapecie te erlangen , welke men
op eene drooge afgeschutte plaats in willekeurige afmetingen za-
ownbrengt, evenwel zorgdragende, dat de dikte nooit meer,
Qodi minder dan twee voeten zij. Wanneer men den mest op
zoodanige hoopen of beddingen zamenbrengt , zorge men naauw-
Icttend daamit al het hooi, stroo, of wat het ook zijn moge te
ferwgdeien, dat aan de kweeking nadeel zoude kunnen toe-

Digitized by VjOOQIC

294

brengen. Al naar mate men den mest in beddingen brengt , wordt
deze getreden en ineen geperst , om de massa zoo digt mogelijk
te doen zijn. Is het in dien tijd droog en warm weder, dan
bevochtige men den mest, om daardoor hare broeijing te bevor-
deren, doch dit moet met oordeel geschieden, omdat te vee!
water de broeijing eerder tegenwerken dan bevorderen zou, en
waarom men bij gewoon weder zich van bevochtiging onthoudt,
ja de mestbeddingen zelfs dekke, indien er eene aanhoudende
regen mogt vallen. Na verloop van acht of tien dagen moet
men van binnen zien of er ook eene geno^zame broeijing hebbe
plaats gehad , hetwelk door de inwendige witte kleur genoegzaam
wordt aangeduid. Is dit nu het geval , dan werke men de ge-
heele mestlaag om, en wel zóó, wat nu buiten gekeerd was,
naar binnen gebragt wordt, opdat er eene gelijke broeijing in
alle deelen plaats hebbe. De aldus omgezette mestlaag blijft ver-
volgens acht of tien dagen in dien toestand onaangeroerd; na
welk tijdsverloop men andermaal zie of dezelve voor de kwee-
king geschikt zij , want juist van deze meerdere of mindere ge-
schiktheid hangt het wélslagen der voortkweeking af. Ook deze
geschiktheid laat zich vooraf zeer wel onderkennen ; aangezien
de kleur alsdan bruinachtig moet zijn , en de massa zacht , wei-
gebonden vettig en week, in het voelen noch te droog, noeh te
vochtig, is de massa evenwel te droog , dan wordt dezelve we-
der in hoopen terug, en door begieting op de vereischte ge-
halte gebragt, doch indien integendeel de mest te vochtig is,
zoo dat men, denzelven in de hand zamenknijpende , het water
er uit kan persen , dan heeft hij voor altijd de broeikracfat ver-
loren , en geen^ waarde voor deze planten meer , en in welk
geval men op* nieuw met de mestbereiding beginnen moet of
van de kweeking der champignons afzien.

De champignon bedden worden , hoewel zulks ten allen tijde
geschieden kan , het best in de lente en in den herfst aangel^.
De daarstelling er van kan op drieer lei wijze geschieden, hetzij
in de opene lucht , hetzij in eenen bak , hetzij in eenen keider , en
welke verschillende wijzen van voortkweeken wij nader kenbaar
zullen maken. Wil men de champignonbedden in de opene lucht
aanleggen , dan kieze men daartoe de ffiinst vochtige plaats uit,
en inzonderheid die waar het water nimmer staan blijft , en dus
van alle gooten en waterleidingen zoo verre mogelijk verwijderd.
Is het in de lente of in den zomer , dat men de bedden aan-
legt, dan doet men het best daarvoor eenen beschaduwden stand
te kiezen , doch in den herfjst en icinter moet de ligging der bed-

Digitized by VjOOQIC

295

d«D zoo veel mogelijk zuideiffk en warm zijo , laat de grond de
vodiligbeid erenwet niet gemakkelijk door ^ dan spitte men de
ufde Ier diepte van eenen Toet tot achttien duimen op eene breedte
van twee tot twee en een halven voet ait , welke opening met grof
zand, gruis, of pleister weder gevuld wordt, waarop men eene
laag aarde brengt , welke vervolgens , om de stevigheid te bevor-
^trai^ zaeht aangetrapt wordt. De grond aldus voor het bed ge*
8«fcikl, wordt met de mestlaag ter breedte van twintig duimen
lot twee Toeton de lengte naar willekeur gedekt , welke mest-
Mdiog men daarna stevig aanstampt. Op deze eerste wordt
c«M tweede laag , doch niet zoo breed gebragt , welke weder
'•Igetredcn wordt, om zich zoo doende met de eerste te verbin-
^ ^ luerop Tolgt eene derde , daarna eene vierde , welke alle
^^^^ in breedte verminderen , zoodat het geheele bed eene
wi<)8te van acht palmen verkrijgt, wederzijds schuins oploopt en
wn beven eenen tonronden rug verkrijgt De zijden of kanten wor-
WD ▼ervdgeos zachtjes met eene platte houten schop of een an-
^ werktuig plat geslagen en van alle er zich nog in bevindende
'^'"•^Wijke voorwerpen ontdaan , waarna het geheele bed met eene
•••8 lang droog stroo ter dikte van drie vingers gedekt wordt

In deze gesteldheid, late men de bedden gedurende eenige
^«1 verblijven, en indien men vreest, dat de te sterke droogte
* broeijing t^en werkt, dan bevordere men dezelve, dooreene
Btaüge bevochtiging. Ten einde nu de warmtegraad te ontwa-
^^ steke men er eenen stok in , waaraan men gemakkelijk, wan-
i^c^ die na een paar uren weder uitgetrokken wordt, de hitte
onderkennen kan. Is deze voldoende, dan neme men stukken
of reepen, ter breedte van eene hand en met zaad bezwangerd,
welke men ter zijden van het bed , in openingen van deozelfden
omvang inbrengt. Deze stukken worden vier duimen boven de
S^oodsoppervlakte gelegd, en wel tien of twaalf duimen^ in eene
gestrekte rigting van elkander verwijderd.* Naar gelang de
^''wdte der lijden van het bed, legge men twee of drie rijen
aan, doch welke altijd eene tusschenruimte , van vijf tot zes dui-
OKo moeten hebben. De zaadoppervlakte moet met die van den
•nest gelijk zijn, om daardoor geheel met haar verbonden te worden.

Hel beïd aldus bezaaid zijnde ^ wordt met stroo , gelijk wij dit
'^s opgegeven hebben weder gedekt , en Iaat men den grond
waarin hel zaad vervat is , gedurende twee of drie dagen , met
^ vochtigheid van den mest doorweeken , waarna men de stukken
zachtkens aandrukt, om het zoo doende tot een vereenigd geheel
^^*% te brengen , alles alsdan op nieuw dekkende.

Digitized by VjOOQIC

286

Na verloop vao adit dagen, neemt men de bedekking weg,
om te zien of het zaad aangeslagen is, hetgeen men aan eeoe
soort van gisting op den mest zien kan, terwijl rondom de inge-
plante stukken, zich een mosaohtig beginsel van groei vertoont
Zijn deze kenteekenen evenwel na verloop van veertien dagen,
niet aanwezig, dan moet, met eene nieuwe bezwangerde aarde,
de proef herhaald worden, welke alsdan in gaten tusschen de
eerste gemaakt, wordt aangebragt, en gelijk opgegeven is behandeld.

Zijn de beginselen van groei aanwezig , dan trachtte men het
bed in den gegevenen vorm te behouden en wel door de zijdeo
zaohtkens met een «houten schop te plakken , indien zulks ooo-
dig mogt zijn. Is het weder aanhoudend droog, dan moeten
de bedden een weinig bevochtigd worden, waarna men over
de geheele bedsoppervlakte eene laag zeer ligte aarde brengt,
welke met fijn zand of mestaarde welke tot stof is vergaan,
vermengd is, terwijl er zelfs kweekers zijn, die deze gezamen-
lijke aarde voor het gebruik ziften. Over dezen grond wordt
vervolgens nieuwen mest ter dikte van drie duim gebragt, met
uitzooderbg van den rug van het bed , welke men bqna onbedekt
blijven laat. Na verloop van acht dagen wordt dezen mest door
nieuwen vervangen, terwijl acht dagen later, alles weder tot op
de aardlaag wordt weggenomen , en de bedden als nu van alle
onreinheid gezuiverd , welke door de mestbedekkingen mogt
veroorzaakt zijn. Heeft ook deze reiniging plaats gehad, dan
volgt weder de stroobedekking ter dikte van eenen vinger » en wel
zoo , dat het water langs dezelve gemakkelijk afloopen kan.

Wanneer nu dit alles in den herfst plaats heeft , en het weder
guur en koud is, dan wordt er op de stroobedekking broeijende
mesty op dezelfde wijze als wij reeds opgegeven hebbeo daar-
gesteld y en ter dikte van ruim drie duimen gebragt, en welke
dan nog weder door dien , welke men voor de gtroobedekkiog
weggenomen heeft, overdekt wordt

Veertien dagen na dit alles moet de -oogst beginnen. Is h^^
weder zacht en warm , zoodat er alleen eene stroobedekking
plaats heeft, dan neemt men naar gelang men oogsten wil die
bedekking weg, zorgende de gaten die door het wegnemen der
champignons mogteo veroorzaakt worden , zorgvuldig weder te
digten, welke bedekking weder geschieden moet, nadat men
het bed een weinig bevochtigd heeft. Is het daarentegen gno^
en koud, dan zal men genoodzaakt wezen, het bed in eens te
ontblooten, om het terstond na de inoogsting weder te dekken,
op welke stroolaag alsdan meer of minder nieuwe roest gebragt

Digitized by VjOOQIC

287

wordt, «1 naar gelaiig h«t weder lulks mogt Forderen, welke
inoQgstiDg alle drie dageo plaats kan hebben , en langer dan '
diie maandeo duren kan*

Beeft men de bedden of het bed in eene beschutte plaats , bij
voorbeeld, in eene gematigde kas of anderzins daargesteld, dan
is het niet noodig den ondergrond v&n het bed om te werken ,
naardien het niet te yermoeden is , dat deze te ?eel voehtigheid
loode in zich bevatten. Voor het overige blijft de daarstelltng
en behandeling geheel gelijk aan die , welke wij opgegeven heb<
beo, met dit enkele verschil, dat er als nu nimmer eene mest-
bed<Wng plaats heeft en deze alleen uit die van stroo bestaat.
Legt men de champignon-bedden in eenen kelder aan, hetzij in
het vierkant, hetzij op eene wijze gelijk wij omschreven hebben,
welke beide wijzen alsnu even voldoende zijn, dan onlhoude
men zieh na de overbrenging van het zaad van iedere bedek-
king, van welk een aard zij ook zijn moge, evenwel naaow-
kearig zorg dragende » dat alle de openingen zorgvuldig gesloten
worden , opdat er noch lucht noch licht kunne indriogen. Want
welk een invloed het zonnelicht op de planten uitoefent, heeft
wan aangetoond , die ons deswege het navplgende heeft kenbaar
gemaakt:

1> De onÜUeming gttehiedi in het donkere; aclinisme bever*
dert , en het lichtgevende vermogen , vertraagt haar.

2) Hauivarming; de ontleding van koolzuur geschiedt door
het licht en wordt onderdrukt door aetinUme.

3> Vorming van chiorophyUe alleen door het licht

4) Bioem- en vruchtvcrming door de warmte (thermic of pa-
rathermic) st^-alen, onderscheiden van UefU tn actiniême.

6) Beweging, Het wenden naar het blaauwe licht , het af-
wenden van rood licht , door acUnisme,

Is de omvang van den kelder klein , waarin dusdanige bedden zijn
aangelegd, dan is het zeer aan te raden, alvorens denzelven in
te treden , de deur een korten tijd open te zetten, tot uitdamping
van de stinkende en besmette lucht (acidum carbonicum) , welke
door de gisting van den mest veroorzaakt wordt , en dikwijls zeer
schadelijk voor de gezondheid, ja somtijds doodelijk zijn kan.

De kweekiog der champignon volgens

lAOü» AIHt.

(Annaies de Flore et de Fomone.)
Men noemt champignon-broed, die kleine witte vezel^es, welke

Digitized by VjOOQIC

298

op schimmei getijken^ «n lich in den mest of deo grond waar
champigDons gegroeid zijn , vormen , en meer bepaaldelijk op plaat-
sen waar derzelyer stoelen zich hebben vastgi^eeht Men vindt
het in oade champignon-bedden, die der meloenen en andere
bakken of somtijds ook in hoopen paardenmest, waarin het
zich van zefve ontwikkeld heeft

De mestklompen, die van deze vezeltjes doorweven zijn, noemt
men champignon mestkoeken, en het is ook in dien vorm» dat
het champignon-broed in den handel wordt aangetroffen.

Het is onnoodig zich van den ouderdom van het broed te ver-
zekeren, daar het deszelfs voorttelende kradit gedurende meer
dan twintig jaren behoudt, welke opgave nogthans geheel in strijd
met die van noiskttb is, welke den duur daarvan op ^ee jaren
stelt, mits heUelve droog bewaard worde.

Maagd-champignon broed is datgene, hetwelk men in de mest-
hoopen en meloen bekistingen vindt, en dos niet uit het door
kunst gekweekte, ontsproten, terwijl dit, de voorkeur boven het
in de opgebrokene bedden aanwezige verdient, zich wel wach-
tende , het broed niet te bezigen , dat in bedden gevonden wordt ,
waarop de zoogenaamde bobbekoppen groeijen, zijnde dezulken
waarvan de hoed breed en welker schubben breed en vergiftig zijn.

Het kweeken der champignons , vordert vier verschillende ver-
rigtingen.

1. De bereiding van den mest.

2. Het stellen daarvan.

3. Het aanbrengen van het champignon broed.

4. Het plaatsen der aardlaag.

Mestbereiding.

De eenige mest, die men tot het kweeken der champignons
bezigen kan, is die der paarden, hoewel ook anderen, die van
muilezels en ezels, daartoe aanbevelen. Men verkiest bij voor>
keur dien , welke afkomstig is van de werkpaarden , met droog
voeder gevoerd, en zooveel mogelijk van hunne gier doordron-
gen. De mest van heeren-paarden , die meest eene groote hoe*
veelheid droog stroo bevat, is niet tot het gebruik geschikt, en
die van paarden, met gras of zemelen gevoerd, is vooral te
verwerpen , daar dezelve het broed doet vergaan. De post-^
düigence- en werkpaarden , waarvan de krachten ondersteund
worden, door het sterke voeren van haver, werpen in hunnen
mest eene groote hoeveelheid stikstof en ammonia-deelen uit,

Digitized by VjOOQIC

die dan bij aitaanflolicid beTorderiifk naken |foor de voort-
pi8Dlfa| dar wortd-v^eieD van het broed.

fleei men liflb loodanigen mest aangesohaft , dan legt men
ia de opene hielit, den Toor de aitgestrektheid der aan te leggen
MIeD benoodigden op eenen hoop van meerdere of mindere
lengte, doch nimmer brj geringere hoeveelheid dan twee Ned. ellen
kubiek, daar de broeijing anders niet goed sonde plaats hebben.

Deo alzoo geyoroiden hoop laat men gedurende ongeveer eene
oMaod liggen , naar mate de broeijing hebbe plaats gehad, hetwelk
Daar griang der samenstelling van den mest verschilt en des te
hngzuner gaat, ab er meerder stroo aanwesig is. Wanne^
<fe boop genoegzaam verwarmd is, maakt men er naast aan , een
«wt Tan laagbed, hetwelk de Dkfer genoemd wordt. Deze vloer
Met (en minste eene dikte van 66 Ned. duimen h^ben , opdat
^ broeijing niet ophoade. Bij het maken van dezen vloer, moet
neo den mest goed oit elkander sehadden , ten einde de drooge
«o de van nrine doortrokken deden, goed dooreen te mengen.
^ deze omzetting werpt men er het lange stroo, het hooi, de
|)iezeD, in één woord, alles oit, dat minder 'tot broeijing geschikt
B of deze zonde tegenwerken.

Heeft men abeoo eene dmine laag gereed, dan begiet men
^ met eenen toingieter, de oppervlakte zorgvuldig en gdrjk
nbippende, ten ehide daardoor alle mestdeelen, goed in ee»
^ werken. Dil herhadt men , bij dke daaropgestdde laag, tot
^ men , de boven opgegeven hoogte bereikt heeft. De b^ie-
^ is hoogst noodzakdijk , om bij vernieuwing , de broeijing
van den mest aan te zetten, waardoor de zamenpersii^ der
^m, en het verteeren derzelven, wordt bespoedigd. Indien
"^ niet genoeg vocht aanbrengt , droogt de hoop in het mid-
den uit , verbrandt hi} als het ware , en , is de mest ter kwee*
^ van de champignons ongeschikl.

Na acht of tien dagen , moet de broeijing wederom zeer ste^k
MP^i hetgeen men bespeuren kan, aan de wit- en biaaowacblige
^^r^ wdke de mest in- en somtijds uitwendig bekomen heeft.
V«D iet alsdan den vloer nogmaals om , en stdt hem weder
^ de boven aangetoonde wrjze, en op dezelfde plaals, met in-
•ehtneming echter, van den mest der zijden, en die deden »
*dkfi het minst gebrodd hebben, nu in het midden te brengen.

Deienieow opgemaakte vloer, laat men weder acht of tien
^'^ l%gen, waarna de mest die zachte warmte graad moet
J^rkregen hd»ben, wdke tot het voortbrengen der champignons
lis.

Digitized by VjOOQIC

300

Het w moeijelijk deo juisteo warmtegraad te bepalen en waar
om men te dezen opzigte zich het meest op de onderTinding ver*
laten moet , alhoewel de bruine kleur van den mest zijne zachtlenig-
beid en gebondenheid en bij het vringen een üjmaohtig yoolit,
doch geen water van zich geveode , zekere kenteekens van zijne
geschiktheid voor het ohampignon-kweeken zqn.

Het stellen der mestbedden.

De geschiktste plaatsen .voor de bedden zijn: kelders, provi-
siekamers , winterbewaarplaatsen voor groenten , of steeogroe-
ven , welke men dan ook in de omstreken van Pasvs , bij voor«
keur daartoe gebruikt, wegens de gebjkheid van derzelver tem-
peratuur, en de dekking tegen den schadelijken invloed des on-
weders. De salpeterachtige kelders, mits gezond van luoht eo
goed gesloten, zyn er bij uitstek toe geschikt
. In den herfst en des winters ^ kunnen de mestbedden in de
opene luoht aangelegd worden, en wel op eene drooge en aan de
zon blootgestelde plaats.

Welke nu ook de stand der bedden zij» de wijze van bereiding
blijft evenwel steeds dezelfde. Men stelt ze zamen, even als
aangewezen is voor de vloeren ^ uitgezonderd dat men ze niet
bevochtigt. Men geeft aan den voet 55 tot 60 Ned. duimen
breedte en eene onbepaalde lengte. Het bed wordt in den vorm
van eene A opgezet, ter hoogte van 60 Ned. duimen aan den top.
De bedden evenwel, welke in kelders tegen muren mogten aan-
gelegd worden, ofschoon op dezelfde breedte en hoogte aange-
legd, bekomen slechts ééne lange schuins opgaande zijde, welke
dien ten gevolge vlakker zal liggen, dan bij de vrij liggende bed-
den. Wanneer de bedden gesteld zijn, klopt men de zijden,
met eene schop vast , om daaraan vastheid (e geven en ze gelijk
te maken; hierna kamt men de zijden uit, dat is, men haalt er
met de hand alle uitstekende strooitjes uit.

Verder worden de in de opene lucht geplaatste bedden, met
een hemd van ruigte, ter dikte van O of 8 Ned. duimen omkleed,
doch de in kelders of andere overdekte plaatsen aangelegde bed-
den, behoeven deze omkleeding nieU

D< op deze wijze aangelegde bedden , verkrijgen spoedig
eenen matigen warrategraad, waarvan men zich door middel van
stokjes kan overtuigen, welke men op verschillende plaatsen io
den mest steekt Ook kan men den thermometer van aiGinsi
hiertoe gebruiken.

Digitized by VjOOQIC

301

Eene warmte ?an 18 tol 20 graden van den honderdgradigen ther-
moineCer is die, welke voor het planten ?an het champtgnon-
bfoed het geschiktste is.

De itnge zijden der mestbedden worden in de opene lucht naar
bet Zmdm en het Noorden gekeerd.

ffet aanbrengen van het broed.

Oeie bewerking , welke de Franschen larderen noemen , be-
staat in het drooge champignon-broed in de zijden van het bed
aan te brengen. De stokjes broed moeten ten minsten 4 of 5
Ned. duimen breed en lang zijn, en welke zeUels genoemd wor-
den; kleinere stukjes, hoewel ook gebezigd kunnende worden,
▼aUen nogthans minder zeker.

De bedden , die in de opene lucht aai^elegd zijn , worden vooraf
van het daar overleggend hemd ontdaan.

De zetsels worden meest op twee rijen aangebragt , waarvan
de eerste 5 en de tweede 12 Ned. duimen boven den grond
verheven zijn. Op deze rijen maakt men op 33 Ned. duimen
afistandy zich afwisselende gaatjes, door met de hand een weinig
mest weg te nemen. Men steekt in ieder gat een zetsel^, zorgende
dat dit van de buitenzijde onbedekt blijft, en drukt daarna den
mest goed yast daar om heen. Ook kan men de planting ver-
ngten, door met de linker hand den mest op te ligten en met
de regter hand het zetsel te plaatsen, altijd aan de buitenzijde
ran het bed gelijk.

Wanneer het bed gelardeerd is , worden de weggenomen hem-
dem wederom geplaatst, en acht of tien dagen later onderzoekt
oien of het broed goed .gevat heeft, hetwelk men 'aan het voort-
groeijen van de vezeltjes en een zeker wit schimmel rondom de
zetsels herkennen kan. Mogten deze kenteekenen zich evenwel
oiet vertoonen» dan is het een bewijs, dat het broed niet deugt,
of dat de gesteldheid van het bed zelve niet goed is. b de mest
evenwel nog warm, dan herhale men het aanbrengen van het
broed, en wel in de tusschenruimten der oude zetsels.

Het plaatsen der aardlaag.

Wanneer het broed gevat heeft, werpt men» na het h^nd
van de in de opene lucht geplaatste bedden weggenomen te heb-
ben, eene drie Ned. duimen dikke laag gezifte, half uit ligten
en half uit broeiaarde zamengestelden grond op het bed. Men

Digitized by VjOOQIC

902

slaat dexe een weinig aao, nadat er eene begieting met eenen
zeer ^jnen gieter hebbe plaats gehad, daarna de hemdm we-
derom aanbrengende.

Wanneer de vorst begint, neemt men slechts zoo veel van liet
hemd weg, als noodig is om de verlangde champignons te ver-
zamelen , en vult men de veroorzaakte gaten met bovengemeldeii
grond aan. Men moet zorg dragen , de zaamgehoopte champig-
nons, zoodra men derzelver vorming bemerkt, uit te rooijen en
de gaten te vallen. Deze uitwassen zonden het bed spoedig aH-
patten, de andere champignons benadeelen en de vorming der
bobbekoppen bevorderen. De vorming van deze kan evenwel
ook plaats hebben, wanneer de bedden zwaar gedekt zijn ge-
weest tegen de vorst en men bij warmer weder niet dadetijk
de bedekking verdund heeft, doch over het algemeen moet men
gedurende vriezend weder de dikte der bedekking naar de
koude schoeijen.

Vele kweekers nemen de bedekseb, nadat de zetsels goed
gevat hebben « weg , daar deze dan het broecf tot bederf doen
overgaan en eenen slechten invloed op den oogst uitoefenen.
Wi^neer het bed evenwel gedurende den oogst te koud mogt
worden , kan men hetzelve verwarmen ^ door het aanbrengen vao
warmen mest rondom den voet

De oogst is verschillend van duur; somtijds strekt, zij zich tot
vier maanden uit, vooral op bedden, welke slechts met ééne rij
zetsels voorzien zrjn; terwijl die, welke pp twee hoogten gelar-
deerd worden , wel meer diampignons te gelijk geven, doch ook
meestal in zes weken uitgeput zijn.

Volgens

I. VAR DER UrfDEM d'hOOGVORST.

Om het wit te bereiden , kieze men eene duistere , drooge
en niet al te luchtige plek uit , een hoek b. v. van eene schuur
of van eenen stal , mits niet met blaauwe steen gevloerd. Men
make daar eene mestlaag , bestaande nit 56 kruiwagens paarden-
mest, 6 kruiwagens goede tuinaarde, 1 kruiwagen versche of
althans droog bewaarde houtasch, { kruiwagen versche duiven-
mest, of een geheele kruiwagen, bijaldien het mest van het vorige
jaar is. Alles wordt ligtelijk bevochtigd met gier van koeijen, en,
nadat alles met eene vork behoorlijk vermengd is , wordt het een
voet hoog langs eenen muur nedergelegd ; de breedte is onbepaald,
maar de hoop moet met de voeten stevig ineen gedrukt en dit

Digitized by VjOOQIC

SOS

M verloop Tan tien dagen , en later 2 of 3 malen in de week
herhftiM worden, tot in de eerste dagen van September. Dan
ferdeelt men den hoop met eene scherpe spade in stakken
vao ongeveer eenen kabieken voet, en laat deze droogen op eeneo
loUer of elke andere hichtige plaats , en keert deze droogende
leerlingen van tijd tot tijd om. Deze het wit bevattende stukken
laten zich 10 k 12 jaren goed bewaren. Op elke plek, waar
deden daarvan worden nedeigelegd , ziet men al ras paddestoe-
len ontspruiten. Op deze wijze kweekt hij de paddestoelen in
kelders, in de vertrekken en op de zolders, in de stallen en
«der de aanregttafels in zijne keukens , ja in alle voorwerpen ,
(fie hem daartoe worden ter hand gesteld , doch het liefst in op«
zelteirjk daartoe ingerigte, langwerpige uithollingen onder den
pond. Tot bemesting bij de kweeking der paddestoelen, bezigt
^ eene oplossing van gewoon salpeter, 1 onoe op I Ned. kan
water.

Om de champignons in kisten , laden enz. te kweeken , plaatst
hg b. V. in een vertrek een stuk huisraad , waarin laden van
▼orenhout, van buiten , om des oogs wille , met mahqny belegd,
b deze laden , die een voet hoog- zijn , worden op den bodem
drooge koevladen, zonder anderen mest, nedergelegd en met ge-
noemd satpeterwater begoten en tot negen Ned. duimen hoogte met
een weinig aarde vermengd , opgehoogd. Hierop legt men het op
^oorschrevene wijze bereide en gedroogde wit met een weinig aarde
en gedroogde koevladen en bedekt alles met twee Ned. duim
urde. Binnen O weken is deze laag in volle opbrengst , als het
▼ertrek eene gewone warmte behouden heeft, en stank wordt
Uerbij niet opgemerkt Deze handelwijze heeft nog dat vooruit ,
dat er zich zoo doende nooit schadelijke of vergiftige paddestoelen
<mtwikkelen.

Het spoedige kweeken der

Agaricus campestris , volgens j. HAiimiif.

(rAgrioulteur-praticien , VIL)

Men verzamelt hiertoe vooreerst paardenmest van paarden , die
▼ooral droog voeder , zoo als haver en hooi , ontvangen. Deze
inest wordt vóór het gebruik ondereen afdak een weinig gedroogd,
in de broeibakken make men een houten rooster , waar de
Mit onder door speelt, hetwelk met een weinig hooi of stroo
Wekt wordt , waarop de mest wordt nedergelegd , die ter hoogte

Digitized by VaÓOQlC

d04

vaa een palm vastgeslageD wordt en telkens zoo, dat het eenige
Ned. duimen boven den bak uitsteekt, waarna het wii^ zoodra de
warmte van dien mest genoeg gematigd is , in zooveel mogeiyk
groote stukken, telkens op twee palmen in het vierkant, in deze
mestlaag gebragt wordt » wel zorg dragende , dat dit toit minstens
een jaar oud zij. Acht of tien dagen later wordt deze laag met
frissche groeijende graszoden, ter dikte van 4 Ned. duimen, over-
dekt , terwijl de gansche laag eene dikte van 22 tot 24 Ned.
duimen hebben moet Die zode wordt met de schop vastgesb-
gen , en daarna is er aan den bak niets anders te doen , d«n
die op de behoorlijke warmte te houden , en wel op 15 of 16*
volgens den honderdgradigen thermometer des daa^ , en 8 of 10*
des nachts. De lucht in den bak behoort vochtig en warm ge-
houden te worden, door warm water, dat in het midden in
opene bakken omloopt; doch bij gunstig weder moet ieder dag
door de deur van den bak , gelucht worden.

Men kan de lagen van boven ook bedekken met houtskool of
^n gestooten steenkool , maar de bedekking met graszoden geeft
veel beter en geuriger paddestoelen.

Hoewel de opgegevene wijzen de besten ter voorikweeking der
champignons zijn» zoo kunnen de bedden ook eenvoudiger wor-
den daargesteld, hoewel de wijze van kweeking steeds op het*
zelfde nederkomt, en waarom wij ook de meer kostbare wijze
van voortkweeking , zoo als die in Rusland en Engeland plaats
heefl, stilzwijgende zullen voorbijgaan, naardien hetgeen voor
dit gewas diir eene behoefte is, in ons Vaderland^ waar buiten-
dien weinig werk van deze plant wordt gemaakt, niet vereisoht
wordt , en niemand dus te dezen opzigte noodelooze kosten aan
zal wenden.

Wanneer een bed ophoudt te leveren, dan wordt het omge*
werkt of vernietigd , doch de plaggen , welke het zaad in zich
mogten bevatten , neme men eerst voorzigtig op , om deze op
eene drooge plaats te bewaren. Het zaad kan twintig jaren
goed blijven, mits men zorge, dat het niet het minste in aan-
raking met de vorst of vochtigheid komt De rangschikking der
soorten van dit geslacht heeft de kruidkundigen ten allen tijde
zeer veel moeite veroorzaakt. Hecur maakt reeds van 300 soor-
ten gewag , waarbij büxbaum nog eene groote menigte toegevoegd
heeft. In verschillende kruidkundige werken vindt men er 500
beschreven en waarvan slechts 50 uitheemsch zijn. Goeok be-
paalt in zijn Nieuwe Katechismus het getol op meer dan 1000,
waarvan alleen in ItaUe 300 groeijen. In 1815 leverde beaovais

Digitized by VjOOQIC

S05

bg het kooinUijk insCtluat Ie PofiJMj eene beeohrijme; TaD 21
^oede cdtiare ohampignoDS, welke in Frankrijk groeijeo. Nog
moeiiaiöker is liet, de onschadelijke van de TergiiUge te on-
derkennen, naardien men lich wat üe benamingen aanbelangt,
ook daarop in het minst niet mag verlaten , hetwelk oit de na-
volgende opgave ten duidelijkste blijken kan.

Zoo komt de eetbare champignon (agaricus edulis) met de
/Im^' praiensts van hokatius overeen , met de fiingi campes-
ireê van muKLLius, met de prateoU van gabsalpimvs , met de
numitae ea boleti van tragus , met de fkngi vulgares edules
van LOBBL , roet de flmgi autumnales van dor » en ook dan nog
mag men wel met de keukenmeid van van stersbeck xeggen ,
die eeo werk over de champignons in het Latijn wilde sohrij-
vco; weino dan xuUen ook de keukenmeiden nog wel Latrjn
moeten loeren! Om de vrouwelijke sexe dan ook daarvan te
veraehoonen , verscheen het werk in het Vlaamsoh , onder den titel
van Toneel der CampemoeUen in het licht, waarvan de 2de
drak te Antwerpen in 1712 uitkwam, welk werk met vele af*
beeldingen voorzien is, en belangrijke mededeelingen bevat.

De wUie champignon^ door urmaeus agaricus campestris
genaamd, heet hypaphylbim campeaire bij paulet; /ungus giti '
nUet cailo bij pliniüs; fungus campesiris albus iupeme, in-
feme ruóens , bij i. baubinds ; /Ungus piieoio lato et rotundo
itcUto bij CH. BAunnius; fungus pratensis bij var sterrebck;
fungus satiüus eguinus bij tourreport en agaricus pratensis

bi) SCHAEPFBR.

Is de hoed der plant bruinachtig , dan is het de radeUus fu-
Sginosus van var sterbeecs ; is de hoed effen en groot , dan
beschouwt dezelfde kruidkundige haar, als eene verscheidenheid
van de fïtngus pratensis , is de hoed klein , dan noemt hij haar
^ fltngus alèicuM ^ en indien dezelve zijdeachtige en bruinach-
t%e blaadjes heeft , maakt batsch er een agaricus petUtus van.

De sneeuwbal welke veel in de bosschen en op de heidevelden
gevonden wordt, is de hypophyüum globosum van paulet; de
fungus inlerpralenses van van stbrbeeck; de fungus campesiris
albus supeme^ inferne rubens van vaillant; de agaricus ar-
vensis van schaeffer; zijn de blaadjes van deze zelfde padde-
itod wit of grijsachtigwit, dan is het de fungus esculentus pileo
ei lamelUs albis van rai; de amanita kremlinga alba van dxl-
LEB, en de fungus lotus albus edulis van vaillant; terwijl ein-
delijk BALLsa en duxbn de benaming amanita in plaats van agO'
rieus bezigen. De meest gebruikt wordende- champignons, en
welke ook in ons Vaderland groeijen zijn : de

Digitized by VjOOQIC

306

IVitie champignon (agarieus campestris).

Gele champignon (agarieus cantharellas).

De Keizer Ung (agarieus caesareus); agarieus volemus ; agarieus
Russuia; agarieus delieiosus.
Anderen daarentegen geven sleehts deze soorten als onsehade-

lijk en eetbaar op.

De gewone champignon (agarieus eampestris).

De St. Joris kampernoelie (agarieus Georgii)*

De Sehotsche mutu (agarieus pratensis); gebruikende men in
Engeland volgens pbreiba:

De gewone veldpaddestoel, of gekweekte champignon (agari-
eus eampestris) die, volwassen tot de bereiding van ketchup
gebezigd, en verseh, gestoofd of gesmoord gegeten wordt , de
jongere paddestoelen worden ingemaakt.

De gemeene Morchel of celpaddestoel (morehella esoolenta)
waarmede soepen, ragouts, enz. aangemaakt worden.

De gemeene of zwarte truffel (tuber eibarinm) waar over later ;
terwijl eindelijk als eetbaar worden opgegeven:

De gele of zeemleerige (agarieus eantharellus.)

De onverdeelde (agarieus integer) , waarvan men roode , gele en
groene heeft , en bij welker inzameling men , zeer omzigtig moet
zijn, en haar wel tan de gesteelde paddestoel (agarieus ean-
lesoens) onderscheiden, die hevige brakingen teweegbrengen.

De lekkere (agarieus delieiosus) , die in boomolie ingelegd , en
bewaard wordt, en dan onder den naam van Oronge be>
kend is.

De melkgeoende (agarieus laetifluus.)

De gewone (agarieus eampestris.)

De violette kampernoefje (agarieus violaeeus.)

De kaneelkleurige (agarieus einnamomeos.)

De eenzame (agarieus separatus.)
Tegen deze acht eetbare, staan Uen vergiftigen en zes seha-

delijken over, doch waaromtrent wij de lezers naar de werken

van MiQüEL, Vergift-gewassen en Deutschlands giflpflanzen in

1829 te Maagdenburg uitgegeven , verwijzen.
Hoewel het champignon-broed , voor zoo verre wij weten , nog

niet in den Nederlandsehen handel verkrijgbaar is , zoo zou het

nogthans door bemiddeling van den heer l. a. rijfkogel , Bartel-

jorestraat te Haarlem^ van den heer j. i. rijpkogel in de Hol-

landsche bloemkweekerrj te Parijs , alwaar het voorradig is te

bekomen zijn , terwijl het mede bij rampklbgrg , grande place te

Brussel te verkrijgen is.

Digitized by VjOOQIC

S07 •

Hel bctteDddeel der fiingC, van hetwelk men veroodersteh , dat
xij hare foedeode eigeDSchappen ontleeneo , is het fungine ^ dat
oaaow mei èe Hgnine verwant is, en waarvan het welligt eene
aokefe wijziging heeten mag. Het is de stof, die van de cbampig-
00119 overblijrt, nadat dezelve van alle water, alcohol of eene
slappe alcalische oplossing, oplosbare zelfstandigheden, bevrijd zijn.
üit BRACOKiioT^s (AnfioL de chemie^ LXXIX) onderzoekingen
loode blijken , dat fungin in hooge mate stikstof ^oudende is ;
(•aar die van vaüqüelui, die blijkbaar hetzelve in zuiverder
tfaal, en rrrj van vreemde stikstof houd^de stoffen, onder-
zocht, beTestigen de bewering van bracoxïiet niet, en schijnen
•an te tooaen, dat fungin slechts eene geringe hoeveelheid
lükstof beTat. Müllbr noemt deze stof, als de laatste onder
iQBe aeht voedings-grondstoffen (einfaohsten Nahningstoffen).
Bij deze fungine kan men ook nog in sommige gevallen de man-
A^ voegen. De suikerachtige zelfstandigheid, welke uit onder-
^cMlene fiingi^ zoo als uit de ciavaria corratt&ides en eantha"
^^^ eseuienius getrokken wordt, is volgens de reeds voor eeni-
Sra tijd door liebig en pelouzb in het werk gestelde proeven, niet
ttiders dan de mannite. Thans hebben knop en scbn bdbbmanii, ter-
^ zij het principium acre van de agarieus piperiHs ondenoeh-
ten, bevonden, dat de gew/iande suiker van deze agaricos-soort
Bok niets anders dan de mannite is. Eene groole menigte van
deze fltngi zijn uitgeperst geworden; het sap werd eerst door
aeetas plumèi en vervolgens door hydrogenium sulphuratum
gepraectpiteerd , en tot extract-consistentie uitgedampt, dat toen
ntd alcohol behandeld werd; die alcohol werd vervolgens door
destillatie aan de vloeistof weder onttrokken. Wat overbleef,
steUe eene bruine kristalachtige massa daar, waaruit het kleur-
loze mannite y door middel van verschillende behandelingen met
alcohol en dierlijke kool, gemakkelijk kon uitgetrokken worden.
ScRLossBEBOER en DOEPPiHQ voodcu het water in de agarieus
^^eOcioêus 86.Ö*/,, in de agarieus arvensis 90.6!*/o, in de aga-
neus russuia 91 J*/., in de tneruUus canthareilus Vff%, ter-
wijl de hoeveelheid stikstof, in de opgenoemde soorten 4.68,
^, 435 en 3.23 deelen in 100 deelen der gedroogde fungi,
«n de asch van 4.8*/o tot li.öV. verschilde. Hel eigenlijke
weefsel der fUngi leverde , na behoorlijk gezuiverd te zijn , eene
UQenstelling op, die volkomen aan die van eeiiuiose beant-
woordde.

Hoewel nrCHSHn in ztjn Cook*s oraeies beweert , dat de oham-
P^noDS niel voedende zijn , zoo is pebkira nogthans van oordeel ,

Digitized by VjOOQIC

SOS

dat zij eoD g^oot voediogsTermogen beztUen. Volgens hem is het
althans zeker , dat zij moeijelijk te verteeren zijn en op sominige
gestellen hoogst nadeelig werken. Ziekelijke personen en dezul-
ken, die aan zwakke en ongeregelde spijsvertering lijden , zuUen
▼oorzigtig handelen , als zij zich van het gebruik van deze ge-
vaarvolle soort van voedingsstoffen , onthouden. ZacoRTzegt,
dat zij niet alleen droog, lederachtig, zwaar verteerbaar en taaije
voorwerpen zijn , maar door den scherpen smaak en reuk reeds
te kennen geven, dat de bestanddeelen sterk op de zenuwen moe-
ten werken, terwijh zij spoedig tot bederr overgaan en onze
vochten door het gebruik vreesselijk verontreinigd worden.

Wij kunnen niet voorbij ook datgene mede te deelen, wat
vóór het gebruik der champignons wel dient behartigd te wor-
den , om zoo doende ieder gevaar van vergiftiging te.voorkomeo.
Nimmer gebruike men de ohampignops , voor er eene tusscheo-
ruimte van zes of acht uren van af de oogsting tot het gebruik
hebbe plaats gehad ; zij moeten wel uitgepluisd worden , in kleine
stutges worden gesneden en eenige uren in water worden ge-
legd, welk water nu en dan vernieuwd dient te worden. Zg
moeten ter dege uitlekken en nimmer tot ragout worden gebe-
zigd , zonder er azijn , wijn of citroensap bij te doen , een van
drieën namentlijk. De proef, die velen nemen met uijen in
vieren gesneden, bij de champignons toe te voegen, en naar
het meer of minder veranderen der uijen « de deugdzaamheid der
paddestoelen af te meten, is geheel zonder grond, en zelfs,
w^ens hetbedriegelijke, gevaarlijk, ofschoon dit middel nog in
de Schatkamer voor alk standen^ 1847, als proef houdend, wordt
opgegeven. Men moet zich inderdaad verwonderen, dat, niet-
tegenstaande er zich zoo vele verschijnselen van vergiftiging
door het gebruik van deze spijs opdoen , dezelve nog zoo menig-
vuldig in vele rijken van Europa gebruikt wordt

Zoo worden onder anderen in Toscanen wel drie honderd
verschillende soorten ter markt gebragt , die gereeden aftrek vin-
den. Volgens PALLAS leven de inwoners van eenige districten
van Azialisch Rusland gedurende de lente van brood en cham-
pignons, en worden dezelve door velen als eene lekkernij be-
schouwd. Te Rome bestaat een Inspecteur voor de paddestoe-
len die ter markt gebragt worden, om de vergiftige soorten af
te keuren , en ter voorkoming van ongelukken moeten de markt-
meesters in Oostenrijk bewijzen overleggen, dat zij voorlezingen
over het onderwerp bijgewoond, eo zich gemeenzaam gemaakt
hebben met de plantkondige soort, onderscheidende kenmerkeoi

Digitized by VjOOQIC

399

waardoor de schadelijke ohampigDons van de eetbare te kennen
zijn, terwijl de dorp- en plattelandsbestaren met werken, welke
o?er liet onderwerp handelen, voorzien moeten zijn, eveneens als
er teo tijde van ifAPOLioif. ook dergelijke maatregelen in Frank-
f# genomen werden.

Dat bet gebruik der champignons nog al aanmerkelijk in Bel-
^ en Frankrijk is, kan daaruit blijken, dat er in Brussel
jurlijks meer dan voor 000,000 francs verkocht worden , dat
er dagelijks op de markt te Parifs ongeveer 10,000 manden en
JMrIijks wel 2,325,000 manden worden aangevoerd, terwijl
iedere champignon , door elkander gerekend , voor 20 centimes
verkocht wordt Ook in Rome is het verbruik er van aanmer-
kelijk, wanneer men in aanmerking neemt, dat op eene bevol-
king van 156,000 zielen , jaarlijks 140,000 pd. en eene waarde
▼an /48,000 genuttigd worden.

Veelvuldig zijn de voorbeelden, die ons het gevaarlijk gebruik
der champignons maar al te luide prediken.

Zoo beweert men onder anderen , dat agrippina , de moeder van
mo, door dit middel claüdiüs uit den weg zoude hebben geruimd,
ten einde daardoor den toegang voor haren zoon tot den troon te
*»*oen. Het waren Paus CLsvEifs de VIÏ , de Keizer jovianus ,
Keizer kaiel Y1 en de Princes van conti , die aan de gevolgen
<lMrvan overleden. Paqüet was er getuige van , dat een geheel
koisgezin door champignons vergiftigd werd.

TAaGioNi TOZETTi Verhaalt in een zijner reizen, dat zeventien
koathakkers aan het gebruik der champignons , die zij in een
^^^^ te Toscanen plukten, den volgenden dag stierven; lc-
"onisa deelt in zijne Mémoires de t Académie des Sciences ,
eea verhaal van vergiftiging mede, dat eene geheele familie
^f) na bet nuttigen van de/ungus mediae magnOudinis. Mcl-
^ zegt, dat de weduwe van den czar alius, door het eten
van champignons overleden is, die men voor de vasten tot het
Sebruik bewaard had.

Een Fransch geofeskundig tijdschrift, haalt niet minder dan
honderd sterfgevallen aan, die door het gebruiken van oham-
P'goons, in den omtrek van Parijs y veroorzaakt waren, en wel
y^n af den jare 1749 tot 1788, en geen wonder dus, dat men
^ 1754 bij de ingangen van het bosch te Boulogne had laten
l'^plakken, dat het plukken van champignons verboden werd.

"^ tooakunstenaar scHoiEaT met zijn huisgezin , een vriend en

^ geneesheer , die allen eenige champignons hadden genuttigd ,

^elke in de nabijheid van Farüs gezocht waren , werden allen

Digitized by VjOOQIC

310

daardoor vergiftigd. BaANOT verhaalt een geval , waarbg een
man, eene vrouw en vier kioderea vergiftigd, maar gelukkig
door tijdig aangeweade middelen gered werden. Parrot einde-
lijk, om van niet meerdere te gewagen, brengt insgelijks eeo
voorbeeld bij, waarbij een huisgezin van zes leden, door bet
eten van gestoofde champignons, vergiftigd werden. Vader eo
moeder herstelden , na eene ernstige ziekte doorgestaan te heb-
ben , maar drie kinderen vonden , na eenige dagen lijdens, eeneo
smartelijken dood. Ook vonden wij in de Gron, Courant:

Bergen-op'Zoom^ 5 Sept. 1851. Mevrouw v. h. en ba^r man,
Kapitein bij de Luzemburgsche Jagers , gebruikten *s avonds de
gevaarlijke plant, weinige uren daarna openbaarden zich leeke-
nen van vergiftiging , die , niettegenstaande alle aangewende ge-
neeskundige hulp, der vrouw doodelijk zijn geworden, terwijl de
andere lijder werd gered. De paddestoelen waren in de nabij-
heid dier stad opgezameld.
In de Kamper-Courant^ 12 Ootober 1851 , leest men :
Twee officieren van het regement Belgische kurassiers, in be-
zetting te Brugge, hebben dezer dagen champignons in 't veld
geplukt , en de vrouw van het huis , in 't welk zij woonden ,
verzocht dezelve voor hen gereed te maken. Deze beeft ziob
daarvan verschoond, omdat zij die planten niet kende, en ook
dikwerf had hooren zeggen , dat het gebruik daarvan noodlottige
gevolgen konde hebben. Op hare weigering hebben ze zelfs de
champignons toebereid, met dat gevolg, dat, vermits dezelve
tol de vergiftige soort behoorden, een hunner reeds des nachts,
in weerwil van de dadelijke aangebragte hulp, is overleden, en
de andere brj het opmaken van dit berlgt in zeer bedenkelijke
omstandigheden verkeerde.

De toevallen, die op het nuttigen van vergiftige paddestoelen
volgen , blijven somtijds vijf of zes uren uit , en zelfs heeft men
voorbeelden , dat het gevolg zich vijftien en twintig uren daarna
geopenbaard heeft, zoodat de nadeelige en zoo noodlottige zelf-
standigheid reeds verteerd is, en zich met al de vochten ver-
eenigd heeft, vóór dat zij door eenige uiterlijke kenteekenen op-
merkzaam maakt , die somtijds bovendien nog zeer onbepaald
en moeijelijk te kennen zijn. Gewoonlijk gevoelt de lijder eene
onwederstaanbare zucht lot lagchen en blijmoedigheid, waarop
het braken , de buikpijnen en ontlastingen volgen , waarna vroeg
of laat flaauwte, verdooving en de dood volgt De uitwerking
van dit vergif, is even langzaam in den voortgang als in den
aanvang , zoodat de lijder soms eenige dagen als het ware met

Digitized by VjOOQIC

311

deo dood woretett Wat nu de bebandeliDg aangaat der lijders^
die door champigDons of ia het algemeen door eenige andere
dooddijke zelistandigheden uit het plantenrtjk vergiftigd zijn , zoo
komt liet er voornamelijk op aan, dat men zoo spoedig mogelijk
die stof door eeo braakmiddel uit de maag tracht te verwijderen.
^£eo zoodanig vometier kan bestaan uit een paar lepels mos-
tttrd, of een schrupel witte vitriool (sulphas zinci) in water ge*
flMDgd of opgelost Daar het gift der champignons traag be-
gint te werken, zoo kan een tijdig to^ediend braakmiddel de
geliikkigste uitkomst hebben. De behandeling van den lijder hangt
Tao vele omstandigheden af, waarvan de beoordeeling buiten het
bereik van het algemeen ligt, en dus aan het oordeel van des-
^nodigen moet toevertrouwd worden.

Men kan ook een extract uit de champignons vervaardigen ,
^ vijf of zes jaren goed kan blijven, en waarvan men slechts
eeo eetlepel vol behoeft te bezigen, om aan pasteijen, ragouts,
Musen enz., eenen aangenamen smaak te geven. Om dit ex-
»r^ Ie bereiden, wascht men de champignons schoon af, maakt
^ steelen schoon , zonder ze af te snijden , en legt ze dan , met
eeoe matige hoeveelheid tusscben gestrooid zout , in een* nieuwen
A^en pot, drukt ze hierin met een houten lepel stuk , en laat
^ dan van drie tot zes dagen , op eene warme plaats , op den
bakkers oven staan, tot dat zij beginnen te gisten. Hierop brengt
"^de massa in een casserol op het vuur, en laat haar eenmaal
op koken. Vervolgens neemt men ze in een schoon servet, en
laat het vocht, ten laatste onder aanwending van zachte druk-
^ op het servet , doorloopen , waarna men dit sap in een casse-
rol i op een matig vuur, langzaam tot de dikte van stroop in-
koken moet, zoodanig dat de zelfdlandigheid naauwelijks nog
öiüoopt, bewarende men alsdan het extract in goed sluitende
stopfleschjes.

Onder de zwammen mede tot de paddestoelen behoorende,
^ de eetbare (bolelus edulis) , en de gele (boletus edulis loteus),
vooral de eerste , zeer gezocht , zijnde alle de overige verdacht.

^^ roode geie knodszwam (davaria coralloides en fasligiata),
morden door de liefhebbers , mits wel bereid , sterk gezocht ,
"w>ewel zij uithoofde der kwade gevolgen billijk worden ver-
^^^ gehouden.

Id de geneeskunde bezigde men vroeger de binnenste - witte
^ losse zelfstandigheid van de boletus seu Folypoms laricis^
die bij uitsluiting aan den lorkenboom (lapix gracilis) voorkomt
^ daarom ook lorkenzwam genoemd wordt, en toen als een

Digitized by VjOOQIC

S12

droitiseh purgeermiddel bekend stond , doch als zoodanig nu
niet meer gebezigd wordt

Intosschen heeft men dit middel in den laatsten tijd, in navol-
ging van DE haSn , tri|ka db krzowitz, sarbut, toel en anderen,
als een zeer dienstig middel ter beteugeling van het overmatige
zweeten der teringzieken , in eene hoeveelheid van 10— 15 grei-
nen s*avonds toegediend. In eene hoeveelheid van 4 — ^ drach-
men werkt het als purgeermddeL

Ook wordt de Bovist (lycoperdon Bovista) in de heelkunde
gebruikt en wel tot hetzelfde oogmerk, waartoe men zich ook
van het vonkhout (boletos ignarius) en van de boUiu» fomentOr
rius bedienen kan.

Eindelijk lezen wij nog in de Gardner^ê traveis in (he Me-
rior ofBrasü^ dat deze reiziger in de nabijheid van de ViUa de
Naiwidade^ op de verdorde bladeren der palmboomen lichtge-
vende champignons ontdekt heeft, waarvan sommigen zoo veel
phosphoriscb licht van zich gaven, dat men er bij lezen konde.
De inboorlingen noemen haar Flor de cocOj omdat zij dezelve
op de verdorde kokosbladeren vinden , noemende bebkbut deze
agaricus gardneri, en welke soort een tot een een tweede
duim middellijn heeft.

Aan de Swam JUoer in AustraUe^ bestaat er nog eene grootere
phosphoresoerende soort. Ook heeft de agaricus oiearitu vad
DBC. deze eigenschap.

iic?rv«M

Digitized by VjOOQIC

CHENILLE.

(Scorpturua Vemdculata.)

Dit gewas, ook Scarpioen-krüid otScorpwen-ttaart^tnotmó^
ontleent deszelfs geslachtsnaam Scorpwrut (lin.)*» van de Grieksche
woorden skorpios , Scorpioen en oura staart , Schorpioen staart ,
wegens den vorm der vrucht. Casp. baübiivüs noemt het Campoï-
des, oit de Grieksche woorden kampy^ eene raps en eidoM ^ ge-
'daante, zamengesteld , eveneens op de wpsvormige gedaante der
vracht doelende , terwijl het door TOÜaRKFORT Scorpioïdes gehee-
teo wordt, en de soortnaam Yermicutata insgelijks wormachtig
beteekeot. Deze eenjarige zaaiplant', welke in de ZtUdeUjke
streken van Europa^ zoo als in het Zuiden van Frankrijk ^ Italië
en Spanfe te hais behoort, en in 1621 overgebragt werd, wordt
doorBOBBHAAVB oodcr de peulacfatige planten , met gepaarde blade-
ren , gerangschikt. Decahdollb brengt deze plant tot de Papil/o-
nacées en LisNAEas plaatst dit gewas , onder de Diadelphia , De-
candria^ met het volgende geslachtkenmerk: De kelk vijfspie-
tig eo de bloem vlinder vormig; de kiel van onderen tweespietig;
de peol heeft bijna de gedaante van eene raps. Uit den wortel
der plant, die dun, wit en menigvuldig is, ontspruiten vele zich
over den grond verspreidende stengelé, welke om het andere,
ver van eikanderen verwijderde, langwerpige, spits tpeloopende
bladeren hebben. De bloemstengels bereiken de hoogte van eenen
halven tot eenen voet en brengen in JuiO' vlinderachtige , gele bloe«
men voort , waarop de vruchten of zaadhuisjes , van eene bruin-
achtige groene kleur, met enkele en ronde zaden gevuld , volgen,
die in den Aer/*^/ rijpen , en welke zoodanig op rupsen gelijken ,
dal men op eenen kleinen afstand dezelve inderdaad voor deze
dieren aanziet, om welken zonderlingen vorm der vrucht, deze
plant dan ook het meest wordt voortgekweekt. De voortkwee-
king van dit gewas geschiedt door zaad , dat in de maand April
op eene warme zonnige standplaats en in eene goede vruchtbare
urde moet uitgezaaid worden , waarna het gewas uitgedund
Wordt, wanneer de planten te digt mogten staan. Beter achten
^ij het, het zaad Ier plaaUe te zaaijen, en wel op eenen on-
derÜDgeo afstand van eenen voet , alsdan drie of vier zaden in ieder
6"Atje werpende, ten einde later, wanneer alle mogten opko-
oien , slechts alleen de krachtigste te behouden. Een enkel zaacfje
in ieder gat uit te strooijen is niet raadzaam , omdat , wanneer men

Digitized by VjOOQIC

314

bij mislukking daarvan, ook andere plan^ in Toorraad mogt
hebben, deze zich evenwel geheel niet of althans zeer moeijelijk
verpoten laten*

De vruchten worden onder de salade-toekniiden vero^engd,
doch meer voor de aardigheid dan wel tot nut Runnende zij ook
in azijn bewaard worden, mits dezelve alsdan niet de volkomene
rijpheid erlangd hebben. Van dit gewas bestaan de navolgende
soorten :

Scarpiurus muricaia (uu.) S, ecfUnata var. (lamk)

Uit. het zuiden van Europa 1640.
Scorpkirm suicata (uif.) 8. ecMnaia var. (lamk)

Uit het zuiden van Europa 1506.
Scorpiurus subtütosa (lir.) 8, eefdnata var. (lahk)

Uit het zuiden van Europa 1731.
Scorpturtu acuüfoUa (viv.)
Van Corsika 1825.

iic?rv«M

Digitized by VjOOQIC

CHBYSANT. (SIERLIJKE)
(Chrysanthemum Ckyronamm,)

^ Girjf9arU ontkent haren geftlaehtanaam ekryionthemum van
de Grieksche woorden ehrusos goud en antheman bloem , we-
8"ts de goadgele kleur van sommige aoorten van dit geslacht,
tewijl de soortsbenaroing eoronarius^ tot sieraad verstrekkende,
oftoïnversierende beteekent.

l^KASDOLLB raogschikt dit gewas onder de composéeê^ en
iJ>SAKü9 onder de iyngenesia^ Pofygamia super/Uiaf met het
oaiolgeDde geslaefatkenmerk: De schijfbloempjes tweeslachtig;
<ie raadbktempjes yroaweiijky met een stoppelig ontvangbed en
<>Bg^iiisde zaden.

^Ckrysani^ tol welk geslacht xoo wel de vaste als eenjarige
N^otea befaooren, werd in 1704 in Europa ingevoerd en in
1790 naar Parijs overgebragt , terwijl de bloem daarvan donker
P^^rp^enrig was. De Chrysanthemum caronarium evenwel ,
vaanran hier sprake is en welke uit Sieiüe werd overgebragt,
V» reeds in 1029 bekend en reeds vroeg in Frankrijk xeer
Soodit.

Hauq zegt, dat deze plant ook in de zuideltfke deelen van
^^eriloik/ gevonden wordt, hoewel wij, zoo dit waar is, niet
'^'^i'PSemerkt mogen laten, dat er dan een groot verschil tas-
^ de gtkweekte en in het tmld groeijende Chrysant plaats
^fti naardien zij in de beschrijving nog al veel van de onder-
^^e verschilt. BlATTmoLus had dezelve in Bohemen^ Moraviê
* OotteMük gevonden , doch men mag met reden betwijfelen
^ m daarmede welligt de ganzenbloemen der koomvelden
(^UroTer later) bedoeld hebbe. Dat deze plant nogthans ook
^der de ongunstigste lachtsgesteldheid groeijen wil, hebben
^on te Kaafiard en KonBsaa te Talvig en Lapland bewe-
^^ die, zooals xabtinüs mededeelt, de chrysanthemum earo-
^^'^ den 31 Augustus 1839 in den vollen grond in bloei
öaddcn.

^^ eenjarige zaaiplant brengt stengels voort, die de hoogte
^*B ongeveer zes palmen of twee voet Rijnl. bereiken en zich
^ vele üjstengels verdeden. De bladeren zijn steng-omvat-
^^1 dabbel vindeelig ingesnedene, de lobben puntig uitloo*
^^^^9 de zamengestelde bloemen komen eenzaam aan het einde

Digitized by VjOOQIC

S16

der stengels , de kelk is half kogelvormig , de schubben over eP
kaoder geschovea, de randen als ^rdroogd, de klear der bloe-
men is mooi geel en welke in Junij^ Julij en Augustus ontlaiken.

Aangezien de geaardheid van dit vrerk niet mede brengt in
het uitgebreide over het kweeken der bloemen te handelen, zoo
zullen wij bij de behandeling van dit gewas daaromtrent slechts
datgene mededeelen , wat op deze in het bijzonder betrekking
heeft, te meer daar de Chrysant ^ hoewel als moesgroente ge-
bezigd wordende, toch wel ten allen tijde een waardigere rang
in onze bloemtuinen, dan wel in de moeshoven beslaan zaL

De Chrysant welke eenen zandigen grond behoeft en eenen be-
schutten stand, kan door zaad worden voortgekweekt , hetwelk
men in April uitzaait , hetzij ter plaatse , hetzij om de planten
te verpoten , wanneer zij eene hoogte van vijftien tot twintig
duimen bereikt hebben. De verpote planten behoeven ved vocht,
tot zoo lang zij aangeslagen zijn , waarna het gewas zelfs veel
droogte verdragen kan.

De voortkweeking der andere chrysanten y hetzij door zaad,
betzij door stek , in den vollen grond of in de kassen en bak-
ken gaan wij stilzwijgende voorbij, te meer, omdat de kwee-
king daarvan zich ten eenenmale naar de geaardheid van iedere
soort in het bijzonder moet schoeijen, en dus ook de alge-
meene regels deswegen, weinig aan de behoefte zouden beant-
woorden.

Evenwel kunnen wij niet nalaten medei te deelen , dat ons
van dit geslacht, drie en vijftig soorten en honderd en dertien
verscheidenheden bekend zijn , hoewel pelé in 1846 drie honderd
twee en zeventig in den handel had , in 1848 vier honderd ne-
gen en vijftig, en bonamt te Toulouse drie honderd en tachtig.

In China beschouwt men de chrysanthemum coranarwm als
eene moesgroente, doch of de kweekers van deze plant in ons
Vaderland er ook zoo over zullen denken, en onze huismoeders
er eene smakelijke spinazie van zullen bereiden , dat betwijfelen w^.

De chrysanthemum segetum of gete Qanzenbloem ook kore^
Ganzenbloem^ Vokelaar; Guldebloem genoemd { is een inlandsch
gewas en wordt zooals yxs hall mededeelt, in de zandige bouw*
vallen bij de Bild nabij Utrecht gevonden, en volgens vak dss
niAPPBü ook in Gelderland en OverijsseL

Dit eenjarig gewas heeft een' vezeligen wortel, eenen rolrondeOf
regtstandigen , getakten, gestreepten hoekigen, onbehaarden en
padden stengel, en, even ^s de bladeren, graauwachtig groen
van kleur. De bladeren afwisselende, ongesteeld, steng-omvat-
tende, langwerpig, getand of golvend gezaagd.

Digitized by VjOOQIC

317

ZaaDstaande , eiodeiiiigselie gele bloemeo , welke in Jwtb' eo
hê^i ooUmkeii. De zaden naakt, op eenen insgeli)ks naakten ,
bolroiideD Trochlbodem zittende. Voor zoo verre ons bekend ,
wordt deze plant niet opzettelijk voortgekweekt, hoewel de Tor-
meB^mldiging er van weinig moeite na zich sleept ^ duidelijk g»-
oocgtnt de benaming kenbaar, naardien de Duitschers haar Wt^
ckr-èkÊme^ de Franschen Souei des bles noemen ^ en ons Ko-
ke/sêr zonder twijfel eene verbastering is van woekeraar
a het zelfe als een moeijelijk te verdelgen onkruid be-
MhoQwd wordt Doch dat er eigenlijk gezegd geene onkruiden
#1) en iedere plant tot nut en veraangenaming kan gebezigd
worden , toont ook deze , welke men eertijds zdfs in de genees-
bade bezigde en als een middel tegen de geelzucht beschouwde.
GnLB en van «bühs beschouwen haar als eene verwplant, Be-
hogrijk zijn de proeven, zegt van der trappeh in zijn Uerba-
'^ vbiun , wcUlc jussko met deze plant genomen heeft , waar-
loe hij op hel denkbeeld kwam , doordien hij uit LauUiana een
gewas ontvangen had, dat met de, in zijnen tijd, om Par(i9
100 menigvoldig groeijende Chryêanthemum segeium bijzonder
▼ttl overeenkomst had, en zoo als men hem schreef, aldaar,
<Kn er geel mede te verwen , algemeen in gebruik was ; een een-
v<Nidig waterig afkooksel van de geie Gamenbloem nam eene even
^^^je gele kleur aan , als dergelijk afkooksel van gene Louisi-
A'uche plant hem had laten zien. Onderscheidene stukken van
vcnehillende stoffaaifje, daarin gedoopt, werden ligt citroengeel
S^Ueurd, en veranderden zelfs door opkooking niet weer, en
<loor daarbij aluin te voegen ging die kleur tot eene bestendig
^'^^r-gele over. In navolging van jüssieu werden hierop , no-
pens het kleurgevend vermogen van deze plant , ook door eenige
wolverwers proefnemingen in het werk gesteld : deze bragten er
^ schoonste nuances mede te voorschijn , gaven met een bloot
Afkooksel er van , aan vooraf van aluinwater doortrokken witte
^oOe, de kleur van zwavel; aan een, op gelijke wijze van te
^D met eene oplossing van aluin behandeld , stuk zijde , eene
^i^Dgele kleur ; verwden door een sterker afkooksel te bezigen
^^^ stoffen goudgeel , en zagen bij eene menigte van nog an-
^ proeven steeds de meest gewenschte gevolgen.

ViVt minder aanbelang is eindelijk nog de chrysantAanum
^^^icmUhemum of wUie Gamenbloem , ook groole Madelief ^ Koe-
^M» Wambuisknoopen^ Kvischbloem oi Kersouwen %eaoem^^
^^e algemeen in de weidelanden gevonden wordt.

1^ vaste plant heeft steng-omvattende, lanoetvorroige , ge-

Digitized by VjOOQIC

S18

uagde, aui den voet ingesMden 9«Uade bladenfti; de wortel !
todenn spatelvormig ; de Btengel opgerigt en takkig.

Oe wortel veselig. De steogel « gelijk wij gezegd hebben , op-
gerigt ea takkig , doeh ook wel eeovoadig , onbehaard , glad ,
een tot twee en een hal? e Toet hoog. De wortelbladereii spatel-
Torniig of omgekeerd eirond , gekorven , gestoeld ; de stengbla-
deren laneetvormigy gezaagd , aan den Toet eenigzins ingesnedeQ ,
8teDg*oniva(tende. De groote bloemen staan eenzaam aan den i
top der btoemstengels ; op de schijf met gele, in den straat met
witte bloempjes, gezamenlijk door eenen half kogelronden kelk
Mugeyen, en in Junij en Mij ontluikende. Het zaad is zw^art
net witte streepen en een geelachtig kroontje. ,

OsiARDBR zegt in zijne VoUugeneeskunde^ dat een afkooksel i
▼an ehrysanthemvm leuccmthemum zeer heilzaam op den witteo
▼loed werkt. \

Omtrent dit gewas Tinden wij bij mattcska aangeteekead, dat
het door het rundvee', alsmede door de paarden, schapen en
geiten gaarne gegeten wordt.

Wijders verwijzen wij omtrent dit plantengeslacht op de ^rer-
ken van: willdenow, Hortus BeroUnensis; von jACQvof, fforius
b&tanieu8 vindebonensis; cimTi0*8, Botankal magazine; ns la
HARK, lUustraÜon des genres; von lACQmv^ Oèservaüones bo-
ttmkae; Memoires de PAcadem, de Paris; gmbun, AbhanetL
von dm Unfcraüter; EsoMAinf, Journal Bd, IV; iacqubs en
BERiMCQ, Manuel général des Planies; Le Bon Jardinier;
Journal d'HorlieuUure pratiguey enz. enz.

Digitized by VjOOQIC

C I C E E.

(deer (metbnum.)

D» deer ontleent haren geslêchtsDaam vwi het Grieksehe woord
kUtOê^ kraeht, wegens de aitfltekende eigenschappen, welke
nen u^ dit gewas toeschreef, volgens pumiüs Ut. XVO , eap*
12, londe die kracht bestaan, in het oitmergelen Tan den grond,
Wk leidt hii den naam eieer van cicbro af, even als pisanes van
ifso , faöÜ van paba , iMiuU van lehtb , aangezien een iegelijk
aine soort het beste laaide. (Voss. Etk^molog) ismoaus, Ub,
I?U, cap^ 3, legt, dat de afkomst van het Latijnsohe woord
ticet onfeefcer is. Oiosgoridis noemde ie reeds krios^ en de
GriekeD ereMntkoê. Oe soortsnaam arietimtm ^ is van het Latijn-
aebe woord «rtM, eeh ram herkomstig, aangeden de zaad-
haaowea wel eenige gelijkheid met eenen ramskop hebben.

Dkasdous rangschikt dft gewas onder de PapUionacéu,
en unun» onder de Diade^kia , Deeandria , met het navolgende
gefibfihtkenmerk: De kelk vijfepletig, ter lengte als de bloem,
met de vier bovenste slippen op de vlag leggende en een mits*
wiiie gezwollen twee zadig haauwye.

Deze eenjarige zaaiplant , welke in groei met de Linzen en
Wikken t doch in vracht met de Erwten overeenkomt, heeft
harde , takkige stengels » welke de hoogte van een of twee voe-
ten bereiken, de bladeren zijn bleek groen , iets wollig en ge*
takt, de bloem welke in Jun^' ontlaikt, is purperrood of violet-
kleorig en somtijds wit, en de zaden bruin, roodachtig of zwart
Os GeerSf welke zich van den jare 1548 dagteekenen, groei*
jen in de ttUdeiffke deelen van Europa in het wilde, onder
bet koom, en wel inzonderheid in het zuiden van Ffünkriik^
HttÜe en JSpanfe , doch worden in ons Vaderland zelden ge-
kweekt Dit gewas bemint eenen wat zandigen , krachtvollen
en wel bemesten grond en gunstige standplaats. De voortkwee-
Uog heeft door zaad plaats, hetwelk men in de lente ^ dat is
van Mei tot Junif of Julff, even als de erwten in rijSn , ter
<liepte van ongeveer twee duimen uitzaait , en wel z6A , dat de
zaden terzelfder breedte van eikanderen worden gelegd , welke
njen daarna door middel der hark worden gedigt De rijen
moeten drie voeten van eikanderen verwijderd zijn , opdat de
plaofen zich voegzaam kunnen uitspreiden , terwijl men , wan

Digitized by VjOOQIC

320

Deer deze eene behoorlijke lengte verkregen hebben, den grond
moet los maken en het gewas van onkruid zuiveren , dat verder
geene verzorging behoeft. Wanneer het weder droog en gunstig
is, zuilen de zadeb bij eene tijdige uitzaaijing in Augustus rijpen,
doch bij koud eu vochtig weder verslaat het gewas, voor dat
hetzelve de volkomene wasdom erlangd heeft.

Men kan de zaden ook los uit de hand zaaijen , mits dit hol
geschiedde, naardien bi) gebreke daarvan de planten weinig of
geen vrucht zullen voortbrengen. De inoogsting geschiedt , wan-
neer de haauwen geelachtig en bijna droog zijn , als wanneer
men de planten afsnijdt of uittrekt , welke bossen men daarna
eenige dagen te droogen legt » naardien het zaad volkomen hard-
droog moet zijn , wanneer het uitgedorschen zal worden. Voor
het keukengebruik is het beter de cicers wat eerder te oogsten ,
naardien zij dan gemakkelijker gaar te koken zijn , behoudende
de zaden het ontkiemingsvermogen twee tot drie jaren.

Niettegenstaande deze vrucht onsmakelijk en zwaar te vertee-
ren is , worden dezelve nogthans gekookt en ook raauw en groen
gegeten. Het is inzonderheid in Italië, Spanje en het zuiden
van Frankrijk^ dat men er veel werk van maakt, en het eeo
hoofdbestanddeel der Parijsche broodsoep , (puree aux orofttons)
oitmaakt.

De Spanjaarden eten dezelve geroosterd, noemen ze alsdan
Garavanga of Garvancos , en bezigen dezelve bijna in alle hunne
oUö's, of soepen.

In Azië en Afrika maken de cicers het algemeene voedsel uit
en worden aldaar in het groot gekweekt

Vroeger plagt men dezelve te branden, om daarmede alsdan
de kof^j te vervalschen of ze als koffij te bezigen. Eertijds wer-
den deze zaden ook veel in de geneeskunde gebeiigd en schreef
men aan dezelve vele heiUame krachten toe, terwijl zij mede
in de Syrupus de althaea Fernelii voorkwamen.

In het groot verbouwd , levert het een uitmuntend beestenvoe»
der op.

De navolgende verscheidenheden worden het meest gekweekt:

Met gele zaden y vrij groot, bloemen wit.

Met witte zaden , klein , bloemen wit.

Met roode zaden , middelmatig , bloemen rooskleurig.

Digitized by VjOOQIC

CICHOKEL

(JJiehyriam intyhua.)

Ikdekarei^ eckSuikerif^ Wegewaart ot BiUerpeen genoemd,
oDCleeiit haren geslachtsnaam Cickoriuniy volgens plikius Lib. XX ,
cbplVDI, van de Egijptenaren, van dewelke de Grieken het la-
ter overnamen. J. bodeus wil het nogthans van het Griek-
«hè woord Kichano^ afgeleid hebben, dat vinden beteekent,
omdat het yeelvold^ in het wilde gevonden wordt, gevende de
eoortsoaam iniybus^ dat latijn is, de cichorei te kennen. Deze
vaste plant, welke bij ons in het wilde aangetroffen wordt , groeit
volgens VAH hall, algemeen aan de dijken en wegen op eenig-
cins hooge gronden, volgens dk gorter op braakliggende koren-
velden, op zaailanden , in de duinen , overvloedig aan den IJssel
m Lek-dük , en door de gansche Betuwe en Tielerwaard^ ook
aan den ingang van de Süpel bij Harderwijk; op de vesting
bij de Geesterpoort te Alkmaar^ en insgelijks veelvaidig op
Zuideras en in de nabijheid van het dorp Brummen bij Zul-
phen. Volgens vak der trappeh , in Gelderland , friesland en
Groningen,

Yaillant beschouwt deze plant « als de voornaamste onder de
inelfcgevende gewassen, die tot de tong-bloemigen behooren, en
plaatst haar even als de Boksbaard^ de 'Schorteneer^ de Melk-
distelf hti HaviksknUd^ de Paardenlfloem en anderen ^ onder de
Vieharacées, Dbcandolle daarentegen, rangschikt de cichorei
onder de composées. Bobrhaave brengt dit gewas tot de plantas
gymnomonospermas fiore plam petaio , of enkel bloodzadige
pUnten met platte bloemen terug, en lmnaeds tot de Syngenesia^
Foiygamia aeguaUs, met dit geslachtkenmerk : Het omwindsel
mei een omwindseltje, het eerste vijf en het laatste acht blade-
rig; het ontvangbed is min of meer stoppelig; het zaadpluis is
voelbladerig en ongesteeld.

De wortel van deze plant, welke lang spilvormig, ongeveer een
vinger dik en van builen roodachtig, van binnen wit van kleur
en zonder reuk , doch van eenen bitteren smaak is , brengt regt-
stAüdige, kantige» getakte, ruwe stengels voort, welke oud
ZQDde eenigzins houtig worden. De wortelbladeren zijn gesteeld,
sefaaafewijs-uitgesneden 9 de stengbladeren afwisselende, onge-
steeld, steDgomvattende» laaeetvormig , gegolfd-getand, doch de

Digitized by VjOOQIC

322

bovenste gaaf-randig. De bloemeo die in de oksels geplaatst
zijn, gewoonlijk twee aan twee bij elkaar, hebben meestal
eene blaauwe kleur, hoewel er ook witte en bleekroode gevon-
den worden , en ontluiken van Jul^ tot September, De vrucht-
bodem welke naakt of eenigzins behaard is, levert zaden met
een ongesteeld, geschubt zaadpluis op, welke eene witachtige
kleur hebben, terwijl het geheele gewas eene bittere melk io
zich bevat.

Het is opmerkelijk, dat de melkgevende planten in de koude
of gematigde luchtstreek bijna allen heilzaam zijn , terwijl die uit
de heetere gewesten , zoo als de Euphorbia , de LobeUa en an-
deren, meest allen als vergiftig moeten worden beschouwd.

Dit gewas, hetwelk door zaad voortgekweekt wordt en eeneo
goeden, eenigzins vasten, wel bemesten en liefst zandigen
grond behoeft , wordt in het laatst van April digt uitgezaaid ,
wanneer men de jonge uitspruitsels bezigen wil en welke zaai-
jing alsdan om de drie weken plaats hebbe. Het is evenwel
nooit aan te raden, versohen mest voor dit gewas te bezigen»
omdat de worteb alsdan ligt wormstekig worden, en eenen
scherpen , onaangenamen smaak verkrijgen ; wel doorlegene koe-
dong voegt haar het best, inzonderheid wanneer het in deo
herfst ondergewerkt wordt. Wil men evenwel de gele bladeren
nuttigen , dan zaaije men in rijen en niet zoo digt , doch ook
dan niet, voor in het midden van Jun^i^ omdat de planten anders
nog hetzelfde jaar in het zaad schieten, waardoor zoo wel de
wortels als de bladeren voor het wintergebruik ongeschikt wor-
den. Men zal m dit geval het best doen, de planten steeds op
eenen onderiingen afstand van vier tot vijf duimen weg te nemen,
waardoor inzonderheid de worteb aanmerkelijk in dikte zullen
winnen. Naardien dit gewas den grond, inzonderheid wanneer
de wortels daarin overblijven, sterk uitput, is het, zoo als ook
BAUER te regt aanmerkt, niet raadzaam deze vrucht achtereen-
volgens op denzelfden grond te bouwen , hoewel dit door velen
in den groeten bouw zeer dikwijls gedaan wordt , en van veersh
en VESTBRHOPF melding maken , van eene achtjarige verbouwing
op denzelfden grond, evenmin als men de wortels van het loof
beroven moet, wanneer men deze later met een goed gevolg
bezigen wil, waartegen inzonderheid Bosisft en THAêa ijvereiw

Voor het winter -gebruik worden, om van de jonge spruiten in
den winter gebruik te kunnen maken , in een' vorstvrijen kelder
of schuur (mits de plaats donker zrj , naardien anders de jonge
hladeres groen en bitter zoodeo worden) , bedden van vast* aarde

Digitized by VjOOQIC

323

of gebed rerganen mest aangelegd^ en wel ter dikte vao ééo
eo ter breedte van xes palmen, waarin men de wortels van de
in den zomer gezaaide cichorei legt, en wel met de boveneinden naar
de zijden uitstekende , waarop rer? olgens weder eene laag grond
▼ao gelijke dikte wordt gebragt , en zoo al om het andere, tot
de hoogte van zes tot tien palmen, wel zorg dragende, dat de
wortels ongeveer 8 Ned. duimen onderling van eikanderen ver-
wijderd zijn. Naarmate nu de wortels ontspruiten , worden
d«Ke lange dunne « spillige scheuten ingezameld en dadelijk ge-
Dottigd , terwijl , wanneer de grond door te veel uitdrooging het
uitspruiten der wortels tegenwerkt , deze alsdan van tijd tot tijd ,
hoewel bij kleine hoeveelheden, dient bevochtigd te worden , om-
(reot welke wijze van voortkweeking men ook am raadplegen kan.

Ook kan men tot dat einde een vat bezigen, in welker zijden
men gaten op een* afstand van drie duimen boort. Op den iMdem
▼an dit vat legge men eene laag zand , waarop de wortels gebragt
worden en wel zoo , dat de kruinen door de gaten uitsteken ,
wefte lagen men om het andere op dezelfde wijze herhaald , tot
<Ut het vat gevuld is, welke beddingen alsdan matig vochtig
worden gehouden , terwijl zoo lang de wortels uitspruitsels le-
veren, men deze wegneemt, tot dat zij geheel zijn uitgeput.

Eene andere en nog eenvoudigere wijze is , de wortels in den
grond te laten en na daarvan al het <loof te hebben afgesneden ,
dete met lange paardenmest dekken , waaronder nieuwe scheuten
zoHen ontspruiten , welke even goed aan het doel beantwoorden.
Legt men evenwel eerst erwtenrijs of dwarsstokken over het bed
00 daarop de mest , dan zullen de bladeren zindelijker blijven , en
geen gevaar loopen van naar den mest te smaken.

Anderen overdekken de bedden met broeiramen, waarover
even als rondom het bed , eene laag paardenmest wordt gebragt ,
hetwelk ook zeer goed aan het oogmerk voldoet

Vde warmoeziers evenwel, nemen het zoo naauw niet en
vergenoegen zich met de cichorerplanten in bundels te binden
ea deze in broeijenden mest te begraven ter geel wording der bla-
lieren , die alsdan ter verkoop worden aangeboden.

Kweeking der oichorei-salade, volgens eene mededeeling in de

GABDBHEaS CHROHICLK.

hl eenen diepen, ligten, en wel voedenden grond, kiest men
^ openliggend rabat uit , terwijl zoo de aarde te schraal mogt
^Y Qien guano boven stalmest verkiezen moet, welke men , zoo-

Digitized by VjOOQIC

■^r

324

dra de plantjes opgekomen zijn, over het bed strooit, teneinde
den groei der wortels te bevorderen, en opdat deze naar
vereisohte benedenwaarts kunnen werken, dient de grond goed
en diep omgewerkt te zijn.

Het zaad strooije men in het midden of in het laatst van Junij
in voren, vier palmen van eikander verwijderd, uit. Is hei
zaad goed, dan zaaije men niet digt, te meer daar later de
planten toch, op twee palmen van elkander, uitgedund moeten
worden. Deze handelwijze is meer aan te raden , dan het zaai*
jen ter verplanting, naardien bij het verplanten, menigwerf
de penwortel beschadigd wordt, en den groei daardoor niet
weinig vertraagd. Naardien dit gewas, veel van de slak te lij-
dden heeft, zoo doet men best, de plantjes zoo dra zij opkomen,
met fijnen kalk te beslrooijen, iets waarbij schrijver dezes, zich
steeds uitmuntend bevonden heeft. Later vordert dit gewas slechts
het rein houden en los maken van den grond, voor dat de bla-
deren nederbuigen. '

Tegen het laatst van November , vallen de grootste bladeren
af, en blijven de hartbladeren alleen over, terwijl, ^wanneer dit
plaats heeft, men de planten voorzigtig opneemt , en dezelve
een* noordei^'kefi stand geeft, om daardoor allen groei legen te
werken ; steeds zorg dragende de wortels in het minst niet te
beleedigen.

Ongeveer veertien dagen vóór dat men de bladeren gebruiken
wil, brengt men eene genoegzame hoeveelheid planten in een
donker vertrek, of champignon -gebouw, waar slechts een wei*
nig warmte gevonden wordt , deze poot men in oude run , zand
of eenige andere mulle stof, die een weinig vochtig is, de wor»
tels een vinger breed daar boven lateode uitkomen, waarna
alle vuiligheid door begieting van de kroonbladeren weggenomen
wordt, opdat het jonge en spoedig uitspruitende loof, geheel
zuiver zij. •

Na een tiental dagen zullen dé bladeren reeds eenige duimen
opgeschoten en des te blanker zijn, naarmate de duisternis voir
komener geweest is , welke bladeren bij eene lengte van drie pal^
men , voor het gebruik geschikt zijn. De van bladeren beroofde
wortels brenge men op de noordelijke standplaats terug , ze mei
oude run dekkende , voor welke gebezigde' wortels men dan an-
dere in de plaats brengt , om achtereenvolgens die groente te
hebben.

De buiten gebragte wortels, kunnen na eenige weken wede^
gebezigd worden, als wanneer z^ op nieuw scheuten zullen te

Digitized by VjOOQIC

325

▼oondiijn brengeo, die Dogthans niet soo malsch als de eerste

Eeoe eenvoudige en doelmatige wijze om de gebleekte bladeren
der ciehorei te verkrijgen, is, dat men eenige houten bakken van
3 of 4 palmen diepte vervaardige en in grootte naar de hoeveei-
beid planten gescboeid , die men in eene week wil doen bleeken ,
welke bakken het onderste boven , over de wortels worden geplaatst.
l&k einde zaad te winnen , laat men eenige planten des winters
in den grond verblijven , welke des vooijaars opschieten en in
September lijp zaad voortbrengen , dat tien en meer jaren het
ontkieroings vermogen behoudt.

Batrr raadt aan , de zaadhuizen van de stengels af te plukken ,
«n het zaad in de zaadhuizen zelve te bewaren , dat alsdan ,
volgens hem, het ontkiemingsvermogen zes jaren behoudt. Het
zaad van zwakke stengels, gewonnen, keurt hij zeer af, omdat
men alsdan éénjarige planten , die tot den verkoop niet geschikt
tijn , zoude verkrijgen , zijnde dit hetzelfde geval , wanneer men
zaad van eenjarige planten wint. Van dit gewas zijn ons twee
verscheidenheden bekend.
De veredelde cichorei. Deze, welke door jacquin na herhaalde
proefnemingen verkregen werd , heeft veel overeenkomst met
de scarole of krop-andijvie, levert oneindig meer dan de
gewone en kan zeer gevoegelijk gestoofd worden.
De veredelde cichorei (met gevlakte bladeren) , eene zeer aar-
dige verscheidenheid der voorgaande, waarvan de bladeren
rood gevlakt zijn.
In de Revue üorticole 1850, evenwel wordt er van acht ver-
scheidenheden gewag gemaakt, alle na eene 25jarige kweeking
door den Heer jacquin, uit zaden van OlUUntille^ waar men zich
in het bijzonder op deze teelt toelegt, ontboden, en welke ver-
scheidenheden in de navolgende orde voorkomen.

1. Met breede gave purperkleurige bladeren.

2. Met bladeren in vorm en kleur aan de bruine salade gelijk.

3. üan de tweede gelijk^ doch de bladeren gevlakt,

4. Met ronde bladeren ^ aan de gewone kropealade gelijk.
De wortels van deze vier verscheidenheden zijn dik en lang,

«fen als die der gewone oichoreiplant.

5. Met purperkleurige gevlakte bladeren*
^ Aan de scarole gelijk,

7. Eene dwergplant met smalle bladeren^

8. Met fijne gesnipperde bladeren ^ even als de fine Italië
aansche zomer^andi/vie.

Digitized by VjOOQIC

326

Van deze vier laatste ziJQ de wortels niet zoo zwaar en breo*
gen de planten dubbele bloemen voorL

Jagqoin, heeft het das door kweeken zoo verre weten te bren-
gen 9 dat hij i^it het zaad der dcharium intybus de dcharittm
endytia verkregen heeft , indien men althans aan het verslag van
ROussELON geloof mag hechten.

Op de tentoonstelling te Amens^ October 1849, heeft poolio-
■lER, hovenier van den Baron de la tapt azerokde, eene ver-
scheidenheid ter bezigtiging aangeboden , welker bladeren steeds
eene licht gele kleur hadden , en welks loof dus voor het gebruik
niet behoeft gebleekt te worden.

Het gebruik der cichoreiplant , die een smakelijk en gezond
voedsel oplevert, schijnt reeds bij de ouden in gebruik te zijn
geweest , zeggende althans horatius ,
Me paseunt oüva ,
Me ckhoria^ levesgue Malvcs,
en ook maken volgens loudon , de Egyptenaren er veel gebruik
van, welke deze plant als een hunner hoofdgeregten beschouwen.

In FrankrifA^ worden de jonge spruiten , onder den naam van
Gheceux de paysan^ o( barbe de capucin ter markt gebragt,
doch in ons Vaderland meer voor eigen gebruik gekweekt, of-
schoon deze groente ook in Amsterdam en Utrecht^ onder den
naam van lof^ ter verkoop wordt aangeboden , en in' Vlaandó-
ren met den naam van willoof bestempeld wordt , alwaar het
volgens VAN den bogaerde, met de wortels veelvuldig door de
landbouwers gegeten wordt. In Spanje daarentegen , tiert dit ge-
was volgens ROBiLLAR, bestuurder van den botanisohen tuin, te
Valencia^ zeer slecht.

Meer algemeen is het gebruik van den gebranden ciohorei-wortei
bekend, welke men bij de koflij bezigt, en welk gebruik men
bet eerst aan de gravin de ranzow of vox rantzaü toekent,
en wel omdat zij geenen smaak langer vindende in een aftreksel
van den dchorei-wortel, dat haar als geneesmiddel door Doctor werl*
HOFF te Hanover was voorgeschreven, op het denkbeeld kwam,
om den wortel te droogen , te branden en als kofSj te gebruikeiv
Anderen evenwel zeggen , dat men het gebruik van den dchore»-
wortel onder de koffy, aan den Mfl^r voii hatnb te Brun^
wyk^ te danken heeft, die benevens förstbr , een Iogementhol^
der ter zelfder plaatse in 1770, van zijne regering het uitslui-
tend regt bekwam om eichorei-kofy te fabriceren , terwijl mar-
TfVET beweert, dat het gebruik van met cichorei vermengde kof-
fij in het laatst der vorige eeuw, uit Brwiswük naar GrmiJ^

Digitized by VjOOQIC

327

gm is o?erg6Toerd, en dat men aldaar in ons Vaderiand de
óénte eiehoret-fabiTJk heeft opgerigi.

üuTALUEii, over de vervalsehingen in frankrff/t handelende
(Jffunu de eh, Mèd, V) , verhaalt , dat de eiehorei tot 1801 alleen
ab een geheim Hollandsoh product bekend was , maar toen door
oujur in Luik en door 6iRAin> te Hormaing , in gebruik gebragt is.
Toen in 1814 België van Prankrük gescheiden werd, rigtte
eoAii eene fabrijk bij Vaienoknnes op. De consumtie is in
Frankiyk geklommen , jaarlijks op O millioenen Ned. pond ; van
IW— 1836 zijn 458971 ned. pond, ter waarde van 321282 tv.
Daar buiten lands uitgevoerd, en sedert dien tijd is de uitvoer
Dog toegenomen. Men telt er eene menigte van cichorei koflij-
soorten , als : café cMcorée gros grain^ chkarée royale, ck,
pmtdre a canon y semouie^ neige metUf poudre superfine de
moka^ moka en poudre ^ café des dames , crème de moka^ café
pectorale café de chartres^ café aux indiens^ café aux Jovas^
eaféaia lempoura, café a la polka ^ café des colonies. In
Orool'BrUtanje worden jaarlijks 23 millioenen E. pond cichorei
verbruikt.

Va5 veerseh heeft bevonden, dat in de wortels der cichorei -
plant , kalk , magnesia , aluinaarde , kiezelzuor ,' zwavelzuur ,
phosphorzuur , chloor, ijzer en groote hoeveelheid sporen van
potasch, doch geen soda vervat zijn, terwijl ook jobn de be-
standdeeleo deswege medegedeeld heeft. Payen ,zegt\ dat een
OKborei aftreksel even donker van kleur en even zwaar ab het
aftreksel van kofïij , de helft minder stikstof houdende stofTen ,
dan deze laatste in zich bevat.

Het zeer bittere slijmerige melkachtige sap , dat in uitwerking
met dat van het laraxacufn^ zoo als ook dassen zegt, overeen-
komt , wordt ook in de geneeskunde gebruikt. Het extract wordt
volgens VAN DE WATEB, van 1 — 2 drachmen voorgeschreven. Ook
verdient onder de bereidingen de 'van ouds zoo bekende syrupus
(leeichorio cumRheo , als ontlastingmiddel voor kinderen , eenige
Mnbeveling, een of twee eijerlepeltjes daags zijn voldoende, zijnde
de dchorei-salade een bloedzuiverend en oplossend middeL

RüTTT en START bevelen voor zwakke magen en hypochoncN-
Mhe gestellen, zeer het gebmik der gekookte en behoorlijk toe-
bereide cichoreiworlels aan , en ook mijn vader schijnt van hel-
lede gevoelen te zijn geweest, naardien deze wortels wekelijks
Sntoofd bij ons werden ter tafel gebragt Volgens het Handdoek
^(^ Vaderlandsche Landkuishoudkunde van c a. bergsma, is
^ «ichoreibouw in 1782 of 4783, het eerst door den Predikant

Digitized by VjOOQIC

NiBuwoLD, te War ga ^ «anbeToleo en terstond daarna door den
Grietman p. a. bergsma, te Damwoude^ in het groot ingeyoerd.»
uggende scheltema in eene verhandeling, dat de ciohoreiteelt
▼Ó6r 1780 in friétiand nog onbekend wa& De groote boaw
van dit gewas is oitvoerig en naauwkearig door tan vsmsBii
nied^edeeld en in het tijdscHrift ter beoordering van wjverheid^
uitgegeven door de Ned. Maatschappij, XIIL Deel, l.Stuk, op-
genomen, weshalve wij onze lezers daarop» 'even als op hel
Herbarium vtoum van van dei trappen verwijzen, terwijl , naar
wij vertrouwen, het navolgende uittreksel eene voldoende hand-
leiding deswege mag geacht worden :

Qrond,

Liefst ligt, los en kraohtvol, het zij deze in eenen vruchtba-
ren zavelgrond besta, leemachtig zand, of gemengde grond is.
Zware en steenachtige gronden zijn, om verschillende redeneo,
voor dit gewas minder te verkiezen, even eens als magere zand-
gronden geen een voldoend product zullen opleveren; terwijl, vol-
gens de meeniog van sommigen, kalk en mergel houdende gron-
den voor deze teelt, brj voorkeur geschikt bevonden worden.

VrucfUopvolging.

De oiohoreiplant kan na iedere vrucht worden verbouwd, en
iedere vrucht kan na dit gewas met een goed gevolg worden
gekweekt, aangezien deze plant meer in het algemeen» dan wel
in het bijzonder op den bodem werkt*

Bemesting.

Deze hebbe bij voorkeur in het voorafgaande jaar plaats. Eene
versche bemesting oefent op den wortel van deze plant, even
als op alle andere wortelgewassen, eenen nadeeligen invloed
uit, zoo wel omdat dezelve daardoor roesterig wordt , als omdat
deze niet door zal groeijen, wanneer zij onmiddellijk op den meaA
mogt geraken. Eisoht de grond nogthans , dat er gemest worde ,
dan moet het niet door oude dong plaats hebben.

Toebereiding van den grond.

Spitten ia ook bier boven het ploegen te verkiezen,. te meer.

Digitized by VjOOQIC

daar bet laod ten mmste 3—4 palm diep los moet wexen. noêê
vwgen ((wee ploegen in dezelfde voor laten volgen) komt even-
wel in oitwerkiog het spitten zeer nabij en is veel onkostbaarder.
Dt grond dient vóór den winter bewerkt te worden^ en in de
Uut tot het voorjaar blijven liggen , wanneer men alsdan het
Ittd egt, om hetzelve zoo ^n mogelijk te maken; terwijl, wan*
iMer dit niet genoegzaam door de e^^ geschieden kan , het door
nuddd der hark bewerkstelligd moet worden.

ZaadwintUng.

Hiertoe zoekt men bij den oogst de beste, d. L de grootste,
«Ükste en regtste wortels ait, deze gedurende den winter in kal*
fen of in de sohuar bewarende.

lo het voorjaar^ zoodra de grond genoegzaam gedroogd is,
poot men deze wortels op een afstand van 8 — 9 palmen van
c&ander , bij het planten wel zorg dragende, den wortel niet te
<liep te poten, en de aarde goed om den wortel aan te druk-
ken. De zaadstengels opgeschoten zijnde, zoo worden slechts de
zwaarste beboaden, welke men ook nog wel op de hoogte van
1 Ned. el, kopt^ om daardoor het aitschieten der zijstengels te
bevorderen, welke het meeste en beste zaad leveren* en welke
om het knaJLken te voorkomen , aangebonden dienen te worden*
Worden de zaadbuizen geel y dan is het zaad rijp en snijdt men
dsdan de stengels af, welke in bossen gebonden te droogen ge-
^ worden. Is ook dit geschied, dan dorsoht men het zaad in
^e of viermalen y om het narijpen ait, dat vervolgens gezeefd
^ geschoond op eene drooge plaats bewaard wordt

UUzaaüing,

^ den on^chrevenen grond wordt het zaad van af het laatst
^ April tot den 15 Mei uitgezaaid , doch welk uiUaaijen zieb
'^oeds naar de weersgesteldheid schikt, hoewel in alle gevalle
^ beste tijd van den 1 tot den 12 Mei is. Het uitzaaien ge-
*«biedt of ttil de hand of in rffen.

Het tti/ ^ hand zaaien heeft plaato , om het zaad gelijkelijk
over den akker te verdeelen , en wel in twee keeren , dat wil
^^88^0, dat de éérste zaaijing overiange en de tweede overdwars
P^ hebbe. Bij welbewerkte gronden is 6 Ned. pond zaaizaad
per bonder voldoende ; bir mindere behoeft men een paar pond
i&eer.

Hst zaad wordt gewoonlijk onder geêgd, daar bet harken,

Digitized by VjOOQIC

hoewel beter , te moeijelijk toude gaan , eo daarna gerold , otn
bet nitdroogen te voorkomen. Wanneer de planten in bet vierde
of vijfde blad zijn, worden deie oHgewied, welke xuiveriiftg
later nog twee of driemalen berhaald wordt

Het zaaijen in rffen , gescbiedt veelal om de groote oitg«v«n
van bet wieden te vermijden, naar dien bet seboffelen onebMtf^
goedkooper is, terwijl men tevens op deze wijze ook wel ean
Ned. pd. zaaizaad per bander uitwint Tot bet in rijen 'zaAifea
bezigt men twee werktuigen, een vorentrekker of marqueur
en een zaaikruiwagen ook eickareikroodje of zaaikroocye ge-
Doemd. Na bet zaaijen worden de rijen die drie palmen Tan
elkander verwijderd zijn , digt getrapt Zoodra de drie of Tier
eerste blaadjes gevormd zijn , worden de planten gewied , ^ma
veertien dagen later gescboffeld, ea vervolgens naar geluid
der omstandigheid, nog één of twee malen geschoffeld.

Bij bet eohoflfelen van den lijenbouw, Is bet zeer aan te rftdeo
de planten eenigzins aan te aarden , hetwelk den groei bevonie-
ren zal) tevens de planten daar wegnemende, waar ig te fU^
mogten staan en wel zóó, dat op erae vierkante palm, uat
meer dan vier pian^es overblijven. De in bet zaadsobitCende
moeten worden uitgetrokken, welke aan de spUlige regt opsohio-
tende bladeren wel te kennen zijn.

OogsL

Deze valt in het laatst vaa September of in bet begin Tan
Oetóèer m, duidende het geel worden der onderste bladeren den
tijd der inzameling aan. Vóór men met bet oitdelven begint ,
dat door middel van eene drietande vork (greep) dient plaats
te hebben, maait men het loof af en zet dit op hoopen, om als
beestenvoeder te gebruiken, of laat men het als meststof op het
iMd verrotten. £^ woHels legt men in kleine hoopjes bij een ,
wanneer men de koppen de^ wortels door kinderen of bc||aarde
mensehen laai afbreken of snijden en de wortels der dooiige-
sohotene stengels op zijde legge&, waarna de wortels worden
gereinigd en alsdan ter verkoop gereed zijn.

Omtrent de wilde oiohorei , ate beesten-voeder , ontleenèn wij het
navolgende uit soEVSfiê wetenschiêppe^fk maanüsöhrifl en dat hem
uit Frankrijk werd medegedeeld.

Men laaH ongeveer twaalf pond tèad op den bunder en dK
■Mest in de lente. MeA zon het echter ook met veel voordeel
in den herfst^ alleen, of door winter tarwe, rogge, gersl enz.
kannen zaaien.

Digitized by VjOOQIC

Dflu plant daurt vier jaren , vordert ee&' wel bereiden diepen
grond ea wordt gedurende de Toortkweeking ais de peen be-

Het ree eet het loof zeer gretig; (hoewel Tolgeofl anderen de
paarden er xeer af keerig ran zijn) ; groen zijnde en droog of tol
booi gewonnen, levert dit een der beste voedingsmiddelen op.

ft heb zoo, vervolgt hij, dezelve in /ui(f vdn het tweede
jnar tien roaarjen , als wanneer het toen roim twee ellen hoog
was. Een bunder hiervan leverde hg de eerste snede op alsvolgt :

3400 bossen , groen gevoederd , wegende 56,400 pond , en

230O bossen gedroogd , wegende 20,200 pond.

Een ander bunder 4ands, waarvan men in Mei de eerste snede
geheel groen , aan het vee had gegeven , heeft in Augustus brj
de tweede snede, als wanneer hetzelve slechts €0 A 70 duim
iioog stond , het volgende opgeleverd :

1800 bossen groen, wegende 12,600 pond, en 800 bossen
gedroogd , weende 5,200 pond.

Te Midwolde in de provincie Groningen » is in 1844 pK m.
15 bonders cichorei-wortel geteeld , welke per bunder 20,000 N.
pond heeft opgebragt, wordende alstoen de 100 pond voor/* 1^90
è / IjdO verkocht, zijnde in 1850 in FHesland de opbrengst
per bonder gemiddeld 20—27000 Ned. ponden geweest

Het hooi hiervan behoudt , droog zijnde, eene aangename
groenachtige kleur en is door het vee zeer gezocht

Meo kan , om beter en malsclier voeder te hebben , dezelve
vier maal 'sjaars maaijen, in April ^ Junff^ Augustus en OctO'
hr^ de 1ste en de 2de snede om groen te voederen, en de 3de
en 4de om droog te winnen , (voorzeker in navolging van chbtté
os PALüEL, die in Frankrük voor meer dan anderhalve eeuw tot
dat einde dit gewas verbouwde), hoewel het laatste in ons Vader-
land kwalijk geschieden kan.

Wanneer men dit voeder, dat zoo wel door de paarden als
door de ossen, koeijen, sdiapen en varkens, met gretigheid
wordt gegeten, en te gelijk een zeker behoedmiddel tegen op>
zwellingen en andere ziekten is, met andere bekende voedersoor-
ten vergelijkt, zoo zal nyen een zeer aanzienlijk verschil in de
opbrengst ontwaren.

Men menge ^ van dit voeder door } gewoon voeder , en men
heeft opgemerkt, dat het vleesch van het vee, op deze wijze
gevoederd , vaster en smakelijker is , bevelende todmg het te
dezen opzigte zeer ter vetmesting der hamels aan.

Het deze opgave komen die van bbuchaüskn , tridthan, iBAës ,

Digitized by VjOOQIC

332

BAUsa en anderen, ?iij wel overeen, hoewel aslbhobk, «umncs
en ERDBLTi , van een tegenovergesteld gevoelen zijn.

Eindelijk wordt er in het Tydsckrift van NifverAM ^ X deet ^
biz. 631 gewag gemaakt, om de oiohoreibladeren als verwstof
te bezigen , hebbende metcalp , verwer te Leeds in EngeUod ^
een octrooi genomen op het gebruik dezer bladeren , tot berei-
ding van indigo. Zie verder Polytechn, Journal en koole's Wo^
chenblati en pausn deelt mede, dat men'm Frankrükhti exiraei
van gelanden cichoreiwartel bezigt , tot het kleuren van bier.

Digitized by VjOOQIC

CITROENKEUID.

(MeUssa officinalia,)

BtAOUroenknUd^ ook Umoenkruid^ Beffenkruid ^ CtmiKede
grem en , zoo als db gobter zegt, ook AaUsruid genoemd, ont-
leeot zijnen geslaohtsnaam melisse van het Grieksche woord meli^
innig, omdal de bijen op dit gewas zeer azen, waarom het
ook in het Daitsoh honigzang en ook nog in het Latijn afriae»
Érum heet Puiinjs zelfe was van oordeel , dat men deze plant ,
ten dienste der bijen, kweeken moest. Andere kruidkandigen
noemen het cUrago en eUrana , wegens hare geur , welke zeer
veel overeenkomst met die der citroenen heeft, gevende het
woord ofUcinaüs te kennen , dat de wortels , bloemen , bladeren
of zaden tot verschillende doeleinden kunnen gebezigd worden.

Deze overblijvende, heesterachtige plant, welke uit de zuide-
mke deelen van Europa^ en inzonderheid uit Italië en Savoüe,
berkomstig is , wordt door rivwus tot die gewassen terug ge-
bragt, welker bloemen volkomen, onregelmatig en eenbladig
zijn, hebbende eenen baard en helm tegelijk, de eerste in drieën
verdeeld , de laatste in zijn geheel , met 'vier ongedekte , gladde
zaadkorrels.

LoncAEDs rangschikt dezelve onderde Didynamia^ Gymnoepemda^
met dit geslachtkenmerk : De kelk is als verdroogd , van boven
platachtig; de bovenlip eenigzins puntig; van de bloem is de
bovenlip min of meer gewelfd, tweespletig; de onderlip heeft de
middebte lob hartvormig.

De wortel van dit gewas, welke schuins in de aarde voort-
kroipl, langwerpig rond, houtachtig, zeer verdeeld, völ vezeL
yes en duurzaam is , brengt^ vierkante , bijna gladde , witte ,
vaste, in vele takjes verdeelde (en welke twee aan twee tegen
elkander overstaan), stengels voort, welke de hoogte van meer
dan eene el kunnen bereiken. Uit de oksels komen tegen et>
kander overstaande bladeren op stoeien voort, ter lengte van
een duim, langwerpig, hartvormig, gekarteld en gerimpeld,
vao eene glanzende , donker groene kleur. Aan de uiteinden
van den stengel en takken komen uit de oksels der bladeren kleine ,
wiiaohtige üpbloemen, wervelswijze , op steeltjes voort, hoewel
de wervel 9 volgens bivimus, niet volkomen, maar ten halve is,
waarna vier kleine, rond* en zwartachtige, naakte zaden in d«

Digitized by VjOOQIC

3S4

bloemkelken volgen. Inxonderheid wanneer de bladeren gewre*
yen worden, geven zij eene aangename citroengear Van zich.

Dit gewas dat eene goede zandige aarde en eene warme stand-
plaats behoeft , kan door zaad en scheuring worden voortgekweekf .

Het zaad zaaije men hetzij in Aprü^ hetzij in het laatst van
MeL Kiest men de éérste maand , dan is het noodig dat de zaai-
jing in eenen bak plaats hebbe, waarna de plantjes in Md, op
eenen onderlingen afstand van twee voeten worden verpoot , do^
in Mei kan de uitzaaijing zeer goed in den vollen grond plaats
hebben. Meer gebruikelijk is het evenwel het gewas te scheareo
of door uitloopers voort te kweeken. Dit geschiedt het best in
Oetober^ omdat de planten dan nog voor den winter kunnen wor-
telen. Zoo iedere wortelspruit of a&etsel slechts van drie botten
is voorzien, is zulks ter voortkweeking voldoende.

In iederen fiG^fst snijde men de plant tot den grond toe af ,
want door dit eenvoudig middel , kan het ottroenkruid jaren ach-
ter een ter plaatse Jblijven , dat het geval niet zal zijn , wanneer
men het gewas den vrijen loop laat , hetwelk in dit geval telken
jare van het doode hout gezuiverd dient te worden.

Sommige schrijvers beweren, dat men het citroenkruid des vrio-
ters dekken moet of in eene oranjerie overhouden , doch dit is
ten eenemale overbodig, naardien het zeer streng zal moeten
vriezen , dat daardoor deze plant vernietigd wordt De behandeling
zelve van het gewas vordert niet de minste moeite, men hebba
het slechts rein te houden en voor het overige aan de natmir
over te laten.

Er bestaan van dit planten-geslacht eene menigte soorten
en verscheidenheden , doch naardien deze slechts als sierstrgiken
geplant worden, zullen wij ze niet omschrijven.

Deze plant wordt voor het huishoudelijk gebruik slechts als
toekruid bij de salade gebezigd , en ter bereiding der kruider-
frijn of de zo(^enaamde mei-dranken.

Het is twijfelachtig, zegt Dr. dassbr, of dit geneesmiddel reeds
aan de Grieken bekend was. Het waren de AraMeren die de
onschuldige, maar aangenaam riekende melissa, eene zenuw-
sterkende, den geest opwekkende eigenschap toeschreven. Wan-
neer het kruid als thee gedronken wordt, zoo als zulks in
DuUseMand als huismiddel geschiedt,- vertoont het soms eene
geringe krampstillende en zweetdrijvende kracht , zoodat het
tonder twijfel tot die middelen behoort, die zenuwstelsel en
vaten te gelijk prikkelen. Ratbaud verkreeg uit 100 pond fris-
sohe bloMJende planten slechts 2 drachmen aetherische olie van

Digitized by VjOOQIC

336

eene hoog gde klear en cÉtroenaehligeo reak , de drooge planteo
gaven iels meer, doch in realL niet zoo sterk*

NaaidicD dit gewas genezende eigensehappen bezit , weike , zoo
als ookscnoBDsa zegt, tawUcke^ opwekkende^ krampsHilende^
wéndMtende en êtonden^drijvende zijn, zoo wordt het, gelijk
Yis DB wiiBi in zijn Handboek voor de leer der geneesndddelen
mededeeb, bij ligte zenowacbttge toevallen van eenen kysteru
sehen of hypocfiondrUehen aard , bij flaauwte , duizeligheid en
hartkioppingeo dikwijls met vracht gebruikt

Als êtondendrüüend middel is het vrij algemeen bekend;
deze eigenschap sch^nt evenwel niet specifiek te wezen , maar
meer oit deszelfe tonische en krampstiilende hoedanigheid te
moeten worden a^eleid.

Inwendig wordt het toegediend in aflrekëel van 1 once op
8 oneen colalaar of als thee gedronken.

UUieendig wordt het even ab de Müni b\j specerijachtige
knndenverzamelmgen gevoegd.

Oader de bereidingen bchooren het:

Agua Meüssae^ hetwelk men van 2—8 oneen bij mengsek voegt,

^nrilus MeUesae eomposUus. Agua Me&ssae magistrtüh.
Équa Carmeülarum {Eau de Cartnee); zijnde eene zeer zamen-
gnslelde beretding, waarvan behalve het cUroenkruid^ de Cortex
eUri'Wtêdicaei de Nuces moseAalae^ het Semen coriandri^ de
CmyopAUU aromoHd en de Cortex cinnamomi , de zamenstel-
leode middelen uitmaken.

Men geeft dezelve bij maagzwakte , zenuwzwakte, zenuwach-
tige en rheomatische hoofdpijnen, krampen, verlammingen enz.
zoowel in> ab uitwendig, van 1—4) drachmen of tot^ once.

M^r^/9»

Digitized by VjOOQIC

CLAYTONIA.

De claytorUa ooUeent haren geslaohtsnaam van j. clattoft,
kraidkandige en verzamelaar te Virginie^ aan wien de weten-
8ohap groote verpligtingen heeft.

LiiïKABDs rangschikte deze plant onder de PentandHa^ Mono-
gynia , met het navolgende geslachtkenmerk : De kelk aanblij-
vende; de bloemkrans rad- of klokvormig , vijflobbig en geplooid;
de meelknopjes zijn bijna vereenigd , aan de pant met gaatjes
openberstende ; het zaaddoosje is tweekleppig en veelzadig,
hebbende decandolle dit gewas onder de Partulaoées begrepen.

De clayionia virginica^^^elke wel in het bijzondere naar de-
zen kruidkundigen genoemd werd en zich van 1748 dagteekent,
ts eene vaste plant , waarvan de stengel naauwelijks eene hand-
breed hoog in een trosje van' zes , acht of tien bloemen uitloopt «
die allen gesteeld zijn, wit van kleur met roode streepjes van
binnen. De stengels liggen op den grond en verbergen zich als
de bloemen afgevallen zijn, met de zaadhuisjes onder de aarde.
Zij heeft eenen knobbeÜgen wortel , veeltijds maar twee bladeren
die smal , glad en vleezig zijn , het eene bij den wortel en hel
andere onder aan den bloemtros.

Deze voort kweeking geschiedt door zaad , hetwelk men in de
maand Mei^ op eenen warmen stand en eene goede vruchtbare tuin-
aarde uitzaait, hoewel anderen heiaarde daarvoor verkieselijker
houden. De planten moeten niet verzet worden en uit dien
hoofde hol worden uitgezaaid, omdat de eenjarige soorten zeer
over den grond spreiden. Dit gewas moet in den zomer sterk
begoten worden , terwijl het wel aan te raden is , den grond
alsdan altijd vochtig te houden. De vaste planten moeten des
winters tegen de vorst gedekt worden, althans wanneer deze
streng is.

Onder de eenjarige soorten behooren:
Claytonia perfoüata^ in 1794 uit Cuba overgèbragt
Glaytonid alsinoïdes » in 1794 uit Oolumbie ingevoerd.
CiayioiUa siberica , in 1768 uit ^erie ingevoerd en
Clayionia gypsophiloides , eene vaste plant , in 1834 uit Caü-

fomie aangebragt

Van deze vforéi óe clayionia perfoUata ^ als eene moesgroenie
gebezigd , welke men gedurende den zomer verscheidene malen
kan afsnijden en even als de spinazie en postelein toebereiden

Verder zie men hierover curtis's Botanical magazine. Ia b(m
Jardinier^ noisettk du Jardinier en ucques en herimcq Manuel
Général des plantes.

Digitized by VjOOQIC

DAHLIA.

(DahUa.)

De Dahlia ook Oeargine genaamd , ootieeot haren geslachte-
naam Tan den Zweedsohen kraidkenner dahl, ter wieos eere
ciTAXiLLBs deze plant alzoo noemde , hebbende willdbhow haar
met den naam van Georgina bestempeld , ter eere van georgi ,
Hoogleeraar in de plantenkonde te Petertlmrg en welligt ook
omdat er een fraai, plantengeslacht met purperkleurige bloemen ,
onder den naam van Dalea bestaat, door thosberg, ter eere van
den Engelschen kraidkenner nxLB, met dien naam beschonken.
Deze vaste plant behoort tot het gezin der eorynUfIfires en
tot de Syngenesia , Polygamia Superflua , van LmnAEUs , bestaande
het geslachtskenmerk in een genoegzaam achtdeelig , als verdroogd
btoembekleedsel , een vijfbladig, bladvormig, openstaand, om-
gebogoi omwindsel, eenen stoppeligen vruchtbodem, en het zaad
zonder zaadplais.

De DaMa brengt oit eenen of meerdere aan een bos vereenigde,
meeelal langwerpige knobbelwortels , stengels voort; die naar
mate der verscheidenheden en de gesteldheid der gronden, eene
hoogte van zes palmen tot drie ellen of van twee tot tien Rijnl.
voeten bereiken. De hoofdstengels, die meestal groen, doch bij
eenige verscheidenheden paarsklearig zijn (gelijk ook de zijsten-
geie, bUd en bloemsteelen) , komen oit den hals der knobbel-
worteb, en de zijstengels ait de oksels der bladeren ; de bladeren
zijn gestoeld, de steden steng-omvattende, twee bladeren staan
tegen over eikanderen; eenige zijn geheel , doch de meeste oneven
gevend; z^ zijn , niet alleenlijk bij eenige verscheidenheden , maar
ook dikwijls op dezelfde plant, zeer van elkander verschillende,
sommige gevind, anderen ingesneden of gelobd; allen zijn groo-
ter of kleiner g^and , en hebben de hoofdrib sterk uitkomende ;
de bloemen z^n lang gestedd , komen aan de einden der sten-
gels oit de oksels der bladeren , de bloemsteelen lijn vóór het
ootaloilen der bloem, geheel; doch de bloem open zijnde, min-
der omgebogen, de kelk is dabbel, het bmtenste vèelbUderig,
bet binnenste ftweeslippig ; de bloemkrans is bg somm^en dik*
wgb meer dan dertien duimen (vijf duimen Brjnl.) over het kruis ;
de kleuren zijn talrijk, zuiver wit, lila, licht of donker roos-
Ueorq^, hdder of donker violet, hoog- of licht-purper. rood.

Digitized by VjOOQIC

338

io alle schakeriogen vao lioht tot sdiarlakeorood en donker;
geel, oranje, kortom, zoo menigyoldig, dat men zich in alle die
nuances verliest. De bloemen enkeld of dubbel en dikwijls zeer
gevuld met vlakke of pijpvormïge bloembladeren , terwijl bij de
meest donkere kleuren, dezelve van boven fluweelachtig zip,
bloeijende in den vollen grond van Juliö^ tot 'dat de vorst invalt

De DakHa welke oorspronkelijk . te Mexiko te buis behoort ,
werd van daar zoo ais noissm opgeeft , in 1780 naar Madrid
overgebragt, terwijl lij nog in hetzelfde jaar door bemiddeling
van de Markgravin bOtb naar Engeland werd verzonden. In 1795
werd het zaad van dit gewas door vicbmtes cbrvantbs, Bestaorder
van den Botanischen tuin te Mexiko^ aan cavanilleb, Bestoorder
van den Botanischen tuin te Madrid gezonden , brengende deie
zaden in 1702 slechts enkelde bk)emen voort, en welke caya-
NILLK8 , het eerst eene beschrijving van dit gewas gaf.

Het waren de beroemde natuurkundigen von Hinaou>r en
BOM PLARo , die deze plant in 1803 te Mexiko ontdekten en wel
ten westen van den vuurspuwenden berg Jaruüo en nabij Pa»-
euêra , dat is te zeggen, meer dan 20OO ellen boven de oppervlakte
der zee.

Aldaar ontdekten zij een gewas , dat hnn onbekend scheen en
dat volgens voir hdhboldt slechts eene lengte van 12 tot ld Ned.
dnimen had , bloeide en rijp zaad opleverde.

Hoewel deze planten bij den eersten oogopslag weinig aantrek-
kelijks hadden, hielden zij het er voor , dat dezelve voor meerdere
volkomenheid vatbaar waren» en oogsten er met dat oogmerk
de noodige zaden van in , iets hetwelk alras bleek , overbodig te
zijn , naar dien zij te Mexiko wedergekeerd zijnde vernamen ,
dat deze plant gedurende eenige jaren reeds in Spanfe ge-
kweekt werd.

Een bijzonder toeval doet het vermoeden ontstaan, dat deze
plant ook in Ckina groeit. Lelieüb immers verhaalt, dat iiam>-
LBON, in 1804, een z^den behangsel, uit CMna herkomstig, aan
Mevrouw bmbnne schonk, waarop zich eene menigte vogels en
bloemen van dat land bevonden. Onder deze planten ontwaarde
men eene menigte plant- en heeaiw-pioenen , tnagnoliéfs en eene
groote verscheidenheid van camdlUfa , alsmede dubbele doMt^g
in verschillende kleuren , uitgezonderd eene blaauwe.

De plantentuin te Parifs ontving de eerste dakHa m 1803,
haar regelregt uit Sparde toegezonden. De herkomst in aanmer-
king nemende, bragt men haar in de warme kassen over, doch
de uitkomst beantwoordde niet aan de verwachting. Amobbas

Digitized by VjOOQIC

TBOon, een MLwaam kwieker, wijdde haar io 1804 alle lijae
loigeDy en deed het met des te meer belansstellmg, omdat men
&era Bcd^deéld had, dat ook de wortel van deze fraaije plant
een xeer gesehikt Toedsei opleverde, en dat men in Mexiko^ de-
lelve ÏB de aedi roosterende, veelvnldig gebruikte.

Catabius maakt van drie soorten gewag, als de eersten die
ia Europa bloeiden, de purpert^ de schariaJtenroode en de
rooikkirigex hij kenmerkte deze planten naar den vorm van het
blad, doch hetwelk in geenen deele tot zekere uitkomsten heeft
SBliid , terwi)! iichaid de wortels niet knobbeUg maar knobbel-
vnag noemde.

WoxBKiow, Hortus BeroHnensis heeft de drie soorten tot twee
terag gebragt, te weten; in die met gladde en zeegroen bedaawde
flttBgeis. Bbowh , lüKTH en andere kruidkundigen daar en tegen
hebben beweerd, dat de soorten van willderow en cavariu.es
■iels anders waren, dan verscheideDheden van eene en dezelfde
MOft, terwijl lsubob zeegroen bedaauwde dahlia's verkregen
keeft, uk zaad der gladde gewonnen.

?aB de drie opgegevene soorten van cav^^illes is de bruin-
rooée (variabilis) nog de enkele erkende verscheidenheid, alle
onze andere verscheidenheden, komen er uit voort, de anderen
moeten bij deze achter staan en leveren ook op verre na zoo
vck veFB43heidenheden niet op.

Hel is juist de dubbele bloem, welke de dahlia zoo zeer in
waarde heeft doen stijgen, terwijl hare oneindige verscheiden-
heid, hiertoe ook niet weinig het hare heeft bijgebragt De in
17^ in Europa overgebragte dahlia, bloeide voor het eerst in
1791. Cavahilles zond zijne vermeende soorten in 1802 naar den
plantentoin te Parifs aan thouiii en aan decahdolle te Mont-
peUier.

Volgens de Botaniste euiüvateur van 1801 , moest men deze
pfauü tot aan Mei in de warme kas , tot Junff in de gematigde ,
en vervolgeBS op eenen zeer warmen, beschutten stand plaatsen.
Tsoünr, die deze voorschriften opvolgde, slaagde veel minder
m ziine kweeking dan DECAimouB, die de plant uit de kas In
den voOen grond overbragt, enkel voor eenige beschutting zorgende.
In den jare 1803 zond voh humboldt dahlia zaad naér den plan-
tetttaiB te Parifs ^^ naar Mahnaison en naar otto te BerUjn.
Deze zaden lei^rden eene menigte verscheidenheden op. Otto
verkroeg onder anderen uit het zaa4 een scharlaken roode (coo-
ciné), hebbeode hij vroeger oit Dresden^ de bollen der pallida
» der pwpwoa ontvangen.

Digitized by VjOOQIC

940

Id 1804, bragi Lady hollard het zaad naar Engeland waar-
Yao al de groote georginen io hetzelve afirtammeo.

In 1806 , ontstond de éérste witte dahlia, uit zaad , door den
tuinier van Mahnaison naar «dien van 8L claud gezonden, doch
welke pogingen er nu ook werden in het werk gesteld, ter Ter-
edeling en vermeerdering van dat gewas, waren en bleven de
bloemen steeds enkel, tot dat het vassbt, hovenier vanden Heer
TBRNAüz te AtUueü in 1817 gelukte, eene menigte dubbele ea
half dubbele dahlias , voort te brengen.

Ten zelfden jare (1817) werden eenige verscheidenheden, der
dahlias naar sabdib te Londen^ a^ezonden, welke bloemen zeer
in den smaak van het algemeen vielen » doch eerst door de plan«
lenkenners veronachtzaamd werden.

Onze üoUandêche bloemkweekers waren over het algemeeo
de ongelukkigste, niet in het verkrijgen van prachtige versohei*
denheden onder de dubbele bloemen en zonden ^elfs de vrachten
hunner moeite naar Frankrijk ^ terwijl, wanneer men hetgene
zij ons leveren in stand wil houden , of zelf nieuwe verschei*
denheden scheppenj het navolgende dient behartigd te worden ,
dat wij in deze volgorde zuUen mededeelen. Niet met hei doe
om slechts het oog te streelen, maar wel degelijk om langs dezen
weg het aangename met het nuttige te vereenigen, te meer oa
de dahlia weder voor andere bloemen begint te wijken, en de*
zelve onder de geringe standen zelfs ook zoo zeer verspreid ia ,
dat wij de pogingen, om ze als voederplant te kweeken, voor
uiterst gewigtig houden.

StandpiaaU.

Naar de herkomst te oordeden , zonde men wanen , dat de
dahlia veel warmte behoefde en toch heeft de ondervinding maar
al te duidelijk geleerd , dat zij onder lederen gematigden streek
tiert. Het is waar , scherpe koude of gure winden zgn haar nadeelig
en dient zij derhalve in de lente tegen de nachtvorsten, in den
herfst tegen de^vroege winterkoude, beveiligd te worden* De-
zelve aan de Noord- en Noordooste winden bloot te stellen , is
nadeelig, zoo wel w^ens het gevaar dat de stengels loopen van
te knakken , als om den tragen groei , welke daardoor veroor-
zaakt wordt, en de mindere ontwikkeling der bloemen, welke
er ait voortvloeit Wil men de bloem vroeg in de lente kwee-
ken , zoo Is zulks in ons Vaderiand niet anders doenlijk , dan
door middel van warme bakken , doch men hoede zich later wel,

Digitized by VjOOQIC

341

van dit gewas als eene bak* of oranjeplant te beaehoawen , daar
niets deuife xoo welig doek tieren , dao de opene luebt bij eene
beiohatte standplaats. Hoewel deze bloem onze winterkoade niet
Terdoreo kan , kannen de boUen nogthans bij eene goede bedek-
king in den grond blijven, wel te verstaan, wanneer de gron-
den hoog, droog en dan nog liefst zandig zijn, naardien wan-
neer het tegenovergestelde plaats heeft, de bollen zaUen verstik-
ken en rotten. Blijven de bolled in den grond over, dan zij
nm zeer naaowlettend met betrekking tot bet ontdekken in de
lente. De spraitjes aisnn vroeger dan anders zich ontwikkelende,
lijn oiterst gevoelig en zoo zonde eene ontijdige of te rasse ont-
bkwling het verlies van het gansche gewas na zioh sleepen.

Grond.

?aD welk eene geaardheid is de grond, waar de dahlia te
faais bdioort? Er is tot dos verre niemand, die deze naag vol-
doende heeft kannen beantwoorden. Von hdidoldt, vond deze
plant op eene aanmerkelijke hoogte boven de oppervlakte van
de zee, te midden van zeer hooge bergen , die geheel het aanzien
van eene welige weide had, een vreemd versohrjnsel inderdaad in
een land, waar de vlakten over het algemeen zeer zandig zijn.
Bet is wel mogelijk, dat deze vlakte daarop eene uitzondering
he^ gemaakt en met den zandgrond eene krachtige voedzame
aarde heeft vereenigd, terwijl, wanneer wij dit mogen aannemen,
de obkomst is: dat de dahlia een ligten en levens zeer voedza-
men grond behoeft.

Zij die beweren , dat de dahlia in alle gronden en op lederen
atand groeit, zijn van de eigendommelijkheden van dit gewas
vervreeoBd. Ja het is waar , deze bloem groeit overal , maar
hoe groeit zij , en waarom klagen er zoo velen over het verloo-
pen van volheid en kleorf

TBOun, die zich daaraan veel heeft laten gelegen liggen, is
de gesteiheid der wortels , in aanmerking nemende , van oordeel,
dat de dahlia eene diepe, stevige, met zand vermengde aarde
behoeft , terwijl dabl wederom meer van eenen ligteren grond
hoadt Hoe dit ook zijn moge, zeker is het, dat voor alle plan-
ten met gevolde bloemen eenen zwaren krachtigen grond wordt ver-
eischt , daar bij gebreke van dien de volheid allenskens vermin-
deren zal , en de kunst emdelijk voor de natuur zal wijken.

Een deel vergane koemest, een deel lot humus temggebragte
bladeraOf een deel klei , een deel gewone tuhiaarde , eenige ma-

Digitized by VjOOQIC

S42

len goed door elkanderen gewerkt, zullen eenen grond oplevoreii ,
waarin deze bloemen b^ uitstek welig zullen tieren , daar xalk
eene aarde aan de Tereischten voldoen zal , om eene bloem sebit-
terend en dubbel te bebouden. Zwaarderen grond te kiezen
zoude niet aan het oogmerk voldoen, naardien het door proef-
nemingen gebleken is , dat alsdan het gewaa wel bQ uitstek "w^e-
lig wordt , maar nogtlians sehaars en laat bloemen voortbrengt.
De beroemde kweeker walchkh te Qeneve^ heeft opgemerkt ,
dat de dahlia's met wiUe punten^ in eenen te stijven grond en
bij eene te zware bemesting verloopen , en geeft voor deze vw-
sdieidenheid de voorkeur aan eene zandige, iigte, slechts ma-
tig gemeste en met kalk vermengde aarde, in welke deze bloe*
men zich volkomen gelijk blijven.

Voartkweeking,

A. Wortelverdeeling.

De eenvoudigste wijze van voortkweeken van dit gewas , is
het verdeelen der wortels , hetwelk des vooryaars- dient ts ge-
schieden. Vele hebben de gewoonte, om de bollen vóór dal zij
in den bak of vollen grond worden overgebregt, te verdeelen,
iets hetwelk naar ons gevoelen eerst dan moest geschieden ,
wanneer de bollen, hetzij in den bak, hetzij in den vollen
grond, beginneii te ontbotten, naardien men alsdan oneindig
zekerder van zijne verdeeling is, en de bol zonder verlies in
zoo vele stukken kan gesneden worden, als er zich oegcn bij
den hals (nodusvitalis) van den bol bevinden. Het is evenwel
op verre na niet hetzelfde, hoe men de bollen verdeelt, naar-
dien, wanneer er geen gedeelte van den hals en een oog aan-
wezig is , de wortel zich niet zal ontwikkelen , maar verrotten.

Hoedanig men de wortels ook moge scheiden, ten alten tijde
zorge men het rottende of verdroogde gedeelte er aftenemtn,
er zich niet over bekommerende, of daardoor somtijds een groot
deel van den wortel van onderen verloren gaat

Bé Wortel-enting.

Deze wijze van vermenigvuldigen , heeft een dubbel vooideei ,
eensdeels , omdat als dan die bollen niet verloren behoeven te
gaan, die van geene oogen voorzien zijn, en anderdeels, omdat
men daardoor die versoheidenheden vermeerderen kan , die zioh
door zaad moeijelijk zouden laten voortkweeken.

Digitized by VjOOQIC

S43

heeft g«meeiid, daardoor ook nieuwe TenaheidmlMdeo
te kuniieo TOortbrengeD , doch welke proefiMinioseD men des
ft—g— HJe ook moge gCDomea hebben of nog nemen lal , het
eetÊ^e ea teieere middel, deswege blijft het zaaijen, waar-

Het enten m het algemeen^ bestaat m het overbrengen van
een» loot op eenen anderen bol , ten einde lioh daarmede te ver;
eenigen en zieh langzamerhand te ontwikkelen. Zal dos eene en-
^% welslagen, dan dient de enting tossehendegroeijende doe-
len bewerkstelligd te worden en tusschen gewassen van dezelfde
soort De verbinding dier deelen wordt door de sappen daarge-
steU, eo wel door die vloeibwe stolli, welke men camtium

Ongoede uitslag van het enten der dahUa*s hangt dos grooteüiks
vm de dadel^ke verbinding van den scheut en den bol, waarop
deMiva overgebragt k, af, en waartoe men het meest de loten
benigt van zeldzaam vooiiiemende fooHen, welker vermenigval-
digjng anders zeer vele moeite zoude koeien , terwijl de dahlia's
aiel alleen den geheelen zomer kunnen worden geënt, maar ook
atfi gedurende den vnnter in Jamuuif en Februorü^ doch dan
in kassen ter warmia van 12 tot 18* op den honderdgradigen
Ihannometer.

Daze vroege overbrenging, wordt eahlar alleen dan bewerk-
ijaiücrf wanneer man des toêrioêts vele schauten in den han-
del benodigd is, welke zoo doende itLÈfaart of April algeleverd
irinfin worden*

Otar het enten der planten heeft de Baron tscbodt in 1813
aeon verhandeling in het lieht g^even, welke knnatverrigting in
da 16de eeuw reeds bekend was , naardian s. a. poari , een Na-
psJBsh natnorkundige, in zqn werk VilUe liM XII, van deze enten
9Bvag maakt.

Blakb nogthana was het » die ia 1824 het eerst begon , deze
wrigliQg op 4a dahlia's toe te passen, lar vermenigvuldiging
dar dubbele , dia toen nog zeer schaars waren.

Ten einde m dia enting te bewerkstelligen, snijdde men de
bollen, welke gaalosoeten zijn, op het derde gedeelte, horizon-
taal gabeel door, en wel zop) dat de hals mat'de oogen van het
ofarbiqfonde tvae derde fpsdeelte, geheel er afgeacheiden zijn. Dit
is daarom noodzakdfjk, omdat, wanneer zu&s niet geschiedde,
de oogen van den bol zkh zouden ontwikkelen en den groei van
den entscheut belemmeren , terwijl er op deze wijze niets behoeft
vaelonntagMnf naardien het gedeelte van den bol, hetwelk aan

Digitized by VjOOQIC

344

den nodus vUaUs TerbleveD is , voldoende zal xija om de oogair
Ie doen oDÜüemen.

Id het andere gedeelte, dat te weten, hetwelk van hals ao
botten ontbloot is , snijde enen regt op en neer eenen kiel , welk
driehoekig gedeelte daarna uitgenomen wordt en vervangen door
de entsoheat, welke in deze sleuf wordt aangebragt, en door
een verband met den bol bevestigd wordt, hoewel vele kweekers
als soDTiF, BOBLiN, cflAuviÈEB eo anderen beweren, dat zulk
een verband overbodig is, naar dien de grond van zelve hel
los gaan verhindert

Dan evenwel zoude een verband noodzakelijk zijn, wanneer
de sleuf te groot of de ent te klein ware en er dus geene ver-
binding zonder dat zoude plaats hebben. De^ aldus gednte bol-
len brenge men of in eenen broeibak of terstond ter plaatse in
den vollen grond, dezelve ongeveer met drie duim goede tuin-
aarde dekkende, dezelve in allen gevalle in het begin door gla-
zen klokken, tegen den invloed der buitenlucht besehermende.
Het is evenwel niet hetzelfde, welke scheuten men ter enting
bezigt, daar deze noodwendig van vier oogen voorzien moe-
ten zijn. De twee onderste oogen , aaar den bol gekeerd » zul-
len wortels voortbrengen y terwijl de andere den stam zullen
verlengen , terwijl ook twee botten zouden voldoende zijn , byal-
dien men zeker van den aanslag en ontwikkeling ware , want
zoo deze mislukten zouden én moeite, én boUen verloren zijn.

Ook op eene andere wijze kan men de dahlia*s enten, en
welke verrigting hierin bestaat: Men snijde de boUen gel^fc
gezegd is door, of bezige goede, die van geene oogen voorzien
zijn. Deze sleuve men in de geheele lengte door, en wel zoo-
danig, dat de enlseheut twee of drie duimen onder en boven
de bol voorbij steekt Voor zoo verre de scheut tegen de bol
verbonden wordt, snijdt men daarvan in de lengte een weinig
af, aangezien zq zich in haren gaven toestand met den bol
niet vereenigen zoude, waarna men beide door middel van
een verband te zamen houdt De loot , aldus door den bol ge-
voed, brengt alras nieuwe bolleyes voort, en kan het volgende
jaar van den moederbol door afenijding gescheiden worden, al-
hoewel het volgens chauvièrb niet zeker is, dat die jeugdige
wortels later kracht genoeg hebben om nieuwe loten uit te schieten.

Hoewel deze, wijzen van vermenigvuldigen veel worden ge-
bezigd, zoo komt ons evenwel die, welke wij nog zullen me-
dedeelen , de geschiktste en zekerste voor.

De bol horizontaal doorgesneden zijnde, steke men mei een

Digitized by VjOOQIC

345

l«ng, don en IQn mesje (is bet tweesnödeod, des te beter) deo
wortd in de lengte in, en wel loo verre benedenwaarts , als men
de oiCsdieat wil inlaten. Deze insteking gesehied zijnde , draaije
meo liet werktuig in den bol om » ten einde daardoor de noo-
dde kohe voor de ent te erlangen, welke men na gepont te zijn ,
ia de oitgesnedene opening brengt.

De loot, alsna geheel in den bol ingesloten zijnde, behoeft
geen verband en slaat gemakkelijk aan , wanneer men namelijk
deze, even als alle geénte bollen, eerst in eenen broeibak plaatst,
of io den vollen grond althans dekt Rutfii vap wAscbfbiiiviiic
raadt aan, den knop van eene dahlia, die men verkiest voort ie
pUnta>, zoodanig met een mesje uit te mijden, dat er een wei«>
nig van den knol aan verblijft en dat gedeelte in eene daartoe
Cemaakte opening aan den hals van eenen anderen bol over Ie
brengen, wel zorg dragende, dat het onderste gedeelte van den
knop in eene waterpassche rigting met de oppervlakte van den knol
komt te staan , de wonde daarna met entwas dekkende. Men
beweert , dat de enting der dahlia^s een zeker middel is , om
<le plant eene hoogte en uitgebreidheid naar verlangen te doen ver-
krijgen , naardien het proefondervindelijk is gebleken « dat ge-
tete bollen niet dat welige , booge gewas als de ongeinte voort-
bragten, ofschoon de bloemen der eersten in genen deele voor
de laatste behoefden onder te doen.

De schrijver van floea, ze^de jaargang^ maakt hiervan geen
gewag , ab bij over het laaghoaden der hoog groetjende dahlia's
spredit, maar zegt, dat men de stengels, als zij de hoogte van
H palm bereikt hebben , bij den wortel moet afsnijden of af-
scheuren en deze soort van stekken in potten plaatsen. De aMus
^^oorziene potten worden in de schaduw geplaatst en gehouden ,
<1» dat de stekken zich door de warmte der zonnestralen , niet
^ nel zouden ontwikkelen.

In Juni' worden zij, op de voor haar bestemde plaats over-
Sebragt, zij hebben dan gewoonlijk eene hoogte van zes lot
Mgen palmen en bloegen meestal zeer mild , ook kan men het
<e hoog opschieten voorkomen, door de boofdstengels boven
Iwec of drie zijspranken aflesnijden , deze zijspranken ontwik-
kelen zich alsdan en vormen eene dwergplant; zij bloegen echter
l<>«r, maar fraai, doch zgn minder geschikt om goed zaad
la winnen.

C Stekken.

H«t voortkweekeo der dahlia*s door stekken, is in hel bijzon-

Digitized by VjOOQIC

346

der zeer aan te bevelen, aangexien het geringste scheatje , ja
een blad zelfo voldoende is, om haar te vermenigvoldigeii.
De stekken kan men verdeelen, in stekken met twee boUen
en die met één. Hoedanig die stekken nn ook trjn mogen ,
100 doet men steeds het best, dezelve van onderen een i^einig
te splijten, om zoo doende de wortebchieting te bevorderen,
beveleode CHACVitu deze insnijding op het zeerst aan, zijnde
het tevens zeer aan te raden , de blaadjes , die zioh onder aan
het stek mogten bevinden , daar af te nemen.

De beste tijd , om te stekken zijn de maanden Mei en Juni;\
wanneer men stekjes ter lengte van ongeveer twee duimen in
potten plant, met wit zand of hei-aarde gevold, volgens acideren
een deel bladaarde en een deel hei-grond, en wel onder dien
verstande , dat men eerst de gaatjes maakt en daarna de stek-
jes in dezelve steekt, den grond alsdan zachtkens aan druk-
kende. Deze potten plaatst men vervolgens in eenen wannen
broeibak met goede aarde gevuld, dezelve bovendien nog méi
glazen klokken dekkende, en over de bakken, matten uitsprei-
dende, by aldien sterke zonneschijn zulks moge vorderen, even
eens als den grond van tijd tot tijd bevochtigd dient te worden.

Zijn de stekken niet te groot, dan zullen zij met achttien of
twintig dagen geworteld zijn, daar de grooten vijf of zes we-
ken behoeven. ' Het zijn inzonderheid de zwakke plan^es , die
eeoe aanhoudende zorg behoeven, naardien te veel hitte hen
zoade uitdroegen, te veel vocht hen doen rotten.

Openbaart zich het wortelen der stekken, door de ontwikke-
ling der bladeren, dan opene men allengskens meer en meer
den bak , om het jeugdige gewas zoo doende aan de buitenlucht
te gewennen, dat nu geschikt is, om in potten te worden over-
gebragt of met de khiit in den bollen grond te worden geplaatst

Hoewel deze wijze van stekken voorzeker voor de beste en
doelmatigste mag worden gehouden, zoo is het nogthans geen
vereischte, dat dit. juist altijd door broeibakken plaats hebbe,
want ook in den vollen grond kan men stekken , maar dan liefet
in het laatst van Juni\ doch altijd is het aan te raden dezelve
ook dan eerst te dekken. Men kan ook geheele takken als stek-
ken bezigen, welke evenwel niet te oud moeten zijn en van eenen
hoofdtak afgenomen dienen te worden, hiermede op dezelfde
wijze handelende, met dat verschil, dat deze niet in potten wor-
den gekweekt, noch bedekt worden; wij zeggen kunnen^ want
de uitkomst beantwoord zelden aan de verwachting , naar dien
het aangebievene loof uit gebrek aan voedsel verflenst en er

Digitized by VjOOQIC

347 ^

sieohto efloen schralen stengel , die evenwel hel leven behoudt ,
overblijft.

D. Zaad.

flet is op verre na niet hetzelfde , hoe het zaad der dahlia's
gewonnen wordt, en dikwerf ook daaraan toe te tohrijven, dat
100 veieo zioh in hnnne verwachting zien te leur gesteld , wil
ONn toch iets gezoehts en boitei^woons voortbrengen, dan
aoet raen bet niet door zaad doen, dat onverschillig, hoe ge-
wonnen is , daar jnist van dit] principe het wetelagen afhangt.

Hoewel de zaden , van enkele dahlia's gewonnen, dubbele
bloemen hebben voortgebra^ , waarover meer dan dertig jaren
verioopen xijn , eer men ze regt fraai kon noemen, en zaad
oit dubbele verkregen , enkele bloemen gaven , zoo zal men (och
bet beste doen , de zaden van de volkomenste en fraaiste bloe-
men te vnnnen en wel beneden de drie of vier eerste zaadrijeo ,
van af het midden der bloem gerekend. De beste tijd ter win-
ning is in JuiO' en Auguêius, aangezien de planten dan in volle
kracht zijn en het volkomenste zaad leveren , oneindig beter dan
later, wanneer de bloemen we] menigvoldiger doch minder
ontwikkeld sullen wezen.

Is men genoodzaakt tot de laatste de toevlugt te nemen, dan
piokt men dezelve met den stengel af, ze als dan in een glas
met water plaatsende. Zijn de zaden bijna rQp, dan spreidt
men dezelve op eene beschutte plaats uit , om eene volkomene
rgphad te erlangen, de bloembladeren steeds wegnemende door
dttelve met eene schaar uit te snijden.

H^ stuifmeel dezer bloemen vermengt zich zeer gemakkelijk
«a van daar , dat er vele verscheidenheden voortkomen , zonder
^ men zvlks wiL

Wil men editer zeker van zijne zaak z^n , en eene kunslma-
^ bevmdifiging daarsleUen, dan handele men volgens bet
legRen van PitttoH, als de Engelschen, die te dezen opzigtede
Afabieren navolgen, in bun voortk wecken van den dadelpahm Men
pbnt eenige der schoonste verscheidenheden van de anderen
«%eionderd , aan welke men slechte de volkomenste bloemen
« inzonderheid die, welke uit de kruin voortkomen verblijven
•^; zoo dra de schQf te voorschijn komt, overdekt men de-
«^« door moosehne of ga^, om de natuurlqke bevnichtigmg
▼•o ander mindere verscheidenheden voort? komen. Naarmate
^« bbttnen zioh openen , brenge men het stuifmeel vao de eene

Digitized by VjOOQIC

348

op de andere over, door de bloemen na en dan tegen elkande*
ren te schudden , tot zoo lang zij beginnen te verwelken. Van
alfe deze bloemen winne men zaad, doch niet van den baiten-
sten cirkel, welks zaden gewoonlijk enkele bloemen voortbrengen ,
terwijl die uit het midden genomen, dikwerf slecht gevormde
zullen opleveren.

Eenvoudiger en proefondervindelijk aan het doel beantwoor-
dende , is het , de bloemen slechts tegen eikanderen aan te bin-
den en zoo lang vereenigd te houden , tot dat zij verwelkt zi)n ,
waarvan aUdan de zaden gewonnen worden. Ook kan men door
middel van een fijn penseel, het stuifmeel der eene bloem op de
stempels der andere overbrengen, dit eenige malen bij droog
weder en op den vollen dag herhalende.

Mogt het ten tijde, dat het zaad gewonnen moet worden, veel
regenen, waardoor de knoppen gevaar loopen van te rotten, dan
is het noodzakelijk , dat men deze bloemen door zeildoek of an-
derzins dekt.

Naar gelang de knoppen rijpen, dat door het verdorren der
stoppeiljes kenbaar wordt, oogste men de zaden daarvan in,
dezelve op eene drooge plaats bewarende. Zij, die in denherfel
geoogst worden, ontdoe men terstond van het omkleedsel, ten
einde het rotten te voorkomen, dat anders wegens de nog aan-
wezige vochtigheid ras geschieden kan. De zaden behouden ge-
durende twee, drie of meer jaren bet ontkiemingsvermogen ,
terwijl LiLKUR heeft opgemerkt , dat er op zaden die zes jaren
oud zijn , weinig meer te rekenen valt Hij bestrijdt tevens , het-
welk sommige kweekers wanen , dat versche zaden slechts enkele
bloemen zouden voortbrengen, daar eigene proefnemingen hem
de onwaarheid deswege hebben doen kennen.

Men b«gint met het zaaijen in het begin van Maart een aan*
vang te fnaken , en wel in eenen matig warmen broeibak , die
met twee deelen bladaarde , een deel verganen mest en een deel
humiis gevuld is. Het zaad strooije men daarin dunnetjes oit,
en bedekke het ongeveer een halve duim met goeden humus.

Men boude den grond in den bak inatig vochtig en warm,
door in tijds te luchten en te dekken , omdat bij gebreke daarvan ,
het gezaaide schaars zal opkomen. Wanneer de plan^es een of
twee duimen hoog zijn, dan verplante men ze in onderlingeo
afstand van vijf duim in eenen anderen , op dezelfde wijze ge-
vulden bak, zoo v^el mogelijk zorgende, dat er wat grond aan
de wortels blijft en de plantjes in het begin tegen de zonne>
stralen gedekt worden, welk later langzamerhand, door het ope-

Digitized by VjOOQIC

349

nen eo afDemen der ramen , aan de bmtenlucht dienen gewend
te worden.

Id de maand Mei^ brenge men de jonge plantjes op nieuw over
en Wil io den vollen grond , waartoe men eenen vochtigen , don-
kerai dag aitkieze, omdat de droogte er xeer nadeelig op zonde
wcfien , trots alle kunstmatige bevochtiging.

jMen plant dezelve alsnu op eenen ouderlingen afotand van
25 tot 35 duim , hetwelk veelal voldoende is , of althans zooda-
n%, dat zij later aangebonden kannen worden en niet spilllg
opsehieten. Deze planten, welke achtereenvolgens in JuH;\ Au»
gmtiu en September zullen bloeijen, geven in het begin altijd
enkele bloemen , daar deze zich gemakkelijker dan de dubbele
ontwikkelen, doch men hoede zieh wel, deze daarom terstond
uit den weg te ruimen , omdat niet zelden op die enkele , fraaije
dubbele volgen. Zij , die terstond met dubbele bloemen schitte-
ren , zullen dit daarom juist niet het volgende jaar doen , zoo
dat men voor het derde jaar, niet zeker van zijne zaak kan zijn.

De zaai}ing kan ook met minder omslag en wel in den vol-
len grond plaats hebben, hoewel het dan later dient te ge-
«chieden, wanneer de nachtvorsten niet meer te duchten zijn.
Wij zelve hebben geheele velden met zaailingen gezien, die
uiterst welig tierden en ter plaatse bleven staan, doch in dit
geval zijn het slechts weinigen , die hetzelfde jaar nog bioeijen.

Behandeling.

De lente is het tijdperk , dat de bollen in den grond moeten
worden overgebragt, en wel dan wanneer men voor de nacht-
vorsten niet meer te duchten heeft , welke zich in het laatst van
April of in het begin van Mei zelden meer opdoen , althans niet
in die mate , dat zij het gewas kunnen schaden , terwijl zoo dit
mogt plaats hebben, men de bollen of jonge seheuten alsdan
door bloempotten of anderzins dekken kan.

Hei is waar , in de maanden Junij of Jtüii behoeft men voor
geen vorst te vreezen , doch wanneer men dan met planten een
aanvang maakt, hebben de bloemen de vroege winterkoude te
duchten en moeten opgenomen worden , voor en aleer eene vol-
komene ontwikkeling hebbe plaats gehad.

In ons Vaderland , waar het klimaat in de lente juist niet al-
tijd even gunetig is, is men bijna genoodzaakt, tot broeibakken
de toevlugt te nemen, waarin men op bet einde van Maart
d« boUeD overbrengt, opdat zij door de kui^twarrote gedrongen

Digitized by VjOOQIC

S50 .

Worden, uU te spruiten. Zoodra zioh de jeug;dige soheiiteD even-
wel vertoonen , beginne men den bak te lachten , opdat er eenen
geleideli)ken overgang van de broeiwarmte tot de buitenlicht
worde daargesteld. De bollen voor den Tollen grond, plaatse
men 4 tot 6 duimen diep, onder de oppervlakte van den grond,
dezelve met beste tuinaarde bedekkende, welke een weinig be-
vochtigd wordt, opdat de grond rondom de bol wel aansluite.

Naar gelang de plant groeit en de hitte toeneemt, bezigt men
meer water, dat zeer den groei bevorderen zal, ontwikkelt de
plant zioh te sterk, wordt ztj te bossig, dan behonde men slechts
een of op zijn meest twee stammen, de andere afenrjdende, ter-
wijl wanneer de lengte van het gewas zulks vereisoht, men er
staken bij dient te plaatsen , en de aanbinding door moscovisebe
mat moet plaats hebben, evenwel zorg dragende , de plant daar-
door niet tegen den staak te knellen.

Tot het wel kweeken der dahlia's , behoort eindelijk ook nog
het snoeiien en het uitdunnen, doch voor men hiertoe overgaat,
is het noodig na te gaan, of de plant al dan niet kraobtvol is.
b zij zeer welig, dan snoeije men niet, voor dat de eerste
bloemen ontloken zijn, opdat de sappen, welke daardoor meer
naar den stam worden geleid , deze niet bovenmatig doen op-
schieten. Is het gewas in tegendeel zwak, en schijnt het bos-
rijk te zullen worden, dan neme men naar gelang zij ontsprui-
ten, de jeugdige loten in eene behoorlijke verhouding weg. Ook
kan het somtijds noodzakelijk zijn, de kroon uit te dunnen,
wanneer te veelvuldige bloemknoppen, de ontwikkeling zouden
tegen werken, of de einden der takken af te breken, bij aküeii
bet gewas eene voegzame lengte mogt trachten te overschrijden.

Het gieten is eene zaak van belang bij het kweeken der dahlia's ,
het rigt zich in het algemeen naar de mindere of meerdere groei-
kracht van het gewas , naar de droogte en inzonderheid naar de
meerdere of mbdere hitte , zoo dat een naauwlettend kweeker
te dezen opzigte niet kan mistasten , naardien het gewas zgne
behoefte doet kennen. Eerst. dan moet men .bet begieten staken,
wanneer het loof geheel verdord is en de wasdom heeft opge-
houden , als wanneer het nu beter is , den grond zoo veel mo-
gelijk droog te honden , tot dat de bollen opgenomen worden.

Het gieten evenwel , hangt zeer van verschillende omstaodig-

Digitized by VjOOQiC

S51

I «f, gelrjk wr) bov«n aangetoond hebben en nimmer moet
DMo te r^kelijk in het gieten ?an water zijn , daar anders de
sappea te veel in den stam zullen optrekken en deze ten koste
der bfoemen zouden ontwikkelen.

Oe daUia kan evenwel veel vocht verdragen, dat men aan de
ftrbazende snelle opslorping van dat gewas kan zien, te meer
4aar de menigvoldige wortels den grond aitdroogen, (fie dus
steeds verfHsebt dient te worden. Maar wanneer de regentijd
genaakt, de eerste zonnehitte voorbij is , de dagen korter en
de naelrten langer beginnen te worden, dan stake men het gie-
ten, w«it overtollig water zoude dan de hoedanigheid en veel-
heid der bloemen schaden.

Is het zeer warm en heeft er eene gestadige uitdrooging van
(len grond plaats, dan doet men het best , om in plaats van steeds
te gieten, nu en dan versohen koedrek om de stammen te bren-
gen, of, en dat meer te verkiezen is , beste bakaarde.

Staande pUmten ip eenen niet te vruchtbaren grond, dan be-
URe men mest, water en loog om te gieten, dat den groei zeer
bevorderen zal, doch in gewone gevallen , gracht, sloot, ot re-
9» water, ofeefaoon een onzer geaohtste bloemisten, in de pro-
'vioeie, ons de verzekering heeft g^even, dat hij alle zijne Moe-
nea zonder onderscheid, nooit anders dan met het koudste
putwater begoot

(^memen der boikn en bewaring tmn dezehe.

Naardien het eene bewezene waarheid is, dat de dahlia's de
^winterkoude zonder de noodige bedekkmg niet kunnen ver-
enen, zoo doet men steeds het beet, de bollen in den herfet
^ den grond te nemen en vorstvrij te bewaren, waaromtrent
^ bet navolgende zullen mededeelen.

Ia bet b^m van Oeloher of dan^ wanneer men voor vorst
1^ vreezen heeft, neme men de bollen met de aarde voorzigtig
^ den grond, dezelve met zand of drooge bladeren dekkende
of akfaans iets dat zoo min mogelijk de voehtigheid onderhoudt
Zoodra nu de bladeren verdorren, snrjde men de stengels b(j
*w>g belder weder at Men neme een weinig later de bollen
op, om dezelve bij dag in de zon te doen droegen, dezelve des
Mdits evenwel in huis brengende. Dit opnemen der bollen ver-
oieeht eenige zorg en omzigtigheid , welke daarin bestaat, dal,
otn de wortels zoo veel mogelijk voor beschadiging te vrijwa-

Digitized by VjOOQIC

352

reo, men eerst de aarde van den kroin verwijdere, om xoo
doende de rigüng der groote knobbels te kunnen nagaan. Ver-
volgens ligte men door middel eener drietande vork, die wij voor
beter tot dit werk honden, dan eene spade , de bollen voonig^g
en langiaam uit den grond , naardien het rukken vele bollen
doet verloren gaan, en inxonderheid het geheele gewas dreigt te
vernietigen, wanneer men, en hetwelk helaas te dikwerf plaats
beeft, bij de steelen dezelve tracht uit den grond te werkeD.

Mogten niet te min de genomene voorzorgen , de bollen g^ui*
vend zijn, dan neme men het beschadigde deel geheel weg, om
het rotten te voorkomen, dat anders onvermijdelijk het gevolg
zal worden, en ook nog het overgeblevene bederven. Gaal even-
wel door dat afsnijden de geheele plant verloren, waaraan men
waarde hecht , dan late men dezelve zoo als zij is , haar terstond
in eenen pot met goede humus gevuld herplantende. Deze bol
met den pot in eenen runbak geplaatst en door eene glazen klok
gedekt, zal door de warmte zeer spoedig op nieaw ontwikke-
len en het verlies voorkomen, dat bij een gewone bewaring er
het gevolg van zoude zijn.

Men doet het best, de aarde welke zich tusschen dt wortels
bevindt, er eerst aan te laten blijven, ten einde de bollen niet
te beschadigen, dat anders ligt het geval kan worden, later
scheidt deze zich van zelve gemakkel^k af, of zoo men deielve
terstond schoon verlangt, moeten zij na afgewasschen te zijn,
eenigen tijd droegen. Dit alles verrigt hebbende^ brengt men
de bollen op eene vorstvrije plaats of in eenen droogen luchtigen
kelder, alsdan slechts zorgende ze van schimmel enz. te ont-
doen, bij aldien dit nog door de vochtigheid mogt veroorzaakt
worden. Kleine boUe^es evenwel bewaart men het best mei
eene goede bedekking in den grond, daar zy de gewone wijze
volgende, groot gevaar zouden loopen door de droogte te verdorren.

Velen hebben de verkeerde gewoonte, de bollen op de aard-
appels te leggen, daar deze eveneens vorstvry bewaard moeten
worden, doch deze handelwijze is verkeerd, naardien door de
uitwaseming der aardappels de bollen te vochtig worden en
ratten. Het best van allen is dezelve op te hangen, daar voor-
zeker weinigen de Engelschen zullen navolgen, die hnnne kost-
bare bollen elk a£u>nderlijk in doozen bewaren. Hoe men deze
bollen ook beware, zoo zullen zij, die in den grood verbleven
ztjn, altijd eerder ontkiemen, dan die welke uit den grond wa-
ren genomen.

Digitized by VjOOQIC

353

SchadeISk gedierte.

Waaronder moi de Siakken , ook Wormen , krekeU enz. rang-
sefaftken kan, moeten zoo veel mogelijk verdelgd worden, naar-
dien zij Toor dit gewas te vele malen doodelijk zijn. De roid-
dolen om dezelve te vernietigen , zijn nogtliaos te zeer bekend,
om ons daarbij hier in het bijzondere op' te honden.

Er bestaan van dit gew^s eene menigte verseheidenbeden ,
hebbende c. de wiHTEa bloemist te Utrecht^ om niet meerdere
te noemen, er meer dan duizend in den handel gebragt.

Boemrel men in Mexiko nu deze bollen als voedsel voor den
menseh gebruikt , zoo sohijnt dat gebraik evenwel in ons Vader-
tand tot dus verre weinig navolgmg te vinden , en wordt de
waarde van deze plant in dit opzigt, ten eene male over het
hoofd gezien. In het Maandschrift van Tuinèouw 1846 lezen wij
daaromtrent: Al ware het, dat men de dahlia nog te kostbaar
aehlte , on^ opzettelijk aan te kweeken voor den wortel , dan nog
sciiiet er alle jaar , door de massa soorten , die a%edankt worden ,
omdat zij door nieuwe verdrongen worden, en door de wor-
tels» die in het voorjaar bij de nieuwe oitpUmting weggesneden
worden , te veel over , om het niet te bejammeren , dat die voor-
raad weggeworpen worde onder het vuü, vooral in eenen tijd,
waarin men klaagt over het nijpend gebrek aan levensmiddelen ;
wij hebben uit dien hoofde beproefd , wat er van de wortels
te trekken is en bevonden , dat de wortels (ofsehoon dbcandollb
in 1810 na herhaalde proefiiemingen verklaarde, dat zij slechts
een sefaerp , onaangenaam sap in zich bevatten en onbruikbaar
waren), mits men die eehilt, in de week zet en alsdan kookt,
een voedsel oplevert zonder eenigen sterken smaak, dat het
mtddea houdt tussohen den aardappel en den knol, en in den
nood zeer goed te gebruiken is.

Bij dü gebruik dient men, onzes bedunkens , wel degelijk on-
der het oog te houden , dat de dahlia welligt nog nimmer uit dat
beginsel is gekweekt, en hetwelk een verbazend verschil op-
levert, of de bloem , dan wel de bol, het hoofddoel dier kwee-
king uitmaakt. Wat zoude er van de aardappel worden, en
wat wordt er van bij te geile zware gronden , of wanneer men
dezelve om het loof en de bloem wilde kweeken , zoo ook kan
den dahlia-bol door de wijze van bouwen voor het gebruik geschik-
ter worden gemaakt en welligt een smakelijk voedsel opleveren.
In allen gevalle is het een zeer geschikt voedsel voor de
beesten, zooidat, wanneer men daarvan slechts genoegzamen

Digitized by VjOOQIC

364

voorraad heeft, men niet meer verpligt Eal zijn, de joi^ var-
kens tegen eenen staiver het stok te verkoopen , zoo als in den
nazomer van 1845 in sommige streken van ons yaderland het
.geval was, terwijl het ons bij ondervinding gebleken is, dat
deze dieren zelf, zeer op dit voedsel gesteld zijn. Wanneer meD
nu tol dat doel eo niet voor de fraaije bloemen de dahlia aan-
planten wil , dan vordert dit geringe kosten , want men behoeA
dan juist de gemeene soorten , welke welig groeijen en door de
tuinlioden niet geacht worden.

In soETBHs IVelensoAqppelffk Maandschrift^ 1834, vinden vrij
te dezen opzigte: Ik heb verscheidene malen met het beste ge-
volg van dit voedsel proeven genomen, die mij ten volle van de
nattigheid dezer plant overtuigd hebben.

Na de wortels van de buitenschil ontdaan en tot ronde donne
schijven gesneden te hebben , wierp ik dezelve in kokend wa-
ter, na verloop van 1^ uur haalde ik ze hier uit en liet dezelve
in een weinig boter eenigzins bruin worden. Op deze wgse
bereid , bevonden allen » die met mij deze nieuwe spijs gepvee&l
hebben 9 dezelve ongemeen smakelijk.

Volgens eene mededeeling in het Jowmai de Ckambery » over-
genomen in FRoamp's tuue Notizen^ XL, verdwijnt de bitter-
heid van den dahlia wortel door het koken , en wordt daardoor
althans voor bet vee tot een zeer goed en niet onsmakeligk voedsel
gebragl.

De scheikimdige zamenstelfing , ten minste van dezen mael-
aohtigen knolwoitel, vrijst op zijn sterk voedend vermoBen,
terwijl er uit de bfoemen zeer goede sapverwen kimnen ge-
trokken worden.

Digitized by VjOOQIC

DILLE.
(Anefkum.)

Oe DUle , ook Kemkommerkruid geDoemd, ontleent haren ge.
siaehtSDaaiB 9 zoo als iacqdbs en hArihcq beweren, van het
Griekaehe woord anethon^ afgeleid van üUh»^ ikbrand^ wegene
de ferhiUeode eigenschappen van deze plant*

MnjJDi, Uidt het af van het Griekeohe woord anotkêo, hoog"
^^ér^feên^ iterk aanzeUan^ wegens den echielijken groei van dit
gewas, doch de andere afleidingen, als zijnde ook reeds door
MBHiKUs verworpen, zuUen wq stilzwijgende voorbijgaan. Vm-
Gaas noemt het in zijn Ed. ii, 48, een welriekend kruid,
TovuBFOET maakt er onder den naam van intinan^ gewag
vaa, en BAUURUii, omschrijft bet met te zeggen; dat het in de
winkels gebruikt wordt. Deze eenjarige zaaiplant, welke zoo als
orooF » CBOMBL eo anderen tere^t opgeven , uit lYovenee, La»-
guedac^ Ilaüe^ Spanie en Portugal herkomsüg is, en aldaar
m do ko^mvelden gevonden wordt , rangschikt soBauAAVE onder
da eokelsaaddragende planten , met eems sohermvormige bloeoi-
kroQo, eveneens als aigahooujs dezelve onder de OwMüfisre^
geplaatst heeft.

LiHHAscs brengt het tot de Pentanéria^ Digynta^ terug, met
liel navolgende geslachtkenmerk : De vracht ovaal, zamenge-
drakt en gegroefd ; de bloembladeren syo omgekromd en effen
randig , de bloem geeL

Deze plant brengt uit den wortel, welke hard en vele vezekn
heeft 9 ronde en zeer takkige stengels voort, die de hoogte van
eea en een halve voet tot twee voeten bereiken, en ^jne
geaojppelde bladeren hebben, vao eene Ikht groene kleur en
veel met die der Vonkel overeenkomende , loo als ook moeison
eo RAius wflIflD , dat bij de omschrijving moet gevoegd worden.
De bloemen welke in Juni/\ JtU^ en Augustus ontluiken, vor-
men eenen krans van kleine, v^fbladige, roosvonnige, gele
bhieR^jes, waarop eironde platte zaden volgen, twee uit elke
bloem te zamen voortkomende , op den rug gestreept , van eeoen
nid zoo aaagenamen reuk als die der Venkel en scherp van

De voortkweeking van dit gewas , dat door zaad geschiedt , is
zeer eenvoudig.

Digitized by VjOOQIC

366

Zoo spoedig bet zaad rijp is, xaaije meD beUelve in sle-
den lossen grond uit, daar deze tijd van zaatjing oneindig verre
boven Maart en April te verkiezen is , zooals gewoonlijlL wordt
opgegeven , ait boofde dat de najaars zaaijing een veel krachti-
ger en milder bloeijend gewas oplevert Men strooije bet xaad
riiet te digt uit, omdat de planten eene tussobenmimte Tan
acbt tot tien duimen beboeven, zullen zij niet spillig opsobieten ,
komt nogtbans bet zaad te digt op, dan neme men de overtolli-
gen weg, welke niet berplant kunnen vrorden, naardien dit
gewas geen verzetten duldt Overigens is bet zeer aan te radeo,
den grond na en dan rondom de planten los te maken, helr
welk den groei niet weinig bevorderen zal, zullende wel niet
noodig bebben er bij te voegen, dat deze plant even als alle,
steeds rein moet worden gebonden* Wanneer de zaden begin-
nen te rijpen, snijdt men de kroonen af, om ze voor bet ken-
ken gebruik te bezigen. Die, welke men ter voortkweeking , of
lot andere doeleinden gebruiken wil, worden insgelijks met de
kroonen ingezameld, op een laken gedroogd, daarna oUgewreyen
en akoo bewaard, kunnende hetzelve alsdan vele jaren goed
bleven, boewei mbtzger in zgn Oartenbueh^ bet ontkiemmgs ver-
mogen sièebts op twee jaren bepaalt; laat men de zaadkroon^es
evenwel aan de stengels blijven, dan zaait bet zieb zelve, en
men beeft niet anders te doen, dan later de plan^es op den
medegedeelden afstand uit te dunnen.

Hoewel wbbtor van twee soorten als de

Anethum venm PemamlmeeMe en
Anetkum minus segehm^ semine mihori,
gewag maakten, zoo beeft wller evenwel bewezen, dat dit niet
dan verseheidenAeden van dezelfde soort waren, en met welk
gevoelen ook gwslbt Instemd. De kleine of veid düU (anetbum
segetum), is de PariugaUehe^enkei van TOURiapoat, met den reuk
van dille. De stengel van deze plant, welke sleobU de boogte van
vijftien duimen bereikt, is rond , van drie of vier takjes voorzien,
de blaacilles zeer fijn verdeeld, en bet bovenste drie maal drie-
voudig. De bloemkroon bolrond, uit negen kroontjes bestaande
en geel van kleur. Van deze plant, welke oorspronkelijk 'm Por-
iugal te buis behoort, beeft vahoblli eene omslagHge besehrij-
ving gegeven.

De kleine toüde dille van gaspar bauhihüs, door bhm gekweekt
en met de voorgaande geheel overeenkomende, verkreeg hij
nogtbans, door zaad hetwelk hem door colomka uit Sioiiie was
toegezonden.

Digitized by VjOOQIC

357

Het kniid uht wordt in de keuken gdtroikt, doch meer wor-
den de groene xaadkroontjes met zaad bij iiet inleggen van ao-
gorken en komkommers gebezigd.

In de geneeskonde vinden wij onder de latere tefar^jrerB van
de diDe geen gewag gemaakt, hoewel bet gewas verwarmend,
piJDStiBend, windbrekend enz. is.

In vroegere tijden evenwei, werd bet ab zoodanig veel ge-
besïgd, althans naar de mededeelingen van BnnmicrDS, nua-
nos, 6ALIH1JS, BiüijniR, TABUNAKUS en anderen, terwijl zel&
UACXÊi van de heilzame nitwerking der asch van de verbrande
dmedit zegt:

Ulcera pro/eeipue memM enfrare térilU^
Dkitur Me eMi infltsuê êoepius üiU.

Ook beweert men , dat de olij oit deze zaden , tot de zamen-
steOing der Mie carménaHüe van huiisicbt en in die van uhard
gebezigd wordt

Digitized by VjOOQIC

DOLAPPEL.

(Solanum melongma.)

De Dolappei^ behoort tot het geslacht der Solamm*s welke
naamBoorsproDg wij reeds vroeger opgegeven hebben. Tourna*
roRT gaf aao deze appeldragende NachUöhade , den toenaam
van melongena^ welligt van het Latijnsdie meione$ en hel
Grieksohe gignanud a%eleid en hetwelk alsdan meloen dragend
Eoude aanduiden. Ddnal, die over dit plantengeslacht onder den
titel: Uistoire naturelle médieale el éoenomique des Solanum
et des genree gui ont ké oonfondus avec eux , een werk ge-
schreven heeft, noemt haar, Solanum eeculenlum , eetbare nachi-
schade» Bauhinds , heeft ze met den naam van pomiferum be-
stempeld , dat appeldragend , beteekenL Dodonabus , noemt deze
soort de mala insana^ hetwelk dolappel, aanduidt, doch hier*
mede heeft hij voorzeker de eigenlijke gezegde e(ferplant op het
oog gehad , welke meesttijds met den dolappel verward wordt
en schadelijk voor de gezondheid is, terwijl linnaeus in zijn
Spec. Plant, haar eindelijk aldus omschrijft: Solanum caule
inermi herbaceo^ folUs ovatis tomentosis integris^ calycibus
spinosis»

Deze eenjarige zaaiplant,- is oorspronkelijk uit S^id- Amerika
herkomstig, doch wordt ook in Azië en Afrika aangetrofTen en
thans veelvuldig in I talie , Sicilië^ Maltha en Spanje gekweekt,
leggende volgens hérincq ook de Chinezen zich op het voort-
kweeken daarvan toe. In de laatste jaren is het voortplanten daar-
van in Frankrijk sterk toegenomen , maar in ons Vaderland is
het gebruik dezer vrucht nog aan zeer weinigen bekend.

De wortel van dit gewas , brengt eenen ronden eenigzins ge-
takten stengel , ter hoogte van een en een halve tot twee voeten
voort, waaruit groote, langwerpige, eironde, ruwe bladeren
groeijen , die donker groen van kleur zijn en op die der Nacht-
schade gelijken. De bloemen komen stersgewijze , aan korte
stoelen uit de oksels der bladeren voort, en hebben eene gele of
violetachtige kleur, waarna vruchten volgen, die langwerpig
en glad zijn, of rond en lang, geel of violetkleurig , naar gelang
der verscheidenheid. De solanum ovigerum of eijerplant daar-
entegen, heeft witte eivormige vrachten en is als voedsel zeer
af te raden.

Digitized by VjOOQIC

858

0« foortkwshing van deie Tracht, dn in de warne laeht-
sCnkeo weiiiig ino€ite T«>rdert ea in Mauri in dan Tollen grond
goaaid wordt, om later sleohto op bedden Terplant te worden,
TereiMlt in ons Vaderland^ indien men iloh in lyae verwac^
Uog niet te leor geateld wil lien , eene naauwlettendere behandeUng.
Dexe plant, welke eenen goeden, vetten eenigxins landlgen
grond, wanne standplaats en Teel water behoeft» wordt in het
laaCst Tan Februari^ of in het begin Tan Maatt m eenen warmen
bak uitgezaaid. Wanneer hét gewas ter Terplanting gesehikt is ,
brengt men het in potten OTer , welke weder in eenen warmen bak
ol nmkas geplaatst worden , tot zoo lang de weersgesteklheid
bet toelaat dezehe naar buiten te brengen , hetwelk gewoonli|k
io hmfj geschieden kan. Men kan alsdan de planten mei den
pot buiten plaatsen , of deze met de kluit om de wortels, daar
oitschudden en op eene zonnige warme standplaats oTerbrengen.
Ook kan men de planten op eenen onderlingen afstand Tan achtien
duimen op mestaarde overplanten, als wanneer zij welig zullen
tieren. Brj een gunstig jaargetijde en eene Troege kweeking,
is men alleen in de mogelijkheid , rijp zaad Tan deze Trucht , in
onze gewesten te Terkrijgen.
Hienran bestaan de naTolgende Terscheidenheden :
^oode dotappel met lange vrucht Deze Trucht welke bijna
de dikte en de gedaante van eenen komkommer heeft, is
van eene smoddige Tioletachtige kleur.
Ihode dolappel mei langwerpige vrucht HierTan is de
▼nicht niet zoo groot als de eerste, doch dikker aan de
beyrochtiogsbodem (basis) en Teel bleeker Tan kleur,
lioode dolappel met ronde vrucht De Trucht Tan deze is
zeer klein , slechts een Tinger dik , Tan eene pUtronde ge-
daante, en smoddig Tioletkleurig.
^efe dolappel met langwerpige vrucht, HierTan is de Trucht

kort langwerpig en Tan eene bleek gele kleur.
OeU dolappel met lange vrucht Deze is Tan eene middel-
matige grootte, lang Tan gedaante, eerst groen, TerTolgens
wit en later bij het rijpen geeL
^itle dolappel met lange vrucht Eene Terscheidenheid uit
zaad gewonnen , dat in 1830 door oiomoT uit China was
oTergebragt De Trucht is ^l, Ipng cilinderTormig , het
▼leesch meer smeltend en minder Tezelig dan Tan de andere
verscheidenheden, terwijl het gewas slechts de gewone
voortkweeking , eTen als die der andere soorten en Ter-

Digitized by VjOOQIC

900

scheideiüieden vordert Acdddit van Taréucon en BRTRiEit
van Anignon , bevelen deielve ab om strijd aan.

Wordt deze vmchl veel in iialie^ Spanje en Frankriik ge-
nattigd, xoo zegt bellokiüs, dat het eene dagelijksGhe spijze bi^
de Egf^tenaren is, die dezelve onder de asch of in de pan
gebraden of ook wel in water gekookt nuttigen.

Gewoonigk wordt de vmoht in tweeta gesneden, met kruim
van brood, olie, zont en peper toebereid, en op den rooster
of tasschen twee schotels gebraden.

Gbomel zegt, dat men dezelve door in azijn te leggen, voor
het winter gebruik bewarm kan, en ook als salade kan eten^,
nadat zij eerst week gekookt zijn, waarbij alsdan boomolie,
azijn en peper wordt toegevoegd.

ASWTM

Digitized by VjOOQIC

DRAGON.

{Ariemesia dracuneuluê.)

Naardien wij reeds uitvoerig de herkomst van den geslachtsnaam
Artemesia^ onder het artikel Alsem ^ hebben opgegeven, zoo zul-
len wij dit thans niet herhalen, doch hier alleen bijvoegen; dat
de soortsnaam dracunculus^ welligt van het Grieksche woord dra-
ktmiiOH^ hoewel dit de Arum draeuneulus te kennen geelt, is
a%eleid.

Deze vaste plant, welke oorspronkelijk in Tariarf/e en Siberië
te hais behoort , werd volgens jacqdis en heeincq in 1548, naar
de meer zuidelijke streken van Europa overgebragt De wilde
dragon daarentegen, welke door uMffAEUs, Achillea^ foUiê lan-
ceolalit acuminaüs argute serratiê genoemd wordt, doch bij
BAUBcf DS de dracuncuüu pratemis , serraio foUo , en bij dodoraius
onder den naam van draco sylvesMs of PtarnUca^ voorkomt,
groeit volgens de GoaiER , langs de greppels der boowlanden te
Zandwifk bij 7)te/, langs de wegen bij Uilenpas en elders in
bet graafschap Zulphen^ in dt meden bï} Harderwifk , Ni/kerk^
mede volgens loosjes, in de AardenbouUlaan buiten Haarlem^
A«n de kade buiten de Leuterpoort te WHk-bH-DuweUde; om-
trent HaskerdO'ke^ Heerenveen^ Wobega^ en elders in de wou-
^ van Friesland, Bij vah hall , wordt het, in zijne Flora Bel-
&l 8eptentrionaUs ^ lijnvormig duizendblad genoemd, en door
MCAHDOLLE opgcgcveu; ab Achillea plarmica, foliis Unearibus
^^cumiaUs , aequaüter argute serralis ; glabris , groeijende vol-
Stt» VAK HALL, op vclc plaatscu en vochtige gronden in alle
ooxe Prov'mcidn.

^ Artemisia dracunoulus of onze gewone Dragon is eene
▼aste plant, welke met hare dunne wortels verre onder den
STond voortkruipt , waaruit jaarlijks nieuwe stengels en bladeren
^tsproiten, de stengels welke dun en rond zijn, bereiken eene
^gte van ongeveer anderhalve voet , uit deze komen kleine zij-
steelen en bladeren voort, die lang, smal en donkergroen van
ueorzijn, en eenen aromatiken, scherpen , aangenamen smaak
Itebbeo. Uit de zijtalyes komen vele kleine ronde knopjes , die
opengaande, kleine goudgele bloempjes doen zien, voort, doch
^elk ontluiken, dat anders in Juli; en Augustus plaats heeft, in

Digitized by VJjOOQIC

S62

ons Vaderland^ zelden of nooit gesehiadt, en weshalve dif gewas
hier te lande nimmer rijp zaad voortbrengt

Deze plant, welke eene goede vette zandige aarde en eene warme
standplaats behoeft, wordt het veeWoldigst door sohearen in de
maanden Ma4Ert en Aprü Toortgekweekt, en alsdan op oenen ou-
derlingen afstand van twee palmen, niet diep geplant. Somnugen
geven eenen voohtigen , anc^ren eenen meer droogen grond voor dit
,^ gewas op, en roet dit laatste vereenigen wij ons ten volle; hoe-

. wel hierbij dient aangemerkt te worden, dat naardien deze plant
bij ons in gemengden grond groeit, die niet zoo zandig is als dit
kruid verlangt, de gesteldheid der grond zelve meer vooht op-
levert dan wel de eigenlijke zandgronden zulks doen , en waar-
aan wij het toeschrijven , dat velen in de kweeking daarvan niet
slagen, om dat de meestep daarvoor den gewonen grond bezi-
gen , welke als dan te veel vochtdeelen in zich bevat Schrijver
zelf, heeft voor eenige jaren bijna alle zijne ^ra^^n-planten ver-
loren, naardien dezelve te diep gepoot werden, en de grond
daardoor te vochtig en te koud voor dit gewas werd. Bij goeden
grond en gonstigen stand kunnen de planten drie tot vier jaren
ter plaats verblijven, hoewel bij eene strenge winterkoude eenige
bedekking, hetzij door stroo of mest, alsdan wel aan te raden is.
Velen hebben de gewoonte, de verdorde stengels in den ho'/si
af te snijden, wij oordeeien beter zulks in het voorjaar te doen,
wanneer het gewas alsdan weliger groeijen zal. Alle veertien
. dagen kan men het loof geheel aftf^den , dat oneindig boven

f het aftrekken^ te verkiezen is, zoo als maar al te veel geschiedt,

en waaraan de planten, welker wortels niet diep gaan en dos
telkens los genikt worden , zeer lijden. Dit toekruid , dat over
het algemeen wel in den smaak valt, wordt het meest bij salade
en komkommers genuttigd. Er zijn er ook » die het bij gebraad
voegen, anderen maken er de zoo bekende dragon-aztjn van^
door slechts azijn op dit kruid in flesschen te laten trekken,
welke gedurende dien tijd in de zon worden geplaaUt; terwijl
naarmate men het minder of meer geurig verkiest, men dit trek-
ken een of meermalen met versche spruiten herhaalt.

Digitized by VjOOQIC

ERWT.

(Pitum saticum,)

Omtrent de afleiding yao deo geslachtsnaam der erwt, pisum^
zqn de gevoelene zeer oiteenloopende. Jacques en beeoicq zeg-
gen, dat het Tan Füy een celtisch woord ontleend is, dat erwt
beteekent; wLLsa, dat er zijn, die bet van PUa^ eene groote stad
io JiaUë afleiden , alwaar men deze Trucht in menigte kweekte.
Yolgens WEiiiiiAinf , worden er gevonden , die het van het Griek-
sche woord pipto onUeenen, dat vailen aanduidt, omdat deze
plant zich zonder steunsels niet kan staande houden , terwijl
anderen wederom zeggen; dat het van het Grieksche vfoord plisio
komt, zooveel als , van de schil ontdoen , aangezien een soort
daarvan, zonder schokken genuttigd wordt, duidende saüvus
zoo wel aan , dat het gewas tam is, als dat de zaden en andere
gedeeiien daarvan eetèaar zijn.

Deze eenjarige zaaiplant , is waarschijnlijk uit de ZuideUjke
deelen van Europa herkomstig , ofschoon men in Spanje slechts
in eene geringe hoeveelheid eene zwarte erwt (Algaroba) en de
Gtdsantes verbouwt , terwijl volgens hoour, de erwt op het
/^SuRo^o^ebergte zeer goed tieren wiL In ons Vaderland^ wordt
bdialve de zee-erwt (pisum maritimum) , die zoo als van hall op-
geeft; op de stranden van Holland gevonden wordt , doch waar-
van nodi DB 60RTER noch LOOSJES gewag maken , dit gewas ner-
gens in het wild aangetroffen.

Amman en Moaison, rekenen deze plant tot de peulvruchten, die
met ranken opklimmen en vlindervormige bloemen hebben, plaat-
sende ook DECAitnoLLE haar onder de Papillonacées ^ even als
HKaMAm en majus haar tot de kapel-achtige peulvruchten terug-
brengen. RnrnruB daarentegen, rangschikt dit gewas onder de
planten, welke eene vierbladige onvolkomene bloem hebben , en
ronde zaadkorrels in eene eetbare peul dragen. DioscoaisES
maakt van deze vrucht geen gewag, en unnabus is van oordeel,
dat dezelve onder de DiadelpfUa^ Decandria^ behoort, en het
navolgende geslachtkenmerk heeft: De kelk vijfspletig; de
^pen bladachtig; de bloem vlindervormig; de vlag geplooid;
^ stijl driekantig en zamengedrukt, van onderen gehield, van
boren harig; de peal langwerpig en veelzadig; de zaden geneveld.

Digitized by VjOOQIC

364

Naardien er zoo vele versoheideDheden van deze soort bestaan,
zoo zallen wij in plaats van eene omsohrijving deswege, hei soorti-
kenmerk opgeven, en hetwelk hierin bestaat: rolronde blad-
steelen, de steunblaadjes aan den voet toegerond en gekarteld;
eo veel bloemige bloemsteelen. De wortel vezelig. De stengel
getakt, slingerende, onbehaard en glad. Twee- tot drieparig geve*
derde, klavier-dragende bladeren; de blaadjes eirond , gaaf-randigi
glad en onbehaard, en groote, beneden toegeronde, gekartelde
steonbladeren. De peulen langwerpig, glad , veelzadig, de zadeo
kogelrond.

Hoewel dit gewas in alle gronden groeijen wil, zoo is eeoe
losse, doch voedzame en eenigzins kleijige aarde voor haar te
verkiezen, en inzonderheid die, welke vroeger sterk bemest
was, doch later een weinig door het verbouwen van andere
groenten , getemperd , werd. Nieuw bemeste gronden , zullen
wel een bij uitstek welig gewas opleveren, doch naar die ver-
houding weinig vrucht voortbrengen, schrale magere, een kwij-
neod gewas ten gevolge hebben , even als zulks zal geschieden»
wanneer men deze vrucht achtereenvolgens op denzelfden grond
bouwt Kan evenwel eene omwisseling , wegens de beperktheid
niet altijd voldoende plaats hebben, dan raden wij ten sterkste t
bij het bezigen van oude dong, ook het onderwcrken van het
erwten stroo aan , om dus doende zoo veel mogelijk het verbro-
ken evenwigt te herstellen , en den grond te hergeven wat men
hem ontnam. De oorzaak waarom op denzelfden grond , dezelfde
plant niet bij voortduring aangekweekt kan worden , werd vroeger
door DECASDOLLE aan de nadeelige stoffen toegeschreven , die door
de wortels uitgescheiden werden; doch DAUBEmr vooral, hcefl de
ongegrondheid van deze stelling aangetoond. Liebig daarentegen
beschouwt het als een gevolg van de uitputting des bodems van
die minerale bestanddeelen , welke voor eene en dezelfde pIjJOj
tensoort noodig is. Nog anderen waren er, die **°'**'"*° 'J?!!
er zich allengs dier^es ontwikkelden, welke aan deze plantsoen
gewoon, de later aangekweekte hevig aantasten, maar g»^
andere soorten. PamsAox beschouwende uebio*8 theorie '^J^
voldoende, daar de minerale meststoffen, plantenasch •" "^
niet aan de verwachting beantwoorden, beeft zijn onderioe»
bepaald tot de organische overblijfselen in den grond, na tarwe,
gerst , rapen en aardappels ; hij heeft deze vergeleken n»^
onrijp afstervende tarwe, (indien ze dikwijls op denzelfden gro
wordt aangekweekt), hetwelk, dan in ringvormige, als "**.J^
middenpunt ziofa vergrootende plekken (Fairy rings), gescbieO %

Digitized by VjOOQIC

365

etsu^ptiM overeenkomende mei de ontwikkeüog raa den fiiogut ,
waargeDomea bij de aardappelziekte ; vervolgeDS ging hij na, in
hoe yerre deze fungi in verband staan met de door dicandolli
bedoelde nadeelige afecbeidingsstoffén. Het was ten dien einde
noodzakelijk , den grond met den microscoop te onderzoeken ,
vooral op — en in de nabijheid der wortels na den oogst, en
wel in de eerste plaats van planten, met rijp zaad. Om nu
deze ontwikkeling van fungi, (indien derzelver bestaan in hel
algemeoi bevestigd zal zijn), tegen te gaan, zal men tol
minerale stoffen zijne toevlugt moeten nemen. Kopervitriool
aangeraden voor aardappelzaad, is wegens de kostbaarheid niet
Ce gebmiken. Versch geblasohte kalk blijft slechts zoolang
werkzaam , als hij geen koolzuur opgenomen heeft. Keukenzout
bevordert eer derzelver ontwikkeling , dan vernietiging. Kalk en
keokenzoat door elkander gemengd , vormen bijtende soda , het-
welk een vermogend vernietigingsmiddel is, ook soda-asch met-
of zonder kalk, en nog beter bet ammoniacale vocht der gas-
febrijken zal voldoen. Evenwel is eigenigk geen der genoemde
alcaliSn , rotting werende ; de ammonia , die in den aardbodem
geneatraliseerd wordt, bevordert zelfe de ontbindende gisting;
er dienen dus sterkere middelen aangewend te worden , waar , na
de oitzaaijing, eene neiging tot rotting bestaat Zoo was onder
anderen , opgeloste chloorkalk vruchteloos bij de aardappelziekte ;
het poeder voldeed beter, maar werd spoedig werkeloos. Zwa-
velzuar belooft eene betere uitkomst; ook aluin is een goedkoop
en geschikt middel {The Athenaeum 1846.) Evenmin moet de
grond noch te droog noch te vochtig zijn, oefenende beide
insgelijks eenen nadeeligen invloed op dit gewas uit. Is het éérste
het geval, dan raden wij aan, kaf in de voren waarin de erwten
gelegd worden te strooijen, iets dat ook vroeg in het voorjaar
het opkomen bevorderen zal; en in bet laatste, om voditig
eendenmoes of eendenkroos op dezelfde wijze te bezigen, dat
evoieens goed voldoet Velen zelfs hebben de gewoonte, om
iMt kroos in het najaar op te visschen, des winters ter rotting
te leggen, en het dan vervolgens bij wijze van bemesting te bezigen,
iets dat wij ieder warmoezier , om het zeerst durven aanbevelen.
FoRSTTR raadt aan, de erwten-bedden , een voet boven de opper-
vlakte op te hoogen , en dezelve drie voeten diep om te spitten ,
welke aarde, mergel- of kalkachtig dient te wezen, zullende
zoodanige bedden, hoe het weder ook zijn moge, steeds over-
vloedige vrucht geven. De voortkweeking van dit gewas ge-
schiedt of in bo^^ of in doorloapende greppen^ of bij langs

Digitized by VjOOQIC

368

den taiDli)n, in gaten. In het eerste geval, verwijdere men de
gaten een voet in onderüngen a&tand, in dewelke men yijf
tot zes zaden werpt. Bezigt men doorioopende greppen^ dan
dienen deze een voet van elkander verwijderd te zijn, en in
welke greppen men alsdan, de zaden niet te digt uitzaait, som-
migen raden aan, ze alsdan bij tweeen te leggen, met eene
tasschenraimte van acht daimen, waarmede wij ons nogthans
niet kunnen vereenigen ^ naardien het gewas alsdan te enkel
wordt, en er onaangename ruimten komen, bijaldien slechts
enkele zaden mogten verloren gaan. In vele tuinbouwkundige
werken raadt men aan, tusschen de rijen eene ruimte van twee
tot drie voeten te laten, ten einde tusschen deze salade, spinazie
of kervel enz. te zaaijen » doch ook dat voldoet aan het oogmerk ni^i
liever zouden wij zien, dat men op ieder bed slechts ééne rij kweekte,
waardoor het gewas in lucht en licht en bij gevolg, ook in
groeikracht en vruchtzetting winnen zou, en dan de buiten
zijden der bedden , tot het kweeken van Iag0 moesgroeaten te
bezigen. Wenscht men bij langs den tuinlijn in gaten te poten,
dan behoude men, de opgegevene afstand der rijen , en worden
de gaten een palm van eikanderen verwijderd , in welke gaten
drie of vier zaden worden gelegd, iets hetwelk bij schaarsheid
van zaad, wel aan te bevelen is, naardien er alsdan minder
toe noodig is, om een regelmatig gewas te erlangen. Welke
wijze van uitzaaijing men ook bezige, zoo behoeven de zaden
nooit meer dan met eene aardlaag, ter dikte van twee daimen
gedekt te worden, terwijl alsdan bij gunstig weder, de zaden
in acht of tien dagen zullen opkomen.

Omtrent de ligging der bedden en den invloed deswege op bet
gewas, deelt james bbarrbs het volgende mede:

Men zaaije de zaden niet in eene regte , maar in eene geèo-
gene rigting , en wel in de rigting van het noordwesten tot het
zuidwesten , omdat het gewas op deze wijze , meer aan den in-
vloed der 'zon is blootgesteld , en dus meerdere vrucht oplevert
Deze handelwijze is evenwel niet nieuw, want in de TuMouvy
kundige courant van Frauendorf^ werd voor twintig jaren , reeds
omslagtig, bijna dezelfde wijze van voortkweeken aanbevolen.
Daarin namentlijk wordt aangeraden; de zaden in gebogene
rijen uit te zaaijen, terzelfder rigting als wij zoo even hebben
opgegeven, of geheel cirkelvormig, zullende het gewas daar-
door krachtvoller groeijen, lager beginnen te bloeijen, en de
vrucht bij vochtig weder kunnen geoogst worden, zonder dat
men gevaar loopt, alsdan daardoor nat te worden.

Digitized by VjOOQIC

367

I in drkels zaait , die drie voelen middelliJD hebbeo , en
dese dfkelrormige lijnen twee voeten van elkanderen verwijderd
vja , zoo xal men op een bèd van 30 voeten lengte zes cirkels
veftrijgen, ieder van negen voeten omtrent, en dos in het geheel
51 voeten erwten , in plaats van 30 voeten , welke men zoude
ferkrijgen wanneer de zaden in eene regte lijn waroi uitgezaaid.
Bet is waar dat men twee rijen, op een bed van drie voeten
breedte , zaaijen kan , en dat men aldus GO voeten erwten erlan-
gen zoa , maar deze 60 voeten zuUen niet zooveel vrucht ople-
veren als 54 voeten cirkelvormig geplaatst Scheid weilbb , en
ook wij zijn van zijn gevoelen , houdt het er evenwel voor, dat
geboseoe rijen boven cirkelvormige te verkiezen zijn.

Ten aflen tijde is het evenwel aan te raden, de bedden afwis-
selemle te nemen , om daardoor meer lucht en licht voor het
Sewaa te erlangen; volgens bdut zouden zaden niet ontkiemen,
indien de chemische stralen van het licht, geen toegang tot de-
zelve hadden, in dier voege zelf, dat zaden diep in den grond
gebragt, goed opkomen indien er maar gelegenheid is, dat ge-
eoneeotreerde stralen kannen werken aan de oppervlakte. Zoo>
dm de bladeren ontwikkeld zijn, zijn de lichtstralen noodig voor
de onlMing van het koolzuur en het vormen van planten-vezeL
Door licht en chemische stralen te zamen , wordt de plant rijp ,
naar tot het eigenlijke rijpen der vruchten en zaden, zijn de
warmte-etralen noodig. Dürahd, heeft door nieuwe proeven ge-
tracht aan te toonen, dat de beneden waartsche rigting der wor-
tels werkelijk met dezelver liohtschuwheid zamenhangL

Magcaiu wU, dat het licht de eenigste oorzaak van de rigting
der groene-plantendeelen is, zijn invloed veroorzaakt, zegt hij,
dat de bladeren zich uitspreiden én dat zq zich rigten , wanneer
zip omgekeerd zijn of niet van alle kanten even sterk licht ont-
vangen; de blaauwe stralen hebben hierbij den grootsten en de
roode stralen den geringsten invloed. De uitwaseming der bla-
deren neemt sterk toe, wanneer de benedenviakte aan het licht
is blootgesteld, maar de ontleding van koolzuur en het vrij ma-
ken van zuurstof, is dan aanmerkelijk afgenomen.

Ook DAumrr, stelt de werking van het licht in het ontleden
van koolzuur en het vrijmaken van zuurstof en eenig stikstof;
in hel opwekken der groene kleur; in het ontplooijen en uit-
spreiden der bladeren; en het bevorderen der uitwaseming van
de bladeren en de opsiorping door de wortels. (Transact* ofBriL
Au.), Tevens stelt hii\ dat er meer zuurstof vrif wardij dan
er koolstof is opgenomen , zoodat de lucht, van tijd tot tijd rij-
ker in zuurstof wordt

Digitized by VjOOQIC

368

Tevens hebbe men wel toe te zien, dat men dé pealenvi
en doperwt zoo verre van elkander verwijdert, dat er geene
speling kan plaats hebben; hetwelk zelfs met de verscheifUn-
heden van iedere soort ook geschieden moet, iets hetwelk bij
beperkte gronden, dikwijls uitermate moerjelijk is, en van daar,
dat zoo vele vruchten allengskens onsmakelijk, ja onbruikbaar
worden.

Het is waar , zoo als Prof. blbeirodb zegt ; dat men het in
weerwil van veelvuldige microscopische onderzoekingen, nog
oneens over de werking van het stuifmeel is. Er zijn er die
sCHLEiDENs theorio aannemen, anderen daarentegen verwerpen
haar geheel.

Onder de laatste behoort de beroemde amici te Florence; het
onderzoek bij verschillende orchis-soorten leerde hem , datdeeffi-
brijo bestaat v6ór de aanhechting van het stuifmeel, hetwelk al-
leen als prikkel , als opwekkiogs-middel werkt

Dexe zienswijze kan door enkele merkwaardige voorbeelden
worden toegelicht. In den Botanischen tuin van Kew^ heeft men
jaren achtereen een N. Hollandschen heester aangekweekt, die,
hoewel alleen vrouwelijke bitumen dragende , rijpe zaden voort-
bragt y welke tot planten , volkomen aan de moederplant gelij-
kende ^ zijn opgegroeid. Er was hier niet het geringste spoor
van meeldraden te ontdekken. De naam van deze plant is Cal-
lebogijne ilicifoUa, Eerst onlangs heeft men de mannelijke bloe-
men in N. Holland gevonden.

Ook GASPARiKi te Napels, zag een soortgelijk voorbeeld bij eeoen
vijgenboom , waar alle voorzorg was genomen dat geen stoifiaieel
werd aangebragt.

Dr HENRi LECOQ > heeft zich sedert 1827 y er bijzonder op toe*
gelegd, om door het overbrengen van hei pollen^ bastaard plan-
ten voort te brengen , waartoe eene naauwgezette studie van den
vorm dier korrels, zoo wel als van den geschiktsten tijd van
overbrenging noodig was , hebbende deswege zijne uitkomsten in
een klein vferï^e De la fécondation naturelle el arUficielle ^ 1845,
dat wij reeds aangehaald hebben , in het licht gegeven.

Wanneer de erwten eene handbreed hoog zijn , moeten dezelve
van weerszijden aangeaard worden, hetwelk den groei zeer be-
vorderen zal , indien men althans zorg draagt , dat dit , met de
noodige voorzigtigheid geschiedt, en de planten niet geheel on-
dergewerkt worden. Eenige dagen later make men eenen aan-
vang met het steken van het fy'ne erwtenrijs , waartoe men even
als tot het groole^ het best wilgen- of ünden-houi bezigt, of-

Digitized by VjOOQIC

369

•chooo er in de Flore des Serres van iaxis en eermgen boot
als het doorzaamste gesproken wordt , (dooh hetwelk men in ons
VaderUmd wegens de schaarseheid er van, niet, of althans zeer
wein% gebruikt) y aan welke rijzen men zooveel mogelijk eene
waaijervormige gedaante geve , en welke platte zijde steeds naar
de rigting van het bed moet worden geplaatst Deze kleine
rijsjes steke men op eenen palm afstand van elkander , schuins
in den grond , ter weerszijde van het gewas , en wel zoo , dat
zij alsdan elkander kruisen, en er dus op een bed met twee
rijen erwten , vier rijen rijsjes worden aangebragt Het is in-
zonderheid deze handelwijze, welke het meest verzuimd, en nog-
thAM het nuttigste is, want plaatst men terstond groot rijs , dan
Mijft er te veel tusschenruimte over , de plantjes in den begbne
aOe steun missende, zullen, om ons zoo uit te drukken, op
de knieën komen en zich niet weder herstellen, waardoor een
groot gedeelte der vrucht zal verloren gaan. Deze behandeling
heeft bovendien dit vooruit, dat men later nkt zoo veel grool
rijs noodig heeft en deze op eenen onderlmgen afstand van
een voet, ja tot twee kunnen gestoken worden, wanneer de zij-
takken daarvan behoorlijk spreiden. Eveneens faebbe men toe
Ce zien en ook hierop wordt gewoontijk weinig gelet , dat de
groote rijzen niet naar binnen hellende worden geplaatst, omdat
als dan de planten opgroeijende , daar tusschen zullen doorgroei-
jen en nog gevaar loopen van te knakken en weshalve eene
regtstandige of eenigzins buitenwaarts hangende rigting, meer aan
ie raden is. Het spreekt van zelve, dat de grootte van het rijs,
naar den groei van het soort geëvenredigd moet zijn.

Er zijn vele diersoorten , welke als om strijd trachten aan dit
gewas nadeel toe te brengen , en er hun voordeel mede ie doen ,
onder welke men de muizen , de ridnaald , de slak en de vogels
rekenen moet

Ter wering der muis , zijn onderscheidene middelen opgege-
ven en vele beproefd. Vele warmoeziers leggen het zaad 24^uren
vooraf in raUenkruid-water , en hoewel wg met Prof. verwe»
vo^aame instemmen , dat de werking daarvan in het minst gee-
nen nadeeligen invloed op de daaruit voortkomende vrucht uit-
oefent, zoo blyft het toch immer een gevaarlijk behoedmiddeL

Velen hebben de gewoonte , om haagdoorn of kruisbeziêntakjes
in de greppen op de zaden te leggen, hetwelk de zaden wel
eenigzins zal beschermen , doch niet voldoende is.

Ook het uitzaaijen in gaien , in plaats van rifen bMl niets ,
aangezien wg bij ondervinding hebben, dat de muizen ook op

Digitized by VjOOQIC

370

deze wijze zich, en het is bijna ongeloofeltjk , vn alle sadea
weten meester te maken.

Er zijn -evenwel twee handelwijzen , die wij bij onderrindmg
ate allezins voldoende darren aanbevelen , te weten , het aanwen-
den van gliu en muizenvallen.

Wanneer fijne stolges glas, ongeveer een duim groot, op de
kant tusschen de zaden tn de greppen worden gestoken, kan
men zeker zijn , dat de muis , welke zich daaraan ligtelijk kwetst ^
de zaden ongemoeid zal laten. Doch naardien dit middel niet méér
baat , wanneer de zaden ontwikkeld zijn en de jeugdige sprai^jes
zich beginnen te vertoonen, zoo is ons alsdan geen beier bekend ,
als het plaatsen van twee, drie of vier plankjes* al naar gdang
de lengte der bedden, op dezelve, waarop men omgekeerde kom-
men , potten of iets anders legt , welke aan de eene zijde op eenea
pijpekop rusten, met brood en een weinig boter gevuld en meC
de opening naar binnen gekeerd , zullende de muizen daarvan
nuttigende, zich #elven allengskens in de gevangenis eten.

SoBTERS, geeft als een afdoend middel op, de bedden met fijne
koolasch ter dikte van een een tweede tot twee duimen te be-
strooijen.

Niet minder Schadelijk, en nog veel moeijelijker te weren is
de zoogenaamde ridnaald, welke de 'wortels van bet plantsoen
doorknaagt en de planten doet kwijnen en sterven.

Zoo spoedig men ontwaart, dat het gewas vab onderen begint
geel te worden en te verflensen, kan men zeker van het aanwe-
zen van dit ongedierte zijn, en doet men het best, zoo men nog
iels behouden wil, de erwten (planten) op te nemen, de wortels
er van te zuiveren , en die planten welke nog verschoond of slechts
weinig benadeeld waren, in anderen grond over te brengen. Wij
hebben ons alle moeite getroost om een afdoend middel daarte-
gen op te sporen; doch het eeplge wat ons ter mededeeling waar-
dig toeschijnt, is om de gronden, waar men erwten bouwen wil,
steeds en niet anders dan met /?a^(^m««/ te bemesten, zullende
dit afdoende worden bevonden. Wij zullen er de proef van
nemen.

Hoewel ztgtbaarder en gemakkelijker te genaken dan de rid-
naald , zoo behoort toch ook de slak onder die dieren welke
groote verwoestingen in eenen moestuin kunnen aanbrengen , in-
zonderheid wanneer het weder aanhoudend vochtig is. Hierte-
gen is kalk een best middel , mits men het niet in aanraking
met de plant brenge , doch ook dit moet nu en dan vernieuwd
worden, zal het baten; voor het overige trachtte men door Tan-

Digitized by VjOOQIC

S71

gen'sidi loo tmI mogeiyk vaa dat aohadalgk oasediarte la oot-
doeo, dat ioxoodarhaid dae afonda laat «d dea morgana zear
vroag gasehitden moet Wy ?iiidao in Bardenere ekronieie^ dat
men alaehta de punt van een stolge in vitrioololie behoelt te doopen
ao ie daarmede te beatnjken, ala wanneer zy teratond zoUen ater-
Tan , doeh dergelyke raadgevingen xgn inderdaad der vermelding
aiaC waardig, terwijl alsdan de opgave b|i sonsiia meer aan te
bavalen ia, om namelijk ^ once vitrioololie in eenen gieter met
regenwater te doen en daarmede de bedden te bevochtigen.
Wij hebben opgemerkt, dat moestaineny waarin men grasranden
aantreft en inzonderheid die, welke door grasperken a^ewiaseld
worden , oneindig meer van slakken hebben te lijden , dan die welke
okaluitend ter verbouw van groenten dienen, terwijl het tevens
opmerkelijk is , dat hoewel de slak zeer op de erwtensoorten aast ,
zg evenwel de graauwe of eapueyner^ onaangeroerd laat Wat bet
weren der vogelen aangaat , deze middelen zijn zoo verschillend,
zoo algemeen bekend, dat wy betonnoodig achten daarbij stil te

Bij gonstig weder kan men met de vroegste soorten , in Jami-
mrii y Februarij of Maart een begin maken, en hiermede, alle
drie weken de zaaijing herhalende , tot aan het midden vao Jun^
voortgaan. Later te zaaijen voldoet zelden of nooit aan het
oogmerk, inzonderheid wanneer het weder ongunstig is. Wij
hebben de gewoonte steeds nieuwen te leggen, als de laatst
mfgez aaiden opkomen, en bevinden ons by deze tusschenruimte
weL Tevens hebben wij bij ondervinding dat de vroegste en
traag groeijende , de meeste vrucht opleveren.

Ten einde zaad ter voortk weeking te erlangen, moet men van
de vroeg gezaaide beddan , een bed of ééne rij , en wel die ,
welke bet meest aan de zon was blootgesteld, onaangeroerd
laten , hangende de hoeveelheid , van het benoodigde zaaizaad
nf , en deze volkomen laten rijpen. Wanneer de erwten droog
zijn 9 trekt men de planten met het r^s uit den grond, ontdoet
haar van dit laatste, waarop zij vervolgens ter nadrooging
worden nedergdegd. Is het weder evenwel vochtig , dan doel
men beter dezelve binnenshuis op eene luchtige plaats te laten
droogan-9 doch wanneer het daartoe aan ruimte ontbreekt, plukt
men de rijpe erwten af, welke, wanneer zy droog zrjn en in
da achokken bewaard worden, het ontkiemings-vermogen vier
of vijf jaren behouden. Men kan dit gewas ook vemroegen^
eo naardien dit van belang in ons Vaderland is, zullen wij
daaromtrent alle da ons bekende handelwyzeD mededeelen,

Digitized by VjOOQIC

372

het gebruik daanraD, ter keuze van een ieder overlatende.
Te dieo einde legge men de erwten in bet laatst van October
op een zuidelijk en wel bescbut rabat , hetzij in rijen , welke in
de lengte over het bed getrokken zijn , betzij , en hetwelk w^
verkiesselijker achten , in dwarsrijen , deze rijen van een tot
twee voeten van elkander verwijderende. Komen de zaden op ,
dan aarde men de plantjes van tijd tot tijd aan , waardoor zij in den
beginne tegen de koude beschermd worden. Bij sterk vriezend
weder bedekke men deze bedden met stroo of anderzins , doch
zóó , dat de planten daarvan geen hinder hebben , hetgeen zelfs
zonder veel moeite geschieden kan , door gaffels in den grond
te steken , waartoe men oude erwten rijzen kan bezigen , in welke
gaffels men boonstaken legt , en over welke staken , die men
naar vereischte digt kan leggen , het stroo wordt uitgespreid.
Deze bedekking evenwel dient over dag en zoo dikwijls mo-
gelijk te 'worden weggenomen , zelfs bij vriezend weder als de
zon slechts schijnt, naardien anders de planten spillig zouden
opschieten en verstikken , mogten zij evenwel bevrozen zijn ,
dan wachtte men zich wel, haar alsdan aan de zonnestralen
bloot te stellen , die zoo doende het gewas dadelijk zooden doen
sterven , en waarom de ontdekking in dat geval niet voor de
ontdooijing moet plaats hebben.

Is de vorst in de lente geweken, dan neemt men de geheel^
bedekking weg, waarna de planten van onkruid gezuiverd en
zoo mogelijk nogmaals aangeaard worden , zullende op deze
wijze wel eene maand vroeger vrucht leveren , dan die , welke
op den gewonen tijd waren uitgezaaid. Wil men de vervroe-
ging nog meer bevorderen » dan plaatst men in bet voorjaar
over de bedden broeiramen , deze in eene hellende rigting tegen
de muur of het staketsel latende rusten , hoewel men dan steeds
naauwlettend zorgen moet, dat de planten de noodige toevoer van
lucht houden, daar zij anders wel welig opschieten, maar weinig
of geen vrucht zuUen geven.

Eene andere wijze en welke op zich zelve nog voor zekerder
mag worden gehouden , is; dat men in Januarij of Febrwaij de
zaden in potten of houten bakjes met goede tuinaarde gevuld,
uitzaait, en deze alsdan in huis digt bij de glasramen plaatst,
waartoe eene oranjerie uitmuntend geschikt is , komen de zaden
op , dan brengt men deze bakken of potten zoo dikwijls moge-
lijk naar buiten , op eene zonnige standplaats , om het jeugdige
gewas zoo doende aan de buitenlucht te gewennen en te barden ,
den grond der bakken of potten bevochtigende, wanneer dit noodig

Digitized by VjOOQIC

373

mogt ziJD, m tdfe de plantjes aanaardeode, roor zoo rene dit
doenlijk is. Is de vorst geweken , dan worden zij op een ztUdt'
l^k en warm rabbat uitgeplant en desverkiezende verder behan-
deld, gelijk wij boven opgegeven hebben.

Meer omslagtig doch niet minder afdoende komt ons het na-
volgende voor. In de eerste dagen van November vroeger of
later, al naar gelang men oogsten wil, legge men in mandjes
van zeven tot acht duimen hoogte en van tien tot twaalf doimen
middellijn, voor gelijke deelen met tuin- en zelfs vergane mest-
aarde gevuld, twintig tot vijfentwintig zaden in ieder, welke, na
met dezelfde aarde overdekt te zijn, nog daarover met eene
laag fijn gewrevenen mest ter dikte van eenen duim bedekt worden.
Zoodanig behandeld , plaatst men de mandjes in den vollen grood
op eene warme gunstige standplaats , opdat daardoor eene voeg-
zame vochtigheid steeds onderhouden wordt. Begint het sterk
te vriezen , dan worden de mandjes uit den grond in eene kas
overgebragt , waar men haar steeds de noodige lucht kan geven ,
en de thermometer in de kas zoo doenlijk op nul te honden,
naardien het voldoende is, dat het er slechts niet vriest

Laat de weersgesteldheid het slechts eeniger mate toe, dan
brengt' men de mandjes zoo dikwerf mogelijk buiten. In FebrU"
arü of Maart f plaatst men de mandjes op bedden over , welke
met de grondsoppervlakte gelijk zijn , doch eenen zuideiifken stand
hebben, en welker broeimest voor een gedeelte met run door-
werkt is , om daardoor én de hitte én de aanhoudenheid er van
te vermeerderen. In deze bedden of liever in de aardlaag die
over deze mest gebragt is, plaatst men de mandjes op eenen
onderlingen afstand van zes duimen , evenwel zorgdragende , dat
de eerste broeihilte voorbij is, naardien anders de wortels zou-
den verbranden. Op deze wijze behandeld , zullen zij spoedig
bloeijen eo des te eerder vracht geven , wanneer men de ranken
boven de tweede of derde bloem afknijpt. Is het vriezend we-
der en dat wel te vermoeden is, dan dient er eene boogswQse
bedekking te worden aangebragt, door middel van hoepels en
latten, waarover alsdan stroo- of rietmatten worden uitgespreidl.
Op deze wijze en met zorg gekweekt, zal men in het begin van
April vrucht kunnen hebben.

Anderen wederom leggen de erwten in Januari en FebruaHj
m eenen vorstvrijen bak , waaruit de jonge plantjes in Maart of
April ^ naarmate der weersgesteldheid verplant worden, en wel
vier of vijf plantjes in een bosje op eenen palm afstand en in
rijen , die eene el van eikanderen verwijderd zijn , daar tusschen
alsdan lage groenten kweekende.

Digitized by VjOOQIC

S74

Wijlen TAVPomcT, een bekwaam Franich kweeker, beweert;
dat de geplante erwten vroeger dan de ter plaats gezaaide, zijo.
Om die reden, was hij gewoon zijne zaden in Januarii in den bik
uit te zaaijen, om de jonge plantoi in Februatü op eenen be>
schatten stand en somtijds in den vollen grond over te potent

De uitzaaijing kan ook in Deeember en Januarg^ in eenen war-
men bak plaats hebben , waaruit de plan^es , wanneer zij de
hoogte Tan drie tot vier duimen bereikt hebben , in eenen ge-
matigden bak worden overgepoot en wel in rijen van zes tot
zeven duimen tusschenruimte , telkens twee pUn^es te zamen
potende , welke alsdan eenen onderlingen afistand van drie tot
vier duimen behoeven. Worden de bakken op de gewone wijze
behandeld en geeft men het gewas zoo veel lucht als mogelijk
is , dan zal men zioh in zijne verwachting niet te leur gesteld zien.

Zoo wel als men dit gewas vervroegen kan , zoo kan roeo
kei ook iaat hebben , iets dat evenwel bij eeoe gewone wijze
van voortkweeking niet doenlijk is, en weshalve wij bet niet
ondoelmatig achten , daaromtrent in het kort dit mede te deelea

Men zaaije een der lale soorten in mancfjes, gelijk wij reed«
omschreven hebben , in het laatst van Augustus of in het begin
van September uit, dezelve, even als wij toen mededeelden,
Ibehandelende, met dit verschil, dat er bij droogend weder alle
twee dagen eene bevochtiging moet plaats hebben. Wanneer de
planten tot eene hoogte van vijf of zes duimen opgegroeid zijn»
ondersteune men het gewas door rijs, en bij vriezend weder
brenge men het in de koude kast over, de manden evenwel zoo
dikwerf aan de buitenlucht blootstellende , als maar immer mo-
gelgk is , zullende het gewas op deze wijze van af November
4ot het begin van Deeember vrucht geven.

Ter verbouwmg der velderwten geeft mijn Vader als het
doebnatigste eenen vruchtbaren kleijigen, niet verseh bemesten i
loogzoutigen grond op. De grond moet evenwel den bouw wjj-
zigen , en waaraan het onzes bedunkens dan ook is toe te schrij-
ven , dat men zich in de verschillende oorden van ons vaderland
ook op het kweeken der verschillende soorten toelegt

Dat immers de bodem eenen verbazenden invloed op de plant
uitoefent, lijdt geen twijfel Er zijn planten die aan eenen bo-
dem van bepaalde scheikundige zamenstelling zijn gebonden , eo
dus reeds door hare tegenwoordigheid eene zekere, zeUs
geologische constitutie van den bodem aanduiden. Anderea Z(jo
minder aan eenen bepaalden bodem gehecht , maar verkiezen
nogthans den eenen boven den anderen. Wanneer nu eene plant

Digitized by VjOOQIC

S75

•

Toortkomt op eeocn grond, die haar vreemd is, dan tooneo
nogthan de bestanddeeleii eeoe naaawe betrekkiog tot die der
plant, iD den natonrlijken bodem Toortgekomen. Tot opheldering
heeft aicflCHADiB geanalyseerd de erica Aerèaeea (lm)» eene
fbot beiiooreode aair den kalkgrond, Toortgekomen op eene
sehtsieiise mica-gneis (Anii. de Chem, und Pharm.^ UX), hij
Tond haar minder kalkgehalte, door magneeie venrangeo. Andere
planten ses^leria eaeruiea^ fettuea glauca^ en anderen bezitten
100 Teel kalk, dat ze alléén in kalkaohtigen bodem kunnen
voortkomen.

Zoo Terboowt men op Goederede en Overfiakkee^ de graanwe,
gde, vitte eo blaauwe erwten; in Noard-HoUand de Tale,
paaawe , groene en witte ; in Gelderland de graaawe en kapa-
eöners; verboawende men op de stijve, dooh wel doorvrorene
Ueigronden , in Uireoht bij yoorkeor de graaawe en groene,
doeh op de ligte zavel en zandgronden meestal de vroege witte.

Het is ook in den groeten bouw waar, wat wij in de kleine
opgegeven hebben , te weten ; dat nieaw geneste gronden wel
stroo snaar geen vrucht geven.

flet is dan ook tot onze verwondering^ dat een Engelsch k woe-
ker , in de tuinbouwkundige gesehriilen van dat land thans stijf
en slerk staande houdt, dat men de erwten, zoowel de vroege
ab lata soorten, nooit te sterk bemesten kan. Hij wil nog wel
erkennen, dat de vroege soorten zoo veel mest niet als de latere
behoeven y doch houdt ook daarentegen vol » dat jchrale gronden
geen vmoht voortbrengen , welke eenigzins dragelijk is, wan-
neer er althans geene bemesting hebbe plaats gehad, gelijk aan
die der aardappels. Ten dien einde maakt hij met de spade ,
greppen, welke hij met 25 of 30 Ned. duimen verschen stahnest
voll 9 of met oude dong van uitgediende broeibakken. Over dezen
mest brengt hij een weinig aarde, waarop hij vervolgens de late
erwten legL De zaden aldus in het midden van Augustus gelegd ,
gaven, zoo hij verzekert, tot Oetober eenen overvloedigen oogst

O&éhoon deze wijze van handelen tegen de algemeene voorschrif-
ten van den erwtenbouw bjnregt aandruischt, zoo kan het moge-
lijk zijn , en de gesteldheid van den bodem , welke juist niet op-
gegeven wordt, eene dergelijke bemesting vorderen. Wij zuDen
er nogthans ook op onze gemengde gronden eene proef van nemen»

Zijn de landen evenwel uitgemergeld, dan raad THAêa aan,

verseheor of verganen stroomest ^echet land te brengen, in plaats

van het onder te ploegen , doch de hoedanigheid van den mest dient

toch ook wel immer naar de geaardheid van den grond geschoeid te

\ zijn, om den zoo weldadigen invloed daarop te kunnen uitoefenen.

Digitized by VjOOQIC

376

Koade kleijige grondeii toch vorderen den mest van paarden,
om daardoor gloed en warmte te Terschaffen, geheel integen-
stelling der kalk- en zandgronden , welke randermest behoeren ,
eveneens als de hooge en drooge gronden, daarmede verbeterd
moeten worden. Zijn de gronden moerassig, dan houden wg
voor deze den mest van schapen en bokken dienstig, zijn zij
verzuurd , eene bemesting met gyps of kalk , wij willen volstrekt
niet ontkennen, dat de verschillende mestspeciSn ook op de ge-
aardheid der vruchten haren invloed kunnen, en ook wezenlijk
uitoefenen , doch of de schillen der erwten malscher zullen zijn ,
wanneer er eene groene bemesting plaats heeft, zoo als nebbieii
beweert , dit betwijfelen wij zeer.

De bemesting met beenderenmeel , voor eenige jaren sterk in
zwang, en inzonderheid door den Heer wouters te Groningen ^
zoo sterk aanbevolen , schijnt meer en meer te verflaauwen , en
ook niet zóó aan de verwachting te beantwoorden, als roen
daarvan had opgegeven.

Aangaande deift invloed der meststoffen op den plantengroei,
heeft KUHLMAinv, in de laatste jaren menigvuldige proeven ge-
nomen en waarvan Prof. bleezrodb ons in zijn WeUnschappe-
mk jaarboekje 'Me jaar g.^ een uitvoerig verslag heeft medegedeeld.

Wij gelooven nogthans niet, dat er een land is waar men zi<^
meer op de verschillende mestbereidingen toelegt dan in £n-
geland^ blijkbaar uit eene prijscourant deswege in 1849, en
welke wij ter bevestiging van ons gezegde hier zullen laten vol-
gen , hoopende dat men ons de uitwijding ten goede zal houden.

Per centenaar

Guano peru /*6,45.

„ bolivie -6,45.

« Afrikaansch/*3^d8 k - 4,65.
„ kunst van potter. . - 5,40.
^ WW HüNT. . .-540.

^ rt rt BOAST. . .-5,96.

„ 'n n CRBGORT. • 5,00.

Urat uit de London pou-
dreUi fabrijk. -2,85.

Dito van hunt -4,30.

Beenderenmeel -5,00.

Over-phosphorzure kalk
(beenderen met zwavel-
zuur ontbranden) -4,65.

Idem van fotherghx. . .-5,35.

Gips van idem • 1,26.

Humus 2,50.

= 50 N. pnd.

Raapkoeken / 4,30.

Wollen lompen. - 2,64.

Zwavelz. ammonia, ruw. - 14,40.

Salmiak. -12,6a

Salpeter. -16,2a

Chilisalpeter - 10,80.

Min. mestst. van boast

/•3,60A - 74».

Alcalische van idem

/'16,20è -32,40.

Meslzout - 1,05.

Klipzout • 1,4a

Glauberzout - 3,60.

Soda - 6,80.

Zeepziedersasch - 0,35.

Gips - 0,98.

Chloroalcium • 3,60.

Digitized by VjOOQIC

377

• Tea eiode een goeden oogst te verkrijgen , moet er ook wel
degelijk op den tijd van zaaijen gelet worden , naardien dit van
de soorten afhangt die men verbouwen wil. De graauwe erw-
ten b. T., kunnen reeds in het laatst van Februarij of in het
be^ van Maart gezaaid worden , de groene gedurende de eerste
belft van AprU^ wordende de gele nog later in den grond ge-
bragt, zoodat het, het beste is, den zaaitijd tussohen Maart en
Uü Ie bepalen en aan te nemen , dan het zaaijen v6ór eo na
dien t^cl, tot de uitzonderingen behoort.

Sommigen zaaijen de erwten uit de hand, anderen boowen
deze vrueht in ri^n, doch in beide gevallen dient de grond
wel bewerkt en voor dit gewas zoo veel mogelijk nieuw te zijn.
In Engeland j is men gewoon de erwten in voren te zaaijen
en dezelve zoo doende in rijen te bouwen, eveneens als zulks
io DuUschland en brj ons wel in Zeeland plaats heeft RnecB
in DuUschland^ liet de erwten, toen zij eene vinger boven den
Srond waren door-eggen, en bevond dat zij ^ma veel ster-
ker groeiden , en meer peulen voortbragten , dan^die welke deze
bewerking niet ondergaan hadden.

Anderien bevonden er zich wel bij, het gezaaide, na verloop
van acht of tien dagen over kruis op te ploegen , terwijl ook
bet overpoleo , der uit de hand gezaaide erwten in rijen , zeer
wel voldeed.

No en dan worden er ook rijzen bij geplaatst , bouwende men
in de provincie Groningen , de velderwten dikwerf tnsschen de
groote- of veldboonen , welker stengefó dan de erwten tot steun
OM>eten dienen, terwijl men eindelijk ook wel lang stroo over
het gezaaide brengt , waardoor de erwten alsdan heen groerjen ,
behoudende den grond daardoor de noodige vochtigheid , ter-
wijl het ook nog dit voor uit heeft , dat op deze wijze het on-
kruid onderdrukt wordt, en de stengels minder aan verrotting
Woot staan, wanneer zij gaan liggen.

Wenscht men zich omtrent dezen bouw nog omslagtiger in te
lichten, dan verwijzen wij weder op h^i Herbarium vitmm^ van
VA5 DBR TRAPPEN, uit wolk werk wij dan ook vele bijzonderhe-
den deswege hebben ontleend , of op het Algemeen hutshoudelffk
Woordenboek van chomsl. De oogst hangt natuurlijk van den
▼roegeren of lateren tijd af, waarop de erwten zijn uitgezaaid.
De groene^ worden gewoonlijk in Augustus , de graauwe , in
September of in het begin van October ingezameld , of om kort
te gaan , begint men daarmede als het groo{ste gedeelte der peu-
len rijp geworden is, zonder zich om de bovenste nog onrijpe
of zoogenoemde nabloeijerf te bekommeren.

Digitized by VjOOQIC

378

Bij goed weder wordt het gewas gemaaid, en blijft alsdan op
het yeld liggen , tot dat het droog is, evenwel is het noodig, dat
er na en dan eene keering plaats hebbe , en bij regenachtig we-
der is het regt op plaatsen in hoopjes » met de peulen naar boven
meer aanteradeo, en deze zelfs tot groote hoopen op te stapelen ,
wanneer het weder aanhoudend regenachtig mogt zijn. Later
worden zij bij voorkeur des morgens vroeg of tegen 'den avond
op met doek bekleede wagens naar huis gebragt, daar uitge-
dorscht en voorts na door smakken en zifUn gereinigd en
schoon gemaakt te zijn , op eene drooge plaats , best in tonnen
en vaten bewaard.

Oe opbrengst dezer vrucht is moeijelijk te bepalen , doch om
eenigermate deswege een maatstaf te hebben , zullen wij laten
volgen, wat ons deswege in het Tpdschrifl van Nüoerheid
van 1849 is medegedeeld.

Zeeland^ per bunder, pi. m. 25 mudden.

Delfsland , W$8Üand en Bifnland, p. b. pi. m. 2&--30 mudden.

Beiferlanden ^ Landen van Sirifen van Ysselmonde^ Zwifn-
drecAUche waarde de blaauwe, p. b. 30, de gele, p. b. 14
mudden.

Ooederede en Over-Fiakkee de graauwe , p. b. 12 , witte , 5 ,
doch de blaauwe, 24 mudden.

Voome en HUlen p. b. van 9—10 mudden.

Noard-HoUand de vale en graauwe, p. b. 20, de groene en
witte, 90 mudden.

Utrecht^ p. b. van 12—13 mudden.

Groningen^ p. b. van 15—16 mudden.

De erwten worden verdeeld in

VELD. EN TUINERWTEN.

Late en vroege.

TUINERWTEN.
Dop- en Peulerwt.

STAK- OF BROEI* EH KLIMBRVTEN.

Verscheidenheden.

Van dit gewas bestaan eene menigte verscheidenheden, welke
wij zooveel slechts doenlijk zullen opgeven , te dezen opzigte de
rangschikking van vilmorin volgende, doch .welke mededeeling
wij door de opgaven der DuUsche, Fransohet Engelsche, Bei-

Digitized by VjOOQIC

379

^iche m Hoüandtche prysooaranten van 1851 veel luOen ver-
meerdereo, en zoo noodig toelichteo.

Bel meerendeel der verscheidenheden is nogthans zeer aan het
veHo&peh onderhevig, en brengen daardoor nieuwe onderver*
ic/MenAeden voort, terwijl vele daarvan een naaaw merkbaar
verschil opleveren , welk onderscheid ook nog door de lachtsge-
steldbeid, grond en kweeking weder verloren gaat Door deze
aanèoodende verbastering is het ook te verklaren, dat vele na-
men zoo niet persooniffk ^ evenwel plaalselffk zijn, doch welke
opsomming wij voor geheel doelloos honden, en slechts die
iQÜen mededeelen, welke in de verschillende rijken in den han-
del voorkomen.

ZeUs kan men zich op de opgave van dwerg en khmerwten^
niet ten vollen verlaten , als zijnde het proefondervindelijk bewe-
zen, dat dwergerwlen in kracht volle gronden eene aanzienlijke
hoogte kunnen ^bereiken, terwijl kHmerwten Wederom in schrale
OMgere gronden door de ranken af te kngpen, tot kruipers kun-
aen worden teruggebragt , iets hetwelk wij ook volkomen bij
lomnB bevestigd vinden.

LniDLBT, maakt in de The gardener's ckroniele^ van niet min-
der van 235 verscheidenheden gewag, die met veel ophef in
doi handel zijn gebragt, doch welke hij tot 27 kennelijke temg
brengt, en onder dewelke hij slechts zes als de meest verkiesse-
lÖke aanbeveelt, en wel eerst de Prirtce Albert^ vervolgens die
▼an Amergne^ de Bischop*s new long pod^ de fmperial de Bed-
nm , Touffït a la moelie , .van KiUgkl^ de champion of Eng-
lond en de Faire blards , terwijl zij , die van alle de opgenoemden
Moe proeve roogten willen nemen, zich te dien einde tot het
hekomen der zaden slechts te wenden hebben , tot het bandds-
bois van var den orisssb en panis te Brussels hetwelk te dezen
opzigte met de voornaamste huizen in Engeland in betrek-
ÜogsUat.

DOPERWT.

A. Slam*^ Broei' of Dwergerwt

Vroege dwergerwL Deze bereikt eene hoogte van achttien dui-
men tot twee voet en is de vroegste van alle. De bloemen ko-
meo reeds bij de tweede of derde knoop te voorschijn , waar-

Digitized by VjOOQIC

op eene kleine sehok met zaden van eene Trij goede hoedanig-
heid volgen. Is zeer geschikt om in bakken gekweekt te worden.

tioUandsche dwergerwL Kleiner dan de voorgaande , even mild
in het dragen, doch niet zoo vroeg, naardien dit soort nim-
mer ranken schiet, is het een zeer geschikt bakgewas.

Dwergerwt van Bretagne. Deze wordt slechts vijftien of zes-
tien Ned. duimen hoog , hetwelk ook hare eenige verdienste is.

Oroote SvikererwL Van eenen uilmantenden smaak, zeer mild
dragende, doch laat, deze behoeft wegens hare boschsigheid
een weinig meer ruimte dan de gewone dwergerwt

Kleine groene dwergerwt ^ met zeer kleine zaden.

,Groene Pruisische dwergerwt. Aan de voorgaanden gelijk , doch
zeer mild dragend , evenwel bereiken beide eene hoogte , dat
zij naauwelijks tot de dwei^erwten kunnen worden teragge-
, bragt

Kleine van Blois^ bereikt eene hoogte van vpftien tot achttien
duimen, is vroeg, en heeft smakelijke kleine gladde zaden.

De Grace, Een halve voet hoog.

Lees dwarf Italian Marrow. Eene der vroegste dwergerwten
heeft eenen krachtvollen stengel en levert overvloedig. De erwt
is groot en f eer smakelijk.

Queen of dwarf doperwt , wordt thans als de beste der dwerg-
soorten beschouwd.

Groome dwarf blue. Met groote breede schokken , van uitmuntende
hoedanigheid , zeer rijk gevend , groeijende slechte een voet
hoog , kunnende als zomererwt wel aanbevolen worden.

Spanisch dwarf fan. Zeer geschikt om als velderwt gekweeict

te worden , slechte een voet hoog.
Fruheete Bissohofs.

Ridè nain. Eene nieuwe verscheidenheid van de kUmmende

Ridé en van dezelfde hoedanighed.
Ridé nain verL Eene onderscheidenheid van de groene ridé ,
welke wy later zullen omschrijven.

B. KUtn erwten.

Pois miehaux , Petit pots de Paris. Eene zeer vroege uitmun-
tende verscheidenheid , welke men in den herfst op eene be-
schutte standplaate leggen kan, om ze vroeg te hebben, wan-
neer men de ranken dan op drie of vier bloemen afknijpt

Miehaux de Ruelle. Even goed als de voorgaande en nog vroe-
ger, terwijl de schokken nog veel grooter zijn.

Digitized by VjOOQIC

381

Pci9 de FrancfarL Dese yersoheidenheid is nog vroeger dan
de voorgaande , maar ook oneindig moeijelijker om voort te
kweekeo. Deze erwt vreest de vorst en eenen voohtigen grond.
D«efve kan in Felnruarijotifï het begin van Maart gelegd wor-
den. Indien men dezelve afknijpt , kan zij even als de beide
vroeger vermelde , zonder rijs gekweekt worden.

Ii(ehaitx d oeÜ noir. Mede eene zeer goede erwt, en bijna even
▼roeg als de gewone mkhaux^ zijnde de zad#« ook eea wei.
nig zwaarder.

DminL Eene smakelijke erwt, met groote sehoiuLen, die eene
vrij aanzienlijke hoogte bereikt, doch welkers schokken niet
zoo rond , als die der Pots (PAngleterre zijn.

Olamart^ carré Mn* Eene groote » milddragende , saikerachlige
erwt, welke zaden digt gesloten zijn, zeer geschikt om laat
gelegd te worden.

Ciiré biane. Een laat en tot eene aanzienlijke hoogte opgroei -
jeod gewas , dat in geile gronden slecht loof voortbrengt. De
erwten ziJD zacht, mergachtig van eene onregehnatige vierkante
gedaante.

Omé a oeil noir. Van dezelfde hoedanigheid als de voorgaande,
doeh minder loofrijk. De mest is zeer nadeelig voor deze
bloemen.

fite of BoanerwL Zeer groot doch niet zeer smakelijk en eene
late verscheidenheid.

Oros vert Narmand, Groot , zeer goed , doch droog van smaak
eo laat.

^ons Pareu of Non PareiL Eene late , maar lang gevende en
rijkelijk dragende doperwt» de erwten, die sappig en zoet
van smaak zijn , behouden droog ook^ hare groene kleur.

Suisse. Zeer groot en lang van schok, doch schaars gevuld,
hoewel de erwten smakelijk zijn.

loMrent, Niet zoo vroeg als de Dominty waarmede zij voor
het overige veel overeenkomst heeft.

Baron. Zij gelijkt aan de Pois de Francfori^ maar hooger
opschietende.

^ee pius uUra. De enrt welke door BaowntEss gewonnen werd ,
heeft zeer veel overeenkomst met de BriUsh queen^ doch is
veertien degen vroeger en leverende vier tot vijf weken.

Bieort erwt Deze erwt wordt in den omtrek van Oeest'Sainl
Rem^y in België veel gekweekt, en is volgens bivort nog acht
of tien dagen vroeger dan de Prince Alter t^ bereikende zelfs in
kleiachtige gronden niet meer dan zeven palmen hoogte en
wedmiaat alle de wisselingen van het weder.

Digitized by VjOOQIC

382

Michanx de HoUande, Eene zeer vroege soort en mede de
lekkerste der MUshaux. Deze kan de winterkoade zeer
moeijelijk doorstaan, doch des yoorjaars tijdig uitgezaaid, is
zij mede eene der eersten. Wanneer men de ranken ter be-
hoorlijke lengte inkort » kan zij zonder rijs gekweekt worden.
In vochtige gronden tiert deze soort slecht.

Van Auvergne. Met zeer lange y gebogene , welgevulde schokken ,
welke niet zelden elf zaden bevatten en van eene zeer goede
hoedanigheid zijn , het gewas bereikt de hoogte van vier voet

Géant. Eene zeer groote verscheidenheid , met sappige doch niel
zeer zoete zaden. v

JUdé of KnighL Eene verscheidenheid in 1810 in Frankrijk in
den handel gebragt. Dit laat en hoog opgroe^jend gewas,
heeft dikke 9 lange, wel gevulde schokken, met groote, vier-
kante y gerimpelde , suikerachtige , malsche zaden.

Ridé (met groene zaden), eene onderverscheidenheid der voor-
gaande.

Malpeau. Eene verscheidenheid , onlangs eerst door de Heeren
BOssiN en L0UE88E in den handel gebragt. Deze verscheiden-
heid even vroeg als de Frince Albert^ heeft dat nog vooruit,
dat het gewas even draagbaar als de Michaux de Hoiian-
de is.

Girüngs DanecrofL De erwt is glad donkergHDen van schok en
blad 9 bijzonder vroeg , draagt rijkelijk , is lekker zoet van
smaak, niet hooger dan twee tot drie voet opgroeijoide.

Wamer's Early Emperar. Even goed en vroeg , van dezelfde
hoogte , maar niet glad van schok en zoet van smaak.

Faire blards earHj surprüfe btue Marrow. Kan als tweede
vroege erwt gezel worden , kunnende na gekookt te zijn , door
geene andere verscheidenheid in geur en kleur overtroffen
worden.

Danoer's Monasterü. Deze welke het midden tusscben de
vroege en late soorten daarstelt, geeft overvloedig.

PHnce AlberL Eene zeer vroege doperwt, lekker van smaak,
mild dragend : bereikende de hoogte van vier voet. Men houdt
haar voor eene onderveAcheidenheid van de Michaux de Hoi'
lande.

Eesex cfuanpion. Deze is zeer milddragend en aanbeveleos-
waardig, bereikt eene hoogte van drie een tweede tot vier voet

Knight dwarf green Marrow. Aldus genaamd naar deo heer
iHiGHT, voorzitter van het tuinbouwkundig genootschap i^Lon-
deny groeit vao drie tot vier voet, zeer laat , rijk dragend,

Digitized by VjOOQIC

583

grof van gewas , kort van leden , xeer getakt en moet oit dien
hoofde hol gezaaid worden.
Champkm of EngUtnd. De zoetste yan aOe erwten , schokken
lang en groot , bloeit lang , draagt mild , doch wordt Tijf of
zes Yoeten hoog.
Mammouih marrow. Grof yan gewas , laat , rijkdragende ,

schokken zeer lang, zes k zeyen yoeten hoog.
Marl^. Eene zeer groote maar ook teyens zeer late doperwt
Mfiais Marrow. De grootste yan alle ons bekende doperwten
en welke een mild gewas is, als hebbende de Heer b. doobbbi-
ios op de SmUde^ yan ééne erwt, een honderd en zeyen peu*
ien en drie honderd yijf en twintig yolwassene zaden ver-
kregen.
BvrMge^s EcHpse. Eene lage groene doperwt, niet hooger dan
twee yoet , geschikt om zonder rijs op het veld gekweekt te
worden , eene goede zomererwt , draagt mild en is zeer lekker.
Bedaumn^s ImperiaL Groeit een tweede yoet boog, groen ,
draagt mild en kan yoor zomererwt zeer aanbeyolen worden.
MadapperMu Een yeel gebezigde doperwt , zeer yroeg , rijkelijk

gevende en vier voeten hoog.
BoMiokken^ Mede eene vroege erwt , eene hoogte van vier tot

?i|f voet bereikende.
Ruige , Baspers o( Raspenders. Eene zeer late verscheidenheid ,

milddragende , groote schokken, zes voeten hoog.
Lage groene^ drie voet.
Haagsche geie^ zes voet.
De Idaauwe , als vdderwt zeer aan te bevelen.
C^meyners.

„ (lage) drie voet.
'„ (1a% bloeijende) zes voeL
^ (graaawe) zes voet.

.„ (ruige), komt zeer met de Rasper doperwt overeen,
draagt mild, groote schokken, waarin van 1(^12
zaden.
„ (rood schokkige), eene aitmantende verscheidenheid,
met donkerroode schokken, die nogthans zeer aan
het verioopen onderhevig zrjn, lekker van smaak.
Volgens getuigenis van den Heer lawsor te Eden-
turgy wordt deze erwt sterk in Schotland gezocht,
waar men er meel van maakt , ten dienste van de
arbeidzame klasse.
Roziine erwt Een milddragend gewas. De zaden overtreffen

Digitized by VjOOQIC

384

die der gewone doperwt weinig in grootte, doob hebben eeoe
aangename hoogbniine kleur, zes voet.

Sohwarzkeimende Folga*, Op de zaden yan deze bevindt zich
eene zwarte ylak; zes tot zeven voet hoog.

Waterloo.

Zweimaltragende Riesen.

Ganz grüne fmperiaL Drie voeten boog.

Erflifter groste frühe Alunker.

„ „ Spéte grüne klunker.

Spate gold.

Niedrfge grosse grüne capische^ twee een tweede voet

Commacks. Zoo niet dezelfde, dan toch in alle opzigten met
de Frinoe Aibert overeenkomende.

Uimer.

Wettrenner.

Kroonerwti Turc. (Pisum umbellatam. Badb. Pisom sativon
ambellatum lir.) , door MiLLBa ook Bozenerwt genaamd , en io
Duitschland onder den naam van Büschelerbse bekend, ii
niet dan eene verscheidenheid , van de Pisum satitum en wel-
kers bloemen en vrucht kroonsgewijze boven uit den stengel
voortkomen, en eene fraaije vertooning maken , doch niet zoo
mild als de gewone dragen. Hiervan bestaan twee verschei-
denheden, eene met roode en eene met witte bloemen. Deze
laatste schijnt wel volkomen dezelfde te zijn, welke voor
eenige jaren onder den naam van Pois Pdquet^ Doigt de dame^
Lady's finger is aangekondigd en welke krachtige lale verschei-
denheid door hare schoonheid en de grootte harer schokken
aanbevelenswaardig is.

Pois Perdrix, Onder deze benaming heeft de Heer bolk , kwee-
ker in de omstreken van Dieppe^ ons eene schoone soort van
voeder-erwt, die hij uit Engeland bekomen had, doen kennen.
Het gewas groeit nog hooger dan dat der capucijner erwten ,
terwijl ook de schokken en zaden nog grooter zijn. Zij kan
de winterkoude zeer wel verduren en kan dus zoowel in den
herfst t ^ vroeg in het voorjaar gelegd worden.

PEÜLERWT.
A. Stam-^ Broei- of Dwergpeulen.

De vroege. Hoewel eene hoogte van twee voet bereikende , zoo
kan dezelve evenwel als bak-gewas, gebezigd worden.

Digitized by VjOOQIC

385

De gewone. Hierran zrjn de schokken kleiner, maar ook talrij-
ker dan die der voorgaande, eene smakelijke vruciit opleve-
rende, doch teeder van gewas.
Be entffes van gratie. De stengels hiervan behouden eene op-

gebevene rigting, hebben vele zqtakjes, draagt mild, doch de

vracht is niet zeer smakelijk.
De waaffer-vormige. Hiervan worden de stengels niet hooger

dan een voet, is laat en levert weinig.
Kieüu Fransche suiierpeul^ bereikende de hoogte van een een

tweede voet.
Kieine dwerg of Buxbaum of Buehsbaum. Slechts ter hoogte

van eenen halven voet ; in de prijscouranten van tischisgsr en

HAAGE te Erfurt ook als de grace opgegeven.

B. Kiimpeulen.

BUmc i grandes cosses^ Comes de beüer. Pais faudlie, veel
met onze krombekle peulen overeenkomende , heeft zeer groote
gebogene en malsche schokken, bereikt eene aanzienlijke
hoogte, draagt miki, doch is laat.

Haifidamde. Uiervan zijn de schokken niet zoo breed, doch
de zaden digter ineen gedrongen, dan die der voorgaande,
doch even mild in het dragen , maar niet zoo hoog en niet
zoo laat.

Pm a oeil de p&rdrix. Deze bereikt de hoogte van zeven tot
acht voet en draagt mild , doch zeer laat , de schokken groot ,
gebogen , malsch en zoet van smaak , de zadea groenachtig
rood met violet-kleurige stippen , dik , glad en rond.

Turc of Cauronné. Deze bereikt eene aanzienlijke hoogte , terwijl
de talrijke schokken, malsch en suikeraditig zijn, hiervan
zijn twee onderverscheideoheden met roode en witte bloemen.

Turc (met parper-kleurige bloemen) , makende eene zeer aar-
dige vertooning , even goed als de voorgaande , welligt de-
zelfde verscheidenheid, die wij even genoemd hebben.

Slieren. Deze mag men als eene onderverscheidenheid der krom-
bek beschouwen , draagt zeer mild , levert smakelijke schok-
ken, doch is 'laat

Vroege kweepeulen , ter hoogte van drie voeten.

Wfjkerpeulen. De hoogte van v^jf voeten.

Krombek. Zes voeten.

Hooge groene zomer. Zeven voeten.

Digitized by VjOOQIC

386

Saie graue mÜ weism schoten. Eeoe aardige versdieidenheid,
waarvan de bloemen rood en de schokken yan het begin der
ontwikkeling, tot aan den t^d der rijpwording toe, eene wit-
aohtige kleur behouden.

GtibschoHge^ praohtyoUe. Dexe yerscheidenheid, welke, behahe
de klear die yan deze schokken geel is, yeel oyereenkomst mcl
de yorige heeft, ofschoon de schokken wat grooter zijo en
de plant hooger opgroeit, is door gallahd te Ruffec^ uil de
gewone peulerwt gewonnen.

Sehwarzkdmige^ bij ons de grooU Krombek ^ StdAererwi, mM
eene zwarte ylek op het zaad.

Grose wdse schwert.
„ graue schwerL

„ riezen sehtcerL Monster peuten^ Reuzen peulen^ eeoe
verbazend groote yerscheidenheid , waarvan de opgebla-
zene schokken evenwel niet veel zaden bevatten.
Onder de meer vreemde soorten en verscheidenheden mogeo

gerekend worden:

Grimstones Egyptische enct^ voortgekomen oit eene antieke,
hermetisch geslotene vaas, in eene mummie-begraafplaats
van Egypte gevonden en voor meer dan 2844 jaren daarm
geplaatst. Deze vaas werd door wauKsON , aan het Britsen
museum ten geschenke gezonden , en door den Heer pbtticbkw,
bibliothecaris van den Hertog van Sussex geopend. D« ^^'
ten daarin gevonden, hadden eene houtachtige gele kleur, ge-
heel gerimpeld, als het ware geschroeid en ijzer hard? om-
trent de kweeking daarvan die aan CRmsTOürB te Uighgo^t ^
Londen^ gelukt is, verwijzen wij naar het Maandsehrjft f>o(^
Tuinbouw 1850. Zeoenüg van deze erwten in April uitge-
laaid, hébben de aanzienlijke hoeveelheid van 61,040 «^wten
voortgebragt , waardoor deze soort op nieuw in stand wn
worden gehouden. Het is eene soort van kroonerwt^ waaröij
vgf of zes bloemen uit één punt, in de oksel van sten»;«'^
vattende, en te zaAm gegroeide sdiotbladeren ontstaan. J^
zoodanige kroonen of enkelvoudige bloemscbermen', PP
een boven de andere geplaatst .

De soort was vooral opmerkelijk, omdat de ^^^y^^
genoeg waren, om geen rijs tot ' ondersteunbg te ^|?r^
Men heeft een gedeelte van deze erwten gekookt en ^^T^^
zeer goeden smaak, groot en malsch bevonden, doch "^
koken namen zij eene veel helderder groene kleur dan

Digitized by VjOOQIC

587

gewoBe [erwten aao. {AnnaL de ia SoeéÜé (TAgrieuL et de
Bot. de Gand. Juin 1848).

Zeegent (Pisum marUimum). In Zweeden etrand-erwten ^ io
Usland, Bonna^gras^ genoemd Dit gewas, dat op de zee-
oefen in Noord-Europa en Noord-Amerika gevonden wordt ,
groeit ook aao den voet van den berg Uekia^ op IJeiand, Stowe
en ciMDKif , wanen ten onregte , dat het zaad daarran bet eertt
door schipbreak uit de zee op het strand zonde geworpen
lijn. In 1555 immers werd dit gewas op de heidevelden tos-
sehen Orford en Aldborough gevonden; als wanneer dtf in-
woners aidaar zich er mede gevoed hebben, zoo als gesver
verhaah. De stengels van deze plant bereiken de hoogte van
eene halve el, zijn hoekig en raw, behalve de kanadaeche^ die
volgens uhhaeus geheel glad is, de bloemen blaauw bont, de
peulen en erwten klein en bitter, doch eetbaar. Omslagtiger
hierover handelt wbihiiahii.

Onderaardecheerwt. Deze vracht groeit in Aethiopië^ m het
landschap Whydaw^ en is van eene heester afkomstig, welke
de hoogte van 20 oude duimen bereikt. Deze struik bloeit
niet , noch geeft dezelve eenige vrucht boven den grond , doch
aan de wortels vormt zich een perkementachtige buidel,
waarin 120 tot 150 erwten gevonden worden, die vrij wel met
ds gewone erwten overeenkomen, en gekookt zijnde, een
zacht en vr^ smakelijk voedsel opleveren. De erwten worden
tsgeo het einde van den regentijd uitgezaaid , terwijl wanneer
na verloop van zes weken , de bladeren geel worden , de erw-
toi rijp zijn. Men vindt hiervan gewag gemaakt b^ zimiKR-
■AH y VAK DKa teappui en in het Ned, Magazün 1834.

De zameoatelling der peulzaden (pisum sativum) naar de ana-
lysen van hkhop is :

Zetmeel 32.45.

Zetmeel achtige vezeL .... 21.88.

Legumine (caseïne) 14.56.

Gom 6.37.

EiwiUtof: 1.72.

Zoete eztractiestoL 2.11. '

Water. 14.06.

Zouten. 6.56.

Verlies. 0.29.

loaoo.

Digitized by VjOOQIC

388

De elementaire lameosteUing der pealzaden volgens platpaib
en BODssmoAULT is:

Erwten.
Platfair.

Koolstof. 35.743.

Waterstof. 5.401.

l^^^^ot. ] 39 36^^

Zuurstof. *

Asch 3.44a

Water 16.000.

iOO.000.

Erwten in vacao bij 230^
Fahr gedroogd.

BoUSSmGADLT.

46.5.

6.2.

4.2.
40.a

3.1.

0.0.

100.0.

LiEBio , stelt de gemiddelde hoeveelheid koolstof der erwten in
den verschen staat, waarin wij die gewoon zijn te gebmikeoy op
37 procenten. De hoeveelheid koolstof in deze peulzaden berat,
is grooter dan die , welke in het koom aanwezig is , zoodat deze
zaden voedzamer zonden zijn dan de tarwe, indien het waar
was, dat de voedende kracht der plantaardige voedingsstoffen
in evenredigheid stond met de stikstof, die zij bevatten. Zoo is
dan ook naar boussingault's schaal van voedings aequivalenten ,
hun voedings aeqnivalent lager of met andere woorden , hunne
voedingskraoht grootw dan die der tarwe, want 67 deeleo erw*
ten worden gezegd in voedmgskraoht gelijk te staan met 100
deelen tarwebloem.

HoBSFOHD vond mim 45*/o koolstof in de gedroogde erwten,
hetgeen, als men het watergehalte der erwten op \S*^/^ berekent,
37*/^ C in de versche erwten geeft De gemiddelde hoeveel-
heid stikstof voor erwten was 4.5*/o dus 29<>/o ongeveer aan
gecoaguleerde eiwitstoL

Weber, heeft de anorganische bestanddeelen der engten en
van het erwtestroo onderzocht, terwijl de ontledingen van wnx en
FRG8BNIUS, van BiCHONy THOR cn BOussiRGADLT , niet ZOO beduidend
dan die van wbbbb, afwijken. In de ontledingen van bichoh en
THOfl, is het natron gehalte zeer aanmerkelijk (12, 86 en 10, 32
perc) terwijl het in de ontledingen van wnx en fresemivs en van
BOossDfOAULT, mccT in overeenstemming met de ontleding van
WEBBR, tot 3,08 en 2,56 pero. opgegeven wordt

De betrekkelijke verhoudingvan kalk en van magnesia wisselt zeer
af, en het zou merkwaardig zijn te weten, of dit inderdaad bij erwten,

Digitized by VjOOQIC

S89

die op gronden van yenehülende samenstelling groeijen , bel ge-
val is , dan of het gebrek in oyereenstemming, in de gebreken der
ontleding lijnen grond heeft Het gehalte aan zwayelzuur wordt
in alle ontledingen hooger opgegeven , dan wbbbk het gevonden
heeft. Wanneer welligt eene zwavel-verbinding in de erwten
bestond, die door de geheele tot aseh verbranding, zich tot een
zwavelzanr zout oiyderen kon , doeh die door bet verkoolen
onoplosbaar in water en zelfs in chloorwaterstofzoar geworden was,
eo gedurende het tot asch verbranden der uitgeloogde kool , een
zwavelzuur zout gevormd had , doch * waarvan het zwavelzuur
door de overmaat van phosphorzuur was verdwenen geworden ,
dal door de uitgeloogde kool , bij het tot as verbranden gevormd
werd , dan had zich dit grooter zwavelzuur gehalte , ook volgens
de geheele tot as verbranding , door webea bewerkstelligd , moe-
ten vertoonen. Doch ofschoon hij daardoor een veel grooter
zwavelzuur gehalte verkreeg (1.83 perc) dan door de manier
der verkooling (waarbij hij slechts 0.18 perc verkregen had) ,
zoo bereikt toch ook dit grooter zwavelzuur gehalte niet dat ,
hetgeen door de ontleding van andere scheikundigen verkregen is.

De uitkomsten , die weber door de manier der verkoeling bij
de erwten verkregen heeft, stemmen daarentegen meer overeen
met die, welke luauiELSBEaG, door eene soortgelijke manier ge-
vonden heeft.

Wat het onderzoek der anorganische bestanddeelen van het
erwtestroo betreft, zoo stemmen de door wbber verkregene uit-
komsten meer met die van heintz , dan met die van RAiuiELSBEao
overeen — Omslagtiger vindt men dit in Jaum. für pracL chemie ,
poGGBfD Ann. de Phys, en in het Tffdso/irift ter bevordering
van de Nijverheid 1850, medegedeeld door rosk.

Zoo lang de erwten jong en zoet van smaak zijn , zijn zij ge-
makkelijk verteerbaar, doch ook minder voedend, dan wanneer
zij ouder en droog zijn , als wanneer z^ moeijelijk verteren en
ligt opgezetheid in den buik , ja zelfs kolijk veroorzaken , gelijk
wij dit ook omtrent de boonen hebben opgegeven.

Men mag de doperwten voor gezonder en ligter te verteren
dan de peulerwten houden , zeggende reeds de ouden daaromtrent
Sunt infiativa^ eum pellUme atque nodva^
PeUibtu aóiaüs sunt bona-pisa eatie.

Wat de bereiding dezer vrucht aanbelangt, lij is genoegzaam
bekend en te omslagtig in alle kookboeken beschreven, om
daarbij stil te staan, weshalve wij slechts die bijzonderheden
•zuUen mededeelen , welke niet zoo algemeen mogen heeten.

Digitized by VjOOQIC

390

Zoo vindeii wij onder anderen in de Sehat/tamer voor aiie
standen 1847, het volgende, omtrent de bereiding yan eeoe
drank uit erwtepeolen: De peolen der groene erwten beyatteo
zooveel suikerstof, dat zij, in water afgekookt, eene vloeistof
opleveren I die in smaak eik reuk zoo zeer met het moatsap over-
eenkomt, dat het zelfs een bierbrouwer zou misleiden.

Wanneer men aan een* zoodanig alkooksel met salie of hop
den smaak van bier geeft en het laat gisten , krijgt men eeneo
uitmuntenden drank. De wijze van bereiding is zeer eenvoudig.

Hen doet eene hoeveelheid peulen in eenen grooten ketel, voegt
er zooveel water bij , dat zij er een halven duim onderliggen , en
laat ze drie uren lang over het vuur hangen , zonder ze te laten
koken , daarna filtreert men het vocht ^ doet er zooveel afkook*
sel van salie of hop bij, dat het tamelijk bitter wordt, en laat
het vervolgens gisten. De salie is een voortreffelijk hop-surrogaai ,
en voor dezen drank zou men er zelfs de voorkeur aangeven.

Wanneer men in het afgekookte , eer men het koud laat wor-
den , eene tweede hoeveelheid peulen kookt , wordt dit zoo zeer
met suikerstof bezwangerd, dat het na gisting, eenen drank ople-
vert, die zeer na aan het Engelsche aie komt • In sobtbns, ff eten-
schap. maandseJL 1834, komt insgelijks een reoept voor, om
uit erwtensohillen, bier te bereiden.

Met bijvoeging van koornmeel kan er een zeer voedzaam brood
van gebakken worden ,' terwijl men van zacht in water gekookt
erwtenmeel, een vrij goed plaksel verkrijgt, eveneens als ervan
het meel der graauwe erwten, een goed zuurdeeg bereid kan
worden.

Men kan de erwten op de volgende wijze ^eer goed groen be-
waren. Te dien einde werpt men in eene braadpan eenige lepels
fijne suiker, en vult dezelve vervolgens met versch gedopte erwten,
waarna men de pan op een heet kolenvuur zet, en de inboad
goed dooreen schudt Zoodra de erwten beginnen te zweeteo,
werpt men ze in eenen schotel , en laat al het groene water af-
druipen , waarna men dezelve op eene luchtige en besohadawde
plaats , onder van tijd tot tijd omschudden, spoedig laat droogen*
Droog in flesschen bewaard wordende, kunnen deze zoo ge-
liefkoosde voortbrengselen uit het plantenrijk, den gebeden win-
ter bewaard worden.

Eene andere wijze om groene en doperwteo voor den winter
te bewaren, zonder dat dezelve eenen ziltigen smaak verkrijgepi
en welke bij alle inmakiog onvermijdelijk is, bestaat biennu
Men werpt de erwten in kookend water, waarin men ze w

Digitized by VjOOQIC

391

tf hoogstens zes minaten laat staao , naarmate huimer grootte ,
ireiTolgeiis giet men ze op eene Tergiettest en yerkoelt ze schielijk
net koud water. Na dezelye goed te hebben laten uitlekken ,
spreidt men xe op papier, op eene zeef, of op eene rietmat, in
eeae oven of in eenig warm vertrek uit , waar ten hoogste eene
warmte van 50 graden honderdgradigen , of 40 Reaumur heerscht.
Als dezelye droog zijn , doet men ze in papieren en bewaart ze
op eene drooge plaats.

Ook kan men de yersoh ontdopte erwten in zuiyere drooge
flesschen doen, welke men alsdan luoht-digt sluit De flessoben
stapele moi yoorzigtig met een weinig hooi tussohen beide, om
100 doende het onderling aanraken te voorkomen, in eenen ge-
wonen keteL Men vult vervolgens den ketel met water en brengt
bet langzamerhand aan de kook. Zoodra het water kookt , neemt
men den ketel onmiddellijk van het vuur en laat de flesschen in
hel water koud worden. Op deze wijze kan men de erwten
voor het winter-gebruik , mits de fleesohen op eene drooge plaats
Üggen en nooit door de zon beschenen word^, zeer lang in
kannen natauriyken staat bewaren.

Het zijn inzonderheid ^ettxnhofbr, zorl, gabal, sghkidwbilbi ,
etsm DB MOTiGifT en anderen , ditf uitsluitend over het inleggen
ea bewaren der groenten hebben geschreven, doch welke
inededeelingen wij, om de wijdloopi^eid te vermijden, niet
kunnen mededeelen.

A^rwdJii

Digitized by VjOOQIC

GANZEVOET (WELRIEKENDE.)

(Chenopodivm ambrosioides,)

De Gamevoet ^ ootleeot zijnen geslachtsnaam chenopodium, van
de Grieksche woorden chyn, een gans tnpous een voet, wegens
den vorm der bladeren.

Decandolle, rangschikt deze plant onder de Chenopodées en
LiNRAEus onder de Pentandria, Digifnia met het navolgende
geslachtkenmerk. De kelk vijf bladerig en vijf hoekig , geen bloem-
krans, een enkel zaad boven den kelk geplaatst.

Deze eenjarige plant, is oorspronkelijk een Mexikaansch ge-
was, dat in 1640 naar Europa werd overgebragt, doch thans
ook in sommige deelen van Europa in het wild gevonden wordt,
zoo als in Oostenrijk en Portugat het geval is. In ons vader-
tand evenwel wordt het niet in het wilde aangetroffen , alhoewel
eene menigte soorten van dit geslacht zoo al^; de bonus Henri-
cus^ unbicum^ ruörum, nmrale^ album y hybrifktm^ botrys ^
glaucum^ foeüdum^ polyspermum ^ acuttfoHum y h^sutum^
maritimum , fruticosum , fidfoUum en de verscheidenheden , bij
ons te lande gevonden worden.

De getakte stengels van deze plant bereiken eene hoogte van
ongeveer vier palmen, de bladeren zijn lancetvormig en getand,
bloeijende van JulJij tot October. De reuk van dit gewas is zeer
sterk , doch niet onaangenaam » de smaak kruiderig met die van
het komijn-zaad overeenkomende.

Dit gewas, dat bijna in alle gronden tieren wil, doch de voor-
keur aan eenen goeden lossen geeft,* wordt door zaad vermenig-
vuldigd, hetwelk men in de lente ^ hetzij op eene zeer warme
standplaats , hetzij , en wat meer te verkiezen is , in een balje
uitzaait , waarna de plantjes in Mei^ ter behoorlijker afstand worden
verpoot, welke vervolgens niet meer dan eene gewone verzor-
ging behoeven.

De bladeren van deze plant worden afgetrokken, gebezigd, en
van daar , dat men aan dit gewas in Provence , den naam van
Thee van Mexico ^ gegeven heeft.

Ten bewijze evenwel, dat meerdere bladeren van verschil-
lende gewassen daartoe kunnen dienen, doch welke wij daar.
om niet uitvoerig kunnen behandelen, noch in dit werk alle te
huis behooren, strekken de navolgende opgave:

Digitized by VjOOQIC

Tartaarêehe Ahonu
(Aoer tatarioaoL)

Oeie groeit ▼oonamelijk in het zaiden yan Europeesoli Bus-
bod, werd in 1759 oit Aztö overgebragt» on heeft somwijlen
eene half tiolronde, soms ook eene pyramidale kroon. De kal-
mokken trekken van het zaad, nadat het van het kaf beTrijd
is, eene thee.

Daurlsehe Alpenèaisem,
(Bhododendron daaricam.)

Dit Siberië in 1780 overgebragt. Men zegt: dat de bladeren
dezer plant eene thee geven, die de eigenlijke thee zeer nabij
kooit y doeh men dient wel onder het oog te honden, dat de
bladeren niet zonder slaapwekkende kracht zijn.

Hartvormige Barbonie.
(Barbonia eordata.)

GroeiieDde aan de Kaap de Goede Hoop, alwaar men het
tftreksel als thee drinkt.

CameUia.
(Camellia Sasanqua.)

Uit China, in 1811 overgebragt. De bladeren hiervan zhn aan
die der thee gelijk , en worden ook daaronder gemengd, voiten
<le ion gedroogd, behoaden zij eene liefelijke geur.

Ca»9h^.
(Cassina Paragoa.)

Zg groeit in Virginia en Caroline en werd met een. goed ge-
volg naar Engelandovergebragt, levert de zoogenaamde para-
goay-thee, die door de Jesaiten onder den naam van Yerba de
pnhê , is verkocht geworden.

Ojfpreeeenóoam.
(Copresaut thuyoides.)

In 1736 uit Noord-Amerika overgebragt» het zaagsel vao dit
boot wordt ab thee getrokken.

Digitized by VjOOQIC

394

Eerenprii*.
(Veronica officiDalis.)

De bladeren dezer plant geven eene goede tbee.

Wegedoom.
(RhamoHis theezaos.)

Groeit in China, alwaar de bladeren als thee gebruikt worden.

^ringe botm.
(Sijringa valgaris.)

Hei aftreksel van het hoot met kookend water , geeft eene aan-
gename, balsamieke thee.

Monorde-
(Monarda didyma.)

In 1752 uit Noord-Amerika overgebragt en wegens hare sehoone
bloemen zeer geliefd. De bladeren worden in Engeland als thee
gebruikt.

Winterloof.
(Pyrola rotundifolia.)

De bladeren geven eene thee, die in Indi^, met name in de
Staten van den grooten Mogol , veel gedronken wordt. eni. eca

Digitized by VjOOQIC

HERTSHOORN.

(Plantago coronopus.)

Het Uertêhanm^ ook BerUhoomkers ; Oroüinnekruid of JKraat'
«mooe/ genoemd , onlIeeDt zijnen geslachtSDaampAift/^gé^, yan hei
Latijmdie pkMtmis^ dat voetzool^ beteekent, wegens deo vorm
te bladeren. Volgens TouainsFomT en LBMBaT, toade piantago Ie
^onen geTen, gaat als eene plant te werk, op de voortreffe-
^e eigenschappen van dit gewas doelende. In hf|v Grieksch
wordt het amoglosson of schaapsUmg^ genoemd, anderen daar-
megen, bestempelen het met den naam van kunoghssan^ fumdê'
tM^, doch waardoor eigenlijk de plantago minor ^ wordt aan-
Sedoid, oyer welke verschillende benamingen maceb sich aldus

Uerbam^ quae nostra^ Hngua Plantago vooaiur^
Hanc amoglo99on graeeU voeat: est qtUa ünguae.
Agnmae smUis folüs^ Plantaginis kuius
Sunt Qeménae facies: ei Major prima voeatur^
Altera vero Minor , quam tulgo laneeolatam
Dieunt, quod foUts ut laneea sur gat acutls.
CiAumifüs, verdeelt dit gewas naar het getal aderen , hoewel
bi) hel ook in èreedöüuUg , smalbladig ea^waterachtlg onder>
MhddL Haixsh daarentegen, brengt het tot telgachfige , takkige ,
« bhderiooze niet takkige stengels terug.

De SoortstkSMn^ eoronopus^ is van de Grieksche woorden
kmmy^ kraai en pous^ voet afgeleid, kraaifenvoet ^ wegens den
vDitD van het blad , waarom het ook den naam Hertshoorn ^ er-
hngd heeft, als hebbende de diep ingesüedene bladeren daar*
mede wel eenige overeenkomst Sommigen noemen het ook
^«tgaérMirto ' of Sanguinalis^ wegens de bloedstelpende eigen-
sehappen van dit kruid.

Het was LmNAstis , die de coronopus (Hertshoorn) en de Psyl-
(nm (vlooikraid) van tourneport, tot de plantago (weegbree)
lieeft terug gebragt. Bij femooh wordt het de SenelHera Coro-
nopus geheeten, een geslachtsnaam ter eere van i. van sexebibr
Ie Geneve^ die in 1791 zijne Physiologia vegetaUs^ in het licht
Sat Volgens gaertner, wordt het kruipend Hertshoorn coronO'
pUi rueiüi genoemd en touRinspoRT geeft er den naam van
wHd» kers met gekamde zaadhMis$es aan. Deze eenjarige

Digitized by VjOOQIC

396

zaaiplanty welke inheemsch is, wordt ook in ons Vaderland in
het toüd aangetroffen, en wel zoo als meesb zegt, overvloedig
buiten Franekeru aaq <i^ Leeuwarder trekweg en elders aan
de wegen.

Volgens KOPS om den Briel bij Oosiooom ; in het land van
Steenbergen; in het land van Tholen; zoo als mnBi zegt, bij
Nijmegen; naar vam khdb aan den Helder hij Sparendamf naar
zuNEM, bij *e Gravesande ; volgens kops en van hall» op vele
plaatsen hij Amsterdam ; en zoo als wij ontwaard hebben op vele
plaatsen in Groningen , bij de dorpen IVehe , Leens en Uirwn eos.
Dbcakdollb , heeft hetzelve onder de Plantaginées gerangschikt,
LuniAsus pjpiatst het onder de Tetrandria^ Manogpnia^ met het
navolgende geslachtkenroerk :

De kelk vierspletig , en de boord van den bloemkrans omge-
bogen; de meeldraa^jes zeer lang; de zaaddoosjes tweehok*
kig, kringvormig openbarstende.

Deze plant heeft vele lange, smalle, diep gekorvene, mwe,
ruige , zich spreidende bladéren , welke de gedaante van eene ster
vormen en waarom het ook door sommigen herèa stella^ genoemd
wordt y uit dewelke naakte harige stengels, ter hoogte van eenen
halven voet opschieten 9 waaraan smalle lange aarsgew^ze trossen
groeijen, uit vele kleine bloempjes met uitstekende hehnstijiyes
bestaande» die in Julff ea Augustus ontluiken, waarop alsdan
zeer klein langaehtig zaad volgt. De wortel, welke gewoonlijk
dun» klein, kort en wit is» bereikt nogthans somtijds de dikte van
eenen vinger , en heeft eenen eenigzins zamentrekkenden smaak.
Muutoio, zegt in zyne Ware oefening der planten^ dat de
coronopus vulgaris even als de repens^ eeneoverbiyvende plant
is, doch dat de coronopus sOleestris minor^ als een eei(jar%
zaaigewas moet beschouwd worden. Deze plant, welke eene
▼ette zandige aarde en veel water behoeft, wordt door zaad^
hetwelk men in Maart dunne^es uitzaait » voortgekweekt , welk
zaad slechts luchtig behoeft onder geharkt te worden» waarna
men de jonge planyes tot op vier duimen uitdunt, en deze ate*
dan van onkruid zuiver houdt; wordende het zaad in September
en Ootober^ ingeoogst.

C BADHüfus verdeelt in zijn ^moirho^ seu enumeraOo pUm-
tarum ab herbarUs descriptarumy de coronopus in drie soor-
ten, in de:

Coronopus hortensis of TVagt^
Coronopus sylvestris^
Coronopus repens BuellUf

Digitized by VjOOQIC

397

'doch wi) kannen niel Toorbij op te merken, dat dete kruidkun-
dige Teie planten als bijzondere soorten opgeeft, die sleehts als
vericMdenheden moeten aangemerkt worden.

De bladeren van deze plant, welke eenen aangenamen, iet5 za-
mentrekkenden smaak hebben , worden als toekruid bij de salade
genuttigd en zoo als wij bij Rufiix aangeteekend vinden, ook op
zieh zelf of in azijn ingelegd , gebruikt.

Voor de geneeskunde vinden wij in de latere werken er geen
gewag van gemaakt , doch in de oudere zoo als LUftiT , wordt
het ab een steenbrekend middel opgegeven.

M^999^

Digitized by VjOOQIC

HONDSTAND.
(Erythronium dens óonis.)

De Hondstand, ontleent zijnen geslaohtsnaom eryihranium^
▼an het Grieksohe woord eryÖiros^ rood, wegens de Uenr der
bloemen, hoewel deze juist daardoor niet bijzonder uitmunten.

Decandolle, rangschikt dit gewas onder de IdHaeées en uu-
■ABcs, onderde Uexandria^ Monogynia^ met het navolgende ge-
slachtkenmerk: Bloemkrans zesbladerig, klokvormig, waarvan
het honigbalge uit twee knobbeltjes bestaat, bij den voet der
beurtelingsche bloemblaadjes aangegroeid.

Dit bolplan^e, is uit de zuidei^ke doelen van Europa herkom-
stig en wordt ook zelfs in Siberië en Noord- Am&ika^ in het
wild gevonden. De plantbeschrijvers van Oostenrijk^ Languedoc
eo Provenee ^ maken er geen gewag van.

Rat, vond het aan den weg van Turin naar Asty in Pfemont^
als ook in de om^reken te Genua, J. Badhinüs ontwaarde het
bij Oeneve^ lobil op het Jura gebergte, terwijl scopole heeft
medegedeeld : dat het ook in de woeste boschachtige streken van
/dria groeide en ons van dit gewas de navolgende omschrijving
geeft. Een vleezige, witte, langwerpige, spitse wortel, (waar-
van TODRNBFORT cenc fraaijc afbeelding gegeven heeft, gelijkende
zeer op eenen hondstand, van waar het dan ook den Latijnschen
bijnaam dens canis^ heeft ontleend), de wortelbladeren zijn uit-
gebreid, vlak, puntig ovaal, met de steelen den stengel om-
vattende, welke rond en boven het midden rood is. De bloem
eenzaam , knikkende. De bloemblaadjes paarsch , met de nagels
overhoeks, witachtig groen, en een vieezig honigvoerend rug-
getje hebbende, van hetwelk twee evenwijdige ribbeljes op-
waarts loopen. De meeldraa^jes wit, korter dan de roode meel-
knopjes, die eindelijk zwart worden. Een afwijkende stijl, met
eenen ruwen (door de menigte zeer kleine lepeltjes) stempel.
Het vruchtbeginsel groen, eirond en het zaadhuisje eivormig.

De gewone omschrijving van deze plant komt hierop neder:
Uit het bolletje dat klein en langwerpig is , komen twee of drie
langwerpig eironde, puntiguitloopende bladeren voort, die licht
groen en fraai met roodachtig, zwarte vlakjes geschakeerd
zijn. Tosschen dezelve groeit de éénbloemige gladde stengel, te?
hoogte van ongeveer dertien duimen (vijf duim Rijnl.); de aan

Digitized by VjOOQIC

399

dowhe staande bloem is zesbladerig , nederfaangende , doch de
bloemblideren zijn naar boven, rondom den bloemsteel, omge-
bogn en laten dos de neder waartshangende meeldraadjes en
itijl gflheel ontbloot, de kleur der, bloem , die in April ontloikt,
is paarseh, hoewel er ook andere verscheidenheden met witte
en rooskleurige bloemen gevonden worden. In Virginiêy treft men
er met gele bloemen aan , terwrjl gmeun mededeelt , dat in Sf-
krit verscheidenheden met breede en smaUe bladeren , met
psarsehe, vleesdiklearige en witte bloemen bestaan, en tevens,
dit, wanneer de plant gebloeid heeft, de vlakken der bladeren
Sewooolijk verdwijnen.

De Hondstand bemint eene xandige, eenigzins vochtige aarde
en eene zonnige standplaats. De voortk weeking er van kan
S^niakkelijk door zaad plaats hebben, hetwelk de planten over-
^'joedig opleveren, hoewel het in ons Vaderland niet altijd tot
njpbeid komt, terwijl wanneer dit terstond wordt uitgezaaid ,
oidathet rijp is, het niet in gebreke zal blijven op te komen,
Mï de bollen behoeven drie jaren , om eenen voegzamen omvang
(e eriangen. Ook kan men door afscheiding der kleine aangf-
S^oeide boOeyes, dit gewas voortkweeken , terwijl de moeder-
Mtn zelve, niet vóór het derde jaar moeten worden opgeno-
BMi en alsdan dadelijk weder in den grond worden gebragt,
^ kunnende onze winter-koude vrij wel doorstaan.

Wil men dezelve als bloem kweeken , dan worden de bolletjes
in het m^'aar^ na het uitbloeijen in potjes geplaatst, blijven tot
*l^wt(faar buiten, om dan bij eene matige warmte in bloei Ie
worden gebragt, hetgeen in Februarfj kan plaats hebben.

In het westelijk gedeelte van Siberië^ waar deze boOen van
deze plant opgezameld en als een voortreffelijk voedsel beschouwd
worden, noemt men dezelve Kandyk^ doch in anderestreken
^«, terwijl volgens lobel, de Italianen dezelve met den naam
van Hemadactyhu ^ bestempelen.

Aangaande het gebruik, deelt oiULni ons hel volgende mede:
Naardioi deze plant vroeg in de lenle bloeit en als het ware
in den herfst geheel verdwijnt, zoo delven de inwoners van Si-
berië voor dien tijd de wortels op , welke zij alsdan aan eenen
draad ri^n en alzoo droegen. Bij het gebruik worden zij gestampt
en in melk tot pap gekookt , of in vleeschnat tot eene soort
y«n soep , terwijl het volgens hem geen onsmakelijk voedsel is ,
«ttonderheid wanneer zij m^ melk gekookt worden. Ook kun-
'^ zij even als de kastanjes toebereid en genuttigd worden.

Digitized by VjOOQIC

400

Zoo als TEicoL legt, werdeo er eertijds jaarlgks eene menigte
boUoD tot dat einde, naar het hof yaa PeiersAupg a%ezonden.

De andere eigenschappen , die loo wel gmkloi ais oioscoiides aan
dit voedsel toesohrgven, zullen wij, te meer daar dit leer te
betwijfelen is^'ikiesheidshalve onvermekl laten.

De bollen van dexe plant en .wel de drie versoheidenhedea ,
als roode, purpere en witte zijn per dozijn A f OM bij yam
scBBRTzsa EN ZONEN , Bloemisten en zaadkoopers te Haarlem te
bekomen.

M^t^f^

Digitized by VjOOQIC

HOP.

(HumultLê lupulus,)

De Hop^ ook UoppeknUd genoemd, ontleent baren geslaokt»*
naam hutmUus^ van het Latijnsche woord Aumüis , laag , kruipend ,
ooidat het gewas zich zonder steansel niet kan staande houden
eo alsdan over den grond voortkruipt; terwijl de soortsnaam
h^nUus , volgens miller , van het Latijnsche woord lupu9 , een
wolf,a%eleid is, naardien men beweert, dat deze dieren onder
dit rankgewas schailen. Deze overblijvende plant behoort vol-
gens lüppros tot die planten, welke eene onvolkomene om won-
dene bloem hebben, zijnde het naar touuhefort, een gewas met
bladerlooze bloemen, die ait vele vezelen bestaan, in den kelk
ziUen en daarbij onvruchtbaar zijn. Decakdollb , plaatst het on-
der de Cannabinies en lücnaeus rangschikt dezelve onder de Di-
oeda^ Pentandria^ met het navolgende geslachtskenmerk: De kelk
der manneli)ke bloem , vijf bladerig en heeft geenen bloemkrans ;
de vrouwelijke bloem heeft den kelk éénbladerig, kegelvormig;
twee stijlen en één zaad in den bladvormigen kelk besloten.

Dit ook inlandsche gewas, wordt brjna overal gevonden. Zoo
wel in de dennebossohen van Zweden , als op de eilanden in de
Oottzee^ zoo wel door geheel Rusland, Pammeren en LO'fiand^
ab in China ^ waar het door THORBiaa aangetroffen werd. Hack
vèh verbouwt het in zijnen tuin, twintig mijlen van Adelcüde^ aan
den weg naar den berg Barker, in het Zieden van Austraüe gelegen.

lo ons Vaderland groeit het volgens db oortee, veel op scha-
dowachlige plaatsen, bij Uardencijk^ Leerdam^ tieemslede^
Vtrechl^ Wük'è^Duurelede; Groningen^ alwaar wrj het in het
dorp onzer inwoning, fTMe, tosschen de heggen aantreffen en
io ^Uaagsche boscb. Volgens iobsb, in de wouden van Fries-
land en elders ; volgens bergsma , bij Nipnegen; volgens vbrmedlsn,
bij Delft; volgens mulder, bij leden; volgens schull, bij Dor-
^echt; en volgens van hall, buiten Amsterdam^ op den Am-
ftetceeuêchen weg^ aan den duinkant van Haarlem; enz.

Zoo wel de mannelijke als de vrouwelijke hop , schiet uit de
tortels, die digt, lang en verward door eikanderen groeijen,
<wr lan^e, wollige, ruige , met bladeren bezette, eenigzins hoe-
^%e ranken uit, die zich rondom de struiken, boomen en alles
waarmede zij in aanrakmg komen , slingeren en daarbij opklim-

Digitized by VjOOQIC

402

meo , de bladeren irjo lang gesteeld , tegen over elkander slaande,
drie- tot vijflobbig en row, de bovenste gaafrandig, eirond
lancetvormig, de overigen grof getand. De manneke brengeo
aan het bovenste der ranken, uit de oksels der bladeren, bloe-
men voort, welken eenen wijden pluim vormigen tros daarstel-
len, hebbende vijf helmdraadjes en eenen vijfdeeligen kelk co
welke dienen om de vrouwelijke bloeroen te bevruchten, ko-
mende de vrouwelijke als kopvormige bloemkatjes voor , slechts
een éénbladig bloemdek hebbende, dat het tweestijlige vruohtbe-
ginsel naauw omvat, brengende kleine platrondaohtige rosklea-
rige zaden voort

Het kweeken der hop dagteekent zich in DuUschiandy zoo tls
sommigen willen , van af de 8ste eeuw. Voor zooveel becmah»
heeft kunnen nagaan, komt het woord hoppe ^ het eerst in een
woordenboek van de 10de eeuw voor. In de 16de en 17de eeuw,
was de hopteelt in ons Vaderland zeer aanzienlijk, terwijl ar bjj
een placaat van den 26 Naart 1568 verboden werd, geen hop
uit te voeren.

In latere tijden, is deze verbouw evenwel nog sterk toegeno-
men , als wordende er thans niet alleen in Limburg en Zm^
Brabant, veel hop verbouwd, maar ook in Drenthe^ *** ^ ïï
dorpen Eeide^ Paterswolde , Rhoden en Peize. Ook in het land
van Heusden^ in de Me^'erff van den Bosoh^ in de omstreken
van Nieuwkuik, Schijndel en Vimmen, mogt die bouw vroeger
aanzienlijk heeten , doch dezelve vermindert in de laatste jaw*»
steeds meer en meer, terwijl men zich in Gelderiênd en (her^'
je/, meer op dien bouw begint toe te leggen. In het land van
éxel onder Westdorpe^ is men in 1836 met deze teelt bannen
en in 1820 werden er pogingen aangewend, om de hopculUior
onder UontenUse^ in het land van Uukt^ tot stand te brengeo*
In 1850 heeft men in Zeeland deswege twee proeven genomen,
diefmet eenen gunstigen uitslag bekroond zijn.
|j£ln Engeland^ werd er in 1503 niet meer hop verbouwd , W
voor eigen gebruik noodig was, zijnde zeer waarsohijnljk wj
kweeken daarvan in Zweden ^ eerst tusschen de jaren lööü w»
1607, tot eenige volkomenheid opgevoerd. ..

De hop behoeft eene goede, met ouden mest wel ******?*,
aarde, en wordt in Maart of April door jonge plantjes, *« ^
diepte van eene handbreed en eenen ouderlingen *^**" ^|.
ces palmen behoeven, voortgek weekt, welk rank gewas v^^'
gens bij sUken opgeleid en in November , even boven den ^^^
a%esneden wordt.

Digitized by VjOOQIC

403

Hoewel deze mededeelmg voor den boaw in het klein toI-
doende geacht meff worden, zoo is zulks evenwel niet roet
betrekking tot de voortkweeking in het groot en weshalve wi)
daarover meer omstandig zullen spreken.

Goede zwarte aarde, uit vermengde klei m^ zand bestaande,
ter diepte van twee voeten omgewerkt, niet al te droog maar
■og minder te voohtig, en eene voor h^ Zuiden wel opene ,
maar tegen het Noorden door hoornen of bossohen gedekte
standplaats , voegt voor dit gewas het beste.

Oode gras- en Uaverlanden , bosoh- en moesgronden, zoo
dezelve wel omgewerkt zijn , vokioen mede bij uitnemendheid»
Hoewel deze plant eenen wel en diep bewerkten en rijkehjk roet
mest VQorzienen grond vordert, zoo kan men daartoe alle mest-
speeièn bezigen , wanneer men slechts zorg drage , dat deze naar de
gesteldheid van den grond geschoeid worden en ni^ te versch zijn.
Boven alles beveelt gross , in zijne Voisidndige AnleUung zum
Hapfenbau 1837 , een mengsel aan, dat uit goede krachtige aarde ,
modder, stratendrek, en eenige lagen schapen en koemest za-
mengeeteld is, waarbij alsdan nog aardappels en knoUenloof,
of ander afval van groente kan gebezigd worden , alsmede klaao-
wen, beenderen, en het bloed van beesten, hoender en doiven-
roest, kalk, asch, gier enz.

Omtrent de keuze van mest evenwel verwijzen wg op het
Handw(h'terbuch der reinen und angewandlen chemie von Dr.
UOI6, Dr. P06GE1ID0RFF und Dr. wOhlu, 1843, 2te Band, 5te
Lief; alwaar een zeer beknopt, maar tevens duidelijk overzigt
van de grondbeginselen, w^e de nieuwere scheikunde leert,
voor de keuze en aanwending der meststoffen , gevonden wordt ,
en tevens tot rigtsnoer kan dienen bij h^ invoeren en beproeven
van nieawe meststoffen en nieuwe handelwijzen bij de bemesting,
terwijl wij voor de kalkbemesting durven aanbevelen b. nsM , de
rempüH des stUphaiee de chaux^ en agriouUure^ Bruges, 1850,
eo Brain on gypeum as e manure , London , 1840.

De kweekers in Kent , alwaar de beste hop geteeld wordt ,
beschouwen nieuwe gronden voor deze kweeking als de beste.
Op zulke gronden planten zij appelboomen , op een grooten afetand
van elkander, waar tusschen nog weder kersenboomen worden
gevoegd. Heeft men nu gedurende tien jaren daar tusschen hop
verbouwd, dan beginnen de boomen te dragen, de kersenboo-
men root men na verloop van dertig jaren uit en de appelboo-
men hebben alsdan ook haren wasdom erlangd. Anderen be-
schonwen eeneo zandigeo grond , waarvan de bodem kiezelachtig

Digitized by VjOOQIC

404

of rotsachtig is , voor dit gewas als het doelmatigste , terwijl nog
aoderen wederom de hop met een goed gevolg op moerassige
grondeo kweeken , zoo als die onder anderen door de inwoners
van Essex^ gedaan wordt.

J. c. tiBSBiT, heeft in de Echo du monde Savant^ 1846 , NO'
29 ^ 30 , het een en ander over de scheikandige zamenstelliog
der hop, in verband met hare aankweeking medegedeeld en
aangetoond , dat dit gewas veel mest behoeft. Hij schrp dit
hoofdzakelijk toe aan de groote hoe^eeXheid poiasch^ welke deze
plant uit den grond opneemt , naardien de zamenstelling der
organische zelfstandigheden f welke in de hop bevat zijn , io hon-
derdste deelen deze zijn:

Bloemen „# . ^ »»

vruchten, ^^^'''^' ^'^^'^'

Kiezelaarde 21,50 12,14 0,07

Chloor-potassium 7^ 9,49 6,47

Chloor-sodium 1,67 ^ 9,64

Soda 0,39

Potassa. 25,18 14,95 25,85

Kalk 15,98 49,67 38,73

Magnesia 5,77 2,39 4,10

Zwavelzuur. 5,41 5,04 3,44

Phosphorzour 9,80 2,43 6,80

Phosphorzuur-ijzeroxyde. . 7,45 3,51 0,40

om 500 Engebche ponden, dat is zooveel als 226,25 Ned. pon-
den bloemen, (vruchten of bellen) van de hop te verkrijgen,
worden 11 ponden en 3^ oneen potassa uit den grond genomen.
Rekent men nu hierbij de bladeren en takken, die mede aan
den grond worden ontnomen en ook potasch bevatten, zoo kan
men aannemen , dat met die 500 ponden bloemen, het pr(H
duet van 1000 vierkante voeten land ongeveer, te zamen 1^
ponden 3^ oneen potassa^ 1 pond en 11 oneen chlorurehvn
potassi f aii den grond genomen worden, benevens 5 'pond ^
oneen phosphorzuur enz. Om 17 Engelsche ponden of 7,7(W
Ned. ponden potassa aan den grond weder te geven, «O"
noodig:

355,48 Ned. ponden guano ,
1421,39 „ „ tarwestroo^
3110 „ „ gewone slaimest.
Zulk eene bemesting zoude alzoo voor 1000 vierkante voelen,
eene veel te kostbare bemesting worden, doch door de bijVO«'
ging van zelfetandigheden die poUusa zelve bevatten, kan meoi

Digitized by VjOOQIC

406

▼oof de orerige zameDStellende bestanddeelen vao de hop , met
veei minder gewonen mest toe.

Er konen twee algemeen bekende potassa zoaten in den han**
del voor, namenlijk het salpeter en de potasch. Van deze be-
vat de eerste 47 pet. pottusa , de potasch 68 pet, zoodat 29
Ned. ponden potassa in den grond kannen gebragt worden, door
61,64 Ned. ponden salpeter , waarvan de prijs ongeveer / 22 is.
Men zonde met eene mindere hoeveelheid kunnen volstaan , als
men de stengels met de bladen, die ook vrij wat poiasêa be-
Tatten , zooveel mogelijk op het land onderwerkte.

Ook de navolgende zamenvoegingen , zonden als mestspeeie
Yoor den hopbouw zeer voordeelig zijn, eo wel naar de 1000
vierkante voeten berekend.

152,29 Ned. ponden guano ,

50,76

keukenzout ,

76,15

salpeter, of 25,38. Ned. ponden silicas
potassae ,

25^

gips
of

50,76

guano.

76,14

T»

biphosphas calcis.

50,76

9»

keukenzout ,

50,76

Potassa ,

85,38

gips.

Aangezien evenwel de daartoe benoodigde mest, deze bouw
op vele plaatsen bemoeijelijkt , zoo wordt het naar van dei
AAPriH , door sommigen voldoende g^ordeeld , dat men het land
!^ eens om de drie jaren bemest ; alleen wordt deze dan
i^^ks in de tusschenpaden ondergespit, tegen den winter uit-
gegraven en om de kuilen gelegd, en in het voorjaar wéér in
jM>«den gebragt. Friewald zegt; m zijne beschrijving van de
iM>leeH in Zweden , dat he^ ove^mes^ten der hopkuilen met
^^'^^Iten koemest en zand, aan de bellen eenen speoerijachtigen
*"***k geeft , die dezelve anders niet eigen is.

Ook met inachtneming der noodige voorzorgen , en in eenen
^ins voor dezen bouw geschikten grond , is de uitslag daar-
y«ö oogthans zeer wisselvallig. Zoo vinden wij onder videren
"||« Tijdschrift ter beoordering van Nijverheid 1849, dat de
J*1*o«w in Noord-Brabant ^ dat jaar een middelmatig gewas
^ opgeleverd , naardien het gewas in Augustus en September
^^ regen en wind geleden had, waardoor de beifen verkleur-

Digitized by VjOOQIC

406

den en aan kraoht varioren. De berigten in 1850 waren ait dal
oord nog ongunstiger , want de hop kon alstoen niet meerder dan
op een derde yan een gewoon gewas gerekend worden. Eveo-
eeo8 was in dat jaar de teelt daarvan in Luikerland en in Vlaan-
deren^ grootendeels mislukt

Niet alleen toch dat schrale winden, veelvuldige en aanbou*
dende regen, langdurige droogte , plotselinge weèrsveranderingeD,
daarop eenen nadeeUgen invloed uitoefenen, maar ook worden de
hoptninen niet zelden door rotten , muizen, door eene soort van
wormpjesy dat de stoelen doorknaagt, door rupsen, aardvloogeo,
bladloizen en inzonderheid door de Phalaena humuh {vs^.) mei.
eene geheele vernieling bedreigd, terwijl ook niet zelden de ziek-
ten waaraan de plant zelve onderhevig is , als het zwart .^ de
roest y honig' en meeldaauw^ brand en schünmel^ op de ontwik*
keling en groei niet zelden allernadeeligst werken , en waaraan
het onzes erachtens dan ook moet worden toegeschreven, dat
de anders niet onvoordeelige kweeking daarvan niet meer wordl
in beoefening gebragt. Halbs , deelt in zijn Traite de la stati$tigu€
des végétaux , een verslag diesaangaande mede , wanneer de bop-
bouw in 1723, wegens veelvuldige regen mislukte, en in 1735
door de insecten vernield werd , en waaromtrent men ook uv-
RAEDs en BOERHAAVE, raadplegen kan.

Wij zullen omtrent de wijze van kweeken, datgene op^v^^
wat wij in het Uerbarum vivum van vaw deh teappev, in h«t
werk van gboss, over dezen bouw, en bij miller , deswegen aan*
geteekend vinden, voor het overige onze lezers verwijzende, op
de werken van schwerz en aelbroek, over den Ylaamsche hop-
öouw^ WBEDow, der Gartenfreund ^ hermakn, Landw. Kalech^
waarvan het derde deel geheel aan den hopbouw toegewijd iSi
eo tevens de geschiedenis van dit gewas bevat , of op Der SaCM'
sische und Bömiscke Uopfenbauwt zonder nog van iHAêa, Bioc-
HAOSEN en 'anderen te gewagen.

Is dan het land in den herfst naar vereischte beploegd en be-
mest, en heeft men deze bearbeiding daarna nog eens herhaald t
dan wordt de grond in de Unte , in akkers afgedeeld. Dwars
over deze akkers, die ieder jaar driemaal worden omgespit
worden de hopspruiten ingelegd. Volgens de inwoners van ^^^
is de maand Maart daar voor het geschiktste , hoewel het ook t
volgens hun zeggen, in Oetober, geschieden kan. In het eersU
jaar bindt men de planten slechts aan korte staken, doch in o^
lente van het tweede^ snijdt men het gewas gelijk met den grooo
af, waarna de jonge scheuten, die daarna ontspruiten, l»*^

Digitized by VjOOQIC

407

Iwee tot drie staken gewoonlijk yan Tierjarig wilgenhout, opge*
teid eo aangebonden worden , gevende alsdan in den herfst reeds
eeojge vmoht , welke den naam van éénjarige hop draagt

in bet derde voorjaar , worden de planten op nieuw digt aan
den groad a^esneden , de scheuten later weder opgeleid en aai^
Seboaden, dooh nu tegen drie rondom de hopkuilen gezette sta-
ken, welke eene lengte van 3^—40 palmen behoeven.

2oodra de bellen rijp zijn , worden de ranken omstreeks 15~-15
Ned. duimen boven den grond doorgesneden , van de uitgetrokken
suilen a^troopt en in eene luchtige plaats, gedurende een paar
%o, ter versterving opgehangen. Daarna plukt men de bellen
^<K»ïigtig af y draagt die naar eenen bijzonder hiervoor ingerig-
(en en met wilgenhoot gestookten eest , om ze te laten droogen ,
<wina gedroogd ie zijn, opgezolderd te worden, en welke wijze
Tan boowing ontleend is uit de StoHst. besekrijv, van Gelderland,

Volgens eaoss heeft de hopbouw aldus plaats:

b het voorjaar, zoodra het land droog is, worden de hopkui-
^ op eeoen ondcórlingen afstand van twee een tweede ei, of vijf
^oet en ter diepte van een een tweede , of slechts van een voet ,
^^aven , en opgedroogd zijnde , zoodanig met mest en aarde
gevnid, dat deze ongeveer vier duim boven de grondsoppervlakte
vtfheven is. Dezelve worden zoo aangelegd , dat die van de
^^'^ rij tegen over die van de derde, en die van de tweede
'^ over die van de vierde komen , waardoor deze vorm wordt
^«^Mggebragt:

^^^^^^ren evenwel verkiezen de vorm 'van een driehoek , van
^cn kring of van eene ruit Dezen bezigen slechts éénen staak ,
^<i«ren wederom twee tot drie, sommigen leiden drie tot vier
ranken om eenen staak, anderen wederom binden er zes tot ze-
^% aan.
Terw^l intttssdien de hophenveltjes bezinken , make men zich
f^ ^d te nutte , ter opzameling van de benoodigde scheuten
^' kiemen, welke men van de drie tot twaalfjarige hopstoelen
^f 1 of in het wilde Opzoekt , evenwel naauwkeurig toeziende ,
^ ^ niet anders dan van gave en gezonde moederplanten ge»
*|*den worden, niet houtachtig maar vliezig zijn, en bij de vet*
cttdite lengte en dikte ten minste drie tot vier kiemoogen bezit-
^^* Het spreekt van zelve, dat men bij het aanleggen van eenen

Digitized by LjQOQIC

408

hoptaio geene andere dan vrouwelijke planten, of gelijk de
Diiitschers die noemen Zapfm of Laufer hopfen^ bezigen moe:.

Kan men niet terstond tot bet planten overgaan , dan bewaart
men deze scheuten in droog zand in eenen koelen kelder of op
eene andere drooge plaats , tot dat de felste nacbtvorst voorbij
is. Het mleggen beeft gewoonlijk niet voor in bet midden van
Md plaats. Men kiest alsdan eenen eenigzins regenaobtigen dag
uit, of bij langdurige droogte plante men niet vóór den nade-
middag of nog beter tegen bet vallen van den avond , en wel op
deze wijze: Met eenen bak in de besebreven kuilen eene scfaain-
scbe, naar bet oo%Un gerigte, openmg gemaakt hebbende, legt
men op eenen kleinen afetand van elkander twee scheuten daarin,
bedekt dezelve een tot twee duimen boog roet aarde, en IreM
rondom ieder zoo gemaakt heuveltje een kringvormig groef je, om
bet water daarvan af te leiden.

Wanneer de planten eene lengte van drie tot vier duimen be*
reikt hebben, moet de grond gezuiverd en met den bak losge-
maakt worden, waarna men eenigen tijd later de staken steekt
en de ranken aanbindt Deze ranken moeten met de zon omge-
leid worden, dat is, van het OoêUn door bet Zuiden naar bet
Weiten ^ gelijk de Bryonia Tamnus^ Lonioera en anderen,
terwfl daarentegen de Pkaseolus vulgarU en de Convoivu&Ui
eene tegenstrijdige rigting hebben, en de Dulcamara^ ^^^
vaste rigting beeft, iets waarvan ook van hall in zijne Eien^
BoL^ gewag maakt.

De stokken, die regt, stevig, van bunnen buitensten bast ont-
daan, en om ze langer te bewaren van onder gebrand, en dan
glimmende, in kokenden teer en vervolgens in droog zand gestoken
moeten worden^ vervangen nu de plaatsen der paaltjes of korte
stokken , welke de ligging .der kiemen moesten aanwijzen. Te-
gen bet afschillen der staken, ijvert millbr, en onzes bedunkens,
met regt, daar bij zegt, dat de ruwheid juist bet opklimmen der
ranken vergemakkelijkt, hij beschouwt de Ahorn- en de Al>^'
staken als de beste, hoewel die der Wilgen en Eschen en lo-
zonderbeid die der KastanJe-YMomtn langer duren. Men xet
slechte één stok bij eiken bopstruik, daarom drie of vier ranken
heen leidende, die met biezen, moscovuche mat of met nat ge-
maakt stroo aangebonden worden , terwijl de overige ranken op
ééne na, die men uit voorzorg behoudt» bij den grond wegg^
sneden worden , welke overgeblevene evenwel ook nog we^*
nomen wordt, wanneer het na verloop van een paar weken
blijkt dat zij overtollig is.

Digitized by VjOOQIC

409

lo bet begio van Junff moet de tain weder behakt worden
ais wanneer er dan tevens eene aanaarding dient plaats te hebben
wordende den grond vier weken later nogmaals gezuiverd en
de planten loo boog aangeaard, dat xij op heuveltjes schenen
gepoot te zijn, bij welke verrigting men het wegsnijden, der
overtollige zijsebeaten en het weder aanbinden der ranken niet
vemimen mag.

Gedurende het éérste jaar kan men in de tusschenniimten
▼an den hoptuin, met een goed gevolg andere lage groenten
boawen, welke bijvruchten dan gewoonlijk geplant of gezaaid
worden, wanneer de eerste behakking heeft plaats gehad.

b het laatst van September snijdt men de ranken een voet
Iwog boven den grond af, en bindt hetgeen staan blijft bij
iederen stmik , in eenen vasten knoop te zamen, terwijl ande-
ren daarentegen, de ranken gedurende den ganschen winter on-
afgesneden staan laten.

b men r^keüjk van mest voorzien, dan is het zeer aan te
raden, den hoptuin vóór den winter eene bemesting te geven
of althans de struiken tegen den winter met mest te dekken. In
00 lente van het tweede jaar en zoo ook van de volgende jaren
worden de hopstoelen ontbloot, om dezelve schoon te maken en
^besnijden. Dit werk, waarbij oordeel en kunde vereischt
worden, bestaat hoofdzakelijk daarin, dat men zonder de hoofd-
wortels te kwetsen , alle zijscheuten en uitloopers op vier lot zes
8*^ na, w^neemt, waarna om iederen'struik nog weer een
*«nig mest gelegd wordt en zoo veel aarde , dat deze weder
^«e duimen boven de grondsoppervlakte verheven is, blijvende
««verdere behandeling geheel aan die gelijk, welke wij voor
^eerste jaar hebben opgegeven. Bij het wegnemen der zij-
noten worden na ook in Julij de onderste bladeren met een
^^■P mes afgesneden , zulks van drie tot zes voeten boven den
^i^d verrigtende, al naar gelang de planten hoog zijn. Deze
°fwladering wordt van lijd tot tijd herhaald en verschaft even
^ in het najaar, voor het vee en inzonderheid voor de schapen
^ goed voeder. Wanneer de vrucht voor het grootste gedeelte
^ *8i Wordt er met de inzameling een begin gemaakt, terwijl
j^^*^«te tijd ter inzameling deze heeten mag, wanneer de
der vruchten van groen tot eene bruinachtige kleur is over-
W«n, Wordende de inzameling van het eerste jaar , Jufferêhop
^^^^ ^ ranken worden alsdan een voel boven den grond
^^<^eden , de staken met eene soort van dommekracht (hoppen

^*^'>^xk heber) voorzigtig uit den grond gehaald en de ranken

Digitized by VjOOQIC

410

er afgestroopt Hel oTeraehot der a^esnedso nnkeD worck even
als in het éérste jaar. om het Terlies yao sappen voor te konen,
weer in elkander gedraaid te zamen gebonden ; kumnnde gosd
onderfaoudene hoptuinen van acht tat twaalf» en volgens «ois
zelli van vijftien tot twintig jaren dnren.

Het afplukken der ^«toi geschiedt , of terpiaaiSB^ of imsckm
ren. Heeft het éérste plaaU, dan worden de stengels een toot
eea op eenen bok^ of, zoo als men Iner zegt, een ezel gelegd ^
waaronder een doek ligt uitgespreid om de geplukte of met eene
scberpe sehaar afgesnedene öeUen op te vangen. Dadelijk onder
bet plukken , waar dit dan ook geschiedde, wordl de hop gesor-
teerd , en de Mien terstond na den pluk op oene Incbtige be-
sohaduwde plaats , zoo dun mogelijk uitgestrooid , en onder het
droegen van tijd tot tijd gekeerd. De bijna drooge, worden ver-
volgens op eenen hoop ter zijde geschoven, om voor de verscbe
plaats te maken , doch ook deze eersten moeten om het broegffi
te voorkomen, nog van tijd tot tijd gekeerd worden , wordeade
de volkomen drooge hop in zakken gepakt , hier» bewaard «•
verzonden.

P. 8. lUETBCB heeft een Oostenrijksch octrooi verkregen, wegens
hel bewaren der hop. Volgens balling (PofyL NotizblaU, No.2>
wordt de hop in den oogsttijd onmiddellijk met mout eitract (Heb*
gebreide extract) gemengd, gedroogd en in vaten geperst. (Ow-
0LB«5 Jmrn^ CVfïI). ,

In Engeland heeft men de gewoonte, om de hop zoo ▼•s^,^
mogelijk is in zakken te pakken , fm de plooijen , die daarbij ia
deze zakken ontstaan , onder het persen nog boveiWKeo vast te
naarjen, zoo dat de hop naderhand, bij het nalaten vaa de druk-
king, niet wederom kan uitzetten. Wanneer deze zakken vervel-
gens op geschikte plaatsen bewaard worden , blijft de hop wel
zes jaren lang, jong en frisch. Ook gebruiken de Engelseh^^
die zich vooral op den hopbouw hebben toegelegd , ter opleidiog
der plant ; touwwerk , dat is enkele ^n op zich zelf staande lij-
nan , aan bet zuiden blootgesteld , iets waarvan ook mOller ge-
wag maakt Aldus geplaatst brengen de hopplanien veel spoe»
diger schoone vruchten voort, welke men, naar mate zij rijpen %
door middel van dubbele ladders plukt. In de laatste trjden
evenwel heeft men de staken door puntje ijzeren stokken ver-
vangen. Deze bevorderen de vruchtbaarheid, en men verHsw*
derzelver werking door ze met bliksemafleiders te vergelijken;
hebbende de abt berthollon opgemerkt , dat de electriciteit eeoe
zeer gunstige uitwerking op de kopplant uitoefent. De andere

Digitized by VjOOQIC

411

wTjzeo fn ii|4eidiiigs <m ^ ^ vav GmimiiAusnr , om boo-
men te pImileD, m plaats ?an staken Ie setten, van ploocquet ,
om bet door geepaoDen koorden van een boom tot eeo ander te
doen , ?air mtmnkCB^ om &b gvwone staken door 30--40 voet
Hooge boomstammen te yerrangen-, waaraan latten gespijkerd en
aafl dete sterk pikdMad, witgenbast of zamengedraaide ranken
vw de bop zelve, sekainv-van boven naar beneden worden be-
vestigd , of Tan rov namen ^ om de in den grond geiette palen
>ari weerskanten mei eene sehohis van boven naar beneden ge-
rigtn staak te verbraden , waaraan wederom latten maeten wor-
den Tsstgesprikerd , gaan wij stilzwijgende voorbij.

Ynwger leverde in DrtfUhe do inoogsling der hop een genoe-
Sefijk feest op , en in Engeland gaat dit nog met eene groote
vTMgdebelooning gepaard. De arbeiders kiezen alsdan eene hop-
koniogin, welke, in hare fAiaiste kleederen uitgedoscbt, zich
IkI hoofd en kieed met hopbtoemen versiert

B« verscheideoheden van dit gewas , welke het veeNnMigst
Mogekweekt wmrden', zijn: de Ronde ^ Langwerpige ^ Groene,
Roode^ Vroege en Laie.

^ ontfeenen himne onderseheidingsteekenen van den vorm en
de Ueor der vruciitkegeh)es of dellen^ van het uiterlijke van den
^t^nge) «D bladeren , of van- den tijd der rijping.

Wijders wordt zij met detf naam bestempeld der plaatsen, al-
^wr men haar kweekt , zijnde alsdan de voornaamste de En»
gt^che^ VUam^cke^ SaxUehet Brttnewifkeehe^ Luiksche^ Lm-
^vrgHche^ DrenUdiie^ Brabanlsehe^ Boheemsche en Be^ersche^
dodi, waar ook gegroeid en tot vrelke verscheidenheid behoo-
roHie, ten ailèn tijde moet men de voorkeur aan die geven,
''<&« groote en zware, rijkelijk van een geel^ meelachtig, kic-
^^ poeder voorzien zijnde èeiien voortbrengen, en die daar
^ boveo helder van kleur zijn, eene aangename, doordringende,
animatische gear verspreiden, bij het aanraken aan de vingers
Mev«Q en goed volwassene, olijfaohtig-greene zaadkorreltjes be-
vatten.

De bop wordt in onze moestuinen enkel en alleen om de jonge
8ch«utcn of oitspraitsels , bij ons onder den naam van hoppe-
P^^^^ gekweeikt, welke, hoewel eenigzins sterker van smaak,
"öglhw» yed met de aspersies overeenkomen , eveneens als deze
8«natügd worden, of met olie en azijn worden gegeten. Mak-
^ noemt dezetre hopealade^ terwijl ■uirrnfo zegt: Deze jonge
^f^ten, opgezoden en genuttigd voor eene salade of als Asper-
*^^^ beide van de vsüde en tamme ^ zijn zeer gezond voor een

Digitized by VjOOQIC

412

ieder. Plimos evenwel beschouwt hel gebroik cr vao meer voor
den smaak, dan wel lol voedsel , zeggende: esse verm* oiieeta-
mentum , quam cièum. . » u^

De groole bouw evenwel heeft ten doel, om de hop tot het
brouwen van bier Ie kweeken, welke drank bij pluciüb, onder-
den naam van zythus, reeds schijnt bekend geweest te wjn, eo
aan welke lemhios den naam van Biria gegeven heelU Reeds
hielden de Germanen en Batavieren een aftreksel van graneD,
dat min of meer gegist had, voor hunnen gelief koosden drank,
welke door otzbr, wegens hare voedende kracht, het vloeibare
brood genoemd wordt Volgens lemhiüs zoude het bier reeds aan
de oude Egyptenaren zijn bekend geweest, en deze voor de
uilvinders van het bierbrouwen moeten worden gehouden, althans
was, volgens vah oosterzee, het gebruik van gekookt en gegist
koren bij hen zoo oud, dat men er de uitvinding van, aan den
fabelachtigen osnus toeschreef; terwijl schook zegt; dal deze
wetenschap van de Egyptenaren tol de Aethiopi&rs , van deze
lot de Spanjaarden en GaUiciërs^ en alslpen lol de Germanen
en andere Noordsche volken is- overgegaan , drinkende zelfe, vol-
gens de begrippen der oude Germanen^ de afgestorvenen dezen
drank in WalhaUa, over welk onderwerp men verder de wer-
ken van üiLKETfs, TechnoL Handb., en hermbstIdt's TecAnoL,
RDST, Schets der TechnoL, bleekrode. Jaarboekje van Kunsten
en Wetenschappen, 1847, 1848; orbüvb; Handboek-, waütos,
DisserU, en anderen na kan zien , leverende ook hel Ned. Ma-
eazijn, 1836, daaromtrent eene niet onaardige toelichting, ter-
wijl , wanneer men de alcoholgehalU der verschillende bieren
wenschl te onderkennen , wij naar acgüm's TreaUse on AduÜe-
rations of Food verwijzen, of op de geschriften van leo {Pharm*
Central'Blatt. far 1833), schrader, wackekroder en lampadiw
(Ibid. far 1834).

De hop evenwel , werd eerst in latere tijden tot het bronwen
van hel bier gebezigd , en bevonden het beste te zijn , om de
zure gisting van dezen drank eenen tijd lang tegen te gaan.
Volgens VAH mieris, Charterboek ^ is de hop allerwaarschijnlijkst
reeds in hel begin der 14de eeuw lol het brouwen van het bier
aangewend geworden, doch, zoo als men beweert, zoude zulks
in Engeland en Zweden veel later het geval zijn, in welk eer-
ste rijk thans de grootste bierbrouwer^ gevonden wordt, aan de
Heeren barclat ferkins en Comp. toebehoorende.

Ook in de geneeskunde is, volgens var db water, de hfl|»
eene heilzame planL Door sommigen, zegt hij, wordt de hop

Digitized by VjOOQIC

415

onder de verdoavende middelea gesteld, omdat zrj eeoigiins
bedwelmend op de hersenen schijnt te werken; voor het ove-'
rige bezit zij, in eene ruime male, de eigenschappen der
bittere middelen. Zij wordt daarom aangeraden tegen zwakke
^pÜttfertermg ^ verstoppingen inden onderbuik^ wormen^ wa-
tenucAtt küerziekte, Engelsche ziekte en door «ommigen zelfs
«b kooriêdrifvend middeL

Id Engeland vooral , heeft men dit middel zeer aangeprexen
tegen het chronische Rheumatismus en de aanvallen der Jtchi,
«o houdt men het voor een graveeldrijvend middel. Uitwendig
gebruikt men de hop in stovingen tegen pijnlijke zwellingen der
ledematen, bij keelontstekingen, zuchtige zwelling der onderste
ledematen enz.

Men geelt de hop in poeder^ aftreksel^ afkooksel^ extract
co tinctuur , of in den vorm van sterk gehopt bier. Het poeder
geeft men van \ — 2 drachmen; tot het aftreksel en afkooksel
S^bnükt meo 1 once op 1 — 12 oneen colatuur; het eitract van
1—2 scrupels in pillen of mengsel; de tinctuur van \ — 2 draoh-
nen daags.

Ifet werkzame bestanddeel van de hop is een geel , bitter poe-
<ler, hetwelk tusschen de bladachtige schubben der hop vrucht
UI zit , LupuÜne genaamd , en waarover erdmann in zijn Joum,^
Bd. Yin en Bd. XVI, handelt, doch het praevalerende bestand-
^^ ) is het hopmeel , door ives ten onregte met den naam van
^puUne bestempeld , naardien het bittere eitractiefstof der hop
of bet hopbitter beter dien naam voegt , zijnde de bestanddeelen
^•a het hopmeel door paten , chevalier en pelletan , opgegeven.
^fofitx Noordelijke landen , wordt de tinctuur van hop als opium
▼oorgeschreven.

Wanneer de hopranken eenigen tijd in het water te wecken
bebben gelegen , zijn dezelve zeer ter aanbinding van boomen
«1» anderzins geschikt

ScmsLER heeft uit de hopranken lijnwaad daargesteld , even
^^8 sis men bij holmbergea de wijze van bereiding daarvan
•«olreft. SchAffer vervaardigde er zeer goed, taai en stevig
P^papier van. Bautsch heeft in 1793 de hopranken als dienstig
^ bet looijen van leder bevonden ; neümanii verkreeg te dien
^de in 1831 patent, en in 1833 werd aan frieor. en cbrist.
"^^•UR , te Birnbaum , voor den tijd van 15 jartn privilegie ver-
Sood voor het looijen van het leder , door middel van hopranken.
J» Umden heeft zich, zoo als het Mech. Mag. XLVI, mede-
7^1 eene compagnie gevestigd van Droog mout en hopextract^
^ einde zelf bier te kunnen brouwen.

Digitized by VjOOQIC

kk 1703 werd w bij de JUatMki|ipij ter JMfonteiiig Tan Juin-
iiiÊomi^^tA Londen^ eeD.gwolirift ing^jand , tea^trftfc,kifift heh-
bende ^ om uit ile boprookeo kaaisen- en lampeapitUD 4e wvt-
vaftrdigeii.

De ranktn, zoo wel als de bladeren^ zija dienstig bevaadea,
om aan wollen stoffen eene bruiaaohtig roodeJileur mede te dee-
ien, gevende bij verbranding eene asoh,, welke met voocdael io
de glasblazerijen gebruikt kan worden.

Qek kunnen , volgens müiuiiks , de bladeren en Tanken^ ander
bet stroo vermengd^ een goed voedsel voor bet ^ee opUferen,
en voor de veearlaenijkunde handelt daarover riiz, in txyn
ikmdèoek.

Eindelijk is de kopplant zeer geschikt tot het daarwteUen van
prilUen of het maakereD van oude muren enz.

Digitized by VjOOQIC

H U I S L o o K.

(Sedum.)

Het ëmslook^ ook ihtéswortei^ Tr^madam of Danderbaard

bbmmmI, ontleeDt üjeen geslacbtooaam sedum, van het Latijn-
ï woord^edBO^ sêdere^ zülm ^ onuUl de bladereo digt bg deo
wortel op de aarde maten , of, sec als anderen willen , Tan êedart ,
«tf/Zm» verzdchim^ wegens pijnalillonde «igonsehappen van dit
0iÊmaB , terwijl de benamti^ Donderbaatd^ aan de meenlng haren
— wpfeng Ie danken heeft, dat, wanneer men slechts Atktoek
üp ket dak had , de bliksem niet in de woning zoude slaan ,
«an gevoelen, dat in sommige streken Tan Drenthe^ tot op den
Inidigett 4a% toe , nog heerseht.

Vdt^eos asHÉii en MoaisoN, behoort het Hoislook tot dat soort
«a plaaten, welker bloemen ilit Tgf bladeren bestaan, ^ waar-
^mm éb saadhuisjes in twee of meerdere oeilen z^jn verdeeld*
fimiAMT brengt het tot die terug, welko gladde peulen, waarin
veel klein zaad vervat 'ia, hebben, en welker stengels en blade-
ten Tiaexig, dik en saprijk zijn. Rajus omaohrQft het met te zag-
9en; dat elke Uoem tweehooraige peultjes voortbrengt, welke
In twee deelen , gelijk als vleugels , van eikanderen gaan. Boia-
«aaTK ngt; hetzelve te behooren onder die gewassen^ welke ge-
hoemde peultjes, met veel zaad in eea éénvakkig bui^e, voori-
bNBgen. VoLOBMiEa is vêtk maentng, dat het huislook omsohre-
^fm dient te worden , door te zeggen ; dat de plant veel en klein
zaad iwortbrengt, hetwelk in een vliezig , veelvakkig huisje be-
sloten is , hetwelk xioh in vele kleme hoomtjes verdeeld. UAixaa
omsehrijft het door op te geven; dat het gewas sappig is, de
bladeren dik zi}n , de deelen des bloemkelks ^jf , zes , tot twaalf
toe, juist zoo veel als het bloemblaadjes heeft, welke laagaoh-
tig en eirond zijn. De peultjes rondom in een kring geplaatst ,
naar het getal der bladeren , roet eene seherpe punt in plaats
van een pijpje en daarbg vol zaad, y verende tegen de stellin-
gen van Kuas, suppiüs en linkabos.

DBGAin>oLLE plaatst deze plant onder de erassulaeées en lik-
aiiDs, die de Andcampêeros van toüsnifoet, ook ab eene soort
van dit geslaeht besehoovrt, en geene >p zkh zelve, onder de
BeeanéHüf Pentagynia^ met het navolgende geslaohtkenmeik :
De kelk vijbpletig en de bloemkrana vijf bladerig ; vijf honigbe-

Digitized by VjOOQIC

416

vattende schubben slaan aan den voet vaa bet vrachtbeginsel;
zij heeft vijf zaaddoosjes.

Dit geslacht , waarvan eene groote menigte soorten bestaan ,
waarvan sommige vaste planten ^ andere eenjarige gewassen zijn,
wordt voor een gedeelte ook in ons Vaderland^ in het wüde,
aangetroffen. Tot deze behooren: de Sedum tdephium of kooi*
lig Huislook, met verspreide of tegenovergestelde eironde en ge-
zaagde bladeren, de stengel regtstandig, de bloemtuil gebladerd;
welke, volgens de gorter, op de wallen te Zuipen, aan de
dijkjes bij Uilenpas , Tweilo , in het Clarenbeeksche boscfa en
elders in Gelderland gevonden wordt, alsmede bij Felsen; op
boschachtige plaatsen bij de Jfiddelhorst ; bij Onnen en andere
plaatsen in het Gorecht; volgens meesb in Friesland, omtrent
Bergum , Oosiermeer , Heerenveen en aldaar in de wonden ;
volgens BERGSMA bij NO'Tnegen; volgens kops en vak hall bij
'sHage^ Haarlem^ Ulrecht en Zeysi; en volgens van hall op de
wallen van Naarden , te Rheede enz., op schaduwachtige plaatsen.

Sedum cepaea, uijenvormig Huislook, met verspreide, laog*
werpig lancet vormige bladeren, destengel getakt, pluimvonneod
en zachtharig, de bloembladeren genaaid, de bloemen klein en
wity vele in eene pluim vereenigd. Volgens haller langs de
zeekusten van Holland ^ veel op het 'Koegras, bij de Nelder en
op Muider bergi volgens mulder aan het strand, niet ver van
Katwijk^ voorbij de vuurbaak.

Sedum rejiexum^ omgebogen Huislook, met verspreide, els-
vormige, regtstandige bladeren, met vrijen voet, de bloemeo
een tuilachtig bijscherm vormende, met de jonge bloemtakjes
omgebogen, knikkende. De stengels zijn aan den voet alleeo
getakt, de bladeren blaauwachtig groen, in den bloeitijd ver
wijderd , de onderste afvallend. De bloemen geeL Volgens vai
GEONs aan den voet der bergen langs den R^^ bij Dooren*
waard; volgens raimville op de wallen van Naarden; volgens
beucrer ardreae in het Oranjewoud , in Friesland; volgens van
DIJK en BERGSMA bij Zeyst; en volgens van hall bij Arnhem eo
Rheede en aan den voet der bergen bij Wageningen,

Sedum saxaille^ steenminnend Huislook , met verspreide, half-
rolronde en stompe bladeren, met vrijen voet, de stengel getakt,
liggende, de bijscherm driedeelig. De stengels zijn kleiner dao
bij de vorige soort, in den bloeitijd regtstandig. De bloemen
ongesteeld, in een bijna driedeelig bijscherm, de bloembladeren
en kelkslippen zeer spits. Volgens bbrgsma bij Wageningen f^
het dorp Ooslerbeeky op zandheuvels; en volgens van bau bi)
Arnhem.

Digitized by VjOOQIC

417

Sedum aUntm^ wit Hoialook, met Terapreide, rolroodachlige,
langwerpige, stompe, openetaande bUderen, de bötcherm ge-
takt De bloemen, welke geeteeld, melkwit, met pMraohe helm-
knopjes zijn, ontluiken in Jui^', Volgens di ooktei op oude
daken en muren, Tolgens bergsiu bij Nifmegèn; volgens reik-
WA&OT aan den wal bij Winterswijfi; en volgens kops en van
HAix op de maren te Utrecht en elders buiten de stad

Sedum acre^ soherp-Uuislook , met eironde, aangegroeid
«igesteelde, bultige, bijna regtstandige, overfaoekscbe bladeren,
hei bi)scherm driedeelig, de bloemen geeL Algemeen op oude
maren, daken en dorre, zonnige plaatsen.

Sedum sexangulare^ zeskanUg Huislook, ijpet bijna drievou-
dige, rolrondachtige, stompe, vleezige , aangegroeid-ongesteelde ,
opeitftaande bladeren, de bijscherm driedeelig gebladerd. De
boudiog der plant is als van de vorige, doob zij is een weinig
grooter. De bladeren rolrond en niet eirond , meest drievoudig ,
in eene dubbele reeks gerangschikt en dus zesvoudig over el-
kander liggend, de bloemen geel, het kruid niet scherp van
smaak. Volgens vin hall op dorre zandgronden te Brummen^
bij Zutphen.

Van de hier opgegevene , wordt het Sedum atbum of wit Huis-
look ook in onze tuinen gekweekt. Deze overblijvende plant
bemint eenen steenachtigen droogen grond en tiert zeer welig
op daken en muren. De vermenigvuldiging heeft zeer gemakke-
lijk plaats , door het verdeelen der planten in Maart, Het wordt
in de tuinen geplant, op den afstand van ongeveer twee palmen,
en vordert alsdan geene andere zorgen, dan het rein houden
van onkruid. Ook kan men dit gewas zaaijen, welk zaad dan
in de tente in eene zandige aarde en op eene warme standplaats
uitgezaaid moet worden , indien men het gewas malsch verkiest
moet bet dikwerf begoten worden.

Terwijl plinius en DioscoamBS slechts van drie soorten gewag
maken , geven iacques en bbrincq ons de navolgende , behalve
die wij reeds vermeld hebben , op :

Sedtan rhodiola (dec), rkodiola roêea (lin.) , rkodioia odorata

(LAMK.). Europa.
Sedum aizoon (un.). Siberië, 1757.

Sedhtm hybridum (lin.), anacampêeroi (haw.). Tartarije, I76ft.
S^lum tadfotium (bikt) , sedum maxtmum (bofpii). Frankrijk.
Sedum spurium (bid.). Gaucasos, 1810.
Sedum crucüUum (dist.). Gors* ca.

Digitized by VjOOQIC

Sedum oppoëüifoüum (snifi.) , sedum defUkmüUum (doh.) t €ras-

êuia erenata (desv.). Caacasas, 1810.
Sedum lematum (wcax.), êêdum poriulaeiMdee <willd.), sedum

defidens (dor.), eedum octogonwn (hmtul.). Caraliiia, 1789l
Sedum Sieboldtü (HORiuL.). Japan.
Sedum popuüfoHum (lin.). Siberië , 1780.
Sedum anaeampseros (uu.), sedum roiundifoUum (LA]iK.),(ffuz-

emnpseros sempervirens (haw.). Zuiden Tan Frankrijk.
Sedum sempervfvum (ledbb.), sedum sempervivoUies (pisch.).

Siberië, 1823. Hieromtrent vinden wq een uitvoerig verslag

med^edeeld in Revue harlicole^ 1840.
Sedum steUatum (lm.). Europa.
Sedum mulöcaule (wall.). Indie , 1840.
Sedum aitaïcum (don.), rhodiola Siberica (hortdl.) Altai, 1635.
Sedum ewersii (ledbb.) Altai, 1830.
Sedum Kamschaüca (fisch. en meii.). Ramsohatka, 18^
Sedum miserum (ukdl.). 1840.

Sedum coeruleum (vabl.), sedum atureum (dksv.). Tunis, 1821.
Sedum Angiicum (hüds.) , sedum rubens (pl. dah.) , sedum guet-

tardi (vill.).
Sedum viUosum (u».). Frankrijk.
Sedum rubens (dec). Frankrijk.
Sedum eoespUosum (dbc), crassula magnoüi (dec), crassuia

rubens var, {vu pr.) , crassuia vertieülaris (lin.). Europa.
Sedum Andegavensis (dkc.) , crassuia (dec).
Sedum dasyphyiium (lin.) , sedum giaucum (lame.) Europa.
Sedum Corsicum (dubt).

Sedum hirsutmn (all.), sedum Aispidum (poir.). Frankrijk.
Sedum UispatUcum (lin.), sedum aristatum (téhoré). Spanje,

1732.
Sedum ampiexicauie (dec), sedum rosiraium (tünoré), sedum

tenuifolium (sibtb). Zuiden van Europa.
Sedum rupestre (lin.), sedum refiexum (dec), sedum minus

(haw.). Frankrijk.
Sedum aiiissimum (pom.), sedum rufieseens (TteoR*), eedvm

nicocensis (aix.) , sempereivum sedifürme (jacq.). Zuiden vao

Europa.
Sedum ampètakm (dec), sedum Aispanicum {vu^ fi.), *«'«»»

rupestre (vill.). Zuiden van Frankrijk.
Sedum repens (schlek».) , sedum gueUardi (vill.) , sedum on-

nuum (ALu). Piemont
Sedum iaxifiorum (dbc). Teneriffe.

Digitized by VjOOQIC

419

Sedum oxypetahan (h. b. en euitb^ Mexiko.
Sedum dendroidettm (siss. en moc) Mexiko.
Sedum virens (ait.) Portugal

Yao de opgenoemde sijn de Hispsniettm, anopetahum^ iaxi*
/lorum , oxypeUUum , dendrMewn en vivent , gewassen toot de
oranjerie en gematigde kas en moeten als de erassuia behan-
deld worden , doch de anderen zijn voor den vollen grond.

MiLLBR verbaalt in zijn Hoveniers Woordenboek , dat éen lal^
van eene groene soort, bij toeval in de tainen van de Hertogin
VAH BBAUFoaT in kalkpuin geplant wordende, Draai bont werd
en dat daarvan aUe wUbonte verscheidenheden in Earopa zijn
voortgekomen I ! Y

De bladeren van de eedum aUntm oX wit Huislook, hoewel
eenen laffen smaak hebbende , worden nogthans door bommigen ,
ab toekruid bij de salade, gebezigd, zijnde het gewas ook zeer
dienstig tot dekking van oude muren , daken als anderznis.

Hoewel het Uuislook eene sterke verkoelende en eenigzins
zamentrekkende kracht bezit, zoo vinden wij in de latere ge«
neesknndige werken daarvan geen gewag gemaakt, hoewel vu.-
LBR zegt; dat het tot de bereiding van het unguenhim populeum
gebezigd wordt , de lezers dus deswege op de werken van son-
BAAVB , ETMULLSR , BOFFMAN , AORicoLA en bOclee Verwijzende.

Hel sedum acre, waarvan het frissche kruid geen reuk heeft,
peperachtig van smaak is , op de huid roodheid te weeg brengt,
deze prikkelt en zelfs blaren veroorzaakt, wordt door zscborn
als een heilzaam middel tegen de vallende ziekte aanbevolen,
welk gevoelen ook petbes en sommbr zijn toegedaan , terwijl
RUST het uitwendig tegen scorbotieke en kankerachtige gezwellen
aanbeveelt.

AST^^

Digitized by VjOOQIC

HYSOP.

(Hys9opu8 ofjunnalü,)

De Hysop ontleent haren geslachtsnaam hyssopus van het He-
breeuwsche woord Ezob^ welke benaming de Oostersche volken
door het Arabische woord Tzhaiar toelichten, waardoor een
welriekend kruid wordt te kennen gegeven.

Het is evenwel niet waarschijnlijk , dat men hiermede oudtijds
de Hysop bedoelde, naardien dit gewas in Palestina niet in heC
wilde wordt aangetroffen , doch in het algemeen de aldaar groei-
jende welriekende planten, gelijk de mariolein, thiim^ èoonen-
kruid en anderen.

Leest men de plaats I Kon. IV : 33 , alwaar saloho gezegd
wordt, gesproken te hebben van den cederboom af , die op den
Libanon is , tot op den hysop , die aan den wand uitwast , dan
kunnen wij het ruttt kwalijk toestemmen, dat ook de hysop
een boom geweest zij, en wij zouden meer tot het gevoelen van
HAssELQuisT ovcrhelIen , die het tot de mossen terugbrengt, bij-
aldien dit gewas niet tot inwgding en zuivering ware gebezigd
geworden • en waartoe men dan toch wel geen mos zal gebruikt
hebben , gelijk wij in Exodus XII : 22 lezen , waar bevolen werd ;
een bundelken hysop te nemen en het in het bloed te doopen,
dat in een bekken wezen zal, om dat aan den bovendorpel en
aan de beide zijposten der deur te strijken, of in Numeri XIX: 18:
en een rein man zal hysop nemen en in dat water doopen, en
sprengen het aan die tent , en op al het gereedschap en aan de
zielen, die daar geweest zijn, insgelijks aan dengenen, die een
gebeente, of eenen verslagene, of eenen doode, of een graf
aangeroerd heeft. Ook in den zendbrief aan de Heöreërs^ IX: 19,
wordt er van dat vroegere gebruik gewag gemaakt, naardien wg
aldaar vinden: want toen alle de geboden, naar de Wet van
iiozEs , tot al het volk uitgesproken waren , nam hij bet bloed
der kalveren en bokken, met water en purperen wol, en
hysop, besprengde beide bet boek zelf, en al het volk.

Denken wij om de plaats johannes XIX, 29. Waar van het
omleggen of omwinden eener spons met hysop gesproken wordt,
dan moeten wij veronderstellen dat dit gewas toch stengels hebbe
voortgebragt, naardien het anders nimmer als omwindsel is
kunnen gebezigd worden en coloxha houdt het er voor, dat het

Digitized by VjOOQIC

421

eeiM soort vaa hysop geweest is , welke Teel in Apuüe Uiseeheo
de roteeo eo mareo groeide.

Wij luUeii ons niet vermeten te bepalen, welk het ware Va-
derland der hysop is, millbr zegt, dat het in de Levant groeit,
LOBiL, dat het op steenachtige heuvels in RamarUc en in het
Veroneesche gevonden wordt, waar rajus het nogthans niet heeft
kannen opsporen, uichaeüs geeft de OosCenrO'ktche Alpen ais
aüwirlijke groeiplaats op, alwaar jacqohi hetzelve evenwel
niet heeft kannen ontdekken, zeggende erambb, dat het aldaar
eene gezaaide tuinplant is, gakidell heeft het in Provence
MD den weg gevonden , en van daar welligt dat velen zoo als
ook HouBTTB» deze plant uit het Zuiden van Frankrijk herkom-
slig wanen. Ob gorter zelfs zegt, het te Harder wifk op den
moor van het koor der vervallen Broederen kerk, en eertijds
op den muur van het huis te Bronkhorst^ in het graafeehap
ZMtphen aangetroffen te hebben , terwijl kops en van hml hei
op den muur van Utrecht ontwaarden, doch ook deze bevin-
«Hngen schijnen ons zeer onvoldoende , om daaruit^ het besluit
afgeleiden > dat de Hysop inderdaad onder die gewassen mag
Serangschikt worden, welke in ons Vaderland in het wilde
Teorkomen , te meer daar het te Regenêöurg door eene proef
^estigd is, dat men het door kunst uit eene muur Jian doen
^"wrikomen, zie Eph, Nat. Cur. tol 1. Olfs. 70. Decahdolle
pUatftt de Hysop onder de Labiéee en linnaeus rangschikt dit
^was onder de Didynamia , Oymnospermia , met het navol-
S^e geslachtkenmerk : De onderlip van den kelk driedeelig , de
OBiddenste lob eenigzins gekarteld , de bovenlip van den bloem-
^^^^ is kort en uitgerand , de onderste drielobbig , de miijdel-
«te lob is de grootete. De Hysop , welke eene overblijvende
plant is, brengt vele harde houtachtige vierkante ruwe sten-
Seb uit den wortel voort, die eveneens houtachtig, hard en een
^^r dik is, welke stengels de hoogte van een voet en meer
*»«^en en waaraan vele smalle lancet-vormige , donker groene
bladeren groeijen , van eenen aangenamen reuk. Uit het midden
^ stengels en takken, komen gekranst, trosvormende, eenzijdige
bloemen voort , welke in Julii ontluiken en naar de verschei-
denheden, wit, rooskleurig, rood en blaauw zijn, waarop vier
UMdkorrels volgen, welke in een open zaadhuisje liggen en in
^tember rgpen. Deze olant behoeft eenen droegen, zandigen,
^ehtvoUen grond en onchoon z\j onze winterkoude verduren
A^f eene zonnige standplaato; hoewel de verscheidenheid met
^oode bloemen^ de winterkoude niet zoo goed wederstaat, ab

Digitized by VjOOQIC

422

xiJBde in 1739 alle deze planten daardoer veniield y hebbende
men tevens opgemerkt, dat de hysop in drooge s^nde gron-
den , het langer tegen de koude uithoudt , das die in eene Toed-
zamere aarde geplant werden en dat die planteo welke in de
seheuren der oude moren groeiden, wel heC meest daartegea
bestand waren, en eenén krachtigeren reuk Tan zich gaven.

De Yoorikweeking welke op zich zelve eenvoudig is, kan
op verschillende wijzen plaats hebben , als door zaad in Mêêrtt
door staken in April en Mei^ welke in negen maanden vm^
tel stieten , wanneer zij tegen de zoüBOStralen gedekt z^a
en genoeg bevochtigd worden, en door uitloopers in S^tem-
ber y welke laatste wijze van voortkweeken het verkiesselijksie
is. De planten hoe ook geplaatst, behoeven eene oBderliige
tuseohenruimte van drie palmen , en bezigt men deze plant ah
rand-gewas, dan is er alle twee jaren «ene herplanting noo-
dig, zullende er bij gebreke van dien spoedig eene onaangenaoie
tusschenruimle ontstaan.

DioscoRiDEs maakt van twee soorten; i^ de Berg' an Tli^-
hysop gewag, waarvan het verschil nogthans onbeduidend is.

De bladeren van dit heesterachtig kruid, welke eenen aangenanieD
specerijachtigen reuk , en eenen bitteren, scherpen , heelen smaak
hebben, en welkers bestanddeelen door heibbroer, in het werk
van soBERNHEtM heeft opgegeven, terwijl ook TRomiSDoaFP daar
over m het Neues Joum. band XXIY^ handelt , werden vroe-
ger in de geneeskunde, wegens hare verwarmende, verdonf
nende, openende en oplossende kracht veel gebruikt en alt sta
heerlijk borstmiddel zeer aangeprezen.

Digitized by VjOOQIC

KALEBAS.

(Cucurbücu)

De Kaleèas ook Pompoen ^ Kawoerde of Komkommerappei
gmoemd , ontleent haren gesUckUnaam curcubUa , zoo als jag-
QCEs en BEBiMCQ bewereo , van het oude Celtische woord cuce ,
hetwelk oen hol-iets aanduidt , en waarom men deze naam aan
to plaoteogeslacbl gegeven heeft , omdat de uitgeholde vruchten
WA bet bergen of bewaren van eenig vocht of aoderzins kunnen
Sebetigd worden. Millbr wil bet van OurvalUê, gebogen, heb-
ben a%eleid , omdat de vrucht veelal eene kromme of gebogene
gedaante heeft, en waarmede ook weuiiiahh eenigermate instemt.
De somianaam pepo^ is van het Grieksobe woord pepoon her-
komstig en duidt pompoen aan y terwijl mêlopepo , zamengestekl
is oit de Grieksche woorden m^ton , appel en pepoon^ pompoen ,
^<KMlat dus mêlopepo^ als het ware eene appddragende pompoen
^odüidL

Deze eenjarige kruipende en klimplant, is uit de Indie her-
^MnsUg. ofschoon knoop zegt ; dat zij in Amerika te huis be-
hoort en waarmede ook chomel instemt , doch deze hunne me-
^^S ODoet daaraan toegeschreven worden , dat er volgens iioi-
^^K ook eene soort is , welke uit Zuid- Amerika tot ons is over-
Sebragt, en wel de eueurbiia leucantka^ met witte bloemen , boe-
del dit wederom door ucqdes en herincq wordt tegengesproken ,
^ beweren dat deze in 1597 uit de Indië werd overgevoerd.
Vorens hen is de eurcuröita maxima van den Levant^ en in
1570 ingevoerd, en de cucurbita Of)ifera volgens lbrche, nit
^^^acan. Hoewel mede uit de Indien^ dagteekenen zidi de cu-
^bita mêlopepo van 1597 , de cueurlHta pepo van 1570 en
<J« cucurbUa verrucosa van 1Ö58.

Ukkmank rangschikt dit gewas onder de appeldragende plan-
^^3 DECASDOLLE oodcr dc CucurbUacées en lihnabds onder de
^onoeeia^ Monadelpkia^ met het navolgende geslachtkenmerk :
"« kelk der mannelijke bloem is vijftandig; de bloemkrans is
J^JMetig, met drie meeldraadjes ; bij de vrouwelijke bloem is
heUtampertje driespletig; de vrucht is groot, van verschillende
«waante, drie tot vijf hoekig.

lö zoo verre eene omschrijving in het algemeen van de plant
**^ 8«geven worden, komt dezelve hoofdzakelijk hierop neder:

Digitized by VjOOQIC

424

Dit gewas breaf|;t laoge, dikke raoken, evef als de komkom-
mers, voort; de bladeren, hoewel ruwer eo grooter, kómea
ook daarmede ia vele opzigteo overeen ; de bloemen , die oFer
het algemeen geel, doch ook wit en aangenaam ruikende zijo,
vormen ruige klokjes , in vijf deelen, meest tot onderen toe^ ge«
spleten, en waarop de vrucht volgt, welke, naar de soort en
verscheidenheid, zeer veel van elkander, zoo wel in grootte,
vorm als kleur, verschilt. Met vleesch is over het algemeeQ
voos, mergachtig, wit, en heeft weinig smaak; de vracht bevat
vele langwerpige, langachtige zaden , die meteene harde, een^-
zins houtige, wit- of graauwachtige schil overtrokken zijn, welke
pitten een zoeten , niet onaangenamen smaak hebben , en volgens
EiGHTER, drie jaren bet ontkiemingsvermogen behouden. De vror-
tel van deze plant is vezelig en zeer teeder.

Hoewel dit plantengeslacht gedurende den zomer veel Tocbt
behoeft, zoo voegt eene vochtige aarde haar nogthans in geenen
deele, aangezien, om wel te tieren, zij eenen vetten, lossen
grond en inzonderheid eene opene, warme standplaats noodig
heeft. (Zie deswegen AiigemBines DeuUckes Gartenmagazin ^
4r Jahrgq^ng.)

Wil men in onze gewesten deze plant vroeg k^weekeo, dan
moet men zijne toevlugt tot de broeibakken nemen, waarin men
de zaden in Maart uitzaait , om de jonge planten in Mei te ver-
zetten. Ook kan men de zaden in potten doen, deze in een
warm broeibed plaatsen, en welke potten men vervolgens met
glazen klokken dekt, de planten dan veq;iolende, wanneer er
geene nachtvorsten meer te duchten zijn. Eenvoudiger en in
vele gevallen even voldoende is het, in een broeibed gaten van
eenen voet, meer of minder naar gelang men zulks wil ma-
ken , en op den bodem daarvan de zaden uit te zaaijen , die
natuurlijk door aarde gedekt moeten worden, over welke ge-
maakte gaten men alsdan vensterglas legt, waardoor er als het
ware een kleine broeibak wordt daargesteld, en hetwelk dan
zelfs uitnemend voldoet, wanneer de bedden eene hellende en
mUdelüke rigting hebben.

Hoe ook gekweekt, steeds doet men het best de planten later
eenen gunstigen stand en veel water te geven , en deze in gaten
te zetten , waarin vooraf mest gebragt is , en die door eene laag
tuinaarde, ter dikte van acht of tien duimen, wederom te dek*
ken, welke galen, zoo de soorten en versdieidenheden JtnU'
pende zijn, eenen onderlingen afstand van zes tot acht voeten be-
hoeven, hetwelk voor de klimmende ever wel en waartoe de

Digitized by VjOOQIC

425

leucantha lagenalia behooren , op de helft verraiaderd kao wor-
den. Men kaa ook, om den groei te bevorderen, bij droog we-
der eo na zonsondergang , de planten met een mengsel begie-
ten, hetwelk op de navolgende wijze zamengesteld wordt: Men
doet in een vat , lie/st met regenwater gevuld , twee lood witten
▼itriooly twee pond fijngemalen beenderen en vier handen vol
gedroogde en fijngestooten schapenmest Dit mengsel blijft 24
uren staan , en wordt gedurende dezen tijd meermalen sterk
omgeroerd.

flet uitzaaijen voor den vollen grond kan in ons Vaderland
zelden eerder dan in het laatst van April of in het begin van
Md plaats hebben , en moet ook dan nog , met belrekking tot
den stand , grond en afstand , op dezelfde wijze geschieden ,
ais bij het verplanten gezegd is.

Metzger raadt in zijn Gartenbuck aan , om de planten , wan-
neer zij in het vierde blad zijn , aan te aarden , hetwelk den
SToei aanmerkelijk zoude bevorderen.

Thcus legde de ranken in , en nadat deze geworteld hadden ,
scheide hij dezelve van de moederplant af, waardoor hij eene
neoigte en zware vruchten erlangde.

Wanneer de vruchten druipen en hetwelk niet zelden het ge-
val is , dan zal men het best doen , om de ranken in eene meer-
(l^e of mindere mate te knakken , waardoor de omvoering der
^ppen belemmert en de vruchtzetting bevorderd wordt.
^ ^ bon Jardinier 1851 raadt men aan , den hoofdstengel
«oven bet tweede of derde oog af te knijpen , ten einde daar-
^r zoo vele zijsprankels te erlangen. Wanneer de vrucht ge-
zct is, dient de rank wederom twee of drie oogen daarenboven
afgeknepen worden. Men moet aan iedere plant niet meer dan
*wee of drie vruchten laten verblijven en zoo men groote ver-
scheidenheden kweekt, niet meer dan één. Ook kan men het
Sjwas door stekken , en de verscheidenheden door enting voort»
planten.

Teo einde de vruchten zindelijk te houden en voor rotten te

l^waren , is het wel aan te bevelen dezelve op leijen , pannen of

anders te laten rusten , moetende men wat de klimmende

^^ «anbelangt wel toe zien , dat de ranken stevig aange-

nden worden , naardien de zwaarte der vrucht dezelve anders

^ doen knakken.

ten ^ ****^'* worden van de eerstkomende en welgevormde vruch-

gewonnen en blijven zoo lang in dezelve tot dat zij begin-

^ ^ rollen. De planten in bakken gekweekt, leveren in Au-

Digitized by VjOOQIC

436

gustus ▼rachtm op, de andereo io September^ tot «ad deo
Winter. De iMer «aDkomeDde worden vóór de verst, êX^^xut-
den, eo op eeoe droeve plaats geborgen, waar zy nog al lang
kaonea bewaard werdeo. Plihios maakt van twee soorten van
<fit geslaoht gewag , de eersten noemt bij oëmoHiriaa , die aan
de fc«ner>veneters om boog klimmen en de anderen pUb^ia»
die over den grond kruipen, nu evenwel kent men daarvan de
■cvvigende 90orle% en verêcheidmJUdm^ die ook in den bandel
verkrijgbaar ziJD.

Cumrbtis pepo.

Tot deze soort bebooren alle pompoenen» betzy dezelve <
laBgwerpige, betzij eene platronde gedaante bebben, van
gladde zacbte of barde aebil zijn voorzien, een eetbaar vieaacb
bebben , en rondacbtig zaad met eentn diUien rand in ziob be-
vatten. De bk>emen zijn gewoonlijk geel, doeb volgena foks-
Kiom. worden er ook met witte aangetroffen. Rat deelt nede,
dat bet volk de vruobt van deie eoort met den naam van «#-
henm bestempelde, en nimrHnjs, dat men aan de grootste Ter-
sdnidenbeid vnn deze soort den naam van spaamch spek gat
Het zijn twee versobeideobeden en eene menigte onderverscM*
denbeden welke men van deze vroobt voortkweekt zoo ala:

De Oee/e.

De Groene.

De Zwarte. ,

De WiUe.

De WroUuMge.

De PmUrmt d'Espagne. Zmoca kmga au di Spagita^ de
beste van alle.
Het is eene verscbeidenheid door den Heer eoRBOViir gekweekt
De plant draagt mild. De zeer platte vrucbten van eene nuddil-
matige grootte, bebben eene gladde, zeer barde, gewooolgk
groene sobil , bet vleeseb dat niet zeer waterig is ^ onderacbesdt
ziob door malsobbeid en geur.

Potirón de Corfou^ Pain du Pauvre^ van bet eiland Oêffm
berkomstig en door aoiivALLOT en rbkdu,, die deswege een ver-
dag in 1840 of 1845 bij de Societé dHorHeuUure de f)rangê
liabben ingediend , de vraobten zijn groen geel en gestreept, en
wordt de smakel^e vrucht, te Carfu door de inboorlingen in
plaats van braod , gekookt met lout gegeten.

Digitized by VjOOQIC

427
n.

OwmrèUa meispepo.

laanÈMJOs liMft (teie soort met deo naam ▼«o mehpepo be-
atcovMld, door welke bcAMniog xooRiitfORT geribde meloeiMO
MudiiidL J. •ADHI1IÜ8 Doent deze, de SicUiaansche kawaerde^
welkf.ofMtaande, zonder Uawieren groeit, terwijl zijne afbeel-
ding daarvan met die yan TABfiRifnoRT overeenkomt, hebbende
ook DODORABi», LOBBL en wBiNtfAHN dio yrochten erebeeld.
Omtnot bet gewas leliM, iMt lobbl lieh jüdus nü:
^Deae soort is yan Ranoken en de Bladers den anderen ge-
,glijk, maar de ynieht is plat gelqek eenen ronden Sohilt of
,,Beaeklaar mei gespleten oanten, gheeronekelt en de ghefron-
^selfc, ende een gkerimpelde sehorse, deweicke saehte is, van
«^mwe en de amaedca de voorgaande <dat is de plaUohtig ge-
bobde) |My^ .Beydedese soorten worden in stuckskens gbe-
«anedeo en de in de Panne ^efruyt met Meel bestroeyt ende
i^Hai Msr Jiefliek «m elea, aoo mI «i Neddriandt ab Vranok-
Msvyok ende elders.

,8itfvaB besUan xeer vele eetbare verseheideobeden, yf^ta
vieesch vaster en. minder iaf, dan dat der veoigaanden is.
GkimmafU (tidkindoarm) ^ met veel vaster en zoeter vieesch dan
die der Potirofi^ de vmeht welke geel of groenaohtig is, be-
reikt eene middebnatige grootte en heeft eene donker groene
knoB.
LtbooÊÊiU ^iiê9(mr^ (melopepo elypeatos) van dezelfde boeda-

De JemzéUmuoUe arUtiok^ (melopepo radiatas.)

J>aze, welke door velen voor Ie ktmnei dtUeieier gehouden
wordt., brengt geene kroipende ranken voort, doch groeit m
ronde bossen, hiervan bestaat nog eene verscheidenheid met
groen gevlakte vrachten, de vniehten zelve behooren mede tot
de beste van die soorten, welke voor hare volkomene rapheid
genottigd moeten worden.
De MuêèeeremU van Marseille. In Fraokryk zeer gezocht,

docè rijpt aldaar in den vollen grond niet altijd.
GéraumotU (zwarte.)
Gérmtmani (lange van fiarbar^e) waarvan de vrucht zwart en

groen gestreept is.
La eaurge a ia moiüe.

De vrucht van eene langwerpige, dikwerf geribde gedaante

Digitized by VjOOQIC

428

14 tot 22 Ned. duimen lang , bleek geel van kleur , heC vleesch
zacht, smeltend en sappig tot aan den tijd dat de zaden rijpen.
De Engelschen die van deze verscheidenheid veel werk maken ,
noemen haar vegUabte marrow.

Van Patagonie, Deze lange vrucht, welke veel overeenkomst
met die van Barbarife heeft, is door hare donker groene tint
en de regelmatige diepe groeven opmerkelijk , met een geel doch
niet zeer dik vleesch, ook in smaak met de boven genoemde
overeenkomende.

Pleine de Naples, Porte-manteau. De vrucht van deze is 50 tot
60 Ned. duimen lang, dik, rolrond, het vleesch is rood ea
de vrucht bijna geheel gevuld. Deze verscheidenheid zijn wij
aan den Heer jacqües verschuldigd.

Van Valparaiso. De vrucht van eene middelmatige grootte ,
nanking geel van kleur, met roodachtig zeer zoet vleesch.
Deze is eene der beste, die bij eene geheele ontwikkeling
gegeten kunnen worden.
Braziliaansche suikerpompoen. Eene uitmuntende verscheiden-
heid, in 1839 door quetbl, sBXïCaen^ in den handel gebragt.
Dezelve heeft veel overeenkomst met, doch is een weinig
kleiner dan de Courge a la moëlle , en welke ook iets ros-
achtiger van kleur is. Het vleesch is witachtig en zeer zoet
van smaak , kunnende te dezen opzigte alleen met die van
Valparaiso vergeleken worden.

Van Ohio. In 1845 uit Engeland naar Prankrdk overgebragt.
Komt in gewas veel met de giraumon's overeen, doch heeft
niet zulke krachtvolle ranken , de vrucht van eene middelmatige
grootte, een weinig puntig, glad, rood oranjekleurig en zeer
vol , doch wegende zelden meer dan drie of vier Ned. ponden.
Het vleesch dat spoedig gaar wordt, is zacht, suikeraohtig en
meelrijk.

Goucourzelle van Ilalie, met zeer korte liggende ranken en
bloemen, als die der Potiron^ en vijflobbige langwerpige bla-
deren. Zoo spoedig de bloem verwelkt is, worden de jonge
vruchten , die alsdan de lengte van 10 tot 14 Ned. duimen en
een middellijn van 3 tot ^ bereikt hebben gegeten , bereikende
de volwassene eene lengte van 40 lot 50 Ned. duimen, op
eene doorsnede van 14 tot 16, met eene groen gestreepte schors.

Blanckenon Coureuse^ in hoedanigheid aan de voorgaande gelijk.

Courgeron de Genèoe. Deze soort loopt niet, is zeer mild in
het dragen, de ronde vruchten bereiken de dikte van een
mans hoofd, terwijl de schors geel en groen gevlakt is.

Digitized by VjOOQIC

429

Orochue. Eene Amerikaansche yerscheidenheid , of althans veel
in de Yereenigde Staten onder den naam van erook-neck ge-
kweekt wordende. De Tracht klein, geel, een weinig vaat-
achtig, in het midden bijna regthoekig gebogen. Zeer mild
in het dragen , goed om nog niet yolwassen genuttigd te wor-
den, aangezien het vleesch bij de volkomene ontwikkeling
droog en onsmakelijk is.

Tot sieraad en onder den naam> hoe wel ten onregte van
^colcquintes worden gekweekt:

De knobbelachüge (melopepo verracosus.)
De oranje kalebas (melopepo aurantii formis.)
De peervormige (melopepo pyriformis.)

lU.

Cucurbüa Leucantha,

De soort welke witte bloemen heeft, brengt vrachten van eene
b^zondere gedaante voort, waarvan de drooge en harde schors
toi verschillende einden dienstbaar is. De vooraaamste verschei-
denheden van deze soort zijn:

De fleschpampoen (leacantha lagenaria.)

La gourde (leucantha latior.)

La poire a poudre (leucantha pyrotheca.)

De üerkuiesknods (leucantha longa.)
De Quedüngburgsche y Erfkirtsche en andere prijscouranten
vermelden de navolgende soorten en verscheidenheden.

Tot gebraik.

BerUncasa cerifera^ savi, ter eere van den graaf tmmnk&k ^ een
Italiaansch edelman, uit de IndiS in 1827 overgebragt. Deze
zoo wel als de cyUndrica^ zijn, wegens hare lange rolronde
vrachten, merkwaardig, welke ongeveer de grootte van eene
gewone komkommer hebben , en met een waas overdekt zijn «
wordende gekookt en als de komkommers toebereid gegeten,
althans volgens de mededeeling van sagerèt. De zaden die
moeijetijk ontkiemen, moeten in eenen warmen bak worden
oitgezaaid,

Benlnea»a cyUndrica.
n ebinensis.

Digitized by VjOOQIC

4S»

Ctiourèüa meiopepo reHeuiaia van IM ut 900 p«d. NB. Hm
zal oogHiaDe moeijerrjk zij» de vrachl eene meerdere zwaarte
dan 86 Ned. halve ponden te doen verkrijgeo , tet wielke hoogte
de Heer J. J. M* aan den AmsUldijkn, dezHve met alle moeite
en voorzorg heefi opgekweekt
D€ centenaar pompoen*
Sucado zeer smakelijk.
„ öont gestrekte.
Brasiiiaansche suikerpompoen.
Van Astracan (zeer wel smakende.»
Vegetable Marrüvo.
Zariaea Motz.

Cerato creas bleekvleeschklearig.
Angurien.
SnUmasche reuzenkalabas van 20O tot 900 pond zwaar.

Tot beraad.

Papegaai (nieuwe).

Witte van AUèene.

Niervormige.

Cantaloupe.

Eijervormige,

Bonte Amerikaanscke.

Groengestreepte meioenkatabas.

Geurige uit Aethiopie.

Groene en geetgestreepte kleine peervormige*

Herkulee knods.

Kleine knodsvormige,

Von Genefé witte uit Portugal,

Barbarijsche,

SuikerachÜge van Amerika,

Gevulde van Napels.

nescktormige.

Peraphue of Sehermoormige.

Bisamkalbas van MarseiHe.

Wille Albaster.

Platte uit Coreiea.

Gestreepte eeloquinL
In J. GiRARDiN , Joum. de Pharm* et de Chem.^ XVI , viadeo
wij de navolgende onderlinge vergelijking der kaiebassoerten , die
in Frankrijk gekweekt worden.

Digitized by VjOOQIC

is.

Water.

Soiker.

79,67
2,90
1,36
O,0Ü6

12,60
3,86

94,178
0,273
0,136
spoor.
£,936
2,45

85,80
0,15
0,41
0,007

7,85
5,78

92,94
0,69
0,14
0,006
2,09
4,13

92,40
0,33
0,19
O,00B
2,65
3,420

£iwit eo caseïne.

Vet eo klearetot

Gom anz

Zouten.

StikfttofMialte 5V» der
venohe pKuC

0,218

0,027

0,066

0,022

0,000

Voedende kraeht, verae-
Men metterwe meel = 100

1,147

8,403

3,436

10,142

7,402

Hoewel RUnraiiJB zegl; dat betTieesch der kalebassen, wegens
de walgelijke- bitterfaekl , niet als 9|^8 kan genatt^d werden ,
zoo heeft de ondervhiding , zoo in ons Vaderland als in FranJIh
r^ en Duittchtand^ he( tegenoveigeelelde bewezen. iBtegendeel
is bel vteeseh der rijpe kalebassen, verkoelend, verfrisseliend,
verzachtend en niet oovoedzaam, wanneer bet gekookt en op
eene voegzame wijze toebereid wordt HassBLQUisr verhaalt;
dat de kalebassen in Egypte het arme volk tot spijs verstrekken,
welke dezelve kooken , met azijn besprengen en aldus bewaren ,
ook vollen zij de schors met rijst en gekneusd vleeseh, er op
deze wijze eene soort van beoliogen van bereidende. In de
liuHi worden zij , na gesneden te zijn , gekookt eo door spe-
cerijen smakelijk toebereid. De GMnezen oonfijten dezelve mei
suiker en maken er marmelade van. Lobel zegt ; dat men deze
vmcht in Amerika in den rook te droegen hangt, ten einde ze
des winters te kannen nuttigen.

Het is inzonderheid de Zucca lunga ou di Spagna^ eene
verseheidenheid van de cucurbita pepo ^ welke in Itaüe veel
geaoHigd wordt Deze vnieht, welke van buiten groen en van
binnen citroengeel ea zeer vleezig is , wordt , zoo als d*hovmibS'
piRNAs in de Annales d'horüculture mededeelt, veel door de

Digitized by VjOOQIC

432

Portugezen en Spanjaarden gekonfijt, naar de Noordelijke lan-
den verzonden en komt dan onder den naam van Carbasade of
Calaèassade, in den handel voor.

In ons Vaderland en wel inzonderheid in de provincie Gro-
ningen , voor zoo verre ons bekend is , kookt men de vrucht tot
eene pap of brij met rijst, waarna het met saiker gegeten wordt

Omtrent de verdere bereidingen, verwijzen wij op chombl's
HuishoudeUjk Woordenboek.

In een Duitsch Tijdschrift overgenomen in de Gron, courant
5 Aug. 1851 , vindt men aanbevolen ; om de kalebassen in te ma-
ken , en even als zuurkool in den winter te gebruiken , cd wel
op deze wijze : De kalebassen worden goed argewasschen , de
pitten en het merg uitgehaald , alsdan even als kool op eene
schaaf üjn gesneden, en geheel als deze ingemaakt, en verder
behandeld. Naar men wil zouden de zoo ingemaakte kalebassen,
moeijelijk van zuurkool te onderscheiden zijn , en gekookt zijnde
volkomen op deze gelijken.

Ook kunnen de kalebassen volgens artds Jakrbuch der oek.
chemie 1847, tot eene soort van salade in den winter gebezigd
worden , door die jong , vóór dat de zaden nog gezet zijn , in
haar geheel in sterke pekel te koken, tot zij een weinig, maar
niet al te week worden en daarna even als komkommers, met
azijn en peper in te maken. Bij het gebruik worden zij in
schijven gesneden en weder met verschen azijn overgoten.

Wanneer de vruchten op eene drooge plaats waar eene ge-
matigde warmte heerscht , bewaard worden , kunnen zij drie tot
vier maanden goed blijven.

De uitgeholde kalebassen en inzonderheid die der Pelgrim
Kawoerde^ eene verscheidenheid der leucantha lagenalia^ wor-
den door de Indianen gebezigd, om daarin de kokos- en paün-
wijn op te vangen, welke vruchten volgens plinius, eene lengte
van negen voet verkrijgen kunnen. Volgens porskaohl, bezigen
de visschers de uitgeholde kalebassen te KaïrOf om hunne riet-
vlotten hooger op het water te doen drijven, en bij ons hebben
wij er lantaamen van zien vervaardigen; Ook als beesten voeder
wordt de kalebas zeer geroemd , althans maken de DitUscAeri
daarvan mede een zoodanig gebruik, vindende wij oók bi)
iroiSETTE zulks vermeld.

De zaden van dit gewas, werden vroeger in de geneeskunde
gebruikt, doch bij de latere schrijvers over de leer der genees-
middelen, vinden vnj daarvan geen gewag gemaakt

Digitized by VjOOQIC

K A R D o N.

(Cynara cardunetdus.)

Naar dien wij den oorsprong van deo gealachtsDatm der Kordon
of Spaansehe arUsioky bij het behandelen der gewone Artisjok
hebben opgegeven , zoo verwijzen wij de lezers op dat artikel. De
soortsnaam cardunctUus evenwel , gelooven wij dat van carduus ,
een distel, moet afgeleid worden, welk vfooró carduus van het
Cehische ard herkomstig is, dat eene punt beteekent, naardien
de bladeren van deze plant doomig zijn. Gelijk wij ook vroeger
niet onv^meld hebben gelaten, beeft decandolle dit planten-
geslacht onder de Composées en uioiaeos onder de Syngene-
^9 Potygamia aequaiis^ gerangschikt, terwijl het soortsken-
merk van deze is : dat de bladeren gedoomd , allen vindeelig en
de kelksehabben eirond zijn.

Deze vaste plant , welke oit Noord- Afrika herkomstig is , werd
reeds sedert onheugelijke jaren in Frankrffk gekweekt, niette-
genstaande het gewas (eeder en zeer gevoelig voor de koade is.

De plant brengt eenen stengel ter hoogte van eene Ned. el en
vijftig duimen voort, is getakt en met dubbelvinachtig verdeelde
bladeren voorzien, die doomachtig en van onderen wollig zijn.
De kelkschnbben zijn eirond; de bloemen, welke in Augustus
en September ontluiken, hoog blaauw met graanwe meeldraadjes.
Velen verkeerden vroeger in den waan, dat de Kordon -^fa»
verbasterde Arti^ok was, en anderen wederom, dat ^t Artisjok
eene veredelde Kordon was, doch de afbeelding van taberhab-
MOBT , waardoor het verschil duide^jk genoeg wordt aangetoond ,
heeft die dwaling reeds voorlang wederlegd*

De Kardons, die in wijze van kweeking veel met de gewone
Aftbjok overeenkomen, behoeven eene ligte en diep bewerkte
aarde, eenen gunstigen ^lideHiken stand en veelTocht gedurende
de zomerhitte. De voortkweeking geschiedt door zaad en wel op
de navolgende w^ze. In Aprü of Mei graaft men in eene wel
omgezette en goed toebereide aarde, op drie voeten a&tand van
elkander gaten, welke achttien duimen breed zgn, en eene diepte
van twaalf tot vijftien hebben, welke oitgedolvene aarde men rond-
om de gaten verbRjven laat Deze gaten vuile men vervolgens
met goed doorlegenen paardenmest of nog beter met mestaarde ,
daardoor verkregen, waardoor een weinig fabrgkmest(poudreUe>

Digitized by VjOOQIC

434

of duivenfnest gemengd is. Dit gedaan zijnde, legt men drie of
Tier 'laden ter diepte van één duim daarin, terwijl, wanneer vele
mogten ontlLiemen, slechts de sterliste plant behouden wordt,
welke zoo lang ijverig wordt begoten , tot dezelve geschilU is
om bijeen gebonden te kannen worden , hetwelk gewoonlijk io
October geschieden kan , als wanneer de bladeren niet zelden de
lengte yan twee Ned. ellen bereikt hebben. Te dien einde aard
men alsdan het gewas met de aitgedolvene en^ter plaatse bewaarde
aarde aan, en bindt men ter geelwording even als de andiJTie
de bladeren bijeen, welke daardoor die bitterheid verliezen, weÜie
haar in den groenen staat eigen is , en over welke opgeboodeoe
planten men eene stroobedekking plaatst, ten einde het geel wor-
den des te beter te bewerkstelligen en te bespoedigen.

Naardien de planten aldus behandeld, na verloop van veertien
dagen of drie weken bruikbaar zijn, doet men steeds het best,
niet meer aan te aarden en op te binden dan men achtereeD-
volgens noodig heeft , te meer omdat het gewas in dien toestand
niet lang kan duren, maar spoedig begint te rotten.
. Wanneer het begint te vriezen , moet men de planten met de
kluit opnemen en in eene luchtige vorstvrije plaats in zand be-
waren, nadat men dezelve eerst heeft opgehouden, enwelioo-
danig, dat de bladeren niet stijf tegen elkanderen zijn gedrukt,
en de lucht tot in het hart kunne doordringen. Hoe meer ludit
men het gewas kan geven, hoe langer, het duren zal, terwi}!
het op dese wijze zeer goed doenlijk is de kardons tot io de
ïente te bewaren. Is men in de ruimte evenwel beperkt, dan
stapele men dezelve tegen eenen muur op , doch in dit geval
moet men wel toezien de rottende bladeren steeds weg te ne
men , naardien anders het geheele gewas spoedig zoude verio-
ren gaan. Hoedanig nogthans de behandeling zij, zoo zullende
planten zonder bedekking geel worden en achtereenvolgens broik-
baar zijn.

Ook op eene andere wijze kan men de kardons des mnUrs
bewaren , en wel door op eene drooge plaats eenen greppel van
drie voeten diepte en vier breed, de lengte naar verkieïing, **
graven. Tegen de wanden van dezen kuil brengt men eene yrrj
dikke bedding stroo, en wel in eene regte of opstaande ngting
aan , tegen welke stroodekking een of twee rijen kardons wor-
den gelegd, tegen welke planten wederom op dezelfde wg»
stroo wordt aangebragt en vervolgens op nieuw het gewas io
zoo lang de kuil gevuld is, doch steeds ïn dier voege, dat de
uiterste einden der bladeren aan de luoht blijven blootgesteM'

Digitized

by Google

Bet is van het grooUte belang te zorgen, dat er niet de minste
regen konne indringen, naardien de veehttgbeid de planten zonde
doieo rotten, en tevens dat men de drooge meatbedekking, welke,
wanneer de koil gevold is, aangebragt mocA worden, telkens
wegneemt, wanneer het niet vriest

Ten einde zaad te winnen, laat men eenige stoelen in den
▼oQen grond verblijven, terwijl , wanneer de vorst invalt, men
aBe de bladeren op eenige daimen na boven de gnondsopper-
flakte afsnrjdt , de planten alsna , gelijk wij bi) de Artisjokken
opgegeven hebben ^ tegen de vorst besebermende, hetwelk hier
eveowel met nog meerdere omagtigheid gesehieden moet, naar-
étü de Jcardons niet de mnisle winterkonde kannen verduren.
Het wmnen van het zaad « dat tien tot meer jaren het ontkie-
nuDgsvermogen behondt, in September rijpt, doch bij vochtig
weder in ons Vaderland niet de noodige ontwikkeling erlangt,
Mi op dezelfde wijze als bij de ArtiijdÜLen plaats; doch de
stoelen, die zaad hebben voortgebragt, zijn voor het gebruik niet
BMer geschikt. Ter zaadwinning daarentegen zqu zij , als nu
ntoder gevoeKg voor de koude, te verkiezen, kunnende één en
dezelfde plant , zonder dat deze daarom juist eene buitengewone
▼wzorgtng behoeft, acht of tien jaren laad voortbrengen.

Wil men het gewas vervroegen , dao zaaije men het zaad in
Jonuarff in poUen, welke potten men in eenen warmen bak
door glasramen gedekt, inkuilt. Zijn de planyes in het tweede
Mad, dan heeft er eéne verpotting en wel in grootere plaats,
welke alsdan in eenen nieuwen bak worden overgebragt» terwijl,
wanneer de planten sterk genoeg zijn , men deze ter plaatse in
<CMD kouden bak overplant, welke uit mostaarde » voor een
^Me gedeelte met goede tuinaarde vermengd, zamengesteld is,
^ wederom door glasramen gedekt wordt De kardons, welke
op deze wijze gekweekt zijn, kimnen reeds hi Mei voor het
S^bniik worden opgebonden.

Naar dien de planten spoedig doorschieten, brengt men in
Maart eenige der in Januar(f gezaaide, in den vollen grond
<^er, welke men tegpn de voorjaars koude en nachtvorsten door
SJiUQ klokken beschermt, en op dezelfde wQze behandelt als
die, welke io den vollen grond waren uitgezaaid. De zoodani*
gco kannen alsdan in Juwif en Juiff worden opgebonden, doch
^^ er van zullen trots de beste voorzorgen doorschieten.

Van dit gewas zijn ons de navolgende verscheidenheden be«
kead:

Digitized by VjOOQIC

439

Di gewone ofSpaansche arUeiok^ ongedoonid eo met donne,
een weinig harde ribben. Deze schiet spoedig door.

Kordon van Tours ^ zeer doomig, met welgevulde, dikke rib-
ben, een weinig roodachtig van klear en zeer malsoh vaa
smaak. Schiet niet zoo ras.

De voüe ongedoomde kordon , van dezelfde hoedanigheid ab de
voorgaande, doch niet stekelig of althans onmerkbaar gedoomd.

Kordon met arü^'okdladeren , eene uitmuntende verscheiden-
heid, met welgevulde ribben en ongedoomd.

Kordon met roode ribben , eene schoone verscheidenheid , met
zeer breede, welgevulde ribben, een malsch blad eo van eene
veel latere dagteekening dan de voorgaanden. Deze werd hel
eerst door den Heer de la goui-oootfé, bestuurder van den
kruidkundigen tuin te MarseiUe^ gekweekt.

Kordon Puvis^ merkwaardig wegens den omvang en de breedte
der ribben, die nogthans niet geheel gevuld zijn, schaarseh
gedoomd en somtijds in het geheel ni^t Deze verscheidenheid ,
welke te Bourg en te Ijyon zeer geacht is, werd het eerst
door den kundigen puyis, van wien het den naam verkreeg,
voortgekweekt
Van dit gewas worden de ribben der afj^estroopte bladeren en

de wortels gekookt gegeten en in soepen gebruikt.

Digitized by VjOO^IC

K A B W E L

(jCarum carvL)

De KiOTDii^ ook Carwe^ Wedzaad y Karawfj^ Ho/komffn^
WUde konnffli , of Veldkom(fn , zoo als baübinus xegt ^ genoemd ,
ontleent haren geslachtsnaam , zoo als iacques en herrvcq , in na*
volgiog van punius, beweren , van Caria^ een landschap in
Klein-AziB^ alwaar deze plant in het wilde gevonden wordt ,
of, zoo als muER mede opgeeft, van het Grieksche woord kara^
hoofd, naar dien dit gewas goed voor het hoofd is. Decandollb
rai^diikt de Karwei onder de OmbelUfères. Liitnabüs onder de
Pentandria^ Digynia^ met het navolgende geslachtkenmerk :
Het omwindsel eenbladerig, doch somtijds afwezig; de vrucht
langwerpig ovaal, en geribd; de bloembladeren zijn gekield.

De wortel van deze tweejarige plant is spilvormig, eenigzins
vezelig, tamelijk dik, somwijlen wit, doch zelden geel, ko-
mende in smaak roet die der pinkstemakel vrrj wel overeen.

De stengel bereikt gewoonlijk de hoogte van een en een haive
tot twee voeten, is onbehaard, glad, holstrepig, getakt en wit-
achtig groen van kleur. De bladeren zijn tweewerf gevind, met
opgeblazen, wit-randige bladscheeden ; de blaadjes lijnvormig
spito, twee- of drieslippig. De bloedscherm wijd, sterk gestraald,
bijna vlak , het omwindsel éénbladig en dikwijls geheel afwezig ,
geene omveindseltjes. De bloemblaadjes ingebogen en op den
rand uitgesneden, somtijds lichtrood van kleur en in Jun^'
bloeijende. De vrucht langwerpig met drie stompachtige ribjes
en geslenfde vakjes , hebbende eenen scherpen eenigzins brjtenden
en speeerijachtigen smaak.

De Karwei y die volgens hallbr zelfs op de Alpen van Zfüiü
seriand gevonden wordt, is ook een bij ons Inlandsch gewas
en wordt, volgens de gorter, in het Broek ^ h\} Arnhem^ in de
weiden om Tiel en te Metaderswijk , in de Betuwe ; tusschen
Amsterdam en Muiden; bij Houten, buiten Utrecht en bij Gro-
ningen gevonden. Mbesb en bergsma vonden het buiten Frane-
ker en de laatste ook bij Nijmegen. Kops heeft het bij Amster^
dam; op het eiland Ameland en bij Eoerdingen^ aan de Lek^
waargenomen , en vau hall in vele weilanden bij Velp en Rheede ,
io Gelderland.

Deze plant, welke eenen goeden, diep omgewerkten, krach-

Digitized by VjOOQIC

4S8

tigen, lie&t zandigeD grond behoeft, eo op eene warme stand-
plaats het weligst tiert, wordt door zaad, gewoonlijk in de
maanden Maart en AprÜy voortgekweekt , hetwelk atedan dan
wordt uitgezaaid , terwijl , wanneer later de planten nog te di^
mogten staan, deze alsdan uitgedund moeten worden. MuIler
zegt, dat het beter is het zaad in den herfst^ terstond uit te
zaaijen, daar dit gewas gewoonlijk dan reeds het volgende voor-
jaar bloegen zaL Komen de planlen^ op, dan moet de gro»d
los gemaakt worden en alle onkruid worden verwijderd , terwijl
om een goed gewas te erlangen , de planten eenen onderlingen af-
stand van drie tot vier duimen behoeven. In de volgende lenÈe
dient er nog twee malen eene losmaking van den grond plaats te
hebben, terwijl, wanneer de zaden rijp zijn, men difi stangels
uittrekt, deze in bundels bindt, aUus laat droogen, om. er ▼er-
voigens het zaad uit te werken. Is het om de wortels te doen,
dan rooije men de planten , wanneer deze eene behoorlijke dikte
erlangd hebben, sleebls die behoudende, waarvan men zaad wil
winnen.

Bij eene gewone kweeking bloeit dii gewas het twude jaar ,
en sterft zoo spoedig het zaad alsdan rijp is.

Wat de bouw in het groote aanbelangt, atthaas wanneer het
om het zaad winnen te doen is, zoo zulien- wij datgene OEiede-
deelen, wat vah nBa trapfem, van THAër heeft overgenomen.

De grond, welke volgens hem vochtig moet t^n, hoewel an-
dere kweekers het tegendeel beweren^ dient ep dezelfde wijze
als voor de wortelgewassen in het algemeen, dat i» diep omge-
werkt te worden. Sommigen zaaijen de Karwei eerst op bedden
en verplanten dezelve naderhand op rijen, met keol^ bieten enz.,
om het ander;. deze vrochten worden eenige keeren bekakt, eo
bij de inzameling daarvan laat men de Karwei , omdat het eene *
twe^arige plant is, staan, om in het volgend jaar, na van t^d
tot tïjd weder behoorlijk behakt te zijn geweest, als het zaad
bijna rijp is, gesneden óf uitgetrokken te worden. Anderen zaaijen
het zaad terstond op het land, waar het blijven moet, en brengen
dan tegen den herfst of in het voorjaar mest daar over.

Eene andere wijze is nog, dat men het land in den herfst diep
omploegd, deze bewerking in de Imte twee of driemalen her-
haald, en ten einde de losheid daarvan te bevorderen, zulks
ook in de schuinte verrigt ; op iedere ploeging alsdan volgt de
egge, terwijl terstond na deze laatste bewerking welke gewoon-
lijk in het laatst der maand Mei plaats heeft, het zaad worde
uitgezaaid en onder ge9gd. Op deze wijze woitk , het zoo moei-

Digitized by VjOOQIC

439

jetrjke «d koetbare veq>lanten uitgewonnen, hebbende men vóór
de inzameluig abna niets meer te verrigten dan den grond zoo
teel mogelTJk schoon te houden. Naardien , zoo Terre ons bekend
il, aUeen de onderhavige plant tot gebruik wordt voortgek weekt ,
zoflen wij Tan de Terscheidenheden geen gewag maken.

De wortels van deze plant, welke, gekookt zijnde, een ge-
lood en smakelijk voedsel opleveren, zijn reeds vroeg als zoo-
danig gebruikt, soo als men uit brügkr, de re cibarum^ IX, 15,
zieo kan; terwijl zelfs de jonge bladeren en uitspraitsels van deze
plant, naar mattuschia, in sommige landen als moeskruid ge-
kookt en gegeten worden. Ook worden de zaden als kruiderij
brj eenige onzer spijzen gevoegd, en somtijds bedient men er
zidi van bij het maken van kaas, in plaats van de komijn
(ramiaom cyminum), waarvan plocius, in zijn UisL Nat^ XIX,
8, reeds gewag maakt TaiGOs zegt , dat het zoo nuttig in zijne
soort is,' als eenige specerij uit ArabiS wezen kan. Volgens
JACQDES en HEanfQ mengt men het in Duitschland onder het deeg,
waarvan brood gebakken wordt, iets waarvan ook gunrir ge-
wag maakt. Terwijl men in de nabijheid van Holle deze plant
veelvuldig verbouwt ten dienste van de keuken, de apotheken
en brandewijnstokerijen , makende ook de suikerbakkers nu en
dan daarvan gebruik. Van der boon mesch deelt mede , dat men
de zaden ook wel gebruikt om P&rterbier na te maken.

Naardien zij zacht-prikkelende, verwarmende, openende eigen-
schappen bezitten , worden zij ook in de geneeskunde gebezigd ,
zeggende van dbr trappen , dat zij op de waarden aan de Waal
en vooral in de Bammelerwaard ^ waar deze plant overvloedig
gevonden wordt, aan de Apothekers onder den naam van wed-
zaad gewoonlijk voor 8 of 9 oenten het pond aflgeleverd wordt

Men zegt dat het vee de bladeren met graagte nuttigt, en een
gezond voedsel voor hen is, de melk vermeerdert en dat de
varkens inzonderheid daarin smaak vinden; doch naar dien men
tot dat einde deze plant in onze Noordelyke gewesten niet
kweekt 9 hebben wq ons van de waarheid deswege niet kunnen
overtuigen.

Digitized by VjOOQIC

KASTANJE (WATER).

(Trapa naJtans.)

De Water kastanje^ ook Watemoot fs^tkham^ ^ ontleent haren
geslachtsnaam trapa van lhtnaeus , die voor dit gewas een ge-
deelte der Fransche benaming Chausse-trape ^ dat is voetangel,
gebezigd heeft , hebbende het hoekige der vracht tot dezen naam
aanleiding gegeven. Toorheport noemt het tributus uit de Griek-
sche woorden ü*eis^ drie en öotos ^ uitwas^ samengesteld , of van
tribolos^ driepuntig^ a%eleid, eveneens op den vorm der vracht
doelende , terwijl de soortsbenaming natanê ^ drijvende of vlot-
fende^ aanduidt , en te kennen geeft dat het eene waterplant is.
Rajus rekent dit gewas onder die planten, welke geen zekere
regel in haren wasdom in acht nemen; suppios rangschikt haar
onder die, welke regelmatige vierbladige bloemen hebben, en
ééne onbedekte of naakte zaadkorrel ; decandolle onder de
Haloragées en linnaeus onder de Tetrandria^ Monogynia^ met
het navolgende geslachtkenmerk : De kelk vierdeelig en de bloem-
krans vierbladerig; de noot heeft vier tegenover elkander in het
rond geplaatste doornen , door de kelk bladeren gevormd ; zrj is
wijders één bokkig en éénzadig.

Joh. bauhinüs omschrijft deze plant aldus: „ uit een hoofdje ,
„ \ welk vierkantig schijnt te wezen , spraiten vele bladeren uit ^
„ die anderhalve duim lang of breed zijn , ze zijn ten deele in-
„gekorven, doch ten deele ook glad, wordende boven glad,
„ onderwaarts rimpelig , en worden eenigzins als bladeren van
„een populierboom; hunne steelen zijn een hand breed an daar-
„ enboven lang, sponsachtig en benedenwaarts bij hare aangroei-
„jiog knobbelig. De bloemen zijn klein en wit (staande op
„ eenen ronden , digten , groenen , kleinen steel en zijn met
„ korte haren bedekt). Daarop volgen vruchten die de kleine
„ kastanjes niet ongelijk zijn , doch hebben elk vier dikke spitsen of
„ harde steekels , en eene zwart graauwe kleur. De pit of kern
„ daarin vervat , komt met die der kastanje vrij wel overeen , is
„ wit , laat zich eten , en heeft geenen onaangenaroen smaak.*"
LoBEL en DODOüAEUs hebben dit gewas op plaat gebragt, doch
naar het gevoelen van haller is die van camerarius het beste.

Deze een en meerjarige plant , wordt in de stilstaande wateren
van Europa in het wild aangetroffen.

Digitized by VjOOQIC

441

Rotpios zegt, dat dit gewas soo orerrloedig in den Eizëi^ bij
tiagenau en in het midden van DuUschland groeit, dat men
de Trachten er Tan te Jena ter Terkoop aanbiedt. Reugbi deelt
m njne /L Oedan. mede, dat het bij Dantzig groeit, als ook b
de riTieren brj Asiracan aan de Kaspische Zee. Volgens hallkr
groeit het Teelvuldig in de roeeren Tan Zwitserland , volgens
LOKL in de nabijheid der stad Ferrara in Jiaiie , en in de noor-
delijk gelegene landen en zoo ook in Nederland^ alwaar hel
▼olgeos BK GoaTBK in v^vei^ en stilstaande zoete wateren op som*
mige plaatsen gevonden wordt. Hoe dit ook zijn moge , veelvut-
dig komt dit gewas evenwel bij ons niet voor, verklarende ook
TAH HALL het nooit gevonden te hebben.

De voortkweeking van deze plant is allereenvoudigst, zoo
spoedig toch als de noten rijp zgn, hetwelk in den herfst plaats
hriMft, zamelt men dezelve in, naardien zij later loslat<|pde naar
den grond zinken. Deze noten werpe men hetzij in den herfst
of des voary'aars in die vijvers of slooten , waarin men de plant
overbrengen wil, terwijl die noten welke men des vnnters wil
overfaoaden, om in het voorjaar uit te zaaijen in eenen pol met
water bewaard moeten worden.

Wat het gebruik dezer vruchten aanbelangt , zoo zegt plirics ,
dat de ingezetenen van Thraoie^ met de bladeren van deze plant de
paarden vetmesten, en zelf van de noten leven» waarvan zij een
«eer smakelijk brood weten te bereiden. Jacqübs en hesihcq dee*
Jen mede, dat de Chinezen zich inzonderheid met het kweeken
van deze vrucht onledig houden, en hetwelk allezins door raf-
VEHKAU DBLiLE bovestigd wordt, die onder anderen üi de Revue
B&rtieole 1846 zegt, dat de afbeelding van dit gewas door hen
op porselein en papier geschilderd wordt. In frankrifk zijn
deze zaden ook zeer gezocht en men nuttigt dezelve aldaar als
kastanjes. Over het algemeen worden zij gekookt of in heete
asch gebraden.

Wat het gebruik in de geneeskunde aanbelangt, hierover kan
men URcaiiAJEa DisserL de Trièuüs , trillkb MoL Med, en 6kof-
raoT, Mat, Med. ConL raadplegen, latere geneeskundigen maken
er geen|8twag]van.

Digitized by VjOOQIC

KATPLANT.

(Celastms edulis.)

De Katplant ontleent baren geslaehtsoaam eeUutnu^ Tan het
Grieksche woord kijlaa^ dat ontijdif^^ beteekent, MMrdieo de oa-
den het er voor bielden, dat bet Stafhout ^ en bij gevolg ook de
KatpUmt^ de Jenever bes en de HuUt vraeftiten voortbragten,
welke zeer laat tot rijpbeid kwamen.

Decandolle raogscbikt dit gewas onder de Céiasirinées en
LiRWAEOS onder de Penlandria^- Monog^fnia met bet nafolgende
geslaofatkenmerk : De bk>emkrans beeft nff bladeren en id wijd
geopend; bet zaaddooaje is drieboekig en dHehokkig; de zaden
hebben een matsachtig omkleedsel.

Dit beestergewas dat in Arabie te bais behoort, werd in 1840
naar Europa oyergebragt Het beeft regte takken met gladde,
langwerpig ronde, stomp gezaag tande aanblijvende bladeren ,
komende de bloemen uit de oksels der bladeren voort.

Dit gewas behoeft eenen vetten lossen grond en wordt door
uitloopers en afleggers vermeerderd, doeh kan in ons Vadtf-
iand niet anders dan in, de gematigde kas worden voortgekweekt
De Arabieren van Yémen verboawen dezelve met de kofl^i 1^'
wrjl de bouw er van in gelukkig Arabie belangrijk heeteo m^S-

De fijne bladeren van deze heester welker gebruik bene aao*
gename opwekking, versterking, opgeraimdheid en vrolijkböd
zoude bewerken, worden thans in Arabie yii] algemeen gebraiki.
Inzonderheid nuttigen zij de bladeren door ze te kaavwen, ^^^'
dien zij dit als een voorbehoed middel tegen de pest besehouwea-

Aangezien wij deze opgave niet meer beschouwen ab ««"*
bloote aanstipping, zoo verwijzen wij de belanghebbenden op
LEÜCB8, Aüg. Polyt Zeit 1845 ,,no. 6.

^^^mst^^

Digitized by VjOOQIC

KATTEKRUrÖ.

Van wA&fh^l Kattekruid^ ook Katitmunt of I^eppêJ
hMtm gesUcbtsriflaTn nepeta ^ dat Latijn is, ontleent,
tiiet kiiQU^tj o|>5pQren , terwijl f\ü fraag deswege door ons in 6t
;V^efff.!ïM*'r gepJaatst, lol i\m verre onbeant woord in gehleTen.
4Ang«-£ten tJe kal ten door ikn reuk ?aïi de;:e pïanf en inïonderheiii
wanut^er b««l Tér welkt li aangeïokl worden v er mede speten en
bet t(Mi doende rernieien^ heeft bel (Jen naam tao KatMmid
Tefkregen,

Votgeci« TOCRWEFoftT rsngschikt ftiviKC$ dit fcwaA onder éw
ptanlen^ welker bloemm onregeFmatig en èênbladig lijn^ eenen
dricvoudigen baard en verdeelden hetm te pebjk hebben, en vier
naakte gfadde zaadkorrel voortbrengen, Un^asus plaatst h^i
onder tle Didynamia^ Oiimnospermia ^ met hel navolgende p^-
ilacbtkenmerk : De kelk rolrond int^es^roefd ; van de btoemkelk
Il de buis, langacbtig^ met eenen openen keef; de boord ia snoet*
vorfnig, van boven nUgerand , van onderen drïe lobbig; de mid*
ddJob b gekarteld.

Hel Kailekruid brengt uit den wortel eenen vierkanten houlacb-
tigen getakten «tengel voort , wetke de hoogte van twee tot dfi*
vo#ten bereikt ^ wnaruit langwerpige ^ hartvormige ^ pontige en g«-^
Magtande tilarJeren nan steeltjes legen elk anderen over, voorts
kofneA* Aan bet einde van den sic^ngel en takjes komen vele geliptf*
Idoem^'n in eene aar, werTelsche wij ze voort, die ia Julif éa
AugUituK unltttiken ^ waarop vier naakte £^den in den bloemkelk
«Olgen^ welke langwerpige rond en iwarl ztjn* Het geheele ge»
«» H wolaehttg grijs ^ waar door de plant een witachtfg aam jen
verkrï|gt, hebbende «enen sterken, ïoo als sommigen wiJten
aangenamen en £oo ^I^^ anderen beweren, onaangenamen reuk^
welke wel ecnigzin'^ mei die der munt overeenkomt. Deïè over-
bÏjj*entJe plant welke in Vir^inie gevonden wcrt-dt, doch ook op
velt plaatsen m Eun^pfx in het nüldö voorkomt ^ groeit volgens dk
wntii m de doinen bij Oi'trvB€n en in de saailanderi en hoven^
BtidaHA vond het bij NUincgen; muller te Katwijk Unnm; en
Aots bij Hhccntn^ op de wallen van Utrecht en up de duinen

De voorlkweekrng kan op twee wijden plaatB bebben< d«t
ia , door zaad^ *>l door r^erdciüng dtr planten^

Digitized by VjOOQI^

444

Het groeit zoo wel op magere, slechte groDden , als ia eene
Toedzame aarde. Zij evenwel die op eenen slechten mageren grond
gekweekt worden , bereiken niet dien omvang noch hoogte als
die, welke eene voedzamere aarde hebben, doch houden daaren-
tegen langer stand, zijn fraaijer en sterker van reuk. Naardien
dit gewas de winterkoude zeer wel verduurt , kan men het zaad
zoo wel in den herfst als vroeg in de lenie uitzaaijea , zonder
dat de plant eenige andere zorg behoeft, dan uitgedunt en rein
te worden gehouden, terwijl zoo men het eens heeft, het gewas
zich zelve zaait. Heeft de voortkweeking door plant-verdeeMng
plaats, dan poot men dezelve op eenen onderlingen a&tand van
ongeveer twee palmen, hetzij in eene vette losse aarde, wanneer
men het saprijk verlangt « hetzij op minderen bodem , wanneer
het om den reuk te doen is.

Rat verhaalt, dat toen hij eenige planten in zijnen tuin verpoot
had, deze weldra door de katten vernield werden, hetwelk geen-
zins met de zaailingen het geval was, die slechts op geringe af-
stand daarvan stonden, waardoor het oude spreekwoord dan
maar al te zeer bevestigd werd:

't Uitgezaaide kattekruid ,
Wordt de katten nooit tot buit,
Hoe ook anders tUtgeplant;

Wordt bet door hen aangerand.

MiLLER bevestigt het gezegde van rat volkomen, er bij voe-
gende, zelven meermalen er de proef van te hebben genomen, en
tevens te hebben bevonden, dat wanneer deze planten in grooten
getale bij eikanderen groeijen, de katten dezelve ongemoeid lie-
ten, terwijl BoucHÉ zegt', dat de jagers de vallen er mede bestrij-
ken om vossen , fretten en sabels te vangen. Van dit geslacht
bestaan menigvuldige soorten en verscheidenheden, waaronder
er zijn , die uit de Indie .werden overgebragt.

Het jonge loof wordt groen als toekruid bij desalade gebmikt,
wordende het ook tot winter voorraad gedroogd, ook wordt het
op wijn en bier a^etrokken.

. In de geneeskunde geeft men onder meer heilzame eigenschap-
pen van dit kruid op, dat het een geneesmiddel voor He geel-
zucht is.

Digitized by VjOOQIC

KERS (OOST-INDISCHE-).

(Tropaeobim.)

De Ooêi'IndUche kers ontleent haren geslaehtsnaam tropae*
ohtm van het Grieksche woord iropaion zegeteeken, naardien
de bladeren op een schild gelijken en de bloem wel eenige over-
eenkomst met eenen helm heeft. De Fransche benaming Capucine
is van de spoor der bloem ontleent, welke de gedaante van
oeoeD moDoiks kap heeft.

Buppiüs eo T00RicEF(;i|T rangschikken het />nder de gewassen
met eene voikomene onregelmatige vijfbladige bloem en drie
bloot liggende zaadkorrels, wordende het door de laatste met
den geslachtsnaam Cardamindum bestempeld, hetwelk door
Mvraus tegengesproken wordt Heruandbz^ en amman brengen
het tot de Jaeea temg, hetwelk knauth wederlegt, zeggende
üKKLiüs dat de klimmende VioolUes den smaak en reak van de
Oost-Indische kers hebben. Joh. badhimds noemt het klimmende
Miaansche Kers met schildvormige bladeren; decandolle plaatst
het onder de Tropéoléee en liriiaeos onder de Oclandria , Mo-
nogynia ^ met het navolgende geslachtkenmerk : De kelk één-
bladerig , vijfspletig en gespoord ; de bloemkrans heeft vyf on-
geiijkvormige bladeren; de noot is lederachtig, geslaafd, één
rondaehtig zaad bevattende.

Deze éénjarige zaai en vaste plant, heeft verschillende her-
komsten. De Tropaeolum majus of groote Oost-Indische kers ,
onder anderen, werd in 1084 door bemiddeling van den Heer
uvERirniG uit Amerika naar ons Vaderland overgebragt , terwijl
de kleine Tropaeolum minus ait Peru in 1596 ingevoerd werd ,
lijnde het deze twee soorten , welke bij ons te lande het meest
worden gekweekt.

De kleine OosUIndische Kers schiet ronde, getakte, weke
ranken ait den wortel, welke eene hoogte van drie tot meer
▼oeten kannen bereiken, en bij staken opgeleid en aangebonden
dienen te woMen, aan welke stengels ronde, holachtige teedere
bladeren, aan lange stoelen groeijen, die in het midden aan het
blad vast gehecht zijn. Uil de oksels der bladeren , komen een-
faladige bloemen voort, die in vijf onregelmatige deelen verdeeld
zijn, en aan het beneden einde eene lange spoor hebben, welke
bbeoieii van eene zwavel gele of goud gete kleur zijn en eene

Digitized by VjOOQIC

446

aangename geur hebben, waarna groenaobtig gée zaad folgt,
dat rijpende afvalt.

Dit gewas behoeft eenen lossen, voedzamen, eenigzins voehti-
gen grond en warme staildpiMts. Men zaait het zaad in April ^
wanneer het buitengemeen gunstig weder is, of anders in Mei
ter plaatse uit , naardien het beter is hetzelve te verplanten, en
wel op eene zonnige beschutte standplaats , waaHia de jonge
plantjes vervolgens na behooren worden opgeleid en aaogéboa-
den. De planten beginnen in ó^n zomer te bloeijen en houden
daarmede tot aan den herfst vol, wanneer het gewas alsdan
door den vorst vernield Wordt De dubbele verscheidenheden
die geen zaad voortbrengen, kan men gemakkelijk door ittl^*
ging y of stek vermenigvuldigen , naardien zij bijj eene ihultige
vochtigheid spoedig wortelen , welke verrigtin^ hi den zomer
plaats heeft. Vroegtijdig kan men ook de stekken in potten plaat-
sen , en deze dan om het wortelen te bevorderen , Ifl broei- of f on-
bakken plaatsen. Het verkiesselijkste is , de zoodanig gekweekte
in potten te houden , daar zij bij eenen niet te vetten grond als
dan milder bloeijen, wordende des winters in eene oritnjerie,
of anderzins tegen de vorst beveiligd, zijnde volgens èovcbè
eene warmte van acht graden genoeg; zij die knobbelwortels
hebben , neemt men terstond na het verwelken op , terwijl wan-
neer de bollen eenige dagen oitgezweet hebben , men deze in pot-
ten met droog zand bewaart, welke potten men op eene drooge
plaats zet, en de bollen er dan eerst uit neemt, wanöeef tq
beginnen te ontkiemen , om dezelve op eene zonnige en beschutte
standplaats over te planten. Het is nog maar korte jaren , dat
men ook van dit geslacht meerdere soorten ketide, dan ótnUnits
en mojfus. Thans evenwel zijn de navolgende soorten en ver-
scheidenheden bekend, en m den handel.

Tropaeohim Lobbianum,

Deze kers werd door den Beer lobb in Cohtmöia ontdekt en
het zaad er vaö in 1843 in Engeland en in 1845 in Frankrijlf
ingevoerd. De stengels van dit gewas zijn slap, sfingerend,
af klimmend, evenals de blad- en bloemsteeten gehaard; de blade-
ren schildvormig, dofgroen, zeer groot, gedragen op lange boig-
zame sleelen, welke zich om de in het bereik zijnde voorwerpen
rollen: de bloemkelk oranjerood, vrjfslippig, zeer lang gespoord,
geel en groen; de bloemkrans vijfslippig, de twee bovenste
groot, de drie onderste kleiner, franjeachtig uitgesneden.

Digitized by VjOOQIC

447

De grootste verdienste van deze Trapaeoium is^ dat zij ge-
makkelijk in den winter bloeiu De voortkweeking gesehledt
door zaad in de lente ^ en door stek in den zomer. Des win-
ters plaatst men haar in eene warme of gematigde kas, digtbij
het glas, in het voorjaar wordt zij in den vollen grond uitge-
plaot, waarin zij welig tiert inzonderheid wanneer deze uit drie
irierde gedeeHen bloemaarde en een vierde heiaarde bestaat.

Trapaeoium Crenaléflorum,

Deze nieawe soort is door lobb , verzamelaar tan veitscb , (e
FUiar en CAagula in Peru ontdekt , en komt in vele opzigten
met de voorgaande overeen.

De plant is geheel glad, de stengel uitgebreid, klimmende, de
bladeren afwisselend, meest klein, half cirkelvormig, afgeknot aan
de basis, schildvormig , vijflobbig, bloemsteelen uit de okselen
der bladeren, eenbloemig, kronkelend, langer dan de bladstee-
lea , de bloemkelk diep ingesneden , vijflobbig , gespoord , hel-
der geel met groen afgezet. De wijze van voortkweeklng als de
voorgaande.

Tropaeolum Popelarü.

Deze werd in 1840 door den Baron popclaike uit ChiH inge-
voerd, en het eerst dooroRAPtEZ it Berlijn beschreven, die haar
ook dezen naam heeft toegevoegd, hebbende in 1848 het eerst
te Brussel gebloeid.

De wortel bolvormig, destengt^Is rond, draadvormig, roodach-
tig, of met purper gestipt aan de basis , de bladsleelen kort , de
bladeren klein , glad , de onderste vijfvingerig en de bovenste
slechts drievmgerig, de bloemsleelen lang en doi», de bloemen
groot, eenzaam uit de okselen der bfaderen, wit met purper-
achtige blaauwe tint, de spoor helder geel, en de bloemknop-
pen violet purperachtig. De voortkweeking van dit gewas heeft
op dezelfde wijze als die der Achimenes en Qloxinia plaats,
met uitzondering etenwet, dat men gedurende den bloei geen
warmte behoeft te geven. Zij tiert goed in de koude kas en na
den bloeitijd, welke in Mei invalt, houdt men de bolletjes droog
tot dat zij in September of October weder beginnen te groerjen.
Zoo spoedig dit het geval is , worden zij m eenen vetten doch
ligten grond overgebragt en vollen zij in korten tijd de toestel-
len van ijzerdraad, welke men te dien einde bezigt De ver-

Digitized by VjOOQIC

448

meerderiog geschiedt door stek, of bolletjes, welke «an de
groeten groeijen, hetwelk nogthans zelden pluts heeft.

JYopaeohtm Umöeilatum,

ütut werd door jauson op den befg Pilzhum^ in Zuid-Jbrne'
rika^ 2J300 ellen boTen de oppervlakte Tan de zee gevonden , en
door LOBB in Europa ingevoerd. De bolwortel weegt van een
tot twee Ned. ponden, de stengel kruipende, de bladeren vijf-
lobbig, lang gesteeld, de bloemsteelen komen ait de okselen der
bladeren, en dragen vijf, ses of meer bloemen, deze zijn oranje
rood, met geel en groen afgezet. De voortkweeking geschiedt
op dezelfde wijze als die der andere JVopaeoium's*

Tropaeolum Spedosum.

Door LOBB van het eiland CAUoë in Europa ingevoerd, met
roode bloemen en bloemsteelen. Deze wederstaat de strengste
winterkoude, even als de afwisseling van vocht en droogte &k
behoort tot de knobbelworteligen.

Tropaeolum Violaefiorum,

Deze is nog niet algemeen verspreid , doch bloeit jaarlijks in
de kas van den Heer dsckeb te Berlün, De Gaz. univers. d'Hor»
tiCuL deelt hieromtrent het navolgende mede. In de Mier'e Tra-
vels in CMU^ aangekondigd zijnde, dat er eene nieuwe Tropaeo-
lum met blaauwe bloemen in Chili ontdekt was, heeft ybitsgb
door LOBB daarvan eenige bollen ontvangen, welke men eerst
waande dat de Tropaeolum azureum van mier was, en in
welke verwachting men niet is te leur gesteld , hetwelk later even-
wel met velen het geval werd , die met groote kosten dusdanige
bollen ontboden, welke naderhand bleken, gele bloemen voort
te brengen. Onze HoUaodsche bloemmist in Farffs , j. b. ruxko-
OKL, ondervond in 1847 dezelfde teleurstelling, daar hij in po-
blieke veiling eenige kistjes bollen van de Tropaeolum tricoUh
rum en azureum waande te koopen, terwijl het later bleek dat
het de bolletjes der Tropaeolum brachyceras waren, met gele
bloemen. Reinkke evenwel , tuinman bij den Heer deckeb , Is
hierin beter geslaagd, en heeft de Tropaeolum met blaauwe
bloemen in DuiUohland doen bloeijen; men vindt dezelve ia de
Bore des Jardine aifeebeeld.

Digitized by VjOOQIC

449

Tropaeolum Braehyoeras.

In 1828 uit Chiii aangeToerd, met zeer schooDe gele, hoewel
niet sefaittereode bloemen.

Tropaeolum SfmUhU.

Deze is reeds voorlang ait Columhia ingevoerd, en met de
Tropaeolum peregHnum (lih.) verward.

De BchUdvormige bladeren zijn vijf lobbig, de bloemen eenzaam,
vrij lang gesteeid, de bloemkelk gespoord, steenrood van kleur,
bet oiteinde der spoor groen, de kroon oranjekleurig, de bloem-
bladeren gefranjet en rood geaderd.

Tropaeolum Peregrinum.

Deze bij ons éénjarige zaaiplant, doch in haar vaderland Peru ,
Tan waar dezelve in 1775 werd overgebragt , eene overblijvende
pUnt 9 heeft klimmende dunne ranken , met zeer lang gestoelde ,
schüdvormige , gepalmde, vijflobbige bladeren, waarvan de mid>
dekte lob in drieën verdeeld is, zijnde eenigzins getand; de
bloemen zijn gekelkt, de kelk is eenbladerig, vijfsptetig en ge*
spoord, de bloemkrans kleiner als bij de gewone groote kers,
▼ijfbladerig en onregelmatig , de onderste bloemblaadjes zijn be-
baard en de bovenste ingesneden. De kleur er van is schitte*
rend oranje rood, bloeijende van Junfy' tot Ootoöer.

Tropaeolum Moritzianum.

In 1841 uit Peru overgebragt. De wortel knobbelaohtig, de
stengels week, takrijk, klimmende, ter lengte van twee tot drie
Ned. ellen. De bladeren cirkelrond, schildvormig , afgeknot,
met vijf tot negen naauw merkbare lobben , die in eene kleine
oranje kleurige punt uitloopen , bloem oranje geel , de bloemsteel
veel langer dan de bladsteel , de kelk eens zoo kort als de spoor,
van buiten hoog oranje , van binnen bleek oranjekleurig en rood
gestreept, de onderste bloembladeren veel langer dan de kelk ,
oagelvormig , spatel vormig met gefranjede roode randen , de bo-
venste ongesteeld en ter lengte van de kelk.

Tropaeolum Tuberosum,

Ook wel Cardamindum (fblio qninquefido flore parvo cucul-

Digitized by VjOOQIC

450

lato rubente radice tuberosa escuieata). Deie, welke te Quito ^
Machua genoemd wordt , en in de oinstreken van Puraee ,
Mayna^ wordt het meest in de provinciën PopayanenFasio^ in
Zuid- Amerika^ op eene hoogte van minstens 3.000 Ned. elfeo
boven de oppervlakte van de zee gekweekt en waarvan volgens
jACQüBs , de knobbelwortels in Peru gegeten worden. De boDoi
van deze plant zijn in de kweekerij van den Heer van hodttb
te Gent voorhanden ^ en werden voor korte jaren eerst in En-
getand en toen naar Frankrijk overgebragt, alwaar de planten
overvloedige knollen ter grootte van kleine peren , van eenen
bijzonderen doch niet aangenamen smaak voortbragten.

De naaawelijks ontwikkelde bloemknoppen en nog versohe za-
den worden in azijn ingelegd , en kannen de kappers vervangen ,
doch abdan bezigt men bij voorkeur de T, minus ^ die bet mfldste
bloeit en geene steunsels behoeft Ook worden de geheel ont-
wikkelde bloemen bij de salade gebezigd.

Assrwsii

Digitized by VjOOQIC

KERS (T U I N-).
(Lepidium sativutru)

De Tuinkers ook Sterkers , Büterkers of Peperkruid ge-
Quoid^ oDtleent haren gestachtsnaam Lepidium van het Griek-
sehe woord lepis schab , omdat zoo als jacques en huiircq
wfllen, de zaadhouwtjes de vorm van kleine schubben hebben,
^ zoo als WEiNMARR mededeelt , omdat men door middel van
dit gewas, de schubben en vlakken van het aangezicht verdrij-
▼eo kan, en naardien het onder de geringe standen wel in
plaats van kmiderijen bezigt wordt, heet het Peperkruid. Het
is wel waarschijnlijk dat de Grieken door Cardamum en de
Romeinen door Nasturtium hetzelfde gewas bedoeld hebben,
terwijl de ouden de Iberis en de Lepidium voor één en dezelfde
plant hielden. Rupphts rangschikt het onder de planten , die
«ene regelmatige vierbladige bloem hébben , en welkers zaad in
eeo kort tweevoudig zaadhuisje vervat is. Tournbfort zegt:
dat het een gewas is, met een bloem uit vier bladeren over
kruis bestaande, uit welkers kelk eene steel opkomt» welke
naderhand in eene vrucht veranderd , die de gedaante van een
^*ijzer beeft, in twee vakken verdeeld, en met veel klein,
'^^efatig scherp zaad gevuld. Volckamkh omschrijft het met
opgeven: dat het vele kleine roodachtige scherpe zaadkorrels
*^i die in eene vliezige zeer korte peul besloten zijn, zijnd©
niidden in de peul een scheidvlies, hetwelk de dubbele r^en
zaadkorrels van eikanderen scheidt; de bladeren langwerpig
Scheel , zeer dik en scherp van smaak , aan de randen eeo
weinig ingekorven. Scopoli brengt het tot de NasturHa terug,
waarvan hij een geslacht gemaakt heeft, en waaronder hij «Ue
dusdanige planten, en inzonderheid de kruisbloemigen rang*
*<*iitt. Decakdollb plaatst het onder de Crucifisres en ukhasos
^er de Teiradynamia ^ Siliquosa^ met het navolgende ge-
auehtkeomerk : De bloemkrans is regelmatig, het zaadhaauwtje
<" de huls , is uitgerand , hartvormig en veelzadig ; de Itlepjes
liJD 8«kield, regt op het raiddelschot

Deze eenjarige zaaiplant heeft donne teedere bladeren , onregel-

Digitized by VjOOQIC

452

matig getakt, en wanneer het in het zaad schiet eene stengel ter
hoogte van ongeveer een voet, v^aaruit witte bloemen ontsprui-
ten , die in Mii ontluiken. Het ware vaderland van de Tuin-
kers is niet met zekerheid te bepalen , hoewel jacqdes en he-
BniQ opgeven; dat het in 1548 uit Perste overgebragt werd, en
waarmede ook noisbttb instemt. Thans evenwel wordt hel op
vele plaatsen in Europa in het wild gevonden, bbeosiia onl-
dekte hetzelve bij Amsterdam ^ op den weg naar Amsteboeem
aan de kanten der slooten , terwijl volgens boerhaavb , kom ,

BERGSMA, DE GORTEB , REIBWAROT OU VAN HALL, OOk dC RotsketS

(lepidium petraeum), de Peperkers (lepidiam latifoliom) en
de Steenkers (lepidium ruderale) , in ons Vaderland in hel
wild worden aangetroffen. Dit gewas behoeft eenen goeden tuin-
grond, veel vooht en eene warme standplaats, wanneer het
des voorjaars uitgezaaid wordt, doch als zomer-gewas ecoe
beschaduwde, naardien bet anders veel te spoedig in het zaad
Eoude schieten , en de bladeren alsdan minder malsch zijn. Men
zaait het zaad zoo spoedig in de lente als de weersgesteldheid
Eolks toelaat, betzij in rijen, hetzij tot randen, hetzij voor een
volbed, doch altijd vrij dik; deze zaaijing alle veertien dagen
herhalende. Wanneer des winters het weder zacht is , kan hel
gebeuren dat de in den herfst dobr zaaijing verkregene planten
zoo lang stand houden , tot dat het voofyaars gewas ten gebniike
geschikt is.

Omtrent hel vervroegen daarvan deelt bodchê het navolgende
mede: Het zaad wordt op de oppervlakte der aarde, in eenen
bak of pot zeer digt gezaaid, en met eenen gieter tot dal hel
opkomt, dagelijks begoten. Zoo als bekend is, kan men tol
vermaak op deze wijze zamenvlechtingen van letters en andere
figuren maken. Diegene , die piramiden of andere sieraden daar-
van begeert, laat dezelven van hout maken, met groene flanel
overtrekken , dezelve nat maken en sterk met zeep bestrijken ,
zoo dat het zaad daaraan blijft hangen, en zich vast hechten
kan. Men bestrooit namelijk de dusdanig klaar gemaakte figuur,
dik met zaad, en drukt het met de hand daarop. Vervolgens
plaatst men deze figuur met den rand in eenen bak met water,
en bevochtigt dezelve nog van boven , tot dat het zaad opgeko-
men is en de planten de behoorlijke grootte bekomen hebben.
Omtrent deze aardigheden zie men verder : chomel huishoudel^'k
Woordenboek en wel op dat artikel. Van dit geslacht bestaan
meer dan zestig" soorten , terwijl er van deze soort vier verschei-
denheden beslaan, en wel:

Digitized by VjOOQIC

463

de gewone;

met öreede bladeten;

met gekrulde bladeren;

doré.

Het loof van* deze plant wordt ab salade, of toekruid ge<
besigt , terwijl veleo het op een beschuit met citroen en suiker ,
▼oor xeer smakelijk (en zelfs eenigermate met de aardbeziin
oTereenkomende) hoodenk in de geneeskunde wordt het thans
niet meer gebezigd.

Digitized by VjOOQIC

KERS VAN PARA.

{SpiUmthes oleracea.)

Deze plant ontleent haren geslachtsnaam spüanlhes^ van de
Grieksche woorden spüos^ eene vlak en anthosy bloem ^ we-
gens de bioemhoofdjes, waarvan de schijf eene bruine kleur heeft.

Decandolle r£lngschikt dit gewas onder de Compostes , en uv-
VAEUs onder de syngensesia^ Polygamia aequaUs^ met het
navolgende geslachtkenmerk: Het omwindsel heeft een omwind-
eeltje; het eerste is vijf- en het laatste aohtbladerig; het ontvang-
bed is min of meer stoppelig; het zaadpluis is veelbladerig en
ongesteeld.

Deze plant heeft volgens unhabus , liggende , ronde , ruwe sten-
gels , ter lengte van een voet , met bijna hartvormige stomp
saagtandig, gesteelde, tegen eikanderen overgeplaatste bladeren,
met eenzame, lang-gesteelde, gele bloemen , welke van Julff
tot September ontluiken.

Over deze plant heeft de Hoogleeraar bbrgids eene verhande-
ling, onder den naam van Bidens Acmelloides geschreven, en .
het gewas daarbij tevens a^ebeeld, welke plant te Stokhobn
uit zaad gewonnen was. {SiocAholm's, YerkandL op Hjaar 1768,
XXX. Ban(L)

Volgens JACQUES en herincq , is de Spilanthes een Oost-lndUeh
gewas en zoude in 1770 naar Europa overgebragt zijn, dooii
deze opgave komt niet met de verhandeling van bergids overeen ,
die zich, gelijk wij medegedeeld hebben , reeds van 1768 dag-
toekent.

Naardien dit gewas zeer gevoelig voor de koude is , zaait meo
hel zaad in Februarij of Maarte \x^ eenen warmen bak, of wat
later onder glazen klokken of glasramen uit, terwijl men, wan-
neer de plantjes daartoe geschikt zijn en er geene nachtvorsten
meer zyn te duchten, deze in den vollen grond op eene zvide-
det^ke beschutte standplaats overbrengt, welke grond ligt en
warm dient te wezen , en steeds behoorlek vochtig moet worden
gehouden.

Het uitzaaijen in den vollen grond ^ dat ook geschieden kan,
heeft eerst in het laatst van Mei^ of in het begin van Ju$t{/
plaats, wanneer men het zaad alsdan slechts met een weinig
zeer fijne aarde dekt.

Digitized by VjOOQIC

455

Van deze tooH bestaat eene yeraoheidenheid eo wei de:

Spüaniheê fuAca hoit. par. BUkns fUsca uü» ,
m^ zeer donkere bladeren en rosacht^ ge-
vlakte bloemen.
Wegens den scherpen smaak van deze plant, wordt dezelve als
loekraid gebezigd. Wanneer men de bloemboofdjes tegen het
tandvleeseh wrijft, zal dit eene bijzondere prikkeling te weeg
brengen, waarna een overvloedig speeksel volgen zal, en later
eeoe aangename frischheid in den mond.

Over het algemeen houdt men het er voor, dat dit kruid
adieorbuikwerende eigenschappen in zich bevat.

«SP/Ti^

Digitized by VjOOQIC

KERS (VELD-).

(^Cardamüie pratensis.)

De Veldkers ook kleine fVaierkets^ Water-violen^ Kieoiis
bloem , Koekoeksbloem , Pinkster bloem ^ gemeen SekuMlad,
of gemeen Springkruid genaamd , ontleent haren gcslachtSDaam
cardamine van de Grieksche woorden kardia^ hart en damaè^
beteugelen^ zinspelende op de versterkende en opwekkende
kracht van dit kruid , of welligt van het Grieksche woord kv-
damon, dal de Bitterkers te kennen geeft, als komende beide
in smaak zeer overeen.

Dbcandolle rangschikt dit gewas onder de Crucifères , eo us-
NAKÜ8 onder de Tetradijnamia SiUguosa^ met het navolgende ge-
slachtkenmerk: De haanw veerkrachtig, open springende, inet
omgerolde klepjes. De stempel onverdeeld. De kelk eenigiios
gapende.

Deze plant welke eenen vezeligen witten wortel heeft, brengt daar-
uit f eenvoudige , onbehaarde , gladde , als met eenen wasem be-
dekte, niet zelden min of meer getakte stengels voort De rood-
achtige , hoekige blaadjes der lan^esteelde wortelbladeren zijn 8^
woonüjk laag bij den grond, tusschen het gras verborgen. D«
bovenste stengbladeren, daarentegen ongesteeld, en deze voor-
namelijk met lijn>lancetvdrmige blaadjes. De paarse of oo»
wel witte bloemen , die in April en Mei ontluiken en door eenen
kleinen kelk omgeven zijn, zijn in eindelingsche wijde bloem-
trossen vereenigd. De baauw opgerigt, lijnvormig, veerkrad^
tig, openspringende, met van onderen naar boven opgerolde
klepjes en kleine geelachtige zaden.

LoBKL geeft twee afbeeidingen van deze plani , onder deo msb
van Cardamine , en Merin verBchillende » dat de vinblaa^j^ f^
der, of langwerpiger zijn. Behalve deze vaste plant, welke eeo
Inlandsoh gewas is, en overal in vochtige weide landen S^^*''^
wordt, treft men in ons Vaderland^ de êtengomvuUende Vdv^
kers^ (cardamine impatiens), de kleinbloemige Veidkers^ {^^
damine parviflora), de ruige Veldkers^ (cardamine hirsota) eo
de bittere Veldkers^ (cardamine amara) aan.

Hoewel deze plant overvloedig vooral in de vochtige we*'
landen groeit, en wel in zplk eene menigte zegt vm na tiav*
piH, dat bet land ganschelijk eene paarse kleor schijnt aaoge-

Digitized by VjOOQIC

467

Bonaen te hebben, zoo wordt dezelre erenwel ook in de toinen
Toor bet keukengebruik gekweekt, en wel op dezelfde wijze
als de gewone tuin of Merkers. Wanneer het zaad b eene
ügte Tochtige, ja zelfs moerassige aarde wordt uitgezaaid kan
het gewas , dat zich buiten dien zelve zaait , rerscheidene jaren
stand houden, en behoeft als dan volstrekt geene andere ver-
sorging ab uitgedund te worden, wanneer het te digt staat, en '
de gewone reinhonding.

Het is dit gewas ^ dat de Phaüuna Aurora ^ een zeker insect
tot woning verstrekt , welke ter omhuUinff van deszelfs eitjes,
een sbjroachtig wit. vocht afzondert , dat gewoonlijk tusschen de
bloemsiêelen geplaatst is , en door het volk koekoekS'Spog ge-.
Doemd wordt , van waar dan ook den naam van Koekoekêbloem ,
voor deze plant is ontleend;

Eertijds kwamen ponder den naam van Cardamineê Fiareê de
bloemen in de apotheken voor. SoBEaNHuii, van db watbb ,
oAssEii enz«, maken van. deze plant geen gewag, alleenl^k vin-
den wij nog bij vam des trappen opgeteekend: dat zij nog wel
eens door den beroemden bufeland werd toegediend , terwijl bij
lUCBTEii aangeteekend slaat, dat een veertienjarige jongeling, bin-
nen den tijd van zes weken , van den SL Vyius dans is genezen
geworden, door deze bloemen in poeder te gebruiken. Er be-
staat van deze soort eene fraaije verscheidenheid met dubbele
bloemen.

Digitized by VjOOQIC

KERS (RAKET WATER).

(Erysimum ofjicmale.)

De Raketwaterkers y ook GemeeneSUenraket^ EdekBfkeUe
of Rakttte genaamd, oDtleenl haren gcslachlsnaam fiff*""*^ '
▼an het Grieksche woord eruó^ genezen , wegens de heüiame
kracht van dit kruid, inzonderheid met betrekking der keehiektea.
De Fransche benaming Véiar ^ schijnt aan de oude Gallische woor-
den vitküf en velar , ontleend te zijn , welke de kers aando^
den , aoo dat het wel te veronderstellen is , dat men eertijds
het Fransche véiar^ reeds voor de Tuinkers bezigde. Sommigen
bestempelen deze plant met den Latijnschen naam /ri9 , doch het-
welk eigenlijk de Sisytnbrkm irio of breedbladige waterkers is,
en anderen met dien van Uierobotane of Heilig kruid, ^
eens op de uitmuntende eigenschappen van deie plant doelende.

Decandolle rangschikt dit gewas onder de OueiferUi en
LiNNAEVs onder de Tetradmamia ^ Siliquosa^ met hetnavolgende
gcslachtkenmerk : de kelk toebuigeode, gesloten; * ^"*^jj
dem met twee kliertjes ; de stempel kopvormig en de WA
vierkantig. . ^

Deze éénjarige zaaiplant heefteenen vezelig-getakten wortei,
stengel regtstaande, rolrond, ruwachtig, met afwisselende ,J|nj|
staande , opgerigte takken. Afwisselende , gestoelde , kort ^
haarde en hierdoor eenigzins ruwe bladeren ; de 0"*^*^^*^*^^
gevnjs uitgesneden , liervormig , met eironde , bogtig 8®*°
slippen, de eindslip drielobbig, de bovenste PÖ'^*^''"*^'. j-,
haauwen rolrond, ruw, tegen de spil aangedrukt, *** j ^
steeld ; en zoo ook met de bloemen , die te zamen eene l«Dg»
digte aar daarstelten en van Jünij tot Oetober ontluiken.

De Raket waterkers wordt als eene inlandsche plant, volgo»
den Hoogleeraar van hall , algemeen langs de wegen en op t^
steenachtige plaatsen gevonden , en dus weinig in de moestmn
aangekweekt . v«. dai»

Wil men het nogthans töt het keukengebruik voortkweeKe» , ^
moet het zaad in de Lente , in eene nieuwe, ligte , eenigzlo^ "f
tige aarde hol worden uitgezaaid , waarna het gewas nie»
dan de gewone verzorging behoeft ^^

Hoewel alle doelen der plant eenen min of meer ^^^'P^
bezitten , zoo kunnen de jonge bladeren ala xacht en < '"^

Digitized by VjOOQIC

459

zootig zijnde, in plaats yan Salade worden gebruikt, geüjkialks
'm Engeland het geval is, later kan dezelve de Tuinkers vervangen
eo wordt als zoodanig meer alom gebruikt Volgens hochstettee
eo ERDELUt , komen de zaden der Raket waterkers veel in kracht
met het Mosterdzaad overeen en kunnen zelfs in plaats van deze
gebezigd worden.

Volgens GEOFVROu levert de plant door distellatie loogaohtige
stoffen op , en geeft het sap aan blaauw papier eene roode klear.

Reeds meer dan twee eeuwen heeft men dit kruid , als een
voortreffelijk middel tegen de heeschheid aangeprezen, terwijl het
tevens als thee gedronken en met honig vermengd , als een
borstmiddel wordt opgegeven.

LoBEL heeft er eene siroop van vervaardigd , welke in Fratik'
ruk den naam van Strop du Ghanire draagt , omdat het als een
voortreffelijk middel te^n de schorheid , waaraan de openbare
redenaars en zangers onderhevig zijn , bevonden is. Naar zijne
mededeeling, heeft hij daar mede Jeugdige meisjes genezen, die
tien jaren lang heesch waren geweest , eveneens als vele zangers »
die naaowelijks meer geluid konden geven, welk gebruik hij van
lijnen leermeester roedeletius ontleend had. Over de nuttigheid
van deze borstsiroop , welke thans vereenvoudigd onder den naam
van Syrupus de Erysimo in de Pharmacopoea Belgica voor-
komt , wordt reeds in de Memode* de facad. Royale des Scien-
ees^ 1724, gewag gemaakt.

Riviuos gebruikte het afkooksel van deae plant tegen de ko-
lÉfkprinen en ethdiler bij eene moeijelijke urindoozing, doch bij
de latere schrijvers vinden wij er geen gewag van gemaakt
MmnnKfl besehouwt het behalve voor de paarden en varkens,
ttto eco uitmuntend beestenvoeder, terwijl eindelijk hebbwi de
plant xeer geschikt voor de groene bemesting houdt

Digitized by VjOOQIC

KEBS (WINTER).
{Erffsimum barbarecL)

Over den oonproogTandeD geslaehtonaaiii Tan de wMifkent
ook wel Rondbladige êteenrakety Winter raketU^ of WmUr
water munt genoemd» zallen wij, ab hebbende dit bij de ^-
Mimum ofUdnaie opgegeven , niet spreken. De soortSDeam bêr
barta van de onderhavige plant evenwel, is van robkkt nows
herkomstigy die het daarmede bestempelde, om dat men dit
'gewas in het Fransch Uerbt de SL Barbe noemde, in bel
DiAtoch St. Barbenkraut en in het Engelsch Barbaray ofecbooo
het in de laatste taal ook Winter-creiti^ YeUow Boeket en Bit-
ter winter-crees geheeten wordt

Dkca^dollb rangschikt de plant onder de Crueifèrès en us*
HAEus onder de Tetradynamia ^ SUiquoea^ met het navolgende
geslachlkenmerk : De kelk toebuigende, gesloten; de vracht-
bodem met twee kliertjes; de stempel kopvormig en de haauw
vierkaptig.

De wortel van deze vaste plant is vezelig. De stengel regtsuo*
djg , rolrond , van boven getakt , hoekig , glad en onbehaard.
De bladeren insgelijks onbehaard; de onderste liervormig-vindee-
lig , met langwerpig-eironde' zij-slippen en eene groote eindlob;
de bovenste bladeren omgekeerd-eirond , wijd getand , enaandeo
voet geoord. De gesteelde bloemen, uit smalle omgekeerd-Uo*
cetvormige» stompe blaadjes bestaande, goud geel van kleur,
vormen eenen tros en ontluiken van Mei tot Auguetus» ^
haauwen genoegzaam rolrond , opgerigt, en in een kort, ^'
vormig sl^ltje uitloopende, zijn glad en onbehaard.

Deze plant, welke in Zweden^ Busland^ Ooetenrffk tn ia
de Zuidelijke deelen van £ttr(7jP0 gevonden wordt, komt, hoewei
op verre na zoo algemeen niet als de Stfienraketf ook ik oos
Vaderland in het wilde voor.

Db gorter vond dezelve aan de beeken h^Uarderwiik^wxo^
bij Nijmegen , «chull bij Dordrecht ^ terwijl vah de» «appb*
opgeeR : dat dezelve ook aan de Lek bij Wük-bü' Duurstede eo hier
en daar in de veenen onder Westbroek en AcbtHenAoven ^^^
getroffen wordt. Ook de Erysitnum alUaria^ witte Steenrakeji
de Erysimum eheiranthoidee * violierachtige Steenraket en de
Erysimum hieracifolium f aangedrukte Steenraket worden i^
ons Vaderland op verschillende plaatsen aangetroffen.

Digitized by VjOOQIC

461

De winterkeri welke in Engeland eo DuiUehland veel althaiis
io vroegere jaren gekweekt werd, laat xich gemakkelijk yerme-
mgmldigen en wel door het zaad zoodra het rijp U» don in
eene voedzame, ligte en eenigzins vochtige aarde niit te zaai-
jeo, en de planten zoo zij later te digt mogten staan, ait te
dunnen en rein te hoaden. ,

Men gebmikt deze groente des winters, over de salade en
waarom naar oodonaeüs de plant dan ook den naam van win"
ierket» verkregen heeft.

Als sehenrbaik werend en bloed zuiverend, beveelt «tiat het
zeer aan « walpolb zag er in Griekenland eene soort van melk
van bereiden en in Frankrijk worden de gekneasde in olie door-
weekte bladeren, door de landbewoners tegen ligte verwon-
diDgen gebezigd.

Van deze soort beslaat eene verschudenheid met dubbele bloemen.

Digitized by VjOOQIC

KERS (WATER).
(Sisymbriufn nasiurtium.)

De Waterkers ontleent haren geslaefatsnaam Si^mMum^ van
het Grieksohe woord SisumMon , waarmede zij eene waterplant
bedoelden, welke door de ouden zeer gebrdikig beschreven is.
Brj hen was het eene wolriekende plant en zeer geschikt tot het
▼ervaardtgen van guirlandes , waartoe zieh onze onderhavige plaat
evenwel niet in het bijzonder aanbeveelt, de soortsneam iui«/lKr^
tium moet volgens plinios afgeleid worden van de Latijnscbe
woorden nasus tortus^ gefolterde neus^ om den onaangenamen
reuk uit te drukke*, wcULo'de Nasturtium &fficinai$^ van lich
geelt

Ruppiüs zegt : dat de waterkers tot die planten behoort , welke
eene volkomene regelmatige vierkante bloem hebben, met be-
dekt zaad, in een tweedeelig zaadhuisje besloten, dat lang is
en den vorm eener peul heeft. Todrhefort beschrijft dezelve, als
een gewas, met eene kruisvormige bloem, uit welker midden
de steel voortkomt , die vervolgens in eene vrucht of peul ver-
andert , welke io het midden door een rif, waarvan de vliesjes
zich wederzijdsoh bevinden , in tweeën verdeeld wordt , en roet
meest rQodachlig zaad gevuld zijn. Rajus noemt de waterkers
Cardamine (veldkers) , omdat deze met de éérste in smaak over-
eenkomt , en waarom dan ook de Cardamine pratensis , of ge-
meene veldkers als toekruid en als salade gebruikt wordt Am-
man houdt staande, dat de Sisymlnium cardamine^ de ttare water
kers is, hetwelk door knauth tegen gesproken wordt.

Decandolle heeft dezelve onder de Crucifhres gerangschikt en lw-
NAEUS onder de Tetradynamia^ SUiquosa^ met het navolgende
geslachtkenmerk : de kelk openstaande of gesloten; openstaande
bloembladeren , met korte nageltjes ; de stempel stomp ; de zaad-
haauw lang en rolrond , met regtslandige klepjes.

Deze vaste plant heeft eenen eenvoudigen vezeligen wortel , de
stengel aan den voet nederliggende , en aldaar meestal wortel ma-
kende, daarna opgerigt, hoekig, ongehaard en glad. Gesteelde,
afwisselende, niet geoorde gladde bladeren , met eironde of bijna
hartvormige, hier en daar getande blaadjes, den ganscheii vnn-
ter door groen blijvende , de bloemen trosvormende , wit , met zes
purperkleurige vezeltjes, in Augustus en Octotfer ontluikende.

Digitized by LjOOQIC

4as

waarop wi}daitstaaiKle , ronde , eanigzias gedraaide haaawen
mei een overblijfsel van den top volgen , zijnde het zaad veelal
rond, geel en bitter.

Dit ge^asNdat door geheel Europa verspreid is ^ wordt in
ons Vaderland t volgens van des trappen , in vele slooten en bij
de kanten van grootere waters , vooral in Gelderland^ het Stieht
van Utrecht en Noord-Brabant gevonden.

De voortkweeking van deze plant vereischt weinig moeite,
meo plant slechts de wortels, die men zoo weinig mogelijk be-
schadigen moet, van dit gewas, op den kant van slooten, wa-
teringen en vijvers die zuiver water bevatten , onder water. De
worteb gevat hebbende, verspreiden zij zich weldra, en wan-
neer men dezelve in het éérste jaar niet afsnijdt , maar in het
zaad laat groeijen , vermenigvuldigd zij zich sterk genoeg , om
er vervolgens rijkelijk van voorzien te zijn. Ook kan men ten
tijde wanneer het zaad begint te rijpen , eenige planten in het wild
laten verzamelen en deze in het water uilstrooijen , zullende het
rijp gewordene zaad alsdan naar den bodem zakken en nieuwe
planten voortbrengen.

Bg gemis aan voegzaroe waters, kan men ook waterbakken
bezigen, op den bodem van dewelke men zes of acht duimen
aarde brengt, dezelve vervolgens met helder water vullende , dat
evenwel nu en dan hernieuwd dient te worden, zelfs dan
reeds wanneer het de gewone frischheid verliest. In deze bak-
ken brengt men de wortels over, die weldra welig zullen tieren,
kunnende men dit kruid , tot dat de winter invalt , alftdan naar
behoefte afsnijden.

De kweeking in het groote heeft nogthans op eene andere
wijze plaats, en waaromtrent wij de wijze der DuiUchers zul-
len opgeven, alhoewel de Engelschen en inzonderheid de be-
woners van Rickmansworlh,^ in het graafschap Uertfordshire ^
xidi ook in het bijzondere op de kweeking van dit gewas toeleg-
gen en de groenmarkten van Londen er mede voorzien, doch
waaromtrent wij op lonoon Encyclop of Plants verwijzen , ter-
vrijl er in de Annales de la Sociéte centrale dUorticuUure XVH^
eene zeer belangrijke mededeeling van HEaiCAtT de tburt , over
de kunstkweeking van dit gewas van den Heer charoon te
Fontoise voorkomt.

Het is inzonderheid in de omstreken van DreiBrunnen bij
Erfurt dat zich de Brunnenkreszgrdben of Klingeren bevin-
den, waarmede men de plaats ter kweeking aanduidt. Deze
kUngeren dan bevinjlen zich tusschen twee Umelijk hooge en

Digitized by VjOOQIC

;

464

breede aarden bedden , welke aan weerszijde met graszoden be-
dekt zijn , en op eene lage plaats en bij voorkeur op zulk eme
aangelegd worden waar water-wellen zijn. Deze daargesfeld
zijnde , wordt tusschen dezelve eene vier , zes tot acht voeten
breede gracht gegraven, en de aarde, die daar uitkomt, aan
weerskanten daarop geworpen, vervolgens wanneer aan de gracht
de vereischte diepte gegeven is , worden , de hiertoe bij tijds bij
eikanderen gezochle wortels van deze plant , aan daarin geplaatste
personen toegeworpen, welke niet anders te doen hebben dan
die ter behoorlijke orde uit te planten. Hierop worden da
bedden gelijk gemaakt om daarop allerhande groenten te ver-
bouwen , of om er aal- of kruisbeziënboomen op te planteo.
Doch wanneer zich in eenen tuin geene bronnen , beken of wel-
len bevinden, dan wordt een zes tot acht voeten lange, twee voe-
ten diepe en drie voeten breede sloot uitgegraven , en voorts xoo
veel water aangebragt, dat de grond in slijk verandert, de
plant hier ingepoot, en daarna nog zoo veel water daarin uit-
gestort, dat het wegzakken ophoudt en het er ter hoogte vao
eenen duim in staan blijft.

Hier van geven wij slechts de navolgende soorten op, hoewel
er meer dan dertig met de verscheiden)ieden bestaan.

SUymbrium syivestre^ uu., Na^turUum sytvesbret H» B. A
Inheemsch.

Sisymbrlum amphibkim^ lin., Hyhgrum aquaUcum^ uu.
Nast{frimm ampMbium^ R. B. R, Inheemsch.

Sisymbrhtm pyrenaicum^ lih., NasiitrUum pyrenaicvm^
R. B. R. 1775.

Sisymbrium pahtstre^ let»., Sisymbriitm terrettre^ svm»
Noé'lurUum palustre^ dec Inheemsch.

Sisymórhim indicum^ lin., Sisymbrium apefahtm^ nssr., If^
sturtium indicum^ dec. China.

Sisymbrium sagUtatum^ S moiie^ jacq., Nasiurtmm sagU-
fatum , R. B. 7{. Siberië 1780.

Het jonge loof van dit gewas , hetwelk gewoonlijk van Aprü
tot November eetbaar is , en bijna den reuk en smaak van de ge-
wone tuinkers heeft , moet steeds ten regten tijde , dat is ; wan-
neer de planten nog slechts i^einige duimen opgegroeid zijn , en
het gewas derhalve nog geheel onder het water is: ingeoogst
worden , naardien de stengels later verharden , hoewel deze wyxe
van inzamelen ontegenzeggelijk nog al aan eenige moeijelijkbeid;
inzonderheid bij troebelwater, verbonden is.

Digitized by VjOOQIC

466

1d Lmdm Terkoopt roeo oiet zeiden eene soort lên Poêtenakem
▼oor dit gewas , welke evenwel nadeelig op de geiondheid wer-
ken , en waarom de gebruikers uoh aldaar met de kenmerkende
eigenschappen van dit gewas hebben bekend gemaakt.

Yah dei teappkh zegt : dat men het zoo veelTaldig om Erfkrt
kweekt , dat er niet alleen voorraad genoeg is , om er de inwo-
ners het gansohe jaar door van te kannen voorzien , maar dat
daarvan zelb jaarlijks voor 15,000 thalers naar andere plaatsen
verzonden wordt.

Men gebruikt het loof als salade en om er bloedsuiverendt
Meidranken van te bereiden.

Even als de meeste gewassen, welke tot het geslacht der kruis-
dragende bloemen (crudferae) , kunnen gerangschikt worden , tot
de arUUeorlmiica behooren y zoo bezit ook de icaierkeri scheor-
boik werende eigenschappen , en waarom zij ook als zoodanig bij
VAR DE WATER voorkomt

Men beweert, dat dit kruid door het vee met graagte genut-
tigd wordt, en mattuschia zelb, dat een afkooksel daarvan
niet zonder vrucht tegen de tongziekte van het vee kan aange-
wend worden.

Digitized by VjOOQIC

K E B V E L.

(Chaerophyüum saüown.)

De Kervel onÜeeDt haren geslachUDaam ehaerophyOum^ waar-
mede DE LA MARK haar bestempeld heeft, van de Grieksche
woorden ehairo^ zich verbidden ^ en phuUon^ Aiad^ wegens
de geur der bladeren, of zoo als uller wil, omdat deze blade-
ren in wiJQ gedoopt, een middel tegen de droefgeestigheid zijn.
HoFFMAv noemt het AnfArisctUp eene benaming door fuhics
aan eene plant gegeven , welke vel overeenkomst met de eean*
dix heeft. Linnasus, scandix^ zijnde eene Grieksche benaming
welke eene moesgroente beteekent. Besslek, Cerefoüum^ om
dat ipo als wb»iiaiin zegt» het eertyds den voorrang bij de
spijzen van de Godin Cereê had, en crantz eindelijk, ehaerfh
phyïhm eerefoHum.

Boerhaavb rangschikt het onder de naakt tweezadige, kroon-
dragende planten; dbcakdolle onder de Omöeüifères en lihüaeüs
onder de Pentandria^ Digynia, met het navolgende geslaohtken-
merk: het omwindsel klein, omgebogen en gewelfd; de bloem-
bladeren hartvormig en ingebogen ; de vnioht langwerpig kegel-
vormig.

Deze eenjarige zaaiplant heeft eenen kleinen , vezeligen, witteD
wortel van eenen scherpachtigen smaak; de stengel rolrond, knoo-
pt i getakt, glad, gestreept, hol, de lengte van ongeveer eene
halve el bereikende. De bladeren driedeelig en tweewerf ver-
deeld, de blaadjes eirond, vindeelig, met stompachtige slipjes,
die vooral van onderen eenigzins behaard zijn. De bloemsoher-
men zijn meestal drie tot vijfstralig en in de okseb der bladeren
geplaatst , de bijzondere omwindseltjes bestaan uit twee tot drie
hjn-lancetvormige blaadjes, zijnde de bloemen van eene witte
klear en in Mei ontluikende. De vrucbyes of het zaad- bijna
kegelvormig, aan de eene zijde een weinig plat gedrukt « en
rijp zijnde, bruinachtig zwart van kleur. De kervei^ hoewei
het meest in de zuideUjke deelen van Europa gevonden wor-
dende en volgens tebnstra ook te Suriname in het wild voor-
komende, wordt nogthans ook in, ons Vaderland als oorspron-
kelijk gevonden , en wel volgens de gortbe , op vele akkers eo
moeshoven , volgens bkrgsiia bij Nümegen en volgens vah hall
op kteigrond aan het 7^/ en bij Utrecht % terwyl ét wUde ker-

Digitized by VjOOQIC

467

vei (fifaaerophyOam sylvestre) algemeen aan de wegen en on de
velden sroeit.

DU gewas dat eene luchtige maar nogthans wel bemeste ,' niet
te drooge, Kleijige of gemengde aarde behoeft, wordt in Maari^
April en Mei tosschen de erwten of boonen rijen uitgezaaid,
welke uifzaaijing wel alle veertien dagen herhaald mag worden ,
naardien deze plant spoedig in het zaad schiet De wkiter-ker-
vei zaait men gewoonlijk in September of October , op bedden
waarop erwten , groote of snijboonen gekweekt waren en dan nog
wd met Teldsalade of winterspinasie vermengd.

Wil men evenwel meer zeker van het gewas zijn , dan zaaije "
men van Maart tot aan Mei op eenen zonnigen beschutten stand ,
ia deo Z&mer in het Noorden en op eene beschaduwde plaats ,
M in den Herfst weder op eenen warmen stand, leverende het
in Oett^er uitgestrooldo zaad in de volgende Lente eetbare ker-
vel, doch men moet deze plant brj het gebruik niet te kort
uu)den , naardien dit Jiet uitspruiten te zeer ;v>ade tegenwerken ,
of het gewaé ten eene male vernietigen. Het zaad Wordt het best
yan lutke planten gewonnen die overwinterd hebben , en worden
ia hn^ ingezameld , kunnende alsdan twee tot drie jaren het
ontbemings vermogen behouden, hoewel het nieuwste zaad steeds
^t beste is.

Men dient wel toe te zien, dat de zoo vergiftige waier scheer-
% ook dolie kertel genaamd , (dcuta virosa) en welke in
oas Yaderiand bijna overal, doch inzonderheid aan veenplassen
easlooten, in Teenstreken gevonden wordt, en waarvan hel
loof veel naar kervel gelijkt, niet met de planten of het zaad
«» gewone kervel vermengd worde , dewijl het gebruik daarvan ,
«tt hebbende het verdoovende eigenschappen, steeds hoogst ge-
VMriijk en somtijds doodelijk is, hebbende wbppeb daarover eene
^«handeüng m het licht gegeven.

Wij achten het derhalve niet overbodig, daaromtrent eentge na-
^^ inlichting voor onkundigen mede te deelen. De eenige ken-
den dan, waardoor deze plant van de gewone *errtf/ wordt
«weracheiden, bestaat daarin , dat bij de gewone kervel de bloem-
2^eo uU de oksels der bladeren voortkomen , terwijl b^ de
»p«c kerttei de bloemsteelen tegen over dë bladeren staan ; dat
Meie de omvattende bladeren nabij den grond met rood zijn
I*™' 1 gestreept of gestippeld , en dat de zaden bij de gewone
*^8t»d en bij de doüe kervel vijfiribbig zijn.

«walve deze gewone tmnk&rvei kweekt men ook nog in
'"'«^nMSe toinen de Spaanscke kervel (Myrrhis odorata, sco^.

Digitized by VjOOQIC

468

Seandix odorata, uHm Cbaerophyllam odoratum, lavk.) eene
taste plant welke oorspronkelijk in ïtaUe , Frotoence en Spanje
gevonden wordt Deze plant welke veel overeenkomst met de
dolle kervel hwfi f heeft grootere, en meer donker groene bladeren,
dan de gewone kervel voortbrengt, eenen getakten stengel van
ongeveer drie voeten hoogte uitschiet, waaruit ronde krooo^es
roet witte bloemen voortkomen, verschilt nogthans ook hierin,
dat het zaad grooter dan dat der komijn is , langwerpig, dik
en zwartachtig. De wortel lang, spilvormig en wit, eenigiins
voos , wel eetbaar , eenige overeenkomst met de Pasienaak heb-
bende, terwijl het geheele gewas eene anijsachtige gear van
zich geeft.

Deze plant wil eenen diep omgewerkten zwaren eenigzios
beschaduwden grond. Men zaait het zaad terstond wanneer bet
rijp is uit , hoewel het ook des voorjaars geschieden kan , doch
alsdan blijft het zaad , dat buitendien traag ontkiemt , somtijds
eenige maanden in den grond , en waarom men nimmer ouder
zaad dan het jarige bezigen moet \ komen de planten te digt op ,
dan moeten z^ tot op eenen a&tand van anderhalve tot twee
voeten uitgedund worden , naardien het loof spreidt. Ook kan
men in de Lente dit gewas door het scheuren der oude planten
gemakkelijk voortkweeken.

Tot de AnihriêCUê koffm. (s&ekelzaad) behooren:

Anlhfiscus êylvesMs ^ ChaerophyUum sylvestre^ uk. Frankrijk.

Anthrisctu nemorosa^ spsbng., ChaerophyUum nemarosumy
HOFFM. van den Caucasus 1810.

Anthrucui cicutaria^ dubt., Anthriscus humiüSf bess., Chaer-
ophyUum dcutaria^ vill., ChaerophyUum daudfoUum eo
luddum , DESF. Frankrijk.

Anthriscuefumarioides^ spbbno., Seandix fiunarioides^ waldst.
en KIT. Hongarije 1810.

Anihriseus cerefoUcum^ hoffm., Seandix cerefoUum^ ur-
ChaerophyUum saüoum^ lavk. ChaerophyUum cerefoSum,
CEAMTz. CerefoUum saüvum , bbss. Inlandscb.

Tot de Seandix^ gaebth., (Naaide kervel) behooren:
Seandix pennaUftda , vbht. Uit het Oosten 180^
Seandix pecien Veneris , uh., Seandix pecten , hoffii. Chae-
rophyUum peclen Venaia , cbartz., ChaerophyUum roslra*
tum^ var, lamk. Europa.
Seandix hraehyearpa 9 QjjBB, Sicilië 1829.

Digitized by VjOOQIC

469

SemüUx AuiiraUè ^ ur., Myrrkü^ all. Wy^^ hoftii., Chae-
rapkylhan ausiraie^ ciahti., C^aerophyUum rosirafum^
var, LAVE. Zuidelijk Europa 1713.

Tot de ChaeropkyUum ^ bofhi. (Kerr^ bebooren:
Chaerophytlitm coloraium^ lot., Myrrhii eolorala^ wnne.

Dalmatia 1806.
ChaerophyUum temuium^ lin., Chaeropkyüum aureum^ lir.

Seamüx temula , iiorB.j Scandix nuians ^ mobvch., Èfyrrhit

Umula^ GAiKTii. iDlaDdsch.
ChaerophyUum rotmm^ cteb., Myrrhia roua^ snudig. Cau-

easQs 1817.
ChaerophyUum nUUefo&um^ oec, ChaerophyUum tenulfoUum^

ETST., ChaerophyUum roseum^ var. bieb., MyrrhismiUefoUa^

fiPRERG., Scandix miUefoüay willd. Gaucaaus 1817.
ChaerophyUum hirsuium^ lin., Scandix hinuta^ scop., Myrr

his hirsuta , bpreeg. Zwitaerland 1759.
ChaerophyUum aromaUcum^ jacq., Scandix Ünetoria^ scop.

Myrrhis aromaUe'a^ spbeng. DuiUcbland 1726.
ChaerophyUum, nodosum^ lame., Scandix nodoea, lib., An

tkrisem nodosa^ sprebg. ToriÜs maerocarpa^ gaeetb,

Frankrijk.

ChaerophyUum huièosum^ lin., Scandix bulbota botb. Myr-
rhis buWosa , 6PEERG. Doitsobland 1726.

Tot de Myrrhis^ scop. (Ribzaad) bebooren:

Myrrhis odoraia^ scop., Scandix odorata^ lw., ChaerophyUum
odora^m^ laiie. Frankrijk , waarvan wij reeds in net broe-
dere bebben gewaagd.

Onder de opgegevene is bet inzonderbeid tbans de ChaerO'
phyttum hulhoeum^ of raapaebüge kervel , welke de aandacht
der kweekers tot zicb trekt, die wanen, derzelver wortels door
eene meer veredelde kaltnar, als een gesobikt voedsel in plaats
der aardappelen te kunnen verbeBen.

Volgens LiviiAEüs beboort deze soort oorspronkelijk in Noor^
wegen ^ Duiischland^ Hongarije alsmede inZtr^/fer/an^tebois,
doeh HALLEB zoobt er deze plant te vergeebcb, niettegenstaande
bem de groeiplaats , z^nde een veld bij Bazel ^ door caspae bauhi*
Rcs als zoodanig was aangewezen. In Frovenee groeit zij op
de bergveldep en wordt bij Weenen en Ooeienr^k in de kreu-
pel bosscben en aan de kanten der wijngaarden vrij algemeen
aangetroffen.

Digitized by VjOOQIC

470

De stengel van dexe twe^arige plant , bereikt de hoogte van
vijftig Ned. duimen, is omgekeerd kegelvormig, van onderen
gehaard en van boven glad en rosachiig bnitn gevlakt, de on-
derste bladeren behaard, de bovenste zacht en glad, lang ge-
steeld met zes of zeven paar vinnen , die breed , en vraarvan de
blaadjes in drieën af vieren verdeeld zijn. De bloemen vrelke
in itfii(^' en /tf/(/ ontluiken zijn wil, de zaden eivormig, gestreept,
eenigzins naar anijs nnkende.

De zwarte kegelvonmige worteltjes, vrorden in Weenen^ even
als bij ons de knollen , met het jonge loof in de lente ter markt
gebragt, hoewel clüsivs van het gebruik daarvan niet hoog op-
geeft, en in de Elzas eet men de wortels na gesehild te zijn,
even als de rapen*

Uit een verslag van den heer JACQcns ontleenen wij dies aan-
gaande het navolgende.

Den 10 Jol|j 1850 had de raapachtige' kervel in den proeftuin
van de Sociéte centrale (tHortieuffure te Parffs hare volkomene
wasdom erlangd , en dus op een tijdstip veel vroeger dan die der
aardappels in den groeten bouw en hetwelk terstond een aan-
merkelijk voordeel oplevert , naardien de grond als nu nog alle-
ztns voor eene tweede vraoht geschikt is. Het is waar, de op-
brengst er van was niet zwaar, naardien de vierkante Ned. el
slechts 1,500 wigtjes aan wortels voortbragt, doch deze hadden
daarentegen ook eenea aanmerkelijk grooteren omvang dan men
zich had durven voorstellen, terwijl de meest ontwikkelde knol-
len ter zaadwinning werden ter zijde gelegd. Ik ben overtuigd
zegt de Heer jacqübs dat, wanneer men dus voortgaat, de raap-
achtige kervel eeriang een smakelijk en genoeg opbrengend
voedsel zal worden.

De kweeking er van , als ntef van de gewone afwijkende , gaan
wij stilzwijgende voorbij.

Als eene verscheidenheid der gewone kervel , ook in den han-
del verkrijgbaar , kunnen wij nog opgeven :

die met gekrulde bladeren.

De kervel vrelke eenen aangenamen , specerijachtigen smaak
htoeft en een gezond voedMl oplevert, wordt veelal in soepen ,
gebak , of ook gestoofd genuttigd en als toekruid bij de salade
gebezigd , wordende de Spaansehe kervel eveneens gebruikt ,
hoewel men ook daarvan de wortels stoven kan. Wil men deze
laatste als salade bezigen , dan bindt men de bladeren even als de

Digitized by VjOOQIC

471

Anéjfviê te zanMO en aard meo de boften aan , door welke be-
handeliog het loof wil en smakelijk wordt

De kerrel wordt om hare openende , oplossende, en de urine-
lozing bevorderende kraehten ^ ook wel als geneesmiddel gebezigd ,
hoewel het als zoodanig steeds meer in onbruik geraakt. Jac-
QOEB en BsaiNCO deelen mede, dat er ook een extract uit be-
reid wordt en tot het koninkUjk gerste water dient EediluI
zegt y dat het rundvee dit kruid met graagte nuttigt, doch dat het
door de paarden niet opgenomen wordt, terwijl het de schapen
en geiten weder tot voeder verstrekt

Volgens VAH dir tiappeh zoude de kervel ook nog het vermo-
gen bezitten om de mieren af te weren.

Het is inzonderheid in Noord-Holland en in de omstreken van
Uireükt^ dat men zich op den kervelbouw ter zaadwinnfaig toelegt,
hoewel ook veel zaad uit Erfltrt in ons Vaderland wordt ingevoerd.

Nog dient met betrekking der dölie kervel aangemerkt te wor-
den dat , naardien de leeuwrikken in het voorjuar op het loof en
in het najaar op het loof en zaad beide van deze plant azen,
men de magen bij het gebruik van dit wfldbraad zorgvuldig dient
weg te nemen, ten einde vergiftiging te voorkomen. Zie hiet'
onOTtoiveTÓtr UiUpanningen van hei öuiienieven. ZimniuiAiiif ,
deelt in zijne die Erde und ikre Bewofmer , een voorval dies
aangaande mede, waartoe het nuttigen van kwartels aanleiding
gat In 1778 dan stierven te Sijmegen eenigen van een gezel-
sdiap onder de dutdelijkste teekenen van vergiftiging , die des mid-
dags kwartels gegeten hadden. De overgeblevene spijzen naauw.
keurig onderzocht zijude , ontdekte men dat sommige der kwar-
tels doüe kervel gegeten hadden , en waardoor deze vergiftiging
veroorzaakt was , waarom dan ook kort daarop door Dr. dbmai
over het gevaarlijke van de dctUa eene verhandeling b In het
licht gegeven.

GiLDius spreekt ook van diergelijke gevallen , na het gebruik
van kwartels , maar steK dit dan op rekening van de NiettoorM
(Helleboru^.

Hoe gevaarlijk editer ten allen t^de eene mistasting deswege
is, en waaraan de onkundige bloot staat, kunnen nog de voor-
vallen bevestigen , welke in de Nederlandsche Jaerboeken hèc
tiende deel voorkomen, als wanneer in 1714 drie soldaten van
ütrechi komende, aan hel gebruik van den wortel van de dolle
kervel^ die zij voor kahnus'wortel hielden, stierven, even als te
Zetüenhoven in 17d0, twee van de vier kinderen van rasm
ouDBKAiL, mede aan de gevolgen daarvan overleden.

Digitized by VjOOQIC

KETMIA (EETBARE).

(Hibiscus escidentus.)

De eetbare Ketmia^ ook eetbare Uibiscus of Oombo genaamd,
ontleent haren geslachtsnaam fUbiscus , yan het Grieksche woord
ibiskos^ waarmede de Grieken de AUhaea bedoelden, terwijl
keimia , van het Arabische woord khethmy komt , dat deze plant
aanduidt.

Volgens de beschrijving van toürneport is de ketnda een gewas,
roet eenbladige, kloksgewijze bloemen, welke open staan en
van die der Maluwe niet te onderkennen zijn. Ruppius rangschikt
deze plant, onder de gewassen , dieeene regelmatige, eenbladige
bloem voortbrengen en waarvan het zaad in een vijfvoudig Ter-
deeld huisje besl^en is. BoERHAAys zegt : dat de ketmia^ bla-
deren als de Mamwe of Alcea heeft , bloemen als die der Ma»
iuwe^ eene veelvakkige vrucht, waarvan de punt bij het rijpen
splijt en waarin vele zaadkorrels vervat zijn. Volgens de be-
schrijving van LEMMERT, is het een gewas, dat eene menigte
steelen voortbrengt, die rond, ruw, ruig zijn en de hoogte van
een voet bereiken, de bladeren aan die der Alcea gelijk, drie
maal diep gekorven , ruw, inzonderheid van onderen , hangende
aan ruwe lange steelen en van eenen zeer slijmigen smaak. De
bladeren afgevallen zijnde volgen de vruchten » die in vele valges
dun zwartachtig zaad bevatten, de wortel is vezelig en zuiver
wit van kleur. Hbrmarn houdt de Keimia voor een bijzonder
soort van de Indische -J/c^ terwijl tournefort wederom juist van
het tegenovergestelde gevoelen is, en de Alcea alsmede de Al-
théa van MORisoN voor eene soort van Keimia houdt; merkende
coMiacuif wel teregtaan, AaX^tAUhea^ Maha^ Alcea ^ KetnUa^
en Almiüon zeer verward behandeld zijn.

Decandolli rangschikt het onderhavige gewas onder de Jf<a/-
vaeéet^ en uwaeus plaats het onder de Monaddphia^ Polyan»
dria met het navolgende geslachtkenmerk : de kelk dubbel, de
buitenste veelbladerig; vijfstempels; het zaaddoosje vijf bokkig,
veehadig.

De Keimia (eetbare) dan, hÜkcus esculenfuSy un. is e«iie
eeiyarige zaaiplant, welke in 1692 uit de Wesl-Indiën en niet
uit de Oosl'Jndiën^ zoo als velen verkeerd wapen, werd over-
gebragt Derzelver stengels , die een weinig getakt zijn , bereiken

Digitized by VjOOQIC

473

de hoogte van ODgeveer zes palmeo; de bladereo zijn gesteeld,
hartTonnig, Tijf lobbig, stomp getand; bloeijende ait de okselen
der bladeren; de buitenste kelk is tienbladerig en afvallende,
de binnenste is met langwerpige scheuren; de bloemen groot en
zafyer wit, met een ylakje aan de nagels der bloembladeren,
eo in Jut(^ ontluikende.

Het zaad van deze plant zaait men in feèruerO' in potten,
welke in eenen warmen bak geplaatst moeten worden , en welke
potten men in Maari in eenen nieuwen warmen bak overbrengt ,
waarna de planten in Mei met de kluit op eene zeer warme
standplaats in het Zuiden , in den vollen grond worden over-
gebragt, en dan met de noodige zorg en onder een sterk be-
gieten verder worden behandeld. Is in Mei het weder evenwel
ongunstig , dan is het beter de overbrenging eene maand te ver-
tragen. Hoewel in America en in het Zuiden van Pranlaiik^
hel zaad zeer wel tot rijpheid komt, geloven wij nogthaos niet,
dal dit in ons Vaderland het geval zal zijn.

Van dit geWas gebruikt men zoowel de jonge uitspniitsels als
de groene vmchteo , welke gekookt en raaow genuttigd worden ,
terwijl men in />*a»iT(;Ar onderscheidene jnalen voorgesteld heeft,
de kofiij door haar te doen vervangen. Van de zaden der MdiêCUê
AMmoschus wordt het eau tPAmbrette bereid.

Verder kan men over deze plant nazien BaiuiAivR , die van de
CeÜonêche ketmia's van oldenlaicd en hahtoo g-'wag maakt;
WALTHER Designatio plant; en over de Hibiseus in het algemeen ,
BoL regiêt. 991 , BoL mag. 465. Vbbtuiat, Jardin de la Mal-
maison; jagqoist eo bbrugq» Manuel général des plantes.
enz. eoz.

Digitized by VjOOQIC

KNOFLOOK.

(Allium sativum.)

Over de afleiding van het geslachtswoord alüum^ Knoflook wk
wel alleen Look genoemd zallen wij niet spreken , aangezien dit
reeds vroeger behandeld is.

TooBNEPORT zegt, dat 'het Look in bloem van de Omithogahim
in blad van de Uijey en in wortel van de Prei verschilt. Vol-
gens RAias zijn de kenteekeoen van dit gewas , dat de boUeo
oit veel kernen bestaan , eenen zeer sterken zwaren reuk hebbeo ,
en de wortel eenen bijzonder regten stengel uitschiet. Dbcandollb
plaatst het knoflook onder de Uliacées en linmaeüs rangschikt
het onder de Hexandria , Monogynia ^ met het navolgende ge-
slachtkenmerk : de bloem staat aan het einde der stengen, en
de bloeiwijze is schermvormig ; de bloemschede is tweekleppig
en veelbloemig ; de bloemkrans zesdeelig ; de stempel enkelvou-
dig ; het zaaddoosje is driekantig , na het openbersten der klep-
jes eene draadvormige spil achterlatende. Deze plant heeft eene
rondachtige bol, die uit verscheidene langwerpige, puntige,
vleesachtige bolletjes bestaat , welke met een duo licht paars-
achtig vlies bedekt , en te zamen met een wil vlies omkleed zijo
en alzoo de bol uitmaken , waaruit benedenwaarts vezelwortels
ontspruiten en van boven smalle platte langwerpige bladeren voort-
brengen , lusschen welke eene ronde stengel , ter hoogte van een
en een halve, tot twee voeten opschiet, die met lange, even
als de andere gevormde bladeren , bezet is. Aan het einde der
stengel komt eene ronde tros , met vele zesbladige bloemen voort,
die eerst in een vUesachtig hoofd besloten zijn , welke malpigbics
en na hem boerqaaye de mannelijke bloem noemt, die bersten-
de j bloemen te voorschijn brengt , waarop rondachtige vruchten
volgen , welke rondachtig zaad in drie celletjes bevatten.

Dit gewas, dat 'oorspronkelijk volgens UKXAEufe en cüparüs in
Sicilie doch ook in het zuiden van Frankrijk te huis behoort,
is thans door geheel Europa verspreid, doch wordt niet zooab
sommige andere looksoorten in ons Vaderland in Jiet fCÜ»^
aangetroffen.

Deze overblijvende bolplant groeit in alle soorten van gronden ,
doch bij voorkeur in die, welke voedzaam, ligt en zandig «J" »
terwijl dezelve tevens eene zonnige standplaats behoeft. Is de
grond mager, zoo dat er eene bemesting moet plaats hebbent

Digitized by VjOOQIC

478

dan 'becige men daartoe die uil het plaDtenrijk of bij gebreke
daaryan Dooit andere dan zeer oude doorlegene koedong.

De jooge bolletjes of klysters worden zoo spoedig zij rijp zijn
io Augustus of September of het laatst van Maart ^ op eene
diepte ?ao twee vinger breed in den grond gezet en wel op
eeaea onderfingen afstand van eene hand breed. In het begin vao
hnU slaat men eene knoop in de bladeren , om daardoor hel
sap meer naar de bollen afteleiden , terwijl , wanneer het loof
verdort, de bollen worden opgenomen, eeoige dagen in de zon
gelegd en gedroogd , en alsdan aan bosjes bijeen gebonden en
op eene luchtige vorslvrije plaats bewaard dienen ie worden.

Dit gewas brengt zelden zaad voort, wtnt gewoonlijk ver-
andert de Stamper (p stillum) in bolletjes^ welke men even als
de kkjaters ter voortplanting bezigen kan, maar die eerst hel
tweede jaar schoone hoofden voortbrengen. Mogt men evenwel
in bet bezit vao het za^d zijn , dan zoude , hoewel die wijze van
voortkweeken langwijlig is, omdat het zaad het éérste jaar
slechte bolletjes , ter voorlk weeking geschikt oplevert , dezelve
Do^lhaBS zeer aan te raden zijn , naardien bet zonder twijfel een
▼eel krachtiger gewas zoude voortbrengen.

Sedert eeoige jaren verbouwd men in de omstreken van Ver"
^ (Frankrijk) eeoe verscheidenheid , welke zich door de kleur
d^r zaadhuid , (tunica exlerna) en vroegere rijpheid onderechei-
den eo aldaar AU rosé of Aü haOf^ genaamd wordt.

LoKiCEBvs verkeerde in den waan , dat wanneer men zes jaren
Mbtereenvolgeos bet zaad van het kaoflook zaaide, dit vergiftig
»oude worden.

I)e knoftook ontleent , soo als wij ook reeds bij het behandelen
^ Ajuin tn (^dr/(?//^ opgegeven hebben , haren eigendommelijken
^uk en smaak , als mede hare scherpe en prikkelende hoeda-
nigheid, aan eene scherpe volatile, zwavel bevattende olie, ter-
wijl er tusscben deze volatile olie en die van het mostaardzaad,
volgens VAR DAALEN, ecnc opmerkelijke overeenkomst bestaat ,
daar de eerste een sulfuretum eenef basis KAUyl == C* H^) is,
van welke de laalste een solfo cyanurelum is.

Webtbeim heeft dan ook werkelijk den overgang van mostaard-
olie, door middel van potassium waargenomen. Cadet vond in
^ knoflook eene suikerachtige zelfstandigheid , slijm en stijf-
wl. De bolwortel van deze plant , welke vleezig , vast , saprijk
^ en eeoen eenigzins zoelen smaak heeft, wordt, hoewel op
zich zelve een gezond voedsel , (wann er het namelijk in kleine
Wveelheden in het gezonde ligchaam wordt aangewend) , te meer

Digitized by VjOOQIC

476

daar het den eetlust en de verteerende krachten der maag yer*
meerderd, wegens de sterke en onaangename geur in ons Va'
deriand evenwel weinig gebruikt , doch alsdan bij sausen en ge-
braad gebezigd , terwijl men het ook ter bereiding der Saudse de
Bologne aanwendt. In groole hoeveelheid evenwel gebezigd , ver-
wekt het misselijkheid , maagpijn, kramp in de ingewanden,
angst enz. De Egyptenaren hadden voor deze plant eenen gods-
dienstigen eerbied , ten minste volgens het ze^o van plinius eo
waarom inver alis hen bespot met te zeggen : dat het wel een
heilig volk moest zijn » welkers goden in de tuinen groeiden. Bij
de Grieken , integendeel , was het een 'ieder verboden , in den
tempel der Goden te gaan , wanneer hij knoflook genuttigd had»
hï Frankryk ^ Duüschland^ Spanje^ Italië en Hongarije maakt
men er veel werk van terwijl het inzonderheid de Joden in ons
Vaderland zijn , die hiervan het meest gebruik maken. Ook in
de geneeskunde bezigt men hetzelve , want volgens van de wata
wordt deze wortel met melk gekookt, als een lavement toege-
dient, en dikwijls met veel vrucht tegen de wormen^ vooral
tegen de aarsmaden gebruikt en bezit daarenboven zeer goede
pisdr(füende eigenschappen.

Buitendien heeft dewees het kaauwen der versche bollen (voor
kinderen van zes tot zeven jaren driemaal daags het derde ge-
deelte van eenen bol) tegen den , na den kinkhoest terog big-
vehden langdurigen hoest aanbevolen.

Eindelijk nog deelt van der trappen mede: dat men van het
uitgeperste sap van het knoflook ter zamenheohting van gebroken
glas en porselein gebruik kan maken.

Verder zie men hierover wedbuci DisêerU de Altio 1790 4*.

Digitized by VjOOQIC

KOMKOMMER.

(Cucumü sathms.)

De Komkommer tot welk geslacht ook de Augurken behoo-
ren, welke daarvan eene Boori aitmaken, ontleent zijnen ge-
slachtsnaam cucuniU^ gelijk wij reeds vroeger medegedeeld
hebben, volgens jacqoes en hsringq van het Cellische woord
cuee^ dat iets hols aanduidt, naardien de uitgeholde vruchtra
tot het bergen van het een of ander gebezigd kunnen worden.
VAaKO noemt dit planten geslacht - Curvimer en wil het van
Curvuê^ krom^ afgeleid hebbeo omdat de ranken in eene kromme
rigting over den grond voortkruipen.

Chabraeüs brengt dit gewa% tot de klimmende appeldragende,
eo AAJUS tot de appeldragende met klawiereo voorziene planten
tenig. Decandolle heeft den komkommer onder de CucurbitO'
céee gerangschikt en lirnabus onder de Monoecia^ Monadel-
phia^ met het navolgende geslachtkenmerk: de kelk der man-
Delijke bloem is vijftaodig, en de bloemkrans vijfdeelig, met
drie meeldraadjes; bij de vrouwelijke bloem bestaan drie dikke
stempels, die tweedeelig zijn.

Deze eenjarige zaaiplant, is oorspronkelijk uit Azië en Afrika
berkomstig in 1597 uit de Oosi-Indiën ingevoerd , en thans bijna
door geheel Europa verspreidt.

Teehstba zegt, dat de komkommer (timon) op Java welig
groeit, naardien de inlanders dezelve als een smakelijk voed-
sel zorgvuldig aankweekeo, terwijl zoo wel de komkommers
als augurken ook in Suriname wel tieren en aldaar in eene rijke
verscheidenheid gevonden worden, hebbende hij er gezien,
welke niet of weinig grooter, dan eene paardeboon waren, en
naar de groene koffij geleken.

Hij heeft volkomene, enkelbladige , gele, klokvormige in vij*
veo verdeelde bloemen, welke bij eene gewone behandeling in
Junif oï Jutij ontluiken. De vrucht is langwerpig rond, regt
of gebogen, groen, wit of geel van kleur en met vele wratten
bezet y het vleesch sappig en vast, van binnen in vier zaadvak-
ken verdeeld 9 welke eene groote menigte zaad in zich bevatten.
Het zaad is aan dat der meloenen gelijk, doch kleiner, eirond,
aan beide einden gepunt geelachtig wit , met een vliesachtig vel •
overtrokken , waarin eene kleine zoete olieachtige pit vervat is.

Digitized by VjOOQIC

478

De stengels die klimmeii of langs den grond Toortkraipen , i
zijn dik, ruig, met klavieren voorzien en lange groene draden
voortbrengende. De bladeren zijn kantig , hoekig, breed inge-
sneden, afwisselend uit de stengels voortkomende. De wortel
vezelachlig, regt opstaande en wiL

l^^ Komkommei s behoeven eenen diepen « welbearbeiden los-
sen, vetten, vochtigen grond en zonnige -standplaats en wor-
den op twee wijzen , dat is in den toUen grond of in bakken
voortgekweekt.

Wil men dezelve voor den vollen grond kweeken , dan make
men in een bed ter breedte van vijf tot zes voelen, de lengte
meer naar verkiezing, kleine ronde kuiltjes, die vier voeten
van eikanderen verwijderd zijn. Rond om deze koil^es , (welke
gemakkelijk door eenen aardappel-plantboor , kunnen word»
daargesteld) legge men vijf tot zes zaden in regelmatige afstanden
van eikanderen deze zaden met eene laag aarde ter dikte van
eene duim dekkende. De kuiltjes welke open blijven dienen om
daardoor de planten steeds van het noodige vocht te voorzien ,
* terwijl wij er de proef van hebben genomen deze met verdunden |
secreetmest te vullen, dat allezins aan de verwachting beant-
woord heeft, door een buitengewoon milddragend gewas voort !
te brengen. Anderen maken kuilen van achttien duimen diepte,
en vullen deze met broeijenden mest , waarover alsdan eene laag
bakaarde van zes duimen dikte wordt gebragt, in welke aarde
de zaden worden uitgezaaid dat mede zeer goed voldoet en het
gewas vervroegd. Ook kan men in het midden over de lengte
van het bed eene grep maken en daar in het zaad,' doch niet
te digt uitstrooijen, om later de overtollige planten weg te nemen
en te verpoten dat zeer wel' geschieden kan» mits het met de
kluit verrigt wordt en men de verpote plantjes tot den aanslag, |
tegen de zonnestralen beveiligt De .planten kunnen ook tegen |
eene schutting in het zuiden worden opgeleid , dat zware vnich- i
ten opleveren zal. Wil men het gewas in den vollen grond ver- I
vroegen, dan make men in delengte van het bed, naar den opge* j
gevenen afstand, de kuilen zoo groot, dat men dezelve mei ven-
ster glas dekken kan, in Welke kuilen men alsdan hel zaad uil^ i
strooit en met aarde dekt, om later de overtoUige planfeii weg
te nemen en de ter plaatse blijvende, al naar zij groeijen aan
Ie aarden, waardoor het gewas buiten dien aanmerkelijk in '
kracht winnen zal. Hoe eenvoudig en onkoslbaar deze vrijze
*van kweeken ook zijn moge, durven wij dezelve evenwel ten |
sterkste aanbevelen voor diegenen, welke van bakken, gtaxen*

Digitized by VjOOQIC

479

klokken enz. terstoken zijn. Wil meo dh gewas sterk verme-
oigraldigen, dan handele men op de naTolgende wijze: Zoodra
eeoe rank gesehoten is , en eenige bloemknoppen heeft gemaakt,
baigt men het tweede of derde lid derzelve^ achter den bloesem,
naar den grondt legt hetzelve daarin, en knijpt het topje der
rank af. Weldra maakt het ingelegde lid wortels, en op gelijke
wijze met andere ranken te werk gaande , zoo verkrijgt men
steeds nieuwe planten, die van de hoofdplant kunnen worden
a^escbeiden. Elke wortel lieeft dus slechts eenige weinige vruch-
ten te voeden , waardoor men deze vrucht zeer vroeg en aan-
houdend verkrijgt

Het uitzaaijen voor den voUen grand rigt zich ten eenemale
naar de gesteldheid van het weder en kan in ons Vaderland
zelden voor Mei plaats hebben , naardien dit gewas geene nacht-
vorsten verduren kan.

Wil men nogthans de komkommers vroeg hebben, dan wordt
bet zaad in Maart in een matig warm bakje uitgezaaid* om
de planten in het begin van April in koude bakken over te
brengen, terwijl men alsdan in eenen broeibak van gewone
grootte drie of vier planten zet. Het glas blijft op de bakken tot
hall Mei of later, al naar de gesteldheid van het weder, doch
wordt daarna geheel weggenomen. De later komende worden in
het laatst van April ot in het begin van Mei in den vollen grond
verplant en dan eerst met glazen klokken gedekt, welke planten
alsdan bij zonneschijn weder gelucht moeten worden , tenzij men
de klokken geheel kan weg nemen.

In Gardenefê Ghronkle van 1847 komt een artikel voor over
het voortkweeken der komkommers door stek en wel op deze
wijze : Men neemt een stek van drie of vier oogen , snijdt het
op eene bladknoop geheel vlak af en steekt hetzelve in een klein,
doch wijd geopend fleselye, dat als dan in eene koude kas ge-
plaatst moet worden. Op deze wijze is de stek binnen korte
dagen geworteld, welke alsdan in eenen grooten pot geplaatst
OAoeC worden, en eenige dagen tegen de zonnestralen beschut,
soHende ieder aldos gekweekte plapt, zeven of acht vruchten
opleveren. Zie verder over het stekken enz. Art de faire dee
^aiUures van iiiuiuim.

Ab eene tuinbouwkundige aardigheid ontleenen wij uit de
Sehalkamer van 1843, het middel om overvloedige komkom*
mers , kalebassen enz. en van buitengewone grootte te kweeken.
Men doe namelijk in een vat water (liefst regenwater) , 2 lood
witten vitriool , 9 pond fijngemalen beenderen , 4 handvol ge-

Digitized by VjOOQIC

480

droogde en ^ogestooten schapenmest Dit meogsel blgR-Tier
en t)¥intig uren staan en wordt gedurende dezen tijd sterk om-
geroerd. Bij drooge weersgesteldheid , na zons-ondergang moeten
de bedden met dit water, na telkens wel omgeroerd te ziJQ,
uit een gieter met wijde gaten begoten worden.

Ten einde dit gewas te vervroegen, leggen sommigen in /anttfrjf
een naar 'i Zuiden hellend onderbed van versche paardeomest aan,
waar over eene laag losse mulle goede vette eenigzins zaodige
aarde , ter dikte van vier tot vijf duimen gebragt wordt, over
welk aldus , to^emaakt broeibed , men vervolgens eenei lossen
bak met ramen plaatst. Na verloop van zes dagen (want we-
gens de sterke uitdamping in den beginne, moeten warme bak-
ken nooit eerder, dan met zes of acht dagen bezaaid worden),
make men kleine greppen , welke op en nederwaarts loopen en
waar in het zaad alsdan uitgestrooit wordt , dat men vervolgens
met aarde dekt. Zoo spoedig de zaden opkomen en dat met
weinige dajgen plaals heeft, moet men vooral niet verzuimen den
bak dagelijks naar de gesteldheid van het weder en de broei-
kracht daar in te luchten, naardien van dat lucht geven en
dekken, maar al to zeer het wel slagen van het gewas afhangt
Eischt de warmte van den bak, dat er lucht gegeven moet worden,
en is het weder daarvoor ongeschikt, dan plaatse men rietmat-
ten voor de opening , om daardoor de te sterke invloed der bui-
tenlucht te temperen en nogthans zooveel warmte te laten ont-
snappen als noodig is , om de planten niet te spillig (waarvoor
zij zeer vatbaar zijn), te doen opschieten. Inzonderheid dient
men naauwkeurig den bak te luchten, en te beschaduwen wan-
neer de zon sterk schijnt , al is ook de buitenlucht guur en koudi
want de zonnehitte zich met de warmte van den bak vereem-
gende en deze daarin besloten blijvende, zal, wanneer ernatoar
lijk eene voegzame broeijing in den bak plaatsheeft, iomindec
dan een half uur de planten verschroeijen en voor altijd bede^
ven. Schieten trots alle voorzorg de plantjes wat te hoog op«
dan doet men het best deze naar die mate steeds aan te aarden,
zullende op deze wijze er nieuwe wortels ontspruiten en bet ge-
was krachtvoller worden. ■ ^

Zoo spoedig de jonge planten ter vefpoting geschikt zijn, of
dan wanneer zij het derde ruige blad verkrijgen, brengt me»
dezelve in gewone broeibak'ken over, over welker ****'™|j^
wij nog kortelijk dit zullen mededeelen , ontleent uit het a^
boek der VaderL landh. van wijlen mijnen vader. De bakken
moeten van den morgen tot deo avond de vrije zon hebben, voor

Digitized by VjOOQIC

481

koade wmdeo beschut wtten^ aan geen toeloop van regen of
Vater bloot staan, en nabij gelegen zijn om er een gedurig opzigt
over te kunnen houden. De buitenbak wordt van goed greenen
hout , met pen en gat in eikanderen gezet , zoo dat dezelve van
achteren hooger dan van voren is en dus tegen het zuiden neigt.
Depaardenmest, waarmede deze bakken in het voorjaar vroeger
of later gevuld worden , moet versch zijn , geheel los en uit el-
kander gestrooid en geschud , elke laag wel digt getreden, en
in hoeveelheid genomen worden naar het vroegere of latere des voor-
jaars, en de meerdere of mindere hilte, die de geteeld wordende
gewassen verlangen. Eenen kleineren bak legt men dan op den mest,
dekt dezen met glazen ramen , welke hierop volkomen sluiten ,
en volt de ruimte tusschen die der' buitensten en binnensten bak
met mest of kif aan , beginnende de mest alsdan binnen korten
ti)d te broeijen en te bezinken. De aarde , die men dan op den
mest brengt, moet los, zeer vruchtbaar, en van onkruid zuiver
zijn , terwijl zij onderscheiden zwaar en geil moet wezen , naar
de gewassen, die men er wil voortkweeken. Deze aarde dient
mttk io voorraad te vergaderen en uit bladaarde , sloot- of gracht-
modder, mest enz. zamen te stellen , vele malen om te zetten en
dos lang aan de lucht bloot te stellen; te ziften en naar eisch
van de planten , die men opneemt , meer of minder hoog in den
bak te doen, b. v. voor wortels en. radijs zestien Ned. duimen,
voor komkommers , augurken , salade , twaalf Ned. duimen ,
voor meloenen acht Ned. duimen enz., terwijl de afstand van de
glazen tot de aarde , ook onderscheiden naar de onderscheidene
gewassen moet zijn.

Wij hebben daarom deze eenvoudige mededeeling gekozen en
om dat dezelve voldoende is, om er zich naar te rigten en om
dat wij bij iedere wijze van heffing bij de verschillende gewassen
ook over het inrigten der daartoe benoodigde toestellen in hel
breede gewagen. Zij evenwel die deswege omslagtig wenschen
ingelicht te worden , verwijzen wij naar het allezins aanbevelens-
waardige werkje van delairb Fratique des serres^ construction ^
direcüon etchauffage des serres ^ des bdchtSy des coffres etc.^
waarvan de tekst door 40 houtsneèplaten wordt verduidelijkt, of
naar heumahh , Ari de constrvire et de gouverner les serres » in
4to, met 21 platen.

Naardien om wel te broeijen, men de thermometer moet
raadplegen zullen wij ten overvloede ook nog de schalen deswege
opgeven , «d welke van de meest gebruikt wordende , deze zijn :

Digitized by VjOOQIC

482

100 gradige.

/50 graden
45 „

boven

onder 0/(

REAUMDR.

40 ^aden

onder 0^

FAHmENHUT.

122 grade
113 „

Ö5 «

boven

onder

50
41
32
23
14
5

oi 13

( 22

Uit deze tabel blijkt derhalve , dat naar de schaal van i
HEIT 32 graden bij hem het vriespunt is, rèadmor, heeft hei
vriespunt of de temperatuur van ontdooijend ijs en sneeavr als
nul graden aangenomen , en telt zoo opwaarts tot het punt van
kokend water » d. L tot het punt; hetwelk het kwik in de buis
bereikt, wanneer deze in kokend water geplaatst wordt, o. L
80"", terwijl op 30^ beneden 0° zelfs het kwik bevriest. — In
ons vaderland heeft men hoogst zelden eene koude ^ die meer
dan 20° réaumdb of 13" fahremheit bedraagt Het ntt^^unt van
FAHRE>HEiT is niet het vriespunt, maar staat veel lager, op e«n
punt van koude, welke door scheikundige middelen terug ge-
bragt wordt. Van dit nu/punt af tot het kookpunt toe, heeft
FAHREKHEiT dc gaosche schaal afgedeeld in 212 gradcui. Nttl-
graden bij fahrenheit zijn 14** 13' 20^' bij réacmur en nMsra*
den bij réaomor zijn 32° bij FAHRERHErTy ook zijn 9 graden
van FAHRENHsrr gelijk aan 4 graden bij réaomur. In Frankryk
gebruikt men thans vrij algemeen den honderdgradigen thermo-
meter, welke verdeeling in honderd graden van het vriespont
tot het kookpunt aan linnaeüs moet worden toegeschreven, al-
thans wanneer men den Heer rsqüien van Avignon gelooven
mag» die^ in de Compies rendtis T., XVIÜ ^ No. 23 mededeelt,
dat de Heer D^HOMfiRES-FiRius eenen eigenhapdigen brief van
URNAEus bezit, waarin onder anderen het volgende voorkomt:

Digitized by VjOOQIG

48S

nEgo primas fui qai parare oonalitai thermometra nottra ubi
„puoctmn ooogelationis O et gradus ooqueolis aqoaelOO; et hoe
npro h/bcmaculis borti; si his adsuetus esses» eertus sum
nqood arriderent/*

Ook de Zweedsohe geleerde cblsios stelt het vriespunt nul
eo het kookpoDt 100^, wordende deze thernM>ineter door som-
migen ook naar den Ingenieur cbbvalibr, gezigtkundigen van
den gewezen koning van Frankrijk lödewuk fiups^ genoemd.

D« zelfregiêtrerende metaaÜhertnoTneter van bamiison als-
mede de vergelijking van den tuchUhermometa* met de thermo'
neten van ver^chUiende vloeistoffen gaan wy, als minder tot
oos bestek behooreöde stilzwijgende voorbij.

Benen bak dan aldus daargesleid hebbende» brengt men de
jonge planten in deze over, waarna men dezelve bevochtigt en
Moige dagen tegen de zon beschaduwd, welke beschaduwing
ook later b^ sterken zonneschijn moet plaats hebben , eveneens
als het Ittoht geven en bel dekken bij nacht en koud weder ,
daar bij gebreke er van, het gewas zal kwijnen en weinig vrucht
▼oortbreDgeo.

Wordt de aarde in de bakken droog, dan bevochtige men
haar zonder de planten juist nat te maken , terwijl wanneer
deze beginoeo te ranken en op te schieten, men dezelve door
gaffeltjee naar beneden buigt en eene voegzame rigting geeft.
De' aldus gekweekte planten bloeijen gewoonlijk in het begin of
het midden van Maart ^ hoewel de eerste blbemen gewoonlijk
geeoe vrucht voortbreogen , die echter daarom niet weggenomen
moeten worden , zoo als door sommigen gedaan wordt » naardien
deze mannelijke bloemen tot de bevruchtiging der vrouwelijke
Boodzakelijk zijn , en deze laatste daardoor milder doen dragen.
Ook het snoeijen der ranken , zooals veelal geschiedt , achten
wij verkeerd, en oordeelen het beter niet meer planten in den
bak te plaatsen dan dezelve zich spreidende bevatten kan. Mogt
de bak ontijdig te veel warmte verliezen, dan vernieuwe men
deze door de bekisting met nieuwen broeijenden mest of run te
▼oorzien. Wil men de vracht later, dan behoeft men slechts
eeoeo bak te bezigen , waarvan de warmte natuurlijk meer ge-
temperd is, vereiscfaende voor het overige dezelfde behandeling.
Ter vervroeging kunnen ook aiandjes ter wijdte van zestien
Ned. duimen en eene palm diep, gebezigd worden. Deze met
de vroeger opgegevene of bakaarde gevuld hebbende, legge
men daarin zes of acht' zaden , welke mandjes vervolgens in
eenen warmen bak naast elkander worden geplaatst, en de tu»-

Digitized by VjOOQIC

484

schenraimten met aarde aaogevuld. Zrjo de plantjes io het
derde of vierde blad ^ dan brengt men de mandjes in eenen
nieawen bak over , in iederen bak slechts éène in het midden
plaatsende en wel zóó, dat de oppervlakte daarvan met de aarde
van den bak gelijk is. Op deze wijze hebben de planten van het
overbrengen niet te lijden en kunnen zonder hindernis van den
eenen bak in den anderen geplaatst worden , wanneer het gewas
vernieuwde warmte behoefde.

Ook kan men het zaad in DeeenU^ in bloempotten zaaijen,
welke polten alsdan in eenen warmen bak of in de runkas ge-
plaatst worden. In Januarff wordt daarvoor alsdan een goede
warme bak van verschen paardenmest aangdegd en als de mest
goed broeit met twee palmen aarde gedekt , waarin de planten
met de kluit uit de potten geschud , vier onder een raam wor-
den geplaatst Zoo dikwijls het weder zulks veroorloofd , wordt
de bak gelucht en bij vriezend weder goed gedekt, tusschen
de planten wordt porcelein , latuw , radijs , enz. gezaaid.

Riedel , deelt in de Revue hortieole een artikel mede alt de
Garden, ckron. van 1847 overgenomen, betreffende de ziekte van
deze plant te dien zelfden jare in Engeland en welke hier op
nederkwam , dat het eerste verschijnsel deswege in eene a&chei-
ding der sappen bestond , welke sappen zich op de oppervlakte
der vrucht plaatsten , zich als daar verdikten en kleine gom-
achtige kogeltjes vormden. Daarna ontwaarde men op de vracht ,
op den stam en op de bladeren, bleeke vlekken die meer en meer
tot het celleweefsel doordrongen , terwijl een weinig later de ge-
heele vrucht niets dan eene ziekelijke, onbruikbare klomp op-
leverde.

Hoewél ook die komkommers , welke met de meeste zorg ge-
kweekt waren, daardoor werden aangetast, zoo hebben deze
zich nogthans hersteld , niet te min de wankleurige vlakken reeds
aanwezig waren ^ naardien er eene soort van korst over de wonde
wies, doch welke aan de vrucht een aileronbehagelijkst voor-
komen gaf.

Heeft die ziekte haar hoogste standpunt bereikt, dan ontwik-
kelt zich de schimmel, welke nog des te schielijker de ontbin-
ding der sappen en van het celleweefsel bevordert.

Na gedane waarnemingen is het gebleken , dat de jonge planten
en nog onvolwassene vruchten , met de Ciadiosporium herba-
rttfft, doch de volwassene met de Botrytis capüaia^ fries, be-
dekt werden , welke laatste zich spoedig van de geheele plant
meesier maakte.

Digitized by VjOOQIC

485

Wy hadden wel gewensoht hierTan de oorzaak vermeld te nn-
den en de wering deswege, daar het boyeostaande na weinig
meer dan eene mededeeling is, doch welke wij daarom hebben
overgenomen , opdat men bij eene ontaarding deze met de opge-
gevene kanne vergelijken.

Wij hebben ons alle moeite getroost, om de oorzaak op te
diepen waaraan het toegeschreven moet worden , dat de kom-
kommers vele malen bitter zijn. Proefondervindelijk is het ons
gebleken 9 dat noch het zaad, noch de mest, noch de grond
daarvan de jaiste oorzaak is , en waarom wij het voor waar-
schijnlijk houden , dat men bij ongunstig weder , de te langzame
ontwikkeling der vrucht , zoo niet geheel , evenwel mede voor
eene ware oorzaak deswege houden mag.

Ten einde van deze plant het zaad te winn^ , late men eenige
der meest voldragene vruchten , Volkomen rijp worden , zoodat
de liditgele kleur in oranjerood is overgegaan, waarna men de
laden door wasschen van het slijmachtige gedeelte ontdoet en
dezelve dan in de schaduw laat droegen , kunnende het saad
van tien tot twaalf jaren het ontkiemingsvermogen behouden ,
terwijl men ter voortk week ing zoo de nood het niet vereischt
geen jarig zaad moet bezigen.

DioscoRiDBS en thbophrastüs , verdeelen dit plantengeslacht in
twee soorten , als: de eucumis syivestris^ en de eueumis vui"
garis. FoRSEAOHL maakt van verscheidene soorten gewag , die
bij Kafro gekweekt werden , waarvan sommigen de lengte had-
dtti van eene el , andere van eene palm.

De navolgende soorten en verscheidenheden , zijn in, den
handel verkrijgbaar.

I.
GEWONE KOMKOMMER.

{Cucumis sativus,)

De lange witte ^ deze is een der beste, de vrucht langwer-
pig, op de beide einden a%erond.

De vroege witte ^ van dezelfde gedaante, wordt in de bakken
gekweekt.

De groote witte van Bonneuit ^ van dezelfde gedaante, maar
veel zwaarder.

De vroege HoUandsche , van dezelfde gedaante , eerst wit ,
vervolgens licht geel , wordt in den bak gekweekt

De lange gete^ deze neemt veelal eene koepelvormige ge-
daante aan.

Digitized by VjOOQIC

486

Comoomhre gigantesque etHoUande. Deie bereikt de lengte
van derde halve voet^ de dikte van een arm en heeft eeoe

• groenachtige gele kleur. Dr* p. trbsung heeft daarvan in
1850 eenige vruchten bij het genootschap , ter bevordering
van Ooft en Tvinbouwy te Groningen ten toon gesteld.

Van Uamilton. De vruchten bereiken de lengte van zee pal*
men en meer. Zij hebben in Engeland verscheidene prrjsen
verworven.

Victoria. Donkergroen, met witte stekels; groeit bijxcMHler
welig en geeft vele vruchten , welke de lengte van acht pal-
men kunnen bereiken.

Wood^e Bridge.

Cheltenham surprise. Deze bereikt de lengte van vijftien tct
twintig duimen.

8ion house. Een mild dragend gewas.

Duncans Victoria t van twintig tot vier en twinüg duimen lang.

JUttPs Jewess^ eztra.

Non plus uOra. Eene groene komkommer , vi^elke eene aan-
zienlijke lengte bereikt.
„ „ „ , zeer fijne witte.

lYeis von Erfurt. Eene licht groene reuzenkomkommer.

Patrix^ bereikende de lengte van acht en twintig duimen.

De zwarte^ in vorm aan den gewonen ■komkommci' gelijk,
doch met eene donker bruine schil , welke somtijds licht geel
gestreept is.

Schottische.

BrasUiaansche. Een zware komkommer en mild dragend.

De Londensche^ (zeer vroege).

Immertragende ^ voor de bakken.

Miles fine frame.

Manchester prize.

Man of Kent.

fmproved Manchester.

Snow's HorticulturaL

Wiedons fine frame.

Queen Victory.

Race horse.

Superb white spint.

Snow's new. withe spine.

Lattefs Victory of England.

Cutthits black spine.

Cuthberth's Colney üatch.

Victory óf Bath. Eene zeer fraaije vrucht.

Digitizedby Google

487

Hamm Emperar.

HamüUnCs Uero of Kom/leid ^ de nieuwste.

Nieitwe caroürUsche.

Race horsey groot en smakelijk.

Ringleader, Stewards^ extra.

Bleekgele West-Indische.

Htmgaarscke.

Gladiaior.

KlhUngs weisse reizen.

Clark wbUe spine.

Carter's ehampion.

WaUes rear korst. ^

Walkers traveiler.

Lichtgroene Twrksche.

Donker groene Fransche.

Bleek groene Egypüsehe. .

Van Athene.

Van de LeeatU^ euise de Dames.

Smimasche,

MaU&nder.

MangoletscAe.

TROSKOMROMtfER.
(Mignon de Russie.)

Deze is de vroegste van allen , de trachten die klein en bijna
rond zijn, komen in trossen van drie tot vier voort.

ni.

ARADA.

Deze Vmobt bereikt natfüwelijks de lengte van twee duimen ,
» zeer smakelijk ei| draagt bij eene voegzame kweeking zeer mild.

IV.
DE SLANGKOMKOMMER.

{Cucumis flexuosus.) '

Deze komkommer, welke in 1997 uit de Oost-Indiën is over-
gebragi, bereikt de lengte van twee tot vier voeten , heeft den

^ Digitizedby VjOOQIC

488

▼orm Tan eeoe slang eo is bleek groen van klear, de vracht ïs
zeer goed , om e?en als de Augurken , ingelegd te worden.
Ook wordt nog met den naam van koTtikommer bestempeld , de

SPRINGROMKOMMER.
(Momordica elaleriumJ)

Eene eenjarige zaaiplant uit het zuiden van Europa herkomstig.

Wanneer de vruchten geelachtig en rijp beginnen te worden,
laten zij den steel van zelfs ^ of bij de minste aanraking, los,
alsdan vliegt het daarin voorhanden zijnde sap , met de zaadkor-
rels uit de daardoor veroorzi^kte opening, met zulk eeoe veer-
kracht, dat men somtijds de geheele lading in het gezigt be-
komt Zij groeit in den vollen grond vrij wel , bemint de voch-
tigheid en zaait zich zelve.

De komkommers hebben een saprijk, waterachtig, zoet of
rinsch en verfrisschend vleesch , hetwelk , ofschoon aangenaam
van smaak, nogtans moeijelijk te verteeren is, en in ruime mate
gebruikt, buikloop en somtijds kolijkp^nen veroorzaakt.

Het bevat slechts weinig voedingstof, en bekomt daarenboven
zelden goed aan hen , die eene zwakke maag hebben. Men eet
ze gewoonlijk met peper, om daardoor de werking der spijs-
verterings-organen op te wekken , en alzoo de nadeelige gevolgen
van het gebruik der vruchten op de ingewanden voor te komen.

De bestanddeelen van den groenen komkommer zijn naar
JOHR de volgende:

De geschilde vrucht

Suiker en extractiestof.

Chlorophylium ( bladgroen)

Riekende stof ....

F^ngusachtige vliezen (cel<
lulose?) met phosph. cal
cis

Oplosbare eiwitstof. « .

Piantenslijm met vrij pbos
phorzuur, een ammooi<
akzout , chloorpotassium,
appelzure, phospborzure
en zwavelzure potasch,
phospborzure kalk en
U^er

Water.

100,00

De versehe schiL

Vaste stof (geliikerwijze
zamengesteld als de ge-
schilde vrucht , maar in i • «
? grootere verhouding de ^
üngusachtige stof bevat-
tende)

Water .^ 85

100

Digitized by VjOOQIC

489

b den raaawen staat, wordt de komkommer aleehta langsaam
60 met moeite verteerd, en gemeenlijk met prikkelende toespij-
zen (peper, azijn, ^lie en zont) als salade gebroikt Gestoofd
STenwel , yormen zij eene ligt verteerbare en gezonde spijs. De
joQf^e vrachten der Augurken worden in azijn of pekel met spe-
cerijen ingelegd en als toespijs gebruikt

In Egypie^ zegt HAssiLQDiBTt eet m^ep de komkommers als
beollngen , dat is : stopt men dezelve vol met vleesch en kraide-
rijen , waarna zij gekookt worden voorgediend en een goed voed-
sel opleveren.

AfSrv^SM

Digitized by VjOOQIC

K o M IJ N.

(Cwmitmm cyminum.)

De Komijn ontleent zijnen geslachtsnaam cwninutn Tan het
Arabische woürd Quamoun,

Decanoollb rangschikt dit gewas onder ^e Ombtllifhref en
liunaeüs onder de Pentandria^ DigyrUa^ nnet het navolgeode
geslachtkenmerk : de vrucht ovaal en gestreept, de kroonyes
vierstralig met vierdeelige omwindsels.

DioscoRmES maakt van vele soorten gewag, en in de Fïora
Francina redioiva^ vindt men er wel zestien opgegeven, doch
TABERMAEMONT daarentegen zegt; dat er eigenlijk maar ééne soort is.

Deze eene soort dan , de cuminum cyminum of de gewone
komijn groeit volgens lobel overvloedig in de AziaUfiCke Xhné^^^
in Afrika en wel inzonderheid in Egypte van waar het in 1594
is overgebragt.

Dit éénjarig zaaiplantje heeft eenen takkigen stengel , ter hoogte
van ongeveer twintig of yijf en twintig Ned. duimen. De blade-
ren hebben veel overeenkomst met die der venkel^ doch zijn
klein en paarsgewijze aan den bladsteel gehecht. De bloemen,
welke van Junif tot JuUj ontluiken , zijn schermvormig , wit of
purperkleurig en komen aan het einde der stelen voort, waarna
langwerpige twee aan twee bijeengevoegde, gestreepte, aan
beide einden spitse , geel of groenachtige zaden volgen. De wor-
tel is wit , dun en lang en verrot wanneer het zaad rijp is.

Men heeft vroeger willen beweren, dat de komijn in ons Va*
derland niet zoude groeijen en dus niet gekweekt werd , doch
dit is eene dwaling , want hoewel wij gaarne erkennen , dat er
weinig werk van deze plant in onze moeshoven wordt gemaakt,
naardien de zaden bij ons slechts schaars rijpen en het voor het
gebruik overvloedig en beter dan het bij ons te lande gekweekte ,
wordt aangevoerd , zoo zal men toch in den bouw daarvan wél
slagen wanneer men het navolgende behartigt.

Men zaait het zaad in de lente in eenen warmen bak uit , waarna
men de jonge planten in Mei , of dan , wanneer er geene nacht
vorsten meer te duchten zijn , in eene vette losse aarde en eene
warme beschutte standplaats overbrengt en wel zoo , dat er eenen
onderlingen afstand van eenen voet plaats hebbe , terwijl men yoor

Digitized by VjOOQIC

491

het oTerige de pUnten eleohts rein behoeft te hoaden , die alsdan
bi) gunstige somert rijp xaad lullen Toortbrengen.

Ook kan men het zaad in potten met ligte Toedzame taioaarde
gevold uitzaaijen , Welke potten men daarna in eenen gematigden
broeibak plaats^ de planten vervolgens langzamerhand aan* de
bnitenluofat gewennende , om deze later met de klait in den vol-
laa grond over te brengen.

Hel nitiaaijen in deh vollen grond in de maanden Jun^' ea
Mff kan ookr plaats hebben, dooh de planten zullen alsdan
schaars bloeijen en nog minder zaad opleveren ^ terwijl ausixios
zegt; dat, de regen na den zaaitgd voor dit gewas zeer schade-
^jk is. TnioPHaASTüs wil , dat men bij het uitzaaijen moest vloe-
kao en zweeren , opdat het zaad beter mogt opkomen , doch
PLOOUs; dat men bidden moest, ter bevordering van den groei

Het is inzonderheid op het eiland Maltha « dat men dit gewas
in het groote kweekt en wel onder den naam van cumino aigro
▼an waar het heinde en verre wordt uitgevoerd , even ato zulks
ook in ItaRe plaats heeft.

Ia ons Vaderland en wel inzonderheid in de Provincie Fries-
land^ bezigt men het komijnzaad by de kaasbereiding , vas
waar deze kazen dan ook den naam van komijoe kaas verkre-
gen hebben. De Duitschers mengen hel zaad lusschen het deeg ,
waarvan zij brood bakken, even ak men b^ ons met het anijs-
zaad doet. Vroeger werd de komyn ook in de geneeskunde ge-
bezigd, naardien het zaad p^nstillende eigenschappen in zich
bevatte, van waar eene zekere pleister nog den naam ontleent
bacft, terwijl wij in het Uandbuch der prakL arzneimUteUehre
van soBERRiiKui de bestanddeelen der olie volgens blbt vinden
opgeteekend. Bij doookabus lezen w^ nog, dat het zaad tot
poeder gestampt in plaats van zout bij vleesch en visch ter we-
ring vao het bederf gebezigd kan worden.

Het zijn inzonderheid de duiven , welke zeer op deze xadea
azen eo zich daarvan trachten meester te maken.

Digitized by VjOOQIC

K 0 0 L.

(Brassiea oleraeea.)

De Kooi ontleent haren geslachtsnaam brassica^ van hel Ceittsehe
woord bresic^ hetwelk in die taal kool beteekent, terwijl ook
de Fransche benaming cfiou^ van hel Geitische woord cawl of
chaulx afgeleid is, dat eeoe mo^groente te kennen geeft

Decamdolle rangschikt dit gewas onder de Crucifères en lin-
NAEDs onder de TetradynanUa ^ Siliquosa^ met het naTolgende
geslaohtkenmerk : De jielk is regtstaodig en toegebogen; het
afscheidsel is uitpuilende; de vruchlbodem heeft vier kliertjes;
dezaadhaauw is rolrond, zamengedrukt of vierkantig; de zaden
zijn rond.

Sommigen willen , dat de tamme of moeskool van eene zekere
wilde kool herkomstig zoude zijn, welke op de kalkrotsen bij
Douveren en 'aan de zeekusten van Engeland ^oeit; doch waar-
schijnlijker is het , dat deze vrucht uit de Zuidelijke deelen oaar
de NoordeUjke ^an Europa is overgebragt, temeer, daar men,
om zuiver bloemkoolzaad te hebben , dit volgens euttt uit ItdUé
ontbieden moet, hetwelk ook uoBisoir en uDNTiKe bevestigen,
hoewel er ook gevonden worden, die beweren,' dat die bloera-
kooien de beste zijn , die van zaad uit Cyprus of Engeland aan-
gevoerd , ten tweede male bij ons gekweekt worden.

Dit tweejarige en driejarige gewas, hetwelk in sommige ver-
scheidenheden bijna eene vaste plant is , oorspronkelijk uit Grie*
kenland herkomstig, heeft zich later door geheel Europa ver*
spreid, wordende in ons Vaderland volgens de ooeter» hibsb,

ZUNEK, MULOER, VAN DEN ENDE en VAN HALL, dc VeUlkOOl (BraS-

sioa campestris), volgens reinwaedt de Bergkool (Brassica alpina),
volgens de gorter en van hall de Ruwbladlge kool (Brassiea
asperifolia) en volgens de gorter en ziinen de Raketkool (Bras-
sica erucastrum), in het wild aangetroffen.

LiNNAEUs maakt van tien of elf verscheidenheden der Bras'
sicaoleracea gewag; muxting kende er twaalf en bij tournbport
komen er meer dan twintig voor. Rdttt zegt, dat badhinüs der-
tig soorten vermeldt; doch dan dient men onder het oog Ie hou-
den, dat er twaalf soorten van Wilde of Veldkool onder begre-
pen zijn 9 gevende uiller er eindelijk twee en twintig soorten
op, waarvan de meesten later tot de verscheidenheden zijn terug

Digitized by VjOOQIC

49S

gebngL De Grieken ondencheiden de kool in drie soorten ,
gekrulde^ effene en wilde kooi, wordende de gekrulde bij hen
Seiinoides genoemd.

Tbkbstra zegt; dat de kool in Suriname zeer klein brrjft, hol-
Uaderig en boogstammig is , zoo dat men aldaar niet zelden een
geheele kool op zijn bord neemt; ook de sawot/è en roodekool
bli}ven er klein en ongesloten, wordende de kool aldaar niet
door zaad , maar door afgebrokene uitspruitsels van oude stron*
ken Toortgekweekt De bloemkool wil in Suriname wel groei«
jen» naar brei^, als eene groote merkwaardigheid, nimmer
bloemen yoort, o&choon dezelve op Jaoa^ op nagenoeg dezelfde
breedte, te huis behoort, groeijende aldaar menigvuldig en edel-
floortig; aldaar gekweekt wordende, dient men haar onder een
barfoecot van banannenbladeren te plaatsen.

Naardien dit plantengeslacht thans tot vijf oorspronkelijke
soorten en eene menigte verscheidenheden en onderverschd»
denheden wordt teruggebragt, welke zoo wel in vorm , groei ,
ab in gebruik rerschiHen , zullen wij , om elke verwarring te
voorkomen, iedere soort in het bijzonder omschrijven, de kwee-
king en het gebruik daarvan opgeven^ en de verscheidenheden,
die in den handel zijn , daar neven voegen.

GEWONE WITTE SLUITROOL.

Deze geeft eene ^oote, ronde, somtijds platachtige, grove
kool , waarvan de hoofdribben der bladeren dik en grof zijn ,
terwijl men de kortstammige voor de beste houden mag. Zij
verlangt eenen krachtigen, welgemesten, zoo veel mogelijk nieu-
wen grond, en tiert bij uitstek welig in uitgegravene slootaarde ,
welke des winters vooraf doorgevrozen is. Gnis raadt voor
dit gewas de aanwending der oplosbare ijzencouten aan. Dit
zout wordt door de worleleinden allezins opgenomen en zoude
even gunstig op de chromule der planten, als op de haemato-
sine des bloeds werken. Hoe warmer de temperatuur, en hoe
vleeziger de bladeren, des te eerder is de goede uitwerking
merkbaar. Overigens behoort het ijzervitriool tot die stoffen,
welke volgens cbevalier op de eene plant gunstig, zoo als roode
peen , kool , en op andere ongunstig werken , tevens raadt gbis
het tegen de bleekzucht der planten aan« Compt. Rend,^ XXI,
p. 1386 en XXIII, p. d3, en verkreeg hij voor de witte kool

Digitized by VjOOQIC

404

d<K>r vitriool e«ne overmaat van ongeveer 40 tea hondenL De
vermenigvuldiging kan in ieder jaargetöde door zaad plaats
hebben, doch wanneer het in den voÜen zomer gesohiedi^ lieftt
op eene eenigzins sehaduwacbtige standplaats» Het is inmider-
heid des voorjaars , dat de jonge plantjes veel van de aaréoUe
hebben te verduren , welke dezelve niet zelden geheel veraieieD ,
en waarom, ten einde dit voor te komen, men het best doet
het zaad op eene mestvaalt uit te zaaijen, waarop alvoreds
eene aardlaag van goede tuinaarde , ter dikte van eenige dui-
men gebragt is , of het zaad in een , te midden van een gras-
perk gelegen bed, uit te strooien; is evenwel beide niet ge-
schiedt , dan besirooije men , bijaldien dit insect zich roogt ver-
toonen, het jeugdige gewas des morgens vroeg, wanneer de
bladeren nog bedaauwd zyn, met haardasoh. Zijn de planteo
ter verpoting geschikt > dat is, wanneer zij de hoogte van eene
palm ongeveer bereikt of van vijf tot zes bladeren hebben , dan
kieze men eeoen donkeren regenachtigen dag tot het verzetten ait,
die planten wegwerpende, waarin zich geen hart bevindt,
en welke bij geVolg nimmer kool zullen opleveren. Men doet
als dan het best , de planten in kuilen, die wanneer de grond
zwaar en nieuw is» drie voeten onderling verwijderd moeteo
zijn, te polen, waardoor het aanaarden later vergemakkelykt
wordt, wel zorg dragende, dat de wortels regtstandig naar be-
neden worden geplaatst, ook kan men dezelve in eene schuin-
sche en wel naar het Noorden hellende rigting poten, als wan-
neer zij door de zon regt zullen worden getrokken , en daardoor
eveneens korter op stam worden. Is het evenwel steeds zon-
nig en droog weder , ten tijde dat de verplanting dient plaats te
hebben , dan hale men of de wortels der planten voor het zet-
ten door goot modder , of omgeeft men dezelve na gepoot te zgn
door eendenmoof ^ hetwelk beide de vochtigheid onderhouden tal
en de planten doen aanslaan , wanneer men althans by aanhou-
dende droogte de bevochtiging niet verzuimt, en de planten in
den beginne tegen de felle zonnestralen gedekt worden. Het
zijn inzonderheid de rupsen , en slakken , welke als om strijd
zich van dit gewas trachten meester te maken, en welke raen
derhalve zoo veel mogelijk moet trachten te verwijderen.

Gewoonlijk zaait men de zonurkool in Maari^ om in Hei ver-
plant te worden , terwijl die voor den winter in Mei wordt ge-
zaaid en met half Juny verpoot wordt* De vroeger gezaaide voor
het wintergebruik te bestemmen, zoude kwalijk «an het oog-
■lerk voldoen, naardien de kool alsdan zal berstes. Dit ber-

Digitized by VjOOQIC

405

ateo kaa ercnwel ook bij de laai oHgozMide plaats hebban ^
inzoiidtrbekl waimeer het weder fochtig en de groad xeer voed-
xaam is. Ten einde dit dan te voorkomen trede hiea de Tol-
wasseoe en goed geslotene kooien zacbtkens een weinig neer ,
hetwelk den groei xai staiten en hel bersten tegengaan. Die
voor weeuwO'es oi loo genaamde tuinier iijderê bestemd zijn,
plaatst men op eenen ondeHiogen afstand van een halve voet, en
verpoot dezelve alle veertien dagen <slecfats over en weder) tot
aan het begin van Naoembêr^ als wanneer men deze dan voor
goed, op eenen -onderlingen afotaod van een een tweede tot twee
voet plant. Langs dien weg wordt nalauriijk de groei tierk te-
gen gegaan , hoewel de planten des al niet te min zoo krachtig
wonten , dat zij gemakkalijk de winterkoude kunnen door staan*

Het spreekt van zelve dat men daartoe de laatst gezaaide plan*
tm veor het winlergebruik bezigen robet, naardien de vroegere
anders des voorjaarB in het zaad zullen schieten. Dë gewone
weeuwtjeskool zaait men in het laatst van Augustus of in het be-
gin van September op een zuideWk en beschut rabat uit, al
waar men de planten overwinteren laat, om deze vroeg in het
vooijaar ter bestemder plaatse en volgens den-opgegevenen afetand
te verpoten , en voor welke behandeling , de grofste verscheiden-
heden het gesf^ikste zijn.

Ook kan men de kool vervroegen, door het zaad In Maart ^
in eenen matigen warmen broeibak uit tezaaijen , deze zooveel het
weder zulks maar iramer toelaat lucht gevende , om de planten
ats dan^ te verpoten, wanneer er geene strenge vorst meer te
dochten is.

De kool zelve, moet vó&r den winter afgesneden en op eeoe
drooge plaats voor de vorst bewaard worden» terwijl wanneer
men dezelve ophangt en steeds van de rottende bladeren zuivert,
Eij lang kan doren , wil men dezelve buitens hoi^ bewaren , dan
moet men ze op hoopen , van drie tot vier samenbrengen, met
aarde dekken en daarover eene stroolaag brengen , iets hetwtdk
in vele opeigen beter dan de berging blnoen's huis voldoet.

Ten einde zaad van dit gewas te winnen, neemt men vóór
het invallen der vorst , bij droog weder eenige der beste koelen
op. Deze plaaUt men op eene luchtige vorstvrije plaats, ter helft
der stronken digt bij eikanderen in zand of aarde, of piant mOB
dezelve in eenen daarvoor geschikten kouden bak, welke natuuriiik
«egen den invloed dt'r vorst beschermd moet worden. De rot«>
lende bladeren der koel neemt men naar gelang zij zich voordoen
weg^ tm daardoor de stronk zoo veel mogd^k gaaf te heoden,

Digitized by VjOOQIC

helwelk ter ZAadwinDing Toldoende is , ite hebbende de onder-
▼indiDg het genoegzaam bewezen , dat het zaad uit de zijstengele
ontsproten , e?en goed als dat der hartstengels is , willende som-
migeo zelfs beweren, dat de planten uit het eerêU gekweekt,^
minder aan het doorschieten zouden onderhevig zijn*

Wanneer de winterkoude geweken is, plant men de daarroor
geschikt bevondene kooien of struiken op een Truchtbaar bed , in
bovengenoemden afstand van twee voet ait. Deze aldus behandekie
kooien zullen weldra vele stengels uitschieten, die bloetjende
overvloedig zaad zullen opleveren , wanneer men althans hier bij
de noodige voorzorgen m acht neemt , en welke daarin bestaan ;
dat men de hoog opschietende stengels door staken tegen het
knakken beveiligt, de overtollige en zwakste stengels wegneemt,
waardoor de andere des te krachtvoller worden , en de bovenste
toppen der bloeijende , of reeds zaaddragende stengels afbreekt ,
om daardoor de ontwikkeling van het andere zaad te bevorde-
ren, en te meer omdat men algemeen aanneemt, dat het zaad
hetwelk van de einden der bloemtrossen gewonnen is , later geene
goede kooien voortbrengt. Mogten de kooien , en hetwelk ook
niet zelden het geval is , door bare vastheid het uitsohieten der
zaadsteogels tegenhouden, dan make men van boven over de
kool een ondiepe kniissnede, om zoo doende de ontwikkding
daarvan te hulp te komen.

Is het bij bet zaad winnen eene volstrekte behoefte om zui-
vere , dat is geheel onverbasterde en de meest ontwikkelde , daar
voor te verkiezen , niet minder hebbe men toetezien , dat de ver-
schillende soorten of verscheidenheden^ zoo verre van eikande-
ren verwijderd zijn , dat er geene overbrenging van het stuihneel
(pollen) kan plaats hebben , welke overgang van ttitte shtükoo^
op groene of hoerenkool zoo als wij bij ondervinding hebben ,
een gewas voortbrengt , dat tot niets dan beestenvoeder dienstig
is, ook MORiBOif maakt van diergelijke verbasteringen gewag,
verhalende , dat het zaad van kruikooi uit liaiie aangevoerd ,
niet dan gemeene gladde kool opleverde , dat een warmoezier
te Bramford uit Engeütch bloemkool zaad planten zonder kooien
verkreeg, eveneens als dit het geval werd met het zaad der
Sawye kool uit Italië ontboden, doch deze verbastering wil men
op rekening van den landaard , en niet op die der vermenging
van het stuifmeel gesteld hebben. In een Journal Hortkuiture
Beige wordt het kruisen (ter Coeur de hoeiif^ Pin d'York en de
kegelvormige van Pommtren aanbevolen , terwijl wij over dit
onderwerp de werken van baster , verhandeling over de voort-

Digitized by VjOOQIC

497

teling tan dieren en planten^ oaeitner, verhandeling des'
wege^ opgenomeq in het 2A8te deel der Natuur k, verhand, van
de HolL Maalsch. van wetenschapp. in Haarlem^ scbelvbr criHk
der tehre vam Geechtecht pflanzen , benschel van der sexuaü'
teit der pflamen en uilkens Handboek voor den Ned. Tuinb.
ter leung aanbeveleDi: Tegen het rijpen van het zaad , dat door het
bmin worden der peulen genoegzaam wordt ^ aangeduid , snijdt
men de zaadstengels af, welke ter narijping worden opgehangen ,
en vervolgens van hetzelve ontdaan. De koolzaden moeten, om
aan het oogmerk te voldoen rijp zijn, en alsdan e^ne meer of
mindere donkere braine klear hebben , glanzend en olieachtig zijn ,
kunnende alsdan het ontkiemingsvermogen zeven of acht jaren
behouden.

Naardien het zaadwinnen van btoemkoot evenwel geene ge-
makkelijke taak is, zuUen wij hier deswege de handelwijze laten
▼olgen , medegedeeld in de Oazette de Frauendorff. In het mid-
den der maand September zaaije men het zaad van dit koolge-
was, in eene daartoe geschikte aarde, en wel zoo, dat de plan-
ten onderling een duim van elkander verwijderd zijn, hetwelk
Later door uitwieding gemakkelijk bewerkstelligd worden kan,
en eene volstrekte behoefte is , zullende de jonge plantjes zich naar .
behooren kunnen uitbreiden en die kracht erlangen , welke hen
voor he( verplanten geschikt maakt , dat vier of vijf weken na
het zaaijen dient plaats te hebben. Men plaatse alsdan deze
koolplantjes, in eenen met vruchtbare aarde gevulden bak , welke
men tot aan de maand Februari/ tegen de vorst beschermt , als
wanneer men dezelve weder ter ruimte van een* halven voet
in eenen warmen broeibak verplant en de bloemzetting afwacht.
Heeft dit plaats gehad , dan kieze men de digtste en witste bloe*
men ter zaad winning uit, tegen welke planten men de aarde tot
aan de onderste bladeren ophoogt. Bij warm weder en zonneschijn
moet men de planten des morgens en des avonds begieten , opdat
bet haar niet aan vocht ontbreke, terwijl de bloemen des mor-
gens inzonderheid dienen bevochtigd te worden. Deze begieting
welke met putwater dient plaats te hebben , stake men ook zelfs
dan niet, wanneer het gewas door regen mogt besproeid zijn,
omdat door het begieten met putwater de kiemen der woeker-
planten, gewoonlijk witte uitaiag genoemd, worden vernietigd ^
welke anders de koolplanten ondermijnen en de inoogsting van
goed zaad ten eenenmale zouden veredelen, terwijl graeht-
of sloot-ytBitf daarentegen den groei dier parasyten [schijnt te
bevorderen. Mogten echter in weerwil der genomene voorzor-

Digitized by VjOOQIC

498

gen, de koolgewassen door deze woekerplanCen worden aan»
getast, dan boude men met gieten vol, daartoe het koudste
water bezigende, en wel tot zoo lang die .uitslag verdwenen is.
Deze handelwijze, welke door eeoige jaren van ondervinding
gestaafd wordt, verzekert ten allen tijde eenen goeden zaadoogst,
ook dan nog, wanneer, eene aanhoudende droogte, het zaadwin-
oen ondoenlijk zoude maken. Wij bebbeb ons bij de opgave
van dit artikel eenige verandering veroorloofd, daarin bestaande,
dat er in het oorspronkelijke geen sprake van eenen broeibak,
maar wel van een warm rabat is , waarop de planten verpoot
, moeten worden ; doch naardien in ons Vaderland de luchtsge-
steldheid in Feöruarff zelden zoodanig is , dat er eene verplaii-
ting in den voiien grond kan plaats hebben , en de overgang al
mogt ook de grond zulks toelaten , voor het jonge gewas ved te
plotseling zoude zijn. hebben wij vermeend het verplanteo in
warme bakken te moeten aanraden , zoude het opgegevene voor
de bewoners van de meer NoordeUfke gewesten eenige waarde
hebben.

Van deze soort bestaan de navolgende verscheidenheden en
onderterecheidenheden ook in den handel verkrijgbaar.

A. WITIK STDITKOOL VAK TOHK.

Eene kleine langwerpige zeer geachte kool.
Cabbage^ zeer ^n en zeer vroeg.

Vroege dwerg , kort op stam , en de kool minder langwerpig.
Groote van Yorky niet vroeg, doch zwaar.
Zeer vroege wiUe van York,

6. süncBaBaöoDSKOoL.

Eene zeer goede langwerpige kool met afhangende bladeren «
hebbende den vorm van een suikerbrood, niet zoo vast als
de voorgaande, dooh minder aan het bersten onderhevig.

Oroote Pommersche kooL Deze bereikt in goede gronden , eenen
verbazenden omvang en kan een gewigt van 16—20 pond. ver-
krijgen, zeer dienstig om ingemaakt te worden en van den
heer beadvais herkomstig.

Winnigstddter (groote). Komt in vele opzigten met de voor-
gaande overeen , doch is kleiner en vaster , en heefl dit voor-
uit , dat zij zoo wel in de Unte als in den herfst kool zet , dat
met de andere suikerbroodskooXtn , het geval niet is. Ten op-

Digitized by VjOOQIC

499

zigte ook van den smaak wordt dexe ▼erscheidenheid zeer door
▼ujfOMi en MAssoN geroemd. Het zaad werd uit Engeland
naar Frankrijk overgebragt.

C. ROKDBOOPDIGK WrTTE EOOL.

{Chaux coeur de boeuf.)

Eene zeer goede smakelijke kool, welke bij goeden grond een
müd gewas voortbrengt.

De Kleine vroege.

De Middelmatige^ niet zoo vroeg.

De Grooie^ welke ronder van vorm is.

Van Angreville. Onder deze benaming, heeft de Heer nÉLuaei
van eene door hem gekweekt wordende verscheidenheid der
kabuis kool verslag gedaan , in het Tuinbouwkundig Genoot-
tokap te Auvergnef 'm 1647. Hij beweert, dat deze kool
vmi alle bestaande aanmerkelijk verschilt. 'Hoewel de kooi
in dikte en vorm met die der Coeur de boeuf overeenkomt,
vereehilt het blad daarvan nogthans aanmerkelijk, en komt
ia aHe deelen met de gewone winter kabuiskool overeen.
Het zaad met dat der ïorker kool gelijktydig uitgezaaid wor-
dende, kunnen de planten de winterkoude zeer wel verdoren,
en cetten ztj in het voorjaar kool , welke in smaak met de beste
herfstkool wedijveren kan. Bij dit alles heeft deze versohei-
öenheid nog dit voorak , dat zij , zoo wel des tomers als in
den herfst^ kool voortbrengt, zoo dat, wanneer men het zaad
aoktereeDvolgene van September tot Junff uitzaait, men van
Mei tot Novemèer nitmontende kool hebben kan.

Voor den winter moet men dezelve «veowel niet kweeken ,
naardien het gewas , eens 'kool gezet hebbende , de koude niet
wed^rstaat

Omalagtiger vindt men deswege in de Bulletin de la Société
étHorüeuiture de (Uermonl.

D. PLATHOOFDIGE WITTE OF EABÜISKOOL.

Deze is veel grooter, veel ronder en meer algemeen bekend en
verbonwd, dan de vorige verscheidenheden en naardien men
dezelve veel in Brunswijk kweekt wordt zij ook wel Bruns-
wükêche kool genoemd.

Van 8i. Denie van Par(/s^ Ckou blane de Bonneuil t van eenen
grooten, platachtigen vorm, bleek groen van kleur, kort op stam.

Digitized by VjOOQIC

600

Van EUm^ vroeg groot, no eens plat, dan wederom meer rond,
blad rond, een weinig afhangende, niet zeer laag op stam.

Groote kool van Elsas^ grooie laU van Vlm^ Centenavs
kool 9 van een verbazen den omvang, de bladeren een weioig
bieeker van kleur dan de voorgaande en kort van stam.

Nieuwe kool a têle paradis. Deze wordt veel in de omstreken
van Constanz gekweekt en is de beste en draagbaarste van
alle bekende soorten. De gedaante der kool is aan de voor-
gaande gelijk, van buiten roodachtig, van binnen wit, en niet
sterk geribd. In goeden grond, kan zij dertig pond xwaar
worden. Bij van hoüTte , te Gend, wordt hij opgegeven on-
der den naam cAou d eöles ranges.

Shakespeare. Deze is volgens butchei ^ kweeker te Slraford-
sur-Aron^ de beste der vroege dwergkoolen, waarvoor hij
instaat , dat dezelve het éérste jaar niet doorschiet

De BaUersea. Eene Engelsche verscheidenheid , met afhangende,
licht groene bladeren en eene platte vaste kool , in de gedaaote
van eenen omgekeerden kegel.

Qroote late Duüsehe^ niet hoog maar zwaar van stam, het blad
donker groen, de ribben dik en waterachtig, malsch en goed
van smaak.

Grooie Duüsche met violelkleurige ribben ^ nog later dan de
voorgaande, doch waarvan zij slechts door de kleur der rib-
ben versdiilt.

HoUandsehe kabtiiskool kort op stam van middelmatige grootte,
vrij vroeg en zeer goed van smaak.

Joannet, Deze komt de voorgaande vrij nabij, is ronder en
vroeger en welke uitmuntende onder verscheidenheid , zeer ia
de ^westelijke provinciën van Frankrük gezocht is.

Grooie HoUandsehe kabuiskool^ cabus cauve. Deze houdt hei
midden, tusschen de 8L Denis en de CenlenaarskooL

Baccalaner donker groen van blad, aan de randen een weinig
omgekruld, spoedig kool zettende en zeer in de omstrefcee
van Bordeaux en het zuidwesten van Frankrijk geacht

De Vaugirard^ Pommé dhioer. Eene zeer belangrijke V6^
scheidenheid, inzonderheid wegens den tijd harer opbrengst i
naardien deze kool eerst in het taaist van den wtniet eet-
baar is , een tijdstip , waarop de aadere Kabuiskool niet meer
genuttigd kan worden.

De ribben en nerven der bladeren wit, en sterk uitkomende,
de kool rond of platachtig van eene middelmatige grootte eo
van onderen een weinig rood.

Digitized by VjOOQIC

501

Vertgiaei oH Noord^Amerika , de bladeren helder groeo en als het

ware veraist, eD eene vao die yerscheideDhedeo , welke het

best de winterkoade wederetaat De kool is niet xeer gesto-

teo en houdt als het ware het midden tasseben de kabuiëkool

en groene of boerenkooL
GrooU van Schotland.
Vroege Angtlberger.
Karbanat' oder Butterkraut.
« TYapu de Brunswick.
SioHemheimer.
Drvmhead (vroege kleine).
Wellington (nieuwe vroege). Hierover kunnen wij niet oordee*

len, doch de vroegere zoo hoog geroemde Wellington heeft

geenszins aan de verwachting beantwoord.
Vroege EngeUche KeizerskooL
Kopperkool met blaauwe randen.
Roode kool (groote). Kort op stam, de bladeren eerst donker

groen, met eenen purperklearigen tint; vervolgens rood, met

bruinachtige roode ribben.
ütreehUche zwarte. Eene kleine, zeer geachte, kool , booger op

stam, vast en donker bloedkleurig.
Roode van DuUschland. Zwaarder van stam, dikker van kool,

doch van dezelfde kleor als de voorgaande.

II.
SAVOOUE OF MILAANSCHE KOOL.

Deze kool is gewoonlijk booger op stam en minder gesloten,
dan de gewone witte kool, de bladeren zijn gekruld of gegolfd
en zeer malsch. De voortkweeking en behandeling van deze kool
is aan die der voorgaande gelijk , met dat onderscheid , dat eenige
verscheidenheden, die wij zullen aanduiden, des winters kunnen
overslaan en zelfs door het bevriezen malscber worden.

Men kan dezelve in Augustus en September doch beter is
het Tan februari' tot Mei uiUaaijen. De Milan des Vertus
moet evenwel niet later dan in AprU worden uitgezaaid, ter-
wijl het inzonderheid de Pancaüers en de gewone Milaanseke
kool is, welke de winterkoude verduurt Velen hebben de
gewoonte tegen den winter de aarde ten noorden der stammen
weg te nemen, de kooien in die gaten neer te buigen en de

Digitized by VjOOQIC

502

stronken als dan met den aitgegravenen grond te bedekkea.
Wanneer de winter evenwel zacht is, zoo als in 1850» dan
zullen de kooien gevaar loopen van door te sehieteo en waarom
STÉHÉLiN aanraadt, dezelve alsdan uit te trekken en gedurende
een lialf uur Ynet onbloote wortel aan de lucht bloot te stellen ,
om ze daarna te herplanten, iets hetwelk proefondervindeüik
aan de verwachting beantwoordt.

In soETEMs wetenschappelijk maandschrift 2de Jaarg^ vindt
men omtrent bét in het zaadschieten der kooien nog het navol-
gende: Men steekt tusschen de eerste en tweede verdieping der
bladeren, eenige stekels van witte haagdoorn dwars door dan
kool stronk, en laat er dezelve* in zitten als wanneer het over«>
vioedige vocht zich hierdoor ontlast. Door deze eenvoudige be-
handeling geeft de plant noch 4)loesem noch zaad , en de boTen-
bladeren, die nu al de groeisappen ontvangen, vermenigvuldi-
gen en vormen de schoonste kooien.

De teedere verscheidenheden evenwel worden voor het inyal-
len van den vorst gesneden , en op eene drooge vorstvrije plaats
bewaard. De stronketi, die in den grond overblijven, spruiten
in het voorjaar wederom uit , en leveren ook dan nog eene sma*
kelijke groente op. Deze kool geeft niet dien muskeerendea reok
van zich, waaraan de andere onderhevig is.

Er bestaan van de Savomje kool twee voorname onderver-
Moheidenheden en wel de groene en de gele,

L Groene,

Zeer vroege van Ulm^ van eene middelmatige grootte, wat
hoog op stam, zet spoedig kool en uitmuntend van smaak.

Slreker (vroege), lager op stam, van dezelfde hoedanigheid, en
van eene zeer schoone groene kleur.

È^n court OU mün ou trapu. Donker groen van kleur, uAh
een weinig lei kleurig, vroeg, malsch en zeer goed.

Gewone^ grooter dan de voorgaanden , van eene zacht groene
kleur en zeer goed van smaak.

PaneaUer de Tourainej kort^op stam, zeer donker groen van
kleur, sterk en zwaar geribt, de bladeren sterk gekruM,
zeer smakelijk en kan de winterkoude doorstaan.

Milan a têle longue^ de kool een weinig spits toeloopende,
klein, het blad sterk gekruld, zamengekrompen ; van eent
donkere groene kleur, zeer aan te bevelen en de winter
koude wederstaande.

Digitized by VjOOQIC

508

MUan dAUemagne de la deuzième saUon, De kool niet groot
en vaD biDoen wit, de stam vrij zwaar, de bladeren donker
groeo vao kleur > malsch en zeer goed van smaak.

Oret ckou ftist en SL Denis. Eene yrij zware , doefa niet
ronde kool , de bladeren rondachtig breed , een weinig zamen
gekrompen, van eene bleek groene kleur, vrij hoog op stam
en voor algemeen gebruik wel aan te bevelen.

JStratsöurger , (groote langwerpige.)

DrumAeatü

Chau-MarceUn, Eene zeer smakelijke kool, die de winterkoude
doorstaat , middelmatig van grootte en door den Heer de Jonghb
te Brussel in den handel gebragt.

MaichUts (Atkins). Eene kleine, lage, donker groene kool,
groei( digt aan den grond en kan op een voet in onderlingen
afstand worden oitgepoot.

BrüUh gueen^ mede eene zeer vrbege en zeer goede kool.

Savooife kool met geknipperde bladeren , ook Russiche Savooife
kool genoemd. De bladerea zijn alle onregelmatig getakt , de
kool zeer klein en zeer laat. Eene verscheidenheid door per-
KOia te Boston^ naar Frankrijk over gebragt.

Dwerg Savooüe kooL fiene zeer aardige verscheidenheid, uit
de tuinen van Enghien herkomstig. De kleine kooltjes zijn
platachtig rond, zeer vast en zeer kort op stam.

Groene wurging.
Vroege kleine capueyner.

Arü^fokken kooL

Miian des Ver lm ^ Roi des choux , King of the cabages. Kooien
ter dikte van eene gewone kabuis kool^ de bladeren wat za-
mengekrompen en een weinig gekruld en vele malen bleek-
groen van kleur , wederslaat de winterkoude. Deze is de beste
van die met gekrulde bladeren. Kan in April of Mei worden
ailgezaaid, doch moet niet verplant worden, voor dat de
planten krachtvol zijn , want zoo dit eerder geschiedt , zullen
de kooien niet dien omvang erlangen , welke zij anders kunnen
verkrijgen.

U. Gele.

Erflirter. (Zeer groote winter)
Frankforler. (Kleine vroege)
Bloemendaler.
6eU meer.

Digitized by VjOOQIC

504

Zeer gele vroege van Utrecht

Goudgele wureing.

Vroege gele Daehe''ttursing.

PaneaHer blond ^ vrij gelijk aan de PüncaMer de Touraine^ doch
(Sroenachüg geel van kleur, en niet tegen de winterkoude
bestand.

Milan doré^ Goudgele wureingf Eene ronde middelroatige ,
niet vaste kool, licht groen van Ueur, dat des winters In goad
geel overgaat, zeer gekrolde bladeren, kort op stam, aitmiin-
tend van smaak , tegen de winterkoude bestand.

B. BtÜSSBLSCBI KOOL.

Deze kool welke door velen met de Broeoli verward wordt,
groeit gewoonlijk tot eene hoogte -van zeven palmen op , en geeft
behalve de eetbare kruinen , uil de okselen der bladeren , kleioe
losse kooltjes , die zeer aangenaam van smaak zijn en wel ^^t
met die der groene- of doeren kool overeenkomt. Het xaad
wordt even als dat der andere kool soorten in Mei uitgezaaid ,
en de planten in Junff of Julif in vruchtbaren grond uitgepoot ,
en wel op eenen ouderlingen afstand van vier palmen, geveode
alsdan van Oclober tot April ^ goede vruchten. Velen hebbes de
verkeerde gewoonte, deze kool als tweede vrucht te boaweo,
doch alsdan bereiken de kooltjes op verre na den omvang oiet i
die zij anders zooden erlangen ,' terwrjl het eveneens verkeerd
is, dit gewas een beschaduwden stand te geven, naar dien als-
dan de koolmes die buitendien niet spoedig sluiten nog minder
vast zullen worden.

Bleichfelder.
De gewone.
De dubbele of rozen kooL Deze verscheidenheid levert bij ^

den grond, aanmerkelijk veel dikkere kooltjes op.
F&rfecUoné,

C GaOENS KOOL, KBULKOOL , BOKRBBKOOL.

Dit gewas hetwelk geen kool zet , maar waarvan de 8®^"
bladeren genuttigd worden , wordt mede door zaad ^^^^^^*tj
dat in April gezaaid wordt en in Junij of JuUi wordt' aitg«P> ^
Ook kan mcQ het zaad in Julij en Auguetue uitzaaijeo , «^ ^
neer men de planten in September en November uiepoot.

Digitized by VjOOQIC

605

wd dttxe plaot eeoe besehadawde staodplaats en zelfo slechte
grond Toor lief neemt , zoo tiert zij toch het best in eene zware
krachivolle aarde , en op eenen openen stand , mergelende deze
plant den grond niet weinig uit De topeinden kan men in
December en Januarü a&nijden, wordende des te malscher,
wanneer de bladeren goed door gevrozen zijn. De stammen
d^ gewone groene kool bereiken gewoonlgk de hoogte van
niini zes palmen , kunnen drie jaren stand houden en geven van
rehuarij tot April^ steeds nieuwe zeer smakel^ke spruiten welke
io Frankryk BrocoüS'Osperges genoemd worden.

Die van Napeis en de Palmkool^ als van ItaHe herkomslig ,
lijn niet zoo tegen de koude gehard en worden ook niet tot
algemeen gebruik gebezigd , het best wederstaan beide de vorst,
wanneer men het zaad in JuUj en Augustus uitzaait. De dreed
geribde zaait men gewoonlijk van den 15 Mei tot op het einde
▼tt Jun\f\ wanneer de planten in Juiü en Augustus verpoot
worden.

Ohou cavaüer^ Chou a vache, Chou en arbre^ Lapiandscke
BoomkooL De stengel bereikt de hoogte van vijf tot zes
voet, de bladeren groot en effen. Deze kool sterft niet. als de
andere jaarlijks af, maar levert overbigvende, smakelijke sprui-
ten op en is inzonderheid voor beestenvoeder zeer geschikt.

^^ tnoetHer. Deze verschilt alleen daarin van de voorgaande »
«lat de stronk van af het midden tot aan het einde in dikte
toeneemt en is door den Heer robihbau naar Frankrijk over-
gebragt

^^ caulet de Flandre, Rood , doch voor het overige aan de
chou cavaüer gelijk.

^%w branchu du Poitou^ Chou nUUe iêtes^ minder hoog als de
voorgaanden, doch van onderen tot boven met kraohtvoUe
aprankels bezet.

(^ Vivace de Daubenton , dez^ verschilt van de voorgaande ,
dat de onderste sprankels zich verlengen, nederbuigen en niet
zelden in den grond weder wortel schieten.

Oroote Noordsehe kruikooi ^ aan de Cavaiier gelgk, doch met
regelmatig gekorvene bladeren en beter tegen de koude bestand.

^ooU roode kruikooi ^ rood , voor het overige aan de voor-
gaande gelijk.

^^ranjede kooi, Schotsehe kruikopif met 4jn gesnipperde of
gefraojede bladeren.

Digitized by VjOOQIC

606

B^ntê kool^ kleia m^ geelaohti§e, groane en rood gevlakU
bladereo.

A feuMles proUfhres^ Kool op. kool ^ van deze brengen de blad*
ribben nieuwe bladeren Toort Hiervan bestaat nog eene on**
deryersoheideDbeid met bonte bladeren.

Chou paljmer^ PaUnkool^ met lange, smalle eenlgzins zaamge*
krompene bladeren, van boven roosvormig xamengevoegd.
Deze wordt in DuUêchland sterk gezocht

Chou de Naples • de stam dik en kort , met eSene gefina^jede
bladeren/ Deze beide welke uit Italië herkomstag zijn , kumen
de winterkoude kwalijk verduren.

Groene kool met dikke ribben , niet zeer hoog , , de bladeren groei,
glad, groen, van eene rondachtige gedaante, aan dikke, vleji-
zige bladsteelen. Deze behoeft eene sterke voist, om smake*
lijk te worden.

Chou blond a larges cótes. Deze verschilt daarin van de voor-
gaande, dat de bladeren eene zacht groene kleur hebben,
malscher zijn en eenen aangenaihen smaak hebben.

Chou a larges cótes et a bords frungés , met gefranjerde bla-
deren , in Frankrijk , onder den naam van Chou frauè^ ver-
bouwd.

Deze behoeft eene strenge winterkoude om hare ware audaeh-
heid te erlangen en houdt aU het ware het midden tosseheo
de Kabuiskool en Boerenkool,

Bruine kruikooi.

Bonte of DessertkooL De schoone gekrulde bladeren, waarvan
de ribben wit, geel, rood en purper gekleurd zijn, worden
als dessertbladeren gebezigd.

Plumage kool^ met zeer fijn gekruld blad, kort op stam.

Hooge bruine winter kool ^ donker bruin van kleur, en sterk ge-
krulde bladeren , welke donkere kleur door het kooken even-
wel verloren gaat. Hiervan bestaat eene onderverscheidenbeid
welke roos-kleurig is.

WüU.

Niedriger Dachs-KohL
„ Schwarzbrauner.

Butter-Zarter gelber.

Uoher , grüner Krauser feder KohL

Niedriger „ yy „ „ Zoo niet dezelfde dan toch

de Plumage kool zeeir nabij komende.

De Lanilis. Eene schoone nieuwe verscheidenheid, in Bretagne
zeer geacht , en herkomstig van den Ifarkies de la aoèssifcRi.

Digitized by VjOOQIC

Bp^ueOe oÓÊf Bmkm Kofd^ Chou vnmu <k Dëuèmionf
Omde^ tnmekwda, Etne aitonuOeiide bladkools wtelke^ yeel in
Pnmkrvk gtbroüci wordt. De grooto wüte ribbe» der btade<>
nm wordHi gestoofd ea geven alsëatt et oe smakelijke groente.

Dr SLOBMBOOL.

Oeie kool behoeft eeaoD zeer vrocbtbareD , vetten, lieAit niea-
wto , eemgzins zwaren , vochtigen grood en eene warme stand-
plislB. Ook op deze kool oefent het gciiraik van ijzervHriool
eenes aaoawrkelijktn ivHoed uit , bl^baar uit de navolgende
pveeftMming van «ris.

TwMlf bloomkoolplaDten' getvilrioold ^ wogen 22,935 wig^,
dekeelen alleen 8,135 wigyes , een even groot getal bloemkool*
planteo zonder opwekking tX^iSfS wigties en de kooien alleen

.7,ua

Doch Ret versehil ten voordeele van de gevitrioolde bloem-
kooleo, was veel grooter in grond, die geene gewone of orga-
nisehe (plantaardige) meststoffen bezat , als :

Zes bloemkoolplanten gevitrioold, wogen 10,300 wig^jes, de
kooien alleen 3,150 ' wigtjes , hetzelfde getal bloemkoolplanten
gaoQt, 7,300 wigtjes, de kooien alleen 1,700 en wederom zes
bk>emkoolplanten zonder opwekking 4,780 wigtjes, de kooien
alleen 900 wigtjes , ofschoon van de laatste planten twee geene
kool voortbraglen. Het zaad wordt van Maart tot in Junij %f
zaaid, al naar gelang men de vrucht vroeger of later wil. De
planten, die vooral niet lang gestoeld z^n en van gOede har*
ten Toorzieo moeten zijn, worden na verloop van viel* of vijf
weken, in verband, op den afetand van ongeveer zes palmen
?an elkander geplaatst. Is de bloem gezet en heeft dezelve
eenen behoorlijken omvang verkregen, dan worden bij sterke zon*
oestralen de bladeren geknakt en over den bloem gebogen,
doch beter is het deze niet te knakken , maar boven zaam te
Naden, door welke bedekking hoe dan ook geschiedt, de bloem
Quüseher en witter wordt. De Z(?m«r-bloemkool wordt, naar-
nuOe zij braikbaar is, gesneden en genuttigd , doch de winter'
Moemkeol wordt vóór het vriezen opgenomen , van de buitenste
bladenn ontdaan en op eene luchtige vorstvrije plaats bij voor*
keor opgehangen, kunnende op deze* wijze tol in Januarü en
somtyds langef bewaard worden.

Een zeker enrafien hovenier evenwel hield gedurende den ge*
strengen, winter van. 1845 een geheel bloemkoolbed in stand ^

Digitized by VjOOQIC

508

door er eene sneeawlaag yan 18 tot 24 duimen dik over heen
te werpen. De ingevailene dooi deed slechts de bovenste opper-
vlakte der sneeuw smelten * en de weder invallende vorst bleef
zonder invloed op de planten die gestadig onder een tempera-
tuur boven het vriespunt bleven. Merkwaardig zrjo te dezen
opzigte de waarnemingen van boüssihgaolt. Ik heb in Febra-
arij 1841 zegt de schrijver, eenige waarnemingen begonnen te
doen V die bewijzen, dat de sneeuw als een scherm werkt, dat
den grond beschuttende, denzelven aan het verlies van warmte
onttrekt , hetwelk deze in heldere nachten ondergaan zou , wan-
neer dezelve vrij uitstralen kan. De laag sneeuw had eeAe dikte van
i palm , zij bedekte sedert eene maand , een met tarwe bezaaid
veld. De zon scheen volkomen helder op het met sneeuw be-
dekte veld , op de dagen dat ik de waarnemingen dee4 ^ ^*
hier de uitkomsten die ik verkregen heb.

' Onder de
I sneeuw.

U Febr. 5 ure 's av.

12
12
13
13
14

's morg.
*8 av, . .
*s morg.
's av. . •
's morg.

0»,0.
3,5.
0,0.
2,0.
0,0.
0,0.

Thermometbb.

Op de
sneeuw.

1%5.

12,0.
1,4.

8,4.
1,0.
0,0.

In de loehL

a-A

3,a
3,a

3,8.
4,5.
%0.

De waarnemingen zijn zeer duidelijk. Des morgens staat de
thermometer onder de sneeuw altijd veel hooger, dan die m
de lucht. Op den dag komt de thermometer onder de sneeuw
op 0^ terug door het smelten van het ijs , terwijl die op de
sneeuw niettegenstaande de regtstreeksche werking der zon de*
temperatuur aanneemt van het water, waarmede bij in aanra-
king is. Er hebben derhalve veel minder sterke veranderingen
en doorgaans eene hoogere temperatour onderde sneeuw plaats,
dan aan derzelver oppervlakte; terwijl dergelijke waarnemingen
in noordelijke streken gedaan , waarschijnlijk dezelfde uitkomst
zouden geven.

De vroege zomer bloemkool , alsmede die , welke in de bakken
gekweekt zullen worden, zaaije men in September mi^ om in
Ociober op een warm rabat tegen eenen muur of schutting geplant
te Worden.

Digitized by VjOOQIC

500

Bij iiiTallMide vont worden deze plantjes , door glazen klok-
keo , raïgte of anderzins , tegen dezelve beschermd , doch alsdan
dieot men ^ zoo het maar immer mogelijk is , de planten dikwijb
loeht te geven. Mogten zij bij zacht weder te sterk opgroeijen ^
dan dient men ze ait den grond te nemen en om te planten,
waardoor de groei aanmerkelijk vertraagd wordt, terwijl de
aldos behandeMe en in Maart of AprÜ voor goed en op eenen
wannen stand verzette planten , reeds in Md goede bloeinkoolen
zoDen opleveren.

Somtijds blijven ook eenige planten ter plaatse , waar zij over-
winterd hebben , of worden in plaats van onder klokken , in vorst-
vrije bakken overgehooden, wordende de zoodanige weeuwtfu
of tdntertyders genoemd.

Ik kan niet nalaten ook de handelwijze van mijnen Vader in
zijn Handboek voor de Vaderiandsche LandfmUhoudkunde des-
wege medegedeeld , op te nemen , te meer daar de ondervinding
ons van de deugdelijkheid dier opgave heeft overtuigd. Hij zegt
dan: dat men zeer zware bloemen verkrijgt, zoo men eerst
voren op den akker of het bed maakt, hierin op behoorlijken
ttfttand gatea steekt van twee palmen diep en van boven zestien
Ned. duimen wijd, deze *s avonds en *s morgens zoo lang met
wattf vult, tot dat dezelve niet spoedig meer wegzakt, dan de
gaten vult, met een* brij van scfauBpen-, duiven- of hoendermest
in water doorgeroerd , hierna dezelve nog vier tot zes dagen laat
openblijven, dan met goede losse aarde vult, hierin de plantjes
poolen en slempt, wanneer om elke plant een handvol drooge
Aarde gedaan wordt. Als de planten genoeg gewassen zijn, om
AaDgeaard te kunnen worden, volbrengt men dit met de voren
weder digt te halen.

In de Schatkamer voar alle standen 1848 wordt opgegeven ,
dat om buitengemeen zware en maische bloemkool te bouwen ,
men in den stronk of stengel eene ringvormige inkeping onder
de eerste bladeren moet maken , hierom alsdan een verband leg-
gende zoo als de tuiniers jdit gewoonlijk met de loten doen. Wij
betwijfelen het, en beschouwen ook dit even als het gedeeltelijk
oitsnijden der kool om van de overblijvende bloem nogmaals te
oogsten , van die tuinaardigheden , die zich aangenaam laten le-
zen doch slecht aan de verwachting beantwoorden. Het is waar «
wi) hebben herhaalde malen van het laatste de proef genomen
«D bekwamen na eene tusscbenruimte van ongeveer veertien
dagen, van de overgeblevene bloem, ter grootte van eenen ok-
kernoot, eene die den omvang van een theeschotelUe had , doch

Digitized by VjOOQIC

fllO

d«(e Uoemen waren «k dan «p wvre naawl ^aatoltn en met
de zorgraldigste bedekUqg oawiwelijks maar eetbaar. Om het
rc^elmalige der opyolging, xuUeo wij ook dat f;eM medadealaii,
wat noisi^B daaromtrent opgeeft:

Van af het einde van Januarü tot aan den 15 F^mmif^
laaye men ineenen warmen bak , of onder klokken, veertien da-
gen nadat de planten opgekomen zijn , worden zij in «enen aieowen
bak orergebragt, en tegen de vorst beveiUgd. In Èlaart wf
Aprü worden de planten in den vollen grond oieagebfligt, zal-
lende als dan in JuniJ en JuUi kool geven.

Van af den 15 .April tot den 15 Üki }wk men lin den voHm
grond zaaijen, doeh ü&éèxk moeten de planten niet eerder wor-
den opgenomen voor dat zij voor goed worden gepoot , maar
de aldus gekweekt wordende planlen .zullen bij het verpoten veel
van de droogte te lijden hebben, wanneer l«Bt althans ^een ve-
genachtig weder is.

Van den 10 tot 25 Jun^\ zaaije men <kp eenen besohadowdoo
atand, om in Jum verplant te worden. De planten worden op
de gewone wQze behandeld , doeh zij behoeven >alsnu veel vsebt,
om kool te kunnen zetten, leverende alsdan imi het einde van
AugU9tU8 tot November. .

Mogten de kooien vóór de vorst neg niet f[enoeg ontwikkeld
zijn , dan neemt men de meeste bladeren rondom dezelve vregf
waarna men de kooien met den kluit in eeaen hiohtigen , doeh
vorstvrijen kelder bewaard, of in eenen kouden bak plaalst,
welke handelwijze niet zelden goede en smaketijke kooltjes zal
voortbrengen. Wil men gedurende den winter bloeipkool hd^
ben , dan zaaije men bet zaad in het b^in van /uV ^ aea
warm rabat, dat is, op een zoodanig, hetwelk eene ^auiMi0Be
standplaats heeft. Zoodra de plantjes welig beginnen op te sobie-
ten , dunne men dezelve uit , en wel zóó , dat er tusaebea iedir
eene ruimte van twaalf tot veertien duimen ^overblijft. Tqjen
bet midden van NovemPer neme men dezelve voorziglig m^
zoo veel aarde uit den grond, als mogelijk is, en piaatsê ilezelve
dan op eene vorstvrije plaats , ia goede iuinaarde. De jonge
bladeren , welke mogten ontspruiten , neme men weg , .evea ais
die, welke slap beginnen te worden; Jkunnende men op deze
w^ze de bloemkool tot in Februofrij en Maart bewaren. Einde-
lijk kan men, om «eer vroeg in het voorjaar bloemkool te heb-
b€p, ook nog ^ze handelwijze volgen : Men Asage het laad nie^
eerder dan ha)f Augustus , op maUjgen , goed oa^geapitten^ 6p
bewerkten grond ^Mi, welke «ogtbans niet te veal ^iroaikxaaht

Digitized by VjOOQIC

611

beeft, zoo dat de beste is, waarop men reeds wortels of salade
▼erboawd heeft. Het xaad moet hol tihgesf rooid , de planten van
tijd tot tijd be^en , gewied en zoo noodig uitgedund worden.
Tegen October verpoote men de planten op eenen onderliogen
afttandvan tachtig duimen, en wel in eenen droegen, sedert
lang wel bemesten grond, en op eenen stand zoo zonnig als
' mogelijk is , na welke uitplanting er bij droogte eene begieling
moet plaats hebben. Ook moeten er eenige op twintig duimen
afiitand gezet worden, ^ in Maart moet^ dienen, om degene
die gedurende den winter trots alle beschutting verloren gaan,
te vervangen. Op het laatst van April ^ wanneer de vrucht be-
gint Ie zetten, binde men met een grasbandje de toppen der
bladeren zeer los bijeen , om het door de zon geel worden der
bloem te voorkomen. Voor de bloemkool, die men broeijen
wil, worden de met goeden rtiigen paardenmest gevulde kistin-
gen k Deetmber en Januiorij , naar mate van het gunstige sai-
zoen , in gereedheid gebragt eq daarop de broeibakken geplaatst.

De weeuwffes worden , als de mest goed aan het broeijen w ,
in daartoe bereide, goede luchtige aarde geplant, op den onder-
lingen.afetand Van vier palmen, en tt^ssehen beiden wordt por-
selein, latuw, radijs enz. gezaaid. Vooral moet men bij gunstig
weder niét verzuimen de planten lucht te geven, daarentegen
brj vriezend weder de bakken zorgvuldig gedekt houdende , kun-
nende men op deze wijze reeds in Méktri bloemkool hebben.

Ook kunnen de broeibakken met blad, in plaats van n^est
worden aangelegd, hoewel zooals natuurlijk Volgt de kool als-
dan later bruikbaar wordt.

Het gebeurt niet zelden, dat de planten in plaats van kool te
zetten ^ aan den wortel beginnen te knollen , waardoor de om-
loop der sa|^>en afgeleid wordt en de plant geene vrucht voort-
brraglb Langen lijd heeft men niet geweten , waaraan deze
ontaarding toe te schrijven , en gemeend , dat het door schade-
lijke insecten werd te weeg gebragt, doch naardien zoo als de
geleerde ratzeburg te regt aanmerkt, de insecten niet de oor-
zaak der ziekte zijn, maar wel een gevolg er van, zoo is men
eindelijk na herhaalde proefnemingen tot het beshut gekomen;
dat ongeschikte magere gronden en eene verkeerde behandelmg ,
ak de oorzaak daarvan moeten beschouwd worden en men dus
de knobbelkoden of chaux öourloUés^ zoo als de Franschen
*e noemen , aan zioh zelven te wijten heeft. Hoewel dit waar
moge lijn , zoo heeft ons de ondervinding toch ook geleerd ,

Digitized by VnOOQlC

512

dat Terbasterd laad een onbraikbaar geWas kan Toortbreogen ,
al openbaart bet zich juist niet door de ontaarding Tan den wortd.
Van deze soort zijn de navolgende Terseheidenheden in den
handel Terkrrjgbaar.

L BloemkooL

Deze wordt niet zoo hoog als de BroeoU is, vroeger en Tan
eene witte eenigzins naar het gele hellende klear.

De vroege. Een niet krachtvol gewas , de kool niet digt geslo-
ten ; met effénere , regtere , mindere breede bladeren , dan die
der andere verscheidenheden.

Le Dur. De stronk dik en kort, de kool dik en vast, de bla-
deren groot, gegolfd en gekronkeld, doch veel later.

Le demi Dur. Deze kan men als tassohen verscheidenheid -der
beide opgegevene beschouwen.

Vroege Öypriêche*

Zwarte CteiUaansehe. In plaats van wit is de bloem donker pur-
per, komende de smaak met de gewone overeen, doch le-
vert op den schotd een onaangenaam gezigt op. -

Capischer speler.

Engüscher miUelflrüher.

Von Walchem. Zeer vroeg en zeer aan te bevelen.

Weisser grosser Erfurter, De beste van alle.

Dioerg bloemkooL

Mammoüth^ Superbe tTEUotson^ eene nieuwe Eogelsche ver-
scheidenheid Van 1840. Wij zullen het papier niet vol kladden
door deswege de Eogelsche aankondiging mede te deelen , al-
leen zij gezegd, dat daar wordt opgegeven; dat een geheel huis-
gezin eene week lang door ééne kool gevoed kan worden, en
dat het verzegeld pakje met 1,200 zaadjes f^^ kost

IL BrocoiL

De BroeoU s zijn eene ligte soort van bloemkool^ worden in
Engeland zeer gezocht en op dezelfde wijze als de bloemkool
voortgekweekt. Men zaait het zaad in Mei en Junij uit, doch
dat der vroege dwerg vhletkleurige in Jul^\ terwijl wanneer
de planten ter verpoling geschikt zijn, men deze in eenen wel
doorvoeden grond , op rijen en in eenen ^nderlingen aistand van

Digitized by VjOOQIC

51S

ses palmen aitplanl. Wanneer het begint te vriexen, wordt aan
den Toet der rijen eenen greppel gegraven, waarin de planten
worden nedergebogen en met aarde gedekt , alleen bet topeinde
bloot latende, wordende venrolgenfl met erwtenstroo of andere
drooge ruigte overdekt, welke meerdere of mindere bedekking
lich naar de gesteldheid van het weder schoeit, terwijl er bij
sacht weder steeds de noodige lacht moet gegeven worden. Op
daxe wijze behandeld, zullen de vrachten [reeds vroeg in het
vooijaar tot het gebruik geschikt zijn.

De wUie ItaUaamehe, Deze zetkool , even ais de vioieikkurige ,
en waarom beide boven alle andere verscheidenheden te ver-
kiezen zijn.

De violeikleurige (Fransche).

De vroege dwerg vioUtkleurige ^ eveneens kool zettende.

De groene^ geene kool doch spruiten opleverende even als de

GeU en

Roode.

Walcheren, Deze geeft op verschillende tijden gezaaid , het ge-
heele jaar door, eene zeer goede bloemkool.

Grauer^ r&mischer.

Purperkteurige capieehe,

Giüespies (achter herbst).

Deensehe (dwerg).

Vieioria (witte).

E. KOOLBAAF OF HAAPKOOL.

De koolraap wdke men hel meeet om de knolvormige wortels
verbouwd, beminnen eenen tuchtigen, zonnigen, matig goeden,
doch niet zwaren grond. Hen zaait bet zaad van Maarl tot in
Jimff uit, waarna men de planten, wanneer zij daarvoor geschikt
üjn, op eenen onderlingen afstand van vier palmen verpooL De
knolwortels welke in October braikbaar zijn , worden legen den
winter opgenomen en op eene drooge vorstvrye plaats bewaard.

Hiervan bestaan drie hooldverscheidenheden en wel de kool-
raap onder den grond (brassica oleraoea napobrassica) , omdat
heC wortelachtige gedeelte niet boven de aarde uitkomt, en kool-
raap hoven den grond (brassica oleracea gongylodes) , omdat
de knol zich boven den grond vormt, welke knollen wederom
verschillende kleuren hebben en de Zweedsche knollen of Ruta-
kaga (Brassica napo brassica), welke met de eerste overeen
komt y doch %er is en de winterkoude verduren kan.

Digitized by VjOOQIC

514

I Maapkool tfon Siam.

De stengel van deze verscbeideiibeid verdikt lieb lk>v«D,deB
grond en neemt aldaar eene bolvormige gedaante aan, ¥relke
eetbaar ii , en waar de bladeren ontepmMen.

De witte ^ zeer laat

De viotetkteurige^ hier van i^n de stengels en bladribben violet-
klearig.

Vroege dwerg. Deze levert weinig en klein blad op.

IVitte fVeener.

Blaauwe Weener,

Raapkool met gekorvene bladeren , wegens het sierfijke van bet
blad merkwaardig, dat haar inderdaad tot een praehtvol ge-
was verheft.

Raapkool met arti^okken blad^ dit DuUsckland naar frank-
rijk overgebragt en waarvan de bladeren, als minder diep
gekorven , inderdaad wel eenige overeenkomst met die der
artisjokken hebben. De knol, hoewel kleiner « is even km
goed als die der vroege dwerg raapkool, waarvan deze eene
onderverscheidenheid schijntje zijo.

n. Koolrabi^ Laplandeohe Tumtpê.

De wortels hiervan zijn lang, dik, vleezig, en van difieUde
smaak als de Raapkool ^ doch zij kannen de winterkoude beter
tegen staan.
GeU.

Witte Engeleehe glas.
Blaauwe EngeUeKe glae*
Tumipe (wiUe kogelronde.)

„ (groote meloenvormige hoog gele.)

„ (groote witte platronde.)

„ (AHringham, nieawe dpnker gele.)

„ (A coUet roage.)

„ (grünkopfige gelbe Bullock-)

„ „ Sohwedische.

„ (weisse Fankard- oder kannen-)

„ Engelscbe (Red. globe.)

„ „ (green.)

„ „ (white.)

Het zijn inzonderheid de Tumipê die men in Engetmut «i itt
DuUichkmd als beesteavoeder gebraikt.

Digitized by VjOOQIC

616

m. ZmeedêtheknototRuiahagÊ.

Attiée vüorgaaBile gdijk, dMk fsttk Tan kleofft ui spowig
kMl, is TOOT bet keakengebniik oneb^g tmI |?«rUMfil9k«r eo
ka de wialerkoade ferdorea.

WmZweedêehe.

h MRm wetensckuppêMfk mmmuiêehrift WnileD wg enCreBi
<Wii beow der Rutabaga ImI iiavo%eiide:

la het m^r van 1828, S( onceB laad bekomen bebbenöe,
sMde ik mij Twr, daarmede 2150 yierkante ellen laod te koo-
nen bezaaijen. Na mijoe keoie waar te zallen laaijen , te heb.
b«n bepaaM (het land , dal ik verkoos , bad z^a derde schoof ge-
8«ven, de laatste daarvan was tarwe), deed ik bet land in bet
laatot yan Oetober^ na betielye goed gestoppeld eo geêgd te heb-
hm, 25 daim diep pk>egen; 14 dagen later bet ik zwaar eggen
m herfaaakle zalks weder 14 dagen daarna. In bet begin van
J^^eember deed ik bet land foor de tweede maal , maar na 35
^BBk diep , oropk>egen , en gaf het alzoo bereid , aan bet winter-
stimen orer. Zoodra in bet vooijaar van 1829, dit land mgge-
M«giium droog voorkwanf, deed ik beUelre na ligtjes opeggen
m deze bewerking , bij bet uitkomen van het onkruid tegen deo
vantijd, herfaaaM hebbende, werd dit hierdoor geheel Temield.
Van den 1 tot den 5 JM deed ik, na het land alyorens te heb*
^ gerolblokt, met het zaad der Botabaga bezaaijen. Het
^^ , dat mij zeer gezond en fKsoh toescheen , voldeed aan bel
^^'BBMrk; alles kwam goed op, zoodat in bet laatst van JwmH
^ k»of reeds tot ruim les duim hoogte was opgegroeid. Men be-
gy wi de bladeren te plokken , welke aan de koeijen tot voeder
V^^^ gegeven ; welke af Madering men vervolgens tot drie ma*
m| herhaald beeft. Met bet oogsten dezer vrachten maakte ik in
^ laatst van Oetober een begin , vervoerde de rapen naat eene
^'tMoe geschikte plaats , en verzamelde deze tot eenea hoop ,
WAarna ik door een laagje firisob tarwestroo en aarde, aRes deed
^'^«rMken. De 2100 vierkante eHen lands hadden lO^i ra*
P« opgebragt van 2( tot 5} pond, een^ weinige van 7 tot 7)
pond; bij iedere af^oedering heb ik daarvan mijne koegen es
i^ vee doen geven , de volwassene 12 pond en bet Jonge vee h
P^ijd per dag. Wanneer de plant welligt meer aan ome gronden
||{ locbtstreek gewoon zal lijny zal van bet zaad eenexeer xacfafte
blonder smaak» engeifliikt om voor apöstti te dieoeQ, km*

oSzedby Google

616

oen worden gesiaseo, kanneiide het xaad door verplanting in de
lente worden voortgeteelt.

RissBEOW laat xieh over dit gewas aldiu uit: Ik heb eene zeer
aanzienlijke partij land met Zweedsehe rapen beplant en ik heb
daarvan eenen seer overvloedigen ooget gehad, wegende bijna
iedere raap de eene door de andere genomen 2 A 2^ Ned. pond.

Gedurende vijf maanden heb ik vijf en twintig stuks runderen
met de raap gevoederd, natuurlijk met eenig hooi tosschen beiden,
en gedurende 8 weken Uchtig stuks jong vee onderiiouden,
ik voederde lederen avond twaalf sleenmanden , circa ieder drie
gewone emmers houdende, fijn gesneden rapen en ik had hiervan
hetzelfde suoces, als had ik de gewone hoeveelheid paardeb-
boonen gevoederd*

Thans heb ik in de landen, welke de raap gedragen hebben,
uitmuntende garst, en vier A v^f morgen land verwachten het
gunstig tijdstip, om wederom met raap te worden beplant Am-
peler rapport te geven zoo vervolgt hij , en eene lofspraak over
de Zweedsehe raap te houden is overtollig; het is zeker en on-
wedersprekelijk , dat het nieuwe systema van cultuur, zonder
rapen, eene onmogelijkheid is, en dat dezelve het product zgn,
waarop mijne geheele boerderij en de manier van bebouwing ligt.
Alles hangt af van de meerdere of mindere hoeveelheid mestspe-
eièn, bij het systema van bouwen zonder braken; natuurlijk kan
men deze alleen van het vee bekomen, tot welks voedering dan
ook de Zweedsehe raap , uit hoofde van hare overgroote opbrengst
verstrekt, terwijl de plant nog daarenboven eene vruchtbaarma-
kende eigenschap beiit, en, diensvolgens , dezelve als een der
edelste gewassen voor den landbouw moet worden beschouwd.

Vau dei tbappkh deelt in zijn UerbaHum vioum mede, dat de
Heer civati in Oterffssel deze vrucht in 1837 met het beste ge-
volg heeft gekweekt, en het hem gebleken is, dat de Rutabaga
niet alleen een zeer gesehikt beestenvoeder oplevert, maar ook
met vrucht aan de werkpaarden gegeven kan worden, die ziob
bij het gebruik daarvan zeer wel bevinden.

In het Magazffn van ümdöouw; Staal van iandbamt 1806;
ffrienddes Vaderlands ; soEms MaandsehHfl^dê jaar g^ Garleu-
Magaz,; TEAEK Ralion. handw^ wbdow Garlenfreund; enz. vindt
men vele bijzonderbeden deswege , waarvan wij nog zuilen mede-
deelen, dat men in 1806 in Ziid^UoUand op Voame en HUlat
hiermede proeven heeft genomen , in 1717 de bouw deswege in
Friesland een aanvang aam; in 1825 in Groningen en wel door
den Heer boba biccama; in 1826 in de kolonita van VeenAuizen

Digitized by VjOOQIC

517

eo de OmmeriokanSf en (en z^t^ea jare ook ia Zeeümd en wel
te OoMwrg « door den Heer eisseiow. De yerboawing deswege
wordt aldaar ook nog met het beste gevolg yoortgezet , hoewel
men zich beklaagt dat uithoofde de onbekendheid, de Terboowing
Tan dit gewas gêene meerdere navolging vindt.

Te BiervUet heeft men in 1849 eene proef genomen met een
k\&n^edee\ie Newnordfoiksiurnips^ doch dit heeft ingeenen deele
aan de verwachting beantwoord.

Het is moerjeirjk in het algemeen te beslissen , of de kool een
al dan niet gezond voedsel oplevert, daar dit maar al te zeer van
de êoorten , van de wüze van toebereiding en van ^t gesteldheid
der personen afhangt, die dit voedsel nuttigen, hoewel ten al-
len tijde de sacooije^ roode en bloet$koot de gezondste zijn , doch
dit is zeker, dat deze plantaardige voedingstoffen meer dan 90
percent water verliezen , als zij gedroogd worden , hoewel alsdan
de overbigvende stof opmerkelijk rijk aan stikstof» alsmede
zwavel is.

100 deden.

Waterverlies door
het droogen bij
212» F.

Stikstof in bet
watervrije residu.

Stikstof in de niet
gedroogde kooL

KooL

92.3

3.7

0.28

Naar loossiifGAULT , aan wien deze opgave in de Ann, de Chemie
ei Physique ontleend is , zyn alzoo 810 deelen versche kool of 83
aitgedroogde , in voedend vermogen gelijk , aan 100 deelen tarwe
bloem.

Dr. BBAüMONT verkreeg de volgende uitkomsten , bij zgne proef-
nemingen omtrent de verteerbaarheid der kool :

GSmODELDE TUD VOOR DB CHTMIFICATIB.

VOIDnitiSSTOFFIR.

In de maag.

In flescl\jes.

Toebereiding.

Ur. min.

Toebereiding.

Ur. min.

Kool met azijn.

Kool

„ • . • • » . .

IJl

2 0
2 20
4 30

Geschaafd.
Gekaauwd
Gekookt.

10 15
12 30
20 0

ScHRADsa^ heeft in scHWBiGGia's Joum, für chemie 1812, de

Digitized by VjOOQIC

618

gewone groene kool (Br«S8io« oleraoea viridit), m noaüDOiPF
in het fharmaeeiUiiehe CeniraUMi, fUr 18», 4e bloeMkool ge-
«nai^reeerd , ignde bel ondenUande yan hen, Tolgent tam »aa-
u» eigenlijk de ntkonist der analyse van kat atgepente aap»
op KX) deden venobe kool berekend*

2.80. (

Gemeene groene kooL

Extraotieetof. * 3

Gomaohtige extracUestof.

Hare 0X)5.

Plantaardige eiwitatoL

Groen zetmeel 0.63.

Water met aznnzaai
iwavelzureen aalpeler-

Bloemkool

xore potaaeh, enioor*!
potaaaium, appelxure-/
en phosphorzure kalk ,1
magnesia , ijzer en man-]
ganeahim.

Rlenritof.

Gomsiym.

Hare.

Plantaardige eiwitstof» (ongeveer
0.5 percent)

Bladgroen.

Vetachtige slot

Pectine zaor (een prodakli?)
93.80.|HoutvezeI (bijna 1^ percent )

Kiezelaarde.

Water (zelfs meer dan 90perèent)

Appelzure ammoniak en kalk-

mj appelzoor, azijnzure pot-

IQQnQl asch, phosphorzure kalk, eUoor-

*' calcium en zwavelzure potasoh.»

Naar de mededeelingen tan johhstoii en anderen, voorko-
mende in dé Edinbwg Review^ en daaruit overgenomen in
een aftonderlgk en lezenswaardig stuk in de Revue Brittanni'
que 1849, over de diensten welke de wetenschap der schei-
kunde aan den landbouw 'tot dus verre bewezen heeft, wordl
de aandacht bepaaldelijk gevestigd op de Kool en inzonderheid
op de gewone wille kool als voedsel Wanneer men dit gewas
uitdroogt en dan in zijne zamenstelling vergelijkt met drooge
granen en peulvruchten, komt men tot de merkwaardige uit-
komst, dat, terwijl tarwe 12 en boonen 29 ten honderd aan
stikstofverbindingen bevatten, de gedroogde kool daarvan 9(^—40
honderste deelen bevat en dos als een^ zeer voedzame zelbtan-
digheid moet beschouwd worden.

Het Kalkannon der Ieren heeft den naam van een goed en ver-
sterkend voedsel te zijn en is niets anders dan kool met aardap-
pelen 4jli gemaakt

Een Eigebche aere (| bunder) kan op goeden grond en bg
goede bekandelfaig 40 tonnen groote witte kool opleveren, wnaiin
9000 Engelsche ponden stikstof Terbindingeo. Twaalf toiuwo
aardappels geven slechts 590; en 90 tonnen knollen (toml^)

Digitized by VjOOQIC

(19

1000 pondeD sükstof verbiodiDgeii. Zm tütUckrifi ter becordt'
mg van Mfverheid 1851, dL XIV, 4de Sluk.

Zuurkool om wdke daar te ttetten men ia Befferou eo Re-
genêburg de kool vooraf half gaar kookt, bereidt men in ons
Vaderland door de gemeene kool in gisting Ie doen overgaan.
De kooien worden in den herfst van de velden ingezameld,
doorgesneden, de dikkere bladsteelen er nitgenomen, de bla-
dirsB door ecne machine of uit de hand aan donne reepen ge-
sneden , en deze laagsgew^ze in eene ton , tuescben elke twee
lagen eene laag zout met eenige korrels^ peper , geplaatst » tot
zoo lang het vat vol is, waarop door zware steenen of ge wigten,
de kool wordt zamen geperst. Na verloop van zes weken (kor-
ter of langer, naarmate de temperatuur hooger of lager is), als
v^ volkomen in azijnzure gisting is overgegaan , besehouwt nen
haar geschikt om gegeten te kunnen worden.

In DuiUcAümd wordt zij, voor het gebruik, enkel opgestoofd
in haar eigen sap met versch of gerookt spek of eenige andere
vette vleescfaspijs. Somt^ds voegt men er Karweizaad of andere
wiadbrekènde toekruiden bij.

Zuurkool is niet geschikt voor hen, die met maagzoor ge-
kweld zgn. Zij werkt zacht losmakend op het sp^s verteerings*
k«fMaL Om hare scheurbuik werende kracht werd ztj langen
tijd hoogelijk geroemd, en door Kapitein cook bijzonder aan-
bevolen.

Ook bezit liet zuur van de zuurkool, hetwelk volgens lubio
wielimmr is, verkoelende en bederfwerende eigenschappen,
waarom het zourkoolnat als hqismiddel, zeer tegen de soheor*
huik aanbevolen wordt , eveneens als thilenios het afkooksel van
ioorkool tot een glas vol *s morgens gedronken , een wezenlek
MhekdfUMtum no«nt. De roode kool wordt mede ab salade
gsbroikt , leverende hi repen gesneden en even «Is de augorken
kigemaakt een heerlijk zuur op.

De bladeren der roode kool hebben eene wondheelende kracht.
Id de apotheken wordt van een versch aftreksel van de roode
kool ter ontdekking van loogzooten g^ruik gemaakt; op gelgke
^«Üxe ab meo zich van dat van het lakmoes bedient, om de
Mnwezi^ieid van vrije zuren te ontdekken.

I>e kool is reeds vroeg in gebruik geweest, en werd toen
sis een heilzaam middd tegen alle kwalen besdioowd, waarom
CMnmrFca, dbuobs, pttbagoras en cbato geheeie boekdeelen
terover hebben volgeschreven. Cato, roemt dezelve seer, en
▼ttio zegt: zijn gezin daardoor voor de pest beveiligd te

Digitized by VjOOQIC

520

hebben. De Grieken natUgden de kool zóó veelvaldig, dat xij
er eeo afschaw voor kregen en van daar welligt deze beide ge-
zegden: A/^ Kpifi^tl tivaroq, of oceidit miseroe cr/tmèe
r^etUa magislros.

Ook werd bij de oaden de kool ab middel om den wijn beter
té verdragen, en andere, na onmatig wijn drinken', volgende
ongesteldheden tegen te werken, aangezien. Men at in zolke
gevallen gekookte (zuur ?) kool en legde koolbladeren op Jiet hooM.
Albz. TRAiLiANi (ü otU ttiedica Ub. XH. Ook het gebruik van.
ZQorkool zoude in zoodanige gevallen zeer nnttig zijn. De be-
roemde uitgever van dioscorides, mathiolüs, welke als lijfarts
van eenen Oostenrijkschen Aartshertog lang in DuUschiand leefde,
zegt van de kool : Zij heeft eene wonderbare kracht op beschon-
kenen, waarom de Doitschers dezen schotel dagelijks op tafel
brengen, om den wijn onsehadelijk te maken, p. a. mathiou
CommentarU in lib, sex dioscobidis. En inderdaad wordt nog
tegenwoordig in die streken, waar de meeste wijn gedronken
wordt, veel zuurkool gegeten en dezelve als antidotum van den
wijn beschouwd. In de meeste logementen te Weenen is znar-
kool het gansche jaar door Ie verkrijgen.

Ook als beestenvoeder worden de bladeren veelvuldig en mei
een goed gevolg gebezigd , terwijl de geringe lieden de stronken
laten droogen , om deze later als brandstof te gebruiken.

Hoewel de bloemkoolteelt zich in Engeland eerst van den
jare 1680 dagteekent, als wanneer men dezelve het eerst ter
markt bragt , zoo is die bouw evenwel dusdanig toegenomen ,
dat in 1700 de Engelscbe bloemkoolen reeds beroemd waren. In
008 Vaderland wordt deze kool het meest in de omstreken van
Rhijnêburg , bij Leiden , verbouwd en wel op land met afval
van visch en vischgrom gemest , welke wijze van bemesting de
smaak der kool niet zelden verraadt. Ook in het Weetiand
maakt de kool wel degelijk een tak der landbouw uit, terw^l
dezelve (de kabuiskool) in de provincie Graningen in groote
menigte in de omstreken van Loppereum gdLweekt wordt

Ten einde men e^nigermate over den bouw van dit gewas in
de verschillende streken van ons Vaderland kunne oordeeleo, .
zuUen wij hier nog een uittreksel uit het verslag dienaangaande
laten volgen. Opgenomen in het TOdsckrifl ter èeoordering oo»
Nüverheid 185a

In Noord'Brabant slaagde de vHtU- en eaüoye kool bijzonder
goed, de roode in het begin minder, doch kwam in het ni^jaar
sterk by , maar bleef duurder. Algemeen waren de klagten over
kwade voeten in de bloemkool ^ welker wortels door inseoteo en

Digitized by VjOOQIC

621

de feenmol a^ekoaagd werden. Als een voorbehoedmiddel daar-
tegen wprdt aangeraden , de planten daags voor het verpoten te
soppen in eene pap of brei van houtaseh , liefst van beuken boomen.
Te Sassenhebn was de bloemkool bij uitstek geslaagd en ver-
sehafte aldaar tot laat in het najaar aan vele menschen werk ,
naardien men deze kool in zout in vaten kuipt en alzoo naar
Engeland verzendt. De uitvoer bedroeg 250 vaten elk 1000 ko-
len bevattende.

In de omstreken van Alkmaar werd de Utrechtsche kool goed
gewonnen, doch door de vroeg ingevallen vorst veel bedorven,
•%ezet, gemiddeld voor /*!,„ de 100 stuks. De bloemkool^ die
in hét vorige jaar veel van de veldvloorjen leed , maar nu goed
slaagde en weinig last van de worm had, kon slechts een gul-
den de 100 stuks opbrengen. De roode en wiile kool be-
antwoordde mede aan de verwachting, doch leed door de vorst
en moest voor 75 ets. — /* 1^ de ICO stuks worden afgebet.

In Vlrechi was de koolbouw mede zeer gunstig , doch er wordt
van de hoeveelheid en de prijzen geen verslag gedaan, evenmin
als wrj de opbrengst van dit product en andere streken van ons
Vaderland vermeld vinden.

In Frankrijk wordt de meeste kool in de omstreken van Ver-
eaillee^ Gone^se^ Senlis^ Bonneuil y Les Verlus ^ en Aubervü-
Hert verbouwd, terwijl er in 1849, 29,930 wagenvrachten van
daar naar Parf/s werden overgevoerd.

Wat de beslanddeelen der rapen aanbelangt, zoo, zijn deze
volgens Hermbstadl met bijvoeging der sedert daarin gevonden
stoffen, aangaande de Rulabaga*

Oruivensuiker , Apptlzuur kleurstof. ... 9,0

Gom, pectine 3,5

Vlugge olie. spoor

Eiwit. 2,5

Vezelstof, peotinig- en overpecting zuur, stijfeeL 6,0

Aschbestanddeelen 0,5

Water en verlies (vette olie) T8,5

100.0
Volgens HORSFoaD zijn de stikstof hoadende bestanddeelen , het
tteh en watergehalte der Rulabaga uit Giessen^ deze;

Stikstof houdende bestanddeelen 1,54

Stikstof vrije organ. stoffen* 14,50

Aschbestanddeelen 0,68

Water 83,28

100.00

Digitized by VjOOQIC

Op water vrije stof berekend , dan wordt het oijfer akfc» :
Stikstofhoudende bestanddeeleo. .... 9,ft5

Stikstof vrije organ. stoffen 80,74

AschbestaoddeeleD 5,T7

100,00
De rapen verschaffen een §;esond en ligt verteerbaar voedsel,
en worden te dien einde even als de knolien voor het winter-
gebruik veel verbouwd. Zij kunnen eene aanzienlijke zwaarte
verkrijgen, verhalende zelfs matthiolüs, dat hij er een op het
grondgebied van AnagtU gezien had , die honderd ponden woog.
Goed bewaard kunnen z{j gedurende den ganschen winter een
aangenaam voedsel opleveren en worden inzonderheid in DuUbcH-
land sterk gezocht

Msrwsii

Digitized by VjOOQIC

KOOL (ZEE).
(Cramhe maritimcu)

De zeekooi onüeënt haren geslaohUnaam crambe^ waarmede
TOüUEFotT haar bestempeld heea, yao het Grieksche woord ^om-
^1 dat droog, dor beteekent, een der namen waardoor de
Grieken kool aanduiden, en wel uiZ9nderheid de zeekooi ^ om-
da» deie om wel te tieren een landigen grond behoeft Decak-
WLLB rangschikt dit gewas onder öi^eruciferee en unitaxus onder
^TetradjfttomiA, Siliquosa^ met het navolgende geslachtkanmerk:

De vier langste meeldraadjes zijn aan den top' gevorkt, zij
dragen de meelknopjes zijdelings; de hals of het haauwtje is Ie*
dewchüg, kogelrond, zonder klepjes, èénzadig.

Deze overblijvende plant, welke op de zandige banken en
stranden van de Middelandsche zee^ van den Fonhis Euxinus,
^ Fommeren, in Denemarken^ in Engeland^ inzonderheid te
^sex en Dorsel en op de koslea van de BaltUehe zee gevon-
«a wordt , groeit mede in ons vaderland^ volgens dbrtan op
Het uiterste der stranden van holland.

DU gewas heeft sterke kcaohtige wortels , die weder vde aj-
jorteb oitechieten, de bladeren welke dik vleezig, veeltijdsmeer
0^ eene voet Ung, sterk gefronseld, oitgesoeden en blaanw-

K k?"**" ▼*» 'Weur zijn, geUjken op die der gewone kool
«hebben wanneer iy zioh begiiHMii te ontwikkelen eene violet-
.^*8* J'**»»*. De zaadstengel bereikt de hoegle van twee tot
oecde iMive roet «b vnrdeeU aieh (e^M den bloei^jd wederom
JrturKiüi-^®'* "jtakkén , de Ueemea die ia J^(;' tmtluiken , zijn

«biadig over kruis gciplaalat en wk^ wnmui eerst ligt groene
J^lronde haauwtjes tvo^gew^fte v^dgen^ die vervolgens ecse
«Mfterbrnine kleur aannemen., lederaobtig worden, en ééne zaad»
^\ » zich bevallen. Men heea willen beweren , dat het
^ «a ons vaderland niet rijp wordt, doch dit is eene sieUige

waarheid, naardien wij zelve, hoe noordelijk de plaats onzer
U£^^ ^^ "•'' "^^ ***** ^^^ «ec*öö/ gewonnen hebben. De
bem I ^^^^ ^"* ^®' *® tieren, eenen diepen, zandigcn, wel
pesten grond , en tot welke bemesting men bij voorkeur die
den *^^ bezigen moet. In lage , te zware of te stijve gron-
' f* <*»' gewas kwijnen en op venre na de winterkoude zoo
^ bedlu ^"***°' Vroeg in het tooTJaar zaa^e men het zaad
^ ^dden, die in den vorigen herfet daartoe in gereedheid gebragt
^'^ «n^geapit waren, uit. Men legge «Udan zes saden in

Digitized by VjOOQIC

524

ieder gat, dat twee daimen diep is, en welke gaten eeoen on-
derliügen afetaod Tan twee voeten behoeven • naardien dit gewas
leer spreidt. Na .verloop van drie of vier i^eken , komeo de
laden gewoonlijk op , terwijl , zoo dit met de meesten het geval
roogt zijn, men de zwakste planten wegneemt en slechts een of
twee ter plaatse laat verblijven , en naardien het aanslaan hoogst
onzeker is » worden de overtollige niet herplant doch weggewor-
pen. Bij droog weder doet men wel , het gezaaide bed nu en dan
te tMvoielitigen , en ook zelfs dan nog, wanneer de zaden op-
gekomen zijn, tevens alle onkruid verwijderende, hetwelk den
groei der jonge planten zonde kunnen tegenwerken. In deze
toestand -late men het gewas tot den hetfii aan zich zelven over,
zonder er iets meer aan te doen ; dan hetzelve om dien tijd met
eene bedding verganen mest, ter dikte van zes duimen te dek-
ken, of bij gebreke van dien, met eene laag boombladeren
volgens het opgegevene cijfer.

Is men reeds in het bezit van deze plant , dan kan.de voort-
kweeking ook door ohloopers plaats hebben , welke alsdan in April
op eenen ouderlingen afstand van twee voeten worden gepoot en
even als de zaailingen behandeld. Er worden er ook gevonden ,
die telken jare in die maand tusschen de rijen kleine greppen
maken, deze met goeden verganen paardenmest vullen en de dit-
komende aarde aan dén voet der planten brengen , ten einde zoo
doende de voedzaamheid der aarde te onderhouden.

In de lente van het derde jaar , zijn de planten sterk genoeg ^
om getrokken te kunnen worden , en handelt men als nu op
de volgende wijze.

In December^ Januarff, Feöruafif\ al naar gelang men deie
vracht nuttigen wil , ontraime men de bedden en planten , van
den daarop aangebragten mest , bladeren , of anderzins. Dit ge-
daan zijnde, dekke men over iedere plant eenen bloempot « waar-
van de gaten in den bodem digt gestopt zijn , en welke potten
natuurlijk naar de grootte der planten geevenredigd moeten zijn ,
kunnende men ook zeer geschikt daarvoor bijenkorven bezigen.
Rondom die potten brengt men vervolgens broeijenden paarden-
mest, om daardoor zoo wel de planten te verwarmen , als on
de vorst te beletten, in de potten door te dringen. Ten einde
den oogst niet in Mnmaal te verkrijgen, moet deze bedekkiog
bij gedeelten plaats hebben , terwijl zes tot tien planten telken
reize, overvloedig voor het gebruik opleveren.

Vier of vijf weken na dat men de planten met potten gedekt
heeft, al naar gelang de gesteldheid van het weder, kan meo
reeds van de scheuten gebraik maken, die alsdan eene lengte

Digitized by VjOOQIC

625

vao drie lot twaalf duimen lullen hebben en in eene vereent-
ging van kleine blaadjes bestaan, die digt t^en elkander ge»
drongen zijn, zoo dat de spruiten wel eenige gelijkheid met eene
zeer lange dunne vrucht hebben , welke spruiten in Engeland sea
coit genaamd worden.

Bi) het snijden van deze uitspruitsels moet men wel acht ge-
ven , van het hart der plant niet weg te nemen en buitendien
om haar niet te zeer uit te putten , eenige scheuten ter ontwik-
•kelii^ behouden. Is de inoogsling bewerkstelligd, dan plaatst
men de potten nogmaals over het gewas , om welke potten men
ook weder nieuwen mest brengt , op deze wijze kan men van ééne
plant driemalen oogsten , en zulks telken jare herhalen.

Bij eene gewone winterkoude zal deze heffingswijze voor dit
gewas voldoende zijn, doch indien de winter streng mogt zijn
en bij aanhoudendheid voortduren , dan zoude eene laag van zes
duimen mest niet voldoende wezen om de groeikracht der plant
op te wekken , en waarom men dan wel genoodzaakt is de toe-
vlugt tot bakken te nemen , welke men over de bedden plaatst ,
met mest omgeeft, met ramen en anderzins dekt, kortom op
dezelfde wijze als men zulks wel met de aspersies doet.

De getrokkene planten blijven ter plaatse, ontspruiten weldra op
nSeaw en men Iaat dezelve nu ongehinderd doqfrgroegen. Sommi-
ge kweekers raden aan , de planten in den Aerfsl met aarde aan
te hoogen even als men zulks met de lioppe doet, doch het komt
ons voor beter te zijn, eerst langen mest tegen de planten te bren-
gen en daarop aarde , omdat men anders later zeer veel moeite zal
hebben 9 de jonge scheuten van de daar tusschen gewerkte zand-
korrels te ontdoen.

In hoogé, drooge gronden , wederstaal dit gewas de sterkste
winterkoude, doch niet in vochtige en waarom men deze zorg-
vuldig mijden moet. Er zijn er die willen beweren, dat de zee-
kooi eenen schralen, dorren , mageren grond behoeft , omdat zij in
het wUd op eenen dusdanigen bodem wordt aangetroffen, doeh
zij die in dezen waan verkeeren, vergeten , dat er een groot
verschil bestaat tusschen eene leiide en eene gekweekte plant.
Alle koolsoorten vorderen mest en de 2«e^0(7/ maakt hierop geene
uitzondering, van welke waarheid de Engelschen zeer goed over-
tuigd zijn 9 die deze plant op zwaar bemeste gronden kweeken ,
hoewel het bij ons nog altijd de vraag blijft of eene zoute bemesting
voor deze plant niet steeds te verkiezen ware.

De Zeekooi houdt bij eene voegzame kweeking lang stand ,
terwijl, wanneer de oude stoel vergaat, het gewas nogthant door
de veelvuldige uitloopers behouden blijft.

Digitized by VjOOQIC

sas

De joDge spraities, die door het bedekkeo spoedig geel wor-
den, leyeren eenea MuigeDaineQ schotel op, kuaaende geBtoold
effen ale de bloemkool, of op eene andere wijie als aspenies
toebereid , genatUgd vpordenw Indien de spraiten wat te hoog
opgeschoten zijn, nemen zij eenen eeni^ins bitteren smaak aan,
welke men , door ze eenige oogenblikken af te kooken , gemak-
kelijk weg nemen kan , beboeyendedeze spruiten buitendien Yersoh
gesneden, slechts eenige minaten om gaar te worden. In Enge-
Umd maakt men van deze groente veel werk en wordt zij ter nsarkt
(eovent garden) gebragt. De inwoners van Suêsex en Dor$€t
zamelen de jonge spraiten des vooijaars onder het zand t>p , voor
dat zij boven den grond ontspratten, naardien zij alsdan malseh
en lekker van smaak zijn, dat het geval niel is waaneer zij
aan de builarfuoht blootgesteld , groen worden , daar deze hen
hard en bitier doet worden. In Frankrijk is de' kweeking daai^
van veel minder en in ons Vaderland^ «zoo verre ons bekend,
nog schaarscher. Schrijver dezes evenwel, kweekt dezelve, hoe-
wel ook nog sedert korte jaren met een goed gevolg»

Wij kunnen niet voorbij , om ook nog met een enkel woord
van de crambe Tartariea te gewagen , hoewel wij nieCgdooven,
dat deze kool in ons vaderland anders dan in sommige kraid-
kondige tuinen gekweekt worden , ofschoon het teelen daarvan
allezins aanbeveling verdient

De Tariaarschö keol (crambe tartariea , iagq. Tartaria un-
garica, glos.) dan, groeit oorspronkelijk in de velden en wijn-
gaarden van M9ravie^ van Hongarffe en in Tarlar^, en werd
volgens lACQUEs en hekino in 1789 uit Siberië naar Frankri/k
overgebragt. De Hongaren noemen haar Taiar keni/'er of Tar-
taarsch brood.

Deze overblijvende plant heefl eenen wortel ter dikte en lengte
als de arm van een man, waaruit een stengel ter lengte van
twee voet voort komt, welke in Junff en Jui(f uitgespreide
bloemtrossen voortbrengt , welker bloemen wit zijn , de bladeren
even als de stengel glad, doch de laatsten ingesneden^

De vleezige, zoete , sappige wortel m repen gesneden^ levert
met de wortelsproiten , zoowel gestoofd aia raauw , een aange-
naam voedsel op. De Hangaren eten den wortel met olie en azyn,
en beschouwen denzelven gekookt , als een heilzaam voedsel voor
de kinderen.

Men beweert dat deze plant de Ckara Caetaris is, welke de
soldaten van julius caksar in plaats van brood nuttigden, toen
ivyKUin-Am doortrokken. (Caesar, BeOum OMie^ Hl , 4&)

Digitized by VjOOQIC

KOOL (CHINEESCHE , PÉ— TSAI.)

{Brassica Ckinensü.)

Doe kool zijn wij inzonderheid aan de Chineesohe zendelin-
gen TOBiii en TEMON verschaldigd , die dezelve in 1837 met veel
zorg in hnnne tainen kweekten , en roet de meeste bereidwiOig-
beid, daarvan de zaden naar PrankrÜk hebben overgezonden.
Het is waar , dat deze kool reeds vroeger bekend was en osbeck
het zaad er van uit CMna , alwaar men dezelve cadjoe^coe
noemde, overgebragt , doch men beschouwde het gewas tot das
▼erre steeds oit een kmidkundig oogpant en kweekte het vóór
dien üjd nimmer als moesgroente aan.

De Pi'tsai behoort tot het geslacht der Brassica, waarvan de-
zelve eene zeer kennelijko soort is , hoadende als het ware het
midden tassdien de koo/ en de raap en welke unnaeos met den
naam van Brasêica Chinensis bestempeld heefu

Het blad is op verre na zoo dik niet , als dat der gewone
bd, een weinig gefronseld , ligt groen , eenigzins naar het gele hel-
leode, de hoofdrib breed en van onderen zeer wit. De ontwik-
kelde plant gelijkt meer op de wijd uitgespreide bindsalade,
(Iftitoe Romaine) dan op kool, doch het gewas neemt verschil-
lende vormen aan , als wordende er ook met gekorvene donkere
S^oene bladeren gevonden , veel met die der raap overeenkomende.
LnniABus zegt ; dat de Fé-lsai eene tweejarige plant is , doch
de kweeking er van heeft dezelve tot dus verre als een één-
jarig gewas leeren kennen. Deze kool groeit zóó spoedig,
eo sehiet zoo geredelijk op , dat de planten waarvan het zaad ,
>o het midden van den zomer uitgezaaid werd, desalniettemin
doorsehoCen en rijp zaad voortbragten , zijnde dan ook dit
«ööe der grootste moeijelijkheden om haar tot kootzetting te
brengen. Desabiiettemin verzekert men, dat in sommige ge-
westen van CMna en wel ten noorden van Peking dezelve eene
zwaarte v/m zeven tot tien kilogrammen verkr^en, iets dat in
frankrijk tot nog toe geen plaats heeft gevonden , want wan-
neer aldaar de harten der planten goed gevuld zijn (aange-
zien dit gewas geene kool zet, zoo als de gewone), dan ook
nog heeft zij weinig meer omvang, dan de* even genoemde
salade. Dat eene meer voegzame kweeking ook daarin voor-
«en kan, lijdt geen twijfel, te meer daar coppehet. Hovenier
der tuinen van bet zendeling gebouw, dezelve steeds ter zwaarte

Digitized by VjOOQIC

628

▼an twee tot drie kilogrammes kweekt. Maar ook dan nog,
wanneer in ons Vaderland de Pé-Uai niet tot kool zettiiig te
brengen ware , zoude zij maar al te zeer verdienen om ¥ooft-
gekweekt te worden. In de ztUdelUke streken van CAóia
toch , alwaar de Pé-tsai geen kool voortbrengt , is dezelve zeer
gezocht en wordt aldaar in alle hare verschillende tijdperken
gebezigd, als leverende steeds een aangenamer, gezonder en
gemakkelijker te verteren voedsel, dan de gewone kool op.

Aangezien deze plant eene snelle wasdom heeft , zoo kan men
het zaad gedurende een groot deel van het gunstige jaargetijde
uitzaaijen, ofschoon het einde van den zomer en den ho'fit daarvoor
steeds meer dan de ienie te verkiezen zijn. Men kan het zaad
of ter plaatse uitzaaijen, of om later 4^ planten te verpoten,
moetende om het kool zetten te bevorderen , d^ eerste handel-
wijze het meest aanbevolen worden ; wil men verpoten , dan neme
men steeds de krachtvolste planten, kieze men eenen regenaeh-
tigen of donkeren dag uit, of plaatst men bij gebreke van dien,
over dag potten op de planten, welke men tegen den avond
weg neemt, dezelve zoo lang begietende, tot dat zij volkomen
aangeslagen zijn. Voor het overige behoeft de Pé-tsai veel wa-
ter, en zal naar mate men giet, des te malscher zijn. Om
kort te gaan , komt de kweeking er van in vele opzigten met
die der salade overeen , terwijl de planten eenen onderlingon af-
stand van vijftien Ned. duimen behoeven.

Het zaaijen ter plaatse is mede eene zeer eenvoudige verrig-
ting. Heeft dit over het geheele bed plaats, dan geschiedt het
op dezelfde wijze als of men knollen uitzaait, en zo6 het in rijen
geschiedt , even als de spinazie enz., met dat onderscheid , dat
men het zaad slechts weinig met aarde bedekken moet, waar^
toe mestaarde wel het meest te verkiezen is. Ter bevordering vaa
de ontkieming, is het begieten steeds aan te bevelen en wel tot
zoo lang de plant van blad verwisseld hebbe. De ter plaatse
gezaaide planten worden zoo spoedig tot het gebruik uitgedund,
als het gewas dit maar eenigermate veroorlooft, en waarmede
men voortgaat, tot dat het bed uitgeput is of de planten opge-
schoten zijn. Mogten evenwel na eene herhaalde uitdunning som*
migen zich tot kool zetten , dan late men deze tot dat einde on-
aangeroerd staan.

De Pé'tsai is voor de koude niet zeer gevoelig en kan dezelve
van twee tot drie graden doorstaan, doch wanneer de planten
vóór den winter volwassen mogten zijn en tot het gebruik ge-
schikt , dan doet men wel dezelve door stroo te dekken of op

Digitized by VjOOQIC

529

te nemen en in hais te brengen. De Chinezen , die dezelve den
gebeden winter door weten te bewaren , nemen haar op , la-
ten ze een weinig in de zon verwelken, waarna zij dezelve in
greppen begraven of wel op eenen droogen grond uitspreiden,
met baksel dekken , waarover zij vervolgens eene laag drooge
aarde, ter dikte van twee en dertig Ned. duimen, brengen, ter-
wijl andere de bossen digt naast eikanderen bij het worteleind
io eene vorstvrije plaats hangen.

De overwinterde planten , mits gaaf en goed , zijn de gesehik-
tte ter zaadwinning, terwijl men bij voorkeur daartoe die met
breede, licht groene en een weinig gefronselde bladeren bezigt,
boewei ook de groene planten daartoe zeer goed voegen, naar»
dien het voornaamste is , dat het gewas zich goed ontwikkeld
bebbe.

Men vindt fai China nog eene andere soort van kool, Pak-ehcH
genaamd, en welke nog een veel opmerkelijker voorkomen heeft
Het zaad er van werd door gioVfrot uit China overgebragt ,
terwijl de geschiedenis er van in Le bon Jardinier 1841 te
▼inden is.

De Pak'Chdü behoort ook tot het geslacht der Brassicay hoe-
wel zij zich daarvan kennelijk onderscheidt. De plant heelt veel
overeenkomst met de Beet met eetbare ribben. De ribben z\jn
rond, lang, dik zeer wit, in ovale, zeer gladde, donkergroene
bladeren uitloopende. De geheele plant levert een malsch voedsel
op en komt in smaak roet de Fe-isai overeen, of van zeer
uehte smakelijke kool.

Het grootste bezwaar tegen de kweeking van dit gewas is
ook voor alsnog, dat hetzelve zoo spoedig in het zaad schiet.

Digitized by VjOOQIC

KOKEN (TURKSCH.)

(Zea tncu8.)

Het Turksch karen, Spaansche tarwe ^ of ook wel OosUnS-
9Che weit genoemd , ontleent zijnen geslachtsnaam Zea , van het
Grieksohe woord Zeia^ dat eene soort van koren aanduidt De
Oostindianen geven het den naam van Djagong en de Westin-
dianen van Caro^ koorn; de Chinezen noemen het ^Fannie en
volgens HERiiANDBz de Brazilianen Auati en de Mexikanen TlaowU^
terwijl men in Bohemen en Hongarije het Kukuruz noemt.
/ Volgens TODRMEFORT is het Turksch koren een gewas , dal eene
bladerlooze bloem heeft, uit vele vezels die uit de kelk voortkomen
bestaande en geene vrucht nalatende. Naar decamdolle behoort
het onder de Graminées en liünaeus heeft het onder de Monoe^
cia^ Triandria^ gerangschikt, met het navolgende geslaChtken-
merk: Bij de mannelijke bloem is de kelk kafbladerig, twee-
bloemig en zonder kafnaald; de bloemkrans insgelijks kafblade^
rig en ongewapend; bij de vrouwelijke bloem is de kelk kafbla-
derig, tweekleppig, even gelijk de bloemkrans; de bloem heeft
eenen draadvormigen stijl, de zaden zijn eenzaam.

Deze plant heeft eenen harden vezeligen wortel , waaruil sterke ,
dikke , onbehaarde , gestreepte , somtijds tien tol twaalf en meer
voeten hooge halmen ontspruiten, waaraan breede, lancetvor-
mige, gestreepte, gladde, toegespitste , gaafrandige bladeren, met
onbehaarde, dikwijls purperkleurige bladscheeden voorkomen.
De mannelijke bloemen vormen, aan den top der halmen, eeae
groole, sterk getakte bloemaar. De vrouwelijke bloemaren zijn
lager geplaatst en in groote scheedevormeade schutbladeren zoo-
danig ingesloten, dat de lange, dunne, draadvormige stijl^
daaruit slechts alleen nederhangen. De bloemen ontluiken in
Juiy en Augustus en de vrucht rijpt tegen den herfst.

Toen in 1492 Amerika door columbus ontdekt was, verhaal-
den de eerste van daar terugkeerende zeelieden, onder andere
wonderen , dat zij er een korengewas gezien hadden , eene hoogte
hebbende van zes voeten met lange fluweelachtige bladeren , e^en
sierlijken stam , gouden korrels en lange , zaamgedrongene tros-
sen; «waarmede zij de Maïs bedoelden, doch welke ook toea
reeds alomme door de inwoners verbouwd werd. Hoewel deze
plant ook op sommige der Oost'ïndische eilanden, zooals onder

Digitized by VjOOQIC

531

anderen schbidweilbr beweert, in het tcüd aangetroffen wordt;
xoo hoaden bgna alle kmidkandigen en ook tam mjaaoLDT, Zuid"
Amerika toot het ware Vaderland , en wil RoisErrs dat het uit
Peru lot 0D8 oTergebragt is. In de Wesl-lndiën is dit gewas
eren zeer bekend en maken de inboorlingen aldaar, veel wark
TM de lfo{«4 «fier welke Indische J/ff{« teelt , hiriot, de Com'
mod, IneoL Virg en bbnzoiii Nai. Ind. Occid. Hist onnslagtig ge-
sohreTen hebben, terwijl turistra in zijne beknopte beechrijving
M» de Nedi overz. èeziUmgen daaromtrent mededeelt : dat «de
groeU maU (zea méïs) , weliger in de Oost-Indië eo aan den
Tislen wal Tan Amerika 9 dan op de Weêtlndische eilanden
groeit, en dat men inzonderheid op Ouragao de kUme maU^
ook ^el ffrooU gierst of Guinesche maïs (holous sorghom)
kweekt, welke aldaar de hoogte van twee mans lengten bereikt
eo eene veel fijnere korrel dan de groote mais heeft Van het
voedzame meel bakken de Creolen aldaar koeken, arepa*s ge-
boeten, of podding, die zij fonsjee noemen, veel naar de Sa-
riDtansche tam^lom gelijkende , die men aldaar van bananen-
iMel zamenkneedt. Kalm zag in Karolina de mals ter lengte
vaa achttien voeten, terwgl een stengel op de kust van Guinee
niet zelden zeven of acht aren voortbragt , oflichoon het gewone
S^ in Amerika van twee tot drie is.

KoUe zegt, dat men deze vrucht sterk in Afrika nuttigt,
<o de beschrrjving van plirios deswege, doet ons zien, dat deze
Pjant ook in Azië gekweekt wordt en aldaar een voornaam voe-
<lingsnuddel aitmi^kl.

Thans is deze plant bijna door geheel Europa verspreid, en
komt zoo wel in Itaüe^ Frankrijk^ Duitschland^ Bohemen^
Bongêrije , Engeland , Zweden , als ons Vaderland voor.

Deze eenjarige zaaiplant , vreest eenen zwaren grond , daar
<^ voor haar of te koud , of Ie vochtig, of te droog is , en de
wortels in het uitspreiden te veel tegenwerkt, terwijl zij in eenen
mildeo, rijken grond uitgezaaid, veel stroo doch weinig vrucht
voortbrengt.

De beste voor haar geschikte bodem is, eene zachte, mulle
*«^e, zandige kleigrond, losse, vruchtbare klei en eene kalk-
Achlige, zandige aarde , terwijl hóe warmer de grond is , hoe be-
lor de maïs gelukken zal. Men heeft willen beweren , dat meo
do landen ter maisteelt niet bemesten moest , doch dit gewas be-
lM>eft evenzeer eene dusdanige medewerking als al het andere
koren, terwiyl men bovendien iedere mestspecie voor haar be-
zigen kan , en deze zelfs versch moet zijn , wanneer de bodem

Digitized by VjOOQIC

532

de natuurlijke warmte mist , of geeoe gunstige ligging heeft. Zie
mede RiEüWEMHins Algem, woordend, van kunsten en wetenschap.
Dat de mals alleen déér zoude groeijen, waar de druif eo boek-
weit eenen tweeden oogst opleveren , heeft de ondervinding meer
dan genoeg gelogenstraft, en doet hare verbouwing op zes toC
zeven duizend voeten boven de oppervlakte der zee ons zien,
dat zij niet van één klimaat afhankelijk is. Meer schoeit zich
de opbrengst naar, de wijze van bevochtiging. Is de stand gun-
stig, dan staat .de opbrengst als een tot acht honderd, wanneer
de gronden bevochtigd kunnen worden , brengt een hectoUtre
(100 kan) drie, vier tot vijf honderd heotolitres op, terwijl in
die streken waar de grond niet anders dan door de regen nal
gemaakt kan worden, de opbrengst van een hectolitre slechts
tusschen de veertig en zestig is.

In de Mexikaansche Staten^ is de l^weeking er van hoogst
eenvoudig. Men werpt van drie tot vijf zaden in gaten , die
eenen afstand van drie voeten hebben, terwijl de rijen zoo Ter
van eikanderen verwijderd zijn , dat men de planten gemakkeliik
kan aan aarden.

Volgens VAM hümboldt , kan men in de vochtige streken van
Mexiko^ de mals driemalen oogsten, ofschoon het jaarlijks slecbls
éénmaal geschiedt ; de zaaitijd neemt aldaar in half Juny' een
aanvang en duurt tot het einde van Augustus.

In de Vereenigde Staten^ zaait men tegen half Mei^ naardieo
eene^eerdere zaaijing door de nachtvorsten zoude verioren gaan.
De Indianen daar ter plaatse , die natuurlijk geen tijdwijzer heb-
ben , rigten zich in het zaaijen der maïs , naar de ontbotting vnn
eenen zekeren boom en naar de aankomst van zekere vtssohen
in hunne rivieren, even als bij ons tegen Mei^ de elft zioh in
de Maas vertoont.

Met uilzondering der kunstmat^e bevochtigiog , verschilt de
kweeking weinig van die der Mezikanen, doch de opbrengst b
niet zoo aanzienlijk , niettegenstaande men er de laoden wel
degelijk bemest. In de Monthly American Joum. of Geoiogy and
Nat. Science beweert men, dat de mals hare hoogstmogelqke
volkomenheid op de noordelijke grens van haar Vaderland be-
reikt, doch de Amerikaansche kweekers schrijven den goeden
oogst niet aan de luchtsgesleldheid , maar aan de bijzondere
zorg toe, waarmede mea dit gewas behandelt. In de onder-
havige gewesten heeft de oogst steeds eenige weken na dien der
Utrwe plaats, en hoewel de Engelsche landbouwers in de ver-

Digitized by VjOOQIC

63S

e€ii%de siateD, eent den bouw daarvan TeroDaehtzaainden , zoo
hebben zij laCer de kweeking der tarwe daarvoor gaarne willen
opofferen.

Gelijk wij reeds gezegd hebben , is de maisbouw gemakkelijk ,
mits de opgegeyene grondsoorten diep en wel omgeploegd zijn ,
en het gewas schoon gehouden wordt ; doch naardien zij spoedig
opschiet, sterke stengels, kracht volle en talrijke bladeren voort-
brengt en alzoo den grond aanmerkelijk uitput, is het niet goed
dit gewas twee jaren achter een op denzelfden bodem te ver-
boawen, te meer daar de bestanddeelen des bodems, welke de
planten voor hunne onttwikkeling noodig hebben , ook bij de ver-
schillende plantensoorten verschillende zijn , zoowel met betrek-
king tot de hoeveelheid als tot de hoedanigheid. ^

BoossmGAULT heeft de hoeveelheid dier bestanddeelen bepaald,
welke door vijf op elkander volgende oogsten aan eenen sterk
bemesten bodem ^ van eene hectare < bunder) oppervlakte, ontno-
men worden. (Ann, de Chem. et de Pkye* ^me Serie) ^ zijnde
de uitkomsten in de volgende tafel te zamen gevoegd :

1 Jaar. Aardappels , de knollen zonder groen 216,6 Ned. pond.

2 « Tarwestroo en graan 371,0 „ „

3 „ Klaver.. . • 620,0 „ „

4 f Tarwe. 488,0 „ „

"* t Gewone knoUen. 108,8 „ „

IHaverstroo en graan 215,0 „ „

Beetwortel, wortels zonder groen. .399,0 „ „

Erwtenstroo en zaad 618,0 „ „

Rogge 284,6 „ „

Aardpeer 660,0 „ „

Deze tafel toont dos, welke ongelijke hoeveelheden van deif-
stoffelijke bestanddeelen , door de verschillende soorten van plan-
ten, die verbouwd worden, uit den bodem getrokken zijn. Niet
minder ongelijk verhouden zich de beirekkeHjke hoeoeelAeden
van enkele bestanddeelen, die opgenomen worden. Liebig on-
derscheidt met betrekking hiertoe drie groote klassen van planten:

Kiezelpianten ^ noemt bij zoodanige, wier asoh voor meer
dan de helft uit kiezelzuur bestaat $ kalkplanien voor meer dan
de helft kalk en potasch^platUen , die voor het grootste gedeelte
petasch uit den grond tot zich nemen.

De volgende tafel, bevat ondersoheideoe planten uit deze drie
klassen:

Digitized by VjOOQIC

6S4

KIEZELPUNTEN

wntGiiAiiir en poutobf.

«•• •!•»«- Kalk en Fotaach cd

Haventroo met laad 62,00. 4,00. 34,0a

DE 8ADSUEB.

Tarwestroo 61,05. 7,5». 22,00.

WIB6HARN en POLSTORF.

Gerstestroo met zaad 55,03. 25,70. 19,001

FEUSEMUS.

Roggeatroo 63^89. 16^ 18,65.

RALKPLANTEN.

HERTWI6.

Tabak ^ Havannah 8,30. 67,44 24,31

„ DuÜsche 15,25. 62,23. 23,01.

WIEGHANlf en P0L8T0RF.

Tabak in kuostmatigen grond. 12,00. 59,00. 29,0a

BERTWIG.

Erwtenstroo 7,81. 63,74. 27,82.

BBRTHIEE en BRACONROT. >

Aardappelloof. 36,40. 59,40. 4^

WIBGVANlf en POLSTORF.

Klaver 4,90. 56,00. ^^

POTASCHPLANTEN.

DE SAnSSURB.

Maïs-slroo 18,00. 6,50. 71,00.

Gewone knollen „ 18,40. Öl^^O.

HÜRSCHAUBR.

Beetwortels „ 12^0a 88,0a

Aardappel knollen „ 14,19. BS^Bl.

BBRTHIER en BRACONNOT*

Aardpeer. „ 15,7a 84,3a

Het yerstaat zich yan zelf, dat deze onderecheideDe klasseo ,

' niet door Boherpe grenzen van elkander gescheiden zijn; ku>*

nende dezelfde plant, naar mate wij een ander gedeelte ^*^

haar afzonderlijk beschouwen , onder verschillende klassen geraog*

Digitized by VjOOQIC

086

sohikt worden , zoüeDde nogthaoB de Toordeeleii Tan deze rang*
sehiiduiig., oit het volgende duidelijk worden.

Wanneer men üit de zameostelling der asch io de voorgaande
tafel en de bekende opbrengst van eene hectare land, de hoe*
veelbeden der eokele delfstoffélijke bestanddeelen berekent, welke
planten den bodem beroven, dan verkrijgt men de getallen-
waarde in Ned. ponden in de volgende tafel :

T.«^<*.»«»i*. K**'^» bitter- PboBphor» «^-.i

"^^"^ «... »^«„. „r^ «^

^•^«^SSJ. SM»>'« ^S}«7'«5 112,43 200,0»
^«'{v™!*!*:^}»»»'^ fJ;S§}3tO,7« 117 «,«

■^ U'.^o SS> 82,78 Ify^ 57,82 77^ 139,77
Beetwortel zonder bla-
deren 361,00 37,84 37,84

Aardperen 556,00 104,00 122.

Oe bovengestelde uitkomsten eener scheikundige ontleding ge-
ven de meest voldoende opheldering , weshalve eene grondsoort
▼oor zekere plantensoorten geschikter is , dan voor andere; waar-
om een akker door het verbouwen van deze plant vroeger uit^
Seput wordt, dan voor gene; waarom een veld voor den groei
eeoer zekere plantensoort geheel ongeschikt is geworden, en
l^niettemin voor eene andere soort nog voegzaant kan zijn;
» één woord , zij vormen den grondslag der ware theorie van
^^^whtüerwisseling en bemesting.

Gewoonlijk ploegt men den voor de mals bestemden grond
Iwee malen, eeos vóór of gedurende den winter en eens in de
i^f^^ kort voor den zaaitjjd. Ter voortkweeking neemt men bij
voorkeur, de rondste en gaafste korrels , welke uit de meest vol*
dagene aren, die men volkomen droog bewaren moet, even
^f den zaaitijd genomen worden, en niet dan bij nood van
<^ bovenste en minder volmaakte gebruik makende, daar deze
niwcter ontwikkeld zijn.

lo hel zuiden van frankrijk ^ zaait men omtrent het midden
J^ April^ doch in ons vaderland moet men den tijd afwaeh-

^» dat er geene nachtvorsten meer te vreez^n zijn.

Het zaaijen gesc^^iedt op velerlei wijze , sommigen volgen den
ploeg en werpen van afstand tot afstand het zaad in de pas ge-
^P^ode Toor, anderen openen voren op een voet afstand van

^^^» eerst in de lengte en vervolgens in de breedte, zoo

Digitized by VjOOQIC

6S0

dat de voren elkander regthoekig snijden, het veld levert ab
'dan het aanzien van een groot aantal kleine vierkanten in op
elke hoek derzelve , plaatst men twee of drie zaadkorrels welke
men aanstonds met eeoen duim aarde bedekt Anderen wederom
werpen het zaad uit de losse hand over het veld, doeh deze
wijze van voortkweekiog mag wel als de minst doelmatigste
beschouwd worden » naardien dan de planten veelal of te d^
in een, of te verre van eikanderen komen te slaan. De beste
wijze is om met plantijzer en meetsnoer te zaaijen, mits het
land vooraf wel toebereid zij * doch deze wijze is voor den
groeten bouw wegens hare kostbaarheid weinig in gebruik.

Naardien de vroeg invallende najaars koade voor de rijpwor-
ding der mals dikwijls zeer schadelijk is , zoo is tallei (Agronm
ZeUung 1850) er in geslaagd , om de rijp wording er van teo
minste veertien dagen te vervroegen, en wel door vele' jaren
achter een , telkens de opereer si rijpe aren terstond aCzonderi^'k
* afleplukken , op eene drooge plaats tot aan den zaaitijd te bewa-
ren , en dan alleen de zaden van het nUddèUie gedeelte der aar
tot zaaizaad te bezigen. Bij dezen maatregel is het evenwel daar-
enboven noodig, vroeg, dat is voor SL G^rge (23 Aprü) te
zaaijen, terwijl men alsdan van eenen goeden oogst vrij wel
verzekerd is. %

In onze moestuinen zaait men het gewoonlijk in rijen, die
vier palmen van elkander verwijderd zijn, terwijl, wanneer de
planten te dik opkomen, deze naar behooren worden uitgedund.

Vijf of zes dagen nadat het gezaaid is, begint de plant reeds
op te schieten, echter is er somtijds een verschil van een of
twee dagen , naar gelang het weder warm en de grond meer of
minder vochtig is. Zoodra zij ter hoogte van drie of vier dui-
men opgeschoten is, rooit men de zwakste planten van diegene
uit , welke niet op anderhalf of twee voeten van elkander staan.
Daarna wordt de grond tusschen de planten goed omgespit, om
de zwakke uitloopers of stoelen geheel te verdelgen , terwijl dit
nog eens geschiedt, wanneer dei mals plant ter hoogte van eeo
voet opgeschoten is , en wanneer de planten den vollen wasdom
eriangd hebben , wordt het ten derde male gedaan.

Eene andere wijze van kweeking en welke de Franschen be-
zigen ter verkrijging van bun hors-(f oeuvre j (waarover later) is,
dat men het zaad der veertig-daagsche mals in rijen uitzaait en
wel zoo digt, dat de planten vooral niet meer dan eenen duim
tusschenruimte hebben , en zelfs minder brj aldien de grond zeer
vruchtbaar mogt zijn. Deze onderlinge afstand zoude natuortijk

Digitized by VjOOQIC

637

i^^te geriDg zijn indiea 4e plant haren voDen wasdom moest
eriaagen en het zaad rijpen, doch naardien de ar«n geplukt'
rooeMn worden , weinige dagen na den bloeitijd, zoo is het niet
noodig dte planten eene grootere tasschenruimte te laten. Zoo
spoedig men du ontwaart , door het hulsel te splijten , dat het
zaad hetwelk nog slechts eene melkachtige zelfstandigheid in
lieh bevat, genoegzaam gevormd is, plukt men de aren met de
omholseis teo gebniike af.

Wanneer bij de gewone kweeking de bladeren opdroogen en
geel worden , of wanneer het hulsel der aar scheurt , is de mtfs
rijp, welke rijpheid buitendien oók nog door de effene kleur en
de hardheid der korrels aangeduid wordt

De rijpe aren worden geplukt en op eene drooge plaats be-
waard. Brj vriezend weder kan het gemakkelijk worden uitge-
dorscht, of het, zooals mijn Vader opgeeft, over eenen scher^
l»eQ rand worden uitgeslagen. Het fransche werktuig deswege,
schijnt nog weinig bekend te zijn, eveneens misschien als de
^ee&' en plebnolen van sobtems (maandschrift 3de jaarg.) De
Duiiêeke planters verbouwen tusschen de maïs slaboontjes (pha-
seolas nanas), de Engetschen de turnips ^ waarschijnlijk in
DftvolgiDg der Indianen die ook daar tusschen eene soort van
boonen bouwen.

Elke malsaar bevat zeven tot acht honderd korrels en elke
plant kan drie aren opleveren , waar uit volgt : dat ééne mals
korrel, gemiddeld berekend, er twee duizend vierhonderd voort-
^f«ögen kan.

^ een kleio werkje dat over de voedende planten handelt,
^ io 1836 te Landen uitkwam , lezen wij ; dat bichard bulkelt
die eenige zaden der müs uit Brandenlmrg ontvangen had , de-
zelve in Ierland met zulk een goed gevolg had gekweekt , dat
de opbrengst daarvan met die van Mexiko gelijk stond.

Nadat de cultuur dezer plant in St. James Park met zaad , dat
uit de Pyreneèn was aangevoerd , even eens eenen goeden nii'
I^S ^ad opgeleverd , heeft de Koninklijke Maatschappij van Land-
bouw tn Engeland zich de zaak bijzonder aangetrokken en twee
Handleidingen uitgegeven , onder den titel : FacU for farmert
?^e: it9 cullures and uses as a green and com erop. Ver-
^9 NoUce of a new quicq growing early sart^ euiuted to
^ eUmate of Éngland eailed forty-day maize by wiluam kbirk.
T^^ ^^^ l'eeft de proef er van genomen ; de zaaijing geschiedde
den 24 Mei en de rijpe vrucht kon den 10 October ingeoogst
borden, verkrijgende hij 50 bushels per acre. Men houdt het

Digitized by VjOOQIC

H9"

SS8

ér Dogthans roor^ daar de eullmir in Weêi-^hio (Ndord-Amerik*)
100 goedkoop is, naardiea de fniehet (d6 Engel, ponden)
dertig cents kost, dat de fnèts roor mindere kosten kao
voerd worden.

Volgens KOPS werd in fHOO de twrksehe farwe op de Vekiw€
omstreeks Arnhem met voordeel gebouwd, even eens als zulks
bij Zutphen het geral was, terwijl var mk tiafpui ons ket na*
volgende betrekkelijk dezen bouw door den Heer vaiv ltvdbw vjn
flBiiiiEH opgeefl. Deze dan liet op zijne goedereo te Memmen
80 Rijnl. roeden gronds met mals bezaaijen, verkreeg daarvaa
elf mudden koren en ondervond bij het uitdoraeben en maleD
daarvan geene de minste zwarigheid. In den zomer van 1^9
liet Z. Bd. de proef op eene grootere schaal nemen,' en met tegen-
staande dat het gezaaide van de vorst geleden had , was de uit-
komst voordeelig , het stroo gaf in den herfst een voortreffelijk
veevoeder, vooral voor melk beesten, die daarvan veel en vette
melk gaven.

Vroeger had de Heer VAir rensblaar in het OooiUmd (Noord-
Holland) reeds torksche tarvre geteeld , en thans zrjn het koon-
derheid de Hoeren stdaut en vak dsr boop, die zich op desan
bouw toeleggen , terwijl wij voor dezulken , die dezen boow we»-
schen te behartigen, onder anderen de Nieuwe Bffdragen M
de kennis van de^maU enz.^ door den Hoogl. dk vrisse aanbe-
velen, terwijl reeds baster en van bazbh, deze plant als eenea
geschikten bouw voor ons Vaderland hebben aanbevelen , en
welke met een goed gevolg in Duiischiand en Erankrük bewerk-
stelligd wordt.

Het is inzonderheid in de NoordeUjke streken van F^ankrük^
dat men de mals als een voedergewas beschouwt en men het
uitsluitend als z66danig voor de trekossen^ koerjen, ja zeH^
voor de paarden verbouwt.

Het zaad achtereenvolgens op landen oitzaaijende, die anders
ter braakligging^ bestemd waren , en wel van af het begin der
maand Mei^ tot half Jutij^ zoo zal dezelve gedurende drie of vier
maanden het beste groene voeder opleveren , da^ er bestaat
Evenwel moet dat gedeelte, hetwelk men bezaaijen wil, ia de
lente bemest zijn, waarna men het zaad in rijen, ter wijdte
van zestig Nederlandsche duimen , door middel van eeoen ploeg
daargesteld, uitzaait, welk zaad vervolgens wordt ondergehorkt,
terwijl slechts later het gewas van onkruid wordt gezuiverd.
Men maakt met het zichten een aanvang, ironneer de mannelijke
bloemen zich aan het ehide der stoigels beginnen te vertoooen ,

Digitized by VjOOQIC

enhoodt datrnwde tot aan dcD gehaden bloellijd toe vol, welke
tijd eTeowel niet OTeraclireden mag^ worden. Levert het gewaa
io eeo8 te veel op, om het groen te vervoederen, dan late men
het, als een aitmuntend winterToeder direogeo , hebbende deze
boBW nog dat Tooroit, dat de gronden na deien groenen oogst
weder aUeKiii3 geschikt voor andere grano» zijn.

TiAëR maakt van eenen dusdanigen boow ook in het Zuiden
▼an Frankfijk en in ItaUi gewag , werdende volgens hem
de in^plant aldaar tot hooi gedroogd en voor den winter be^
waard.

b soBTKis Maandêcbffft^ 1834, vinden wij nog dienaangaande
eeo verslag uit Prankriik medegedeeld en wel van den navol»
gendeo mhoud:

Id Maart van het a%eloopene jaar, liet ik eene zekere aitge«
strektheid kletgrond, ongeveer i bunder goed omploegen en
Whoorbjk eggen; vervolgens maakte ik voorljes, ter diepte van
•chl duimen en op twintig duimen afstends van eikanderen {
Uerin zaaide ik de korrels van het groot, geel turksch koren
iwintig duimen uiteen , hetgeen ik faiettoe uitgezocht van Parift
had doen komen. Ik had dezelve zoo dtgt geplaatst, vreezende
dat er vele korrels zouden mislukken ; dan ik werd in mijne ver-
wachting bedrogen, naardien alle zeer goed opkwamen. Zoo*
dra de pinten de hoogte van 15 tot 20 duimen bereikt hadden ,
liet ik wieden, den grond losmaken en aanaarden; maar te gelijk
ook liet ik over de helft dier oppervlakte <het gedeelte dat ik
i'ijp wilde winnen) hetzelve zoodanig dunnen, dat daar al de
plaateo op 40 duimen van alle zijden uit elkander stonden. Ik
beproeftie nu voor de eerste maal, om deze uitgerukte, jonge
planten aan de beesten te voederen, die dezelve met gretigheid
aten. Buim eene maand later de stammen ongeveer 1,50 el
bereikt hebbende, en door verscheidene dagen droogte, het
S^me voeder schaars geworden zijnde, besloot ik, om het on*
S^UKle gedeelte, nu bloeijende, af te maaijen; dit leverde mij
^e onb^rijpelijke hoeveelheid voeder op, waarvan ik } groen
^ gebruiken en \ droog gewonnen hebbende , tot bossen lieC
!^«o; dit laatste werd in den winter even gretig als het groen
^ den zomer door het vee verslonden.

Den 15 Ociober begon mijnen oogst van de nu rijp zijnde
^<»> die ik, uitgerukt hebbende, liet droegen; de aren na
^^xa& bestorven zijode, liet ik alles te zamen binnenrijden*
u had 00 het genoegen , van eene zeer groete boeveelheid schoona
^ren te hebben, die mij, vergeleken met de gewone tarwe op

Digitized by VjOOQIC

640

het xelfde land geteeld, ruim } meer opleverde. Dan dit was
het eeoige voordeel niet, dat ik van deze teelt trok; daar de na
drooge stengels en bladeren, waarvan ik de aren alstoén liet
afenijden, door het rundvee, na een of twee dagen geaarzeld te
hebben, zonder tegenzin werden gegeten, en eennuial hieraan
gewend, was het weldra hun geliefkoosd voedsel, waarvan zelfe
de dikste stammen niet meer overbleven.

Ook in Spanje^ en wel in Uuerta^ wordt de mtis (paniso)
veel en altijd né het koorn verbouwd.

RoBiLLARD zegt , dat dit koorn aldaar onder de tarwe vermengd
wordt, om tot voedsel voor de arbeidzame klasse te verstrek-
ken, en dat men 'het ter vetmesting van het' vee bezigt.

Naardien in ons Vaderland de mals op verre na zoo veelvol-
dig niet gekweekt wordt dat het in den handel kan worden op-
genomen, zoo is het geldelijke voordeel van dezen bouw voors-
hands nog moeijelijk te bepalen, en zonde ook dan nog van
zeer vele omstandigheden afhankelijk zijn , gelijk zulks zelf in
Mexiko het geval is , waar van hdmbold twee hectolitres maïs te
Salamanca voor negen, te Quexeiaro voor twaalf, en te JSam-
LuiS'de-Polosi voor twee en twintig stuivers zag verkoopen.

Van alle graansoorten is de maïs, het minste aan ziekte toe*
vallen onderworpen , de kanker , roest enz. zijn haar vreemd.
TnxBT evenwei maakt in zijne Acad. de Paris van eene ziekte
gewag , waaraan de mtSs in het bijzopdere zoude onderhevig zijn
en welke zich gewoonlijk in het laatst van Augustus of in het
begin van September openbaart, en welke door onderscheidene
aanzwellingen op de halmen aangeduid wordt , eene ziekte , welke
aan eene ophooping van sappen in het ceileweefsel moet toege
schreven worden, hetwelk daardoor verscheurd en ontstemd eo
tot het bederf aanleiding geeft.

Anderen spreken van eene oryptogamische plant, en wel de
wedo Mayidis.

IMeer komen deskondigen daarin overeen , dat er tosschen de
korrels der turksche tarwe een insect gevonden wordt, en wel
hetzelfde dat toxet en oühamkl bij gewoone graan waargenomen
hebben en haar zeer veel nadeel toebrengt , terwijl de Baroo
VAR GLEiCBEK in Zijne Obsere. Microscopiques medegedeeld heeft,
dat de mtis somtijds slechts eene enkele aar voortbrengt , welke
abdan half mannelijk eo half vrouwelijk is, zijnde het eindelijk
de hevige noerdweste winden, welke niet zelden eene aanmer-
kelijke schade in de mals velden aanrigten.

Digitized by VjOOQIC

541

Droog bewaard , behoudt het mt^ yan drie tot vijf jaren hét
ontkiemiDgs vermofen.

De klear der zaden is naar de verscheidenheid en het klimaat
waar gekweekt , zeer verschillende. Er worden goudkleurige en
wttbonte gevonden , wit of rood en bruinrood , wit of bleek vi«
oleCkleurige, blaauwe of roode stippen enz., alle welke toornkport
venneld beeft, eveneens als de spaansche tarwe met verdeelde
areo , waarvan boccore in zijn Fhtmenium Indicum S/rica
diüisa spreekt.

Als merkwaardige soorten dienen vermeld te worden:
. De kiekejumais uit Amerika en van den Graaf lelieur heilom-
st%5 veel kleiner in alles en veel vroeger als de veerUgdaag'
9Che (quarantino) , terwijl de kleinheid der zaden reeds den naam
doet kennen en bet gebruik, hetwelk men er van maken kan.
Hoewel niet zoo rijk als de laatstgenoemde in opbrengst , verdient
deze soort wegens hare buitengemeene vroegheid allezins aange-
kweekt te worden.

De vogelbtkachüge maïs (zea rostrata) bonav. Deze soort is
merkwaardig door de kromme uitloopende punt der zaden. Vol-
gens de waarnemingen van bonafous en van anderen in de om-
streken van Parijs^ is dat eene uitmuntende verscheidenheid,
als zijnde vroeger en rijker in opbrengst dan de veerHgdaag»
sche maïs.

Hetzger, bestuurder van den kruidtum ie Heideiöerg ^ brengt
alle malssoorten tot twee afdeelingen terug, en wel de Ameri'
kaansche en de Europesche en welke hij vervolgens in twaalf
verscheidenheden splitst.

Doch de meest gekweekt Wordende en waarbij men zich ook
in IlaHe bepaalt, zijn de

Quarantino.
Ctnquantino.
Sexanüno,

De witte mals is evenwel ter verbouwing het verkiesUjkste.
De aren van deze soort zijn lang en dik , en de breede korrels in
acht rijen gerangschikt. Deze soort levert een derde meer aan
meel en wordt acht dagen vroeger rijp. In Frankrijk evenwel,
en inzonderheid in het departement desLandes^ kweekt men het
meest de gele met dikke korrels» maar ook de vitte door den
Heer clkrisse aldaar verspreid. De zamenstelling der mtfs naar
de analysen van gorbah en bizio, is als volgt:

Digiti

zedby Google

542

In deo groenen toaHaad. Gedroogd.

ZelmeeL 77i) 84.599

Ztine. aO 3.210

Eiwitstof: 2^ 3.747

Gomaohtise stot ..... L75 1.»2

-Suiker. 1.45 1.589

Extractie stof. 0.8 0^9

Opperhuid en houtvezeL . . 3.0 3J90
Phosphorzure, koolzure en swa-

▼elzure kalk en Terlies* . • 1.5 1.648

Water. M O

lOOA 90.Q6a

De hoeveelheid asch die bij de lerbrandiag tan 1000 doelen
verkregen wordt xegt van oaalbn , is naar johnstoii 15 deeleD ,
naar eoRSFoao 19 , terwijl deze 2.30'/« stikstof gelijk aan 140G*/«
stikstof houdende stof, hM hei watervrije koren bdkwain.
Bizio*8 anafyse.
Zetmeel SaOaO

{Vette olie. 1.15B
Gliadine S.^m
Zymome. 2.107

Zymome a945

Vette olie. . . . . a323

Eztraetiestof en suiker. 1.967

Gom 2.283

Uordéfne. 7.710

Azynznur, zooten en verlies Ot074

loaooo.

DuiiAs en pateh verkregen 9 pero. eener gele olie uit méls;
maar uebig Aftnaim der Chem. und Pharm. verkreeg slechts
4.25 perc Deze olie bestond naar pbisinios uit 79.08 koolstof^
11.53 waterstof en 8,79 zuurstof.

I. Verhouding van het stroo en kafbiad M het zaad.
100 deelen lochtdrooge mdlsplanteo, leveren volgens BuaosR,

ZMid 38,4 of 38,4. .

Stroo ; 45,0.)

KaibUd. 5,6.[ OlA

Aren zonder zaad. 10,4.J

ioo,a ioo,a

Digitized by VjOOQIC

54S

II. BezameHfke btêianddeelen afzonderUik.

NO deefoD maUkomk bevatteD ▼oigens fatbh kleeftto^e-
hafte, door boussikgadlt bevMligd , watergehalte folgena «OMn,
Veraoh ingeoogst, 10 maanden oad.
Kleefstof en eiwit. .... 10,71. 12,3.

StijfeeL ƒ 61,05. 71^'

Vette otie ( ^.. 7,83. 9,0.

Deztrine en draiTensolker. ( ^ 0,34 0,4.

Vezel5to£ \ 5,13. 5^9,

Aach-bestanddeelen. . • . 1,04. 1,2.

Water. . • 28,& 13,00. . —

100,0. 100,00. 100,0.
2. Beêtanddetkn in hoofdgroepen. '
100 mals korrels bevalien derhalve:

Luchtdroog. wateryrï).

Stikst^fboadende. stoffen 10.71. 12,3.

Stikatofvrge. . . I Stijfsel ««ii. . . 70,12. 80,6.

'' I Vezelstof. . . . 5,13. 5,a

Asch-bestan^deelen. • 1,04. l^L

Water. 13,00.

100,00. 100,0.
3. Bettanddeekn der maïs-korrei-asck.
Mals ait den Elsas, letelldbr, (doch niet naauwkeurig onder-
zoekt}: •

Ralie en natroo 30,8.

Kalk. ifi.

Magnesia. 17,a

Phoaphorzuur 50,1.

Kiezdzaar «. 0^.

100,0.
De ascb der maïskorrels bevat geen koolzaar of slechts sporen.

III. Stroo der mats,

1. Nadere besianddeeien afzonderlek.
Niet onderzocht

2. Nadere bettanddeelen en hoofdgroepen.
Niet naauwkeurig onderzocht.

Digitized by VjOOQIC

644

3. Zamensieiüng der asck van het méUefroo,

KRDSCBAÜER.

(De beide malssoorten ait Slepermark ^ bevattende de asch
Tan het mtisstroo gemiddeld 8 pero. koolzaar.)

I. n. IIL

In kwMS'chöf «» OTergMgtkalk Gemiddeld,

grond legroeld. gegroeid.

KalL 14,46 4,78 9,02

Nalron 39,02 12,69 S»,31

Magnesia* .... 1,84 11,44 6,64

Kalk 5,35 11,56 8,45

Phosphorzuur. . . . 11,76 22,39 * 17,07

Zwavelzuur. .... 0,59 0,81 . 0,70

Kierelzuur. .... 18,89 35,05 26,97

IJzeroxyde 0,90 - 0,73 0,81

Cailornatrium. ... 6,29 0,55 3,42

100,00. 100,00. 100,00

Het luchtdrooge stroo I. leverde 6,5, het stroo II. 2,3 perc.
asch. Gemiddeld 4,4 pero. Spkehgel vondt in luchtdroog mds-
stroo 3,98 perc. asch.

IV. Opmerkingen betreffende de maU.

1. Een bunder levert:

Hoogstens. «-^ mj^i

Gemiddeld. (Wcxuela in /oostenflfk:
(Uit 8 of>^iren). Amerika) .otökb.

coDazkl

Opbrengst aan zaad (het
zaaizaad er afgerekend) in
mudden 53 129 '21

2. Een mudde malszaad weegt gemiddeld 68 Ned. ponden.

3. Derhalve levert volgens het gewigt een bunder gemiddeld:

Zaad 3604

Stroo 5781

0385.

4. Een gemiddelde malsoogst ontneemt aan den grond van een
bunder aan zouten:

In het zaad • 37,48 Ned. ponden.

In het stroo 254,36 „ „

291,84 „

Digitized by VjOOQIC

645

d Een gemiddelde malsoogst lên een bunder letert in Ned.
pooden:*

Inhetkoorn. Inhetstroo. Texamen.
Stikslofhoadende stoffen. . . . 385,99 1

Waler. 468,öaJ

AMh-bestanddeelen 37,48 254,30 291,84

3004,00. 5781,00. «385,0a

HnHAHDBz deelt mede, dat de korrels der mtfs op versohii-
lende wijzen tot spijs worden toebereid. Op de eene plaats wor-
den zij in water gekookt, alleen of met visch gegeten. Op an-
dere plaatsen braadt men dezelve onder de heete asch, welk ge-
regt in Zuid- Amerika^ camcka genoemd wordt. Ook braadt men,
zooals auMPHios zegt, gaoscbe aren, wanneer de korrels nog
malseh en sappig zijn. Fsaiiiii verhaalt in zijne Besehrifving
van Suriname^ dat de creolen van het meel der mals, eene soort
van bedingen maken , welke zij vervolgens met gezouten vleescli
en gerookte visch koken en ze dan met oker en piment nuttigen;
terwijl de Indianen zich ook van dat meel op reis voorzien en
daarvan slechts zes tot acht oneen daags behoeven. Anderen
wederom maken er brij van , waarvan kalm het navolgende be*
tuigt: Toen ik mij eenigen tijd bij de Hollanders ophield ^ die
Noordwaarts van Albanië woonden, had ik alle avonden niets
te eten dan malsbrij of melk en bijna geen ander ontbijt dan
diezelfde malsbrij , of in boter gebraden , of met zoete melk opge*
wannd , etende de Hollanders anders niets. In den zomer voor-
oamelijk toen ik bij hen was, kookten zij ten deele brij, ten
deele eene pap van malsmeel en room, die vrij goed smaakte.
Men maakt ook van de mals grutten , eene brij of pap met wa-
ler , wei , of met zoete melk gekookt , zeer veel met rijstenbrij
overeenkomende en welke met suiker of siroop voorgediend,
leer lekker en zeer voedzaam is.

Lton, geeft in Lyon*s Mexico^ eene omslagtige beschrijving van
de wijze waarop men in Mexico de tortUlas bereidt, eene soort
van malskoekén , die door de geheele bevolking genuttigd worden.
De rijken eten dezelve als toespijs, doch de armen even als bij
ons de aardappels en doopen ze dan in eene pikante saus, ter^
wtjl het inzonderheid FtAiiKLiv is, die de onderscheidene berei-
dingen der maïs beschreven heeft, en het stuart en kutper zijn,

Digitized by VjOOQIC

546

die in De mensch zoo aU hff voorkomt op den bekenden oërd-
dol, 006 de TollLereo doen kennen , welker hoofdvoedsel de mals
uitmaakt.

Door de EngeUchen in Noord -Amerika , wordt het meel met
melk en suiker gegeten of hiervan ook wel eene pudding ge-
maakt , en door bijvoeging van de helft of een derde deel rogge-
meel en een weinig gest voedzaam brood daarvan gebakke»
Ook bereiden xi^ uit de gebroken korrels met melk en suiker,
een geregt dat xij Samp noemen, en gewoonlijk aan koortsigen
en herstellenden toedienen , terwijl de onrijpe aren door de Ziid"
Amerikanen^ Chogelos genoemd, op versohillende wijzen als eene
lekkernij worden toebereid, en van welke toebereidingeD deze
OM als de beste voorkomt Wanneer de korrels zoodanig oot-
wikkdd zijn , dat door eene zachte drukking van deq, daimB«*
gel, er eene melk uitspringf, zijn dezelve zeer gesohüu om iJs
jonge erwten opgedischt te worden. Men kookt alsdan de aren
met de jonge bladeren waaria dezelve zich bevinden, liefst door
stoom , waarna men dezelve met boter en een weinig zool nol-
tigt. Even als van het tarwemeel , zegt oungluok in de Elem&U$
of BygümSf wordt ook van maïs brood gebakken, zoe wel al*
leeD , als in vereeniging met andere stoffen , zoo als eijerefi»
aelk enz. Het levert een gezond en krachtig voedsel op , niMr
veroorzaakt bij hen * die er niet aan gewoon zijn , ligt buikloop,
waarschijnlijk -ten gevolge van de zemelen of bolsters , die steeds
in meerdere of mindere mate in het brood aanwezig zgn , dat
men in de winkels verkoopt. Hieruit heeft men het besluit op-
gemaakt, dat maïsbrood minder geschikt is voor hen; die w>«r
ziekten der spijsverteringsorganen vatbaarbcSd bezitten, of er aan
lijdende zijn , of ten tijde als er voorbeschiktheid tot galaeht^
aandoeningen aanwezig is.

Kalm evenwel zegt, nimmer eenig nadeel deswege ondervon*
den te hebben, noch bij hen te hebben opgemerkt, die het tot
dagelijks voedsel verstrekte, er nog bij voegende, dat de Noord*
Amerikanen vóór het bakken, pompoenen , wilde druiven,.aardbe*
ziSn of andere vruchten onder het deeg mengen, dat het brood
zeer lekker maakt, inzonderheid wanneer het warm gegeten wordt

In JUAif en clloa Hittor, reisbe^chrüv, van geheel Zuid-Am^
rikUf wordt van brood gewag gemaakt dat de WeU'lndui$im%
Bocco noemen, terwijl bauhuius daar over sprekende dit maiB
brood Arepas noemt r

De Hoogleeraar gisardiii heeft deswege te Rouaan proevea
genomen (oimgles's Joum^ CX), eveneens als vagoktx te Bor*

Digitized by VjOOQIC

647

demtx^ welke uilkomst eehter niet xoo gunstig was. Zij ze^
geo,'dat men hoogstens er eene goede soort brood yan TerkTQ-
gen kan , door het met tarwemeel te vermengen en er eene groo-
tere hoeveelheid zuurdeeg bij te doen. Het meel ' wordt , wan-
neer het eenigen tijd gemalen is « rans , ten gevolge van het sterke
oliegehalte der méïs, ea waarom dientengevolge te Rouaan aJk
gmeen eene keelontsteking onder de gebruikers van het mals-
brood geikeerscht heeft {BuUetin (tEne,). AUéén versch gemaieo
voMoet het^ gevende oiraboiii nogthans aan mèls alleen in den
vorm van Polenta de voorkeur.

Zeer jong zijnde , is volgens pnumu , dit koom het Ugtst te
varteeren, daar dan de bolster nog vrij zacht is» maar ouder
geworden, wederstaat een groot gedeelle van bet zaad de ia-
mriung der spijsverteerings organen en doorloopt onveranderd
bet darmlumaal. Daarom 'ook behoeven wig er naaowelijks l^j
te- veegen, dat men daar, waar aandoeningen van ingewanden
heerseheade zijn, van deze soort van koom met behoedzaamheid
dient gebruik te maken.

Het meel van dit koom met kaas vermengd en tot eene pod*
ding gebakken, vormt die spijze welke de Italianen Polenta no»>
nwn en waarover otinsTlDT in zijnen Raadgever voor den
Bvrger en landma» spreekt, doch wat men in de winkels te
Lenden als Polenta verkoopt zegt van daalem, is niets anders
dan het meel van Indisch koom.

'hl Frankrifkf waar de mals reeds in het begin der 17de
eeuw verbouwd werd, wordt er eene soort van soep van ge-
kookt, welke zij sagajnité noemen , en waartegen de EngelscAen
in Noord-Amerika hommony , en de Zweden eapaan zeggen ,
terwijl men in Verona malskoekjes, onder den naam van zaletU^
urkoopt. .Ook legt men de nog onvotkomene malsaren even
sis de augurken in, en wel op deze wijze: de aren geplukt
zijnde, giet men kokende en sterken wijnazijn in wijde stopfles-
schen, in welken azijn men de onthulde aren werpt, welk ont-
hullen op het oogenblik zelve geschieden moet, want wanneer
nen zulks vroeger deed en de aren eenige minuten slechts aan
den invloed der lucht werden blootgesteld , zouden zij hare iui-
vere witheid en den aangenamen smaak verliezen , door welken
hMtsten zij juist zoo zeer uitmunten; later voegt men er peper-
korreb, kleine witte uijen en een weinig dragon bij, welk
here-doeuvre wij een ieder gerust durven aanbevelen.

Tevens bereidt men uit de mals een bruin, welsmakend, zeer
krachtig bier en eenen branden ign, die voor den gewonen koora-

Digitized by VjOOQIC

■ ■ I ■> a •i»m^ *■'

64d

braDdewijo Diet behoeft te wijken en door de Indianen ebieha
genoemd wordt. Volgene olloa bereiden zij deien drank op de
navolgende wijze: zij laten de korrels der mals zoo lang in wa-
ter weken, tot dat zij beginnen te ontkiemen, waarna zij ze in-
de zon laten droegen, Tervolgens oter een ▼uur braden en er
dan meel van maken. Dit meel nu wordt gebroawen en daarna
met de noodige hoeveelheid waler in kruiken gedaan, waarin
het na twee of drie dagen begint te gisten , welke drank alsdan
veel overeenkomst met de cider heeft, doch slechts acht dagen
duren kan.

Dalbus zegt in zijne PAarmaeologia ^ dat de mélSvrucht ook
bij de ohocoladebereiding gebezigd kan worden; doch nopoua
beweert, in zijn Traittz du the ^ du café ei du chocolaU^ dal
dit voor de gezondheid schadelijk zoude zijn , zijnde de Kukunuz
koffj der Duilschers niets anders, dan half i^n gemalen en ge-
brande mèlskorrels met dezelfde hoeveelheid moeca vermengd.

Eenige Engelsche kolonisten in Aftika^ hebben aan de halmen
van dé mtfs boven het gewone suikerriet de voorkeur gegeven ,
om daaruit suiker, siroop en rum te bereiden. In 1796 en 17^
heeft BEUioviLU aangetoond» dat van de mals, soiker en simp
kan verkregen worden, hoewel zulks reeds lang voor dien tijd
in Egypte bekend was , doch het beantwoordde niet aan de ver-
wachting. In 1787 werd aan hbmolkb voor den tijd van twaalf
jaren een octrooi ter bereiding van malssuiker verleend, heb-
bende PALLAs, van SL Omer^ zich gedurende eenige jaren met
de suikerbereiding uit mals bezig gehouden, en van zijne erva-
ring deswege in nmcLsa's Joum.^ 1837 , mededeeling gedaan ,
welke kwalijk met msABBLU uit Aivto instemt, die beweert, dat
de maïs het naast in suikerstof houdende deelen met het gewone
suikerriet overeenkomt; terwijl wij in de Botanische ZeUung
van MOHL en scHÜscflTEKDAL.opgeteekend vinden, dat een akker
(acre = ruim \ bunder) , met mals bebouwd , 1000 ponden ruwe
suiker zoude opleveren.

GuRTis, in New-ïorky bereidde door destillatie uit de mals
eene olie, zoo wel geschikt om te branden, als dienstig voor
schilders. Een schepel (Eng. maat) gaf, zonder verlies voor de
bereiding van den brandewijn , bijna eene flesch olie.

De gebroeide mals is een voortreffelijk voedsel' voor de vogeb,
en zeer geschikt om ganzen , kalkoenen , kapoenen enz. te mes-
ten , hebbende sandbr aangeteekend , dat uit eene plaats jaariijks
omtrent 6000 daarmede gemeste kapoenen naar fVeenen vervoerd
werden* ' De paarden nuttigen het , even als de randereo en var-

Digitized by VjOOQIC

549 ^ '

keo8 , met graagte , doch raen doet alsdan Terkieslijk bet vier
eo twintig uren vooraf te weken; terwijl ook de bladeren en
stengels zetfe dienstig Toor bet rundvee lijn*, en tot bet dekken
der hutten gebezigd worden.

Eindelijk , om niet van de mals als brandstof of als element
ter papierrenraardiging te spreken, van welk mais-papier, grijs
van kleur, ons een monster door dè Heeren yam gelder, Papier-
fabriekanten te Warmerveer^ is toegezonden, kan bet stroo tot
vulsel voor matrassen dienen, gelijk zulks in de Weêi-lndUehe
hospitalen plaats beefi , welke matrassen ten minste zes jaren
lang hunne veerkracht behouden, en de bladeren om bedden te
vullen , welke malsbedden in Panjt ter verkoop worden aan-
geboden, en waarover men omslagtiger vindt gehandeld in de
Schatkamer 1848.

Digitized by VjOOQIC

KORIANDER.

(Coriandrum saUvum,)

De Koriander ootleent zijnen geslachtsnaam coriandrum van
' het Grieksohe woord Koris^ dat eene wand of weegluis Mee-
kent , naardien het vorsche kruid in reuk met deze dieren over-
eenkomt» of zooals anderen beweren, omdat men dfannede
deze dieren verdreven of dooden kan.

Dbcandollb rangeohtkt dit gewas onder de OmbeWferet eo
URHABiw onder de Pentandria^ Digynia^ roet' het navolgeode ge-
slachtkenmerk : De bloemkrans radvormig; de bloembladeren
zijn ingebogen en uitgerend; het algemeen in windsel is eenbla-
derig in het bijzonder inwindse! gehalveerd; de vrucht bolrood.

Deze eenjarige zaaiplant, welke oorspronkelijk uit de Leoani
herkomstig is, wordt thans ook overvloedig in het zuiden vu
Frankrijk ^ Spanje en ItaUe in het wild aangetroffen.

Blancard beschrijft dit gewas aldus: de wortel schiet eenen
stengel van anderhalve tot twee voeten op, welke rond» doOi
vol merg en takkig is. De onderste bladeren zijn gelijk aan die
van de Pielerseüe^ maar de bovenste dieper ingekorven en
eenigzins met die van de Kamige overeenkomende. De bloemen
zijn klein , roosachtig , en rond van gedaante , als eene soone-
scherm , uit vele oneffene en hartvormige , doch somtijds effene
blaadjes, die in de rondte geplaatst zijn en in de kelk va^^
zitten, bestaande, welke naderhand in eene vrucht veranderd
uit twee zaadkorreltjes zamengesteld , die nu eens half rondi
dan wederom rond, gestreept en donkergeel zijn, ^**^*'!fj
wendig merg, onder eene dunne schil, in twee deelen verdeeld
is en eenen zoeten, scherpen, kruiderigen smaak heeft.

TouRNEPORT , beschrijft het korter zeggende : dat het een kruw
is , met eene veelbladige , roosachtige , kroonvormige • ^^^
rondte geplaatste bloem , welker kelk in twee rondachtige dikw
zaden veranderd ; terwijl scheuhzer eindelijk , het gewa* "**"
omschrijft: het heeft eenen regten, enkelen , dunnen, witten woi^
tel » en eenen dunnen naar de lengte gestreepten stengel t ^^ '^^
van twee ellea De bladeren welke eerst op die der Amf* o^ ^^f^
der Pteierêeüe gelijken , worden later zeer fijn gekorven en h»*
ben eenen stinkenden reuk » aU die der wandluizen; De bloemao
zgn wit, en bijna vleeschkleurig, staande op stengeto, die aeoe

Digitized by VjOOQIC

651

zoDoescherm gelrjkeo. Het zaad is rond , gestreept , Van binnen
hol, io ?erdeelde vakjee besloten, en van eenen aangenaroen
kraiderigen smaak.

Nog omslagtiger heeft ioh. bauhihds daarover in zijne Hisi^
PtmU geschreten, de lezers dus voor het overige opdat werk
verwijzende."

De voortkweeking van' den koriander vereischt weinig moeite
wanneer men de zaden slechts in eene ligte, zandige, diep omge-
werkte aarde en op eene warme standplaats uitzaaid, zeggende
PALUDiüs, dat dit uitzaaijen van Maart tot October kan plaats
hebben, en dat het zoowel tiert in magere als in vette gronden,
milB deze de qoodige vochtigheid hebben. Minder stemmen wij
hem toe, ofechoon ook columella daaraan zijne goedkeuring
heeht , dat het oudste zaad het beste is. Ter voortkweeking al-
tbfliDs, moet het niet ouder dan twee jaren zijn, als verliezende
dan het ontkiemiogs vermogen, iets waarvan wij ons zelven
overtuigd hebben.

loifuar/ uitgezaaid, en ter behoorlijken afstand, dat is vijftien
Ned. duimen , uitgedund en schoon gehouden , kan het zaad in
Augustus en September geoogst worden.

JiCQUEs en HERiMCQ Ontraden het toeven in de nabijheid der
velden waar de koriander verbouwd wordt, naar dien de reuk
van dit gewas als dan eene hevige hoofdpijn en walging verwek-
ken zoude.

TOüRKiFOBT Verdeelt dit gewas in twee soorten, als:
Cariandrum majus^ of iesttoütatum,
Cariandrum minus testieuUUum,

TjiBERKAEiioiiT in ;

Odorum of Satwum ,
Inodorum of Sylcestre.

doch CHABRAXUS in drie soorten te weten;
Vulgare.
Satbum,

DioscoRioEs schrijft aan den koriander eene verkoelende kracht
toe, en zegt, dat dezelve nadeeligop de verstandeipe vermogens
werkt, iels dat door oalemos bestreden wordt. Latere genees-
kaadigen houden denzelven voor een windbrekend en maagver-
sterkend middel , zonder juist aan het gebruik nadeelige gevol-
gen toe Ie schrijven.

De bestanddeelen van den koriander volgens tromiisdobff vin-
den wij bij soRRHHBu opgeteckend. Dank yerkreeg uit 32 pond

Digitized by VjOOQIC

662

korianderzaad twee onoen eo levcn draobmeo oUe (PAflfW.
Cenir. blatt., 1836, N". 25) Raybaüd bekwam uit 100 ponden
drooge laden twee oneen, twee drachmen en acht grcm olie van
eene heldere, geelachtige kleur en aangenamen reuk. {Jaum^
de Pharm.^A9Q^, Augs.).

De ËgO'ptenaren maken van dit kruid veel werks en bezigen
bet bijna in alle hunne geregten, ook in Exodus XVI, 31, en
in Numeri, XI , 7 , vinden wij van het korianderzaad gewag
gemaakt, hoewel die plaatsen ons weinig omtrent bet gebruik
deswege bij 4e IsraslUen iqlichten.

Over het algemeen wordt het zaad bij de witte bieren, m de
ratofia's, in suikergebakken, en in de keuken aU specerij ge-
bezigd, terwijl men in de Oosi-lndiën ook de bUderen als zoo-

*OuduJds^ werd de koriander mede onder de voortreffeüjke ge-
neesmiddelen gerekend, blijkbaar uit de werken van hippoceatbs,
6ALEWÜ8, XEK0CRATK8, 8TAHL on anderen uit het vers dat wij kies-
heidshalv« maar onvertaald zullen laten.

Frigida vis herbae coriandri dieiiur esse ,

Austeraeque simul quicquam virtuUs habere^

Uancque Galenus ait perquam de peilere venlre^

Lumbrkos tineasque solet si trila bibaiur^

Oum vineo^ vel si mixto sumatur aceto^

Uva cum passa coriandrum melque Jugaiiim

Sedabunt varios supperaddUa trila tumores.

Praecipue testes fwnidos Juvat hoe medicamen ,

IlUus semen ventretn sUpare solutum

Fertur aquae lunctum , fuerit si saepius haustum ,

Argenü spumam cerussae contere mixtam

Bis tritis succum coriandri lunge et acelum;

Quatuor his roseam miscendo lugabis oUvam,

Ista terendo simul pretiosum conficis unguen.

Quo sacrosignes petlas caiidosque tumores.

Si tibi diflidUs confectb tanta videtur^

Succus cum solo prodest cfmmixtus aceto.

Et si fhimenti panis mundissima mica

Jungitur huic succo^ sedat quemcunque eaiorem.

Ihic succo si juncta fabae sit sola farina^

Et super/iddatur strophis^ medicabitur il&s^

Et cedel fervens empiastro pustuia talL

A mutUs legitur seriptum^ febris ante tremorem.

Digitized by VjOOQIC

553 •

Si tria grana torel c&riandri seminis aeger ,
Evadet febrem , cui dat iux terUa nomen.
Praestat idem lectum coriandrum mane, priusquam
Sol êurgat^ cervicaü si suöditur aegrL
Xenoerates scripsü totidem cessare diebus
Mtnsirua , quot muHer cofiandri grana vorabU^
Aêsidutan quidam cundcmnant illSts usum ,
fifempe putant mortem; guemvisve parare dolorem.

DoDOMAEüs zegt; dat wanneer men «korianderzaad tussohen
bet horen mengt, dit daardoor tegen bederf behoed zal worden «
eveneens als men ook door hetzelve vleesoh bewaren kan.
, Het is , of althans het was inzonderheid in Zeeland en Noord-
Hoüand dat men de koriander in het groot kweekt, en wel te
Broek op Langendük en Zuidschanvoude als mede in Waard
en Groei ^ ofschoon in 1850 aldaar slechts twee bunders en vijftig
roeden met dit zaad werden bezaaid.

• Digitized by VjOOQIC

KREEK OVER ZEE.

(PhysaUs.)

De Kriek over zee^ ook Jodenkers of Winterkert genoemd,
ontleent liaren geslachisnêam physaUs ^ van het Grieksohe woord
phiysaó^ opzwelien^ omdat de bloemkelk eeae opgezwolleoe ge-
daante by het rijpen der Truoht aanneemt, zijnde de soortsoaaoi
Alkekengi^ waannede LnrwABirB de onderhaTige plant aandokk,
volgens BOEBHAATE en TOURHBFORT oen Arabisch woord.

Decahpollb rangschikt .dit gewas onderde Solanées en Lnmms
onder ébPeniandridj Monogpnis^ met het navolgende geelaol^
kenmerk; de bloem beeft eenen aanblijvenden kelk, eo oenep
radvonnigen krans, somtgds meer of min klokvorm^, Tijflob-
big en geplooid; de meelknoppen zijn bijna vereenigd, aao de
pont met gaatjes openberstendej het zaaddoosje tweekleppig fn
veelzadig.

Deze vaste plant, welke oorspronkelijk qit^et zuiden van
Europa herkomstig is en naar noisettb zich vap den jare 1548
dagteekent , wordt thans overvloedig in het zuiden . van Frank»
rijk en volgens krambr in Oostenrijk aan de kanten der wijn-
gaarden gevonden. Linmaeds zegt; dat het ook in Duiischiémd
en Japan groeit, anderen ontwaarden het in den Eizas en aan
den landweg op de wijnbergen bij Barr^ wordende het evMi-
eens op de wijnbergen in Zwitserland en zelfs binnen de wal-
len van Bazel aangetroffen.

Dit gewas dat ver onder de aarde voortloopende wortels heeft,
brengt daaruit in de lente vele dunne, ronde, knoopachtige, wei-
nig getakte, veeltijds roodachtige stengels voort, die de hoogte
van een en een halve voet bereiken. Aan deze stengels groeijen
ongelijkvormige, veelal breede puntige bladeren, sterk geaderd
en een weinig gegulpt, veel met die éw Nachtschade oï Klokiet-
winde overeenkomende, eene donker-groene kleur hebben en
bij paren aan lange steden uit dezelfde knoop ontspmitea.
Uit de oksels der bladeren en aan het einde der stengels groeijen
vijf^untige, geelachtig witte bloemen, aan korte steel^es, die
nederwaarts omgebogen zijn , waarna een eerst groen , daarna
fraai, hoog-oranjekleurig, opgeblazen kapsel of vruchikastje volgt,
knolrond , puntig uitloopende en geribd ; hebbende de grootte van
eene kleine okkernoot : in hetzelve is de vrucht besloten , die de
gedaante en grootte van eene kers heeft, eerst groen, daarna
helder oranjekleurig en talrijke zaden in zich bevattende.

De voortkweeking van deze plant is zeer gemakkelijk , hetzij
dit door zaad , hetzij het door wortelscheuriog plaats heeft (hoewel

Digiti

zedby Google

565

de iMtsIe wijie ?aD TermeDigyaldigen den meesten biJTal viodt) ;
wanneer men slechts zorg draagt, dat de grond niet te arm, noeh
te droog en de standplaats lommerijk zij. De worteb kunnen
bet geheele jaar door, van af dat de stengels terdorren, tot dat
de eerste wederom uitspruiten; verplant worden, houden hel
des winters in de op'ene lucht zeer wel uit en behoeven bij
strenge koude slechts gedekt te worden; doch men doet het
best de wortels in het loopen te hioderen, door de planten in
potten of anderzins te plaatsen, ten einde daardoor hei gewas
minder verspreid te hebben, dat anders een onbehagelijk gezigt
oplevert. Voor het overige laat men het gewas geheel aan de
utQur over, en kan men tegen den herftt daarvan de vruchten
inoogsten. Inzonderheid drage men lorg, om bij het gebruik
dezer vruchten het kapsel daarvan voorzigtig, zonder kneuzing af
te nemen, naardien het, als zeer bitter zijnde, dezen smaak aan
de wucht zoude mededeelen; zelfs zegt iufpus, dat de bessen,
welke oorspronkelijk zuuraohtig zoet van smaak zijn , door het
behaodelen bitter worden.

Onder de vijfUen soorten van dit plantengeslacht, welke door
ucQDis en BJKURCQ medegedeeld worden, munt inzonderheid nog
vegeos de vrucht de Phyêo&t Peruviana (Peruviaansch Blaas-
luiiid) uit, welke in de Indiê^ Virginië en in Uma gevonden
wordt en in 1779 overgebragt werd.

De geheele plant, eveneens als hare hartvormige bladeren, is
met zachte h^ren bezet; de stengel bereikt de hoogte van vijftig
tot zeventig Ned. duimen; de bloemen, welke van April tot Oe-
tokr ontluiken, zyn wit roet purperkleurige vlakken, en de
meelknopjes violetverwig ; de bloemkelk opgeblazen, van eene
^Swerpig ronde gedaante en eene bleeke kleur.

Deze plant wordt volgens bouchj^, bij vijf tot tien graden
warmte, den winter overgehouden, en draagt in het tweede en
derdejaar even zoo schdone vruchten, als de voorgaande. Men
zaait haar in Maart of April bij tien graden warmte. Zij be-
geert eene vaste , voedzame aarde en zeer veel vocht

De vrucht' dezer laatste soort wordt door sommigen veel hoo-
ger geacht dan die der eerste , wordende door dezen en genen
zelfs als eene lekkernij beschouwd.

In ons Vaderland wordt er weinig werks van deze vrucht ge-
otaakt, welke gekonfijt of in azijn ingelegd kan worden en als-
dan niet onsmakelijk is.
Dezelve is verkoelend, pijnstillende en steendrijvende en werd

vroeger in de geneeskunde veel gebezigd.

Digitized by VjOOQIC

L A K P L A N T.

{Phytolacca escidenta.)

De Lakplant ook Amerikaanscke ^rtfi^ genoemd, ontleeaf
haren geslachtsDaam phytolacca van het Grieksche woord ptulon^
eene plant ^ in het Fransche laque^ lak^ omdat men dit gewas
als eene dusdanige verwstof bezigen kan.

Decandolle plaatst haar onder de Phytolacées en

LiNNAEDs rangschikt dit geslacht onder de Decandria.

Deze overblijvende plant, heeft eenen zeer dikken, vleezigen
wortel , welke zich Wederom in vele dikke , vieezige vezelworteb
verdeelt, die diep in de aarde indringen. Wanneer de wortel
haren volkomenen wasdom erlangd heeft , brengt ze drie of vier
stengels ter dikte van een^ stpk en purperkleurig voort, welke de
hoogte van twee ellen of zeven Rijnl. voeten bereiken, en zich
van boven in vele stengels verdeelen , waaraan bladeren ter lengte
van vijf duimen en ter breedte van twee en een halve duim
voorkomen van eene puntige, eironde gedaante, met korte stee-
ten en donkergroen van kleur, welke in den herfst in purper
rood overgaat. De bloemsteelen komen uit de oksels der blade-
ren voort, hebben ongeveer eene lengte van vijf duim, vao on-
deren naakt, doch van af het midden tot aan bet einde met
eene menigte bloemen bezet, en eene tros daarstellende welke
veel overeenkomst heeft met onze gewone aalbes, ledere bloem
heeft eene steel ter lengte van eene halve duim, is vijfblad^,
roosvormig en roodachtig van kleur; op deze bloemen, die in
Julij en Augustus ontluiken, volgen groote, bijna ronde, sap-
pige vruchten of bessen van eene donkere kleur, welke vele
zaadkorrels en een vocht dat de kleur van gomlak heeft, in zich
bevatten.

Deze plant wordt overvloedig in Virgifiie aangetroffen, waar
CLATTON de opmerking heeft gedaan, dat de bloem een kelk
is, die hare gedaante en kleur tot de volkomene rijpwordtng
der bessen behoudt, terwijl colden mededeelt, dat het volk
deze plant aldaar Foke noemt Eveneens wordt het volgens ma-
ler in Spanje en Portugal aangetroffen , hoewel de Phytolacca
octandra^ volgens noisettb uit Mexiko herkon^stig is en ia
1733 werd overgebragt Dit gewas dat eene ligte , wel bewerkte^
yoedzame aarde behoeft ^ kan door zaad en wortels worden voort-

Digitized by VjOOQIC

£57

gekweekt Het zaad wordt alsdan in de lente uitgezaaid. Heb'
ben de planten de noodige grootte erlangd , dan verplant men
dezelve op eenen grooten afstand van eikanderen, en niet in de
nabijheid van andere moesgroenten, welke zij weldra zonden
verstikken, inzonderheid wanneer de grond krachtvol ware.

Hebben de wortels der jonge plantjes geval, dan behoeft men
het gewas slechts rein te honden , zonder er zich verder mede
te bemoeijen.

Hoewel de stengels bij de eerste vorst verflensen , zoo houden
het de wortels nogthans in den grond uit, ontspruiten in de
volgende lente en kunnen verscheidene jaren duren , wanneer de
grond droog is, naardien zij in het tegenovergestelde geval , des
winters zouden rotten en verloren gaan, eveneens als zij zon-
der bedekking ook geene sterke winterkoude kunnen verduren.

In ons Vaderland is het dus meer aan te raden , de wortels
tegen den winter op te nemen en deze abdan in Maart weder
oit te planten. Volgens vah houttb zouden de planten in eenen
bak, in minder dan eene maand haren wasdom bereiken. Inzon-
derheid is het de Phytolaeca dMca^ die , zoo als dbris mededeelt,
bij een^ goeden stand en in eenen vruchtbaren grond , eenen
aanzienlijken omvang erlangt.

Van dit geslacht worden de volgende soorten aangetroffen:
Tïenmannig en Tienwffvig^
AcfUmannig en Zevemcffvig^
Aehlmannig en AeMwffcig^
Tienmannig en Viifwijvig^
Twinügmannig en Tienwüvig^
abmede die tweehuizige bloemen voortbrengen.

De bladeren der Phytolaeca esculenta op de gewone wijze
toebereid , kunnen zeer goed de spinazie vervangen en hebben
nog dat voordeel, van tweemalen minder dan deze in te krim-
pen- De smaak is zeer aangenaam, heeft iets geurigs en behoeft
door geene specerijen opgewekt te worden. In sommige steden
^^ Noord'Amerika brengt men in de lente de jonge uitspruitsels
ter markt, en worden zij aldaar, even als bij ons de kool gegeten.

Fakbos, te Mont-de'Marsan ^ beweert; dat niettegenstaande
n)en de Phytolaeca decandra , als eene smakelijke groente be-
schouwt, de bladeren er van ook na driemalen afgekookt te
zrJQ en goed toebereid te wezen, niet dan een walgelijk voedsel
opleveren, terwijl reeds thom in 1803, het sap van deze plant
*k een hevig en zelfs gevaarlijk purgeermiddel beschouwde.

Digitized by VjOOQIC

558

Ook dt wortel der oetandra^ is, zooals kAEHPFER beweeii^
eetbaar, komende in smaak met dien der raap overeen, en pai-
UNfON zegt; dat de inwoners van Zuid^Amerika het sap van dezen
wortel als een purgeermiddel bezigen. Met het sap der bessen
kan men papier en linnen eene fraaije purperkleur geven, welke
evenwel geen stand hoadt In Portugal vermengen de wijnboa-
wers het sap der bessen, gedurende den wijnoogst, onder den
wijn, om dezelve daardoor eenen donkeren tint te geven, hoewel
de wijn onsmakelijk wordt, wanneer dit niet in eene geringe
mate en met omzigtigheid geschiedt Wegens de veelvuldige
klagten deswege, h#efl de Koning van Portugal in vroegere jaren
reeds het bevel gegeven, de Lakplaniit verdelgen, en waardoor
dit kleuren der wijnen aldaar ten eenemale heeft opgehoaden.

De worteb der Phytolocea eêculenla^ zijn bij den Heer mom
TipnuN, te Appeldoorn^ tegen achttien centen het stuk te bekomen.

Digitized by VjOOQIC

LAVENDEL.

(Lcmandula.)

De Lavendel ontleent haren gedaehtsoaam vao laeanduta^
van het Latijnsche weord Lavo^ wauschen^ omdat het wegens
hare geur bij de baden gebezigd weith, of ook wel bij de wasch-
loog<, om een aangenamen* geur aan het linnen te geren, terwijl
men het ook gebruikte om er het gezigt en de handen mede te
reinigen.

Rminjfl plaatst dit gewas onder de planten, die eene onregel-
matige, volkomen eenbladige, baardige en tevens gebebnde
bloem hebben, waarvan de baard drievoudig gespleten, maar de
heim verdeeld is, met vier naakte, gladde, zaadkorreb.

Volgens TOUMBFOiT, is de lavendel eene plant met eene eeo-
bladige, lipswijze bloem, waarvan de bovenste lip regt op staat,
n>Ddachtig is, gewoonlijk tweevoudig verdeeld, maar de onderste
drievoudig gespleten. Decandollb plaatst de lavendel onder de
Labiées en LomASüs rangschikt het onder de Didynatnia^ Gym-
nospermia^ met het navolgende geslachtkeftmerk; de kelk eirond,
eenigzins getand, door schatblaadjes gesteund; de bloemkrans
gekromd; de meeldraadjes staan in de buis.

De Lavanduia Spica^ of gewone lavendel , is een altijd groen
blijvend heestertje, dat de hoogte van ongeveer eene el, of drie
Rrjnl voeten bereikt; de bladeren zijn ongesteeld, lijn-lancetvormig;
aan de randen omgebogen, witachtig groen; bloeit aarvormig
aan het einde der takjes; de bloemkrans buisvormig gelipt; de
bovenste lip het grootste en regtstandig, de benedenste driedee-
lig, met nederwaarts gebogene slippen, welke lichtblaauwe bloe-
men in JunÜ ontluiken, en een aangenamen geur van zioh geven.
Dit gewas groeit oorspronkelijk in het Zuiden van Europa^ en
"^fiT^iin Zuid-Frankriik y Italië en Spatie ^ op dorre, onvrueht-
bare gronden, even als in Drenthe de Heide aangetroffen, dag-
teekenende zich hetzelve volgens koisettb, van den jare 1568.

De lavendel, welke eene luchtige, vette aarde en eene zonnige
standplaats behoeft, kan door zaad, uitloopers, inlegging en stek
voortgekweekt worden.

Het zaaijen evenwel, heeft zelden in ons Vaderland plaats.
Heeft men evenwel goed zaad, dat nogthans moegelijk te beko-
inen is, dan zaaije men het in de opgegevene aarde in de lente

Digitized by VjOOQIC

560

uit, de jonge planten later ?erpotende, of zoo men ter plaatse
gezaaid heeft, deze dan op eeoen voet in onderlingen afstand uit-
dunnende. Wü men door scheuring of stek het gewas Teme-
nigvuldigen, dan achten wij daartoe (buitengewone gevallen uit-
gezonderd) de maand Maart het geschiktste. Men plaatst dezelve
dan in de schaduw , of men dekt ze althans tot dat zij goed
geworteld zijn, waarna men de planten gerust aan de zon mag
blootstellen, terwijl, wanneer deze uilloopers of stekken Ier
verplanting geschikt zijn, men deze ter plaatse overbrengen kaïk

Ook kan men dit gewas gemakkelijk voortkweeken, door eeae
bejaarde, takkige plant in het voorjaar uit den grond te nemen,
dezelve alsdan eenige duimen dieper herplantende, en wel zóó,
dat de takjes in den grond kunnen wortelen, welke dit ook
spoedig zullen doen en alsdan het volgende voorjaar geseheurd
kunnen worden.

De ondervinding heeft geleerd, dat deze plant het veel langer
in eenen droegen, zandigen, steenachtigen grond, dan wel in
eene rijke, ligte, vochtige aarde uithoudt, hoewel zij in de laat-
ste weliger groeit en eerder uitspruit. In de laatste gronden
evenwel, kan zij de winterkoude niet doorstaan, terwijl zij in
de eerste (althans met eene ligte bedekking) eenige jaren stand
houdt, en boven dien Weel geuriger en voor het gebruik beter is,
dan wanneer zij in eene rijke aarde gekweekt ware.

Het verwondert ons, dat ook zelfs de latere schrijvers, zoo
als NoiSETTE, LODDON en anderen aanbevelen; om deze plant ab
een randgewas te bezigen, naardien dezelve naar onze meening,
ten eenemale daarvoor ongeschikt is, niet alleen toch, dat de
lavendel te hoog wordt om het als een fraai boordsel te kunnen
bezigen , maar ook zal men gevaar loopen met haar steeds eenen
gebrekkigen rand te erlangen, naardien de plant bij drooge zo-
mers afgesneden wordende, evenzeer gevaar loopt uit te gaan,
als eene strenge winterkoude haar vernielt; doch ook behalve
het opgegevene, put de lavendel den grond uit en schaadt daar-
door de in hare nabijheid gekweekt wordende gewassen. Zie
verder hierover scheohr, Botanisches Uandbuch.

Onder de gewone lavendel komen de breedbiaderige^ smal»
èiaderige en met witte bloemen^ als de voornaamste nenchd'
denhalen voor, terwijl onder de soorten van dit geslacht de
Lavandula stoechas het meest onze opmerking verdient.

Dit heestertje ontleent haren naam stoechas (welke van Ara-
bischen oorsprong is), zoo als men beweert van de lUeres
eilanden, bij Toulon^ welke, zoo als ook dioscorides vermeldt,

Digitized by VjOOQIC

561

(Btulae ftoeehades genaamd werden. Dat dit gewas io menigte
op die eilanden gevonden werd is bewezen, hoewel het ook in
Spaiiife en Portugal en langs de geheele zeekust ?an Pravenee
ia het wilde groeit, wordende het aldaar QuereiUeU geheeten
eo zich dagteekenende van 1563.

Het bereikt de hoogte ?an ongeveer een el of drie Rijnl. ?oe-
teo, de takjes zijn vierkantig, de bladeren ongesteeld, tegen
over elkander, lijnvormig, smal, woUig en de randen omgebo-
gen, grijsachtig; bloeit in eene digt gedrongen, kuif-vormige
ur, met ongesteelde bloempjes, donker blaauw, de schutblaacyes
zijo min of meer drielobbig; in Junff en Julij ontluikende, heb-
bende de geheele plant eene kruiderige gear.

Deze soort wordt in de oranjerie overgehouden , behoeft eene
goede , vette aarde en warme standplaats , terwijl de voortkwee-
king door zaad en inleggers in Maart ^ in eenen warmen bak moet
plaats hebben, en het stekken in Md geschieden kan. Zie ver-
der BAuiL, PUmtae per gaiiiam , ffispaniam ei ItaUam oèeer-
tialae étc.

De AbroianMes van de Kanarische eilanden in 1099 overge-
bragt, de Dentata uit Spanje 1597, de PmnataMxi Madera 1777,
gaan wij, als niet tot ons bestek behoorende, stibwijgend voorbij,
verwijzende te dezen opzigte o^UerMer de C amateur titkC\SM\%'n^
Botakeal magazine, .

De bloemen der lavendel bezitten eenen zeer aangenamen
reuk en eenen bitteren, heeten smaak, zijn zeer rijk aan vlugge
olie, die onder de campher bevattende, de rijkste schrjnt te zijn,
en komen in eigenschappen met het CUroenkruid (herba melissae)
en bet Rosmarffn (herba rorismarini) overeen en kannen in de-
zelfde gevallen gebezigd worden. Men schrijft ze, zegt van de
YATSK, voor, in aftreksel van 1—2 drachmen op 8 oneen colataur.

De bereidingen van dezelve zijn het:

OUum lavandtUae , welke men van 1 — 5 droppels bij poeders
fQ in mengsels gebruikt, hoewel dasseh zegt, dat hotzeer zelden
inwendig aangewend wordt.

Okum 9pkae^ (van lavandula Spica cahd. of lavandula la-
VoSa EHHHAET), SpUkoHe^ tot uitwendig gebruik.

8p(rUiu Lacandulae (Eaude Lavende) , wordt slechts uitwendig
^ reuk- en waschwater voorgeschreven van 1*^ oneen en
komt veel met de eau de cologne overeen.

Eindelijk wordt ook de spieko&e door de schilders en email-
orders in hunne verwen gebezigd, en als een middel tegen hel
ongedierte aangeprezen.

Digitized by VjOOQIC

LELIE.

(LtUum.)

De LéUe onliMnt faabeii gwlMMsiiaaiii lUkm té* de Griak-
sohe woorden Mos ofleiróS^ dat gM^ ^f^^ Meekent^ wegces
de glanB det bladeren.! en rén daar, dat deielve in liet Grieluob
kirian genoemd wordt , waarren ons ielie waatedujnlifk eent
ferbastering is. Het is waar dat ieirian bij de Grieken ook de
Narcissen aanduidt en de LsUe tevaae Krmmi genaamd wordt ,
dooh Yolgens pLitaos mag men het er vnjeli{k Toor honden dat
het Ldrion van THBOPraiASTDs hel ÜHmm of iUium der Latijnen ig.

Het rangschikken der Mite dagteekent sieh reeds leer ttoc^
FocHs (1542) besofar^ft drie sooiten, clvsius (ld57) üen^ m
l'osil (1581). heeft er zes èoorten a%ebeeM, mdókaeds (1583)
zes, MoarssoN (1680) tien, bauhin (1623) telde er zeven en twin*
tig, terwijl toürmwort (1719) het getal der sooiten en Versobei-
denheden op teven en veertig stelde.

LimiAEOS, in den jars 1759 al de werken njiier voorgangena
op dat pont onderzoekende^ gaf aan de soorten hare eigendon*
melijke kenmerken, en bragt.op acht na^ al de opge^evtte
soorten tot de verscheidenheden terog.

Laler werd evenwel dat getal vergroot, toe* T&mmaG en voü
siBBOLD uit Japan ^ sisBEisTfem en vicna uit SiberiB en waluCs
uit Indië^ nieuwe soorten overbragten, loo dat men nu vier ea
veerüg soorten en eene oneindige menigte vemheidenhedea
kent, welker rangschikking de navolgende ia.

LELIE.

■LOBMnAVS KLOkVOaMlO. ,

(CoroHa eampanuhUa.)

Hangende bloemen.

eLAonuEai LAirowEitne, vnistHOoin.

(foHa obtonga^ sparsa.)

üandêékm^ pêfêgrinim^ Thomsdnianum^ ntpaiemt^ Japo-

nieum^ Brownü^ Umg^amm^ WëiüMmium^

Digitized by VjOOQIC

508

BLAMUi üiTTonm^ Tttinood).
{FaUs eordaia , êparêa.)
C$Nl^oibm^ gigsnteum.

Regte bloenen.

VOMTKOOII» BLADBUDf.

(FoUa sparsü.)
Bfdbiferumy croeeum^pubesoau^ daowrkwm^fklgmu^ Tktm*
ktgunmm^ vemtstMm^ concotor^ puleheümm^ Caüibaei^ Ain-

mm- OV STEBTORinGE BLADBRB5.

(FoMa verMliaiaj
CmiiHhêteenêe^pkUadelphictm,

II. ,

s
filARTAGON.
(KrulietieO

OSGEIRUtD nOBMLAT).

(Petakim revüiutum,)
Hangende bloemen.

IBARB- OV STBRVORKIGE BLABERER.

(Foüa vertioi/lataj
Martagon , eanadense , penêtUum , êuperöum , OaroHnianmm^

▼EB8TB001DB BLADEKEN.

(Folia sparsa,)

Fmnponimn^ pyrenakum^ c/^edoniewn^ camioticum^ te-
^oihim^ pumüum^ OdUosum^ fpeeiosum^ polpphyUum^ U-
ff^wn^ ieêiuceum^ Szovüzianum^ tnmadelpkum ^ Loddige-
9ianum. « '

Decaboollb beeft de lelie onder de UHaeèes gerangscbikt èn
M"«Aio8 onder de Hexandria^ Monogynia ^ met hel volgende
SBdaobtkeamerk: Bloemkrans zesbladerig , klokvormig , met lang-
werpige honigvoerende streepjes op de bloembladeren; de slip-
1*"^ bij verscheidene soorten omgebogen; de klepjes van het
«••ddoosje door draadjes vereenigd.

^« oorspronketiike groeiplaats der lelie m het algemeen op te
^*v«i is moerjeirfk ^ naardien dezelve heinde en verre verspreid
^ Zoo is b. V. het vaderland der Buibiferum^ Italië 1596, der
^^"f^Mdefnse^ Noord-Amerika 1090, der Candidum^ de Levant 1M6,
^ OaroiMmum, Noord-Amerika 18S», der Catesbaei, Noord-

Digitized by VjOOQIC

£64.

Amerika 1787 , der Chaleedonkum , de Levant 1506 , der Coneo-
lar^ Chioa,1806, óerJaponieum^ Japan 1804, óer LangtfloruM,
Japan 1819, der Martagon^ Europa 1506, der Manadelphym^ de
Caocasus 1800, der PhUadelphieum ^ Noord-Amerika 1757, der
Pomponium^ Siberië 1629, dw hinUhan^ Siberië 1816, der/^
renaicum^ Zuid-Europa 1596, é^t Superbum^ Noord-Amerika 1737,
der Tigrinum^ China 1804 eni.

Onder deze lelies nu, die in Siberië den naam vvkSarana dra-
gen , zijn inzonderheid de tenuifoUum en de eamchaicense bij
▼oorkeur eetbaar, terwijl ook de spectabüe aldaar als voedsel
gebezigd wordt De tenuifoüum en de spectabüe , groeijen oye^
vloedig in het oostelijk .gedeelte van het gewest Tomsk^ in de
omstreken van BaJikab en in geheel Siberië (Daourie) tot aan de
oostelijke oceaan. De camehatcense daarentegen , wordt in Kam-
Mchatka zelve en op de eilanden aan de westkust van Amerika
gevonden.

De tenuifoUum heeft eenen stengel, ter hoogte van vijf en der
tig Ned. duimen, korte, verspreide, smalle, zeer talrijke en jong
zijnde, van onderen wollige bladeren, eveneens als de bloemen
die in Junij ontluiken en welke eene saffraanroode kleur heb-
ben , met zwart gespikkeld.

De camcbalcense groeit ter hoogte van ongeveer een Ned. el,
heeft kransvormige , om de stengels geplaatste bladeren, welke
langwerpig en een weinig gehaard zijn, de bloei is kroonvor-
mig, met hangende bloemen, goudgeel van kleur, met purperen
slippen , welke bloemen , die eenen aangenamen jonquillen reuk
van zich geven, in Julij ontluiken.

Deze drie planten kunnen uiterst gemakkelijk' vermenigvuldig
worden , hoewel de tenuifoUum bijna uitsluitend door zaad, terwijl
de beide anderen ook door de bollen worden voortgekweekt, zelfs
zóó, dat de schubbladeren der boUen, langwerpig en puntig bij
de spectabüe^ kort, dik en afgerond bij de Cemchatcence^ eene
nieuwe plant voortbrengen , terwijl zelfs deze wijze van voort-
kweeken bij de laatste algemeen gevolgd wordt, naardien deze
zelden zaad voortbrengt , aangezien een groot aantal bloemen od-
vruchtbaar zijn. Er wordt te KamëcAatka nog eene lelie geYon-
den, welke veel overeenkomst met de canadense heeft en att'
naceum genaamd wordt , naardien de schubben van den bol ^el
overeenkomst met dikke haverkorrels hebben, doch zoo verre ons
bekend , is deze soort nog niet overgebragt , hoewel dezelve ia
haar Vaderland, even als de gewone Sarana gegeten wordt,
welke haar nogthans in smaak overtreft. In SiöeriB houdt men

Digitized by VjOOQIC

665

zich evenwel met het kweeken der lelie*» niet onledig, naardien
deielre aldaar in menigte in het wilde groeïjen en door de in^ .
boorlingen alzoo worden opgezameld.

Over het algemeen evenwel, beminnen zij eene goede, zandige
aarde en niet al te opene standplaats, terwijl zij onze winter-
koude met eene luchtige bedekking zeer wel doorstaan.

Wij . zallen hierover evenwel niet verder in het breede uitwei-
den, naardien wij niet hopen dat gebrek aan voedsel eene dus-
danige kweeking in ons Vaderland zal noodzakelijk maken , hoe-
wel FiCHn er de voortplanting van aanbeveelt , die eveneens me-
dedeelt; dat de zuidelijke steppen van Ruêiand^ in de lente ab
met bkieijende tulpen zyn overdekt , waaronder er eene gevonden
wordt, die zeer veel overeenkomst heeft roet de tuHpa tuaveoienê
en welke zeer door de inwoneifs gezocht is, welke deze zeer goed
van de anderen weten te onderscheiden en met graagte nuttigen.
De proef er van is evenwel gemakkel^k te nemen, naardien
de bollen van de Camehatcente en tenuifoUum bij den Heer
K. B. niLAOE te Haarlem te bekomen zijn.

Hoewel wij bij geene andere schrijvers, zoo verre ons bekend,
over de lelie's als voedingsplant vinden gewag gemaakt, zoo heeft ,
hkd daarentegen eertijds, volgens pauli, sgbiobdbb, rajus,zob-
Biüs, ELszBOLTz CU anderen, de lelie en wel inzonderheid de
wifie als een geneesmiddel gebezigd.

Dat evenwel de wijze Voorzienigheid overal in de behoefte voor-
ziet, en ook daar uilkomst geeft, waar men dezelve wel het minst
zoude mogen verwachten , toonen ons de verschillende moMOOT'
ten^ varens en wieren.

In eene der laatste zittingen van de Academie der kunsten en
wetenschappen te Parffs^ heeft de Heer tizbuhadz van eene manna-
regen gewag gemaakt , welke hij den 3 April in het district van
JtnUchekir^ gouvernement lïÜna^ en op de plaats zijner inwoning
had waargenomen, en welke in eene soort van grijsaehtige , vrij
harde, onregelmatige, reukelopze en smakelooze stof bestond en
die e^ne bedding over de aarde, ter dikte van 12 tot 14 Ned. dui-
ineo, vormde. Dit verschijnsel is evenwel niet nieuw. Het wordt
voortgebragt door eene mossoort Lecanara eseuienia genaamd ,
welke door den storm over en weder gevoerd wordt Pallas
<voyage voL III) had het op het einde der vorige eeuw in de
bergachtige, dorre en kalkachtige streken der groote woestijn
in Tariarde waargenomen, evbrsmarn {AeL acad, nat cur voL
XY) had het in de stelpen van JKirglUZj ten noorden van de
Caspische zee, verzameld en waar het den naam van semt'enoh

Digitized by VjOOQIC

v«AM xlraagt, terwgl LBOKBOEa (AeL aoêd. tic voL XV) hel ia
d«zelfdo etrekeD vond, maar uixonderiietd in die gewesten, welke
in de nabijheid van AUat lagen. Pabrot (oayageg) en ADom*
«toi RdüL d^un voyage en oriënt voL II) hebben het in P»^
vttnamekd en in de laatste tijden is het van Konttanünopd doer
BOEiiKDiif die het in 1845 in AnaioUe waarnam, naar ^ankrük
«vefgexonden. Eindelijk heeft vkYKuJt (tagagt du emnU Anat-
de Demêdof^ dans la BuuU mérid. II) hei aan de Krm veiu*
meld en guuom heeft het nog later in Algferê ontdekt

AUe reizigers die in de gelegenheid waren deze niossooit te
«en, welke door den wind overgevoerd was, hebben nimnMr
aan dezelve een rustpont of het overhbjfeel Tan ieto kooMa
vinden, waaraan het vroeger gehecht was, het is geheel vrij
en roh als het ware oter den grond. Het heeft eene onregeliM*
tige gedaante zegt iAveux* en kKmt in omvang van eene spelde-
knop, tot die van eene erwt of van eene kleine noot op.

Pabrot, sVERSvAinr en aücber^éloi, schrijven eene dusdanige
omvoering aan de waterhoozen of hevige stormen toe, die het-
zelve van de rotsen losrukken, heinde en verre verspreiden,
waarna het op de aarde nedervalt en op nieow begint te groe^
jen? Ook lévrillé deelt in dat gevoelen, omdat hij vele andere
mossoorten tossohen deze heeft waargenomen, welke de duide-
lijkste kenteekenen droegen van met geweld losgerukt te zijn.

in Persie zelfs, heeft men deze mosbeddingen ter dikte van
12 lot 15 Ned. duimen zien daarstellen, en waaromtrent ADCin*
iLOi het navolgende heeft medegedeeld: In 1829, gedurende
den oorlog tusschen de Persen en de Russen^ was de hon-
gerenood te Ourmia^ ten Zuidoosten van de Caspische zee, zeer
groot. Eens gedurende eenen hevigen storm werd deze land*
streek met mos overdekt, hetwelk uit de lucht viel, terwijl de
schapen zich met gretigheid op dit voedsel wierpen en hetzelve
met graagte nuttigden. De inwoners dit ziende, maakten er meel
en brood van, hetwelk vrij goed van smaak en zeer voedende
was. De Persen beschouwden het als een wonder en schreven
het aan de tusschenkomst van ali toe, te meer daar de inboo^
tingen verzekeren dit mos noch véór, noch né dien tijd gezien
te hebben.

RATVOim, die hetzelve in sommige déelen van Sersan vond,
deelt daaromtrent mede; dat dit mos de gedaante van kleine
stolges leder heeft, van eene aardachtige kleur, zamengerold,
hoomachtig, droog, en zoo hard als een graankorrel. Van
binnen was het wit en in stukken gebroken, had het een meel-

Digitized by VjOOQIC

( en

aeh^ aaritieü) At smaak er ▼au kwam m«t seer droog koora
otereen, terwijl hel na langdurig kaauwen eene Kgte bitterheid
terwekte. DH mos, cegt hij, komt jaarlijks na den regentiji)
teder den vorm van schnim op den grond, waaraan bet lich
^delijk hecht, te voorschTfn. Het bovenste gedeelte fe alsdan
wit, doch de onderzijde neemt eene aardkleur aan. Later doet
de zon deze zelfetandigheid droogen, krdt het om, wordt hel
hoornachtig, laat alsdan los, en wordt door den wind tegen de
thymplanlen, ab hel ecnige wat daar groeit, opgestuwd. Rxt-
MOtn) Ket het de paarden geven, die het gaarne aten, hebbende
de Generaal jussup van dit mos te Boghar twee brooden laten
bakken , één geheel alleen daaruit zamengesteld , hetwelk minder
vast iwas , dan dat , waardoor men een tiende gedeelte meet
geAiengd had.

In Engeland wordt uit Noorwegen de Lecanora iatarea in-
gevoerd, tot bereiding van orseille (orchUt). De kleurstof komt
met het Gyropkorzuur nagenoeg overeen.

De verschillende soorten van Gyrophora^ zoo als de G, pro*
pmddea arctica^ G. hyperborea^ G. pennsyimnica en GJ Muhs
ienèergii^ worden door de jagers in de Poolstreken van Noord-
Amerika^ onder den naam van Tripe de Roche^ tot voedsel ge-
brmlt. De opgenoemde vier soorten, werden allen door Kapi-
tein ntAMKLiit en zijne reisgezellen gegeten, toen zij, in 1881,
groot gebrek aan voedsel hadden op hunne reis in die streken,
eo dat zij in het leven werden gespaard, is voor een gedeelte
aan het gebruik van defe mospTanten toe te schrijven. (Narra-
Hot of a Joumey (o the Shores of Mc Paiar Sea^ 1883.)

De verschillende iichenes bevatten eene zetmeelachtige stof,
die liohenin of feculoïd genoemd wordt, en zich in het cel-
achtig weefsel, inzonderderheid der bWdmossen, bevindt Ge-
woonlijk wordt deze zetmeelstof door eene bittere stof verge»
leld, waardoor de planten minder aangenaam van smaak zijn
en de spijsverteringsorganen ligtflijk ont^emmen. Van de mid-
delen onMool, om de bittere* stof er uit te trekken, dat door
e«e konde, slappe leog geschieden moet, waarna de planten
nét koud water afgewasechen worden, ondervonden versohei-
iene personen van het even genoemde gezelsebap, nadeelige ge-
volgen van het gcbndk dezer Iichenes, namelijk hevige Madoe-
ohigMi der ingewanden.

Even als de andere mossoorten moet ook de ijslandsche mo««
{ceiraria JHandiem) alvorens zij gesohikt is, om gebruikt te
werden^ wi hMr bitter bestanddeel bevrijd werden.

Digitized by VjOOQIC

S68

Een deel Subcarbonas potassae (iol tartarO in water opge-
lost en kaustisch gemaakt, door een gelijk ^wigt kalk, is vol-
doende, om de bittere stof uit 20 deelen ijslandsche mos te
trekken; maar om dit doei geheel te bereiken, moet dan ook de
plant gedurende tien of veertien dagen in die loog staan weeken.
Het kan, op die wijze van haar bitter bestanddeel bevrijd, tot
voedsel gebruikt worden, door het in water of melk te kokeo,
en het afkooksel met suiker, limoensap, wijn of speoerijte
smakelijk te maken. Een sterk afkooksel stolt tot eene gelei
bij het koud worden. In het bijzondere bezigt men in ons va-
derland het ijslandsche mos als geneesmiddeL Een deooctum er
van, hetwelk niet op de omschrevene wijze uitgetrokken is, en
alzoo nog deszeifs bitter bestanddeel bevat, wordt als een inwik-
kelend, versterkend middel, in gevallen van oittertng aangewend.
De zamenstelling van dit mos is volgens BsazKUus :

Zetmeelachtige stof {iiefienine) 44,6

Bittere stof {eeirarine) . 3^

Pfiet kristalliseerbare suiker. 3,6

C]ilorophylle , 1,6

Eztracüef stof. 7,0

Gom. • 3,7

Bi-lichenates van potasch en kalk met phosphas calds. 1,9
Zetmeelachtige vezeL 36^

101,6
Ook hebben w. iifop en 6. scHsmBRiiAim, eene analyse van
het ijslandsche mos geleverd. (/. v. pracL Gi, XXXIX en XLK
De uitkomst is procentisch.
70 Slijfselstof van % ^ u . aa ^

den vorm. .... C, H. O, ^^ «^"«^e bestanddeelen
16,7 Cellulose van den \ »«° vet, suiker, gom,

^m^ r n n I extrativ. fumarium zuur,

vorm ^14 "11 ^11 I

2,0 Cetrarium zuur. . C34 H,e 0,5 J ®^
Tevens maakt men bij schaarsheid van voedsel, van de va-
rens ifiUces) , gebruik. Uit' den knolvormigen woiitelstok Tan
deze planten wordt in sommige der Folffnesische eilanden, als-
roede in eenige andere streken, eene meel of houtachtige slof
bekomen, die de inboorlingen als voedsel gebruiken. De wor-
telstokken worden voor het gebraik gebakken of geroosterd,
zie BLLI8 , Pofynesian Researehes , vol I. en BBfNVTT Narradoe ofa
WhaHng voyage, Dieffembacè zegt, in zijne I^aoeU Hi New,
Zeeland 1843; dat de korau of putmako^ de mergaohtige stam

Digitized by VjOOQIC

569

van eene boom-varen (oyathea meduliaris) ^ een uitmonteiid
planten yoedsel is, en yoor het gebruik een* ganschen nacht in
eenen oTen gebakken wordt«

Op sommige gedeelten der Britsehe eilanden, worden nu en
dan onderscheidene soorten der ongeleede Atgae , wieren als
voedingsmiddelen gebruikt.

Eenige van dezelve zijn zeer rijk aan eene slijmerige planten-
geleiachtige stof, aan welke ^j hare diaetetische eigenschappen
ontleenen. Ook behooren amylum , en in sommige gevallen ,
suiker y tot de voedings grondstoffen in sommige soorten van
wieren. In Engeland wordt uit deze orde de Porphyra iacini-
(Ua en Parphyra vulgaris^ onder den naam van kmer^ in de
winkels verkocht. Het komt gekookt of gestoofd , en wel eenige
oren lang, tot het in eene papachtige massa veranderd is , on-
der den naam van Marine sauee^ sloke of slouk^ als eene
lekkernij op de maaltijden voor.

Bij gebrek aan dit echte laver^ wordt somtijds van de uloa
iaÖssima^ als groene laver^ in zijne plaats gebruik gemaakt.
Het Carrageen of lerseke mos ook Faarimos genoemd (chon-
dras crispus) , wordt in groote menigte , gedeeltelijk als een huis-
selijk geneesmiddel, gedeeltelijk als voedingsmiddel gebruikt
De zamenstelling van deze vHersoort is als volgt :

Plantenslijm (carrageenine) 79.1

Mucus (?) • M

Hars. 0.7

Vet en vrijzuur. sporen.

J^**f^'- i 10.7

Zouten. I

lOOi)
De zouten bestonden uit chlorium , jodium , bromium , sodium ,
magnesium , poiassium en calcium.

De door pereira (aan wien wij dit ontleend hebben) in zijne
Eiements of Materia Medica^ carrageenine, genoemde stof,
komt in zamenstelling het kweekpillenslifm zeer nabij. Mdlder
iPharmac. Cenlral-BlalL für 1838) vond het zamengesteld uit
earbonium 45.17, hydrogenium 488, oxygenUim 49.95, (en
alzoo overeenkomstig de formule C* H^ O»**, welke geeft ear-
bonium 45.47, hydrogenium 495 en oxygenium 49.58, dat is;
polymerisch met pectine en pectinezuur).

Het carrageenine is zachtVQedend. In afkooksel wordt het
als volksmiddel in gevallen van uitteering, klierziekte enz. ge-

Digitized by VjOOQIC

S70

braikt Een zeer geconcentreerd decoctum^ stolt tot eene gdei
bij bekoeling ^ en de zoo bereide gelei, wordt door de haisTroo-
wen tot de bereiding van blano-mangt ^ geleien^ soepen^ em.
aangewend ; maar het is een slecht surrogaat voor dierlijke gelei
(van vischlijm of kalfspooten). Daarenboven bezit het eenen viscb*
achtigen of wierachtigen smaak en reuk, vooral indien men de
gelei eenige dagen bewaard heeft.

Het Ceylonsche of lafna mos (gracUaria Uchenoides) is eene
witachtige, draderige wiersoort, die uit de Indiê aangevoerd
wordt , en waarvan de zamenstelling deze is :

Plantenslijm 54^

Zuiver amylum • 15.0

Houtvezel (cellulose?) 18.0

Gom 40

Zwavelzure soda en chloorsodiom 6.5

Zwavelzuur en phosphorzuur ijzer. • . . . ' . . IjO
Was, ijzer en verlies. 1.0

IOOjO
Door het te koken geeft dit mos een afkooksel , dat bij het
koud worden tot eene gelei stolt. Het decoct of de gelei is eene
aangename , ligte , voedende spijs voor xwakken en voor kinderen.

Digitized by VjOOQIC

LEPELBLAD.

(CocJdecaia officinaUs.)

flet Lepeibiad ontieent xijnen geslaobtsnaam eochtcaria^ van
heC Latnnsche woord eochiear ^ lepel ^ wegens den vorm der
Uaderen , die «in het midden , even als het blad van eenen lepel ,
td^hold ajn«

BotREAATB rangschikt dit gewas onder de vierbladerige peid-
achtige planten, »ECAin>0LLB onder de Orud/ires^ liknaeüs on-
der de Tetradynamia^ SHIeulosa^ met het navolgende geslaeht-
kenmerk; De kelk gapende, met hohH>nde blaadjes; de huls of
hM h'aauwtje is opgezwollen, tweehoklug, tweekleppig en veel-
za<fig; de klepjes zijn stomp eo gebult.

Dit plantengeslaeht, dat eenjarig, tweejarig ti overblijvende
is, en overvloedig aan de zeekusten van Engeland en Denemar-
*Wi gevonden wordt, groeit ook in ons Vatkrland^ in het wild.
Zeo «Is t>B GORTER zogt, wordt het m menigte aan de dijken
yf^ het IJ^ buiten Amsterdam en bij Sparendam^ aan de
^Mlerbeek^ bij HardBrwijk en langs de duinen aan den zee-
lttot brj Sühéveningen gevonden. Volgens kops op Texel en aan
'fen Selder , door geheel Noord-Holland en in de Mffdrechlsche
M Nikuwkoopeche droogmakerijen , alsmede bij Zandvoort en
iahdjk. Volgens van spijk vbrmkuleii, langs de stads ctngels
bij DelfL Volgens meese, veel ten Westen van de Lemmer^ aan
den teedijk; en volgens van oall, overal op den kleigrond
^ tassehen de steenen aan het //, bij Amsterdam^ aan de
^«fe^ce, bij Huizen en bij Abcoude^ terwijl vdj zelve het in
<fc provmoie Groningen^ langs den puinweg van Warf kuizen
bMT £een«, hebben aangetroffen.

Eveheens is ook volgens boerhaave het Deensch Lepelblad
^^ocMtoaria danica) inlandsch. Mulder vond het in de Kalkwijker
duinen, terwijl ook decandollb hetzelve in het wild aantrof.
. Het Engelsch Lepelblad (Cochlearia anglica) groeit volgens ni
^BtER buiten Amsterdam^ aan het // en buiten Harderwijk^
^ volgens denzelfden en vrudag zijnen, ook bij Scheveningen.

Het MMk Lepelblad (Cochlearia Armoracia) , zoo als de gorter
^^' op het bouwland brj Uilenpas en niet ver van Doesburg^
eigens KOPS, in eene vrij groote menigte aan den Waaldijk^
^ bij 7W, volgené ddmortibr in Zeeland en volgens bergsiu
bij Frdneker.

Digitized by VjOOQIC

ip i jif. j t, I I t 1 iufciM II wiii u ipifc'j. «Jiumr^'iiwpiii^i

672

terwijl eindelijk de HerUhoomkers (Goohlearia coronopos^^
door ons stilzwijgende wordt voorbij gegaan, naardien wy daar-
van reeds vroeger gewaagden.

Het lepelblad, is een laag gewas, hebbende hartvonnige, rond-
achtige , gesteelde , vleezige, uitgeholde, groene, glinsterende,
sappige bladeren. De stengels, welke tusschen deze bladeren
opschieten, zijn opgerigt, somwijlen liggende, hoekig, onbe-
haard, roodachtig, zeer takrijk en de lengte van een en eeiie
halve voet bereikende. De bovenste bladeren ongesteeld, lanf^
werpig, min of meer gegolfd en stengomvattende. De bloemen
z\jn gesteeld, in eenen tros vereenigd, vdt van kleur, uit vier
tegen eikanderen geplaatste blaadjes bestaande en in Mei en
/tfftO' ontluikende, waarop gave, nagenoeg kogelronde, flaauw
geaderde , van boven in het stijltje eindigende haauvvtjes volgen,
die een dun , bijna rond en bruinachtig zaad in zich bevatten,
terwijl de wortels klein, regt en met witte vezeltjes omgeven
zijn, en het geheele gewas, wanneer het gekneusd wordt, eenen
doordringenden reuk en scherpen smaak heeft.

Hoewel behalve de reeds medegedeelde, ook nog de Groenr
iandsche (Coehlearia groenlandica) , de Pastelbladige (glastifoUa),
uit Duitschland 1648, de grootvruchtige (maorooarpa) , dt Hon-
garije 1806 (doch welke wel eene verscheidenheid der Cochleaiiê
armoracia schijnt te zijn), en de roUacfiHge (saxatilis), uit
Oostenrijk 1775 gevonden worden, zoo kweekt men desahiiette-
min, slechts de Cochtearia o/Jicinaüs of het gewone lepelblad en
de Cpchlearia armoracia , of het Mierik lepelblad , in onze tai-
nen aan.

Hoewel het lepelblad in alle gronden en op iederen stand wü
groeijen, zoo behoeft hetzelve toch om wel te tieren eene ligte,
nieuwe, voedzame aarde, en wel eenigzins schaduwachtige stand-
plaats. Het zaad wordt in het voorjaar of terstond nadat het
rijp is, uitgezaaid. Komen de planten te digt op, dan dunt men
dezelve tot op eenen ouderlingen afstand van drie tot vier duimen
uit , de planten gedurende de droogte sterk begietende. De plan-
ten welke men ter plaatse zaaijen moet en niet verpoten, bren-
gen het volgende jaar zaad voort , dat men rijp geworden zijnde
uitwrijft en bewaart , doch zoo men de zaadstengels bij tgds af
snijdt, zullen de planten weder nieuw blad voortbrengen, en een
jaar langer blijven voortduren, als kunnende de strengste wra-
terkpude verdragen.

•Het Mierik Lepelblad daarentegen wordt het veelvuldigst door
gedeelten van den wortel voortgekweekt, welke men in den herfit

Digitized by VjOOQIC

67S

deo grond legt of ook wel door zaad dat men des voorjaar $ uil-
zaaiL Dit gewas groeit in alle gronden en op iederen stand , ter>
wijl het zaad van deze zoo wel als van het gewone lepelblad , twee
jaren het ontkiemingsvermogen behoudt Doch naardien wrj daar
over in het bijzonder zullen handelen^ zullen wij ter dezer plaatM
deswege geene meerdere bijzonderheden mededeelen.

Hoewel dioscoeides zoo verre ons bekend is^ van dit gewas
geene melding maakt , zoo schijnt het evenwel aan de ouden
aiet onbekend te zijn geweest, naardien martialis deswege zegt:
Swm coehleis haWxê , std non minus utüia ovis ;
Nunguid seis poHuê^ cur cochleare vocerf

De bladeren van het Iqfelbiady worden raauw als salade , met
azijn , olie en zout en ' ook somwijlen mostaard gegeten. Het
onüeent welligt zijnen scherpen smaak aan eene zeer geringe hoe-
veelheid eener zwavelhoudende volatile olie, gelijksoortig aan die
welke in den Mierik- of Feperwortel vervat is en welke prikke-
lend op het haarvaten-stelsel werkt, zonder merkbaar te verhitten.
Het lepelblad behoort onder de antiscarbuüêcke of scheurbuik-
werende middelen, terwijl naar van de watkr de voornaamste
bereidingen deswege deze zijn :

1*. SpirUus Cochleariae (Pharm. Belg.). In dezen vindt men
faet lepelblad met den peperworiel vereenigd ; voor inwendig ge-
braik, wordt hij op mengsels van O oneen en eene hoeveelheid
▼an l—H drachmen, op mondspoelingen en gorgeldranken
van 8—12 oneen in eene hoeveelheid van 2 drachmen tot 1 once
voorgeschreven.

2*. Spiriius Cochleariae composUue^ Aqua s. Cereoisia anus-
corbutiea Spdenhami (Pharm. Belg.). Het lepelblad stelt met sa-
lie, de munt, oranjeschillen en muskaatnoten , dit zeer werkzaam
Keoeesmiddel zamen. Men kan bet drie of vier malen daags van
1—2 eetlepels vol jgeven.

3*. Syrupue Cochleariae compokitusy Syrupus anUeeorbuH-
CU9 (Pharm. Belg.). In deze bereiding vindt men , behalve het
kaneel en de oranje appelen, de meeste antiscorbutische mid-
delen vereenigd. Zij is zeer aangenaam voor het gebruik , ook
wordt zij tegen verouderde venerische gebreken aangeraden , in '
vrelk geval men er eenige greinen (b. v. 4 — 1 grein op elke once;
sublimaat bijvoegt Men kan dezelve dagelijks van 1—2 oneen
ïaten gebruiken.

4«. Conserva anUscorbuhca (Pharm. Gandav.), bestaande uit
peperwortel , lepelblad en waterkers. Een half pond van het
versche lepelblad wordt met 3 oneen van den peperwortel en de

Digitized by VjOOQIC

$74

bladereD der waterkers tot eene moes gestampt en yervolgeoe
met 21 pond witte suiker en 6 oiiceQ wijoazijn ioi eene oon-
carf gemaakt, Meo moet er dagelijks eeoige lepek vol van ge-
bmiken.

5". Syrupus antisoorMticuê, Deie wordt op de oayolgeode
wijze bereid. Men neme:

* Hét sap van lepelblad*

Het sap der waterkers. .

Geraspten peperwortel, van eik 2 oneen.

Deze worden met 12 oneen witten suiker, in een waterbad
tot de dikte van eene stroop uitgedampt, vervolgens neme men:
Gentiaan wortel, ééne once.
Kina en Meekrap, van elks eene halve onoe.

Deze kookt men met eene genoegzame hoeveelheid water,
tot eene colatuur van 12 oneen, welke met 1^ pond witten sui-
ker, tot de dikte van eene siroop wordt uitgedampt Nadat de
beide siroopen koud geworden zijn , verme/agt men ze naaaw-
keurig met elkander.

De gift is van 4—8 lepels dagelijks. In vertmderde venemcke
gebreken^ kan m^n er eenige greinen subUmaatm&dt vermengen.

J. F. N. J4i)EL0T geeft in De tart (Temployer les medicêmm^
op, een handvol versch lepelblad met warme bouillon ovei^e-
goten , 's morgens drinken, als een uitmuntend middel ter weenng
der scheurbuik.

Murhat en sAMnea hebben wel te regt opgemerkt, dat dit ge-
was^ ook juist daar het veelvuldigsl wordt aangetroffen, waar
de geessel des scheurbuiks hel meeste woedt, en waaJ*oni de
bewoners der Poolstreken deze plant zorgvuldig inoogeten en reel
gebruiken, en geheel steromen ook wij met van aona in, w/uh
neer hij in zijne Godleerenée Pianik, zegt: De alwijze opperafte,
doet ook in alle landen, die aan de zee liggen, de póckieeriéi
of het lepelblad als een voortr'effeiyk middel daartegen , wassen.

Het zaad geeft eene zeer vlugge en krachtige olie, met welke,
en beste gerectificeerde brandewijn, men zeer spoedig eene gnede
spiritus bereiden kan, doch dat het zaad weinig olieaoyi^e
deelen in zich bevat, kan daar uit blijken, dat tien ponden er
van naauwelijks een draohma olie opleveren.

Mc^NiKs beweert, dat behalve door het rundvee, dit gewas
door de andere dieren niet gegeten wordt, doch BansLti is wa
een tegenovergesteld gevoelen, en houdt het lepeibiad inzonder-
heid voor de schapen een zeer heilzaam voedael

Digitized by VjOOQIC

LINZE.

(JEJrvum Uns.)

De ünu oDÜeent haren geslaehtsnaam enmm yan hel oade
Cebïsehe woord erw^ terwijl de soortanaam ient^ de Lalijnaohe
h<>ff^^fi^ voor deze plant is, welke beoanuog sommigen we»
derom vao het Latijnsehe ienis^ zaehtmoedig^ omdat het gebruik
er van de f^eiiioederen tot zaohthaid stemmen ;u>ude, of yan
iaüei^ langzaam, omdat men er traag van worden zoude, willen
afgeleid hebben. ' '

JkuMiM eo RAT, brengen haar tot de peutvruchten met eene
viinderaehtige bloem. Ritinds noemt het eene plant met eene
onregelmatige, vierbladige bloem, veelal met gewelfd ^ad, in
eae eenvoud^- sieHi}ke petd bestoten. Todihefobt zegt: dat
het een gewas is met eene bloem als een viinder, uit welke
kelk later eene steel voortkomt, die naderhand in eene kleine
peul verandert, waarin rondachtig zaad vervat is, dat in het
midden meer dikte dan aan de beide einden heeft

Decaüdoixe, plaatst de linze onder de PapiUonaeiet en ur-
Hisoa onder de Diadelphia^ Deeandria, met het navolgende ge-
slachtkcamerk; De kelk vijfspletig; de slippen zijn lijnvormig
en spits uitloopende; de bloemkrans is weinig grooter dan de
kelk; de stempel is kopvormig en glad; de peul langwerpig,
twee- tot vierzadig.

Deze éénjarige zaaiplant, welke uit het Zuiden van Eurooa
berkomslig is, en zich van den jare 1548 dagteekent, wordt m-
zooderheid veel in ZwUseriand , frankrifk en DuUscMand ge-
vooden, doch in ons Vaderland niet in hel wilde aangetroffen.
De vierzadige Unze (ervum tetraspermum) daarentegen, groeit
volgene six, zoo als oe «ort» opgeeft, aan den kant van eene
sloot op ZandAofit^ en in de zaailanden tosschen Utrecht en
Maarsen. Volgens besgsva bij Nijmegen^ volgens kops en viii
HALL tussohen de granen op kleigronden, in het SHeht; naar
KOPS in de provincie Uolfand en naar vav hall op kleigrond,
in den Doodewaard^ in de Betwoe; bij Wageningen en elders
in Gelderland. Deze plant moet evenwel slechts als onkruid be-
schouwd worden, even eens als de ruige linze (ervum hirsotum),
welke, zoo als de Hoogleeraar van hall opgeeft, in de bouw-
landen en io ruigten, vooral op zandgronden gevonden wordt.

Digitized by VjOOQIC

576

De wortel van de onderhavige, plant is klein en vezelig. De
stengels zgn opgerigt , takkig , hoekig en onbehaard , niet zoo
hoog als de erwten , doch beter blijvende staan naardien zij zich
meer door elkander slingeren. De veelparige klawieren dragen
bladeren, met kort gesteelde gaafrandige blaadjes;' de bovenste
langwerpig-lancetvormig , spits , de onderste eirond , stomp $ alle
met aangedrukte, verspreide haartjes en gaafrandige steunblaad-
jes. De klawieren eenvoudig. Eenzaam staande, zachtharige,
in de oksels geplaatste, gewoonlijk drie-bloemige bloemsteden.
De vlinderachtige bloemen welke in Junif en Juiy ontluiken , heb-
ben een blaauwachtigen witten bloei, terwijl de driezadige penl-
tjes , eirond , onbehaard , glad wit of geel zijn en eenigzins plat
gedrukte, schijfrónde zaden in zich bevatten,' geel van kleur en
naar welke zaden men een soort van vergrootglazen linzen noeoiL

Dit gewas dat, zoo als tbaSr en mijn Vader willen, eene
drooge , Jigte zandige aarde behoeft, wil nogthans ook bij uitne-
mendheid in zware kleigronden tieren , doch brengt alsdan wei-
nig zaad voort, en waarom eene losse, ligte, nieuw bemeste en
vruchtbare aarde voor hetzelve het meest te verkiezen is, welke
of in den herfst en hetgeen beter is op het einde van Maari of in
het begin van April omgezet moet worden, welke omzetting bij
zware gronden evenwel twee of driemalen moet worden her-
haald , en waarna het zaad uitgezaaid wordt , welk uitzaaijen op
drieerlei wijze geschieden kan, hetzij in bo^es^ hetzij in Hjen^
hetzij bs uit de hand. De bossen moeten eene onderlinge tus-
schenruimte van tien tot twaalf duimen hebben, en de rijen vijf
palmen van elkander verwijderd zijn, welke greppen wederom
eene diepte van twee vinger breedte behoeven , welke zaden als»
dan door middel der hark worden ondergewerkt , waarna men
het gewas slechts schoon behoeft te houden.

Bij de Stichtscken heerscht over het algemeen het gebruik,
dezelve los uit de hand te zaaijen , zonder zich alsdan verder on
het gewas te bekommeren. Volgens vak der trappen, komen zij
zeer goed na de aardappels , rogge , tarwe of na de gerst voort,
en behoeven alsdan geene nieuwe bemesting ; terwijl er ook ge-
vonden worden die dezelve onder de vroege gerst uitzaaijen.

ScHzvRRz raadt aan, de linze in de /en/e, iets vroeger dan de
erwten te zaaijen , doch dit uitzaaijen hangt maar al te zeer van
de weersgesteldheid en die van den grond af, naardien dit gewas
gevoeliger voor de vorst dan de erwten is , en eenen natten grond
hetzelve zal doen kwijnen.

■Wanneer de stengels beginnen te verdorren en de haaawen

Digitized by VjOOQIC

677

eeoe donkere kleur aannemen , dat gewoonlijk tegen het^ laatat
Tan Jui^ plaats heeft, raaait men het gewas af, of trekt meo
hcüeJve uit, waarna men het twee of drie dagen in de zon Iaat
droogen, voor het in hokken te letten en tot schoven te binden.

Men dorscht niet meer zaad uit , dan men wel , om het te nut-
tigen en zoo veel men ter uitzaaijing noodig heeft , aangezien het-
lelve op deze vwjze en voor het gebruik en ter vermenigvuldiging
twee jaren goed blijft.

bi het Sticht van Utrecht, onderscheidt men de linzen in twee
soorten en wel in de tvikken linze en de klare linze. In franJk-
rijk kweekt men eene verscheidenheid, a la Reine genaamd
en de rouge (ervum lens minor), welke laatste in vele kantons
leer gezocht is, of ook wel de lichlbruine^ de geelachtige en
^t ffrovincie-linze. Tot dit geslacht behooren wijders, behalve
de reeds gemelde, de:

^m nigricans^ bieb.; Ervum lentöides^ teh^ Tawrie^ TSIT

Efvum erviUa^ lin.; Vicia ervUia^ wuxd.; Érvilia saUva^ uni.
Zuiden van Europa, 1596.

Ertmm monanthoa , uw.; Vicia artieulala , willd.; Lathyrus
monanthos^ willd^ Vica tnuUiftda ^ walr. Zuiden van Eu-
ropa, 17Ö8.

^^m pubesccTis ^ i>Ec. Italië,. 1820.

^rtmm kohenhackeri^ fisch. en meuek. Rarabagh, 1840.

Mijn vader zegt: dat de linzen van alle peulvruchten, de meeste
Poeijend-dierlijke stof in zich bevatten en hierdoor zeer voed-
wwn zijn, waarmede liebig echter in geenen deele instemt, die
le^: de geringe hoeveelheid phosphorzure zouten, welke in de
wden der linzen vervat is, moet de oorzaak zijn van hun gering
'««de^d vermogen, naar de maal zrj alle andere planUardige
^^ingsstolTen in hoeveelheid stikstof, welke zij bevatten , over-
^ntn. Maar daar de anorganische bestanddeelen der beende-
1*^0 (de phosphorzure kalk en magnesia), in de peulzaden ont-
ör«ken, stillen zij den honger, zonder kracht mede te deelen.

BoossniGAüLT rekent de voedingskracht er van , grooter dan die
^ tarwe, naardien hij 57 deelen linzen met 100 deelen tarwe-
*»^»n,geüjk stelt

In de voedingssehaal van scHLOssBEBGEa en kemp, welke, gelijk
^9 reeds vroeger medegedeeld hebhen , naar de hoeveelheid stik-
*«>f, die de onderscheidene voedingsmiddelen, bij 100" C. ge-

^^ y bevatten , hun gehalte aan voedingsstof, hun voedend

Digitized by VjOOQIC

578

ftmiogen , berekeodeo ^ tw wijl zij dat Tan de ▼roaw«fimdk ge-
li^ 109 stehkn, wordt dat yan de Knzen als 276 opgegeyeii.

LiBiie Btelt de gemiddelde hoeveelheid koolstof in de linzcB Ib
den (terschen) staat, waarin wij die gewoon zijn te gebraOran,
op 37 procenten.

De koereelheid stikstof in deze petilzaden bef at, Is groeier <i«i
die in het koom, zoo dat deze zaden Toedzamer zoodeD nj^^doi
de tarwe, indien het waar was, dat de voedingskracht der (plant-
aardige) voedingsstoffen, in evenredigheid stond m^ de sliksftof
welke tij bevatten.

De zamenstélling er van, naar de analysen van Eoraov, isek
w4gt:

Zetmeel 32^1

Zetmeelachtige vezel 18.75

Legumine (caseïne) 37.32

Gom 5.09

Eiwitstof. 1.15

Zoete extraotiafttof. 3.12

Zouten §w57

Vedies OM

100.00.

De liM«i vjtk door BoussmGAuuT (È/emoires <k CoomL BoffOk
des Sciences 1824) en platfair (liebig's Dierlijke Scheikunde)^
elementair ontleed geworden en welke zamenstelling volgeos de
laatste deze is:

Koolstof. 37.38

Waterstof. 5.54

Stikstof. I . i7 0« .

Zoarsioi:} .-.•.... 37.98

Asch. 3.20

Water. 15.90

100.09.

KaocKER heeft het gehalte aan meelstof in vele meelsëorteB be-
paald , naar de hoeveelheid koolziKir , dte vrij wordt , wanneer «j
door gisting in aloohof veranderd (^ii. de Vkem. «. fkétrm^
LVUI), terwöl tet resoHaat der Imzen procentisoh 39,08 is, en
hij 4m van het tarwemeel op 57 è 67 stelt.

Digitized by VjOOQIC

970

f>e ÜBzeo 9 -w^lke f eea oiMoiakelifk voedMl oplwww , ëMh
meeijeiijk Ie TeHeren zfjn ^ werden reeds in de irroegste Cijëea
vi^ fltgeineeii genuttigd.

Het roode of geel bruine kooksel , waarf»n ia Omesk UVtdO -^
gMpfdhen werdl ^ werd uit « water gekookte linten écveid ,
waarb^ deer^Muu een weinig vet gedaan werë , <ein «r «enigM
geur aan te geven. Het afkookeel is rood of brdnaebtag, en
beeft Tan daar den naam Tan Edom vertLregen; terwgl het door
^ bijiondere omstandigbefd, welke er bij plaats greep , namel^k
dat E8AÜ zijn eerstgeboorteregt ^erkooht, on lijn' honger ie
stillen, ook «an de nakomelingsdiap Tan bsav hun tegenwoor-
tfi|en naam, EdonUteny heeft gegeven. Ook in 8 samubl XXIil,
VB. 11 en EzBCmeLlT,Ts.9, wordt van dese vniebt gewag gemaakt.

f AüLSEti en LfMn>otf «velmalen , dat de linzen in de Oo^fersche
landen een gewoon Toedsrf uitmelken, «erw^ de laatete zegt, dat
deie yrucht in Egypte en 8yrië na gekookt te zijn , in de winkeb
ter verkoop wordt aangeboden en aldaar als het beste voedsel
beschottwd wordt voor hen, die eene langdurige reis ondeme-
ineD , ofschoon men dezelve in SyriB meer in eene pan ever het
vuur geroost, nuttigt. Bosc deelt mede, dat de ouden gewoon
waren, de zaden, vóór ze te kooken, te laten ontkiemen, om
daardoor de suikerstof meer te ontwikkelen.

lo Franktijk worden dezelve, inzonderheid gedurende de vas-
ten, even als bij ons de witte boonen genuttigd, doch dat het juist
S^^ gezocht eten is , toont dit spreekwoord aan : Dives factuz
jam desü gaudere lente,

In Engeland^ waar men inzonderheid de ertmm lens var.
^'or PERS. verbouwt, noemt men deze groente M^, terwijl dit
voedsel in Duilschland mede geheel niet onder de zeldzaamheden
"ïoet gerangschikt worden.

Vah der trappen zegt, Qat de linzen, welke in Utrecht worden
Itf markt gebragt, voor Amsterdam worden opgekocht , alwaar
de Joden er soep van koken.

Galekcs schijnt van deze vrucht geen beminnaar te zijn geweest,
naardien hij het gebruik er van als eene der oorzaken van de
schurft onder de Egyptenaren beschouwt.

^mmigen^ houden de linzen nadeelig voor de paarden, an-
^^'^^ wederom als ook mijn vader beweren het tegendeel en
^t deze laatste het stroo van dit peulgewas met matig hooi
Setijk.

I>e meeste linzen worden in ons Vaderland^ in de provinciën
^tr^ht en Gelderland geteeld, en in de eerstgenoemde vooral

Digitized by VjOOQIC

680

ttoder üauien , Bunnik en Werkhciten , alsmede in de nabijheid
der stad zelve , terwijl de prijs daarvan in 1840 van /d— O het
mud was, in laatstgenoemde hier en daar in |de Neder-Betuiti
en den Tiekrwaard enx.

Hoewel door de provinoiale Kommissie van Landbouw in 1815,
de kultuiir daarvan in deze laatste provinoie^ op zandgronden
bijzonder reeds is aanbevolen , zoo mag tot nog toe die bouw
zeer gering heeten , terwijl ook volgens het berigt van den Heef
vAn BEAKEL, dit gewas in de Ntder-Betuwè ^ in 1840 eene mid-
delmatige opbrengst geleverd had.

Dikwijls ook heeft men reeds getracht , de teelt der linzeo
van onderscheidene soorten, in het Limdurgsehe in te voeren,
en wel met het zaad van vreemde landstreken, doch tot nu toe
te vergeefs. De inwoners 'willen er geen gebruik van maken als
voedsel , waartoe echter de óruine en de witle Fraiuehe xeer
vooideelig en aangenaam zijn, wordende zelfe door weinigen
deze vrucht in de moestuinen gezaaid.

Ook in Noord'Braband zijn tot dusverre dienaai^aande alle
pogingen vruchteloos.

Digitized by VjOOQIC

MARIOLEIK.

(Origanum majoranoïdes.)

De Mariokin ontleent haren geslachtsnaam origanum yan de
Grieksche i« oorden oros ^ berg en ganoi , èlffdiehap ; als een
gewas dat welig op de bergen groeit. Anderen willen het van
de Grieksche woorden araoj zien en ganoó^ heldermaken ^ af-
leiden, als bewerende dat het gezigt door dit gewas yersterkt
wordt. Volgens viyiiiüs behoort de Mariolein tot de planten
net eene onregelmatige , éénbladige , gebaatde en gehelmde
bloem, Waarvan de helm tweevoudig verdeeld is en vier ligte
naakte zaadkorrels hebben.

Decahbollb rangschikt dit gewas onder de Labites en lih-
liEcs onder de Didynamia , Oymnospemda , met het navolgende
geslachtkenmerk : De kelk is grao onderscheiden vorm , nu eens
^ijftand^, dan eens mondvormig of tweedeelig; van den bloem*
krans is de bovenlip regtstandig en plat, de onderlip in drie
gelijkronnige slippen verdeeld; de bloemen zijn door sohut-
blaadjes gesteund.

Dit veelstengig heestertje, dat uit de Levant herkomstig is, en
mede b de Zuide^ke deelen van Europa in het wild aange-
troffen wordt , en waarvan BuanAir zegt y^habüat in Indie'^ groeit,
ter ho<^ yan twee palmen. De stengels en takjes zijn regt en
don; de bladeren zijn klein, eirond, stomp, gestoeld, wollig,
gnjsachtig groen van kleur ; het bloeit in Jun0' en Juiff aan in-
cengedroogen aren; de bloemen zijn wit en eenigzins gehaard;
bet geheele plantje is zeer geurig en bij uitnemendheid tot ran-
den van bloemperken geschikt.

Dit gewas slaagt in bijna alle gronden en wordt door zaad,
aitloopers of stekken voortgekweekt terwijl het om wel te tieren
vee! vocht behoeft. Het zaad wordt in de ienle uitgezaaid, ter-
^jl het voortplanten door uitloppers en stek in den zomer in de
&cbadaw plaats heeft.

Gewoonlijk wordt dit heestertje in eene goede zandige aarde
^ potten gekweekt, die men des winters in de oranjerie over-
boodu Niettegenstaande de gevoeligbeid van dit gewas voor de
Koade, wordt het volgens kaetins in den tuin van het hospitaal
^ Aiiengaard in Lapland aangetroffen. Bij zachte winters
Boudt de Mariolein hot in den vollen grond uit, ook zelfs zonder

Digitized by VjOOQIC

682

eenige bedekking, iets waarvan Wf ons in de winters van
1850 — 51 en van 1851 — 52 hebben kunnen overtuigen , ofschoon
dit niet met aUe planten het geval was. De geurige bladeren
der Mariolein worden als toekruid in soepen en gestoofde spij-
zen gebruikt

In de geneeskunde komt het thans niet meer voor. Verder
lie men over dit ptomeo geslacht: Atpmss Dé yüaUiê Aeggpti
Heer m coftTis*s Boiankal magaziite ooniinutd bü Jaamê &m
mid Joneê BtlUnden^Ken eni*

AssrwM

Digitized by VjOOQIC

MELDE.

(Atr^lex hortensis.)

De geslachtsnaam atripUx der Melde ^ ligt volgens linhaeos
(PkUosophia Botanica etc) in bet duistere, doch werd reeds
vro^trjdig door de Romeinen gebezigd.

BoERHAAvs rangschikt dit gewas onder de planten die blader-
loQze bloemen hebben met bloot zaad , en welkers bloem aan de
Tracht gehecht is. Decanoolle plaatst het onder de Chenopodées
en volgens ukhasds behoort het onder de Polygamia ^ Monoecia^
of zoo als anderen willen onder de Pentandria , Digynia. Het
gesladUèenmerk is moeijelijk juist aan te duiden ; het is eigen-
lijk eene veelslachtige plant; van de tweekunnige bloem is de
kelk vijf bladerig , er bestaat geen bloemkrans ; de vrouwelijke
bloem heeft eenen tweedeeligen kelk, die het zaadje bedekt

E)eze eenjarige zaaiplant, welke uit Tartarije herkomstig is,
vordt zoo verre ons bekend « hier te lande niet in het toitde aan-
getroffen* Daarentegen vindt men er onderscheidene soorten,
^aarond«r ook die voor het keukengebruik geschikt z^n^ ais de Por-
^etehibladige melde ^ ook Zeeparselein genaamd (Atriplex poctu-
taooides), met «ene heeslerachlige oederliggende steng^.!, de
bladeren gaafrandig , tegenovergesteld , langwerpig stomp , naar
den voet versmald, de bloemen bijna^eenhuizig, zeldzaam, twee-
kannig. Deze plant wordt volgens de goaxer, langs het zee- en
Maasstrand achter > Gravesande b^ Texel ^ aan de zeedijken
en duinen der Zeeuwsche eilanden en aan den Dótlatd bij Delf-
^i gevonden. Volgens meese .tusschen Roptazijl en Dükshoek
^ «iders in Friesland^ volgens bexkwarot op het eiland Wie-
^gen by het dorp Oever en naar zuven, aan de Noordzee b^
^ondvoorL De bladeren van deze plant worden door sommigen
als kappers ingelegd en b\j wyze van toesp^s genuttigd.

TssasTEA maakt in ziijne Beknopte beschrijving van de Ned.
^^zec%che bezittingen y ook van de zeeporselein gewag, zeg-
^^e , dat dezelve eene plant is , welke zeer welig en veelvuldig
inden natuurUjken staat, zonder aankweeking, in de moerassige
»i8tlanden van Suriname groeit, vooral in de Nickeri-districten ^
^^« groote hoeveelheid soda in zich bevattende, welke de En*
S^hen barüle noemen. Door verbranding der plaat wordt uit
deasch de ruwe soda, een onzuiver loogzout, verkr^eo.

Digitized by VjOOQIC

584

Tevens vindt men de Siippige melde (Atriplex laciniatum) met
kruidachtigen bijna regtstandigen stengel , de bladeren driehoek^ ,
diep getand , van onderen witachtig, de vnichtkelken ruitvormig,
drienervig, fijn getand, en wel zoo als de gorter opgeeft; aan
het zeestrand bij Harderwijk , langs den Muido'dijky achter ^s Gror
vezande en aan den zeedijk tusschen de Helder en het Nieuwe^
diep. Naar meese in Friesland bij de vorige. Volgens kops te
Noorducijk aan 'Zee tn ^Katwijk en naar reinhardt op het meer-
gemelde eiland Wieringen.

De Piekbladerige melde (Atriplex hastatum), met regUtandi-
gen, kruidachtigen stengel, de bladeren driehoekig-piekvonnig,
diep getand, geüjkkleurig, de vruchtkelken gegolfd-getand , met
den middelsten tand uitgerekt, en groeijende volgens de gorter
en VAN HALL langs de wegen en op mesthoopen omtrent Amster-
dam^ naar de gorter bij Zwol^ volgens de beuer bij Nifmegen
en zoo als bergsma wil bij Franeker.

De Openstaande melde (Atriplex patulum), met kruidachtigen,
openstaanden stengel, de bladeren driehoekig-lancetvormig, hgna
piekvormig, de vruchtkelken op het midden een weinig scherp
geschubd, welkfe naar de mededeeling van de gorter veelal bij
de wegen en moeshoven groeit, en zoo als verheulen wil, ook bg
Delft gevonden wordt , terwijl de beuer dezelve bij Nijmegen ,
bergsma bij Franeker en van ball bij 'Amsterdam aantroffen.

De Smalbladerige melde (Atriplex angustifolium) , met kruid-
achtigen, wijd uitgespreiden stengel', de bladeren lancetvormig,
gaaf-randig, de' onderste een weinig piekvormig, de vrochtkel-
ken giadachtig, groeijende naar de opgaven van veri^ulen bij
Delfts van bergsma bij Franeker^ van zijnen bij 's Oravenhffge
en van van hall op onderscheidene plaatsen bij Amsterdam^ eo
eindelijk de:

Strandmelde (Atriplex littorale) , met kruidachtigen , regtstan-
digen stengel, de bladeren alle lijnvormig, gaaf of getand, de
vruchtkelken scherp geschubd, gegolfd. Op de ziltige gronden
bij Amsterdam^ zegt de Hoogleeraar van hall, ontmoet men
gewoonlijk eenen tweeledigen vorm dezer plant: de eene vorm
is slank, met lijnvormige, bijna alle gaaf-randige bladeren; de
andere , die menigvuldiger is , meer neergedrukt , met sommige
bladeren lijnvormig, andere getand of gegoiïd-getand , wordende
volgens genoemden Hoogleeraar op kleigronden aan onze zee-
stranden gevonden.

De Atriplex hortensis of Melde, waarvan hier sprake is, beeft
langwerpige, bijna driekantige, dunne, zachte bladeren, veel

Digitized by VjOOQIC

585

Dftèr die der spinazie gelijkende. Tusschc» deze bladeren schiet
een yierkante, getakte stengel op, welke de hoogte ?an een
en een halven tot twee Yoeten bereikt, hoewel dezelve in kracht*
voUe gronden aanmerkelijk veel hooger wordt, en uit welker top en
zijstengels vele kleine bloemen in lange trossen uit eenen vijf-
bladerigen koker voortkomen , die zonder bloembladeren zijn , en
alleen uit geelachtige heimstijltjes bestaan, waarna platte , ronde
xaden volgen.

Deze plant kan en wil in alle soorten van gronden groetjen ,
hoewel eene vette aarde voor haar als moesgroente gekweekt
wordende , het meest aan te bevelen is , terwijl zoo de grond
droog en ligt mogt .zijn , waar men dezelve kweeken wil , het ge-
was nu en dan dient begoten te worden. Het zaad wordt des
voorjaars luchtig uit de hand gezaaid , zoo dit niet in den vo-
Hgen herfst heeft plaats gehad , dat wij beter achten , naardien
niet alleen de zaden het beste opkomen , wanneer zij terstond
na het inoogsten uitgezaaid worden, maar ook omdat men als-
dan het gewas veel vroeger bekomt.

Men kan de melde ook in den zomer tot gebruik zaaijen ,
waartoe zij alsdan boven de spinazie te verkiezen is , daar zij
zoo spoedig niet als deze doorschiet, inzonderheid wanneer men
dezelve op eene eenigzins beschaduwde en oostelijke standplaats
heeft uitgezaaid , anderen wederom raden aan om het achtereen-
^gens van af Maart tot September- uit te zaaijen , ten einde
het steeds jong en malsch te hebben , doch dan dient men even
als bij de spinazie ook steeds van stand te verwisselen om het
doorschieten te voorkomen. Komt het zaad te digt op, dan
moet men het gewas uitdunnen, omdat anders de bladeren niet
S^oeg kunnen uitleggen , terwijl juist in de grootte en malsch-
heid van het blad , hare bijzondere verdienste bestaat. Voor het
overige hebbe men de planten slechts rein te houden, welke
uch zoo zij in het zaad schieten, zelve weder genoegzaam
Maijen.

Naardien het zaad dat platachtig rond en zeer ligt is, gemak-
kelijk door de wind verstrooid wordt, zoo moet men met het
"^zamelen er van niet wachten , tot dat het volkomen rijp is ,
"^•w de stengels daarentegen afsnijden, zoo spoedig de eerste
*«den beginnen te rijpen , hetwelk in Augustus plaats heeft en
deze alsdan op eene beschutte plaaU laten droogen, waarna
RMsn het zaad op een linnen kleed gemakkelijk uitschudden kan*

^ bestaan van deze soort drie verscheidenheden , of zoo ala
«Hieren willen soorten^ naardien mullbb verklaart, datnaeen«

Digitized by VjOOQIC

686

fe«rtig jarige kweekiog van dit gewaa, ieder xaad ook steeds
haar eigendofmnelgk gewas voortbragt, eD hij nimmer eeoig
yerloopen of eenige yerandering déewage Jbusd opsmerkL De-
zelve dan zijn:

Geelachiig groene

licht raode. **

Donker roode^ ook roode kattenstaart genaamd.
Jong zijnde , bezigt men de bladeren der melde , om den scherpen
zuren smaak der zuring ¥^eg te nemen , terwijl er ook genoeg
gevonden worden, die aan de melde de voorkeur boven de
s|Mnazie geven.

In ons Vaderland^ maakt men er weinig werk van, evenmin
in Engeland^ doch in Drankriik en DtUtsehtand meer.

Vroeger werd de melde ook in de geneeskunde gebruikt , als
schrijvende nioscoiniBS , fisaipioif en anderen, aan de zaden
eene laxeerende kracht toe, thans evenwel vinden wij er geen
gewag meer van gemaakt Wegens den schielijken gro« van deze
plant heeft men voorgesteld, dezelve als voedergewas te kwee-
ken, doch of men er proeven van genomen hebbe, is ons on-
bekend , eveneens als er gevonden worden , die dezelve ter groene
bemesting zeer geschikt achten.
Wat eindelijk het oode rijmpje:

Hoor: Ma^k en Melde ^
Groeijen /beide op den velde,
Phik Mark en laat Melde staan ,
Zoo kunt gij 'wel met lieden
Ie kennen wil geven, verklaren wij niet te'veeten.

D'igitized by VjOOQIC

MELOEN.

(Cwundê nido.)

OiDtreDt deo geslacbtsnaam yaD den meloen , cucumis , verwyzen
wil op het artikel Komkommer, De soortsnaam nielo^ moet
▼olgens pAu^Diüs yan het Grieksche woord mylon^ een appel y
a^eleid worden, wegens de appelvormige gedaante der vrucht
Anderen daarentegen willen melo van het Latyqsche woord mel^
honig y of het Grieksche woord meli^ dat hetzelfde aanduidt,
afleiden , wegens den zoeten smaak der vrucht. Volgens ruppiüs
bebooren de meloenen tot de planten, welke eene éénbladerige ,
regelmatige bloem hebben , en het zaad onbedekt in eenen wee-
keo , ronden bol dragen. Decandolle rangschikt denzelven onder
de Öucurbltacées en liknaeüs onder de Monoeciay Monadelphia^
mei bet navolgende geslachtkenmerk: de kelk der mannelijke
bloem is vijflandig; de bloemkrans vijfdeelig, met drie meel-
draadjes; bij de vrouwelijke bloem bestaan drie dikke stempels,
die.lweedeelig zijn.

Het eigenlijke vaderland der meloenen is AzVi. Teenitra maakt
in zijne Landbouw in de kolonie Suriname van twee soorten
gewag,' en wel van den Watermeloen en Kanteloep, De eerste
op Jata^ Semangeka f^ehetien , is zeer smakelijk, meteene
donker groene schil en paarschkleurig vleesch, dat grof, koud
en zeer saprijk is, bevattende eene groote hoeveelheid donker
bruine, iels .roodachtige pitten in zich, hebbende dit boven de
andere vooruit, dat men er, wat de gezondheid betreft, zoo veel
van eten kan ab men verkiest, zonder er ook eenig ongemak
van te ondervinden, zoo zelfs, dat men geene zwarigheid maakt,
om er de zieken in het heetste der koorts van toe te dienen.
De Kanteloep ^ of het zoogenaamde Spaansche spek^ is eene
lange, gele vracht, met oranjekleurig vleesch en witte pitten,
welk zacht vleesch overheerlijk van smaak is. Ook in Amtraüey
en wel nabij Adelaïde^ wordt deze vrucht volgens davis, in
eeoe groote menigte in het open veld gekweekt en tiert overal
uitmuntend , waar de planten slechts bevochtigd kunnen worden.
De vruchten zijn over bet algemeen van eenen zeer groolen om*
vang en uitmuntend van smaak.

De kweeking er van in Europa schijnt zich van af pliniüs te
dagteekenen; terwijl palladius , die in de v^fde eeuw leefde,

Digitized by VjOOQIC

688

oos aangaande de kweeking van deze plant yrij goede voor-
schriften heeft nagelaten , welke evenwel op de n6^ of gebor*
duwde meloenen alleen betrekking hebben, naardien het eerst
in de vijftiende eeuw was, dat de Kanteloep uit Armenië naar
Italië werd overgebragt, ,van waar karel VIU haar in 1495
deed overbrengen.

De in de zestiende eeuw uit Italië naar Frankrük overgebragte
meloenen, kwamen iets later in ons Vaderland^ ofschoon men
het toen ten tijde reeds vrij verre in de kunst van broeijeo ge-
bragt had , blijkbaar uit de verzending van fijne groenten uit Ne^
derland voor het hof van Koningin elizabeth , dochter van heb-
DRiK Vin en ANNA BOüLEiN , die in 1558 aan de regering kwam ,
en den 3 April 1603 overleed, staande ook nog heden teo dage
de NederlandscAe Warmoeziers, bij die van andere landen niet
achter, naardien zij op de feesten van het Congres te Weenen
1814 , 1815 en die der krooning van karel X te Rheims 1825
vele edele fruitsoorten geleverd hebben.

De eerste meloenen met groen vleesch, die men in Frankrük
kweekte , werden door den monnik gramhokt genaamd \ die in
de omstreken van Rouaan woonde, uit Afirika in 1777 daar
naar toe overgebragt.

Deze éénjarige zaaiplant komt in vele opzigten met de kom-
kommer overeen. De ranken zijn dun , lang en getakt en krui*
pen over den grond , de bladeren gelijken veel op die der kom-
kommerplant , doch zijn kleiner , ronder en niet zoo ruw , ter-
wijl ook de bloemen , op de komkommerbloesem gelijken , zoo
wel van grootte als van kleur. De vruchten verschillen aanmer-
kelijk. De Kanteloepen b. v. hebben platronde , vratachtige vruch-
ten, die eene donkergroene, gele of witte kleur hebben, waar-
van de schil wel dik is , doch waarvan het vleesch voor hel
fijnste gehouden wordt, de Netmeloenen daarentegen hebbeo
eene dunne schil met netvormige heuveltjes bedekt, terwijl de
Watermeloenen zich weder door den aanmerkelgken omvang on-
derscheiden, doch naardien wij de voornaamste soorten en ver-
scheidenheden later zullen opgeven en omschrijven, zullen wij
hierover thans in het breede niet verder uitwijden.

De kweeking der meloenen iiangt ten eenen male van de luchts-
gesteldheid en den tijd af, wanneer men deze vrucht oogsten
wil , weshalve wij bij iedere wijze van voortkweeking ons in hel
bijzonder zullen bepalen en datgene mededeelen, wat wij dies-
aangaande in de verschillende tuinbouwkundige werken, ter b^
hartiging vermeld vinden.

Digitized by VjOOQIC

589

Kweeking in den vol/en grond.

In eene ligte warme aarde en op eenen beschatten zuidelijkea
itand , graaft men kleine greppels , en wel op eenen onderlingen
afstand van tien tot twaalf voeten. Deze greppels , welke achtien
dofanen diep en ook zoo breed moeten zijn, vuile men voor een
gedeelte met goed doorgelegene dong, waarover vervolgens eene
laag broeiaarde ter dikte van zes duimen gebragt wordL In
deXe aarde worden de meloenpitten , hetzij vijf of zes uitge-
zaaid , welke men op eene diepte van een duim of anderhalve
duim legt. Dit uitzaaijen heeft Uï' Maart ^ April of Mei plaats,
al naar gelang de weersgesteldheid is. Wanneer de zaden mog*
ten opkomen , Iaat men slechts twee planten ter plaatse , welke
vervolgens behandeld moeten worden op eene wijze als wij la-
ter zullen mededeelen.

Kvoeeking in dè omstreken van Hon fleur. Aldaar graaft men
de greppen twee voeten diep en wel op eene breedte van twee
en een halve voet, welke greppels vervolgens met broeijenden
mest worden gevuld , op welken mest later eene aardlaag van
li^en doch voedzamen grond ter dikte van negen duimen wordt
gebragt. De bedden aldus toebereid zijnde, worden met glazen
klokken gedekt, welke men daarop een veertien dagen verblij-
ven laat vóór tot de zaa\jing over te gaan. In het werkje van
REüMAKw Notions sur Tart de faire les boutures^ vinden wij van
dusdanige klokken gewag gemaakt, en wel in het bijzonder van
dezulken , die eene zekere hoeveelheid planten of potten kunnen
overdekken, waarbij tevens de opmerking wordt gemaakt, dal
blaauw of violetkleurig glas zeer veel boven het groene hetwelk
veelal gebezigd wordt, te verkiezen is. Sedert eenigen tijd be-
zigt men eene soort van half cirkelvormige klokken uit eene
menigte in lood vervatte ruiten zamengesteld , (cloches k facet-
1« of verrines) en die in Frankrijk en wel bij trodsseau rue
de Filles'dU'Calvaire <t no. 4, te ParO's slechts van vijf tot drie
franken en vijftig centimes kosten, en van onberekenbaar nut
in den moestuin zijn , en waarom wij het niet overbodig achten
Afgaande het gebruik der klokken in het algemeen, dit mede
1® deelen: welke planten men ook onder klokken kweeken wil,
Y^ is het altijd aan te raden, de tusschen ruimten der klokken
in welk verband men dezelve, moge plaatsen, door langen mest
^^ te vullen, en ingeval van vorst daarmede geheel te bedek-
ken. Wanneer dezelve ter kweeking van meloenen gebezigd
borden, is het zeer aan te bevelen, dezelve althans éénmaai

Digitized by VjOOQIC

daags, yan binnen uit te droogen, opdat de xich daarin ophoo-
pende vochtigheid der aarde, en die, welke door de uitwase-
ming der plant veroorzaakt wordt, niet in druppen op baar ne-
dervalle en bet gewaa daardoor benadeele. Qebben de pUiflao
in den zomer den toevoer van versche lucht poodig, zoo iigtte
men de klokken steeds van de zuidzijde op, doch op Moe
wijze dat zij niet door den wind kunnen omverre geworpeo
worden. Wanneer men derzelver gebruik niet meer behoeft,
zal men het best doen dezelve op aene donkere drooge plaatste
bergen, iets hetwelk van grooter belang is, dan men over bet
algemeen gelooft, want naar dien om het goedkoope, deze klok-
ken van de grofste specie worden vervaardigd', zijn z^j zeer aio
het schilferen onderhevig , wanneer zy beurtelings met bet lichte
de warmte en vochtigheid in aanraking komen , terwijl waooeer
men dezelve na het gebruik aan de buitenlucht blijft blootstel-
len zij weldra mat en dus ongeschikt zullen worden.

In het midden van April dan , om tot ons onderwerp weder
te keeren , zaait men het zaad op eene onderlinge tusschenruimte
van vier duimen uit , terwijl , wanneer de planten in bet derde
of vierde blad' zijn, men slechts twee op ieder bed blijven laati
welke vervolgens onder glas op dezelfde wijze worden behandeld
als wij bij het kweeken in eenen broeibak zullen mededeelco.

Kweeking in de omstreken van Parus. Tegen het einde der
maand Maart ^ stelt men door middel van goeden broeüenden mest
broeibedden daar, die derdehalve voet dikte, en vier of vijf
yoeten breedte, op eene onbepaalde lengte hebben. Deze mestlaa^
wordt door eene van mestaarde, waardoor men voor een derde
gedeelte ligten grond gemengd heeft, ter dikte van acht of oegeo
duimen gedekt , of welke men met tweederde nieuwen grond ver-
mengd , zoo de soorten zware vruchten» voortbrengen , hebbeode
alsdan de uitzaaijing op de reeds medegedeelde wyze plaats. Het
zaad uitgezaaid zijnde, beeft er eene ligte besproeijing ^^^^
terwyl men het daarna met broeiramen , glazen klokken of gl>^
bekleedseis (verrinés) dekt , waar over en waar tusschen ^^
of langen mest gebragt wordt, om by regen echter weder be
broeibed tegen de vochtigheid en tegen de nachtvorsten ^ *^
^hermen, welke haar zouden doen bekoelen* Zoo spoedig de
jonge planten opgekomen zijn , tracht men dezelve aan bet b»J
te gewennen, door het stroo, den mest of matten (wat »en oj
gebezigd hebbe), van boven weg te nemen, voor bet overig« «*
tusschenruimte der glazen bedeksels gevuld latende, t#l dat
lachtsgesteldheid het toelaat, de planten lucht te gev»n» ^^^

Digitized by VjOOQIC

door het op zijde llgteD der klokken co wel ven de (egenoTer-
gestelde lijde ven weer de wind komt, geschieden moet , terwijl
iederen eveod dezelve weder eluitende, op den grond worde»
geplaetot, opdat de nechtlueht er niet kunne indringen, xijnde
het eveneens noodzakelijk de jonge plantjes tegen de stralen der
zon te beschermen.

Wanneer de planten In hfi yierde blad zijn, de zaadlappen
(OQtyledones) niei mede gerekend , knijpt of snijdt men de top*
pen der stengels , juist boven de oksels der twee laatste bladerea
af, ten einde daardoor de planten te noodzaken, twee of drie
boofdtakkeo voort te brengen. Alsnu moet men de pbnten een
weinig^ meer lacht geven door de klokken, twee tot drie dnim
op (e ligien , aanhoudend begieten , en door stroo of matten tegen
de koude blijven besehutten.

Dit arkoijpen der jonge planten of bollen, is Tan Teel grooter
S^igt in den tuinbouw dan men oppervfakkig zoude wanen,
bet is inzonderheid daardoor, dat de boomkweekers in staat zö>^
aso hun plantenen die fraaije en bijna willekeurige vormen te
geven, welkende laatste jarep zoo zeer hebben uitgemont, en
dat de warmoéziers oneindig betere vruchten verkrijgen , inzon-
derheid wanneer deze verrigting op de erwten , boonen , toma'
^, kaUfoseen, kamkotnmere en meloenen enz. wordt toege*
pset In eene der laatste zittingen van de eodeti eenlraie
<^H0rtieutiure de Franse ^ heeft dit afknijpen bet onderwerp
der fvini^ beraadslagiagen oÜgemaakL Jamih diende deswege
MA verslag in aangaande de abrikozenboomea ; loussetON met
dekking lot de wHneiok; beklèsb wat de peiargonium's aan-
t^^^aegde; pvik deelde de uitwerking daarvan mede op de chfif'
fon^num fruieseen* , op de muurbloem en de ipomopeie dö-
i'Hi; Bieoi op de e^ringen en kamperfoelie' e \ fosbst op de
iTonaalboomen enz«, terwijl in het 16e deel der Annalee 1839
vao voornoemde ilaataohappii een berlgt diesaangaande wordt
OMdegedeeM, van wijlen phiufpak onder den titel: Des avan-
fH^ê du pineemenl^ pour danner aux plantee de eerre vne
'forme graeUuee^ eioontribuer a les faire fleurir plus abondam*
«01/ , hetwelk de lezing overwaardig is.

Het duurt niet lang of de hoofdtakken zullen trachten onder
^ klokken door te werken , welke klokken men alsdan ep vaste
^^'^^ wiggen net kepen zet en in die opgehevene rigtii% blijven
^ Het gebeurt niet dikwijls, dat de eene hoofduk zich ten
^^ van den andere^ van de sappen meester maakt , doch zoo
^ 'o^ gaseUedeo haaate aen zich het verbroken eveowigt te

Digitized by VjOOQIC

592

herstellen , en wel door de zaadlap van die zijde waar de sterli*
8te rank zich bevindt weg te nemen , of door deze rank eene
gebogene rigting te ge?en , ten einde daardoor dé omvoeriog der
sappen tegen te werken, terwijl de zwakke rank daareotegeo
eene regte rigting behoudt. Mogt zich de geheele plant, ten
koste der ranken, Tan de sappen meester maken, dan nemi
men de beide zaadlappen weg, doch dit krachtige middel moet
slechts bij booge noodzakelijkheid aangewend worden, naardiea
het den groei verbazend tegenwerkt.

De hoofdtakken, zullen bij eene goede behandeling, spoedig
zi]- en dus vrucht-takken voortbrengen. Naardien de meloeoeo
tot die klasse behooren , waarvan dezelfde plant én mannelijke
én vrouwelijke bloemen (monolque) voortbrengt , zoo dient meo
deze wel te onderkennen , hetwelk gemakkelijk is naardien de
mannelijke bloemen helmst(fi(fef (stamina) zonder stamper (pis-
tilhim) hebben, en aan den grondaieun (basis) der bloem,
welke terstond op de bloemsteel (pedunculum) zonder vruchtk'
gtnsei (ovarium) of jonge vrucht, rust. De vrouwelijke bloe-
men, daarentegen, hebben slechts stampers en zijn alsdan op
eene kleine zeer kenbare meloen geplaatst*

Voor dezulken , die omtrent deze geslaohtsdeelen der plaoteo
geheel onkundig zijn , diene deze omschrijving , welke wij om
veroorloven hier tusschen te lasschen ; te meer daar het oozee
erachtens mede daaraan moet toegeschreven worden , dat zoo f^
len zich in. eenen goeden oogst dezer vrucht vinden tdeurgesldd.

De Helmstatties , of de mannelijke geslachtsdeelen der bloem
zijn lange ligchamen , die een menigte stof dragen , dat de vi^e*
zenlijke deelen der bevruchtiging zijn ; men verdeeld dezelve io
drie deelen, als:

1. Fiiamentum^ meeldraadje, belmstijiye, welke het meel-
knopje draagt.

2. Anthera^ meelknopje, in welke het stuifnieel besloten is*

3. Pollen^ stuifmeel of stof, welke in het meelknopje is.
De stamper^ is het werktuig der vrouwelijke geslachtsdeeleo,

standvastig in het midden der bloem geplaatst, hetzelve bestaat
in drie deelen , als :

1. O&^en^ het vruchtbeginsel.

2. Stijlus, de stijl.

3. Stigma^ de stempel, alhoewel men ook bloemen ^iod
welke of geen st{)'lus of geen stigma hebben; eene bloem weli«
alleen het stijlus ontbreekt, zoodat het stigma op het germ«^
staat, is vruchtlTaar; doch eene Woera welke h^tügma^
breekt, is onvruchtbaar.

Digitized by VjOOQIC

593

Basis of bevruehügingsöodem , is de plaats waarop de ge-
heele bloem en als deze 'Tergaan is , de vrucht vast zit , het be*
slaat in twee soorten, als: receptaculum wuchlzetel, bloem-
aloel, en ihaiamus, vruchtleger, befeekende ^j^<9 ook de grood-
steun vao een blad , bloemsteel of een ander gedeelte der plant

Bloemsieel is een steonsel , welke de bloemdeelen onderschra-
gen , en eerst de bloem en vervolgens de vrucht ondersteund.

Het vruchibeginsel is hel benedenste deel van den stanjiper ,
en waarop in dien de stijl ontbreekt, de Stigma ^ stempel, rust,
bet is het beginsel der toekomende vrucht , het getal der vracht
beginsels is zeer verscheiden , doch niet meerder als zes of acht,
alsdan zegt men met vele vrachtbeginsels.

Men wachtte zich wel de mannelijke of onvruchtbare bloemen ,
voor dat de bevrachtiging plaats gehad hebbe weg te nemen ,
en naardien de tijd daarvan moeijelijk te bepalen of te onder*
kennen is» snijdt men deze niet eerder af, vóof en aleer zij
terwdkt zijn.

Wanneer de vracht in dikte toeneemt, als de bloem verflenst
iSi kan men zeker zijn , dat de vracht zich gezet heeft.

Van de, zijtakken moet men slechts die behouden , welke wel
geplaatst zijn, en zonder verwarring, zoodat de eene de andere
kruist, kunnen voortgroeijen. Zoo de eerste vruchten gezet zijn,
nmakt men met het snoeijen der hoofdtakken een begin , welke
nen lang of kort houdt , al naar dat dezelve minder of meer
krachtvol zijn.

Aan de zwakke ranken late men nooit meer dan eene vracht
(dat evenwel ook nog van de verscheidenheid afhangt , die men
kweekt) en aan de sterksten nooit meer dan twee , doch alsdan
ii>o«t de plant zeer welig zijn. Het einde der takken snijdde
11^ op tweeoogen boven de laatste vracht af, onder dien ver-
9^de, dat men steeds de beste vrucht bewaard en inzonder-
heid die, welke het digst bij den hoofdstengel gesplaatst is. Wan*
^^^ de wonden geheeld zijn , dat is te zeggen , vijf of zes da-
g^9 nadat het snoeijen heeft plaats gehad, móet deze verrigting
ook op de zijtakken bewerkstelligd worden en neemt men die
geheel weg , welke geene vruchten hebben , terwijl men aan d«
•oderen ééne verblijven laat.

h alle gevalle behoude men steeds de welgevormste vrachten ,
doch bdien er aan eenen stengel slechts ééne vracht ware en deza
fwe platte zijde mogt hebben , dan snijde men door middel van
0^ snoeimes deze platte kant in de lengte twee of driemalen in ,
waardoor ook deze zijde weldra eene rande gedaante zal aan*
nemen.

Digitized by VjOOQIC

Acht dagen later soijdt men de einden der vruchttakkoD af,
en neeant alsdan ook bijoa alle anderen weg, welke verrigUnQ
tteadf herhaald dient te worden ^ wanneer bet noodig is.

Wanneer de meloenen eene zekere dikie bereikt hebben en de
ooischrevene snoeijingen beginnen, ia het over het algeoMoo
reeda xoo warm , dat men de planten op den vollen dag onbe-
dekt mag laten. Mogt de weersgesteldheid xulks evenwel niel
toelaten, dan toeh geve men de planten zoo veel ludit ab Ho-
gelijk is , dm daardoor zoo wel het heelea der aangebragte wondtn
1^ bespoedigen, als om de ontwikkeling der vrucht te verhaasteo.

Men begiet alsnu dikwijls, doch wein% op eens, zorg dra-
gende van de bladeren niet te bevochtigen, en waartoe men best
zuiver gracht- of putwater bezigt, hetwelk aeht en veertig weo
vooraf aan de buitenlucht is blootgesteld. Zoodra de vruchteo
evenwel beginnen te rijpen , houdt men roet begieten op, alsdan
slechts zoo veel water gevende, als de dringende noodzakeüjk-
heid vereischt', naardien de geur der vrucht door het overvloe-
dige water zoude verloren gaan, terw^'l het tevens aan te raden
is de vruchten zelve op plankjes of scherven te leggen , on daar-
door bare aanraking met den grond te voorkonen, virelker rij-
ping men door het overplaatsen van glazen klokken , tevens neg
bespoedigen kan.

Kweeking in de omstreken van Ljfon, Men zaait het xaad
▼an af het einde van AprU^ tot aan het begin van Mei^ m dsB
vollen grond , of en capoU , dat wil zeggen in gaten , die tien
dnimen breedte hebben en even zoo vele duimen diep zijn, en
welke men mét een mengsel van twee derde ligte, zeer voed-
zame aarde en een derde mestaarde vult. In ieder aldos ge*
vuld gat worden drie of vier zaden gelegd, welke men door
middel eener glazen klok dekt, en die men door broeQenden
mest omgeeft, tot zoo lang de planten de noodige ontwikkeling
verkregen hebben, terw^, zoo dit geeohied is, men ecrsl da
klokken en later den mest wegneemt, de planten alsdan verder
volgens de opgegevene wijze behandelende.

Handelwiize naar bouiluon. Ten einde de meh>enen in den
vollen grond te kweeken, doet men het best, het zaad eerst in
oenen warmen bak uit te zaaijen , om de planten later te verpo-
ten. Ook dit verpoten zelf heeft die zwarigheid niet, welke zoo
velen ten onregle daaraan verbonden wanen, en behoeft noch
door eene plantboor^ noch door eenig ander kuostwerktuig ver-
rigt te worden. Vrijelijk kan men de planten met de hand opne-
men, om het zelfde, of de aarde al dan niet aan de wortels be-

Digitized by VjOOQIC

685

i«tl%d bipre , mits men zorg dragé « dat d« plaDtea niel te oud
igii , deidhfe tentond na da haiplanting worden begoten , onder
glazen klokken gepfaalst en gedurende een paar dagen tegen de
zameetralen worden beschermd.

b plaats na van voor de planteo een warm broeibed aan te
legipen^ is ket voMoeBde, eenig stroo en drooge bladeren bijeen
Ie bfeagea, ten einde daarop de planten te plaatsen, welke op
die wijae van het overtollige Toeht niet zullen te lijden hebben.

Te dien einde dan maakt men in het midden van een tuinbed
Mn gat, zoo breed en diep ab het ijzer der spade, of zoo als
wij zouden zeggen neemt men een spit uit den grond , waarna
^ gat met stroo of drooge bladeren ^ of wel beide wordl op-
gevnld , waarop Terrolgens zoo veel aarde wordt gebragt ,. dit
het een klein heuveltje daarsleh. Hierop nu wordt de meloen-
plttit gepoot, die een weinig in de laagte geplaatst wordt, op-
dat ket water, waarmede de plant in den beginne begoten moet
werden, niet terstond afloope, waarna de plant door eene glazen
klok overdekt wordt en op dezelfde wijze verder behandeld, als
wij reeds opgegeven hebben.

Kweekiog volgens het Jaurmal (f Uorticulture praüque^ 1850.
b eeo zuidelijk gelegen tuinbed , maakt men door nüddel eener
*l>ftde eene groeve van zestig duioMO diep, op eene gewone
'^'cedte van een el dertig duimen , de lengte naar verkiezing.
Zoe men een enkel dusdanig bed wil daarstellen, laat men de
oilgedolveno aarde aan de zijden der groeve verblijven; doch zoo
^ DMerdere achtereenvolgens worden aangelegd , brenge men den
S^ond van de eerste greppel ter plaatse, waar de laatste ge-
^^▼eo moet worden , waarna men zich achtereenvolgens van den
Sroad van iedere greppel bedienl, om die, welke onmiddellijk
^rgaat, er roede aan te leggen. Ten einde een dusdanig
■^'^cibed daar te stellen , bezigt nen ter helft broeijenden mest ,
welke zoo uit de stalling' komt ^ en ter andere helft, oude h^f
^^ane dong. Deze beide mestsoorten , door middel eener greep
9^ door eikanderen gewerkt zijnde, vult men daarmede dege-
jwakte groeve , en wel zoo, dat het er vast worde ingetrapt en wat
o^oten wordt, bijaldien het al te droog mogt zijn. Deze mest
^ïdt zoo hoog opgebragt, dat de ronding van boven dertig
^■■"^«n meer verheven dan de omringende oppervlakte van den
S^oöd is. Over deze ronde mestlaag nu wordt de uitgedolvene
Jll^ gebragt, en wel zoo, dat de tonronde gedaante behoudeo
m^ Na verloop van eenige dageil ontstaat er van binnen eene
sl«rke hitte, door het broeijen van den mest, hetwelk de warinoe-

Digitized by VjOOQIC

I m .11 i'U"". ■

596

liers in België^ un eoup de feu ooemeo. Deie sterke hitte vooibij
lijnde, neemt het bed eene gematigde warmte aan, welke sleefals
eenige graden sterker dan die der buitenlucht is en een tijd laif
stand houdt. Dit alles verrigt zijnde, plaatst men glazen klok
ken op het bed of de bedden, en wel eene enkele rei, juist io
het midden van de zijden van het bed, en lóó verre van elkao-
deren verwijderd , dat het midden der klokken eenen onderiin*
gen afstand van een el en dertig duimen heefL Onder iedere
klok worden drie zaden uitgezaaid, welke, zoo zij alle opkooien,
tot ééne plant worden terug gebragt, door de zwakslen weg t«
nemen.

Mogt men planten in eenen broeibak hebben, dan bezige oteo
deze in plaats van te zaaijen , naardien er alsdan veel tijd zal
gewonnen zijn, doch welk verpoten, naar dit verslag, met de
hoogst mogelijke omzigtigheid en met de kluit geschieden moet,
naardien volgens dezen schrijver de planten , die tot de Oucio^l^
tacées behooren, en wel inzonderheid de meloenen ^ zich moei-
jelijk verpoten laten, iets waarmede wij gaarne instemmen , al-
hoewel ook de planten, van alle aarde ontdaan, bij eene jinste
verzorging, gelijk wij vroeger hebben opgegeven, zeer vfé wil-
len aanslaan. De beste verscheidenheden^ voor deze kweekios
geschikt, zijn: de Kanteloepen, grot PrescoU^ fond blanco
gros PrescoU , fond noir. De klokken , hetzij men onder de-
zelve het zaad hebbe uitgezaaid, hetzij de planten er ood^
overgebragt zijn, moeten in beide gevallen door droogen mest of
ttroo gedekt worden , o^idat er eene geheelé a&Iuiting van het
licht plaats hebbe. Alleen bij donkere dagen mag men de b^
dekking weg nemen , deze terstond herplaatsende , wanneer bet
weder helder wordt en wel zoo laöfe, tot dat de plant vclkomea
aangeslagen is of het zaad is opgekomen , dat gewoonlijk met
de achtste of tiende dag plaats heeft. Naar gelang de plante*
grooter worden hebbe men wel toe te zien, dat alle ziekelijke
bladeren worden weggenomen en zelfs die welke beginnen te
verflensen. Dit is daarom des te noodzakelijker, omdat de roelo^
nen, zoo als ook de komkommers, te dezen opzigte zeer gevo^
lig zijn en dat, zoo men dit wegnemen van het zieke deel ver
znimde , het kwaad zich weldra aan de geheele plant zoude m^
dedeelen. Wanneer dit wegnemen der bladeren aan den voet der
plant plaats moet hebben , dan dient men door middel der na-
gels dezelve even boven hare aanhechting aan den stengel af te
knijpen, terwijl, hoe gering deze opmerking ook schijne, W
wélslagen nogthans hiervan grootendeels afhangt

Digitized by VjOOQIC

697

Ook het snoerjen der planten is eene zaak van groot belang
en vordert zoo wel kennis, als naauwlettendheid. Ten einde zulks
naar eisch te yerrigten, moet men, even als bij de vracfal-
boomeo , de geaardheid ?an bet gewas in aanmerking nemeo.
Indien men de meloenplanten immers aan zich zelve overliet,
zouden zij zelden meer dan éénen hoofdtak voortbrengen , welke
lich bovenmate zoude verlengen, verre van de plant zelve ver-
takken , en slechts aan die uiterste vertakkingen vrucht voort-
brengen. De planten dus ongemoeid door te laten groeijen,
zoude dubbel tegen het belang inloopen, zoo wel om dat dezelve
dan eene noodefooze ruimte zouden beslaan , als dat zij dan min-
der vrucht zouden voortbrengen, daar de beste vruchten, steeds
die zijn , welke het digtste bij de moederplant zelVe groeijen. Te-
vens noodzaakt men door het snoeijen de hoofdrank, om zij-
stengels voort te brengen, daardoor de vrucht veel digter bij
den stam gebragt wordt, en wint men id tijd van vruchtzetting
uit, daar nu de takken den tijd der noodelooze verlenging niet
behoeven , terwijl wanneer de vrucht gezet is en men de schoon-
ste en die het digst bij de plant gevonden worden, met wegne-
nung der anderen behouden heeft; het snoeijen moet dienen, om
de sappen naar dezelve af te leiden , en voor te komen , dat deze
niet ten gunste der overtollige takken verspilt worden.

De éérste snoeijing bestaat in het inkort^ der hoofdrank van
de jonge plant , tien of twaalf strepen boven het tweede blad ,
waardoor het daarstellen van twee tegen over eikanderen ge-
plaatste zijtakken zal veroorzaakt worden, en welke zijtakken
zelve, fnen wederom boven het vierde blad inkort, als wanneer
zij eene lengte van dertig tot vijf en dertig duimen verkregen
bebben.

De planten aldus behandeld , zullen spoedig trachten onder de
klokken door te loopen , waarin men haar behulpzaam is , door
<Itte eenigzins op te ligten, waarna men het geheele bed met
stroo bedekt, opdat de ranken niet in onmiddellijke aanraking
inet den grond komen. Deze tweede snoeijing zal drie of vier
vertakkingen ten gevolge hebben,. zoo dat de plant van zes tot
acht zijranken zal voortbrengen , die desalniettemin niet verre
▼an de plai\t zelve verwijderd zullen zijn , en alle in eene regel-
"™«tige rigting rondsom de plant moeten worden uitgelegd , op-
<*«t zij niet verward en dooir eikanderen groeijen. Tot nu toe was
ket niet noodzakelijk de planten te begieten, naardien de voch-
tigheid van het bed zelve , daarin genoegzaam heeft voorzien.

Digitized by VjOOQIC

608

WaDDeer de oieawe zijtakhoD^ eren als de varigfin «eoejeigte
vM dertig tot yijfendertig duiiaeo bereikl liflbbe» » Jbeefit m eeae
derde saoeijmg *piaati eD neent fDca afe du «Ues wegi wat sa
Iwt derde Mad uitschiet.

De vierde sMeijiDg is de neest betaogrgka, daar als jbu 4e
▼rachten ia grooten getale , ait de xijtakkea door de derde laMi-
jiBg «otfitaan , zije i^oortgeik«meB. I>ei« taik«B na aaoeiia iüb
lot op liet tweede biad af, tittgezonderd , wanaeer dezelve dur
vfuoht mogten dragen , maeteade de sooeijtog atedao na het dcnU
of Tierde blad plaats hebben. Nooit moet mon ooniiddeMijk ba*
▼en de vracht snoeijen , naardteo deie hare valkamenbeid liil
zéX bereiken , indien de knop in het okael van het blad aothreekti
om de aappen tot zich te trekken*

De takken weifee na deze vierde aaoeijing mogten vooilfco-
men, neemt men aHe boven het eerste Uad weg ea herhMk
men dit zoo lang bel naodig ie , opdat de pleAteo aiawff ém
omvang van het 1)roeibed te builen gaan.

Men zal ons toevoegen dat de opgegeveaa wijzaa van kveeÜBg
weinige waarde hebben' voor onze warmoeaciers in N&ietknd^^
ook wij erkennen gaarne , dat z^ zeiden volkoanen gelokt dia
onder 43 graden breedte , hoewel wij Aogiiaaa «iet galaaveif
dat het in ons Vad«riaod eene oadaeoHikbeid zoude zjja.

Het bevreemde oas echter eeae fnadedeeü^g deswege ia M
MümdëckHft voor TvMouk^ ISde Joffrg.^ lj^7 te viodeo,
vraar vermeld wordt , dat op liet haitcn <verhUj/ 'genaamd •totf*
ruéi^ bij Bodegraven , toebehaor«ade aan den heer f. lu vü
oüDflEOSDfrtf , gedurende dea zomer, oader toezigt van den tuis-
man «emdrik koopman, de gewone ktul-meloen 'm den voütfi
grond is gekweekt. Twee zeer groote meloenen, warao de
vruchten, welke beiden eene bijzoodere grootte en zwaarte
hadden bereikt , als wegende de eeae i54 en de andere 44 Ned.
ponden, gaaf van stuk en hebbende dezelfde kiaur als ^
welke in den bak gekweekt waren. Niet allaea kwam het o»
vreemd voor , dat er hij die jopgave hoegenaamd gaane jpraflk
van de wijze van fcweeking was , aangezien hel dnarop hier «rd
.in het bijzonder aankwam , doch aogelooü^ijk werd Aoa de ge*
bede geschiedenis , toea wij het gewi|gt •ooder het oog kregeo.
In het belang der wetenschap hebben w^ «at- dan ook vao de
waarfieid trachten 4e evertnigen an aotvingen van den Jüeer uu
ouDBE08DBK,den 17 October 1851 het^Miigt: dat niauoer doorzijocP
tuinman meloenen op den kouden grond waren gekwaakt, joair
wel kalebassen (potéron) en dat het waarschijnlijk deze zooden

Digitized by VjOOQIC

«o

2iyii dn mem bedoelde , terwijl ZBd., zoo h^ M&eod met dat for-
slig gewoed ware , daaromtrent toorzeker eeiie teregtwijzing zonde
ktbbeB Mgeiondeo.

AIb eene der eerste ^retsofaleB om in de kweekiog foer dea
foHei grood wel te «lagen , mag opgege?en worden , dat de iied-
dao sterk naar liet zuidwesten moeten afbellen, en men de za-
den eerst ter ontwikkeling in eenen warmen bak uitzaaijen maeU
Naardien editer het verpoten den aanslag der piaoten zeer tegen*
fierkt, inzonderbeid wanneer dit voor den vollen grond plaats
heeft, soo raden wij aan de zaden in eene omgekeerde graszode
tê «aarjen en deze in den warmen (Mik te plaatsen^ Op deze wifie
uitgezaaid kan men de planten eenen aanzientijken omvang laten
eriaogen , voor en aleer ze over te brengen , welk verpbmten ia
bet uitnemen der graszode uit den bak, waarin zich de plant ge-
worteld tieeft , bestaat, en die men alsdan op de daarvoor bt-
stemde bedden overbrengt

&et kweeken in broeUfokken volgens mHSBnc

Op bel einde van December^ legt men de broeibakken aan en
wicht laen zoo lang , met het plaatsen daarin van potten , met
zoo weinig als mogelijk is , gedmkte mestaarde, tat dat de eerste
bfoeihiUe voorbij is. In iederen pot worden twiee zaden gelegd ,
eo de broeiramen daarna met rotenaiten gedekt, om doer het
bdtooden der warmte ^ het ontkiemen Ie bevorderen. Waaneer
de zaden opgekomen zijn , iaat men ia iederen pot slechts ééoe
plaot, die daarna langzamerhand , door het wegaenen der <Biat-
ten , aan het lioht gawend -wordt , welke matten Jater geheel
worden weggenomen , wanneer bet weder zulks toelaat en slechts
iaa herplaatst , bij a&dien het over dag of b^ nacht mogt vriezen.
De warmte der bakken , wordt op de gewone wijze onderhoaden
ea wel door de ran, ma e|i dan om te werken en zoo noodig te
deea vervangen. Heeft de kweeking daarentegen in eene broei-
kas plaats, dan zorge men dat de kunst warmte, op welke wijie
dan ook aangebragt , steeds wel onderhouden blijve. Wanneer
bet weder zulks maar eenigzias gedeogd ^ geeft men ioeht doer
de ramen , een of twee dotraen op Ie ligtea , doch dit slechts ge-
durende eenige uren en met de voorzorg , dat et aèet de ininste
▼•chtigkeid binnen driage , tevens neetai men , zoo bet aoodig
mogt zijn, deze gelegenheid waar^, om de voehligbeid dar fiat-
niiten, aan de binnenziide weg te nemen.

Waaaeer de planten ia het tweede blad zyn , de zaadiappea
B^ mede gerekend, knqpt men de rank boven bet tweede blad
af, om daasdaor de zoo aoaëige z^takkaa te erkmgeo. Als an

Digitized by VjOOQIC

600

l«gt men andere bakken door middel tan goeden nieuwen mest
aan , welke een weinig naar het zuiden afbellen , welke mest-
laag daarna met eene van aarde wordt overdekt , zamengesleld
oii mestaarde voor een tiende gedeelte met ligten grond venneogd,
waarna alles wederom met ramen wordt gedekt Het terwooderd
ons dat de scbrijver er de soort van mest niet heeft bijgevoegd,
daar dit toch een aanmerkelijk verschil in het broeijen geeft,
waarvan men zich door de navolgende opgave overtuigen kao.

Graden

BÉAmnnu

Sehapenmest kan den barmemeter doen stijgen . . 60 tot 75.

Behoudt de warmte drie of vier maanden.

Mtêi van paarden , muüezeU en ezela 55 „ W.

•' Behoudt de warmte ongeveer zes maanden.

Run ^ 35 „ 4a

Behoudt de warmte ongeveer zes maanden.
Gewone mest^ half met drooge bladeren vermengd. 40 „ W-

Behoudt de warmte van negen tot elf maanden.
Drooge bladeren 35 „ 40.

Behouden de warmte een jaar.
Poudretle (fabrijkmest) 50 „ W.

Behoudt de warmte een jaar.
Draf van appelen^ oiifven en nolen* 25 „ 30.

Behoudt de warmte achttien maanden.
Draf van druiven 40 — 50.

Behoudt de warmte somtijds twintig maanden.

Wij kunnen niet voorbij , inzonderheid ook hel gebruik wn
bladeren , ten dienste der br oeijerijen aan te bevelen , en wel
voor hen , die schaars in de mogelijkheid zijn , zich altijd de
noodige hoeveelheid paardenmest te versohaffen. Wij althans be-
zigen denzelven met een goed gevolg, als éérste bedding in de
bakken, terwijl later deze bladeren «ene uitmuntende brociaarde
opleveren. Dat ook anderen met ons van hetzelfde gevoelen zgoi
en .de boombladeren wel degelijk op prijs stellen, kan bigken
oit de wijze waarop de Engelsche schrijver sprcchlt, derxeive
geh^dk beschrijft:

Na de bladeren met eene rijf tot eikanderen geraapt te hebbeo,
draagt men dezelve dadelijk bij de plaats, waar men ze gebru^
ken wil. Ik omring dezelve gewoonlijk met horden, *^*'"
tegen den wind te beveiligen , de hoop ter dikte van ^^^
twee ellen gemaakt hebbende, zoo laat ik dezelve dikwijl» sie^
drukken en trappen, en zelfo wanneer zij op eene drooge pW

Digitized by VjOOQIC

601

iiggeo , met water begieten. Na verioop van eenige dageo wor-
den de bladeren reeds warm; ik laat dezelve gedurende vijf of
zes weken aldas bereiden, waarna ik den bladerenmest in de
daartoe bestemde bedden of bakken laat dragen.

Zeodra de wonden der planten geheeld zijn, maakt men in
de aarde der laatst aangelegde bakken , gaten , en wel twee ,
ooder ieder glasraam , waarna men de planten met de kluit uit
de potlen neemt, en daarvan in ieder gat eene plaafst, en wel
zéó, dat zij eeo wemig dieper komen te staan, tevens de aarde
legen dezelve nog een weinig ophoogende, opdat de stengels
nieowe wortels mogen oitschieten. Van nu af aan, worden de
planten op de reeds medegedeelde wijze behandeld, met de
voorzorg, steeds de warmte der bakken te onderhouden, en de
planten wanneer zulks zonder gevaar geschieden kan, van de
Qoodige lucht , inzonderheid gedurende den bloeitijd , te voorzien.
Volgens Le Bon Jardinier 1851,

De éérste kweeking der meloenen heeft in Januarij en Fe-
^f^Kirif in bakken plaats. Legt men deze uitsluitend ter be-
loning van planten aan, dan is één raam voldoende. Wanneer
dere de voegzame warmte verkregen heeft , welke steeds in eenc
S^lunatige verhouding onderhouden moet worden, dan plaatst
men in de aarde van den bak , potten , die buitenwerks elf duimen
nuddellijn hebben , en met losse mostaarde gevuld zijn , in ieder
^ao welke potten men één zaadje legt Ook kan men het zaad in
■^ine greppen van drie duimen diepte in den bak zelve uitzaaijen ,
Welke zaden alsdan vah zes tot acht duimen van eikanderen
S^l^ moeten worden. Hoedanig het uitzaaijen ook plaats
nebbe , steeds zorge men , dat het zooveel mogelijk in het mid-
den ?an den bak geschiedde. De verdere behandeling aangaande
nel dekken, het onderhouden der warmte, het luchtgeven enz.
*oml volmaakt met die overeen , welke door noisbtte is opgege-
^1 en waarom het noodeloos zoude zijn , dezelve hier te herhalen.

Vier of vijf weken nadat het uitzaaijen in den eersten bak heeft
plaats gehad, legt men eenen nieuwen aan , naar hel ztUden een wei-
^8 Afbellende, (hoewel er zoo wel bij noisbtte als hier sprake van

roeibcdden en niet van bakken is) over welker mestbedding men
^^ 'wg muilen grond, voor de helft. met mestaarde vermengd,

^^^^ waarna de bakken door ramen worden gedekt , om de ont-
^ lif.^8 der warmte te bevorderen. Als de eerste broeihiUe

^'brj is, maakt men onder ieder raam twee of drie gaten , al naar

^•*og den krachtvollen groei van het soort dat men kweekt, waarin

Pwnten met de kluit tot aan de zaadlappen, worden geplaatst,

Digitized by VjOOQIC

die men daarna een weinig begiet Zoo spoedig de planteo, oa
wel aangeslagen te zijn, het vierde blad 4 boven de zaadlappa
hebben verkregen , neemt men de rank boven het tweede blad
weg. Heeft dit bladschieten reeds vroeger plaats gehad , en bet
afknijpen tevens , dan wachtte men met het overbrengen 100 Uflg<
tot dat de wonden geheeld zijn , hetwelk gewoonlijk na verioop
van twe^ of drie dagen plaats heeft. Dit afknijpen beYordert,
gelijk wij ook vroeger reeds aangetoond hebben, de ontwftke
ling der knoppen , die in de oksels der bladeren geplaatst zijo,
zoodat men daardoor twee of drie zijdelingsohe ranken in plaats
van éénen regtstandigen stengel verkrijgt. Hebben na de IDO^
dertakken , welke door het eerste afknijpen waren veortge-
bragt, het tweede blad verkregen, dan knijpt men deze takUe
wederom boven die bladeren af, waardoor wederom twee nieowe
zijstengels zullen ontstaan , die ook op twee of drie oogea ro^
kort moeten worden , om zoo doende eene derde vertakking Ie
bewerkstelligen,. terwijl het zeer zelden is, dat men deie ook
nog in den verderen groei moet stuiten. De mannelijke Moemeo
zullen alsnu uit de tweede vertakking ontspruiten , de vrouwelijke
daarentegen veelal uit de laatste. Naar gelang deze vrucht g^
zet hebben, knijpt men den stengel tot op één oog boven de joó^
vrucht af, en begint men met de mannelijke bloemen wegk
nemen. De vruchten wordoi vervolgens tot op twee of boog*
stens drie van iedere plant weggenomen. Het spreekt vao utre.
dat men de best ontwikkelde, groenste en volkomenste bebooAi
daar deze toch steeds het best aan de verwachting zullen be- 1
antwoorden. Hoewel er hier even min als vroeger sprake « |
van het gebruik der onrijpe meloenen, zijn wij zoo vrij hel ••'j
volgende daaromtrent tusschen fe voegen. j

De weggenomene meloenen , hetzg deze de dikte van eeajj
oranjeappel of wel van een hoenderei bereikt hebben, va^^
men bijeen , naar dien zij gekookt en op de wijze als de koü
kommers toebereid, een' fijnen en lekkeren schotel ople«f«*
oneindig boven de eerste zelfs te verkiezen. Eveneens koöBj
dezelve als de augurken worden ingemaakt en verdienen w
als dan boven dezen de voorkeur. ^^

Voor het overige bestaat het snoeijen als nu, in het weg"
men der zwakke, verwèrde en overtollige ranken, ateme^^*'
het inkorten van die welke zich te zeer mogten verspreideOi •
het wegnemen der vrucht die later mogt ontstaan. ^^

Gedurende dezen tijd geeft men de planten zoo veel mogaj
lucht en stelt men dezelve aan den invloed der zonnestralen Wo«

Digitized by VjOOQIC

603

Men begiet wetoig, terw^l het water hetwelk men bezigt, at*
thans ook zoo warm ab de dampkiing moet zijn. De wijze van
kweeken door iacques en berircq in het Manttel générai det
piantes vervat, schijnt uit Le bon jardmier overgenomen te we-
zen, en komt althans met deze geheel overeen. Francois en
DKOOTLÉ handelen, wat het snoeijen aanbelangt, veel eenvoudiger
eo ook met het beste gevolg. Alles komt bij hen diirop ne-
der; dat, wanneer zij den hoofdstengel boven het tweede blad
hebben ingekort, zij de zy takken laten doorgróeijen en wel ten
miiiste tot op het zesde blad, waarna zij deze dan boven het
vytUe, zesde of zevende oog inkorten, daarna alles latende
giroeiien wat zich verder mogt ontwikkelen. De vruohtzetting
wordt hier door niet vertraagd, de planten zijn krachtvoller en
de meloenen zelfs beter. Wat vooc het overige het behandelen
der vrucht aanbelangt, hierin volgen zij de gewone en reeds be-
kende handelwijze.

Volgens den schrijver van Flora.

Voor de vroege soorten maakt men reeds in December en
voor de latere van Januarij tot April de bakken gereed. De
kistingeQ worden met verscheiden lagen verschen , langen paar-
denoiest gevuld, gezamenlijk ter dikte van ongeveer ééne el.
Als de mest goed broeit, wordt daarop eene laag goede broei-
aarde gelegd, ter dikte van twee palmen, en hierin worden de
reeds bevorens in potten gezaaide, en eene bekwame grootte
verkregen hebbende meloen-planten geplaatst" Men moet wel
zorg dragen, dat de kluit om de wortels blijve, als de jonge
pUotjes niet in potten gekweekt zijn, worden zy met eene zoo-
genaamde meloenboor, uit den grond genomen, de verplante
meloenen worden beschaduwd. De zaden worden in aftonder-
lijke bloempotjes gelegd, twee zaden in een potje, om bij de
opgroeijing de minst gevorderde uit te trekken ; deze potjes wor-
den in eenen goeden broeijenden bak of in de runkas geplaatst.

Om de ontkieming der zaden te bevorderen, worden zij be-
schaduwd, wanneer de planten op komen, wordt de beschadu-
wÏDg weggenomen.

Zoo ras het jonge plantje twee of drie bladeren heeft, wordt
de top van het stengje afgeknepen, waardoor het plantje ge-
noodzaakt wordt zijranken te maken , van welke zijranken ,
bij het vertoonen van eene vrucht aan denzelven, ook de topjes
worden afgeknepen; zij verdeelen zich daardoor in meerdere zij-
ranken.

De jonge planten worden niet in den broeibak geplaatst, voor

Digitized by VjOOQIC

604

dat zij teo minste twee ranken geschoten hebben; nj wordeo
bij feilen zonneschijn eenigztns beschaduwd, en zoo veel moge-
lijk gelucht

Men plaatst twee plantjes onder een raam op den afstatxl
van zes palmen; elke plant moet niet meer dan vier, Tgf of
hoogstens zes vruchten behouden; de anderen moeten wordes af-
geplukt, wanneer de te behouden vruchten de grootte van een
duivenei hebben bekomen*

Wanneer in het begin van Jund de buitenwarmte toeoeeinl<
wordt den broeibak hooger, en van onderen op klinkerstefloes
of houten klossen geplaatst, zoo dat de lucht er aUerwege kas
doorspelen. Als de vruchten groot worden, legt men onder A
derzelven een stuk lei , of een bordje van gevlochten teeneo, o«
het bederf te voorkomen. Tusschen de meloen-plaoteo kao pos-
telein of latuw worden gezaaid.

SoETENs maakt in zijn Wetenschappelijk maandsekrifl ^
eene tuinben voor meloenen enz. gewag, levert er eene ^^
van en beschrijft dezelve aldus: Men vlecht deze trecbterror
mige bennen, of mandjes, zeer doorluchtig van goede teeDen*
gevende aan dezelve afmetingen, overeenkomstig de dikte <ier
verschillende vruchlsoorten; men legt de vruchten hierin, eewge*
tijd vóór dat dezelve beginnen te rijpen, en daar deze vansBfi
meer met den grond in aanraking komen, maar ten minste t^i
duimen boven denzelven verheven liggen , zoo volgt hieruit dit
men , vooral in vochtige gronden , geene verrotting of ander b^
derf te vreezen heeft

Het spreekt van zelf, dat bij vriezend weder goed voor hei
dekken der meloenbakken moet gezorgd worden , ook is b^*
somtijds noodzakelijk om den ouden mest , tusschen de bakkes
en de kisting, af te steken, weg te ruimen en door verachen.
goed broeijenden mest te doen vervangen.

Als een uitnemend middel , om de meloenen spoediger te doe»
rijpen, wordt aangeraden, houtskool te stampen en hier«»
eene vrij dikke laag onder en naast de meloenen te legj*^
Deze koolstof zoude de zonnestralen dermaten aantrekken, d**
<lezelve op opene bedden ten minste drie weken vroeger t9
zijn, dan die op hetzelfde bed, doch welke niet op deze '^
behandeld waren.

De aarde welke brjzonder voor de meloenenteeh geschikt «'
bestaat uit zestig deelen bladaarde, tien deelen zand, **^"^
len geheel vergane run , en tvrintig deelen zeer ouden '^<^®'"r|
alles goed onder elkander vermengd en één jaar te voren W-

Digitized by VjOOQIC

605

reid. Als men heiaarde heeft, worden er twintig deelen van
dezelve bij gevoegd , en de bladaarde met zoo yele deelen ver-
minderd, ook kan de run door oud gebaggerde meermolm ver-
vaogeo worden.

lo S0BTKI8 wetenschappelijk maandschrift, 1ste jaarg. 1834,
wordt de grond voor de meloenen aldos opgegeyen:

Gewone grond 1 deel.

Nieuwe mestaarde , voortkomende uit paarden- en
koemesL l'deel.

Goede, ligte tuinaarde. 1 deel.

Dit alles wordt wel dooreen gemengd en goed verdeeld , en
vervdgens ter dikte van 30 duimen op de gewone koude aard-
bedden gelegd; terwijl men dan voor het overige de gewone
regelen volgt.

Volgens CHOMBL.

bk het laatst van Januarff of in het begin van Maarl stelle
men eenen kleinen mestberg, of broeibak van verschen paarden*
nest, op eene warme voor de winden beschutte plaats daar,
die met goede, vette, wat zandige, luchtige aarde, vier duimen
dik voorzien is. Als de grootste broeihitte na verloop van twee
of drie dagen voorbij is, hetwelk men door het insteken van
den vinger of van de hand in de aarde tot op den mest) kan ont-
dekken, zoo kan men het zaad daarin uitzaaijen. Te dien einde
dan make men in de aarde van den bak van |^ven naar beneden ,
met de vinger kleine, breede greppeltjes ter diepte van eenen
balven duim en op eenen aCstand van vijf of zes duimen van el-
kanderen, in welke grepjes vervolgens het zaad hol uitgestrooid
eo daarna met aarde gedekt wordt en wel zóó , dat de greppen
weder roet de andere oppervlakte gelijk zijn.

Ongeveer vijf dagen na het uitzaaien, zullen de zaden opko-
men, wanneer men alsdan den bak dagelijks door het een wei:
nig openzetten der glasramen luchten moet, opdat de planten
oiet verstikken, hoewel men zich te dezen opzigte steeds naar
de weersgesteldheid te rigten hebbe , doch inzonderheid is het
lochtgeven bij zonneschgn weder aan te bevelen, want als de
bak dan gesloten bleef of niet gedekt werd , zoude het gewas
in korten tijd verbranden, terwijl het tevens zeer dienstig is, de
ramen aan de binnenzijde steeds droog te houden. Mogten de
planten te hoog opschieten, dat dikwijls plaats heeft als de bak
sterk broeit, dan moet men dezelve van tijd tot tijd met warme
bakaarde uit de bekisting aanaarden, waardoor zij zich zeer
goed zullen herstellen.

Digitized by VjOOQIC

606

Wanneer de jonge planten in bet derde blad itjn, legt meo
nieuwe bakken , naar het getal planten dat men kwèekeo wil
g^venredigd , aan , waarin Terschen paardenmest wordt g«bn|i
en eene aardlaag daarover, ter dikte van drie of vier dmm.
Deze bakken of bak , wederom eene gematigde broeiwarnite
verkregen hebbende), wordende meloenen uit denplantbak, door
middel der meloenboor, overgebragt. Het ia een werkhBg
van blik of dun ijzer vervaardigd en zoodanig zameogeroid,
dat het eene oilindervormige gedaante verkrijgt , met eeoe nüd-
dellijn van zes tot acht duim en even zoo veel hoogte. Dot
boor steekt men rondom de plant, diep in de aarde, wama
men dezelve met de linkerhand zamendrukt « de aarde met de
regterhand beneden in den boor tegen houdende , opdat het tf
niet uitvalte. Op deze wijze brengt men de plant met de Unit
in de daarvoor bestemde gaten of kuilen over, alsdan de boor
rondom door de aarde aanvullende , waarna men het werktuig
voorzigtig weder uit den grond trekt.

Evenwel kunnen de meloenplanten ook kw uit de hand ver
poot worden , die men dan gewoonlijk drie of vier in bet mid*
den onder ieder glasraam plaatst, en wel op eenen goedeo haw
breed afstand van eikanderen, vervolgens begiet en tegen ^
zon beschaduwt

Hebben de aldus overgebragte planten het vierde blad ^
kregen , zoo moet het bovenste hartje, of bet eind van den stengel
afgeknepen worden, ter verkrijging van zijranken, die ^^
lengte van zes duimen, behoorlijk moeten worden oitgespfödi
eveneens als zulks met de zijscheuten later moet plaats hebben,
naardien dit uitleggen in den beginne beter is, dan Winneer
dezelve verder gevorderd zijn. Noch de ranken , noch de sj*
scheuten moeten ingekort worden , tenzij deze eene bovenmatige
lengte mogten verkrijgen, aangezien het inkorten slechte me^
dere en zwakke soheuten zoude doen voortkomen , niet kradtj*
vol genoeg om goede vruchten te kunnen geven , blijvende ooi
de eerste vruchten , welke uit dusdanige scheuten voortkoflieOi
over het algemeen niet doorgroeijen , maar vallen ge^oonli|k •»■

Hebben de planten daarentegen te veel ranken , dan neme dj*
de overtollige weg, dat evenwel met omzigtigheid gescbiedtf
moet, naardien zwakke ranken wel eens de beste vrocw*
leveren.

Wanneer de warmte van den bak verflaauwt, gelijk bij ••°"^*
dende vorst of koude veeltijds plaats heelt, dan moet men
bekisting tot aan boven toe van nieuwen paardenmest voortieo •

Digitized by VjOOQIC

607

om daardoor de broeiwarmte in den bak wederom op te wek-
ken, naardien het van het grootste belang is , dat er steeds eene
gelijkmatige warmte onderhouden worde, bij welker gemis, de
planten weldra zullen kwijnen en geen vrucht voortbrengen.

Ten einde de planten ook voor het indringen der buitenkoude
te beveiligen , moet men wel zorgen , de bakken des nachts ,
bg koud eo Tochtig weder, bij regen of sneeuw met rietmatten
te dekken. Schijnt de zon daarentegen, dan neme men die
oogenblikken waar, door de planten daaraan bloot te stellen ,
hetwelk den groei aanmerkelijk bevorderen zal, doch zoo deze
zonneschijn aanhoudend mogt wezen , en de stralen branden ,
dan beschaduwe men integendeel de planten en wel van elf tot
een of twee uur , tevens de bakken alsdan een weinig lucht gevende.

De planten behoeven dikwijls , doch dan by kleine hoeveelhe-
den begoten te worden , dat is te ze^en , dat men de aarde en
niet het gewas bevochlige. Is het jaargetijde daarentegen verre
gevorderd en hebben de planten haren vol komenen wasdom er^
langd , ook dan mag men de geheele plant wel besproeijen , mits
hij warm weder en niet op den vollen dag, maar des morgens
of des avonds. Tegen het rijpen der vruchten stake men nog-
Ihans het gieten zoo veel mogelijk, want ofschoon deze daar-
door welligt meerderen omvang zouden erlangen , zoo zoude ook
de geur daarentegen verminderd worden. Tegen den tijd dat de
▼rookt tot rijpheid komt, doet men wel, dezelve dagelijks voor-
^9fiS om te keeren , ten einde deze zoo doende van alle zijden
AAn het licht bloot te stellen en eene gelijkmatige rijpheid te doen
^ngen. Sommigen hebben de gewoonte om , wanneer de vrucht
half volwassen is, de bladeren rondom dezelve weg te nemen, ten
«inde zoo doende deze meer aan den invloed van de lucht bloot te
stellen, doch dit is geheel verkeerd, omdat daardoor de schil hard
wordt, de groeijing belet en de vrucht taai en slecht zal worden.

Voor de lalere kweeking zaait men het zaad van af het mid-
den van Maart of later , in eenen matig warmen broeibak uit.
Hebben de planten drie of vier bladeren verkregen , dan worden
dezelve in andere bakken overgebragt , alles op dezelfde wijze als
'^ft onderscheidene malen is opgegeven. Hebben de planten
vervolgens dien omvang bereikt, dat zij aan alle zijden de wan-
^ van den bak raken , dat gewoonlijk in Mei het geval is , dan
"& men dea bak door middel van steenen op , die men onder
^^ hoeken plaatst , om de ranken daardoor gelegenheid te geven ,
onderdoor te kunnen groeijen , welke buiten groeijende ranken
^ij koud en vochtig weder, inzonderheid des nachts, door mat»

Digitized by VjOOQIC

608

len of anderziDS gedekt moeten worden. — Voor het ovenge
blijft de behandeling weder dezelfde , met deze aitzoaderiiig
dat, wanneer er eene zoele ifei-regen valt, men de planten daar
aan blootstelt, en men zelfs de bakken des dai^ geheel van
ramen ontdoet , wanneer het weder aanhoudend warm mogtxyo.

Volgens MILLER.

Het eerste kweeken der meloenen kan van af het midden of op
hel einde van Februari/ plaats hebben , doch ook dan alleen ^
wanneer het weder bij uitstek gunstig is, daar het in het tegen-
overgestelde geval beter is , het uitzaaijen iets later te verrigteo,
want natirdien het welslagen van den weligen groei der planten
afhangt, zoo zal zulks bij een ongunstig jaargetijde uiterst moeijelijk
zijn , te meer omdat men alsdan de planten niet luchten kan en
hetwelk eene eerste voorwaarde bij derzelver kweeking is.

Het tweede uitzaarjen heeft ongeveer in het midden van M(Urt
plaats, en beide moeten dienen ter verkrijging van planten,
welke tater in broeibakken gekweekt zullen worden , terwijl die,
welke men doormiddel van glazen klokken , lantaarns of papieren
dekkers heffen wil, niet voor het midden van AprÜ moeten wor
den uitgezaaid.

De bakken waarin men de meloenen voor goed kweeken wü,
moeten altijd op eenen warmen stand daargesteld worden, en te-
gen de ooste- en noorde-winden beschut zijn , naardien deze eenen
nadeeligen invloed op de jonge planten zouden uitoefenen, wan*
neer men dezelve lucht wilde geven. Eveneens moet zooveel
mogelijk de zuid-weste wind afgesloten worden, opdat deze,
welke somtijds nog al ontstuimig waaijen kan , de ranken niet
in wanorde brenge, en waarom steeds «de beste standplaats, de
zuidelijke , een weinig naar het oosten bellende is , aan de an-
dere zijden op den noodigen afstand door hoornen beschut De
beste beschutting rondom de bakken zijn staketsels van riet,
die zelfs hier , boven ringmuren te verkiezen zijn , omdat dexe
laatsten de wind zullen terugkaatsen , dat de eersten op verre na
in die mate niet doen ; doch het spreekt van zelve , dat deie
rieten omheiningen zoo verre van de bakken verwijderd moeten
zijn , dat door haar op deze geene schaduw worde geworpen.

De grond die men in Engeland ter kweeking van de meloe-
nen in de bakken bezigt, is twee deelen voedzame, ligte aarde,
met een derde mestaarde , uit de oude dong van koeijen ver-
kregen , welke bestanddeelen een jaar te voren goed vermengd ,
aan de vorst en zomerwarmte moeten worden blootgesteld , deie
aarde alsdan dikwijls omwerkende , waardoor ook het onkruid

Digitized by VjOOQIC

eo9

belet uJ wordeo, daarop t« groerjen en zich yao de voedzaamsle
deelen meester te maken.

Aangezien de meloenplanten het weligst tieren, wanneer zij
jong verpoot worden , zoo moet men bij tijds zorgen , de andere
bakken ter opname gereed te hebben. Ten dien einde breide
men den noodigen mest bijeen , ongeveer vijftien kruiwagens voor
ieder raam , welken mest men twee of drie malen omwerkt , ter-
wijl veertien dagen later men de bakken uitgraaft om deze met
de opgegevenen mest te vullen.

Deze bakken nu moeten broeder dan de glasramen zQn, (dus
met dubbele bekisting worden daargesteld) , de lengte naar wil-
lekeur, of naar het getal planten die men kweeken wil, Xeryfi}\
de diepte zich naar de meerdere of mindere vochtigheid der grond
regelt In drooge gronden moeten de bakken minstens een tot
aoderfaalve voeten diep zijn, want hoe dieper bak, hoe beter zij
aan het doel beantwoordt,* mits zij niet van de vochtigheid te
fijden hebbe* Wanneer men den mest in den bak brengt , ge-
schiedt dit op de gewone wijze en met de bekende voorzorg,
waarom wij deze verrigtiog stilzwijgende zullen voorbij gaan.
De bak aldus aangelegd zijnde, wordt met ramen gedekt om
daardoor de vochtigheid zooveel mogelijk uit te trekken en eerst
oa verloop van drie of vier dagen van aarde voorzien , v^ant wan-
Mer deze terstond over den mest gebragt werd , zoude eene te
sterke broeging den grond verbranden en tot het voortkweeken
oiigeschikt worden. De aardlaag, welke men na de eerste broei-
lütte m den bak brengt , heeft slechts de dikte van tw^e duimen,
niet uitzondering van het midden onder ieder glasraam , alwaar
"^^ den grond tot minstens vijftien Ruimen ophoogt en wel zoo ,
dat dezelve eenen afgeknotten kegel daarstelt. Twee of drie dagen
Mdat de aarde in de bakken gebragt is , zal dezelve warm ge-
>M>eg zijn, om de planten op te nemen, welke men bij stil we^
dér voorzigtig overbrengt en wel, als zij in het derde blad zijn,
daar dit voor deze verrigling de geschikste tijd is. Mogten de
bakken nogtbans niet gereed zijn, wanneer de tijd ter verplan-
ten is, dan plaatst men dezelve zoo lang in potten, welke we-
^'^ in den bak gebragt worden, iot dat de overbrenging kunne
plaats hebben. Deze wijze geldt inzonderheid , wat het kweeken
^ kanteioepen aanbelangt, omdat men van deze slechto eene
^ele plant onder ieder raam ,moet kweeken en men van de
^ere soorten meerdere te zamen voegen kan. De planten aldus
^ de aardhoogten gepoot zijnde , worden een weinig begoten ,
^welk later nog een of tweemalen herhaald moet worden ; of

Digitized by VjOOQIC

610

wel tot zoo lattg, dat zij goéd geworteld zrjn, oa welken tijdz^
weinig vocht meer behoeven , te meer daar te veel vocht de plaat
zoude doen rotten.

Vervolgens begint men met de aarde in den bak op te hoogea
en wel van af de heuveltjes, waarop de planten gepoot wareo,
om daardoor de wortels in de gelegenheid te stellen, lich
naar behooren uit te spreiden. Dit ophoogen geschiedt van tijd
tot tijd, wordende de grond wel aangedrukt en tot zoo lang
er eene aardlaag over den ganschen bak, van minstens ander-
halven Toet dikte is aangebragt Mogten evenwel de ramen daar
door te digt op de planten komen en deze zoo doende gevaw
loopen van te verbranden , dan ligte men den bak een weinig op ,
dat gemakkelijk geschieden kan.

Zijn de planten in het vierde blad , dan knijpe men de kra-
nen der ranken af, waardoor de vruohttakken zullen worden
(Jaargesteld. De overige takken knijpe men eveneens wederom
af, ter bekoming van nieuwe scheuten, handelende dies aafr>
gaande naar de reeds medegedeelde voorschriften.

In vijf of zes weken, zullen de planten, wanneer zij wel He*
ren, den bak vullen en zich trachten uit dezelve te werken, fai
dat geval moet men de ruimte tusschen de beide bekisthigen
ter diepte van den bak uitgraven en dezelve met broeijenden maal
vullen en instampen, waarover, even als in den bak zelve, eene
aardlaag van anderhalven voet, of zelfs meer, gebragt wordt <,
welke men eveneens goed in eikanderen werkL Op deze wqie
zal de bak eene breedte van twaalf voeten verkrijgen en welk«
volstrekt noodzakelijk is , omdat de wortels deze oppervlakte be-
hoeven, zullen de planten welig groeijen en goed ontwikkelde
vruchten voortbrengen.

Dit verbreeden der bakken levert behalve dat, ook nog dit
voordeel op , dat door het aanbrengen van nieuwen mest bniteii
dezelve, de warmte van binnen weder wordt opgewekt ea
hetwelk inzonderheid nu van veel belang is, omdat de planten
thans beginnen vrucht te zetten en het zelf in de Mei maand
ook nog dikwerf vochtig en koud is. Wanneer de planten den
bak gevuld hebben , ligt men dezen door middel van sleenen dr»
duimen op , ten einde de ranken daar onder kunnen doorgroajea.
Mogten de planten nogthans zoo krachtvol zijn, dat zij zeven
of acht voeten aan iedere zijde spreiden, dan is men wel ge-
noodzaakt de ranken in te korten, te meer omdal de vnKèt
zonder dit stuiten, zich kwalijk zoude zetten, en afvallen, waa-
neer zij de dikte van een hoender ei verkregen had, en waarom

Digitized by VjOOQIC

611

het dan na duidelijk is , dat de meloeobakken eene dusdanige
breedte behoeven.

Sommige tuioien hebben de gewoonte, om het stuifmeel van
de mannelijke op de vrouweiijke bloemen over te brengen, ten
einde zoo doende de bevruchliging te hulp te komen, en ook
deze handelwijze is dan inzonderheid niet af te keuren , wan-
neer er in den bak niet de minste speling der wind geweest
sij, waardoor dit overbrengen konde hebben plaats gehad. Het
ia altijd zeer aan te bevelen, de overtollige vrucht wegteoemen,
want door dit te doen leidt nwn de sappen naar de anderen
toe , die zonden druipen , bijaldien men een te groot getal wenschte
te eriangen. Eene vrucht voor iedere rank is genoeg , en meer
dan acht kan ééne plant kwalijk voeden, zoodat ee» grooter
aantal, niet dan kleine en smakelooze vruchten kan voortbrengen.
De planten , welke men op drie oogen boven de vrucht ingekort
heeft , blijven een dagelijks toevoorzigt vorderen , daar de nieuwe
ranken, welke ontspruiten, en de vruchten, die zich nog mogten
zetten, steeds weggenomen moeten worden, eveneens als de
planten , wier groeikracht bij het rijpen der vrucht langzamer-
hand vermindert, op eenigen afstand van de plant bevochligd
moeten worden. Men moet de ramen nu een weinig openen ,
om den bak steeds van versche lucht te voorzien, daar zonder
deze voorzorg, de vrucht niet wel zou slagen, terwijl, wanneer
hel Tochtig weder en stil is, men de ramen tegen deo avond
geheel weg neemt, wat evenwel des nachts niet geschieden
moet^ daar alsdan de koude eenen te nadeeligen invloed zoude
uitoefenen, bij warm weder nogthans mag men de bakken van
af tien uur des morgens tot aan den avond geheel openzetten.

Men kan ook tot het kweeken van meloenen, in plaats van
bakken, papieren dekkers bezigen, die van ^ stevig, wit, met
lijnolie bestreken papier vervaardigd moeten worden en waar»
over wij in ons Handboek voor den Ned&rland^eken tuinbouw^
meer omslagtig gesproken hebben. De daartoe gebezigd wor-
dende planten , moeten eerst onder klokken worden gekweekt ,
terwijl, wanneer deze de planten niet meer kunnen omvatten,
men voor dezelve de papieren dekkers m de plaats stelt, waarna
de handelwijze dezelfde is, als die wij reeds omslagtig hebben
opgegeven.

Tol de vroege soorten, om aldus te kweeken, moeten gebragt
worden: de Nofr des earmes^ canteioupe fin hatif, de orumfe
mdoen^ de vroege euikermeloen , Preêcott^ canieloupe rouge ^
brulot hoHf^ enz. Hoedanig de wijze van kweeking ook zij.

Digitized by VjOOQIC

612

steeds zie men oaauwlettend toe \ dat de yerschiltende yenehei-
denheden , niet met eikanderen in speling kunnen komen , waar-
door eene geheele verbastering xoude ontstaan , hoewel deze nog
op verre na zoo nadeelig niet zoude zijn dan die , welke het
gevolg zoude worden , wanneer men de meloenen in aanraking
met de andere planten van iMt gezin der Cucurbüacèes en inzon-
derheid der komkommers bragt. En niet, dat dit alleen geldig
is met betrekking tot de onderhavige plant , integendeel , vele
van onze moesgroeoien verbasteren, als een gevolg dier ooge-
wenschte speling en daarom plaatse men nimmer aardappelm^
aardpeeren en aardakkers; andwie ^ kropsalade^ iatuw^d-
chorei; artisjokken en kar dons; doper mUn^ peulen^ encten
en boonen; koolrapen^ radijs^ rammenas en mosterd; pieUr-
setie^ sctdery en pastenaken; schorseneren en suikericoriei;
boerenkoot en andere koolsoorten bij eikanderen, wanneer meo
namelijk van deze het zaad ter voortplanting wil winnen, naar
dien het anders geen nadeel kan uitoefenen*

Het voorikweeken door stekken.

De Heer HAaaiBON, vroeger tuinier te WorÜey Batl^ besohrijD
eene wijze, om eenen dubbelen oogst meloenen te verkrijgen,
en wel door het nemen van stekken van de ranken , die reeds
den eersten oogst opleveren.

De stekken welke hij kiest, zgn de toppen der zijsprankeo,
die de kleinste vruchten gedragen hebben. Zij worden bij hél
tweede gewricht beneden den top afgesneden, 'en de benedenste
bladeren worden weggenomen, elk topje wordt alsdan gereed
gemaakt Zij worden twee aan twee in potten geplaatst nabij
den rand, in eenen humus-rijken grond» en rondom de stek
wordt de grond, een weinig aangevoegd. Na, de potten gegetQB
te hebben, zet men dezelve onder een' kleinen bak, met eeo
enkel raam, op eene warme broeijing, vooruit gereed gemaakt,
opda( de eerste hitte daarvan uitgedampt zij. Die mest-bedding
wordt gedekt door eene laag grond, ter dikte van acht of tien
duim, van eene matige droogte, en daarin plaatst men de pot-
ten tot aan den rand. De bak wordt gedurende vier of vijf da-
gen volstrekt gesloten gehouden, om den damp op te siniteD, die
vereischt wordt om de stekken te voeden, tot dat zij geworteU
zijn. Het raam wordt gedurende eenigen tijd midden op den
dag beschaduwd. Ook moet men waken, dat de hitte onder
de potten niet zoo sterk worde, dat de stekken kunnen verbran-
den. In eene week tijds hebben zij, bij eene goede verzorging i
wortels, hetwelk men spoedig bespeurt aan het uiÜH)tten ran
nieuwe ranken.

Digitized by VjOOQIC

613

De meloeiMn , die den eersten oogst gegeven hebben , worden
weggenomen , de aarde waarin zij gestaan hebben anders gebe-
xigdy en de bakken tot eene diepte Tan eenen voet met nieawe
aarde aangevuld. Des noodig kan de broeijing met nieuwen mest
versterkt worden. Omtrent vier dagen na derzelver planting , z^n
de stekken geschikt, om op hunne plaats gezet te worden;
BAiaisoN plaatst twee potten onder elk raam. Wanneer de plan-
ten veertien duimen lengte bereikt hebben , worden de uiteinden
afgeknepen, om het uitbotten van ranken te bevorderen.

De vruchten die zich reeds op de stekken vertoond hadden ,
voor dat zij van de moederplant gescheiden werden, groeijen anel
en drie weken na de verplanting op de broeijing , plukte men
daarvan overvloedig vruchten.

De planten groeijen welig, en zijn sterker dan de oude ran-
ken , op de gewone wijze behandeld.

Een voordeel, spruit daaruit, volgens den berigtgever voort,
ket is ; dat de planten zich nooit uitrekken ; dat het onnoodig is ,
ze verder in te snijden , dan hier boven gezegd is , en dat men
geene moeite beeft, om de ranken uit te dunnen. Hij merkt
ook op; dat het dikwijls, aan meloen -planten , die niet st^rk ge-
kweekt worden, overkomt, dat zij bij den wortelstengel splijten,
eo dat door inwatering dier spleten , de plant verkwijnt ; hetgeen
nooit gebeurt met diegenen , welke op deze wijze zoo als be-
schreven is , gekweekt zijn. Mamdschrifl voor Tuinbouw 2de
ioarg. 1847.

LmRTiNKL, warmoezier te Louviers in Frankrijk^ deelt ons
diesaangaande het volgende mede:

Op den 23 April ^ nam hij stekken der planten van het eerste
uaisel en wel van de FreseoU^ fond blanc\ op een broeibed zes en
lestig Ned. duimen breed, tonvormig daargesteld en onder klokken
geplaatst, waren zij weldra geworteld, terwijl negentig dagen de
^^cht tot volkomenheid bragten, die in niets voor die behoefde
onder te doen , welke in broeibakken gekweekt waren.

Het stekken levert bovendien nog dit voordeel op , dat de vruch-
ton eerder rijp zijn, en naardien dezelve zich digt bij den voet
der plant bevinden , welke weinig blad heeft , alles veel langer
onder eene klok kan geborgen worden, dan dit wel bij de ge-
wone planten het geval zoude zijn.

De meloenen , den achtsten April uitgezaaid en op de gewone
wijze behandeld, hadden een krachtvol gewas gemaakt, doch de
▼nichten kwamen veel later aan, want daar de stekken den aoht-
sten Junii vrachten^ ter dikte van ee^ hoenderei gaven, badden de

Digitized by VjOOQIC

614

zaaiplanten , en waaryan de zaden nog veerüeo dagen eerder
waren gelegd , naauwelijks yrooht gezet

Dit stekken, werd door LEMAarnfEL op ?erschilleiide tijdperk»,
om zoo doende de vraoht achtereenvolgender wijze te hebbea,
eteeds ittet het beste gevolg, verrigt.

Voor de eerste kweeking is bet voldoende, slechts 'de dl-
einden der stengels te bezigen, van een volkomen blad vooiiieB,
en boven het tweede afgeknepeb, de zaadlappen niet mede ge-
rekend, terwijl alsdan veertien dagen voldoende zijn, om hav
te doen wortelen, terwijl deze stekken even spoedig als de moe*
derptanten vrucht zullen vportbrengen. Door deze verrigüDg
wint men eenige dagen in tijd uit, wat het aanleggen der broei*
bedden aanbelangt , iete dat vroeg in de lente nog al van b^
lang is, naardien de stekken eerst moeten geworteld zijn voor
en aleer zij daarop kunnen worden overgebragt.

Op deze wijze kan men van dezelfde planten eenen dobbelen oogst
erlangen , terwijl de verslaggever van twintig eerst gekweekte
planten , en later toen het weder zulks gedoogde , aan zich zei*
ven overgelaten , veertig schoone en goede meloenen verkreeg.

Het kweeken in run^ volgens de handelwijze van RETSOLoe.
medegedeeld in de Nieuwe Vaderlandsche Lelieroefeningent ^
Deel, 2de Stuk.

Te dien einde maakt men in de maand Maari een bed fse
reeds uitgediende run gereed» en wel ter diepte van vier, ter
breedte van zes en ter lengte van twaalf voeten, welk, bed
(bak?) door glasramen gedekt moet worden en wel op eeoe
wijze, dat er geen water nog regen kunne indringen, daar (fit
het broeijen zoude tegen werken.

Wanneer het bed warm wordt, d)it gewoonlijk na verloop
van twintig dagen plaats heeft, moet men eenige meloeozadei
en warme melk in eene aarden pot in het ronbed plaatsen, en
daarin ter bevordering van den groei zes en dertig aren lateo
blijven.

Vervolgens maakt men op gebjken afstand van elkandereo in
het bed, vier gaten, ieder ter vnjdte van twintig Ned. doinieD
en acht Ned. duimen diep. Op den bodem van deze gateo
strooije men run, zoo fijn als zaagsel, waarin als dan- eeiii8<»
zaden worden gelegd, die wederom met even ^jn run vier Nel
dnimen dik gedekt worden, waarna alles een weinig met de
hand wordt neer gedrukt.

Hebben de planten eene behoorlijke ontwikkeling verkregeOi
zoo neemt men , met uitzondering van de krachtvolste , de ove^
tolligen weg, waarna de gewone behandeling volgt

Digitized by VjOOQIC

61Ö

Drifvende ineioen bedden in de vaiei Caohemin.

De Engelsche reiziger moorcroft deelt dienaaDgaande het
navolgende mede:

De meeren in de valei Cachemire^ zijn over het algemeen
niet diep, en overvloedig met welige waterplanten, zoo als de
nympheas^ irU en Verschillende soorten van riel^ als opgevuld,
zoo zelfe, dat de schepen welke deze wateren moeten doorkrais-
sen , steeds een en dezelfde koers moeten zetten , om niet door
die gewassen in hunne vaart gestoit te worden. Van deze on-
bevarene tosschenruimte na , maken de bewoners der omstreken
gebmtk, om daartoe hunne meloenen en komkommers te kwee-
ken. Met dat oogmerk snijden zij door middel van een zeker
soprt van sikkels , die waterplanten op eene diepte van vijf en
zestig duimen af, waar door deze geheel van den bodem worden
los gemaakt, welke planten zij vervolgens door elkanders wer-
ken en er een drijvend vlot van maken; ter breedte van t¥ree
eUen, zonder dat de lengte juist bepaald is. Wanneer dese
vlotten gereed zijn , snijden zij alle de nog uitstekende einden
der planten af, zoo dat het geheel eene effene oppervlakte ver-
krijgt, welke zrj daarna met slijk overdekken en tusschen de
bladeren en stengels dier drijvende bodem in werken, om deie
daar door des te vaster te doen zijn, steeds zorgende, dat de
oppervlakte gelijk blijft, waarover vervolgens nog eene beddiag
water-mos , gebragt wordt. Ten einde na deze drijvende tuinen
ter plaatse te behouden, slaan zij door dezelve, wilgen palen
m den bodem van het water vast, zoo dat de wind dezelve nu
niet deeren kan, terwijl zij daarentegen al naar gelang de wa-
terstand, kannen rijzen of dalen.

Door middel van andere planten, maken zij nu in de lengte
over de vlotten, twee rijen kegelvormige hoopen, zestig duimen
hoog en van onderen ook zoo vele dutmeo breed, welke van
bovea ingehold zijn, en wel eenige overeenkomst met een hoen-
demest hebben. Deze gaten vullen zij met slijk , waardoor ge-
woonlijk hout asch vermengd is en waarna het planten eenen
aanvang neemt, hetwelk bestaat, in het pooten van drie planten,
die steeds voorradig zijn, in ieder gat, welke planten men als
no aan de natumr overlaat.

HooRcaoFT, en ook andere reizigers, die deze streken bezocht
hebben, verklaren; nimmer in Europa zulk een welig gewaï,
en noch nooit zulke overvloedige vruchten gezien te hebben,
«is die daar op deze w^ze werden gekweekt

De inoogsting heeft op dezelfde wijze als de oitpUnting plaéti^

Digitized by VjOOQIC

616

door middel namelijk van schuiten, waarroede men roDdocn de
vlotten vaart, welke laatste gewoonlijk sterk genoeg zijn, om
den persoon te dragen , die met het uitplanten en inzamden be-
last is.

Deze zelfde handelwijze heelt ook in CAina plaats. Ieder kwee-
ker bezit daar zijn genummerd vlot, dat hij vast legt en in bet
. meer laat drijven, na er de planten der meloenen en watermeloe-
nen op gepoot te hebben, terw^l, wanneer deze z^'ne verzorging
behoeven, of hij de vruchten oogsten wil, slechts hel vlot naar
den oever wordt toegehaald. De dadelijke aanraking der wor-
tels met het water, inzonderheid gedurende den bloeitijd is dan
ook de oorzaak dat zij vruchten kweeken, waarover wij verbaasd
zouden slaan.

Hel fvpen der vruchten,

Qomriiiis heeft beweert; dat de ;naan wel degelijk haren invloed
op het zetten der vruchten uitoefende, en wel in het byzondere
de nieuwe maan. BouiLUon bevestigd dat gevoelen en verzekert
er den invloed van, nadat hij jaren achtereen dit tot een pont
zijner opmerking gemaakt had. Niet dat hij wil beweren, dat
de vrucht niet zonder den invloed daarvan zoude zetten, maar
hij houdt vol , dat deze zich alsdan veel zekerder ontwikkelt en
men eene vroegere rijpheid erlangt, wanneer men het zaad zóó
uitzaait, dat de vruchltakken zich eenigen lijd voor nieuwe maan
in Junii kunnen ontwikkelen.

Dat de maan haren invloed op den dampkring uitoefent xal
wel geen betoog behoeven, doch in hoeverre dezelve gaat mcC
betrekking tot de gewassen, laten wij liefst onbeslist. Zoo heb-
ben bv. de waarnemingen op het MagnetUch en MeterotogifcA
oöservatarium te SUUelena^ onder leiding van kapitein lefiou
de aanwezigheid van eenen eb en vloed in den dampkring, af-
hankelijk van de maanbeweging, buiten eiken twijfel gesteld.

Sabuie, heeft medegedeeld; dat men twee malen daags, wanneer
de maan door de meridianen gaat, eene rïjzing der baromeCefm
van xéuv ^ duimen waarneemt; het minimum valt zes aren la-
ter in en de beweging van het maximum tol het minimum gaat
langzaam en regehnatig voort, en even zoo omgekeerd. De in-
vloed gedurende het perigeum^ dal is, wanneer de maanzieii
hel digste bij de aarde bevindt, is ook grooter dan tijdena bel
apogeum , wanneer zij het verste van ons is verwijderd.

Aangaande de warmte der maan, zoo zoude deze volgeoa
MJTSBALLOT en P06G. AntL LXX, uit eene periodische werking op
de windstreek blijken, hebbende MiLLOifi (CampU RendL \S0)

Digitized by VjOOQIC

617

met bdinlp van eeoe lens a echelons van 1 Ned. el middeUi)n ,
door H. LEPAüTE Vervaardigd , hel wamUe uilstraiende vermogen
der maan waargenomen , wisselende naar haren ouderdom en
stand boven den horizont.

De rijpheid der meloenen evenwel , is zeer moeijelijk , juist te
onderkennen. Over het algemeen is dit het eerste aan de ver-
andering der kleur van de vrucht kenbaar , welke bij vele soor-
ten, als dan tot geel overgaat, als mede aan den reuk, welke
dezelve nu van zich geven. Scheidt zich de vrucht van de steel
af, en geeft de eerste inzonderheid des morgens eene aange-
name geur van zich, dan zal men het best doen dezelve op te
nemen, doch wanneer dit op den vollen dag geschiedt en men
dezelve terstond wil nuttigen, dan moet men ze eerst in koud
water dompelen , om haar te verkoelen , naar dien de meloen
daardoor in geurigheid vdnt Wil men dezelve evenwel eenige
dagen bewaren, dan moeten zij niet al te rijp en met een gedeelte
van den stengel worden afgesneden, naardien de rijpe vrucht weinig
langer dan een dag den geurigen smaak behoudt

Er behoort evenwel veel kennis toe, om met betrekking der
meloenen eene goede keuze te doen, hetzij men dezelve van de
kweekers koopt, of zelve verbouwt, waarom wij hier een af*
zondertijke rubriek zullen laten volgen:

Over de keuze der meloenen.

Saoeret deelt ons in zijne Mémoires sur la culture du melon
van 1821 en 1827, daaromtrent het navolgende mede:

1. Soort of verscheidenheid*

Zoo roogdrjk kieze men steeds den KanUloep^ doch bij gebreke
daarvan den Net-meloen , en wel den Suikermeloen , of die welke
(POrient genaamd wordt In Frankrijk wordt steeds aan den
PrescoU de voorkeur gegeven.

2. Gedaante of vorm.

De vorm der vrucht is van groot gewigt, want wanneer deze
regelmatig is, en b alle opzigten aan de vereischten der ver-
scheidenheid beantwoordt, is het een bewijs dat de vrucht zich
wel ontwikkeld heeft en van eene goede gehalte is, zijnde het
altijd een best teeken, wanneer de vrucht eene regelmatige ge-
daante heeft, en de ribben gelijk zijn.

Een mismaakte meloen, dat is de zoodanige, wier ribben on-

Digitized by VjOOQIC

618

regelmatig ^ dan eens zeer zwaar , dan wederom minder of in
het geheel niet aanwezig zijn, is zelden van eene goede hoe-
danigheid.

Over het algemeen heeft de vrucht tien ribben, doeh er zijn
er ook die twaalf hebben. Dit verschil ontleent zijnen oorsprong
van den bloemkrans (corolla), die na eens in vijf dan wederom
in zes deelen verdeeld is, terwijl iedere verdeeling, twee ribben
ten gevolge heeft.

De groeven die de ribben van elkander scheiden, zijn neer
of minder diep , te diep is evenwel niet goed , #ant dan heeft
de vracht meer schil en mindes vleesch, en waarom de platle
ribben , boven de ronde te verkiezen zijn. Wat den vorm in het
algemeen aanbelangt, zoo kieze men bij voorkear dien, welke
bolvormig zijn , want hoe platter de meloenen zijn , zoo veel te
minder eetbaar vleesch hebben zij ook, komende das wat de
gedaante aanbelangt, het bovenstaande hierop neder: de regel-
matigste,'rondste, en de minst diep gegroefde vrachten, lïjo
de beste.

3. Omvang.

Zijn de grootste meloenen de beste? Alle verscheidenhedeo
toch brengen niet even groole vrachten voort, zoo als b. ▼. de
groote en de kleine PrescoU^ en daarom is het de vraag of de
vruchten van eene en dezelfde verscheidenheid even goed ujn,
hoedanig haren omvang ook moge wezen.

Het antwoord is niet twijfelachtig, want naardien de grootste
vruchten over het algemeen het best ontwikkeld zijn, zijn zg
ook vleeziger, saprijker en zoeter.

Somwijlen nogthans, bereikt de vrucht eenen grc^ten omvang,
zonder daarom juist nog de beste te zijn, wanneer namelijk
deze ontwikkeling een gevolg van hel te sterk begieten, of eene
te sterke broeijing is , wordende alsdan het vleesch laf en sma-
keloos, doch dit is eene uitzondering op den regel.

Door kleine meloenen moet men evenwel dezulke verstaan, die
niet den vereischten omvang der verscheidenheid verkregen heb-
ben, waartoe zij behooren, door groote die den normalen om-
vang te buiten gaan, beide zijn dus nimmer te verkiezen.

4. Kleur en vaerkomen.

De Kanieloepen-prescoU ^ welke wel het meest de voortkwee-
kiog verdienen , hebben een verschillend uiterlijk , daar de vrucht

Digitized by VjOOQIC

▼an ee&en min of meer donker groen is , terwijl die van den
anderen yeel meer naar hel gele overhel!, hoewel dit versehU
niets te beteekenen heeft , omdat beide uitmuntende meloenen zijn.
Orer het algemeen evenwel , kan het geoefend oog aan de
kleur der vrucht terstond bemerken, of dezelve' hare natuurlijke
rijpheid verkregen heeft , of dat dezelve in eenen kwijnenden toe*
stand verkeerde, eenige dagen voor het afsnijden. De vruchten
toch, tot de natuurlijke rijpheid gebragt, hebben een fHsch
voorkomen , geheel in tegenstelling van die , welke kwijnden ,
of langen tijd waren higeoogst. ^

5. GeiüigU

Dit is voor den kenner van groot belang , aangezien hij daar-
naar wel degelijk de gehalte afmeet.

Het hangt van twee omstandigheden af. Er zijn meloenen , die
zeer vol zijn, dat wil zeggen ; dat de holte waarin zich het zaad
bevindt, zeer klein is, maar er is ook eene andere oorzaak en
welke veel minder bekend is, te weten het verjchil in gewigt,
tassehen het vleesch en de schil , beide in eene gelijke hoeveel-
heid genomen.

Het vleesch der meloenen toch, zinkt wanneer men het in het
water werpt, maar niet de schil,' welke boven drijft, waaruit het
btijkt, dat het vleesch v^l zwaarder dan de schil is. Hieruit
volgt dus; dat naar gelang een meloen i\vaarder iis, hij oök.des
te meer vleesch en minder schil heelt , de omvang dezelfde zijnde.

De meloenen kunnen ook vol en toch ligt zijn en in dit geval
zal de vrucht veel schil en weinig vleesch hebben. Ook zijn er
meloenen, wier vleesch droog en hol is en die dus eveneens ligt
zullen zijn.

Hiemit blijkt; dat de meerdere of mindere zwaarte der vruch-
ten een vrij juist kenteeken der meerdere of mindere goede boe*
danigfaeid is, hebbende zware meloenen veel saprijk en digt
vleeseh. #

6. Geur,

Saobabt, beschoQwt de geur der vrucht, mede eene der ze-
kerste kenmerken van hare hoedanigheid, hoewel dezelve eene
zekere bedrevenheid en naauwlettentlheid vordert, daar er me-
loenen zijn, die weinig of geene geur hebben, en poch de
sterkte er van^ noch de aangenaamheid, de goede hoedanigheid
waarborgen.

Digitized by VjOOQIC

y . .j*' i

620

De Muêeade toch, zeer gearig, doch oiet aangenaam van
reuk, en de Prescoft^ van eene niet zoo sterke maar aangena-
mere geari, zijn beide zeer goede soorten.

ledere soort ja bijna iedere verscheidenheid, heeft hare eigen-
dommeüjke gear, en behoeft dezelve om goed te zijn, doch de
bedrevenheid en de gewoonte deswege, moet dezelve leeren
kennen en onderscheiden.

De meloenen, aan welke de meeste geur eigen is, versprei-
den dezelve niet op ieder uur van den dag evenzeer, nodi in
ieder jaargetijde , noch in iedere gesteldheid ; wanneer het zeer
koud is, is de reuk naauw merkbaar, en zeer sterk daarente-
gen, wanneer het zeer warm is, of als men de vrucht aan de
zonnesehijn bloot stelt, beide nogthans misleiden, naardien de
geur waarop men zich verlaten kan, die is, welke de vnieht
van zich geeft, wanneer zij in de schaduw is geplaatst en bij
eene zachte weersgesteldheid.

Evenwel mag men niettemin het medegedeelde aannemen, dat
de meloenen welke het sterkste rieken, mits de geur frisch zi),
de beste zijn, en geschikt om gegeten te worden.

Ten einde dan diegene , welke daaromtrent onkundig zijn zoo
veel mogelijk in te lichten , diene , dat de geur van eenen me-
ioen fy'n moet wezen, dat is zacht, niet scherp, aangenaam en
niet te bepaald, noch met die der kalebas, of van den komkom-
mer overeenkomende. Eene warme geur, eenigzins wijnachtig
of zuur daidt eenen gistenden toestand aan.

Uit dit alles blijkt dus; dat m^en eenen Qjnen en geoefenden
reuk moet hebben, ten einde zich op de geur der vrucht te kan-
nen verlaten.

7. Vastheid.

Het behandelen van den meloen door middel van het drukken
daarop met den duim, is mede eene der zekerste middelen ^ om
zich van zijne hoedanigheid te vergewissen, want zeiden zal men
over eenen meloen klagen , al ware ook de verscheidenheid geeoe
der beste, bijaldien zij rijp is.

Wanneer^ een meloen eenige dagen afgesneden is geweest, be-
gint hij , om ons zoo uit te drukken , te verwelken. Denzelven ab
dan opnemende, zal men bevinden, dat de buitenste schil week-
achtig is, en dat de zich daarop bevindende knobbeb, taai, in
plaats van bros en moeijeüjk af te scheiden zijn, door welke
teekenen het duidelijk genoeg blijkt , dat de vrucht hare rijpheid
niet aai^ de plant, maar later op het ströo verkregen heeft

Digitizedby Google

621

Doeh betzij dat de meloen de Doodige fKsehlMid h^be, heUij
dat dezelve verwelkt schijoe , zoo hij slechts rijp is , zal hij eene
zekere soort van bijna geene weerstand biedende weekheid be-
zitten, welke alsdan aan vele vrachten eigen is, maar naardien
wegens deo vorm en de dikte der schil, deze weekheid niet
overal even kenbaar is, zoo moet men inzonderheid rondom de
iteel en b^ den navel, dat is de tegenover gestelde zijde, zich
daarvan trachten te overtuigen, hetwelk de Franschen idter un
meion noemen.

Drakt men deze deelen met den duim , vóór dat de meloen
rijp is, zoo zal het ingedrukte zich herstellen en geenszins vtrijkeo ,
b^;int de vrucht daa^-entegen te rijpen , dan zal de schors onder
den duim wijken , doch blijft veerkrachtig ra zal zich trachten
te herstellen, doch rijp zijnde, zal de schil niet aUeen niet terug
wijken , maar ook geen merkbaar teeken van veerkrachtigheid
meer aan den dag leggen.

Gebeurt het evenwel dat er geheel geen wederstand aan den
duim geboden wordt , en deze met een weinig drukken de schil
indringt , even als dit met eene rijpe peer of perzik het geval
xonde zijn, dan is de vrucht overrijp en heeft eene haar niet
eigene weekheid.

De weekheid welke bij de eene soort, de rijpheid zoude aan-
duiden f geeft niet zelden evenwel bij eene andere het begin daar-
van te kennen. Uit dien hoofde is men verpligt vóór zich daar
op te verlaten , te onderzoeken of dezelve tot de verscheidenheid
(net eene gladde , dunne , dan wel tot die soort behoort , welke
^^ehten met eene dikke knbbbelige schors voortbrengt

In het eerste geval dus, duidt de weekheid der schors nog
niet de rijpheid aan , en in het tweede , moet men bij eene dikke
«o ruwe schil, dezelve zoo spoedig opsnijden, als de schil zich
indrukken laat, want wanneer men wachtte, dat de weekheid
meer kenbaar werd, zoude de vrucht te rijp zijn, terwijl weder-
om een platte meloen veel eerder veerkrachtig en week dan eene
ronde of langwerpige zal zijn.

Het middenpunt aan het ondereinde van den meloen , hetwelk wij
navel noemen, en hetwelk gewoonlijk plat is, beslaat eene meer-
dere of mindere ruimte en is meer of minder door eene dikke ,
knobbelige schorsrand omgeven. Hoe kleiner nu die navel is ,
zoo veel te langer ook duurt hel, voor dat de vrucht week is,
staande over het algemeen de buigzaamheid bij eenen navel van
zeer kleinen omvang gelijk , met de weekheid van die , welke
ï€er groot en plat is.

Digitized by VjOOQIC

022

Sommige meloeoeo hebbeo uiUpriogeode navels en in dit ge-
val moet men op de gladde schors voelen , welke aan hei be-
nedeneinde rondom dezelve zich bevindt, hoewel men in deie
. gevallen steeds de gladste en de danste deelen der schil bevoe*
len moet.

Volgens deze opgave moet er hier dos op het onderscheid tns-
schen buigzaamheid en weekheid gelet worden , vervolgens op
de geaardheid van den meloen en de schil, ten einde te kunnen
weten, of wel het eerste dan wel het laatste als een bewQs
van rypheid moet beschouwd worden.

8. SUeL

Een goede meloen zegt men , moet eene ingekorvene steel heb*
ben , doch dat teeken is valsoh. Er zijn soorten waarvan de steel
altijd gekorven is, en wel zoo zeer voor den tijd, dat bij de
minste aanraking deze de vrucht los laat, die als dan kwalijk
rijpt Sommigen laten de steel van zelve los, zoo als de nmt-
oade en de japon hatif^ terwijl er daarentegen zeer goede me-
loenen zijn, wier «teel nimmer ingekorven is, hetwelk inzoDde^
beid bij de lange en peervormige soorten het geval is.

Beter is het te zien , wanneer men eenen meloen koopt , of de
steel frisch dan wel verdord i^ , wordende er ook gevonden die
de steel als een zeker middel bezigen , om zich van de rijpheid
te overtuigen, naardien zij daarvan een stuk afsnijden en inhtf
water werpen , terwijl wanneer het drijft de vrucht rijp is , doch
wanneer het zinkt, het tegenover gestelde plaats heeft

0. Scheuren , spleten of barsten.

Men ziet dikwerf meloenen , die meer of minder diep gebar*
sten zijn , doch dit is in geenen deele een 'bewijs van rijpheid ,
en moeten deze even zeer tils de anderen bevoeld worden. Over
het algemeen keurt men dezelve af, of omdat zij minder ooge-
lijk op tafel zijn , of omdét zich in deze spleten niet zelden in-
secten nestelen, of omdat daardoor het vleesch somtijds verdroogt

Gewoonlijk zijn deze scheuren een gevolg van het te sterk be-
gieten der planten , en dusdanige vruchten bij gevolg laf en wa-
terachtig.

'10. Rustpunt.

Het rustpunt van den mek>en , is dat gedeelte wat roet den grond

Digitized by VjOOQIC

623

io aanraking komt, en hetwelk veelal misklearig en plat is , ter^
wijl de ribben aldaar minder uitspringende zijn. De fraaiste Traoh*
ten zijn derhalve die waarvan het rustpunt zoo klein mogelijk is ,
en die eene gelijkelijke kleur hebben , hetwelk door het herhaal-
deUjk keeren • der vrucht en het blootstellen der geheele opper-
vlakte aan de lucht gemakkelijk verkregen kan worden.

Eene verwaarloosde meloen die gedurende hare ontwikkeling
steeds op dezelfde zijde gelegen was en min of meer in de aarde
was weggezonken, levert een onbehagelijk gezigt op, naardien
die witachtige zijde welke buitendien veel minder in gehalte is ,
een derde gedeelte der oppervlakte beslaan zal.

11. Bewaring en narffping.

Men zal dikwijls in de noodzakeiykheid komen , eenen mek>en
te bezigen, die het juiste oogenblik, om genuttigd te moeten wor-
den, mist, want nu eens zullen zij niet rijp genoeg, dan we-
derom te rijp zijn.

In het eerste geval, stelle men de vrucht aan de zon bloot,
naardien alsdan eenige uren, die niping zullen bevorderen,
waarna men dezelve één uur voor den maaltgd in koud water
dompelt

la de meloen daarentegen te rijp, dan brenge men dezelve ter-
stond in eenen kelder of in eenen put , waardoor de vrucht weder
in smakelijkheid winnen zal. '

Men kan zonder nadeel eenen meloen, gedurende een uur in het
water leggen, doch daarb, om ons zoo uit te drukken, niet
van den morgen tot den avond in laten verblijven , daar dit de
geur van de vrucht verminderen zoude.

Om kort te gaan , hebbe men dan nu volgens het behandelde
in de keuze van eenen meloen te letten op :

1 Soorl of verscheidenheid^ wfiaromtrent wij den PrescoUy can-
teloupe en vroegen euikermeloen^ aanbevelen.

2 Gedaante. De voorkeur geven aan eenen regelroatigen, eerder
ronden, dan platachtigen , met weinig verheveite ribben en eene
dunne schiL

3 Omvang. Met inachtneming der hoedanigheid van de verschei-
denheden, zijn de zware vruchten veelal boven de kleine te
verkiezen.

4 Kleur en voorkomen. Deze moet al^jd meer levendig dan
kwijnend zijn, en doen zien, dat de vrucht versch geplukt is.

5 Gewigt. De vrucht moet zwaar, naar gelang van den omvang zijn.

Digitized by VjOOQIC

624

6 ffeuf. Moet fijn^ eigendommelijk en friseh wezeo.

7 Voêtheid, De schil van dra meloen moet vast en niet week zijn.
De meloen^ door den duim bij den navel gedrukt, moet naar

gelang van de dikte verschil of buigzaam of week zijn.

8 Steel. Deze moet frtsch wezen.

9 Barsten. Zij zijn niet voldoende, om de rijpheid aan te doideo.
10 Rustpunt. Dit moet zoo klein mogelijk wezen.

Hoewel dit medegedeelde oorspronkelijk van sigbret is, zoo
beeft evenwel robiret, lid van de Sodété eentrate ttAgrieuliurt^
in Frankrijk, hierbij zijne belangrijke 'opmerkingen gevoegd.

Over de keuze van het zaad.

Ten einde zaad te winnen, kieze men ook hier, zoo als akgd
de fraaiste en wat de verscheidenheid aanbelangt, kennelijkste
vruchten uit Deze late men overrijp worden , of nog beter late
men aan den steel - verrotten , waarna men de zaden verzamelt,
reinigt, en in de schaduw laat droogen. Evenwel kan men ook
met een goed gevolg, de zaden van dezulken winnen, welke men
nuttigt, als wanneer bij een klein getal, het verlies der vraobt
niet behoeft geleden te worden. De zaden behouden het ontkie-
mingsvermogen gedurende verscheidene jaren, doch zelden be-
waart men het zaad langer dan twaalf of vijftien jaren.

Hen moet evenwel het zaad van het vorige jaar niet zaaijeo,
omdat dit meer onderhevig is, dan het oudere, om te weliger
planten voorttebrengen , die wel ranken, doch geen vracht zullen
opleveren.

Sommigen leggen de zaden vier en twintig uren voor het ait-
zaaijen te weeken , en in vroegere jaren sloeg men te dezen op-
zigte tot het beiagcheirjke over. Zoo zeide voor omtrent vijftieo
honderd jaren palladiüs: Odorati autem fiunt^ si eorum s&mM
muitis diebus inter rosae folia sicca mergaiUur^ terwijl zelfó de
oude tuinman van Lord vrvn nimmer meloenzaden zaait, voor
en aleer dezelve een Jaar in zijn broeksband gedragen te hebbeo.

ZieAte.

Bij een bezoek dat RAnniN, in Jun^f 1851, in de tuinen van
TRUFFADT te Vcrsailles aflegde, ontwaarde hij eene menigte me-
loenen geheel vernield, door eene ontaarding van den voet der
planten, en hetwelk hem toescheen noch de kanker, noch eene
andere gewone ontaarding te zijn, doch veel overeenkomst met
de aardappelziekte te hebben.

Deze ontstemming bestaat in eene soort van rotting, welke
zich van de kruin tot de ranken mededeelt, doch den wortd,
althans oogenschijnlijk, ongedeerd laat. Deze verrotting is wel

Digitized by VjOOQIC

625

van opperrlakkig te zijn, daar zij getrjkelrjk de ranken in
haren geheelen oroyaog aantast. Hetgeen het meest te belrearen
▼ah, is, dal deze ziekte zich van die planten meester maakt,
waarvan de vruchten reeds ter halver dikte gevorderd zijn , terwijl
TBUFFATJT Verzekerde, dat het verlies hetwelk hij jaarlijks door
dexe ziekte leed , niet zelden een derde gedeelte , ja somtijds de
helft der opbrengst bedroeg.

Tot dus verre is men ni'et bij magte de oorzaak deswe^ op
te sporen, hoewel vele deskundigen zich daarmede hebben be-
moeid en er zich nog mede onledig houden.

Soorten en versch^enheden.

De meloenen worden in drie hoofdsoorten verdeeld en wel in
Gettone of Net-meloenen^ en Kanietoepen ^ en in die, met eene
gladde dunne echü en groote zaden.

I. NET-MELOENEN.

(Cucumis melo eaceharinusj

Gewone meloen , Melon maraicher , Frangais^ Morin , van
eene ronde, van den navel naar den stengel, een weinig ge-
drukte gedaante, met sterke netvormige terhevenheden en zon-
der ribben. Het vleeseh is dik en waterachtig,' doch van eenen
middelmatigen smaak. Men zegt, dat alle meloenen van dit
soort in den herfst meer koortsaanzettende , dan wel de andere
zijn. Sedert korte jaren werd deze nog meest in de omstre-
ken van Parfjs gekweekt

Suikermeloen van Tours. Sterk genet, met een rood, vast en
vrij zoet vleeseh, en welke deze drie onderverscheidenheden
geleverd jieefl:

De kleine^ rond, met eene groene schil en zeer suikerach-
Cig vleeseh, bereikende niet zelden weinig omvang meer, dan
eene oranjeappel.

De groote^ rond, flaauw, doch regelmatig genet, met vrij
kennelijke ilbben; het vleeseh wijnachtig en aangenaam van
smaak.

De lange ^ aan de voorgaande gelijk, doch van eene lang-
werpige gedaante.

Suikermeloen met kleine zaden ^ rond en klein, met rood vleeseh,
zeer vol , vroeg en b^ uitnemendheid vbor het broeijen geschikt.

Digitized by VjOOQIC

620

Suikermeioen met wit vUeseh^ aan de voorgaande Trij selijk,
op het Tieesoh na, dat wit, zeer smeltende en suikerachtig ï&

De9 carmes. Deze beefl twee verscheidenheden voortgebragt ,
eene lange en veel grooter dan de andere, die rond is. Hol
vteesoh is bleek, maar smeltend en wijnaohtig. De ribben
zgn vrij kenbaar.

Van i/on fleur ^ zeer groot, langwerpig, met breede en stork
vooraitspringende ribben. Hoewel het vleesch niet zeer unfA'
tende is, zoo is zij tooh wijnadUig en goed van smaak.

Van Langeais^ van eene middelmatige grootte en langweipiga
gedaante, met naauw merkbare ribben en .flaauw netwerk.
Het vleeseh is rood, w^naehtig en zoet. Hiervan bestaan oog
twee onderverscheidenheden , de eene veel kleiner en de an-
dere veel vroeger.

Van Angers^ schaarsoh genet, van eene afwisseleode gedaaale
en middelmatige dikte, wijnaohtig en zoet van smaak.

Van la[6rave^ lang, groen, fijn genet, met regehnatige rib-
ben en middelmatig van grootte, het vleesch een weinig
smeltende en zeer suikeraehtig.

Van Avignon^ eene onderverscheidenheid der voorgaande, mm-
der lang, doch dikker, en snikerachtig van smaak.

ion Colommiers^ zeer groot, groen, van eene onregelinntige,
ronde gedaante en goede hoedanigheid.

Diêart^ levendig geel en fijn genet, met zware ribben en sni-
kerachtig vleesch.

Van Rugonnani^ hiervan bestaan twee versoheideahedem, ab:
de lange en de ronde^ met eene donker groene, sterk geaette
schil , het vleesch vrij wel smeltende en zoet

Ananas meloen met groen vleeeeh^ klein en rond en de ribben
een weinig genet, uit de VereetUgde Staten berkonstig, en
van eene uitmaoteode hoedanigheid.

IL KANTELOEP-MELOENEN.
(Cueumis melo cantaloup^

Oranie meloen^ klein, rond, geribd, lieht groen of bniin van

kleur, het vleesch oranjerood, niet zeer vast, doch goed van

smaak. Deze is de vroegste van aUen.
fin hatif^ nog kleiner en platter, met meer vooroitspringeadB

ribben, die een weinig genet zijn, het vleesch rood en goed,

even zoo vroeg als de voorgaande.

Digitized by VjOOQIC

627

Bruiot haUf^ eene ooderverseheidenheid der voorgaande , met
meer verhevene en sterker genetle ribben.

Noir des carmes^ rond, donker groen, niel plekkig, met niet
zeer verhevene, doeh zeer kenbare ribben, het vieesch rood,
wTJnacbtig, smeltende en uitmuntend van smaak. Deze ver-
scheidenheid, door wijlen Bsvaif verspreid, is, hoewel een
ftMTSch gewas daarstellende, nogthans wel tot broerjen geschikt .
te meer daar zij zeer vroeg is.

Mleine of vroege Prescoit^ klem en een weinig plataehtig, zwart-
aehtig of bruin van kleur, met sterk sprekende en plekkige
ribben , en eene kleine punt bij den navel, het vieesch rood
en van eenen uitmuntenden smaak en een der beste bakmeloenen.
Hiervan bestaan twee onderverscheidenheden :
I}e kleine rooskleurige en
De kleine renègat.

Qroote Frescott^ hiervan bestaan twee onderverscheidenheden ;
de eene met eene zwarkichtige schU en de andere wit of zit-
veracMg^ grooter en platter dan de voorgaande, doch voor
het overige aan deze gelijk en bijna even zoo goed en zoo vroeg.

De vroege Acht 'en twintig daagêche^ rond , de ribben weinig
rerheven , licht groen van kleur , vrij goed en vroeg , wordende
veel in DuitscAknd gekweekt

BtnUe de Siam^ van eene middelmatige grootte, zeer plat, de
schil zwartachtig en plekkig, breede en kennelijke ribben , kleine
iMiyeloppervlakte , het vieesch redelijk van smaak.

Vim Mh'ocan^ zwaar van stuk, met vooruitspringende ribben,
het vieesch smeltende, oranjekleurig en zeer lekker.

Mogot^ deze heeft twee onderverscheidenheden ; met groen of
wit vieesch en met g;roote of kleine plekken^ de vruchten zijn
langwerpig, met eene zwartachtige schil.

Qroote zwarte üoUandsche Kanteioep^ een van het grootste
' soort , met eene zwarte plekkige schU , rood en lekker vieesch.

Zwarte plekkige^ of desSaints^ rond, klein, zwartachtig groen
CD plekkig, met rood en suU[eraohtig vieesch, deze wordt rij-
pende niet geel.

Daré^ de schil zeer geel en knobbelachtig, rood en vrij goed
vieesch.

Argenté^ van eene middelmatige grootte; een weinig platachtig
en diepen navel, het vieesch een weinig vast maar goed.

VanAnjou^ van eene middelmatige grootte, zwarte, knobbeüge
schil, zeer plekkig, met bros en vrijnachtig vieesch.

Digitized by VjOOQIC

628

lU. GROENE MELOENEN OF MET EENE GLADDE SCHIL.
{Cucumis melo viridis,)

Van Malta (met wit vleesch), van eene middelmatig grootte,
langwerpige gedaante en groene schil, het vleesch smelteode
en 8uikeraohtig« Deze is vroeg.

Van Malta (roet rood vleesch) , komt roet de voorgaande in aHet
overeen , behalve dat het vleesch eene roode kleur heeft, eo
deze nog vroeger is.

Muacade van de Vereenigde Staten ^ klein, langwerpig, groen,
een weinig genet , met groen smeltend vleesch , van eenen uit*
muntenden smaak.

.Huncade d/uver (met wit vleesch) , de schil glad , het ?leeich
witachtig groen, een weinig bros, saprijk, van eeoen fijneD
en vrij verhevenen smaak , welke vruchten tot aan Febrnofii
bewaard kunnen blijven. Deze wordt in Italië op Malla eo
te Marseüle veel gekweekt en van -daar naar Parijs yerwn-
den, waarschijnlijk dezelfde als :

Van Morea^ van Candia^ de Matte d'hiver^ vrij groot, tao
eene langwerpige gedaante en gladde schil , het vleesch groeo-
achtig, smeltend en geurig. Deze kan men des winters be-
waren, door dezelve op stroo, in eene drooge, vorslvnje plails
te leggen.

Muscade dhiver (met rood vleesch), aan de Muscade itó^
(met wil vleesch) gelijk, wat de eigenschappen der tracht
aanbelangt, doch niet zoo gemakkelijk als deze te kweekea
en minder langdurende.

Van Smirna^ klein, ovaal, de schil bruinachtig groen, m«l
gele stippen, het vleesch wit, een weinig naar het groene
overhellende, doch van eene middelmatige hoedanigheid.

Van Cyprus^ klein, lang, harig, tot aan het tijdperk van het
rijpen. De schil zeer dun, niet genet en gemarmerd. Het
vleesch zeer levendig rood, de vrucht welgevuld, de xad*"
klein en langwerpig. Deze een der zwaarste meloenen eo
ook een der besten. Hij rijpt in dertig of veertig dagen^
en moet terstond gegeten worden, wanneer hij aan de toa
is bloot gesteld geweest. Deze is de eenige soort die nooH
slechte vruchten voortbrengt. Zij werd in 1786 uit CüP'
rt^, naar de Koninklijke tuinen te Brunoy overgezonden i
alwaar koisettk den last van den Gouverneur chomot ontvingi
om deze uitsluitend voor de Koninklijke tafel te kweekeo.

Van Peru^ van eene middelmatige jgrootte, dunne schil, die zwart*
achtig groen is, en zeer wit, smeltend, suikerachtig vleesch.

Digitized by VjOOQIC

629

Van Periie of van Odessa ^ Trucht zeer Ungweipig ^ met eene
geelgroen gestreepte schil; groen vleesch en kan gedurende
den winter bewaard worden.

Bijzondere verscheidenheden.

Mtlon hybride de Lauvian. ^ 'Dr. hombior , van zijne reis van de
Najaden^ in de Zuid-Zee^ ten jare 1834—1835 terug kee-
rende I, had van Valpardiso^ eenige zaden van eenen uitmun-
tenden meloen medegebragt. De vrucht kon de lengte van
dertig lot vijf en dertig Ned. duimen bereiken en dat op een
gewigt van vijf tot zes Ned. ponden. De schil glad en dun,
ongeribd, helder groen en bleekgeel gemarmerd, het vleesch
wit, eeoigzins naar het groene overhellende, smeltend en vol
van zeer suikerachtig sap , goed gevuld en nogthans veel zaad
in zich bevattende, wordende deze verscheidenheid hel meest
Ie (Mi gekweekt.

HoMBRON naar Frankrijk terug keerende, had daarvan eenige
zaden aan zijn aanverwant hobeau gegeven, die dezelve met
zeer veel zorg in 1837 in de nabijheid eener ^j»/e/(?e/?-meloen ,
met geel vleesch uitzaaide. Wij veronderstellen, zegt bossiv,
dat deze toenadering op den meloen van Valparaiso eenen ze-
keren invloed heeft uitgeoefend, waardoor in het volgende jaar
eene vrucht ontstaan is, van eene ronde gedaante ter zwaarte
van Iwee of drie Ned. ponden. De schil was- bijna glad,
groenen wat dikachtig en wit gevlakt. Het vleesch groenachtig
wit, zeer smeltend, saprijk, zeer suikerachlig , behoevende
zeventig dagen om te rijpen. De ranken der plant zrjn dun,
met kleine bladeren bedekt, welke ranken ieder gemakkelijk
drie vruchten voeden, en waarom men dus aan deze meer
dan aan eene andere soort of verscheidenheid kan laten blijven.

Sedert 1838, is deze verscheidenheid aan welke moreaü den
oaam van Melon hybride de Lauvian^e^e^ea heeft, zich zelve
weder uitgezaaid wordende, gelijk gebleven, zonder eenigzins
zelfs te verfoopen.
Van Bokhara. Deze meloen welke door aossnc en louessb ge-
kweekt wordt, is uit Amerika herkomstig. De vrucht van
eene 'middelmatige grootte , weegt vier of vijf pond , is lang-
^eiptei *ï«eft regehnatige, verhevene ribben, op eenen groe-
nen grond, genet, het vleesch dat groen en f^n is, heeft eenen
uilmuntenden smaak.

Digitized by VjOOQIC

630

Van ArehangeL Deze, welke door yiuiORiic*A>DRiEüx eo coup.
gekweekt wordt, heeft eene roiddelmatige grootte, gele schil.
met donkerder geel ingewerkt, flaaaw genet, en een weinig
dik. Het vleesch oranje kleurig, niet zeer zoet, zijnde dan ook
de grootste verdienste van deze, dat zij zich in den Tolleo
grond kweeken iaat.
ühüo meloen. Onder dezen naam kweekt men sedert eeo paar
jaren in België eene meloensoort, uit Havanah herkomstiSi
welke, hoewel kleine, evenwel zeer smakelijke vrachten geeft
De Hoogleeraar morren , heeft dezelve in de Belgique Uortir
oole^ onder den naam van cucumis chilo beschreven, en roemt
denzelven bovenmate. De vrucht wordt dikwer( niet grootor
dan een hoender ei , dooh het is de Heer horren in 1850 ge*
lukt , veel grootere te kweeken. Deze geringe omvang wordt
evenwel dubbel door de menigte vergoed , naardien éioe plaot
er niet minder dan 150 heeft opgeleverd. De vnnht is eent
groen en zonder reuk, doch rijpende wordt zij in korten tijd
geel , terwijl zij weinige dagen na geplukt te zijn , zacht wordt
en eene heerlijke geur verspreidt

Men eet deze vracht op dezelfde wqze als een zacht gekookt
ei. Men neemt met een theelepeltje er een topje af « waanu
men het zaad er uitneemt , evenwel zorgende , dat er geen sap
uit de vrucht verloren gaat. Hierna doet men een paar lepel-
tjes witte suiker, en des verkiezende eeoige drappeb ehan*
pagne of madera wijn er in , en. holt men baar even ab eeo
ei uit.

Het uitzaaien moet reeds in Fehruarü in den meloeBbak
plaats hebben , wil men tegen het einde van den zomer groote
vruchten oogsten , terwijl , wanneer men met dezen meloen even
als met de augurken handelt, men slechts zeer kleine vrach-
ten verkrijgen zaL

Vele der zaden ontkiemen evenwel niet altijd , hetwelk aao
de groote menigte moet worden toegeschreven » die in ied^
vracht aanwezig zijn , en welk getal gemiddeld raiin 300 be-
loopt, ook zijn dezelve aan scheuring onderhevig, wanneer
men de vrachten op eene warme plaats bewaart. De muiieo
zijn op dit zaad even gretig , als de honden het op de vroeb-
ten zijn.

Verder wordt en in verschillende werken gewag geroaakl van,
en komen op onderscheidene pryseouranten nog de navolgeo-
de voor:

Digitized by VjOOQIC

Van Theuray^ de la eaiUe^ eramaUi. Het sehQoi w«l dat ms-
coMBB oenen watermeloen {cueurbüa cUrulku)^ voor eenen ge-
wonen heeft genomen aan welke hij dezen naam gegeven he^
Van de Archipel.
Van ItaUe.

Romain* Deze is zeer goed , wanneer hij wel bewaard wordc ,
de plant welig en het jaargetijde droog is , dezelve is vroeger dao
de kanleloep en zeer dienstig om het eerst gekweekt te worden.
Van Qènes.
Van Napels.

Van Florence of Zatla. Een zeer goede meloen doob weinig
meer omvang dan eene oranjeappel verkrögende, aan de beide
einden een weinig plat, terw^'l de schil op die der kanteloep
gelijkt.
Van Spanie.

Monster-meloen van FortugaL
Van Mmorka.

Succado. Een vrij goede meloen, mits vroeg gekweekt wor-
dende, daar dezelve anders in smaak verliast.
Vroege zwarte Kanieioep.
Kanieloep van Sèores.

« van QuercL

» van Castelnaudaru

« van Fézénas.

n van Cóte-Rotie.

« van Bouvert.

« ananas.

n plat

« turbine.

« bo$stL
, • long.
Vm Angoury.
Van St. Domingo.
Brode.

Qroote MogoL

Nieuwe Amerikaansche^ voor den vollen grond.
Van Sarepta^ zeer aanbevelenswaardig.
Van Cassalmh.
Van Metz.
Ispahan.
Bocooella.
Turksohe meloen.

Digitized by VjOOQIC

632

Egyptische dito.

Groole Afrikaansche.

Ar bus e.

Van Triiran.

Van Suil.

Qunthefs rufm.

Van Carolina.

Cethrad.

Cavaillon.

Sar ga dinge casinobei.

Schartach.

Vigarka Melogaguba. •

Cathel itnproeva.

Jaune de Cabut.

De cabui green ftesh.

Van Astrakan.

Kleine Carlsbader.

Viclma.

Kleine vroege Engelsche Kanteloep.

Kleine van ForlugaL Eene rrij goede Tracht en zeer mild dra-
gende, en waarom dezelve veel door diegenen gekweekt wordt,
die de hoedanigheid voor de veelheid willen opofferen , ttjode
mede zeer vroeg.

Zwarte Ga lloiray^ door Lord gallowaii mi Portugal vkhxt Em'
geland overgebragf, hoewel dezelve thans ontaard is. Deze
was oorspronkelijk de vroegste van alle meloen soorten.

WATER MELOEN.
{Cucurbita cUrulius.)

De watermeloenen, die, zoo als hasselqoist zegt, door de Ara-
bieren Balech genoemd ivorden, en in de omstreken van den
Nijl volgens hem, het best worden gekweekt, bereiken, D«ar
eene mededeel ing deswege van forskaohl, niet zelden eene el
in doorsnede , en hebben zeer zoet , malsoh , wit , geel of som-
tijds roodachtig vleesch.

Deze plant werd in 1507 mi Afrika^ hmt Europa overgebragl*

De planten hebben ruwe, sterk gekorvene bladeren en groote
vruchten, met eene gladde schil, en zoetachtig, smeltend, doch
een weinig laf vleesch.

De voortkweeking er van heeft op dezelfde wijze ato bij de
meloenen plaats , met dit eenige verschil , dat meo met snoeijen op-

Digitized by VjOOQIC

e»

boudt, zoo spoedig als de plant eene genoegzame hoeTeelbeid
ranken heeft , en dat men alle ▼nichten aan dezelve blijven laat.

Van deze soort worden twee hoofdverscheidenheden gekweekt ,
te weten:
Van ItaUë of Pravenee^ de yitioht rond, zeer groot, met eene

groene schil, rood yleesch en zwarte zaden.
Van Amerika veel kleiner , e«nigzins langwerpig rond , met eene

geelachtige groene , gestreepte of gevlakte schil , even ab of

dezelve geribt ware , het vleesoh witachtig en de zaden rood.

FoRSKAOBL , maakt van eenen watermeloen te Aiexandrie gewag,
die gemarmerde zaden had.

De meloen zegt pbrsha, en wel teregt, is in zijne volle fijn-
heid , eene der smakelijkste vrachten , doch veelal schadelijk
voor hen , die zwak van pnaag zijn , en wordt om dit te voorko-
men , gewoonlijk met zout en peper of met suiker gegeten.

Paten, Jaum. de ehem. Med, 1827 , heeft den i^an/^é^^ onder-
zocht , en bevonden zamengesteld te zijn als volgt :

Vleeeeh van de vrucht

^ tr'iVhêt'^ieeschj ^^
ITezelacbtig vleesch ,
Uitsewasschen en ge-

fgedroogd 0.57

(Sap rondom de za-

)den. 6.97

j M SVersche zaden« . . . 1.54
gedeeUe-hf^^ 0.19

Schü. 4444

Vlessch.

Bin-
nenst

100 deden meloen.

100.00.

Kristalliseerbare suiker. 1 .5

Pectine zuur sporen.

Nietkrislalliseerb.soiker. ^
Planten eiwitstof. . .
Plantenslijm. (mucilago) J

Vrij zuur

Verzeepbaar vet. ...
Stikstof houdende stof. .i «i «;

Kleurstof. > ^-^

Welriekende stolL . . .

Zetmeel

Lignine

Zooten

Water.

100.0.

Behalve het vleesch der meloenen , kan meo ook de schil be-
zigen door deze in te leggen tot zuur , of te confijten , iets dat
beide zeer goed voldoet

De watermeioenen • bezitten gelijksoortige eigenschappen als de
meloenen • doch worden in ons vaderland slechts schaars ge-
kweekt De Egifptenaren daarentegen nuttigen deze vrachten
sterk en veelal met brood, zeggende hasselquist, in ir^ne Reise
nach Palestina , dat het opmerkelijk is ; dat len tijde wanneer
men in Egypte de watermeloenen eet, de lintwormen er alge-

Digitized by VjOOQIC

634

meeD zijn. Ook iohiJDdn de IsraëUim dezelve in Egjfpte ymi
genattigd te hebbeo, als beklagende zich later over dat geeiia,
Numeri XI tb. 5. Vroeger zoo als ut mededeelt ^ werden
'deze vruchten onder den naam van Cuoumere en Freddo^ op
de markten ter verkoop aangeboden, en ook heden ten dage
maken de Italianen er een sterk gebmik van ^ te meer daar
dezelve in Napeis en Sieilie overvloed% gevonden wordeo. In
Frankrijk wordt Oit het gekookte en roei meel vermcogde
vleesch, een verkoelend en frisch brood gebakken.

De zaden eertrjds , in de geneeskunde gebezigd worden thans
als zoodanig niet meer gebruikt.

Digitized by VjOOQIC

MIERIK.

{Coehlearia arrncracia)

Aangaande den oorsprong Tan den geslachtsnaam Coeklearia van
de Mierik of Peperwortei^ verwijzen wij naar het artikel Lepet-
tkui^ waar zulks opgegeven is. De soortsnaam armoraeia^
sohijnt van het Latijnsche armofUcea^ afgeleid te zijn, éhi wilde
radijs beteekent, hoewel de wilde radijs van nioscoRmES hier-
mede niet overeenkomt. De Hollandsohe benaming Mierik^ 'n
eigenlijk eene verbastering van het Uoogduitsehe Meer^retUg^
zee^adijs.

Decakdolle rangschikt dit gewas onder de Crueifhree en voK
gens l^et stelsel von uihiaeüs , behoort het onder de Teiriufy'
namia^ SUiculosa^ met het navolgende geslachtskenmerk: Eene
gapende kelk met bolronde blaadjes; de hals of het haauwtje is
opgezwollen , tweehokkig , tweekleppig en veelzadig ; de klepjes
zgn slomp en gebolt.

Deze overblijvende plant , komt oorspronkelijk in de zuidelffke
deelen van Europa in het wild voor. Gsshkh vond dezelve in
Zwitserland^ in eene valei bij Lausanne^ in Pontmeren wordt
zij vrij algemeen bij de dijken en grachten gevonden, wijders
treft men haar bij Lund in Zweeden; in Engeland in de rivieren
en beeken; te MontpelUer in het water; en in ons Vaderland^
volgens DK GOBTER, op hct bouwland bij Uüenpas^ niet verre
^hn Doesburg^ aan; volgens lops in vrij groote menigte aan den
WaaUmk^ digt bij TKe/; volgens DuvoBTm in Zeeland en naar
BERGsvA bij Franeker,

De Peperwortel heeft groote, lange, pontige bladeren, die uit
den wortel voortkomen en donker groen van klear zijn. De sten-
gel bereikt eené hoogte van anderhalf tot twee voeten , en is met
kleine bladeren bezet; de bloem die in MH en Jun^ ontluikt, is
klein, wit, vierbladig, kruisvormig; terwigi het zaad klein en
roodachtig is.

De wortel is dik, lang, knobbelachtig, getakt, witachtig van
kleur, en taau

Hoewel dit gewas bijna eiken stand voor lief neemt , in alle
gronden tieren wil, en elke mestspecie ter zijner voortkweeking
gebezigd kan worden, zoo vroegt volgens eiecee^s, Wochenblalt
fOr hand — und Hauewirthichafl 1844, een mengsel van paér-

Digitized by VjOOQIC

6S6

den-9 randeren- en TarkensroeBf , die reeds tot xekere hoogte oo(-
bondeD en uitgegUt is, deze plant het beste.

Gelijk vroeger en zoo ook hier, geven wij volgens ervaring
van deskundigen en eigene ondervinding, steeds de verkiesse-
lijkste mestsoorten op. Dit doende willen wij noglhans niet be-
weren ; dat andere meststoffen niet even doelmatig zouden kun-
nen worden aangewend, hier ten minste wederom blijkbaar ait
onze warmoeziers, die meermalen voor dit gewas, versclie,
krachtige meststoffen bezigen , zonder daarvan ooit eeoig nadeel
te ondervinden, maar tevens houden wij het er voor, dat dexe
mestsoorten, zal de uitkomst aan de verwachting beantwoorden,
zoo wel naar de gesteldheid van den grond als naar de geaardheid
der gewassen geschoeid moeten worden. Zelfs regelt zich het
geheele bemesliogsstelsel , naarde landaard zelve en de stoffen,
die deswege het gereedelijkste en hel overvloedigste voorhanden zijn.

Ten bewijze daarvan, zullen wij de verschillende meslsloffen
mededeelen , waard.oor de onderscheidene provinciën in ons t^
derland zich zelfs kennelijk onderscheiden.

Zoo bezigt men in Noord- Brabant^ en wel op de zware Wei-
landen in het district Zevenbergen^ met geringe uitzondering,
geenen anderen mest dan van koeijen en paarden, des winters tsd
stroo verzameld, zoo in de stallen als op den mestput zelf. Stra-
tendrek wordt dan alleen gebezigd , als men gebrek heeft aan
koemest

In de omstreken van Bergen-op-Zoom ^ daarent^n, wordt
in sommige polderlanden en op de meeste, zoo niet alle, hooge
gronden, de gewone straat- en * secreetmest gebezigd. Op de
hooge gronden wordt ook gemest met longen of vodden, af-
komstig van wollen stoffen, klein gehakt, ondergeploegd of wd
na het ploegen in de voren gestrooid en overschoten. Vele pn}*
zen deze soort van bemesting als zeer voordeelig voor onder-
scheidene gewassen aan , alhoewel het de grijze of slechte grond-
soorten toch niet vruchtbaar maakt

De zoogenaamde stroopaarde, afkomstig uit de suifcerrafBoa-
derijen , wordt aldaar door sommigen mede zeer geprezen, ge-
mengd met houtasch, in eene bepaalde evenredigheid, ep alioo
bij wijze van zaaijing op den akkef geworpen; doch anderen
meenen , dat op den duur de grond door te vele verhitting wordt
uitgeput en dat zi) van natuur verandert en ontaardt

Al naar gelang er meerdere* behoefte aan mest is , en de»
stoffen minder voorradig zijn , besteedt men daaraan meerdere
zorg en moeite. Zoo staan in de zandstreken dier provincie,

Digitized by VjOOQIC

657

de koeijen des winters Toortdurend, en des zoteers gedurende
deo nacht en des middags, op den stal; zij worden gestrooid,
met bei- of groesplaggen en krabsel uit de heggen en slooten,
ook met aarde uit den akker en wijders met eene geringe hoe-
Teelheid van het voorhanden stroo, naardien hetzelve meeren-
deels wordt vervoederd, zoo al niet uit geldgebrek verkocht.
Telken dage wordt een of meermalen strooisel onder de beesten
gebragt en driemalen daags wordt den mest verlegd , van achter
naar voren, en met de grootste zorg i^teen gespreidt, zoo dat
de uitwerpselen naauwkeurig worden verdeeld, door het aange-
bragte strooisel opgevangen, en alzoo voor verlies of vervlugti-
ging zoo veel mogel^k bewaard.

Alle vijfy zes of hoogstens zeven dagen , naarmate de stal ge-
vold of den mest benoodigd is , wordt de voorbanden massa ach-
ter de beesten , binnen hetzelfde gebouw, zoo als men dit noemt,
teruggezet Daar wordt ze nog eenmaal zorgvuldig uitgespreid,
met lagen geplakt en de bovenste laag zoo veel mogelijk plat
getrapt; op die wijze verzameld, gaat de mest in een gebouw,
opgesloten en beveiligd tegen alle nadeelige weersgesteldheid,
oiider den invloed van de door het vee aangebragte warmte,
die nog des winters door den wasem van den soeppot wordt
verhoogd, tot spoedige broeijing en ontleding over, te meer
noodzakelijk, omdat de cultuur schier gestadig op de noodige
mestspecie wacht*

Aangaande EindAoven^ meldt de Heer Mr. m. a. j. var okk
bkkeu pastebl, het volgende: Als surrogaat van den gewonen staK
mest bevindt men hier, dat de secreet-mest hei meest is aan te
bevelen; dezelve is wel niet duurzaam, maar actief; de grond
daarmede bemest en ontgonnen , brengt vruchten en groen voeder
op; hiermede wordt het vee gevoerd, dat mest levert, om ouden
ontgonnen grond vruchtbaar te doen blijven.^

In Zeeland bestaat over het algemeen de bemesting der lan-
derijen, uit de met stroo vermengde uitwerpselen van het rund-
vee, welke jaarlijks, naar mate van het aanwezige getal van
het laatste, hetwelk in de onderscheidene districten nog al aan-
zienlijk verschilt , in het voor- en najaar op deo akker worden
gebragt en zoo spoedig mogelijk ondergeploegd , terwijl ten ge-
volge van de in der laatste jaren op vele plaatsen ingevoerde
zomerstalvoedering, de hoeveelheid dier meststoffen aanzienlijk is
vermeerderd. Buitendien voorziet de schapenmest, van welke
soort er -onderscheidene kudden in Zeeland voorhanden zijn ,
Toor een groot gedeelte in de behoefte vao den grond en bevor-

Digitized by VjOOQIC

6S8

dert door hare krachtige en opwekkende besCanddeelea leer ét
vraehlbaarheid vaa den akker, Tooral wanneer de<6 door ile
dieren zetven in de staHen wordt Tast getreden , en dien ten ge-
volge niets van hare waarde verloren gaat.

Van den seoreetmest , of al dat geene wat in de steden wonH
ingezameld , wordt yoorshands nog te weinig gebraik gemaakt

In Zuid-Holland^ geschiedt de bemesting het meest met koe-
en paardeomesU De secreetmest wordt in de duinen nabij ^JCiAe-
veningcn ^ tot het teelen van aardappelen gebezigd, soms gdieel
alleen en heeft tot heden een leer goed gewas opgeleverd. Bel
straat vuil wordt mede duur verkocht tot bemesting.

In de omstreken van V Gravenhage komt de bemestii^ hiJM
geheel en uitsluitend van Schiedam^ voor het overige gebroikeo
de landbouwers er hunnen gewonen stalmest, met oitzondering
van enkele voorname landgebniikers, die ook den Schiedammer-
mest bezigen , straatmest daarentegen is er niet in trek. In hel
oostelijke gedeelte van het departement De^t , vrbrdt in het na-
jaar de bagger op de kanten der sloot en opgehaald , waarop il
den winter eene laag verschen koemest wordt gebragt , wïdke
hoop in de lente omgezet , naaowkeurig vermeogd en dooreea
gewerkt, gewoonlijk in de maand April gebezigd wordt.

Van vermenging met kalk wordt ^een gebruik gemaakt, ter-
wijl men op plaatsen , waar meerdere meststoffen benoodigdzi}n,
de secreet-mest door ijzervitriool of gebrande bagger van den
stank ontheven , met veel nut aanwendt. Ook wordt het kroos
in die omstreken veel tot mest gebruikt, en met uitnemend $^
volgt door het met eene aanzienlijke hoeveelheid ran te vermen-
gen. De daarvan, gemaakte hoop blijft den ((eheelen winter Ug'
gen en in het voorjaar met eenigen koemest omgezet en dan vre-
der een tijd lang stil gelalen. De daarvan komende aarde, ge-
lijkende naar gewone pootaarde, is voortreffelijk en ovo* bel laad
gebragt van veel nut.

In Noord'Hollandt gebruikt men het meest paarden- koe* en
varkensmest, hetzij ieder afzonderlijk, hetzij door elkanderen
gemengd. Veel zoogenaamde {Pias IH&re ) wordt voor de broei-
jerijen gebruikt, die op een^ mestvaalt gebragt, en na doorge-
schoten te zijn gebezigd wordt.

Te Zandvoort gebruikt men vischgrom, die men met roigle
tand of zandachtige stoffen vermengt Het getal der landlieden,
die zich beijveren om pootaarde of secreet-mest te verzameleB
is gering. ^

In de polder Waard en Groet bezigt men wollenlompen , die
gestrooid en ondergeploegd vrorden.

Digitized by VjOOQIC

8S9

In Oüerffêsei^ bezigt men gewoneD mest » die ia de hoogere
streken der Provincie, door plaggen en heideschadden » metstroo
ooder de paarden en runderbeeeten te strooijen, bereid wordt

In Groningen^ wordt over het algemeen veel zorg aan dt
behandeling van den gewonen stalmest besteed. De vloeibare
meststoffen of gier worden gebezigd om de mesthoop bij droogte
te besprengen, of zij loopen in eene daartoe gemaakte diepte
achter den mest, in welke men tevens |[af en allerlei afval oit
het plantenrijk inwerpt , ook legt men wel aardhoopen , hoopen
bladeren en allerlei vuilnis aan, om die met gier te vermengen. '
De mosselbemesting, die vroeger zoo veel opgang maakte ver-
nh, als niet aan het doel beantwoordende, steeds meer en meer ,
terwijl men eindelijk in Drenike behalve van den gewonen stalmest,
iazonderheid die der schapen, zeer veel werk van het Amslerdamsclie
stratendrek maakt. Omslagtiger hierover en inzonderheid ook
over de wijze van bemesting vindt men in het Tijdschrift ter
tmnfixHng van Nijverheid^ 1851, «XY, 1 stuk, waamit wij
het bovenstaande bij wijze van uittreksel ontleend hebben.

De peperwortel slaagt in alle gronden , gelijk wrj vroeger zel-
den, van zware kleigronden tot vochtig zand toe, doch mmder
ia ai te drooge aarde. Hoe losser evenwel de grond is, heizij
van natuur, hetzij door bearbeiding, hoe malscher #n zachter
de wortel wordt^ hoe zwaarder en vaster daarentegen de grond,
hoe scherper en bijtender de wortel. Middelmatige vastheid al>
zoo, doch daarbij, even als voor alle worlelgewassen, een dfop
losgemaakte grond , zal de beste opbrengst geven. De diepte
vooral is noodzakelijk bij een gewas, dat zoo diep met zijne
wortels den bodem indringt. Men beginne dus deze teelt niet,
▼oor dat de grond diep losgemaakt zij. Zoo wel den zonnigen mito
niet al te droogen, als den schaduwachtigen stand neemt dit gewas
voor lief, doch op geheel natten grond ,, worden de wortels vlek-
kig en laten zich niet zoo lans bewaren.

De voortkweeking geschiedt^door zaaijen , oogen of botten en
door stokjes van den wortel • waaraan een oog of bot is. 0e
beide eerste vrijzen worden nogthans schaars gevolgd, naardien
de meest gebruikelijke door gedeelten van den wortel is. Deze plant
men m het voofyaar met de botten naar boven, en rijen van
^f tot zes duim afetand en ter diepte van drie of vier duim.
b het najaar kan men zoo veel van den wortel uitgraven » ah
i&en behoeft, welke stukken dan in den kelder in zand dienen
bewaard te worden.

Heeft deze voortplanting in hel groot plaats, dan moet de

Digitized by VjOOQIC

e40

ToorbereidiDg van den grond op swaren bodem, voornameKjk
tn den herfst plaats hebben. Men ploegt dan den stoppel der
voorafgegane vrucht eerst ondiep onder, en ploegt of spit daarna
het land xoo diep om, als de toestand van den ondergrond het
maar eenigzins toelaat ; vr aarbij men echter zorg moet drageo
niet te veel ruwe, geheel onbeteelde aarde boven te brengen,
wtjl dit voor de hoedanigheid en den smaak van den wortel na-
deelig zoude -kunnen zijn.

De mest moet in het ni^aar, de hoeveelheid ter helft grootw
.dan men gewoonlijk voor aardappels bezigt, vlak ondergeploesd
worden en blijft alzoo den winter overliggen. in het voorjaar
wordt het veld nog eens of tweemalen geploegd, waarna men
tot planting overgaat.

In de meeste gevallen, is eenmaal ploegen, vijf oude doimai
diep, in het voorjaar genoegzaam. Hierbij worden de bedden ter
breedte van vijf tot zes voeten aangelegd » op welke drie i^ea
worden gemaakt , elk een een tweede voet van elkander en de
planten in de rijen een voet van elkander verwijderd.

De. vermenigvuldiging van den wortel geschiedt door de zwaar-
dere wortelvezels, en wel het best door die, welke bij eene
engte van tien tot veertien duimen de dikte van eene ganzeschacbt
hebben, .peze kunnen reeds in den eersten herfst lot genoeg-
zaam dikke hoofd- wortels, het eigenlijk gebruikt wordende dcd,
zgn aangegroeid.

Wanneer men reeds in den herfst^ bij dea verkoop der «or-
tels, de nieuwe poters van de te verknopen hoofdwortels heeft
afgescheiden, behoeven die poters in het voorjaar alleen met
eene schuinsehe snede aan derzelver dunste uiteinde , tot op de
vereischte lengte, worden ingekort.

In het Badensche heeft men eene zeer doelmatige manier, onii
op de eenvoudigste en goedkoopste wijze, de al te overvloedige
vorming van zijwortelen te beletten. Men wrijft namelijk vó^
de planting, met den rug van een mes of met een wollen lapi
alle die wratachtige uitwassen weg, die zich in het midden Tan
den poter bevinden, zoo dat aan het bovenste slechts twee of
drie, en van het onderste deel, vier of vijf daarvan overbbjveni
Bij de planting zelve worden eerst de lijnen, waarop menpoieo
wil, met eene soort van vorentrekker afgeteekend, waarna meo
met eenen gewonen hak, telkens op een afstand van een voet
in die lijnen, gaten houwt, zoo ingerigt, dat zij aan de eene
zgde drie of vier duimen diep zijn en aan de tegenovergeitelde
zijden bijna vlak uitloopen*

Digitized by VjOOQIC

641

lo dexe gaten na, worden de potere, wegens hunne aanzien-
bjke lengte , echuinsch , ja bijna waterpas , neergelegd en wel
zoo, dat het dunne uiteinde in het "diepste deel van het gemaakte
gat kome en het slechts een vierde of een tweede duim boven
op mbt aarde bedekt zij. Daarna wordt het gat aangevuld en de
aarde vastgetrapt Bij aankweeking meer in het groot zoude men
de poters, bijna even als de aardappelen, doch bijna horizon-
taal, in de gemaakte voren kunnen nederleggen.

Na twee of drie weken begint het loof uit te spruiten ,' doch
moet men dan tevens al spoedig beginnen , met het onkruid te
verdelgen, waartoe gewoonlijk een tweemalen behakken en daarna
eens met aarde aanhoogeo van de rijen voldoende is. Het be-
kakken is ook daarom noodig^, om dan tevens alle zrj-uitloopere ,
die zich vertoonen mogten^ weg te nemen, vnjl hierdoor altoos
nadeel aan het hoofdproduct wordt toegebragt.

Naardien de peperwortel, de winterkoude niet vreest, kan men
de wortels twee of drie jaren, of zelf langer in den grond laten ,
om die eene behoorlijke grootte te doen erlangen. Meestal ech-
ter neemt men de wortels reeds in den eersten herfst^ of het
daarop volgend voorjaar uit den grond» wijl zij dan doorgaans
reeds eene genoegzame dikte, en wel van een een tweede
duim, bezitten. Als zij langer in den grond blijven, worden zij
wel eens taai , scherp en stokkerig en niet zelden door de wor-
men uitgehold.

De uitgedolvene wortels, worden door kloppen en afwrijven
niet een wollen lap van de aanhangende aarde gezuiverd , nadat
nien eeret al het loof en de zij wortels met een mes afgesneden
en van de laatste de beste tot potere voor een volgend jaar af-
gezonderd heeft, welke potere des wintere in droog zand [in
««nen kelder bewaard moeten worden.

Wanneer men echter het grootste deel der wortels tot het voor-
jaar in den grond laat zitten , leveren deze alsdan , om dezen tijd ,
van zelve pootwortels genoeg op, voor eene nieuwe . uitplanting.

Gewoonlijk neemt men de teelt «dezer wortels in den vruchts-
omloop mede op en laat haar gaarne volgen , door aardappels ,
witte of bruine boenen of dergelijke gewassen , welke veelal eene
l)«lHK>riijke wieding en behakking vorderen , wijl zonder dat , dit
B^was zeer moeijeirjk uit den grond te verdrijven is. In Duitsoh"
land^ verbouwt men haar zeldzaam jaren achtereen op denzelf-

^^ grond, dat alsdan, zoo dit mogt plaats hebben, ook telken
j^ weder gemest moet worden.
^ Engeland^ zegt ihllee in zijn Grand DieÜonnaire deê Jar-

' Digitizedby VjOOQIC

642

déniers^ bezigt meD gewoonlijk stokken ter lengte van twee doi*
men en van een oog voorzien, die in rgen, ter diepte vao Ueo
duimen en op eenen onderiingen afisland van vijf duimen , met
de oogen naar boven worden gelegd en daarna met de aarde ,
uit die rijen voortgekomen, overdekt De grond welke zij ter
voortkweeking van dit gewas bezigen , \» niet Alleen zeer kraeht-
vol, maar wordt door hen diep omgezet, tervFijl zg de wortek
gewoonlijk ^erst het tweede jaar opnemen. Wat het oitplanten
zelvt aanbelangt, hierin schikken ZQ zich naar den gronde
naardien zij voor drooge gronden in October en voor vochtige
in Februarü dit verrigten.

In Bohemen^ wordt den peperwortel geheel ab overbbjveiid
gewas verbouwd, en handelt men daaromtrent op deze wijze,
welke ons door mittnacht, uit Beblenhdm^ in riegsk's woeken-
blaft, enz. 1845, is medegedeeld. Men graaft de aarde ter dieple
van twee voeten uit, op welke bodem men alsdan eene laag van
gebakken , poreuze (naardien deze anders het water niet zonden
doorlaten) steenen legt, waarover de uitgenomeoe aarde, vervel-
geus weder wordt gebragt, die de pootwortels moet opnemen
Dezelve worden daarin loodregt geplant, en, daar de nieow ai^
gegroeide wortels, van onderen op de steenen stuiten, vormt zkh
daar een soort van knol of kop , waarvan men jaarlijks de daaraü
geschotene wortelstokken tot gebruik afsnijdt Dit laalste geschiedt
in November y om welken tijd men ook de nieuwe velden gewoen
is aan te leggen. Overigens wordt het veld geregeld behakt eo
gezuiverd , en van tijd tot tijd , zooveel mogeiyk, jaarlijks gemest
De zoo gewonnen peperwortels , worden gezegd zeer dik, zaeht
eo zoetachtig van smaak te zijn. ,

Omtrent de andere vf^zen van bouw in JhUUehlandyww^iim
wij onze lezers op de Oeeon. Courani^ DL IL
^ Als men ze niet dadelijk verkoopt, kan men de wortels aeer
goed bewaren, in vier tot zes voeten diepe kuiloi, waarvan omb
den bodem en de zijden met stroo belegt, en tot op ongeveer
een voet van de oppervlakte der aarde, met de wortels vult De
overblijvende ruimte , wordt eerst aUeen met lang stroo bedekt,
en met blad of koolzaaddoppen aangevuld*, en nadat alles gr
noeg uitgewazemd is, met eenen kldoen heuvel van aarde over*
dekt Wanneer men zorg gedragen heeft ^ dat geen water in die
kuilen kan indringen, blijven de wortels, mits zij in gezondea
toestand en droog daarin gebragt worden f zoo doende lang^B
t^d zeer goed.

Het zaad kan twee jaren duren.

Digitized by VjOOQIC

643

Soorten en verscheidenheden.

Als zoodanig is ons maar ééne bekend en wel de

Coehiearia macroearpa^ w. en kit. in 1806 oit Hongarije aan-
gevoerd, doch deze soort schijnt niet dan eene verscheiden-
heid van de onderhavige te zijn.

De zeer sterk smakende wortels , worden in soepen , sausen
ingeraspt, bij vieeseh of visch gebruikt en dienen tevens tot in-
maken van aagarken. Te Umogee in FranJkr&A^ eet men deze
wortels, na dezelve vooraf eenigen tiyd in het water gelegd te
hebben , met olie gebraden of gestoofd.

Iq azijn gelegd , zijn dezelve een sterk blaartrekkend middel ,
behoorende voor het overige onder de antkeorbuüca.

Het in het najaar afgesneden blad, laat zich zeer goed tot
beestenvoeder gebruiken, daar de runderen en scbapoi het
gaarne eten, zegt de Duitsche berigtgever, doeh w^ stemmen
geheel met den Uoogleeraar yah hall in, die hetzelve wegene
de scherpte als schadelijk voor het vee beschouwt.

Zoo verre ons bekend, wordt de peperwortel in ons Vaderland
niet in het groot verbiMiwd, zoo als dit in het Badeneche^ Fran-
ken^ bij Jena^ Erfurt en Hamburg het geval is , alwaar het een
wezenlijk handels-artikel oitmaakt. De opbrengst van dit gewas is
des te aanzienlijker, om dat het niet meer kosten in verbouw
dan andere wortelgewassen vereischt , tenzij men de zwaardere
bemesting in aanmerking neemt, welke deze wortel boven de
andere behoeft Als men nu lederen wortel op slechts één Kreuzer
rekent, zoo verkrijgt men bij eene opbrengst van 6000 éi 8000
atoks van het Wurlembergsohe morgen , eene opbrengst van 100
ioC 120 florijnen. Vroeger, zegt de Uoogleeraar van hall, was
het ook in ons Vaderland eene voordeelige teelt; daar iedere
wortel met zes k tien cents (thans slechts met drie k vijf oents)
betaald werd , wordende hier vooral door de IsraSliten gekocht ,
doch naardien op eene vierkante Ned. el vijf of zes planten
kunnen staan , zoo levert het ook des al niet te min , eene goede
berekening op.

Digitized by VjOOQIC

^^^w^"

MORILJE.

(PhcUlue esculentus,)

De Morlijes^ die tot het geslacht der fungi behooren, out-
leenen hareu soortsnaam phalius , yan het Grieksche woord phé-
ly9^ dat het maDDelijk lid beteekeot, willende men de beoi-
ming Moriljei yan het fraosche inure^ eene moerbezie a%»
leid hebben , naardien er gevonden worden , die in grootte eo
gedaante met deze vrucht overeenkomen en behooren, gelijk
wij reeds vroeger bij de champignon'» vermeld hebben, t<ft
de Crypiogamia,

Deze Phalius esculenéus^ is de Phalius piléo ovalo cellulose^
siipüe nudo rugoso , van ceder , de gorter , enz^ de Phalius
péUolo nudo^ van clifport; de Boletus esculentus rugosus el-
bieans^ van todrnefort; de Agaricus esculentus rugosus^ vaa
mcHELius; de Pungi esculenli^ species tres^ van cldsios; de
£olehis capile terete arüculalo , van haller , de Fungi fatagji'
nosi^ van lobel; dé Fungi praecoces ^ van dodonaeos ; vao va»
8TERBEECK en SCHAEFPER ; CD de DictyaHa van hill; enz.

De Morilje heeft eene eironde gedaante en bereikt zelden
meer omvang als een hoenderei. Dezelve is van binnen hd,
en van buiten overal met ongeregelde groote gaten, geüjkeode
wel eenigzins on eene honiggraat; de steel is kort en de kieor
vailwit of geelachtig.

Haller noemt haar een veranderlijk gewas, jat na eens een
kogelrond , dan wederom eivormig , of kegelachtig getopt boofd}e
heeft. Ook van sterbeeck, die ze gerimpelde fungi ooeoit^
maakt van deze verschillende vormen gewag, in navolging van
CLÜ8IUS, die sommige stok-maurachten noemt. Bij scbaeffb
hebben zij naauwelijks de grootte van eene moA'bezie, bij «•
GHBLius, daarentegen weder als een hoenderei, waarmede ook
TAN STERBEECK' instemt, hoewel hij tevens zegt: dat zij over het
algemeen weinig grooter dan een duim zijn. Linnaeos had in
den CUffoTtschen tuin de opmerking gemaakt , dat er waren , die
het hoedje van onderen aan den steel hadden gehecht, terw^
anderen hetzelve los hebben, beeldende ceder eindelijk de Mo-
rilje met een tweehalzig hoofdje at

Als eene der oudste geschriften over de Ned. Flora, hetweft
men tevens eene der eerste Vaderlandsche bijdragen kan noe-

Digitized by VjOOQIC

646

meo, waarin de flingi beschreven en afgebeeld zijn, is de Ba-
Unia iUusiraia van badbiakus jukius geboortig van Hoorn en
in het jaar 1575, terwijl hij de laatste hand aan dit werk legde,
overieden. Achter dit. werk , dat na zijnen dood in het jaar
1588, door jakus dodsa , toenmaligen curator der Leidsche hooge-
school, werd uitgegeven « vindt men een afzonderlijk te Delft uitge-
geven stukje, ten titel voerende: Uadriani Junü Phailus in Hol-
kndia^ van den jare 1504, mede uitgegeven onder den titel
^ran Phailus exfungorum genere enz. Hetzelve bevat in eenige
bladzijden eene zeer wijdloopige beschrijving van den Phallut
HoUandicuê^ benevens eenige daarop vervaardigde dichtregelen
^ a^eelding. Zoo doende werd junios de grondlegger, tot het
zonderling gevormd en merkwaardig geslacht, waarvoor latere
kraidkuudigen den door hem gegeven naam hebben behouden
en waaraan als soortsnaam, die van den ontdekker en beschrij-
TCr is toegevoegd.

Oe schrijvers die na juictus geleefd hebben, vonden dezen
Fkailus Uadriani Junü nimmer terug en namen dus altijd zijne
|>C8chrijving en afbeelding, doch verminkt en vervalscht over;
iets hetgeen r^eds bij dodoens, steabeeck, enz. plaats greep.
Slechts LOBEL zoude welligt hiervan uit te zonderen zijn , als be-
werende dat de [voorwerpen, hem in 1559 uit UoUand naar
Antwerpen overgezonden, tot dezelfde soort behoordeo; deze.
schrijver leverde dan ook, behalve eene copie der plant vao
'^Ds, de afbeelding van den Phailus vóór het openbersten
^^ toböa en het uitschieten van é^wscapus. Hij voegde echter
'overigens niets meldenswaardig bij de beschrijving van lijnen
voorganger. De Hoogleeraar sein wordt bij sterbeeck (Iheatrum
^ong.) gezegd, deze Phailus te hebben gevonden omstreeks 1673 in
vetten luingrond bij Leijden; doch aangezien hij geen kruidkun-
dige was, kan men uit zijne bewering met zekerheid geen ge*,
^olg trekken. Na dien tijd vindt men nergens meer eenig blijk,
^*t deze zwamsoort door anderen weder gevonden is. , Fries
^t dan ook teregt in zijn Syslema mycologicum , ^ plurimae
^Pod sterbeeck theatr. tab. 30, obviaè species (a plurimis re-
petitae) ex hujus iconibus inaccuratis ortae! Phailus Uadriani
Junü est species dubia , noUo recentiorum obvia T' Alle de be-
staande afbeeldingen zijn dan ook overgenomen uit jüniüs en lo-
■^1 terwijl geen onzer floristen deze soort hebben opgenomen
^ het opmerkelijk is , dat zij daarentegen juist alle de Phailus
^pudicus als op verschillende plaatsen van ons Vaderland ge-
bonden aangeven. Vbmtemat leverde in het vierde jaar der Fran-

Digitized by VjOOQIC

640

sebe repabliek eeiie monographie Tao het geslaeht PhaUuê , te
vioden in de Memoires de PInstüut en bel blijkt daarait , dal
deze eyenmin als fkibs het oorspronkelijke werkje van- jühioi
heeft Tergeleken , aangezien terwijl deze zulks rondweg verklaart,
gene dit doet blijken, door stbrbebce, michiu en clcsius sleeUs
aan te halen en zich te bepalen tot eene oppervlakkige m&éé'
deeting van hetgeen ook bij alle vroegeren diesaangaande te vin-
den is. Slechts aan het slot der beschrijving deier soort voegt
hl} de navolgende woorden daarbij : Le genre aoqoel on doil
rapporter ce champignba ne noos parah pas enoore safflsamoMBt
déterminé. A la vérité, il se rapproche, par une foole de os*
ractëres du Phaflus; mais comme son chapeaa n'est point oeila-
lenx , il ponrrait se faire que les semences fassent renfennées daas
rintérieur et alors ce champignon serait congénère du lyooperdoo.
(Jit dit alles meende Dr. boursse wils aan wien wij dH ooi*
leenen , steeds te moeten opmaken ; dat Phalius Badr, Junü eene
soort is, wier groeiplaats uitsluitend aan ons Vaderland eige&is,
en wel meer bepaaM in de westelijk gelegene zeedninen tosseheo
de helm , ofschoon clusius meent dezelve ook aan de oeven
vao dè Loire bij i?/^ gevonden te hebben; dat derzelver bescfanj-
ving en zeer onnaauwkeurige, door iiAmjif oEvsKERCKEif gelewd»
afbeelding bij nmiüs, door alle latere sofarijvers overgenomen ii
eo wel zonder telken reite het oorspronkelijke gesolirift te raad-
plegen. Daaraan is het te wijten, dat onze systematische wer-
ken , steeds nog eene soort opvoeren , welke in de nataur iub-
mer bestaan heeft; daaraan is het toe te schrijven, dat men al-
tijd nog, maar te vergeefs, naar PhaUui Uadr. Junü zoekt,
wiens oorspronkePijke beschrijving juist is» doch wiens slechte
afbeelding aan den eersten compilator, die dan nog het oer
spronkeirjke werkje heeft geraadpleegd, fTERBESoc Damebjk,
aanleiding gaf tot onjuiste wijziging dezer beschrijving, wefte
door latere schrijvers steeds op goed geloof en onvoorwaardelgk
is overgeschreven; In bet afgeloopen jaar mogt het Dr. boübs*
WILS dan ook gelukken, een Phalius in het bosch hij WolfkiH
aan te treffen, welke bleek tot PhaUus impudicus te behooren.
Weinig tijds daarna werden hem eenige eiemplaren toegt*
tonden, welke in de zeeduinen bij No9rdwiik tiuien^ warea
verzameld tnsschen de helm. Hoewel zij van de door juim» op-
gegeven plaats herkomstig waren , zoo bleeken deze nogthaBS
niet de PhaUus Uadr. Junü te zijn, aangezien de capiMa uki
iaevia maar allezints canceUato*r^iculata waren. Bij nadere
vergelijking met zrjn schrift en het gevondene exemplaar bleek

Digitized by VjOOQIC

647

hei evenwel dat irjoe omschrijving geheel van toepassing op de
gevondene waren, terwijl hij zich over het capiieUum aldus ait-
laat.** - Scapo insistit, noa uti fuego petasos, sed galea aol caph
teUum in flguraoi metae propemodam fastigiatam , exemtile,
caetera glandis virilis specie nisi quod canoellata sit eote*, qaak
elephanti traditar esse coriom, vel qualis eohinos, bovis ventri-
enliis, eancelUs rhowibiformilmi praeditiu spectator.** Deae
canceilae zijn op de afbeelding evenwel niet uilgedntkt.

Latere schrijvers hebben dan ook verkeerdelijk deze Phaihu ^

welke synoniem roet de Phaiius impudieu9 is, tot de afdeeling

der üifophaiii yan dit geslacht gebragt, doch waartoe zij oit hoofde

van haar raitvormig gecancelleerd hoofdje niet behoort.

Om alle welke redenen Dr. louiass was het er voor houdt :

1*. dat de Phallus Uadr. Junü geene afzonderlijke soort is.

2*. dat haar aanwezen op eene dwaling berust , uit eene on-

naaawkeorige afbeelding ontsproten.

3*. dat zij met Phallus impudicus symoniem is en alzoo voor
attijd kan worden weg genomen oit de flora , en in alle syste-
matische werken met Phaltas impudicm kan worden vereenigd.
Terwijl eindelijk de Fransche mycoloog Dr. leveillé in zijne
overtuiging deelt , dat deze op de door iuniüs algemeen en meer
bepaald aangeduide groeiplaats gevondene voorwerpen geenzine
van de gewone Phallus impudicns verschillen.

De Moriljes groeijen in Bohemen^ DuÜscMand^ Erankrffk^
ZwUseriand eb elders in Europa^ in de bosschen, en onder
afgevallene verrotte bladeren, aan de kanten der heggen, in-
zonderheid van ypenboomen, en somtijds zelfo volgens ballei,
op de run, in de moestuinen.

In ons> Vaderland nogthans , komen zij zoo verre ons bekend
is zelden voor , alleen maakt de goiter van dien groei in de Zal-
ker-en-fferkeloer-wdard gewag.

De Phallus impudUms daarentegen, door hem Phallus vol-
vatus süpUalus^ pileo eelluloso genaamd, werd door liiiiiabds
io de rietlanden bij Haarlem^ door comiELiif in de duinen en
'zandige gronden bij heemstede en door db gorter in de lanen
bij Uilenpas gevonden.

De gewone groeitijd is gewoonlijk in April of Mei^ doch
wordt dit gewas zoo verre ons bekend is , niet opzettelijk voort-
gekweekt, aangezien men in de pogingen daartoe tot dus verre
zeer ongelukkig geslaagd is , terwijl naar wij geloven slechts
twee soorten gebruikt worden, als zijnde alle anderen nadeelig.
De versche Moriyes worden gedroogd, hetwelk geschiedt, door

Digitized by VjOOQIC

648

dezelve in dradea te rijgen en alzoo aan de baitenloeht en loo
bloot te stellen, waarna dezelve goed opgedroogd zijnde, op
eene drooge plaats bewaard moeten worden , naardien er anders
wormen in zooden komen en ze onbruikbaar doen worden, kon-
nende daarentegen goed bewaard, een jaar duren. De ge-
droogde Moriljes worden ait Duiischiand en Frankrük alom
en ook naar de Nederianden verzonden , en alsdan ter bereiding
van pasteijen en sausen gebezigd.

Voor het overige is ook hier veelal van toepassing wat vroeger
aangaande de champignons is medegedeeld, ofschoon deie voor-
zeker eene der minst gevaarlijke om te nuttigen is.

Aangaande het eten van sommige paddestoelen , verwijzen wij
nog op uiLURs , voortbrengselen der Natuur , Dl. II.

Digitized by VjOOQIC

MOSTAARD.

(SinapU.)

De Mostaard ontleent zijnen geslachtsnaam, sinapig^ van het
Gri^LBche moord sinapi^ afgeleid van hit Celtische woord nap ^
eene benaming waardoor in deze taal alle planten werden aan-
gedaid, welke eenige overeenkomst met de rapen (napus) had-
den. Ook zijn er, die bet' van het Grieksohe woord êinomai^
uxmdent tehaden^ willen afleiden, omdat de scherpprikkelende
kracht van den mosti^ard de oog- en neuszenuwen sterk aandoen.

Volgens KüPPiüs, behoort de mostaard onder die planten, welke
eeoe regelmatige , vierbladige bloem en bedekte zaadkorrels in
eene peul hebben. kuuAK en Hoaisoii plaatsen denzelven onder de
vierbladige, peulachtige planten, met twee zaad vakjes. Herma*
zegt ; dat dezelve vierbladig is , en vele zaadkorrels in twee vakjes
voortbrengt, ituus rekent denzelven onder de peulachtige planten,
met eene vierbladige bloem. Dbcahdollb heeft denzelven onder de
Crucifisret opgenomen , en volgens het stelsel van ukhakus moet\k-
zelve tot de Tetradynamia^ Siiiquosa^ gebragt worden, met het
navolgende geslachtskenmerk: De kelk wijd gapende; het ont-
vaagbed m^t vier kliertjes tusschen de meeldraadjes; de haauw
is aan den top gesnaveld.

Dioscoamss heeft denzelven alleen uit een geneeskundig oog-
punt beschouwd, doch puhius daarentegen heeft er drie soorten
van beschreven.

Het hoofdpunt onzer beschouwing zullen inzonderheid de twee
vormen, zoo ab de Hoogleeraar vah hall dezelve noemt, uitma-
ken en wel:

1«. De trvine of zwarte Mosiaard (Stnapis nigra), met fijn
bruin zaad , de haauwen glad , regt «p staande en digt tegen de
bloemspil aangedrukt.

2e. De geie of toilie Mostaard (Sinapis aiba), met groot, geel
zaad , de haauwen met vele «lekelige haartjes bedekt en wijd
aitgespreid.

De Hoogleeraar bovengenoemd, maakt nog van eene derde
soort gewa(^, uitwendig en in grootte van het zaad op den^^^
mostaard gelijkende, maar met zwart of dikwijls bont zaad.
ZJj is voor eenige jaren in den Landhoishoodelijken tuin te 6r(h
nittgen ontvangen, onder den naam van Sinapis dissecia^ doch
komt den Hoogleeraar voor, niet meer dan eene verseheiden*

2»

Digitized by VjOOQIC

050

fmd van den gelen mostaard te zijn , in welken zij ligtelijk o?e^
gaat, doch waarvan dezelve verschilt door bruin zaad.

Dezelve is in 1804 uit Spanje overgebragt en door mstzgbr, Landf
itirth^eha/ïiiche Pflanzenkunde II , beschreven , die tevens opgeeft;
dat deze vorm van den gelen mostaard door velen ten onregte
voor den echten bruinen mostaard ^^Aoadeik wordt

De tciUe en èruine mostaard, komen in hoogte, bereikeode
de stengels gewoonlijk die van eene el , en in wijze vaa ^roei*
jen, vrij wel overeen, doeh de bladeren van deamiten^ geleken
naar die van de Selderij, terwijl die van denMciii^ftmetdieder
Rapen overeenkomen: De bloemen van beide die van JutiÜ^^
Augustus ontluiken, zijn geel en hebben xelis gele kelken, eene
zeer aangename geur verspreidende , doch die van den MËi%
lijn kleiner.

Deze eenjarige zaaiplant, is een inlaadsch gewas, en wordt
ook in ons vaderiand in het wilde aaogetroffai.

De gobter vond den witten mostaard^ in de akkers op vek
plaatsen , vooral in Noord-HoUand , even eens als de bbubi deozel'
ven bij Nijmtgen aantrof. Beide vonden ook den zwarten Masteard^
op dezelfde plaatsen, en 'welke laatste, zuhbn bij ^sürau»-
hage^ KOPS, REiHWARDT, tn VAN HALL, algemeen om Amsterémt
vooral aan den IJkand ontwaarden.

Mede groeit bij ons in het witde^ de HerUc-Mostêord (sinapi»
arvensis), meer algemeen onder den naam van krodéê^ bekend.
Deze boerenplaag, naar dien het nadeel dat dit gewas den
'landman vele malen toebrengt, aanzienlijk heeten mag, eo om
heiwelk te verdelgen porse ook al geen nieuws heeft nedeKt- i
deeld; heefl ook nog hare goede zijde, dooh welke plaat xai ,
men zeggen heeft dit niet? I

Zoo lang de bladeren daarvan immers jong en malseh zijo , ij-
veren zij een goed voeder voor het rundvee, voor geiten es var i
kens , ja zelfs voor de paarden op, zegt var obr trapper , boedel |
anderen beweren ; dat al moge ook de hoeveelheid melk bij ^ |
koeijen daardoor vermeerderen, deze ook veel dunner en wate*
riger en dus daardoor, ter boter en kaasbereidiDg, minder go- I
schikt is. Zelfs voor menschen is deze plant, nog jong uy^^
eene eetbare spijs, wanneer men die als kool of andere groenU
bereid, gebruikt; in Zweden^ kookt men dezelve met melk. »
verschaft zich zoo doende, een vrij goed geregt

De Oostersehe mostaard (sinapis orieotalis) doorTOORKEVOif*
in de Levant waargenomen, en door Dr. c. pbtif, op de be-
bouwde gronden bij het dorp Z^st. Ais moeagroente besohoowdi

Digitized by VjOOQIC

651

behoeft dit gewas eenen wel bemesten, en twee malen goed om-
gezellen grond.

Bij uitnemendheid evenwel voegen haar , zandige, openebosch-
plaatsen, waar men houtskool gebrand heeft.

Het zaad wordt in Maart ^ luchtig uit de hand gezaaid of zeer digt
in rijen , en wel op een broeibed wanneer het weder koud is , zoo
men het jeugdig gewas, even als de Tuinkers bezigen wil, zijode
het alsdan na verloop van tien of twaalf dagen eetbaar, iels het-
welk later het geval niet is , aangezien de bladeren alsdan te ruw
en te sterk worden. Wanneer men zaad van den witten mostaard
wil winnen, en waarop ook deze kweeking ziet, dan bezaait men
daartoe in de Lente een afzonderlijk gedeelte grond, terwijl wan-
neer de planten in het vierde blad zijn , men den grond losmaakt ,
bet onkruid uitwiedt, en het gewas Aiir uitdunt, waar het te digt
iBogt staan. Zoo dit wieden, bij droog weder heeft plaats gehad,
tti het onkruid verstorven is, kan men eene maand wachten,
voor en aleer tot eene herhaling van het verrigte , weder over te
gsan, als wanneer de planten nu, tot op acht of negen duimen,
dieoen uitgedund te worden. Zoo spoedig de zaadhaauwtjes bruin
heginnen te worden, moet men het gewas uittrekken of afsnij*
^t twee of drie dagen op een kleed te droogen uitleggen en
<laama het zaad er uitwerken , dat alsdan vier jaren duren kan.
Wat de bndne mostaard aanbelangt, zoo wordt deze meer om
het zaad , dan wel als groente , hoewel het ook daartoe gebezigd
kan worden , verbouwd , en waarom wij dezen dan ook uit een
neer landbouwkundig oogpunt zullen gadeslaan.

Vaa der trappen zegt; dat goed doorwerkte, losgemaakte,
vruchtbare, niet te vochtige en volkomen van onkruid zuivere
gronden, voor dit gewas de beste zijn. Hoe meer dat die met
Uangrond overeenkomt hoe beter; versch bemest land , doet het
gewas veel door de aardvloo lijden , waarom men het mostaard-
zaad liefst op eene of andere hakvrucht volgen laat , of het op
gescheurd klaver- of weiland zaait; doch moet er volstrekt ge-
mest worden , dan behoort dit reeds in den herfst te^geschieden.

Wij voor ons houden het er voor, dat dit gewas een van
de beste mede zoude zijn; om op eenen grond verbouwd te
worden, welke door middel van ammiakzouten , salpeterzuur en
andere stikstofverbindingen, de noodige vruchtbaarheid erlangd
had, en waarom wij de proeven van kdhlmann dienaangaande,
te vinden in het Innerösti'. Ind, u. Qewbbt,^ en daaruit overge-
nomen in het Bertiner Gewerbebtatt enz, 1844 hier zullen laten
volgen , op dat men zelve over de uitkomst moge oordeelen en

Digitized by VjOOQIC

652

daarnaar het al of niet verkiesselijke van zulk eene bemesting
afïneten.

Sedert verscheidene jaren had kühlmann zich met de kaltmtr
van planten bezig gehouden en vele proeven genomen, om di
te sporen, in hoe verre de landhuishoudknnde in de ammooia-
kale produkten nuttige en voordeelige hulpmiddelen zon kon-
nen vinden.

Uit proefnemingen in de jaren 1841 en 1842 gedaan, wasbj
tot de overtuiging gekomen, dat dusdanige zouten zeer werk-
zaam zijn ; maar hij maakte deze waarnemingen daarom niet
bekend , omdat hij ze niet in overeenstemming vond met de
thans aangenomene denkbeelden der scheikundigen enz^ alleen
als eene bevestiging beschouwde van de door'uBBifiV^^'^^'
GAULT en PA YEN voorgedragcoo denkbeelden , over deo intloeö
van ammoniakzouten op den plantengroek Bouchardat'8 mede-
*deelingen in Januarij 1843 , aan de Akademio der Wetenschappeo
te Parijs gedaan , waardoor zou worden bewezen , dat de kool-
zout-, salpeter- en zwavehure ammoniak , niet als de bron der
voor de planten assimileerbare stikstof aangemerkt kan woh
den , en ^i oplossingen , die een duizendste dezer zooten in
zich bevatten , door de wortels der planten opgezogen, als sterke
vergiften daarop werken , — deze mededeeliogen bragtea kobi*
MANN er toe, om zijne proeven nogmaals te herhalen; omdat hij
meende te moeten vreezen , dat die door bouchardat zoo bepaald
en zeker voorgedragene resultaten , nopens den invloed der am-
moniakzouten , ligtelijk elke verdere proefneming in deze xaak
als nutteloos zouden kunnen doen voorkomen. In dit laatste ge-
voelen zullen echter wel weinigen , die het berigt over bodchai-
dat's proeven hebben gelezen , gedeeld hebben ; maar zeker is
aan ieder het onvoldoende der proeven en de voorbarigheid in bet
daaruit trekken van besluiten in hei oog geloopen. — Ook beeft
EOHLMAifM ^ bij het herhalen zijner proeven, de vroegere resulta-
ten aangaande de verhoogde vruchtbaarheid van deo gronde
door middel van ammoniakzouten , geheel en al weder verkregen;
zoodat hij van derzelver gewigt zich vast overtuigd houdL b
aile geval is het van \ hoogste belang, goed waai^nomene daad-
zaken te verzamelen , wanneer men de landhuishoudkuode op
eene rationele wijze wil bedrijven ; te meer , omdat deit^'kc
waarnemingen niet zoo gemakkelijk^ kunnen gedaan worden,
daar hjertoer altijd n^eerdere jaren noodig zijn. — KimLMAinv*s pro^
ven bepalen zich niet alleen tot de werking der ammoniakzouten*
maar hij heeft dezelve ook uitgebreid tot de aanwending yaa
^alpeterzuur natron enz., vergeleken met de werking vao Igm*

JDigitized by VjOOQIC

65S

boadeode oplossiDgen, van paardenurine en Vlaamsche mest-
speoie, welke inzoDderheid uit arine en vaste uitwerpseleD be-
staat en dus veel ammoniak bevat. Hij koos voor zijne proef-
nemingen eene groote weide, die over hare geheele uitgestrekt- r
beid eene gelijke ligging en vruchtbaarheid had. Door de hoe-
veelheid van het gewonnen hooi als maatstaf aan te nemen ,
hoopte hij van den invloed , die eene meer of minder zorgvuldige
bewerking kan uitoefenen , bevrijd te blijven: maar de eenige
aanmerking die men op deze proeven kan maken, ofahhanshet
onvolledige van dezelve , ligt juist hierin , dat zij zich alléén tot
het winnen van hooi bepalen , en dat het voorbarig zou schijnen ,
wanneer mei» hieruit ook terstond het voordeel wilde opmaken ,
hetwelk de Ammoniakzouten voor het verbouwen van elke plant
zonde kunnen opleveren. Elke proef werd genomen op eene
vlakte van \ Brunswijker morgen = 3684 Q Brunswijker voe-
ten; de afzonderlijke bedden waren door sloten van elkander
gescheiden , en tusschen de proefbedden lagen anderen , die niet
gemest werden , ten einde zoo doende de resultaten des te beter
te kunnen nagaan en vergelijken. Alle mestspecieën werden in
100 veel water opgelost of verdeeld , dat zij 975 liters = 1050 pd.
(Tolverbonds gewigt) naar de ruimte bedroegen , waarmede den
28 Maart 1843 bij zeer droog weder de grond begoten werd.
Den 30 kwam er sterke regen , en het weder bleef regenachtig
lot den 5 April. Het jaargetijde was regenachtig en de oogst
bad den 31 Junij plaats. Alles werd op denzelfden dag gemaaid,
bij voor 't droogen gunstig weder. Nadat het hooi eenige dagen
lAng aan de brandende zonnestralen was blootgesteld geweest , werd
de opbrengst van elk veld naauwkeurig afzonderlijk gevvogen.
Op twee tabellen worden de resultaten dezer proeven, op een
Brunswijker vierkante morgen = 30,720 Q voeten berekend ,
medegedeeld , terwijl kuhlmakn uit zijne proeven de navolgende
gevolgtrekkingen maakt.

1) De Ammoniakzouten, onmiddellijk als meststof aangewend ,
werken zoo als de gewone stikstofhoudende mest , de hoeveelheid
der gewonnen produkten staat vrij juist in reden tot de stikstof,
die in den mest bevat is.

% Salpeterzuur nalron , brengt gelijke gevolgen voort , en het
schijnt zelfs , 4at de stikstof van het salpeterzure natron gemak-
kelijker dan die van de Ammoniakzouten geassimileerd wordt ,
wanneer men niet meent de werking van hët natron op de ont-
wikkeling 'der vegetatie roede in rekening te moeten brengen.

3) De hoegrootheid vao den oogst stond in dadelijke rede tot
^ hoeveelheid van de aangewende salpeterzure natron.

Digitized by VjOOQIC

954

4) De lijm houdende opiossiog was van eeoe kraohlige im*
king , die , vergeleken met de werking door salmiak Toortgebragti
in verhouding staal tot de stikstof, welke in elk der beide ^•

V chamen bevat is.

5) LiEBio, uitgaande van het denkbeeld , dat twee poad re-
genwater slechts ^ Decigr. Ammoniak bevatten, gelooft, dat aas
een morgen lands jaarlijks nfieer dan 80 pond Ammoniak, bij
gevolg 67,7 pond stikstof door den regen wordt toegevoerd; eeoe
hoeveelheid, grooter dan die, welke tot het voortbrengea lao
2650 pond koren, 2800 pond hooi en 20,000 pond beetwortelen
vereischt wordt

Men kan hieruit slechts het besluit opmaken , dat de danp-
kringslucht aan de planten, in alle omstandigheden, de loor
hare ontwikkeling noodige hoeveelheid stikstof opgeeft.

KuHLiiAifii's proeven bewijzen, dat, wanneer dit gehalte, av
stikstof ook inderdaad in het regenwater voorbanden is, in een*
voor de planten assimileerbaren toeiland, er nogthans eett m-
kere hoeveelheid voorhanden zij. Die proeven toonen daarea-
boven aan , dat eene stikstof houdende meststof niet aHeen door
haar stikstof gehalte voordeeltg werkt , maar ook door aan ^
plant de noodige assimilatiekracht te verleenen , om eene groo-
tere hoeveelheid stikstof uit de lucht te kunnen opnemen. Zij
leeren verder , dat de assimilatiekracht der planten met de bar
toegevoerde hoeveelheid stikstof toeneemt , en dit kan roei biet
alleen op het opnemen van stikstof toepassen , maar ook ia deo-
zelfden graad op de assimilatie der zouten, der alkalita, def
phosphorzuurs , en op alle minerale zelfstandigbeden , wcÉe
noodig zijn voor een' krachtigen plantengroei en vooral voor de
vruchtvorming. Er bestaat derhalve een zeker onderling vecbaid
tussphen deze beide soorten van werkende krachten, en ieder
voor zich kan diens volgens slechts onvolledige resultaten opleveren*

Maar nog uit een ander oogpunt moet men de inwerking der
Ammoniak zouten beschouwen ; en ook daarop wil Kumjuim de aan-
dacht vestigen. Hij vond namelijk, dat eene zekere hoeveefteid
koolzure potasch of natron in alle krijt en bijoar in elke mine-
rale stof wordt aangetroffen , iets dat evenwel nog wel eene na-
dere bevestiging zal behoeven. Deze waarnemingen kunnen den
oorsprong der alkaliën in de planten, zelfs in die^ welke op een
naakten kalkgrond groeijen, reglvaardigen ; nogthans kan »«>
bezwaarlijk gelooven, dat de « potasch en natron, die in «'^P^
ten aan organische zuren gebonden worden aangetroffen , dlc^
in den staat van koolzure of dubbelkiezelznre zouten aangevoerd
worden : meestal vindt dit plaats als zwavelzure of chloorvcrbi»-

Digitized by VjOOQIC

655

ding. Niemand tal ontkeoneo, dat aan zaeplantan de grooUle
hoeveelheid harer soda ais keakenzoat wordl toegevoerd, en
men kao op verscheidene wijzen verklaren , hoe het zwakkere
organische zunr in staat is het sterkere minerale zuur te ver*
dringeo. — Het oxalzuar , dat zich door het vegetatie proces
vormt en een oqoplosbaar kalizoat daarstelt , verklaart gemakke-
lijk de ontleding van de door de wortelen opgehoopte oplossin-
gen van ohloorcaliam en gips; — maar bij de kali en natroo
zouten, die zich in de planten vormen, kan men zich dezelfde
oorzaak niet als werkzaam voorstellen , nademaal al hunne zou-
ten oplosbaar zijn.

KuHUUNiT, meent te moeten aannemen, dat, zoo wel bij den
plantengroei , als bij de salpetervorming , het Ammoniak zout
mei aOeen daardoor werkzaam wordt , dat het zjgn stikstof ge-
halte opgeeft aan de nieawe prodokten , — hetzij ter vormmg
vad salpeterzanr, hetzij ter voortbrenging van de stikstof hou-
dende bestanddeelen der plant, -^ maar dat het ook onder den
invloed van licht en vochtigheid, krachtig op de vrochlbaarheid
des bodems hiwerkt, zoo wel door het aanbrengen van stikstof
als door bet omzetten van chloorkalium en natrium in alkaUver-
bindÉigea , die geschikt zijn voor de assimilatie door de planten ,
voor de verandering in zout met een organisch zuur. — Als
men deze resultaten vergelijkt met die, welke aan bodcbaidat
hebben aanleiding gegeven om zulke tegenovergestelde gevolg-
trekkingen te maken, dan zal men wel mogen aannemen, dat
■DUCHiaoAT, bij het plaatsen van takken van onderscheidene
planten in glazen, waarin oplossingen van -nAnj — rVmr Ammo-
niakzouten bevat waren, deze niet onder de gewone voorwaar-
den aan de vegetatie aanbood , dat hij de planten te groote hoe-
veelheden van niet ontlede Ammoniakzouten toevoerde. Ook
bevestigt bouchardat de waarneming, dat lioolplanten, in tuin-
aarde geplant, door zwakke oplossingen van een Ammoniak
zofit niet sterven, maar tracht dit daardoor te verklaren, dat
de Ammonitduouten door de tuinaarde terug gehouden werden
en niet tot in de planten kwamen. Wanneer men nu de vraag
van den praktischen en industriëlen kant wil oplossen, dan
blijkt het; dat men, bij de tegenwoordige prijzen der Ammoni-
akzouten en des salpeterzureo natrons, wanneer men slechts
éèoeü oogst in rekening brengt en bet te doen is om bemesting
van weideland, een verlies van op zijn minst } der uitgaven
ondergaat. — Ten einde nu geen verlies bij deze wijze van be-
mesting plaats vinde, zou het derhalve noodig zijn, dat op zijn

Digitized by VjOOQIC

memmmmmmmmmmmmr^

656

hoogst } gedeelten der werking verbruikt en ten minste ^ door
den oogst van het volgende jaar opgebragt worde.

Men neemt in Vlaanderen algemeen aan , dat in de aarde
de helft van den mest voor het tweede jaar tenig blijft, wan-
neer men stalmest aanwendt De werking van den Vlaamschen
mest wordt in het eerste jaar reeds grootendeels uilgepot^, het-
welk men kan verklaren uit de vlugtigheid van bijna alle de
werkzame bestanddeelen dezer meststof; en hierin ligt het hooge
nut van het vermengen dezer mestspecie met gips of andere
zouten y die in staat zijn de vlugtigheid des ammoniaks te ver-
min Jerep. Bij het aanwenden van den zwavelzuren ammoniak
of salmiak, — ofschoon de ontleding dezer zouten met der tijd
door den in den grond aanwezigen koolzuren kalk moet plaats
vinden, — vervalt de vervlugtiging. Men kan derhalve aanne-
men, dat, bij den tegenwoordigen prijs van den zwavelzuren am-
moniak, wanneer men deze stof als mestspecie bezigt, zelf bij den
hooibouw de uitgaven door de opbrengsten gedekt worden,
hetwelk echter, bij- het verbouwen van vlas, tabak, raapzaad,
de onderhavige plant, enz. in hoogere mate zal plaats hebben.
Daarbij moet men van den anderen kant ook nog bedenken,
dat, zoodra de ammoniak zouten eene vaste aanwending in de
landhuishoudkunde en den tuinbouw vinden , zij in grootere hoe-
veelheid bereid en tot aanzienlijk minder prijzen in den handel
gebragt zullen worden.

N Zoo dra de voordeelige werking der ammoniakzouten voor de
landhuishoudkunde voldoende erkend zal zijn, dan moeleo zij
niet meer in den staat van zuiverheid aan den verbruiker ge-
leverd worden, maar in den ruwen toestand, zoo als zij door
de destillatie van stikstof houdende ligchamen gevormd worden;
en ten einde dezelve minder vlugtig te maken en daardoor veel
verlies voor te komen, — iets, hetwelk in het algemeen ge-
makkelijk plaats grijpt bij de bemesting, — zal men de ontle*
ding van koolzure ammonia door middel van min kostbare zelf-
standigheden b. v. gips, overblijfselen van aluin bereiding, be-
' werkstelligen. Ter aanwending nu van hetzelve, ontleedt hij
het ammoniak houdende water, dat bij de steenkolen gas be-
reiding verkregen wordt, door het zure water, hetwelk bij de
lijmbereiding ongebruikt, tot dusverre weggeworpen werd, en
hij verkrijgt op deze wijze eene goedkoope salmiak oplossing,
die hem in staat stelt , om drie of zelfs vier malen het gras te
maaijen, en wël met oneindig geringere kosten, dan elke an-
dere mestspecie zoo vorderen, om eene gelijke werking uit te
oefenen.

Digitized by VjOOQIC

657

Al is het DU ook waar wat bodssingaclt (CompL Rend.^ 1843)
Eegt: dat zwavelzure ea zoutzure anunooia, als meststof aange-
wend , in het geheel niet of slechts in geringe mate als zooda-
nig dooi' de planten word^ opgenomen , maar eerst in koolzure
ammonia moeten veranderen, om voor den plantengroei voor-
deelig te kunnen zijn, zoo zal toch de aanwending er van nog
des te meer de belangstelling opwekken, wanneer wij hem vol-
gende, zien, hoe zeer de ammoniakzouten de voorkeur boven
elke andere mestspeoie verdienen. KoBuuim toch heeft zijne
proefnemingen met verschillende meststoffen op Aleigronden ver-
volgd, waarvan de uitkomsten opgegeven in de Ann. d. Chem,
et Ph.^ XVIII , deze waren :

RlLOCn,

1^ tl

o to

^^^^^^

^ CC

ü^

Zonder m es tsï of ge m id .

2427

i vm

3N20

*^.

kmm on ia caal wa L e r u it

gas fa brij ken bevat-

tende aan ï^almiak^

+ 4HHJ

+ um

+m^

26,43

60r6

Sofphas ammoniae.. .

mï

-^hyM\

+ 224

+ 1744

SM>,31Ï

iHae

Salpcterzure »mi&, * .

250

+ I44Ü

+ m\

+ 1870

15,74

475S

Salpelerzure kali. . .>

250

+ 940

j- mi

J 20

xla77

17,Ü0

:J7lü

Chtoor calcmm

i.50

^ 10

+ 10

Phosphd<ï nalricus gt*-

kmlallkeerif

f 266

+ 240

+ 50Ö

Geoalcineerde beende-

ren. . É ,..,,, .

,5()0

^ 14
f 17,33

+ i&5;i

" 93
+ ÖIO

- 107
+ 2.503

16,51

Beenderen gelei. . . .

3104

Caano van Feru. , ,

(HJO

+ 877

+ i>40

4,Ö8

8don

ld.

1010

4- 573

+ 1.58^1

4,08

10995

Lijnkoekeo. .,,,,♦

+ 220

I 380

+ 600

5,iiü

1442

Haanolie

- 'M

— 393

^427

•m

^ 260

^ 37

+ 223
-373

Zetmeel* **,*.•*»

800

~ 160
- 94

+ 193

Syroop (glycoseK- * .

De meerdere opbrengst
door — vergeleken met de

is aangewezen door +, de mindere
opbrengst, zonder meststof.

Digitized by VjOOQIC

658

K0HLliAiiit*8 doel WAS hier om aan te toonen, dat andere stik-
stof houdende stoffen, dan organische, aUezins doelmatig tot mesl-
stoffen kunnen dienen, maar dat er een verschil bestaat tusschen
de nitraten en de ammoniacale sloffen, terwi}! de niet stikstof-
houdende organische stoffen geene gunstige iverking voor zieh
alleen hebben. De meerdere opbrengst yan den akker moei no
ook de kosten ?an het bemesting-middel vergoeden, zie hier de
uitkomst: 250 pond sulphas ammoniae kosten 130 fr^ de meer-
dere opbrengst bedroeg 115 ft. 36 c, das verües 14 fr. 64 e.
250 pond nitras sodae kosten 120 fir^ de meerdere opbrengst
bedroeg 118 f^., verlies 2 fr.

De soda of kalisalpeter komt dus reeds nader tot praktische
aanwendbaarheid en KnHLMAim meent dat dit in Prunkfük met
voordeel aan te wenden is, indien de belasting opgeheveoul
zijn. Duif AS evenwel oppert te dezen opzigte een gegrond b^
zwaar, wanneer hij zich over den kunstmest aldus uitlaat: Bij bet
toenemend gebruik van kunstmest in den Franschen landbouw
neemt ook het bedrog toe, dat daarmede gepleegd wordt en oH
den aar/d der zaak door den gewonen landbouw moeijelijk wordt
ontdekt. Zoo is het gebruik van beenzwart uit de suikerraffiiM-
derijen tot bemesting der wijze toegenomen, dat het bijna voor
denzelfden prijs als het ongebruikte beenzwart wordt verkocht;
maar terwijl het jaarlijksch gebruik van beenzwart als meststof
tot 200,000 hectoliters geklommen is, rekent men dat daaroDder
eene even groote hoeveelheid turfmolm gemengd en bedriegelijk
als meststof verkocht wordt. Lang is hier over geklaagd , door
een aantal departementale raden en in onderscheidene departe-
menten zijn daartegen door de Prefecten maatregelen genomeD-
Eindelijk heeft de regering eene wet uitgevaardigd, waarbij de-
genen die in meststoffen handelen, wegens vervalsching daarvan met
geldboete en gevangenisstraf worden bedreigd , terwijl lum de
verpligting wordt opgelegd, om de zamenstelling der meststoffen
aan den kooper te doen kennen en aan de Prefecten de bevoegd-
heid wordt verleend, om bijzondere inspecteurs tot onderzodL^o
ontleding , van in den handel gebragten kunstmest aan te stellen.

Voor het overige is dumas zeer tnet den kunstmest ingenomen.
Op echte scheikundige beginsels zegt hij, heeft zich een handel
van kunstmest gevestigd, die zich onophoudelijk uitbreidt, en
alle doordenkenden zien daarin den toekomstigen bloei van den
landbouw en voor Europa^ den grondslag van het verzekerd
bestaan eener bevolking, die, steeds talrijker wordende en steeds
keuriger, al meer en meer voedsel eischL

Digitized by VjOOQIC

Het bestaan van den kunstmest is een feit, zijne snelle ver-
betering en volmaking onloochenbaar, en de vretenschap zal
meer en neer, door enderzoek der natoarlijke mefltstotTen en
iiltsebeiding van alle overbodige besfanddeelen tot de zamen-
steiing der kraefaligste meststof iÉ den kleJMt mogelgken om*
rang geraken.

Hoewel wij te dezen opzigte volgaarne met den Heer ntiiuf
instemmen» zoo vinden wij nogthans de aanmerking van w. c.
sfASKEM , die hij bij de BrttUh Aêsoeiation maakte , gegrond , en
wel , dat men dikwijls chemische middelen aanraadt , zonder Ie
danken aan derzelver kostbaarheid en daardoor ongesduktheid
voor de praktijk.

Daar het bij de aanwending van lederen kunstmest , onzes be-
dunkens , ook wel degelijk op de nawerking aankomt , omdat
de kosten eener zoodanige bemesting vele malen eerst door den
tweeden oogst gedekt kunnen worden » zoo zoUen wij ons de
uitkomsten ten nutte maken die kohuiarh hieromtrent verkreeg*

Uit de proeven van 1844, welke wij opgegeven hebben, was
dan gebleken : dat stikstofhoodende meststoffen niel in over-
wuuU gebruikt , den voordeeligsten oogst opleveren.

Diezelfde gronden nu bleven in 1845 zonder mest, om de op-
brengst te kunnen vergelijken door de nawerkingen der vroe-
gere bemestingen, met die van geheel niet bemesten grond.
Daarop begonnen de proeven met anorganische zouten , die in
de planten-asoh voorkomen; in het laatst van 1840 begon men
we^ te bemesten, elk stuk gronde met dezelfde meststeffen als
in 1844.

De uitkomsten van deze drie jaren in de Ann* d» Ch, el Ph.,
U f vervat , zijn deze:

8tikêi9fhoud$mde zouten.

De opbrengst van het tweede jaar zonder bemesting , was min-
der, dan van niet bemeste gronden, door uitputting waarschijn*
lijk van anorganische stoffen — dezelfde bemesting in het derde
jear herstelde den oogst tot de hoogte van 1844.

Be&nderen^mm ' ^

Had in het tweede jaar niet dien aebteruitgang ten gevolge
eo gaf meer dan niet-bemesten grond.

Digitized by VjOOQIC

Guano.

Waarvan dubbel koolzuur atmnonia een hoofdbesUnddeel b,
wanneer zij ran de westkust van Palagonié komt, geeft eeo
oogst gewoonbjk m eene omgekeerde rede Tan de gebruikte Ihw-
veelheid ; in 1845 bleef de opbrengst bovendien van niet-beoes*
ten grond.

Raapkoekmu

Deze zijn te kostbaar en de nawerking te gering, terwijl ^p-
olie geene meststof is.

Ohlooreaicmm

is nadeelig.

Siyfsel en melasse

zijn even als alle stikstofvrije ligcbamen zonde^ werking.

Het jaar 1845 was regenachtig en leerde , dat het gebraik vao
de zouten in de planten-asoh voorkomeode, in vochtige i^f^
voordeelig, in drooge weinig of geheel niet werkte, en steeds
het voordeeligst is in verbinding met stikstof houdende zouten.

Vergelijkende das de opbrengst met de bemesting van een stik-
stof houdend zout alléén et , met het aseh-zout alléén /3 eo me^
beiden vereenigd «/3., zoo bleek:

a. dat salmiak^ in het regenachtige 1845 den vroeg oogst ster-
ker maakte, de naoogst was minder; in het drooge 1846
ging de naoogst geheel verloren.

b. SaltJ^iak^ mei koolzure en phosphorzure natron^ tabaki-
asch^ steenkoolasch^ gaf inr 1845 eenen ruimeren oog^?
de naoogst vertoonde verlies. In 1846 was de werking
niet merkbaar.

c. Koolzure en phosphorzure nalron , gips s kookvre kü^^
biflende kalk^ alleen ganstig in het vochtige 1845, onnuttis
of nadeelig in 1846; gips en kalk deden niets.

d. Steenkool' of tabaksascn in 1845 voordeelig, in 1845 oiei
merkbaar.

e. Keukenzout^ in eene hoeveelheid van 200 Ned. pondeoper
bun4er, in 1845 voordeelig, in 1846 niets.

Uit welk alles het dan genoegzaam blijken kan ; dat er in de

Digitized by VjOOQIC

061

werking vad deie kansUnestspeeiëD een groot verschil in de drooge
en natte jaren bestaat, en waaraan het tevens moet toegeschre-
ven worden, dat de opgaven deswegen zoo zeer uiteen loopen,
terwijl daarenboven niet tedere mestspecie voor iedere plant voe-
gen zaL

Wij hebben vermeend in het belang der wetenschap ons deze
uitweiding te mpgen veroorloven, ten einde daardoor de lost tot
oDderzoek aan te wakkeren en langs dien weg, tot die verbete-
ringen in den bouw te geraken, waardoor de landhuishouding
atlengskens hare hoogst mogelijke volkomenheid erlangen zaL

Het land nu ter verbouwing van den Mostaard bestemd , moet in
den herfit omgeploegd, en als zulks noodig is, ook geëgd en
gerold worden , waarna het nog eens met ploeg en egge bewerkt
zijfide, in het voorjaar bezaaid wordt, zoo dra als het daartoe
de vereischte droogte verkregen heeft Gewoonlijk heeft het zaai-
jen, hetzij dan uit de lo8se kand^ hetzij in rijen ^ in de maanden
Maart en April plaats, terwijl de rffenèauw^ wegens het meer
gemakkelijke van het schoonhouden, boven den eersten te verkiezen
is. Het inoogsten van deze vracht heeft gewoonlijk in de maand
Augustus plaA , doch rigt zich n^tuvrlijk naar de gesteldheid
▼an het zaad. Beginnen de haauwen van het witte mostaardzaad
geel, en die van hei zwarte of ifruine donker te worden, dan is
het gewas ter inzameling geschikt, en wordt in ons Vaderland
veelal atgezigt, doch in DuUsclUand veelal uitgetrokken, in hoo-
pen te droogen gelegd , even als het koolzaad , of ook wel tot
schoven gebonden en te droogen gezet, om daarna, even als het
koolzaad , verder behandeld te worden.

Volgens TiszHARii (bbtbe's Allg. Zeilung 1846), zaait men in
Süezië^ den Idostaard met spurrie vermengd , of ook alleen , en
wel na de rogge, en dus op het einde van Julif^ even als de
knollen, ten einde op het laatst van September een goed groen
voeder te hebben. Voor de schapen zaait hij denzelven van half ito-
guslus^ om denzelven dan door deze dieren op het einde van
October te laten afweiden.

Rij bezigt tot deze kweeking, vooral die akkers, welke ook
in het volgend jaar tot het verbouwen van veevoeder bestemd
tijn , wijl door deze kweeking veel onkruid verdelgd wordt Na
de afweiding van den Mostaard , wordt er mest op het veld gebragt
^ ondergeploegd en nog eenmaal voor den winter wordt dit
veld geploegd, waarna het in het volgend jaar steeds zeer goede
mangelwortels voortbrengt > die dan, wegens de zuiverheid van
het land , weinig aan wiecUoonen kosten*

Digitized by VjOOQIC

662
Tot de bruikbare soorten fan dit geslaoht behooren:

CkiMeaehe Mostaard of Mostaard van Peking (Sfoapte Pekintt-
818), door de Zendeliogen te geKjktrjdig met d« Pè-tsai kool,
in 1837 mXQiina overgebragt, alwaar bet mede eene der voor
naamste moesplanten is, terwijl men er, volgens eene nMide*
deeling van LiymfisTOKBy in de TransaeOims ymt bet Toinbotnr-
kondig genootschap te Ziim^^, in de iaideü|ke prorinoita mw
▼eel werk yan maakt Gekookt, wordt bet op de straten tao
Maeao yerkocht, doch terspreidi alsdan, zoo als uyixMTOKE
zegt, eenen zeer onaangenamen reuk voor deEaropeaoen, waar-
aan echter de Chinezen gewend zijn.

De plant heeft eenen regteii, vasten stengel, die spoedig tak-
fijk wordt en breede bladeren voortbrengt ^ geheel versehitteDde
van die der gewone mostaardplant; zrj groeit schielrik, en le-
vert voor het opschieten eène menigte breede, malsche bUde-
ren , die gekookt evenwel aan w^igen zotten voldoen. Zij nog-
thatis die van Tuinkers hduden , kunnen hetzelve als zoodanis
nuttigen. Te dien einde zaaije men bet in de (eniB of in 8tp-
tamber digt in rijen nic , hoewel men het saA den ceheekn
zomer door uitzaaijen kan^ mits den grond alsdan vócEtig hoe-
dende. Wil men evenwel de geheele ontwikkeling van het ge-
was , dan moet het op dertig tot veertig Ned. duimen worden
uitgedund. Het zaad is even scherp als dat van den tnlknm
Mostaard en zoude vrelligt ook tot dezelfde doelemden kmmen
gebezigd worden.

Mostaard met KooUflad. In de verzameling der zaden, door
GBOFFROT uit China mede gebragt, bevond zich ook diL De
planten daaruit ontsproten, hebben breede, geplooide bladeren i
veel met die der kool overeenkomende. Gestoofd, kannen iQ
als spinazie gebruikt worden, en zijn alsdan niet onaangenaam
van smaak. De voortkweeking er van heeft veel overeenkomst
met die ^ttPe-tsai^ doch bet zaad moet niet voor op hetekide
van Julij worden uitgezaaid.

Mostaard met smalle en uUgetakte bladeren, Eene andere soort
of liever verscheidenheid, ten zelfden tijde als de voorgaande
ingevoerd, hebbende, behalve de bladeren die tot de ribben
ingesneden en veel kleiner zijn, veel overeenkomst mc^ den
Mostaard van Peking. Deze plant moet even als de toiokers
gebezigd worden, hoewel men dezelve ook om het zaad ver
bouwen kan, hetwelk de planten overvtoedig voortbrengen i
en schielijk rijpt.

Digitized by VjOOQIC

Mede behooreo tot dit ptaDtengeslaoht:

ShMpiê htrgüia^ fibi. Sinapis nigra van oic loheemseh , wat ai-

thans Frankrijk aanbelangt.
Sinapis aiüani^ iacq. Raphanus erucoides , uk. f. oH Egypte 1789.
Sinapis pifrenaica^ l». Sisyminium acutanguiwn^ dbc.
Sinapis erientaüs , l0 .
Sinapis hispida^ acBoun. Sinapis fiexuosa^ lamk. van Marokko

en TenerUre.
Sinapis integrifoUa^ willd. China 1801
Sinapis cAinensis , uu. 1782.
Sinapis juneea^ lin. Chma.
Sinapis ineana, uu.

Sinapis laedgatdy uu. Spanje 1769, oranjeriegewas.
Sinapis /hUescens^ ait. Madera 1777, oranjeriegewas.
Sinapis pudescens^ lin. Sieilie 1789.

Gelijk wij reeds opgegeven hebben , wordt xoo wel het jonge
loof als het xaad van den Mostaard gebezigd, zijnde het laatste kleini
rond, zwart 9 dat van den bruine namelijk, en zeer scherp van
smaak, eene scherpe, etherische olie in zich bevattende, welke
zich voornamelijk eerst ontwikkelt, wanneer het gekneusde zaad
met water aangemengd wordt ; evenwel is het zaad van den wUim of
gelen Mostaard minder sterk en ook niet zoo algemeen in gebraik.

De olie kan zoowel in spijzen, als om te branden gebruikt
worden. Zij is van eene goudgele kleur; bezit, ongezuiverd,
bij den gewonen zoeten smaak , eene eigenaardige scherpte ; be-
houdt, aan de lucht blootgesteld, hare smerigheid; wordt niet
spoedig dik; geeft onder het branden niet zoo veel, en eenen
mhider onaangenamen walm als de boomolie; en is in 100 pd.
zaad ter hoeveelheid van 30^38 pd. voorhanden.

Onze voorouders gebruikten sinds jaren den gewonen witten
en bruinen mostaard^ als toespijs bij vleeseh en visch, en had-
den zij de puike kwaliteit, dan beroeméenzi} tith Zaandammer
mostaard te hebben. Onze tijd, die het in alles zoo ver brengt,
beeft ook in de Mostaardsoorten eenen aanmerkelijken vooruitgang
doen geboren worden.

Zoo leest men b. v. in (Ie prijscouranten der confituriers :

Mosterd van Maiiie.

aux Trufes;
aux GApres.
aux Anchois.

aux fines herbes.
k Testragon.
Engelsche enz.

Digitized by VjOOQIC

fl«4

Den gewonen mostaard bereidt men, door^jn geaaleD moet-
aardzaad met azijn tot eene gelijkvormige, dunne pap of brei te
mengen, waarbij eenigen yerkiezen een weinig honig of soiker
te yoegen.

In het zuiden van Frankrük Tervjiardigt men eenen zeer ver-
maarden mostaard op de volgende vnjze: op een Ned. pond xeer
fijn mostaardzaadmeel, voegt men een een tweede looden Que
pieterselie, kerveL, selderij » dragon en eeoe knoflook, met twaalf
gehakte, gezouten anchovissen, welk een en ander men met
most van wijn aanlengt en het verdunt tot op behoorlijke dikte
met water, waarbij men een weinig ^n zout gevoegd heelt

•Aromalieke mostaard wordt bereid, door bij eenige hoeveel-
heid mostaardzaad, pieterseiie, kervel, selderij, dragoD, yf-
miaan , mariolein , eenig zout en een weinig fijne genoaolie te
voegen, waarbg men nog gebruik kan maken van een weioig
piment, nagelen, gember, enz. Een en ander maakt men teer
lyn ondereen, en mengt het met azijn tot eene behoorlijke dikte
of lijvigheid.

Om fy'nen specerti-mostaard te bereiden, neemt men: eeneeo
tweede oud pond zwart en een tweede pond vfit mostaardiaad,
hetwelk met vier lood kaneel, vier lood gember, twee lood na-
gelen , twee lood peper en een tweede lood venkelzaad op hel
fijnste gestampt, en dan met de volgende kruiden azijo aaage-
lengd wordt. Op eene Ned. kan goeden Fransohen asijn, xel
men een lood (oud) mariolein, een lood dragon, een lood tyoi-
aan en een lood salie. Deze kruiden moeten ten minste drie of
vier weken staan te trekken en dan de azijn gefiltreerd Worde».

De zoogenaamde Engeische mostaard, welke als droeg poeder
in goed geslotene fiescl^é& bewaard wordt, is niets anders dan
zeer l^n gemalen droog mostaardzaad , hetwelk somtijds vooraf
met een weinig citroensap wordt bevochtigd. Bij het gebruik
moet men dit meel lang met azijn in eene mortier wrijven, opdat
het zetmeel of de lijmaohtige zelfstandigheid zich behoorlijk ooi-
wikkele en de mostaard lijvig worde.

De zamenstelling eindelijk van de boven genoemde Moutarde
de MaiUe, bestaat hierin:

Voor twaalf kan mostaardzaad , neme men een* halven bos
pieterseiie, een' halven bos kervel, een* halven bos bieslook i
drie bollen knoflook , een* halven bos selderij , twee een tweede
oneen zeezout, zeer ^jn gestampt, een achtste pond beste, AP^
boomolie, een zestiende pond der vier kruiden (quatre épioes)
waarvan men de zamenstelling later vermeld zal vinden, veertig

Digitized by VjOOQIC '

065

druppeb gedisteleerde tijinolie, dertig druppels kaneeloüe en
drie druppels dragonolie. Men hakke al de planten en wortels ,
na dezelve gezuiverd te hebben, goed fijn dooreen: men lal«
dit vervolgens veertien dagen trekken op eene genoegzame hoe-
yeelheid beste wijnazijn. Na verloop van veertien dagen male
men dit baksel zeer fijn in eenen kogelbak of anderen molen ;
men doe bier vervolgens de twaalf kannen zeer fijn gemalen
mostaardzaad bij, betwelk men des noods, in eenen kleinen
koffijmolen, fijn kan malen.

Men neme dan het zout, de vier kruiden, de olie en azyn .
waar de planten en wortels in geweekt hebben, en menge alles
wel ondereen.

Jfa verloop van twee dagen doe men den mostaard in Delfl-
sebe potten , die men wel toemaakt en lakt. Men kan dezen
mostaard verscheidene' jaren goed houden, wordende hoe ouder
hoe beter.

De vier kruiden, waarvan gesproken is, bestaan uit: een deel
Ceilonsehe kaneel , een deel goede kruidnagelen , een deel mus-
kaatnoten en een deel Jamalka peper, alles fijn door een ge-
stampt en door eene haarzeef gezift

Ook in de geneeskunde bekleedt de mostaard eene aanzienlijke
plaats en werd denzelven eertijds inwendig veel tegen slijmziekte en
trage spijsvertering , alsmede tegen verlamming der tong gebruikt.
In Engeland vooral^ wordt het gebruik van icÜ Mostaardzaad
tegeo gestoorde spijsvertering, verslijming, jicbten podagra, des
morgens een eetlepel vol , van het heete saad sterk aanbevolen.

Uitwendig wordt het zwarte Mostaardzaad voornamelijk als
roodmakend middel gebruikt; tot dat einde wordt het tot poeder
gestooten, met water en broodkruim tot eene pap gemaakt, en
op een of ander deel van het ligchaam warm aangelegd. Zoo
plaatst men b.v. deze pap, bij hevige hoofdpijn of ijlboofdigheid,
in den nek of aan' de kuiten; bij keelontsteking om den bals;
wanneer een of ander edel, tot het leven zeer noodzakelijk deel,
door eene rheumatische ontsteking is aangedaan, op eene plaats,
die van dal deel eenigzins is verwijderd.

Ats opwekkend^ prikkelend middel^ wordt hel zoo veel moge-
lijK op de aangedane deelen zelve geplaatst; bij verlammingen
wordt het op de verlamde deelen gelegd; bij kramp en stuipach-
'tige toevallen, op die plaatsen van het ligchaam, alwaar de ze-
nuweir het digst onder de huid zijn gelegen enz.

Wanneer men de werking van de Mostaardpappen wil bevor-
deren, kan men dezelveimet spaanscbe vliegen-tinctuur, Mieriks-

Digitized by VjOOQIC

«II j m»mm jt^mmMi '

wortel en soortgelijke vermengen. Verder leze men hierover
j. A. YAN DE WATER, Uaudboek voor de leer der geneesmiddeien vu.

Wat de mostaard ais veevoeder aanbelangt, zoo zegtnraiAV'
daarvan, dat, zoo dezelve vóór de bloeijing aan de koeijen gegeven
wordt, deze daarvan vele en vette melk geven, doch dat na de
bloeijing de stengel hard wordt en niet gaarne meer door het
vee gebruikt. Eene onaangenaamheid eehler hierbij is , dat als de
mostaard zonder bijvoeging van klaver of gras gegeven wordt,
de melk daardoor eenen scherpen bijsmaak erlangt, welke ecbler
met aan de daarvan bereide boter merkbaar is. Alt men dit
kraid evenwel met klaver of gras vermengd geeft, bespeurt men
dien bijsmaak niet.

ScHWEBz, die van hetzelfde gevoelen is , beweert evenwel, dat
ook de boter eenen scherpen bijsmaak erlangt , wanneer het alleen
vervoederd wordt , terwijl ook de Hoogleé^aar bbrgsma de woeg
aigemaaiden toitien mostaard voor een heerlijk veevoeder hoodL

Werkossen, zegt tiuzhann verder, me( het blad van den mostaard
gevoed, bleven goed in staat, ook bij voortdarenden arbeid. Om
dit voeder bij voortduring te hebben , zoude men het zaad van
week tot week, bij gedeelten moeten aitzaaijen.

De Mostaard is hem van veel dienst geweest bij mislokUng
van de klaver, of ook tussehen de 1ste eft Sde snede denebe
en zelfs nog in September, nadat de 2de snede der klaver ver-
bruikt was.

Het mostaard-stroo daarentegen is -volgens hem geen gesdiikl
veevoeder, maar ^slechts tot onderstrooijing dienstig. De doppen
der haauwen, hoewel voedzaam , moeten evenwel niet droog aan
het vee gegeven worden, omdat de ruwheid van hare oppervlakte
en de scherpe snavel aan haren top, het vee in den bekoDaan*
genaam is, waarom men die doppen ni heet water moet béoeijen
of koken.

Ook de na het slaan der olie overblijvende koeken, zijn «▼ol'
gens hem, een geschikt veevoeder en hebben eene zacht por-
geerende werking.

In dit laatste opzigt , zegt de Hoogleeraar van hall , zoode ik
mij echter meer kunnen vereenigen met de opgave van Tiuêi
{Grondbeginselen van den welenschappelijken landbouw^ \^)^
die zegt; dat de mosterdkoeken voor het vee, als eene prikke-
lende en zacht afvoerende artsenij weldadig z^ , wanneer lij
gestampt over het voedsel gestrooid worden, welk gevoeleD «i)
bij VAN DER TRAPPEN, in zijn Herbarium vhum^^ wedervindeo.

De twarle mostaard wordt in DuUseMand^ OosHnr^ ^

Digitized by VjOOQIC

fl87

B'onkrffk vee\ Terboawd, alsmede, doch op verre na niet in die
mate, in ons Vaderland,

In Noard'HoUand was de bouw er yan in 1850 matig, heb-
bende te Schagen het roode mostaardzaad 15 mad yan het bun-
der opgebragt.

Bet bruine mostaardzaad werd onder Winkel^ in de nieuwe
polders, minder dan yroeger verbouwd en leverde van 15 tot
18 mudden van het bunder.

Op de markt te Alkmaar (1850) werden 400 mudden minder,
dan de hellt van 1849 aangebragt en omgezet tegen eenen
prijs , gemiddeld van f 12^50 van het mud.

Digitized by VjOOQIC

MUNT.

(Mentha Sativa)

De Bhtnty ook Kruizement of Krulsmunt genaamd , oDtieent
hareD geslachtsnaam mentha , van het Grieksche woord mintha
of nUrUhy^ dat munt beteekeot, of ook wel een aangenaam rie-
kend kruid. , Volgens de fabelleer werd Minthe^ de maitres van
Plato, door Proserpina, wegens minnenijd in de Munt veranderd.
Sommigen willen het van het Latijnsche woord mens , verstand^
afgeleid hebben, omdat door het gebruik er van de geest ver-
helderd wordt, terwijl men het bij de oude dichters alleen onder
de uitdrukking, goede reuk ^ vermeld vindL Het woord Aruëe-
munt is, naar men wil, eene* verbastering van Aroezemttnt^
wegens hare gekrulde bladeren, doch welke, volgens musting,
deze eigendommelijkheid spoedig verliezen , wanneer de plaoten
niet om de twee jaren worden opgenomen en vérpoot.

RiviNUs zegt; dat de Munt tot de planten met eene onregel-
matige bloem behooren, die een baard en helm te gelijk hebben,
de baard drievoudig en de helm verdeeld, met vier naakte,
gladde zaadkorrels.

Volgens TouRNEFORT evenwel , is het een gewas , met eene vol-
komene, onregelmatige, eenbladige, lipswijze bloem, waarvan de
bovenste lip boogsgewijze staèit, binnenwaarts in drieto verdeeld «
evenwel zoodanig gescheiden , dat de bloem bij de eerste oogop-
slag vierbladig schijnt. Degandolle rangschikt de plant onder
Laèiées en linnaeus onder de DidynanUa^ Gymnospermia ^ mei
het navolgeode geslachtkenmerk : De bloemkrans bijna r^élma-
tig en vierspletig; de bovenste lob is het breedst en uitgerand;
de meeldraadjes zijn regtstandig, van eikanderen verwijderd,
geplaatst.

De Kruizemunt schiet vierkante stengels op, die van boyen
eenigzins getakt zijn en de lengte van een en eene halve voet of
meer bereiken. De bladeren zijn ongesteeld , hartvomnrig , getand,
gekronkeld, donker groen van kleur en groeijen tegenover ei-
kanderen. Op de toppen der stengels en takjes komen kleine gelipte
bloemen aarsgewijze voort, roodachtig van kleur, van Augustus
Cot September ontluikende , waarop vier zaden in de blo^nke&
volgen. De wortels kruipen niet jiiep onder den grond voort,
en maken vele nieuwe, terwijl het geheele gewas een aange-

Digitized by VjOOQIC

namen reuk verspreidt , waarom men haar ook den naam lan
Balsen^ gegeven heeft, komende deze plantbescbrijving, met die
van M0R180II vrij wei overeen.

Hoewel vele soorten van dit geslacht ioheemsch zijn, zoo ko-
men nogthans de Kruizemunt (Mentha crispa) en de Pepermunt
(Mentha piperita) ^^elke beide men in ooze moestuinen kweekt,
in ods Vaderland niet in het iciide voer. Sommigen willen
dat de eerste uit Denemarken overgebragt is , doch uifM aeus zegt ,
dat dezelve in jSY^^t/^ te huis behoort^ hoewel dezelve ook iü Zicih
seriand en DuiUchland^ aangetroffen worden. De tweede groeit
in Engeland^ waar miller dezelve aan de oevers der rivier,
die tusschen CroO'don en Mitcham doorloopt, heeft aangetroffen
Tot de inheemsche kunnen gebragt worden:
De Boschmunt^ (Mentha sylvestris), welke volgens den Hoog*
leeraar van hall, aan de kanten der zaailanden en wegen op
vele plaatsen gevonden wordt, en waarvan als eene verschei-
denheid beschouwd kan worden: de Woudmunt (Mentha ne«
morosa), volgens van hall, aan den Waaldijk, tusschen Tiel
en Doodewaard; alsmede de vulgaris en de crispa*

De Rondbladigemunt ^ (Menlha rotundifolia), volgens schwenco,
in de lage, vochtige pannen der duinen buiten ^sUage; volgens
KOPS aan den IJsseldijk bij üaltem; volgens de beubr bij Nfj-
megeni volgens ziimen, langs de kaai bij 'sHage\ volgens schkl-
TEMAy bij Zecenaari en volgens van hall tusschen Arnhem en
Ai/megen.

Walermunt (Menlha aquatica), algemeen aan de kanten der

slooten en in vochtige weilanden en overvloedig aan den puin

en kleiweg van Haarhuizen naar Menaingeweer in Groningerland.

Gesteelde watermunt (Mentha a. pedunculata) , volgens van

hall, in vochtige duinvalleijen en op vele plaatsen.

Ovaalbiadige watermunt (Menlha a. elliptica), naar bbrosma
en VAN HALL, bij Amsterdam^ op den weg naar het éovi^ Sloten,
Aanverwante munt (Mentha gentilis), volgens zunen bij 's6ra^
venhage,

Zaaimunt^ (Menlha Sativa) , volgens berosma en van hall , bij
het dorp Stoten^ buiten Amsterdam en bij Baartem^op den
weg naar Leyden,
Akkermunt (Mentha arvensis), op vele plaatsen in ons land.
Poleymunt (Menlha pulegium), volgens de gorter, op voch-
tige plaatsen aan de Waal^ bij Wamel over Tiel en in den
TieUrwaard; omtrent den IJssel b\j Gorsel, Uilenpas ^ en el-
ders in het Graafschap Zutphen^ als ook by SalA in Overifssel.

Digitized by VjOOQIC

670

Volgens DE BEun bij Ngfmegm^ naar BBOcisa ariiikak ïd ée
Betuwe en volgens xiiken bij 'sGravenhage.

Alle soorten van Munt laten zich gemakkelijk yoortkweekea ,
batzij door de planten in de iente te scheuren; of dooroitloopers,
welke het geheele jaar door verplant kannen worden, mits de
grond vochtig en de Standplaats een weinig schaduwachtig zij.
Bij droog weder evenwel moeten de uitloopers 200 lang begoteo
worden, tot dat zij aangeslagen zijn, waarna men het gevras
slechts van het onkruid behoeft te zuiveren:

Volgens MnxER , zouden tuinbedden ter breedte van vier voe-
len met paden ter breedte van twee, voor dit gewas het g»-
sohikste zijn, terwijl de planten alsdan eene tusscheoraimte van
vier tot vijf voeten behoeven , omdat de wortek er van, zicë
zeer verre uitstrekken , en waarom men de planten ook niet
langer dan drie jaren ter plaatste moet laten verblijven, want
wanneer men het gewas bij voortduring ongemoeid liet, zonden
de wortels zich eindelijk door eikanderen werken en zoo doende
rotten, waardoor natuurlijk het gewas sterven zoude.

Zij die .de Munt als salade in den winter en in den herfst
wenschen te nuttigen , nemen de wortels een weinig voor kers-
tqd op, bedekken dezelve alsdan met zeer fijnea/^rde ter dikte
van een duim, waarna alles door matten ofbroeiramen tegen
de koude beschut wordt. De Munt op deze wijze gekweekt,
begint weldra op nieuw te werken en is alsdan spoedig eetbaar.

Ook kan men de Munt door zaad in de maand Maart in eenen
loohtigen grond en op eene beschaduwde standplaats voortkwee-
ken, terwijl het zelf moeijelijker is het gewas te verdelgen, dan
hetzelve te vermenigvuldigen, hetwelk veelal van zelve zeer over-
vloedig plaats beeft.

Wanneer men deze plant ten gebroike in de geneeskunde oog-
sten wil, moet zulks bij droog weder en juist dan plaats hebben,
wanneer het gewas in bloei is. Heeft de inzameling later plaats,
dan zal het gewonnen wordende, noch zoo oogelijk, noch zoo
goed zijn, terwijl, wanneer het bij vochtig weder geschiedt, de
plant zwait wordt en hare hoedanigheid verliest. A^esneden
zijnde, moet men het in eene beschaduwde plaats ophangen,
aldaar laten droogen en tot het gebruik bewaren.

Is de grond krachtvol, dan kan men vaneene plant driemalen
inzamelen, hoewel de oogst na de maand /{^'zelden veel waarde
heeft. Gewoonlijk laat men dan ook alle stengels , welke na dien
tijd voortkomen , aan de plant verblijven en wel tot aan St Miehiel
(29 SepL) toe, waarna ook deze afgesneden worden. Als no

Digitized by VjOOQIC

Ö71

reinigt roen de bedden op nieuw en dekt men deze met een
weinig wel doorwerkte krachlTolie aarde, ten einde de woiieb
in de volgende lente des te krachtvoUer ontspruiten.

Wij geloven niet , dat men in óns vaderlmd veel werk van
de munt maakt, om dezelve als toekruid bij de salade te bezi-
gen en nog minder dusdanig alleen , betgeen ons buitendien ook
niet aanbevelenswaardig toeschijot. Het is waar, de reuk er van
10 aangenaam en doordringend , doch de smaak er van hoewel
verwarmend , is specerijacbtig en bitter en bij de pepermunt z^U
eenigzins kamferachtig en door een gevoel van koude in den
mond gevolgd wordt.

In de geneeskunde bekleedt dezelve dan ook eene waardigere
plaats , dan in de keuken , zijnde volgens van de water , de gene
zende eigenschappen , opwekkende , krampstillende , maag ster-
kende, windbrekende , en stonden drijvende.
Men gebruikt ze:

1**. In krampachtige aandoeningen der eerste wegen , tegen
maagkramp , krampachtige braking , krampkolijk en het kolijk ,
hetwelk door opzetting van winden veroorzaakt wordt (colica
flatulenta).

2*. Bij krampachtige aandoeningen der horstingewanden;
als krampachtige aamborstigheid , kinkhoest enz.

3*. Tegen hypochondrische en Hysterische toevallen , bij al-
gemeene zenowzwakte, duizeligheid , zenuwachtige hoofdpijn ,
voornamelijk wanneer deze ongesteldheden , met eene zwakke
spijsvertering in verband staan.

4*. In zenuw- en rotkoortsen , vooral wanneer de eerste we-
gen krampachtig zijn aangedaan , als er aanhoudende misselijkheid ,
braakzucht, krampkolyk en dergelijke teWs worden waargenomen.
5*. Uitwendig worden zij gebruikt tot verdeeling van klier-
aehtige verhardingen , roosachtige , oppervlakkige ontstekingen,
bij rheumatische pijnen , krampachtige aandoeningen van een of
ander ingewand ; men voegt ze ^(/ versterkende baden voor kin-
deren, die aan Engelsche ziekte of uittering lijden , men zegt
ook , dat zij de afscheiding van het zog tegen gaau

Zij worden gebruikt in de gedaante van aftreksel van ^1
once op 6 of 8 oneen colaluur, of als thee gedronken , wordende
zij nog uitwendig bij kruiden, pappen, stovingen, baden en
klysteren gebruikt.

Onder de bereidingen behooren het:

Aqua Menthae crispae et Aqua Menthae piperilae , welke men
bij mengsels in eene hoeveelheid van 2 — 8 oneen voegen kan.

Digitized by VjOOQIC

672

Olmm Mentkae crUpae ei oleum Mmihae piperUae. Deie
geeft men telkens in eene hoeveelheid yan 2 — 6 droppels €vp sui-
ker, in mengsels en in pillen , of in koekjes, bij ons <mder deo
naam van pepermuntjes (tablettes de menthe) bekcsuL Men
zegt, dat de melk waarin de bladeren der kruizenmunt geweekt
zijn, naaowelijks stremmen wil en lennabus beweert; dat men
van de melk der koerjen, die op waterige plaatsen, waar veel
wilde munt groeit, grazen en van dit kraid eten, geen kaas
kan maken. (Ruttt, Mat. Med. Lond. en Rotterd. 1775^

AS^f^^

Digitized by VjOOQIC

NACHTSCHADE (ZWABrE).

De zwarte Naehtêehade^ ook Dolkruid^ Doüebeziën otDoUe-
bessen^ of ook wel Tubn-NaehUehade^ aangezien dezelve veelvul-
dig in de tuinen en bebouwde gronden gevonden wordt, ge-
naamd en welken naamsooraprong, alsmede bet geslachtken-
mtA wij stilzwijgende zullen voorbijgaan, als zijnde dit reeds
vro^^r medegedeeld, heeft volgens lOEim en schultis, Sy9tema
vegeiadUhan^ dit «^or/^kenmerk: De stengel kruidacbtig en
kantig; de bladeren eirond, getand, bijna naakt; de bloemen als
eenoD bloemscberm vormende; de bessen zwart Gborgb Atdhbe
beschouwde deze plant als moeijelijk te beschrijven; aorpius
na^chikt haar onder die, waarvan de bloemen wel eenbladerig
maar regelmatig zijn; leggende het zaad in eene bes, waarin
vde korrels zijn* Paulus amiian, spreekt ten opzigte van dit
gewas nu eens van beziéh, dan wederom van peulen of van ste-
kelige appels, terwijl ook hbrman en eau daarover omslaglig
hebben gehandekl en in vele opzigten met eikanderen overeenkomen.

Deze eenjarige zaaipUnt komt bij mest en vuilnishoopen aan
de wegen en. op de bouwlanden , niet alleen door geheel Europa^
maar ook in de beide Indien en in Amerika^ waaruit zij welligt
naar Europa is overgebragt , voor. Zij heeft eenen kruidigen , tak-
kiged stengel, welke zelden hooger dan eene halve Ned. el wordt,
met overhoeksche, lang gesteelde, bijna slap hangende bladeren,
van eene puntige eironde gedaante en donker groen van kleur.
De bloemen welke in Junii^ Julü en Augushie ontluiken, zijn
trosTormig en wit, waarop gewoonlijk zwarte bessen volgen, die
veel , plat, rond , klein en geel zaad in zich bevatten , dat zeer lan-
gen tijd het ontkiemingsvermogen behoudL Over den levensduur
van Tele zaden heeft lAiiTomiBT, in de UortictUteur provengal^
een uitvoerig verslag gegeven , dat wij ter lezing aanbevelen , als-
mede De la réeoiie^ de ia eonéervaOon ^ du semie ei de ia
gemUnaUon des grainee^ par ca. jodbert. Hoewel er gewoon-
lijk twee bladeren b'^ eikanderen groeijen , zoo worden er toch
ook naar goüan, gevonden, die enkele bladeren en enkele bloem-
stelen hebben. De wortel is lang, vezelig en wit.

Naardien de NaclUseièade op lederen bodem , inzonderheid in-
dien dezelve zwaar ia, tieren wil en gemakkelijk iedere weert-

Digitized by VjOOQIC

674

gesteldheid WedenUat, xoo ia lij sonder moeite voort* te kwek-
ken, hetwelk door zaad, ia de maanden Maart ^ April en Md^
geschieden kan, dat men dan ter plaatse en hol uitzaait, waar
na het gewas niet de mmste bijzondere verzoiiging meer behoeft

Hoewel men te vergee&ch m de bladeren van dit gewas de
soianine gezocht heeft , zoo wordt het evenwel over het alge-
meen voor een schadelijk gewas gehouden» welligt, omdat men
naar de vergiftige eigenschappen der bessen de geheele plaat
afmeet

Het is gewoonlijk op lie de Frat^e en de Bourèon^ dat men
onder den naam Brede van deze plant gebroik maakt, terwijl
de bewoners der Aniülee dezelve Laman noemen. De bladeren
worden even als die der spinazie toebereid en gegeten , en igo
in geenen deele ongezond, terwijl zelfe de ereolen in J^anJoifi
dezelve in het wild zoeken en nuttigen.

Het zaad der Brede uit rHe de Bourbon naar f^ankr^k over-
gezonden , heeft eene plant volkomen aan de solanum nignm
gelijk, voortgebragt, met dit onderscheid, dat -het gewas veel
grooter , krachtvoller , en het blad veel broeder was.

Naar dien vrij veel te vnjdloopig souden worden , zoo wij alle
aitheemsche soorten en verscheidenheden van dit pUntengeslachi
wilden mededeelen, en waaronder inderdaad fraaijezoo als de
solanum somnieuienfum ^ soianum maerantherum ^ eoUmu»
reciinatum^ enz. gevonden worden, zoo zij alleenlijk gezegd; dat
in ons Vaderland behalve de solanum duicamara^ klimmende
nachtschade, ook nog de ^^A^/ir^fo (solanum villosom) voorkomt,
en wel volgens pavbod, hier en daar in het Sticht \ en naar vaj«
HALL in de moeshoven nabij Utrecht,

De bessen der 'zwarte nachtschade ^ zijn volgens BosaiuAVB,
ALBEETi, en SRDBLiJi doodeUjk voor het vee , en ofeohoon wij dit
niet proefondervindelijk kunnen staven» zoo is het toch zeker, dat
het vee deze plant onaangeroerd laat '

Dat evenwel vele op zich zelve besohoawd hoogst nadeeüge
onkruiden , nog in den landbouw tot nuttige doeleinden kunacD
aangewend worden , blijkt uit eene opgave in de Altgemelne Zet-
iung , 1841 , waarin onder anderen med^edeeld wordt , dat de
wortel van akker^tet {earduus arvensis of drskm arvenseh
een der meest voedzame gewassen voor het vee is. Van bet zoo
algemeen en bijna onuitroeibaar Boeftiad of Stmkblad (tussitagê
farfara)^ hetwelk in de provincie 6froningen^ maar al te veel-
vuldig op de bouwlanden gevonden wordt, kan men de bladeren,
met ander voedsel ^jn gesneden , tot voeding voor het vee beii'

Digitized by VjOOQIC

675

geo, wordende xelfe enkele malen de bladeren door de Apothe-
kers opgekocht, even als zij die van het roaar al te bekende
kweekgras {agropifrum repetu) bezigen.

Zelfs wordt het moeras kartelblad (pedieularis pahstris) ^ ook
wel Lidskruid^ Fistelkruid of Banger genaamd, dat in beter's
AUgemeine ZeUung als een hoogst nadeelig gewas voor de scha-
pen gebonden wordt, en waarmede block ten voÜen instemt,
soo wel als het boschaohüg kartelblad {pedicularis Sylvaüoa) y
door de geiten zonder nadeel gegeten, wordende hetzelfde door
foAbt aangaande de varkens bevestigd.

Ruling en wbhicek , hebben de bestanddeelen der asch in on-
derscheidene onkroiden onderzocht , doch naar dien slechts de
laatste van de onderhavige plant gewag maakt , zoo zullen wij
ook 'alleen zijne mededeeling laten volgen.

Asch in de
100 deelen,

Potasch in
de asch.

100 ponden

asch leveren

potasch.

Gewone Heide.

Verw Brem.

Daitsohe Brem.

Gedoomd Halkruid. • . .

Nachtschade

Blaaawe Boschbes. . . .
Gewone Braambes. . . .

Klimop

Gewone Brem

Varenkmid in Augustus
verzameld.

„ in het begin
van Sept verzameld. . .

^ in het begin
van October.

1,408
1,617
1,562
1,656
0,706
0,685
0,756
1,542
1,478

2,059

2,907

2,867

0,162
0,184
0,137
0,196
0,187
0,128
0,140
0,181
0,190

1,601

1,433

1,021

11,71
11,40

8,81
8,43
26,70
19,06
18,01
.22,48
12,90

56,71

49,63

35,66

Boewei LSMEtT, LOifiCKtus , wBOKuus , zoBinüs en schbOder van
de solannm als geneesmiddel gewag maken en mqxbb mededeelt ;
dat de solanum nigrum tot de bereiding van het unguentum
populeum gebezigd wordt , zoo jnaakt men evenwel thans , met
uitzondering van de soümum dulcamara f in de geneeskunde voor
zoo verre ons bekend , weinig werk van de solannm*8.

Wijders verwqzen wij ooze lezers naar het allezins beUngrijke
werk: Repertoire dee plantes utiles et des plantes vénéneuses
du globe 9 par c. a. ducbesnb, welk werk nu geheel voltooid is.

Digitized by VjOOQIC

N I G E L L E.

(NigeOa.)

De NigeUe ook Narduskruid of zwart Komffnkruid geoaanid ,
onüeent haren geslachAsiiaam nigeila^ ▼au het Latijosche woortf
nigelhu^ zwariachHgt wegens de Meur der zaden van vele
soorten van dit geslacht Volgens buppius, behoort zij tot de
planten, welke eene volkomene veelbladige bloem hebben, eo
een veelvakk^ zaadbuisje met bedekte zaadkorreb; Hicai '
daarentegen zegt, dat zrj tot die behoort, welke eeoe vol-
komene, enkele, regelmatige, eenbladige bloem hebben, eeoe
zoodanige, die uit regelmatige en onregelmatige bloempjes be-
staat, en wel uit eene regelmatige vijfbladige bk>em in den
omtrek » en onregelmatige bloempjes in het midden daar tossehen
geplaatst , terwijl TOüaiiEPORT , in zgne beschrijving desvrege nog
meer omslagtig is te werk gegaan.

DBCAifDOLLB rangschikt dit gewas onder de Baumeuioeéet ^
en uRNAiüs onder de Polyandria^ Pentagynia^ met het navol-
gende geslachtkenmerk : geen kelk; vijf bloembladeren en vijf*
honigbakjes, in den bloemkrans; v^fzaadhokjes.

Deze eenjarige zaaiplant, welke volgens roisette, in 1548 uit
Egypte werd^overgebragt, bereikt de hoogte van vier palmeo;
de bloemen , die in Julü ontluiken , zijn van weinig beteekeais ^
maar het zaad is de zworie kam^; glanzig^ welriekeod en
scherp van smaak.

De Nigetle behoeft eene ligte warme aarde, en eene ^tti^eilN^ai
stand. Naardien dit gewas zich moeijelijk verplanten laat, moet
men het zaad ter plaatse uitzaaijen en, wel in de maand Aprti^
waarna men het gewas uitdunt en wel zoo , dat er eene tusscbeo*
ruimte van twaalf Ned. duimen voor iedere plant verkregen wordt
Eene sterke begieting tot dat de btoeittjd voorbij is, mag ab
eene der eerste behoeften beschouwd worden, wil men eenen
goeden zaadoogst erlangen; welk zaad gewoonfijk in Augtuttu
rijpt en alsdan terstond moet ■ ingezameld en droog bewaard
worden , kunnende alzoo bet ontkiemings vermogen versebeideBe
jaren behouden.

Anderen zaaien het zaad uit , zoo spoedig het rijp is , terwgl
het , wanneer de stand gunstig is , de winterkoude doorstaat en
gedurende den volgeodaD zomer bloeit en zaad geelt

Digitized by VjOOQIC

677

Tot dit geslacht behooren de navolgeode soorten :

Sigella foeniculaeea ^ dbc, vaa Taurie 1824.

N^ella divaricata ^ beadpr*., dbc, van Egypte 1817.

N^ella corniculata^ dec, 1842.

Nigelia eUiaris , dec, vao de Levant 1827.

NigeUa coarctata^ gmbl., dbc, uit het Zuiden van Europa.

Nigeila damaseena^ uu., uit het Zuiden van Frankrijk 1570 met

drie versdieidenhedeD.
Nigelia arventis , ltn., Frankrijk.
NigeUa hispaniea , lik., 1G20.
fügeda orienta&s , un^ 1609.

De xaden der Nigelia saiiva , de onderhavige plant der AY-
geUa damoikena , of het Juffertje in *t groen , hoewel minder in
kracht dan de eerste, worden inzonderheid in het Zuiden van
Frankrijk en in Italië onder den naam van quatre^épices veel
ter bereiding van vieesoh als anderzins in de keuken gebezigd.

De reuk er van is niet onaangenaam , en de smaak heet of
scherp, eene bijzondere geur aan het brood gevende, dat er
nede gebakken wordt. Hippocbates en dioscobides prijzen het
gebruik er van tegen de wormen en andere kwalen aan , hoewel
ket thans in de' geneeskunde niet meer gebezigd wordt*

Verder zie men over de NigeUa in het algemeen Bot mag. 22,
1204 en 65 en over de Satioa in het bijzondere, Flora graeca^
tioe planlarum rariorum kitioria^ quas in provincUs aut in-
suU* Graedae legil^ investigacU^ et depingi curavil job. sa-
TBOBp; ckaraelereê omnium^ deseriptionea et synanima ela^
AêTBoU lAC BDW. 8M1TH. Lond. 1806. fol.

Digitized by VjOOQIC

o N A G B A.

{OeMithetd).

De Onagta^ ook geie Onagra^ gele Wederik^ of LeHën van
één dag genaamd^ ontleeot haren geBlaohCsnaara oenoihera^ zoo
als JACQUB8 en hbrivcq willen, van het Grieksehe 'woord idnos^
wifn^ wegens den smaak der wortels, en thera Tan ther^ een
wild dier^ en waarom de oaden haar met dien naam bestempeld
hebben, naardien zij waanden door deze plant de woede der
dieren te kunnen kalmen. De naam onagra^ van touucepoit
herkomstig, is yan de Grieksohe woorden onoi^ ezel , en agréoi^
itBd^ afgeleid, wegens de gelijkheid der bladerea van den
plant, met een ezelsoor.

DiCAHDOLLB, rangschikt dit gewas onder de Onagrartéea^ en
LimiABüs onder de Octandria^ Manogynia^ met het navolgende
gestachtkenmerk: een boisvormige, vierspletige kelk; vier aan
den kelk gehechte bloembladeren; de stempel vier spletig; het
zaaddoosje vier bokkig, vier kleppig; onder den kelk de za>
den naakt De tweejarige anagra (Oenothera biomis) waarvan
hier inzonderheid sprake is, en die wel het Vlrginisehe BiUeilr
kruid , van alpirus schijnt te wezen , moet naar van dkr tiaf-
PEü , als een Noord-Amerikaanseh gewas besohoowd worden oi
werd volgens hem in de 17de eeaw, 1674, dooh volgens wnx-
DEROW , grundr. der Krauterk^ in 1014 , door de FransoheB
uit VIrginiS naar Europa overgebragt, terwijl hobbttb met geea
van beide instemmende, het jaar 1620 ab zoodanig opgeeft
Thans is zij bijna door geheel Europa verspreid, en wordt niet
zelden in groote partijen brj eikanderen aangetroffen. Zoo vond
DS GORTER , het bij Uenden in de Betuwe ; in de fortifioatieo
om ZutpAen; op Uilenpas; buiten Arnhem ^ Harderwifk en in
de duinen op vele plaatsen: rbinvtardt te Salk, db bbijkr om i^Êf-
megen ; dübois te Maarsbergen bij Doom} en vak hall bij Haarlem
en Heemstede y te Dieren en Rheede boven Arrüiem^ en bij Utreckl

De stengels van deze zaaiplant bereiken de hoogte van eeo
een tweede el (ruim vier voeten RijnL); de onderste bladeren
zijn lang, ei-lancetvormig , plat uitgebreid, en ^n getand, de
bovenste zijn ongesteeld. Zij bloeit aarvormig aan het einde der
stengels; de bloemen zijn groot, mooi geel, zij ontsluiten zicb
gewoonlijk des avonds , eo dnren sleohts één dag, (en van daar

Digitized by VjOOQIC

679

den oaam LeKte van éénen dag) , doeh volgen elkander bij af-
wiseëling op, van JuHj' M in November.

De WÖZ6 van verboaw van deze plant als moesgroente , loopen
nog al oiteen , weshalve wij de meest verkiesselijkste te dezen
opzigte zoUen mededeelen.

LippoLD, de vertaler van Lr bon Jardinier in het Doitsch
Mgt; dat men het zaad in AprÜ^ zeer don in eenen wel be-
werkten, vruchtbaren grond moet oitzaagen, waarna men de
jonge plan^es, wanneer zij in het eerste blad zijn, op bedden
ten vorken herfst bemest, raitswijze op eenen onderlingen afetand
van 30 tot 50 Ned. duimen uitpooL Gedurende den zomer wordt
het plantsoen gewied en begoten, en in den herfêt opgenomen,
om de wortels alsdan na dezelve van het loof, met uitzondering
der hartbladeren ontdaan te hebben , in eenen kelder of andere
vorstvrije plaats te bewaroi, kunnende zij evenwel ook in den
grond bigven en naar de behoefte worden opgenomen, wanneer
het weder zacht mogt zyn, ab de vorst niet verdragende.

Rbüm beweert, dat de wortel van deze plant in eenen lossen
vmchtbaren tuingrond zoo dik wordt als die der bieten en bij
de tuinlieden m Duüsehland^ onder den nuun van Oarien-Ra-
punsel of RaponUea bekend is.

BEcmiRi en TRAumAmr, raden aan, het zaad in eenen goed
bewerkten en losgemaakten grond uit te zaaijen en de jonge
planten later te verpoten , terwijl anderen daarentegen het zaad
In Maart op eenen goed bereiden grond oitzaaijen , en de plan-
ten later niet verpoten, maar wel uitdunnen.

Ook kan men het zaad in het najaag uitzaaijen, mits het ge-
zaaide alsdan goed maar luditig tegen den winter dekkende, of
hel zaad in potten uitzaaijen en deze in -de oranjerie plaatsen.

De eenvoudige verbouwing, even alè de schorseneren, achten
wij nog het verkiesselijkste, te meer oiAdat het gewas op dezelfde
wijze behandeld kan worden. Ook milleb beschouwt de voort-
kweekmg als zeer gemakkelijk, daar hij zegt, dat het gewas
eois aanwezig zijnde, zich zelve voortkweekt. Ook hij raadt
het uitzaaijen in den herfst aan, omdat de zaden, welke in de
volgende lente uitgezaaid worden , zelden het eerste jaar opko-
men, ook hij maakt van het verplanten geen gewag, en zegt
verder, dat men bij het uitdelven voorzigtig moet zijn, de wor-
tels welke zeer diep gaan, niet door te steken, en dat het ge-
was bgna in alle gronden en op lederen stand tieren wil.

De navolgende soorten verdienen in het bijzonder de vermel-
ding.

Digitized by VjOOQIC

^•■■^

680

Oenoihera amoena^ Beminnelijke onagra. Eene eeDJarige zaai-
plant uit Noord-Amerika , de hoogte van ruim zes palmen be-
reikende; de stengels zijn getakt, de bladeren lanêetTonaig »
stomp uitloopende» glad en graauwachlig groen, zij bloeit zeer
mild, de bloemen ontluiken van Junij tot September^ eo de
plant is bgna geheel met dezelve bedekt, zij zijn groot, eefzt
wit, naderhand vleeschkleorig, aan den voel rozenrood, dk
der vier bloembladeren , heeft in het midden een sobitterend
karmijn rood vlakje.

Oenoihera suaveoiens , Georige onagra. Een eenjarig zaaigewa»
uit yirginië^ de zware zeer takrijke stengel, groeit tol eeoe
hoogte van eene el;. de bladeren zijn lang lanoetvormig , stomp
getand, zij bloeit als de vorige, aarvormig, de bk^emen zijn
groot, welriekend, schitterend geel, het zaaddoosje Uiigwer^
pig , de bloeitijd duurt van Junff tot' Oetober.

Deze beide worden in het najaar nitgezaaid, waarna bat ge-
zaaide gedurende den winter goed , maar luchtig gedekt wordL
Zij* beminnen eene zandige bladaarde en warme stand.

Oenoihera purpurea^ Purperbloemige onagra. Een eeiyarigd
zaaiplant, in 1704 mi Noofd- Amerika ovtt^Th^\ desleogeb
die roodachtig gekleurd zijn , bereiken de hoogte van ongeveer
vier pahnen, de tegen over elkander staande bladeren, zgn
lancetvormig, zeegroen, glad, elTenrandig en wederzyd»
stomp uitloopende , de bloemen zijn purperkleurig en de bloeityd
duurt van JuUj tot S^temèer. Volgens boocbjI, moet bet
zaad in goede tuinaarde in ApHl uitgezaaid worden , waar aa
men de potten vochtig houdt.

Oenoihera rosea^ Rooskleurige onagra. Eene vaste plant ia
1783 uit Peru overgebragt. De stengels bereiken de boogie
van drie palmen; zij zijn meer of min purperkleurig; de bla-
deren ovaal, aan beide einden spitsen getand; zijbk>éit eaD%-
zins aarvormig; de bloemen komen talrijk wederzijds de
stengels voort; de kelk is buisvormig en de bk>emkrans vier bla-
derigy helder rooskleurig; het zaaddoosje is gesteeld, lang-
werpig, ovaal en gehoekt, de bloeitijd duurt van Juiü tol in
Oclober. Deze soort bemint eenen zandigen grond en eene
beschutte standplaats ; zij wordt des winters in de oranjerie
overgehouden en behoeft volgens boucbé eene warmte van acht
graden; de vermeerdering^ geschiedt door scheuring der plant,
of door zaad, beiden in Maart en April ^ het laatste in eea
warm bakje. Het begieten mag gedurende de zomer maanden
niet verzuimd worden.

Digitized by VjOOQIC

681

Oenothera tongiflorai Langbloemige onagra. Eeoe één- en
tweejarige zaaiplaDt in 1776 uit Zuid-Amerika overgebragU
De stengel bereikt de hoogte van v'^f palmen en is gehaard ,
de bladeren zyn langwerpig en getand; de bloemen komen
uit de okselen der bladeren, de buis is zeer lang en de bloem-
blaadjes staan van elkander verwijderd en zijn tweelobbig;
de kleur der bloemen is geel, zij worden na den bloeitijd
roodachtig; deze bloeit in JuUf en Augusiuê; het zaaddoosje
is gehaard.

Zij wordt in Aprii gezaaid op de plaats waar zij staan bli)fi,
de plantjes welke tot het tweede jaar duren , worden in den
winter goed, maar luchtig gedekt
Oenothera speciosa^ Prachtige onagra. Eene vaste plant uit
Louizüma en FloHda overgebragt De stengels z^n meer of
min houtachtig en bereiken de hoogte van ruim vijf palmen ;
de bladeren zijn langwerpig , lancetvormig en getand , van bo-
ven zacht gehaard; zij bloeit trosvormig; de bloemen zijn groot
en heider wit en ontluiken in Junü en Juli}. De voortkwee-
king en behandeling is als die der rosea. Cariuèse, heeft be-
proefd haar door afknijping milder te doen bloeijen , doch is
in zijne verwachting bedrogen naar dien de planten er zeer
door leden.
Oenothera fruticosa^ Heesterachtige onagra. Eene overblijvende
plant in 1737 uit Virgtnie overgebragt. Uit de stoel komen ,
in het voorjaar, vele heesterachtige, roodachtige, gestippelde
stengels voort, die wederom talrijke zijstengels maken: de plant
bereikt eene hoogte van ruim zes palmen , en dikwijls meer ;
de bladeren zijn getrost, ovaal, puntig uitloopende, kort ge-
stoeld , van boven zeer donker , van onderen lichter groen ; de
bloemkelk is vierdeelig; de bloem komt aan de toppen der
takjes , uit een vleesohachtig omkleedsel voort ; is nog al groot ,
bestaat uit vier, fraai geaderde blaadjes; dezelve zijn, zoo wel
als de meeldraadjes, het stuifmeel, de stijl, en de vier stem-
pels , mooi geel , de bloemblader^es zgn bijna rond , aan de
nagels versmallende, en van boven even ingesneden; deze plant
bloeit van Jun^f tot September; een rond , in vieren gedeeld
kokertje, bevat de zaden, waardoor de voortplanting geschie-
den kan; doch de vermeerdering heeft gemakkelijker plaats ,
door scheuring der planten, In het vooijaar; dit bloemgewas
vordert eenen vetten, zandigen grond, opene en zonnige stand-
plaaU, verdurende de felste koude, mits luchtig gedekt wor-
deode.

Digitized by LjOOQIC

682

Oenothera ieirapteray Vienrleugeüge onagra. Eeoe overblijvMde
plant in 1706 ait Mexieo overgebragt De stongeto w^gd uit-
gebreid, de lioogte van een tot twee voeten bereikende; de
bladeren langwerpig ingesneden; de bloemen groot, eerat wit,
vervolgens roozerood en purpertüfurig als xij verwelken. De
bloemen ontluiken van Jutü tot Ooiober ^ bebbende de vruofat
vier uiutekende vleugels.

VoN REIDEE en BOUCBÉ komen daarin overeen, dat aj in, elke
aarde groeit, des zomers eenen vrijen, sonnigen stand bemint,
en sleohts middelmatig wil begoten worden.

De vermeerdering' geschiedt door zaad, waarbij men het
voordeel geniet, haar reeds in den eerstai zomer te lien
bioeijen, wordende des winters b^ twee tot aobt graden
warmte oveigehoaden.
Omothera grandifiara^ GrootUoemige onagra. Eene sohooiie,
kmtdige» tweejarige plant, in 1778 uit Noord -Amerika oYer-
gebragt, met ei-lanoetvormige bladeren, en groote bleekgele
bloemen, welke in Julff en Augmtui onthiiken.

Men zaait bet zaad vro^ in hel voorjaar in goede twnaarde,
en verpoot naderhand de jonge planten, zij bloegea reeds ket
eerste jaar, waarom zij als eene zomerplant te besehouweD
is. Des winters houdt men haar in den kelder over.

Deze Omothera grandifiara^ wai«, oenothera tutneoiau^
DUF. of omothera Lamarekiana^ sse., moet als eene versehei-
denhetd der oenothera tiennlê besohouwd worden, eveneens
als de: otnotheta vuigaris^ walp., oenoihera gauraides ^ hoe-
MBi., de oenothera mtricata^ walp. en de oenothera p4u^
ptTü^ uv., oenothera orueiata^ irun.
Oenothera RomangzofM^ onagra van BomangzoflL Eene eei^iange
plant in 1810 nit Peru overgebragt De takkige stengel be>
reikt de hoogte van ralm anderhalve pahn; de bladereo sgn
lancetvormig en witaditig. Van JuHi tot Jngnslue , draagr
zij aan hei einde der stengels eene menigte groote, toodaeb-
tig-witte bloemen, wier bladeren in het nudden, ieder met
eene pnrpov vlak geteekend zijn. Het is eene zeer fraage plant
voor den vollen grond.

Voor hel overige zullen vnj ons slecbts bij de volgende no-
menclatoor bepalen:
Oenothera athteauHe^ puesh., Oenothera jmrekM^ wsm^ Oeno-
thera ptnnattfida^ mm^ Mlssoori 1811.
Oenothera etricta^ ledbb.. Kaap de Goede Hoop 1700L
Oenothera odorata^ iacq., Oenothera undiMa^ ait., Onmgrë
undulata^ mobncb., Zuid-Amerika 1700.

Digitized by VjOOQIC

688

OmMthera moUitima^ um^ Oenoihera nodwma^ wiixd.,

Ghiti 17aSL
OenoiAera vUiota^ thumb., Kaap de %ed6 Hoop IdMk
Omothera aUfieanSf lamk^ Oenothera nootuma^ iacq^ (7eno«

tikera prosiraia^ amz. en pat,, Pera 182S.
OmotAera Dn^mmoinda^ hooi., Texas. 1842.
OenoiAera Siimata^ Virginifi 1770 met de veneheideiiheid : mi'

nifM^ WAL»., Aumifitêa , rut.
Oenothera Mkeourieneis^ vau^ Oenothera macrooarpaj pokiu.,

Oenothera alata^ iiun^ Megaptertmn Èheeowrienee ^ en Nut-

iam^ BPACH 1811.

Oenothera SpectatUte^ hoitul^ Oenothera eorymboèa^ curt.,

Meziko 1830.
Oenothera SaücifoUa^ db8t% Oenothera elata^ h. b. eo kdnth.,

Oenothera erass^feef bort. bbrol., onagra Kunthiana^ spacb.
Oenothera media ^ uhk., onagra Ltnkiana ^ spacb., Noord-Ame-

rika 1823.
Oenothera eroea^ lebm., onagra Lehmamuana^ spacb., Kaap

de Goede Hoop 184M).
Oenothera caespüosa^ nmt^ Oenothera eeajHgera^ pdbsh., /a-

ehytophis NuttaUi^ spacb., Missoari 1811.
Oenothera tritoha, mnr., Oenothera rhtoearpa^ spbehg., Zr^

rauxia Nuttatiana^ spacb., Noord-Amerika 1822.
Oenothera ndofqntha^- irhu^ Oenothera pennatiMa^ bort.,

Uartmannia partiffora , spacb., Mezioo 1842.
Oenotho'a gtauea^ micbx., Missisippi 1812, met de ▼erecheideo-

heid, Fraseri^ pursh., Knetffta Frasen ^ spacb.
Oenothera .pumüa y uic, Oem)thera gracUis^ scbrad., Noord-

Amerika 1757.
Oenothera UnifoUa^ rutt., Amerika 1822.
Oenothera chiteneis, hoit. par.
Oenothera seliowU^ uhx. eo otto.

De wortols der Oenothera tiennie , hoewel schaars io ons Va-
dertand en in Frankrijk gebez%d wordende , vinden daarentegen
in Dwteehland des te meer bijval en worden ook in Engeland
genottigd, leverende een gezond en versterkend voedsel, inzon-
derheid voor iwakke magen op. Zij worden gekookt in schijven
gesneden, bij de salade gebezigd, of als de Schorseneren en Ha-
▼erwortel met eene saos gegeten , of ook virel in soepen gebruikt.
Zy kunnen evenwel niet langer dan tot Paassohen genuttigd wor-
den , naar dien zij «Isdan stokkig en hard worden.

Digitized by VjOOQIC

684

Bbüh en Eftosuui deeieo mede , dat zij , ereii ak de seUeiij-
wortels, met olie en azijn gegeten worden, terwijl tan umis eo
BBCniAHN dezelve evenema voor zaoht, smakeiyk en voedzaam
honden.

Bkacohnot verzekert, dat er in de Onagra looistof aanwezig
is, en wel eene zoo groote hoeveelheid, dat men er met voordeel
in de loorjerijen gebruik van zonde kannen maken , alsmede dat
er eene goede schrijflnkt van zonde te bereiden zijn.

Vah nn TaAFPBH zegt, dat de bloemen veel honig bevatten en
MBBBiBir beveelt het gewas ter groene bemesting aan.

Digitized by VjOOQIC

■ip

o B E G o.

(Oriffcmum.)

De Orego , ook wiide MaHoldn of bastaard MaHakin ge-
Daamd, onUeent haren gealachtsnaam origanum^ van de Griek-
sdie woorden oroê^ berg^ en ganoê, biü<kehap^ als een gewae
dat weiig op de bergen groeU. Anderen willen het van de Griek-
sebe woorden arao^ zkn^ en ganoö^ helder maken^ afleiden,
ab bewerende, dat het gezigt door dit gewas versterkt wordL

LoiRABus heeft de Mefjorana van ToauiEFoaT en de Diciamnue
van BOEEHAAVi tot dit gesiadit terug gebragt. Wegens hare over
eenkomst met de Mifjarana of Marioiem^ hebben bat, toumb-
FOBT, MORisoii on BIVIRD8, do ondorsoheidende kenteekens alleen
in de bloemen bestaande, opgegeven.

Dbcahdolle rangschikt deze plant onder de Labieéê en im-
BAKDs onder de DidynanUa^ Qymnoepermia y met het navolgende
geslachtkenmerk :

Van den bloemkrans ts de bovenlip regkstandig en plat, en de
onderlip driedeeiig, met gelijkvormige slippen ; de bloemen staan
aan eene geschubde aar met ovale schulblaadjes.

De Origanum tuigare^ welke inJioMe^ Spanje ^ f^ankrük^
DnUeebümdy alsmede in ons Vaderland in het wild gevonden
wordt, groeit volgens db oobvbb, die het leifs in Rusland yooA^
overvloedig tosschen Nümegen en Qend; tusschen Zulphen en
Doesburg; bij het dorp Voorst op de Vehiwe; aan den Rffndifk
m de Betuwe; in de duinen aditer Zorgvliet; aan de wegen om
fVifk'bff-Duursiede; in den Herketoer- en Salker^waard. Vol-
gens KOPS, te Arnhem; tusschen Kuilenburg en Eoerdingen;
aan den Lek onder 7 IVaal; volgens de beubb bij Nümegen^
volgens zuHEN bij *« Gravenhage en naar vam hall veel langs den
Bifn op Doorenwaard; bij Doodenwaard^ enz. tusschen Nifme*
gen en Tiel^ en te Drummen bij Zulphen ^ ja overal zoude bal-
UOL zeggen.

Deze vaste plant brengt vele dunne , vierkante stengels uit den
wortel , die oit houtachtige vezels bestaat, voort, welke de boogie
van ongeveer twee voet bereiken; de bladeren staan hg tweeSn
tegen eikanderen over, zijn eirond, grof en ruigachttg, aan de
toppen der stengeb komen kleine gelipte bloemen in langwer*
pige trossen voort, bleekrood van kleur of wit, en in Ju^f en

Digitized by VjOOQIC

msm

686

eo Augustui onauikende , wMurop Tiv kléjiie, rondaehttge, oa^kle
Mdeo in de bloemkelken volgen, di^ in den herfst rijpen.

Deze plant, welke ook hoewel, ten onregte, pot-MoHokin ge-
noemd wordt, naardien men het ala toespijs beugen kan, is
seer gemakkelijk voort te kweeken en zaait zich zelve, maar
ook kan da vermenigvuldigiog er van, door scheoren en stek
plaats hebben, hetwelk als dan in den herfti en in de iaUt
geschieden moet, ab wanneer men de planten op eenen onder-
Uogen afotand van eenen voet plaatst. Z^ groeit in alle gronden ,
mits niet te voehtig en op iederen stand, verlangt geene verzór-
ging, dan slechts rein te worden gehoodeo en kan onze winter^
koude zonder eenige bedekking ilooiBtaan.

Als belangrijke toartm van dit geslacht komen voor de

Origamm AegypUaeum^ EgTP^^he orego, een heestefgewas,
fti 1731 overgebragt, groeiende ndm vier pahnen hoog en ge-
takt; de bladeren zijn rondaohtig, witachtig , woUig en gesteeid;
het bloeit aan hangende aren, van JwUf tot in At^guiku, de
bloemaar is rond en dik, tonder schatblaadijes ; de bk>enieii
zijn licht rood of wit.

Vbsumoiüs zegt, M, men van deze plant, wegens den aan-
genamen reuk en de nitmontende krachten , mEgjfpUtikSffrtB^
veel werk maakt. Zgne afbeelding er van genomen naar de
plant uit den tuin van den Venetiaanschen edehnan ooRTAnen ,
is beter dan die van alpdius, terWijl ook BissBLonsr er ecne
uitvoerige beschrijvfaig van gegeven heeft.

Ofigamm dioUammi, Diptam. Eeoe plant uit Mamdia m IWl
ovefgebragt, hebbende touuupoit desehre, dat hg woiSge
dreedèiadenge oretttehe orego noent, neigens anders dan in
de Levant aangetroÜBn. Ihosooimis verkeerde in den wan ,
dat deze plant geen bloeai, noch vracht zoude voorthfeogen,
hebbende vmoiLiDS na TBiopnusTOS dit reeds upgemerkl, ais
zeggende Aeneid^ XO:

Diciamnum geniirix cretaea earpU ab ida^ fkkerièm
eatUemfoOie ei flore eomaniem^ purpureo.

Het gewas heeft heesterachtige, dunne stengels; de bladeren '
zfjn ongesteeld, efléorandig, rondachtig, wtt en weHig; daw
bloeit aanhangende aren, dik en geschubd , sMt paarscb idaii-
rige bloemen; de geheele plant is wekriekend, Mesgende ■
Jwi^takJuiff.

Origanum sij^ieumt Sipyüscbe or«go, van den beig Stfj-
lus in KUHhAzie herkomstig, en waarvan de zaden door umnmb

Digitized by VjOOQIC

687'

WB£BLBB , naar deo plantentaiD te Oxford zijn ofergexondeo.
D« stongels Tan deie soort, die zeer dun zijn, bereiken de hoogte
van een foet, de bladeren zijn klein en glad als die der Ma-
ridein en de bloemen paarsoh, die in Junü en Mff ontlui-
ken, en bij gunstig weder rijp zaad voortbrengen, bebbende
het kruid eenen flaanwen, aangenaroen smaak. Moabi maakt
ook nog van eene batlaardioort gewagen wel verkregen uit het
zaad van die uit Kmuüa en de SlpsfUieke orego.

Aie de gemelde soorten worden in de om^erie overgehouden,
behoeven eene ligte, voedzame aarde en kunnen niet veel water
verdragen; de voortteeling heeft door oitloopers, stekken en sa-
den plaats, de laatste in een warm bal^

Hoewel in iiaüê bij de spijzen gevoegd wordende, zoo gebruikt
men in ons YaderUmd de orego als keukeogroente zeer sehaars,
doeh wordende alsdan in soepen en sausen gebezigd. Scorou
deelt mede, dat men de bladeren en Irfoemen bij de ehampignona
voegde, om de nadeeUge eigenschapen van dit voedsel weg te nemen.
Naardien dit gewas eenen niet onaangenamen, kruiderigen geur
heeft, zoo heeft men getraeht er eene olie uit te verkrijgen, die als
dienstig voor de kiespijn aanbevolen wordt Hoewel vroeger in de
geneeskunde gebezigd wordende, zoo wordt bet thans evenwel
als zoodanig niet meer gebruikt. Verder leze men hierover p. al-
pmus, de pUmüi AegjfpUHbet en cdbtis's Boêanieai magazine.

Cfgitizedby Google

OSSETONG.

{Anekusa o/fidnalU)

De Otseümg ontteent haren jseslaofatsnaam anchusa^ tu het
Grieksohe woord agckausos^ naburig^ wes^ns hare aanverwant-
heid met de andere geslachten , terw^Ude benaming Oisetong^
▼an wege de gedaante der bladeren, van tmgloênm ontleent
ia, en welk woord wederom ait het Grieksehe binu^ een o» en
gbsia^ iongi is xamengesteld. Men heeft gemeend, dat de Ne-
penlAes der Grieken , de bugiosfum was, aan welke laatste
pLunus ook het vervroigkend vermogen toeschreef, wanneer dezelve
in den wijn gedoopt werd. Dbcahdollk rangschikt deze plant
onder de Borraginées^ en lihnabus onder de Fentandria^ Mo-
nogynia^ met het, navolgend e geslachtkenmerk: De bloemkrai»
is treohtervormig ; de keel met honigklepjes gesloten; de zaden
zijn aan den voet gegroefd, meestal met eene geaderde opper»
vlakte. Deze overblijvende plant wordt veelvuldig, inzonderheid
in de zuUM^ke deelen van Europa aangetroffen, hoewel dezelve
ook in de noardelüke gevonden wordt. De gostbr althans, vond
het langs de wegen boilen ArtUUm en vrij overvloedig langs de
duinen bij Wassenaar^ Beeoutede^ Bennebroek^ enz^ terwijl
ook vuLDEB en van hall, in de duinen bij WasaetMor en Kai-
wffk aantroffen.

De gewone ossetong heeft eenen raWen, gebaarden en getakten
stengel) welke de hoogte van ruim drie palmen bereikt; de
bladeren zijn lancetvormig , ruig en donkergroen; de bloemaar
is veelbloemig, de bloem gewoonlijk blaauw, somfijds bij de
verscheidenheden rood of wit, vallende de bloeitijd in Jul(f en
Augustus in. In eenen goeden grond houden de wortels het
zelden langer dan twee jaren uit, na welken tijd zij des win-
ters gewoonlijk verrotten, dat niet het geval zal zijn, wanneer
de plant in steengruis of op oude muren groeit , want naardien
zij alsdan in haren groei beperkt zijn en de stengels vaster en
minder saprijk worden, kunnen zij verscheidene jaren duren.

Men kan het gewas gemakkelijk vermenigvuldigen, en wel
door het zaad in den herfst in wae ligte, zandige aarde uit te
zaaijen, waarna de planten in de ienie^ wanneer zij ter ver-
poting geschikt zijn, op bedden en op eenen ouderlingen aflitand
van drie pahnen worden oveigebragt, terwgl, wanneer het jaar^

Digitized by VjOOQIC

S80

getöde droog ift, er loo lang gegoteo moet worden, tot dat xij
nieowe wortels geschoten hebben, dat door de ontwikkeling
der plant kenbaar wordt, latende men alsnu de planten aan zich
letre over, die slechts beboeten van onkruid gezaiverd te worden
Laat men het zaad aan de planten verbliJTen, zoo zullen zij
zich zelve zaaijen en in menigte jonge plantjes voortbrengen,
waarmede nven alsdan, gelijk opgegeven is, handelen kan.

E^ bestaat eene verscheidenheid met wiUe bloemen , doch welke
deze kleur verliezen , wanneer het gewas door haar zaad wordt
voortgekweekt.

• NoisiTTB wil, dat dezelve in alle, mits wel bewerkte gronden
groeit, en ook door oitloopers vermenigvuldigd kan worden,
welke men alsdan, hetzij in de iente^ heuij in den herfst van
de noederplant afneemt, terwijl hij tevens het uitzaaien in de
maand Maart aanbeveelt.

Ten einde zaad te winnen, moet men de stengels een weinig
voor de volkomene rijpheid van het zaad afenijden , deze op een
linnen kleed ter opdrooging uitspreiden, als wanneer het zaad,
naar gelang het rijpt, van zelve loslaat
Alt verscheidenheden van deze soort worden opgegeven:
AngustifoHa^ dbc. en
AUissima^ nic.

Onder de soorten van dit geslacht moetoi gerangschikt worden:
Anehusa IlaUca^ Italiaansohe ossetong. Eene vaste plant in
ld07 uit ItaUe overgebragt. De stengels bereiken de hoogte
van eene el (3 voet RijnL) en zijn sterk gehaard; de steng-
^ bladeren overho^ks geplaatst, zijn ruw op het gevoel , de wor-
telbladeren gestoeld; zij bloeit eenigzins aarvormig aan het
einde der stengels , van Jviü tot Ootober\ de bloemen zgn
blaauw of'violetkleurig en gesteeld, met lijnvormig sohot-
blaac^; de kelk is behaard, diep, vijfdeelig, met elsvormige,
ongelijke slippen; de bloemkrans is éénbladerig; de bds is
korter dan de kelk en de plat geopende boord vijflobbig; de
lobben zijn stomp, rondachtig, de meeldraadjes kort, in de
bloembuis besloten.'
Anchusa sempenirens ^ altijd groene ossetong. Eene vaste
plant , uit Engeland en Spanje herkomstig ; de stengels üjn
regtstandig en stekelharig ; de bladeren gestoeld , ovaal , ge-
streept en met witte vlekjes ; zij bloeit uit de oksels der bla-
deren , op veelbloemige steeiyes, met aardige, blaauwe bloemp-
jes; de bloeitijd duurt van Julij tot September.
Anelma VirgbUca^ Virginische ossetong. Eene vaste plant, uit

Digitized by VjOOQIC

080

Noard-Amerika overgebragt De inwonen van Yirgmié i
het Puceoon en bezigen den 'wortel, om er zieh rood mede te
verwen. De ruw behaarde stengel bereikt de hoogte van f^joa
drie palmen; de bladeren v^ langwerpig ovaal; zij bloeit aar-
• vormig vanütm^' tot Auguthu^ geel, met middelmatig groote
bloemen.

Deze drie soorten zijn voor den voOen grond; zij benuBBco
eene goede , vette tuinaarde en worden door het verdeelea der^
planten in Oetober^ of door zaad in den vollen grond, in Mami
voortgeteeld.

Anchiuka undulata^ gegolfde ossetong. Eene tweejarige plant,
in 1730 uit het Zuiden 'vuï Europa overgebragt, en van welk
gewas BAiRELiER eene fraaije afbeelding heeft medegedeeld. De
talrijke stengels bereiken de hoogte van ongeveer drie voeten; de
bladeren lang, smal, mw en buitenwaarts gegolfd; de bloeoMD,
welke aarswijze bloeijen, zijn schitterend blaauw, terwip,
wanneer dezelve zijn a%evaUen, de bloemkelk in een opge»
blazen zaadkastje veranderd, hetwelk de zaden in zieh bevat
Gewone voortkweeking.

A$ichusa tinotoria^ verwers ossetong. Eene overbhjveDde plant,
welke oorspronkelijk in het Zuiden van Frankrijfc en in 8pa^
te huis behoort. Baühihüs noemt dezelve Ossetong van Mout-
pelUer^ omdat hij dezelve aldaar aantroL Gouah bragt dezelve
tot de IMospermum terug, en zegt, dat zij ook welfdrwF
meóe genoemd wordt Deze plant gelijkt zeer op de Anehusa
offdnaUs^ doch de stengds zijn wolachtiger, de helms^^
srjn korter dan de bloemkrans en de wortel is rood De voor^
kweeking geschiedt op dezelfde wijze als die der ofBoiDalis.

Anehusa ianaia, wollige ossetong. Deze, door Baumn, te M-
giers waaigenomen, heeft eenen stengel ter hoogte van een
voet, door lanoet^vormige bladeren omgeven. Uit de bovenste
oksels komen gebladerde bloemtrossen voort; de kelkeo zgn
wollig, de bloemen blaaaw.

Tot de latere soorten behooren:

Anehusa obUqna^ vnr., oit Konstantinopel 1830.

Anehusa hybryda^ ten., oit ItaliS 1818.

Anehusa arispa , viv., uit Gorsika 1835. .

Anehusa capensis^ thurb., van de Kaap de Coede Hoop 1800.

Een oraiyerie gewas.
Anehusa ochreleuea^ bub., uit den Gauoasus 1810, met verteM-

denheden CoeruUsoens^ bbss. en leptophyUa^ roem. en sca.

Digitized by VjOOQIC

091

Anchma agardhü^ lkbm.^ uit Siberië 1883.

Anchusaaggregaia^ libil, Anehusaparvffiora^ mm^ Anehusa
mieraniAa^ robil cd 8CBin.T^ Eehkim kumüe^ De$f^ ailGrie-
keoiaiid 1^.

Anehdua stylosa^ bod^ ait de Krim 1890.
As^lmêa èarreHert^ dbg., Myosoüs obtuêa^ wildst, en ut.,
oit het Zoiden van Europa 1820.

Anehntsa myoêotSfiora^ lbhm., UyoêoUê macropApiia^ aoah.,
m%denCAuc9Süsl9S5.Anc/kifa GmeHni^ lidbb., ait SiberiS 1817.
De bloemen van deze |>lant worden , even als die der ^er-
nagie^ tot versiering der salade gebraikt, en voorzeker de
liiaderen die eenen zaaraehtigen smaak hebben, ab moes-
groente, hoewel hallbr er als zoodanig geen gewag van maakt-
BonHAAVB heeft het sap van dit kmid tegen het z^dewee aan-
geprezen, terwijl men de wortels der tindoHa , ook wel Boêt-
aard-Akanna genaamd, tot rood verwen bezigt, hebbende
men volgens «auitüs dezelve vroeger ook als blanketsel gebezigd.

MSt^'WA

Digitized by VjOOQIC

PAARDEBLOEM.

{Leontodon taraxacum,)

De Paardebloem^ Leeuweland ^ Hpndebhem^ Kankerkbem^
PapenknUdeik MoUak/de genaamd, onüeent haren geslaohlsnaam,
leontodon^ van de Grieksche woorden leon^ leeuw en odoh^
tand^ wegens de tandswijse insnijding der bladeren , terwijl de
soortsnaam taraxaeum ball. van het grieksche woord iaraxe^
de toekomende tijd van larasso^ drffven^ vaortdrytem afgeleid
Is 9 wegens de laxeerende eigenschappen van dit gewas , en waar-
om het door de Franschen ook FissenlU genaaond wordt.

Dit gewas behoort, volgens aumus, onder die planten, welke
eene voikomene, uit vele bloempjes lamengestelde bloem heb-
ben,* en wel eene zoodanige, die ait enkele, onregelmat^e
bloempjes ' van eenerlei soort bestaat en vrOliig of haarachtig
zaad hebben ; volckamiibr , omschrijft het op dezelfde wijze ab
het üavikskruid f niet te min het daarvan wel degelijk ooder^
scheiden is, haller, brengt het tot dé planten met zamenge-
stelde bloemen , waarvan de zaadbodem kaal , doch het zand ,
als gekroond is, bobrhaavb is in de omschrijving er van kort,
zeggende: alles is bij deze plant als bij het üavi&skruid^ de
stengel is zonder takken, bloot, dragende maar eene enkele
bloem boven aan het hoofd. Dbcandollb rangschikt de Paarde
bloem onder de Composies^ en univacüs onder de Syngenetia^
Polygamia aequaliê^ met het navolgend geslaohtkenmerk: De
kelk is dobbel; de buitenste blaadjes zijn kort, dikwijls open-
staande of omgeslagen; hel- ontvangbed is naakt; het saa^pbis
is gestoeld en gepluund.

Deze vaste plant is alom door Europa verspreid en wonk
veelvuldig in weiden, velden, tuinen en aan de wegen in vmelit-
bare streken gevonden; eveneens groeit het in Virginië, in Bme-
land en Siberië en vond stbllxr het zelfs op het Beeringe
eiland, in de westeiyke deelen van Amerika ^ makende ook
TBBRSTiA er gewag van in zijn werk : De Landbouw in de ko'
Umie Suriname.

Wegens de algemeene bekendheid van dit gewas zullen wij
hetzelve niet nader omschrijven, dodi des te omslagtiger over de
voortkweeking er van handelen, niettemin de plant op zich zelve
besehottwd, eerder een moeijeiyk te verdelgen onkruid , dan een

Digitized by VjOOQIC

«SS

rooeydi^ te kweekeD gewas heaten meg. Orer hel
kweekt nen de Paardebloem niet, maar Tergeooegd moi ziek
de jonge sproiten er van in bet voorjaar onder de opgewroete
moUhoopeOy in de weidelanden te steken, doch naardien men ,
dese gezonde spruiten bij eenige kweeking én vroeger, én mal-
•cher, én langer verkrggen kan, is bet wel de moeite waard, hel
volgende te behartigen.

Men maakt in Oetober eenen plantenbak, in eene schaar of
op eene donkere plaats; deze wordt tot de hoogte van acht pal-
men met drooge bladeren gevuld en daarop eene laag goede
aarde gebragt, ter dikte van bijna vier pahnen. In deze aarde
worden de in het wild gestoken planten , raim een palm diep ,
op onderlingen afstand van twee palmen geplaatst , en met stroo
of riet gedekt ; de struiken geven spoedig jonge , gele sprui^es,, die
a%esneden worden, naarmate men van dezelve gebruik wil maken.

Ook kan men , na de planten in den herfêt op een wel toe-
bereid bed aitgepoot te hebben , dezelve met eene laag turfmobn ,
ter dikte van ruim een palm dekken, waardoor men vroeg in
de lente eveneens lange en malsche spruiten bekomen zal , bij
welke eenvoudige handelwijze wij ons steeds uitmuntend hebben
bevonden.

In de Landbouwkundige Oourani^ vmden wQ daaromtrent het
navolgende : In de maand Auguetus en de eerste helft van Sep-
tember , laat men de planten zoeken en verpoot die op eenige
doimen afetands, op een vruéhtbaarstuk tuingrond , ten einde ze
nog te laten groeijen. In het laatst van Oetober worden zij nog-
maals opgenomen y tegen elkander ingekuild en met loof bedekt,
opdat men ze, als de grond bevrozen is, altijd krijgen kan. In
het begin van Aoeember vult men eenen broeibak met zes tot
acht kruiwagens paardenmest, laat die broeijen en vooral goed
oitwasemen; daarna bedekt men den mest met eene laag van goede
bakaarde en zet daar de planten digt bij elkander in. De bak
zelve wordt gedekt met een raam van planken, die over elkander
gespijkerd ,zijn en men legt daarop eene dikke laag loof om de
vorst te weren. Men moet zorgen om volstrekt niet te lachten,
aangezien de plant daardoor groen en minder smakelijk wordt.
Op deze wijze verkrijgt men gewoonlijk in acht dagen een goud-
geel gewas, dat veel malscher e* minder bitter is, dan de mol-
salade, die des voorjaars in de vrije natuur gezocht wordt

Men kan op deze wijze den geheelen winter voortgaan, zoo
men slechts planten genoeg voorradig heeft.' Men kan m deze
bakken de sproiten wel tot eenen voet hoogte trekken , maar dit
IS niet verkiesselijk, omdat zij dan weleens taai wordio«

Digitized by VjOOQIC

694

De Fra9i90hm% die zich ook meer dan froeger op de kweekjas
YAD deze groente sdujoen toe te leggeo, geven daaromtrent do»
handehqjze op: men oogst het xaad der meest dobbele bloemio
in, hetwelk men alsdan terstond, in eenen zwaren wel bewerkten
grond uitzaait, waarna men bet bed in de maand Oelober met
eene ligte, voedzame aardlaag ter dikte van vijftien Ned. duimeD
dekt. Veertien dagen later zal men alsdan reeds van de JoBge
spruiten gebruik kunnen maken, hoewel men dezelve alsdan ook
nog verlengen kan, door er andermaal eene laag aarde, van de
zelfde hoedanigheid en dikte als de eerste, over te brengen.

Tot dit plantengeslacht behooren de navolgende soorten, welk
getal door TOoaniroET op twee en. twintig is gebragt.

Leoniodon tulbosum^ Bolwortelige Paardebloem, uit het Zuiden
s^ Europa^ een zeer klein gewas, met bolaohtige knobbel|iee
aan de wortels en enkele bloemstengels.

Leoniodon aureum^ Goudkleurige Paardebloem, een overbhi-
vend plande, van de Alpen herkomstig^ met goudkleurige
bloemen en enkele bloemstengela en volgens scopou met eeoen
pluizigen vruchtbodem.

Leontodon haetiUe , SpUvormige Paardebloem , hiervan hebben
de bladeren de lengte van eenen voet, met breede, overhoeksche
tanden, glad en groen van kleur en enkele bloemstengeb.

Leontodon tuberoeum^ Knobbelige Paardebloem, de kncdbhel
wortels van deze plant gelijken eenigermate op die der iU-
phodU'leüey zij groeit te Montpeüier te midden der gewone
paardebloem en gelijkt deze voor het overige vrij weL In de
velden van den Heer romueu, te dier plaatse, komen er ook
met eenigzins wollige bladeren en zeer ruige Moemstengeis voor,
die de lengte van b^na een en een halven voet bereiken , som-
tgds hebben zij lymvormige effenrandige, dan wederom spies-
vonnige, vindeelige bladeren, terwijl de stengel eenbloemig is.

Leontodon hispidum^ Stekelige Paardebloem, het is inzonder^
beid de stekeligheid der bladeren die deze van de anderen
onderscheidt, wordende in Ztoiteeriandy Provenoe^ Langua-
dok en Spatie op de bergen gevonden.

De stengel is eenbloemig, maar de bladeren ign ruw , met
borstelige haar^ bezet, die nu eens gespleten dan vrederom
elsvormig zijn. In Zweden en Ruekiid worden er ook mat
gladde bladeren gevonden althans naar de mededeeling van
DB GORiBii, die omslachtig over dit gewas geschreven heeft.
UALLsa heeft deze tot de Pticri» terug gebragt, en wel in na-
volging van QOBTTARD, dic bet reeds voor hem gedaan hnd.

Digitized by VjOOQIC

685

Jacquih Vind. jEnum. obs. 68». p. 269^ wil het Tersoiiil aao
den grond toegesohreveD hebben, waar deze planten groeijent
iets, hetwelk hoe groot den invloed van het klimaat en den
bodem ook zijn moge, nogthans zeer te betwijfelen valt
Leoniodon furtum* Stekelige Paardebloem. Deze plant, weljie
in de zoideiyke deelen van Europa gevonden wordt, bereikt
naauwelijks de hoogte van eenen halven voet; de kelken zqd
een weinig stekelig en bijna glad, doch de bladeren daarente-
gen zijn sterk behaard. <

Tot de latere moeten gebcagt worden :

Taroxa(mm eorrticulatum^ dbc, LeotUodon comiculatum , eit.,
uit Hongarije 1819.

Taraxacwn Serotinum^' saol., Leontodan Serotinum^ waldst
en KIT.

Taraxacum oöovatum^ nzc, Leontodon obovatum^ willd. Uit
het zaiden van FrankiijL

Taraxaoum eriopodum^ Dic, Leontodan erispum^ spring, Ne-
pal 1818.

De jonge spruiten van dit gewas worden , zoo wel raaaw met
olie en azijn, als gestoofd gegeten en leveren eenen gezonden,
bloedzuiverenden , smakelyken schotel op. Des voorjaars wordt
het in de landen om de stad Groningen^ door de minvermogende
klasse gezocht, die er inzonderheid in de laatste jaren veel werk
van maken en kleine mancyes met deze eerste groente , ieder
voor 25 of 30 centen afisetten. Ook kan men van de wortels als keu-
kengroente gebruik maken, en deze even als den cichoreh
wortel toebereiden, uit welke wortels ook nog azijn en brande-
wijn verkregen kan worden; vroeger bezigde men dezelve in
plaats der cichorei, na gebrand te zijn bij de kofQj, hoewel zij
tegen de Qronigertandsche knap (gebrande koek) als zoodanig
niet konde opw^en.

De geheele plant bevat eene bittere melk in zich, welke inzón-
deriieid den wortel zeer bitter doet zijn , en vlekken in de klee-
deren geeft, die er moeijelijk weder uit te krijgen zijn. Versch
is bet slechts weinig bitter, maar meer slijmerig, zoet en eenig-
zins zoutachtig 'van smaak, terwijl de genezende eigenschappen,
welke men dan ook zoetachüg-bUUre (amaro-salina) noemt, van
dit ^p schijnen af te hangen.

Hoewel de tonische eigenschappen van dit middel, z^ vak db
WATiR, niet zoo aanmerkel^k zijn, als in anderen van deze

Digitized by VjOOQIC

096

soort, too betit dezelve onder de bittere middeleii, de meest y
gsnde oplossende eigensehappen $ dezelve wordt claarom ook met de '
meeste vnicbt gebruikt in verstoppingen der ingewanden , van
het poortaderstelsel, de milt, lever en darmscheilklieren , en
in de ziekten, welke daamit haren oorsprong nemen en 'van
daar de Fransohe benaming PtsseniU gelijk wi) reeds medegedeeld
hebben. Ook schrijft men aan het vereeh nUgeperete sap^ een
bloedzuivemed en verdunnend vermogen toe.

Het werkzaamst is het itÜgepereU sap , of het uUztügm van
het melksap vU de stengels , eene handelwijze door iiBsaai in
zgn werk : De nova morbor. eto. 1833, ten sterkste aanbevolen,
doch naardien men het niet altijd versch bekomen kan, wordt
doorgaans het, extract^ dat uit de versohe, in de lente verza-
melde plant, bereid wordt, toegediend.

Ook kan men den wortel lalen af kodcen 'en wel in verboo-
dhig van 1 onoe op O oneen colatuar, van welk middel de ge-
ringe stand in de provincie Groningen^ nog al veel g^mik maakt

Ook in de veeartsenijkunde worden de wortds en bet loof ge-
bezigd en wel met bijvoegmg van het Speenkrtdd (RammeohB
fioaria), om de miltzucht of duizeling der varkens te genezen.

Voor vele diersoorten schijnt deze plant een aangenaam voed-
sel op te leveren, aangezien, men het althans uit de bena-
ming Paardebloem^ met betrekking tot deze dieren, zonde
moeten opmaken, welke gevolgtrekking van de benaming' Jfo/-
^ Salade tot deze diersoort evenwel falen zoude, want hoewnl
SEROius zegt, dat de mollen er zeer opgesteld zijn; (waarsehijn-
lijk om dat de plant veel onder deze hoopen gevonden wordQ,
zoo geloven wij veel eer, dat het daar in gezocht moet wor-
den, dat, naardien deze plant eenen zwaren vetten grond, ver^
langt , deze ook de meeste wormen in lich bevat , de mollen
op die plaatsen trekken, en alzoo azende, den grond opwroetoD,
waar deze planten gevonden worden.

Var deb trappbr zegt, dat de marmotten zoo begeerig naar dexe
plant zijn, dat zij er, als men er aan dezelve maar genoeg voor-
werpt, binnen 24 uren zoo veel van eten, dat het gewigt vm
het verbruikte de zwaarte, van haar ligchaam overtreft , en bbb-
aiü8, dat zij een gezocht voedsel voor de varkens is. Dal de
bloemen veel honig in zich bevatten, kan men gemakkelijk daar-
uit opmaken , omdat de bijen er sterk op trekken , dodi dm
zij ook eene verwstof opleveren , zal minder bekend zijn.

Verder leze men hierover ombun, Arlen des UnJtr^ tab sall,
CemmenL Botan* en wxstbbbopp, idem.

Digitized by VjOOQIC

PASTINAKE.

(Pastkuiea saikfcu)

De PasHnake^ ook Pinkêtemakel ^ Wilde witte tcortei^ ge-
noemd , ontleent baren geslachtsnaam pasHnaca van het Latijn-
sche woord pastus^ voedsel^ wegens de voedende eigenschappen
van den wortel , anderen willen denxelven van het Latijnsche woord
pastinum^ eeée schop of spade ^ afgeleid hebben, aangezien
men den grond vóór hare verbouwing omwerken moet C. bau-
Binus is van oordeel dat deze plant daarom in het Griekseh StO'
phtUmos en in het Latijn StaphyUnus^ genoemd wordt, omdat
de wortel^ eenige overeenkomst heeft met eene zekere soort
van wijngaardranken , waarvan de dmiven dezelfde klear heb-
ben. DioscoiioEs zegt ; dat de bladeren van deze plant op die
der kervel gelijken, breed en bitttèr zijn, de stengels regstan-
dig en mig, het kroontje aan dat van de DiUe gelijk , de bloe-
men vnt, van binnen een weinig roodachtig, purperklearig of
safraanrood , de wortel ongeveer ter dikte van eenen vinger en ter
lengte van eene span , goed van reuk , en na gekookt te zijn ,
geschikt om te eten. Rat brengt dezelve onder de kroondra-
gende planten en volgens hermam, behoort zij tot de kroon-
dragende planten, met bloote zaden, die na elke bloem, de zaad-
korrels bij tweeën hebben, de bloemen vijfbladerig , een kroontje
daarstellende. Dscakoollb rangschikt deze plant onder de Ombel-
iifères^ en linhaeus onder Fentandria ^ Digynia ^ met het na-
volgende geslaohtkenmerk ; De vrucht eirond , • zamengedrukt ,
gerand 9 met flaauwe ribjes op den rug, maar de twee ribjes
der zaadnerf meer zigtbaar. Geen omwindsel en gewoonlijk
ook geene omwindseltjes.

Deze tweejarige zaaiplant, is bijna door geheel Europa ver-
spreid, en overvloedig volgens wugblu Flor. Fom. Rug.^ in
Pofnmeren aanwezig, makende zelfs teehstka er gewag van,
seggende, dat dezelve in Suriname schielijk groeit, doch over
het algemeen klein blijft. In ons Vaderland wordt de moes-
Fastinake (Pastinaca sativa), volgens de gorter in de weiden en
aan de kanten der akkers, ook bij de wegen, omtrent Harder-
wijk^ 'sHage^ Haarlem^ Utrecht^ en overvloedig in het lage
land van het Goregi^ buiten Groningen aangetroffen ; wij zelve
vonden haar aan den puinweg van de DouwenstertU naar de
Leemterklap y en wel zeer overvloedig. Meisb oam dezelve in

Digitized by VjOOQIC

Biesland^ xoo op de klei als in d^ woadeo waar; BBOiwAiDr,
bij Seharel in Noord-Hoiland en bg Zuiphen; kops, lai^ de
zandakkers van Heetnêkerfc en de Breesaap , alsmede in de dui-
nen bij Katwffk; Dk bstbh, bij Nijmegm; en tan hall bi) Am-
hem^ W&fc'iii'Duursiede; bij Amsierdam in menigte op den
riogdijk en op meer andere plaatsen.

De akker-Pasdnake trof muldke bij L^den , Endegeest ^ (ka-
geest eo elders aan, en uisBif te *e Gravesande^ terwijl de
dille- FaeUnake, d(ior m coaTu en vah 6bohs, bij ZiiigpAf» werd
gevonden.

De moee-Pastinéüte beeft tot soortskenmerii, eeoen sesleofdeo
stengel, gevinde glanzige bladeren, langwerpige, stompe, kar-
telig-getande , aan den voet ingesneden blaadjes , en het aitersle
blaadje drielobbigj De wortel peenvormig. De st«qgel regtstan-
dig, gesleufd, ruwachüg, twee tot drie voeten hoog» 'Gesteelde,
van onderen meer of min behaarde, doeb op de bovenzijde
glanzige, gevinde bladeren, met langwerpige, stompe, karteUg-
getande, aan den voet ingesneden blaadjes, en het eindblaadje
drielobbig. Geen omwindsel en de omwindseltjes niet altijd aan-
wezig. De bloemen regelmatig en geel , in JWt^' en Augustus ont-
luikende. De ovale, zamengedrukte, viakgerande vmohtjes met
flaauwe ribjes, of liever met streepjes en daar tosschen Uggeode
zeer dunne bancfjeSj op den rag.

Het is eene dwaling , waarvan men allengskens door overtui-
ging is teruggekomen , om te wanen dat de Pastinaken vergiftige,
of althans nadeelige eigensohappen zouden in zich bevatten , en
wel inzonderheid wanneer men de wortels des winters in den
grond verblijven liet, en ofschoon jawandt (hofblahd, Jimm.
d. Pract* Arzen,) , bij ondervinding sprekende, de wüde Pasttsutke
voor vergiftig houdt , zoo zoude ook zulks nog eene nadere beves-
tiging behoeven; te meer daar deze voor vele diersoorten een
uitmuntend ' voedsel oplevert , zeggende reeds Asvoius magbs
daaromtrent :

Quod pastum inbuU est pastinaca vocata.
Namque eitmm nuUae radiees dant meliorem.

Maar nog meer worden wij in ons gevoelen door porsabd be-
vestigd , die het zaad der totide Pastinake in de maand Augus-
tus uitzaagende , daaruit in de volgende Maart en Mei een ge-
was verkreeg, door hem en de zijnen verre boven de wt4feS'Fu-
stinake te verkiezen.

Digitized by VjOOQIC

' 690

Wij hebbeo dao ook bij geen andere schrijvers deze veron-
derstelling gevonden , alieen merkt millric aan , dat waaneer men
in den morgenstond, als de daaaw nog op de planten ligt, met
de bladeren van dit gewas in aanraking komt, zij de huid doen
opzwellen, hebbende hij zelf tuintieden gezien, die, de hemds-
mouwen y om niet door den daaaw bevochtigd te worden, opge-
stroopt hebbende , de armen met breede blaasjes overdekt had-
den 9 met brandend vocht gevuld, en welke hen eenige dagen
zeer kwelden , en wel als een gevolg van het aanraken dezer plant.

De voortkweeking van dit gewas heeft door zaad plaats, het-
welk in Maarl of JprU in eenen goeden , lossen , diep omge*
spitten^ eenigzins vochtigen grond, en opeoe standplaats, dun-
netjes uit de hand gezaaid moet worden. Hoe dieper de grond
omgespit is (mits de bodem vraehtbaar blijve) hoe beter, naar-
dien de waarde van de plant, van de lengte en de dikte der
worteb afhangt.

De oitzha^ing kan alleen , of met wortehsaad vermengd plaats
bebben, zoo als de warmoeriert in Engeland doen. Ook wor-
den er gevonden, die er uijen, prei of salade tussoheo zaaijen,
doeb deze handelwijze is geenzins aantebevelen , want het is niet
mogelijk, dat deze gewassen welig kannen tieren, tenzij men
tossehen ieder de noodige tussohenraimte late, èn in dit geval
kan men ook even goed ieder abonderlijk ailzaarjen. Wortels
en Pastonaken evenwel , kunnen zeer goed door eikanderen ver-
bouwd worden, inzonderheid wapneer de eerste jong uitgetrok-
ken worden, en te meer omdat de Pastinaken eerst tegen het
einde van den zomer spreiden en in dikte toenemen , een tijdstip ,
waarop de wortels reeds zijn ingeoogst, zoodat men op die wijze
van denzelfden grond eene dubbele vrucht verkrijgen kan. Mogt
men dezelve alleen zaaijen en het plantsoen te digt opkomen, dan
danne men het op een palm onderlingen afstand uit , vervolgens
maakt men den grond van boven los , en wiedt men het onkruid
weg , want wanneer men dit laatste verzuimde zoude het weliger
groeijende onkruid , de jonge plantjes weldra verstikken. Dit
schoon houden moet gedurende den zomer drie tot vier malen
herhaald worden , al naar^ gelang de behoefte zich deswegen
openbaart , later heeft het gewas kraoht genoeg het onkruid te
verstikken , zoo zich dit alsdan nog «nogt opdoen.

Wanneer de bladeren beginnen te verflensen , kan men de wor-
tels voor het gebruik uitdelven, dooh vóór dien tijd zijn zij zelden
goed van smaak, evenmin als in de iente wanneer zi] op nieuw
b^;innen te werken , zoo dat het eenige middel , om dezelve in

Digitized by VjOOQIC

700

het voorjaar bruikbaar te doen zijn, hier in bestaat, om dezelve
in Fe^ruarif' f dat trouwens niet altijd geschieden kan, uittedelveo
en ze alsdan in zand op eene drooge plaatste bevraren, als wan-
neer zij tot in het midden van A/frii en selfii langer goed zoUen
blijven.

Wanneer men goed zaad winnen wil , zoekt men daartoe de
zwaarste, langste en r^^te wortels uit, vrelke men in de lente
op eenen onderlingen afotand van twee voeten oitplant, en wel
op een' stand , die tegen de zuide en zuidweêie winden beschot
is , opdat de stengels , die gewoonlijk eene aanzienlijke lengte be-
reiken en zeer bros zijn y niet knakken , en waarom men in alle ge-
vallen zeer wel zal doen, dezelve door aanbindmg aan slaken daar-
tegen te beveiligen, terwijl naardien de wind maar al te zeer zijnen
invloed op de gewassen uitoefent en ieder kweeker bij het plaat-
sen en behandelen van zijn plantsoen hierop ook wel d^efijk
indachtig moet zijn , wij het niet ondienstig achten zijne geaard-
heid met betrekking tot ons VaderUmd hier tossoben te voegen.

No&rdC'Wind , deze waait vlak noord , doorgaans slechts twin-
tig dagen in het jaar, meest in April ^ September en Deeemder ;
als hij in April veel waait , verkrijgt men gewoonlijk een goed
gewas ; zoo hij vóór den lÖ Sepi^tber waait , komt hij veelal
binnen twintig dagen met regen terug.

Noord- oosle-ttind ^ deze waait gewoonlijk maar dertig dagen,
in het jaar; meestal in Maart ^ April en ifei, en is veelal ver-
gezeld van hagelbuijeo, doch zeer lucht zuiverende en gezond.

Ooeie-wénd^ deze waait het meest in Maart ^ Aprils MH^ Ju-
nij en Augustus^ te zamen genomen veertig dagen, *8 wintem
geeft bij vorst; vaststaande komt bij als met de ton op, neemt
toe, en gaat *s avonds weder liggen; als he^ lang uit het wes-
ten gewaaid heeft, en de wind in Hoesten schiet, regent en
sneeuwt hel nu en dan, doch de wind aanhoudende wordt het
helder en droog weder.

Zuid-ooste-ttind^ deze waait bijna zoo veel als de Noerd-ooete^
en meest in den herfst en winter^ zeldzaam stormachtig; des
zomers brengt hy hitte en dikwijls onweder of eene vruchtbare
regen aan, doch 's winters bq vriezend weder brengt hij eene
f^ne, scherpe, koude lucht aan.

Ztdde-wind^ deze is de warmste, waait meest In den wMer
en herfst^ trekt weinig naar het oosten, dooh meest altijd naar
het westen, en wordt dan veeal sterker, doch steeds zoel en
aangenaam en dikwijls met eenen vruchtbaren regen vergezeld.

Zuid-weste-wind ^ deze waait gewoonlijk in iedere maand,

Digitized by VjOOQIC

701

doch oDgelyk id kraeht, zelfr tot storm toe, regenachtig i^nde,
is hij io het voorjaar eo den somer goed yoor tuinen en weiden.
Wesie-tténd^ dese waait in het eene jaar veel minder dan in
het andere, vlak west, is hij zeldzaam van langen duur, is
veelal niet gaur noeh kood, ten z^j hij Noordelijk roogt aitsohieten.
Noord-wesie-teind ^ deze waait het meest in den zomer, dat
met betrekking tot de dijken in ons Vaderland als een gelok
beschouwd mag worden.

De aldus tegen de winden beveUigde planten houde men rein
en indien het weder aanhoodend droogend mogt zijn, moet er
twee malen in de week eene *begieting plaats hebben» om daar-
door het gewas ki kracht te doen toenemen en eenen rijkeren
xaadoogst te verkrijgen. Tegen bet einde van Augustus of in
het begin van Septemder^ als wanneer de zaden hare rijpheid
sullen erlangd hebben, snijdt men de bloemkroontjes voorzigt^ af,
welke men daarna gedurende twee of drie dagen op een linnen
Ueed narijpen laat , waarna het zaad wordt uitgewerkt , dat even-
wel het ontkiemingsvermogen niet langer dan een jaar behoudt.
Jtfen heeft wel eens 'willen beweren, dat de moes-PasHnake
en de wUde slechts twee verscheidenheden waren, en dat de
eerste door eene veredelde kweeking tot die hoogte was opge*
voerd, doch wller heeft de dwaling er van bewezen, naardien
hij het zaad van beide meermalen uitzaaijende , steeds hetzelfde
onveranderde gewas verkregen heeft Aangezien deze plant de
strengste winterkoude verduurt, kan men de wortels veilig in
den grond laten verblijven , die zoo doende zelfs, iets van ^wti
eigendommelijken smaak verliezen *, welke dezelve voor velen tot
een onaangenaam voedsel maakt, doch naardien het uitdelven
in den winter vele malen ondoenlijk is , achten wij het verkies-
selijker er ahhans een gedeelte van, voor dien tijd uit te nemen
en in zand te bewareuv

Voor den groeten bouw geeft vah Dia trappiv , vruchtbaar land
op , en wel voornamelijk eenen grond , die uit klei met zand be-
staai, of eenen zoogenaamden lioembodem?, welke voor haar
niet sterk bemest moet worden , maar na het teelen daarop van
andere vddvruchlen, die eene sterke bemesting vereisphen, nog
kracht genoeg] bezitten moet, om er een ruim gewas van op te
leveren.

In het Algeme^ verslag wegens den staat van landbouw
gedurende 1839, wordt de uitkomst medegedeeld, aangaande
eene proeve , genomen met het zaad uit Noord-Amerika aange-
voerd, en welke allezfais gunstig was, terwijl wij aan maccü-

Digitized by VjOOQIC

702

LOCB te IV^&hoieh^ op het eiUnd lers^ 'm Noin^AmeHkü ^
het nayolgeDde ontleenen.

Men kiest aldaar voor het gewas eenen ligten maar toeh bes>
ten leem-groDd, die yotkomen schoon van onkruid moet Ufo,
en daarvan reeds voor den winler zorgvaldig gezuiverd wordL
Omtrent half Februarü wordt het land met twee ploegeo ter
zaaijing voorbereid, waarvan de eerste vier en de volgende
tien tot veertien duimen diep gaat; wanneer de omstandigheden
het toelaten dadelijk hierop de aarde zoo fijn gemaakt ais toin-
grond, bet zaad met breeden worp uitgestrooid, en met eaie
egge ondergebragt. Zoodra de jonge plantjes daarvoor gescfaftt
zijn , worcten zij gedund en gewied , hetwelk bode ten minste
driemalen herhaald word , doch waarom het eerste in drie malen
nioet plaats hebben en niet in eens geschiedt, dat wij verkiesse-
^jker zouden achten, verklaren wij niet te begrijpen, ten srj het
daarin gelegen roogt zijn dat men later de zwakke planten be-
ter van de sterkere onderscheiden kan , en dus deze eerste telken
male kan wegnemen. Men geeft aan de planten eene tussdieo
ruimte van negen duimen , terwijl men zelfs in den beginne den
grond nog wel eens egt De wortels in October hare volkomene
rijpheid erlangd hebbende, worden alsdan door middel van
greepen opgegraven, en naar eene drooge plaats gebragt , waar
zij voor het gebruik bewaard worden. Nu en dan evenwel wordt
het reeds in het laatst van Sepiemöef of in het begin van Oeiober
gezaaid; bare wortels welke dan natuurlijk den winter over in
den grond Mijven , worden in dit geval in Augustus opgegraven
doch telkens niet meer , dan men voor twee of drie dagen ooo-
dlg heeft y en zijn dan gelijk verzekerd wordt ^ veel voedzamer
dan anders.

Hiervan bestaan de navolgende verscheidenheden:

De lange i de wortel lang, wit en bgna ter gelijker dikte.
De ronde of Royal^ aan eenen ronden knol gelijk en vroeger.
De ronde van Metz van eene molvormige gedaante, vroes en

even als de voorgaande voor ondiepe bodems geschikt.
Batard of van Siam , een weinig geelachtig van kleur ^ hoodemle

het midden tusschen de lange en de ronde, en als de meest

verkiesselijkste te beschouwen.
Tot dit geslacht moeten de navolgende soorten gebragt

worden:

Pasünaea dfüarieaia^ desp., Pdstinaea saHüa^nom^FoHinaea
veluüna^ koch., Pastinaca kochU^ var. dubu., uit Corsika 18SÜ

Digitized by VjOOQIC

70S

Pasünaea kteida^ lir., van de Balearifche eitanden 1771.
PasUnaea'pimpinelUfoHa , bub., MalabaUa pimpineiSfoBa^ botpm.,

ait den Caucasas 1818.
FasÜnaea Fleischmanni ^ hladrii., ait Corinohes 1840L

De wortels ótr Pasffnaca sativa bevatten plantaardige vezel-
stof, plantaardige eiwitstof, suiker en eene vlagtige oKe; over
denelver verteerbaarheid kan men oordeelen naar beaumovt's
opgave welke is als volgt :

Voedingsstoffen.

Gemiddelde tijd voor de chymifloatie.

In de Maag.

Toebe-
reiding.

In Fleschjes.

Toebereiding.

é i

Pastinaken,

Aardappels, lerlandsohe. .

Wortels, roode.

Knollen, platronde

Aardappels, lerlandscbe. .

Beetwortels

PastidU^en.

Wortels, roode.

Aardappete, lerlandsche.

gekookt,
gebraden,
gebakkea
gekookt.

raaaw.

raaow.

2 30

3 15
3 30
3 40
3 45

fijngewreven,

fijngewreven.

fljn gewreven.

Gr. stokk.
f»

»
f»

6 45

6 15

8 30

13 15
18 O
12 30
17 15

14 O

Men gebruikt de wortels hetzij gekookt of gestoofd of ook wel
in soepen, terwijl er zelfs gevonden worden, die dezelve in
schijven gesneden met olie en azijn nuttigen.

Vroeger toen het gebruik der aardappels nog niet zoo algemeen
was , werd er van deze plant een veelvuldig gebruik gemaakt ,
doch de Amerikaansche vrucht schijnt haar bijna geheel verdron-
gen te hebben , wordende er althans in de Provincie Groningen
zeer weinig werk van gemaakt

Meerder bijval schijnt zij in Duüsckland^ Engeland en Frank-
rffk te vinden, en volgens ruttt heeft hongersnood of gebrek
geleerd, dat men uit deze wortels een zeer wel te gebruiken
brood bakken kan.

Gmbun en mattoscbxa deelen mede ; dat men in Rusland de

Digitized by VjOOQIC

704

jooge bladeren van deze plant ab Coekruid bezigt; doob tah dei
TRAPPiif boadt het er yoor, dat daar door de Anü/iitm graveoletu
verstaan moet worden. Volgens bauer zoude boeehaavb van het
zaad als geneesmiddel gebruik gemaakt hebben, doch zooaU
BüCHWALDVs wü, zoude dat der uUde scherper zijn, terwijl ook
RüTTT en MüRRAT van dat gebruik gewag maken.

Thans evenwel wordt het zoo verre ons bekend, ab zoodanig
niet meer gebezigd. De gom-harsachtige zelfstandigheid welke
door insnijding uit den stengel der Fastinaca êpoponax, eene
soort van Pastinake^ welke in 8yrie^ ItaHè en op SidSewati^
wordt ook heden ten dage nog gelijk vroeger aangewend.

In DuUschtand schijnt men het loof te vervoederen, terwijl
het proefondervindelijk bewezen is, dat de wortels ook in vele
opzigten voor het vee dienstig zijn.

)

Digitized by VjOOQIC

P A T A A T.

(Convolvulus batatoi.') •

De Paiaat ontteenl haren geslachtsnaam convoiouiui fan het
Latijnsche y^oord'cpnvolvere f zamenroUen^ amroUen^ naardien
dit rankgewas zich om die yoorwerpen slingert ^ in welker na-
bijheid het zich beTindt.

Decahdollb rangschikt deze plant onder de ConvohnUacées , en
LimrABDS onder de Pentandria^ Monogynia^ met het navolgende
geslachtkenmerk: De bloemkrans is klokvormig en geplooid; er
bestaan twee stempels ; het zaaddoosje is twee* of driehokkig ;
de hokjes zijn tweezadig.

Deze overblijvende plant welke door jacqubs en bbsincq onder
de ipomoea wordt opgegeven , werd volgens hen in 1757 uit de
Qpst'Indiën overgebragt. De knobbelvormige wortels, die pur-
perkleurig , geel of wit zijn en waarvan buitendien nog eene
menigte verscheidenheden bestaan , brengen kruipende of windende
stengels voort, met zeer veranderlijke bladeren, die nu eens
boekig of lobbig, dan wederom puntig , hartvormig en gesteeld zijn
en eene lengte van acht tot elf Ned. duimen hebben. De bloem-
steel ter lengte of langer dan de bladsteel, waaraan van Junij
tot September drie tot vier purperkleurige bloemen voortkomen ,
met puntige , scherpe insnijdingen en zelden geknot , de buitenste
een weinig korter , en eene klokvormige. bloemkroon.

Hoewel deze plant weinig in ons Vaderland gekweekt wordt ,
zoo zullen vnj evenwel al datgene mededeelen wat de voort-
kweeking daarvan bevorderlijk kan zijn, alle uit bnitenlandsohe
bronnen geput, aangezien de in onze taal daarv(|or opgegevene
én hoogst gebrekkig én zeer onvoldoende zijn.

Welke verscheidenheid van deze vrucht men ook moge willen
voortkweekeo , zoo zal mentéh allen tijde ondervinden, dat dit
niet zoo gemakkelijk is, als veelal wordt opgegeven, inzonder-
heid wanneer zulks in het groote plaats heelt Zelfe in het zuiden
van Frankrijk ondervindt men deze waarheid, welke onlangs nog
deer VALunr en nog later door utniu te Vauclme gestaafd is ,
en buitendien duidelijk genoeg blijkt uit ae moeite, die men er in
de omstreken van Newyark aanbesteedt dat ongeveer op dezelfde
breedte als Bordeaux ligt. Uit een warm klimaat overgebragt ,
heeft de Pataat eene zekere hoeveelheid warmte noodig , welke '
hare kweeking, waniieer deze In het groot zal plaats hebbeo , wel

Digitized by VjOOQIC

706

tot de zuidelijke deelen van l¥ankiifk beperken zal en waarom
deze YTUcht wel nimmer den aardappel , als algemeen voedingsmid-
del zal kunnen vervangen. Poiteaü en viuioani honden bet er
zelfs voor , dat die bouw in het groote slechts en ook dan nog met
moeite in de departementen Charente-Inferieure^ Haute-Ftenne^
La Creute Puy-dt-D^me^ du Rhóne en de VUèré zoude kan-
nen plaats hebben.

De Pataat behoeft weinig stikstof bevattenden mest, enverge-
nó^d zich met gronden , die vroeger eenige bemesting erlangd
hebben , terwijl ook die gronden zelfs ondiep moeten omgewerkt
zijn , daar de ondervinding geleerd heeft , dat de wortels des te
meer in omvang toenemen, hoe meer zij in hunnen groei
belemmerd worden. De Pataten in eene mulle, zachte, diep om-
gewerkte aarde uitgepoot, zullen slechts kleine knollen en eene
menigte vezelwortels yoortbrengea. ^m cuspiJUN verkreeg eenen
overvloedigen oogst van een veld , dat eerst rogge had voortgebragt
en waarin hij zonder het vooraf weder te bewerken, greppeo Ier
breedte van 90--35 Ned. doimen en 20 Ned. dolmen dkp, es
waarin alstoen de pataten gelegd werden.

Masson, hovenier in de Jardin d'experience van de Société
centrale (PUorHculture van de Sdane , heeft zeer goede uitkom-
sten verkregen, door de worteb in stokken van stroomatten Ie
wikkelen. Te dien einde liet hij gaten, van d0--35 Ned. duioMQ
breedte op 20 Ned. duimen diep graven, welke hij van binnen
roet gevlochten stroo omgaf, deze, dus als hel ware gevormde
stroomandjes, vulde hy vervo]gens roet aarde, waarin hij ZQne
scheuten plantte, doeh deze handelwijze, zal wegens hare kost-
baarheid en oroslag, wel nimmer in den groeten bouw, worden
nagevolgd. Dat evenwel vele. kweekers , aangaande den grond
roistasten en eenen lossen, muilen, voor oenen digien, vaaleo
verkiezen, kan uit de volgende opgaven blijken.

Hoewel het hier in het bijzondere de kweeking in het kleine
geld , zoo zullen wij desabiettemin eenige van die w^zen mede-
deelen, welke men bij den groeten bonw behartigt, te meer
daar dusdanige handelwijzen, ook met betrekking tot den
tuinbouw, alle navolging verdienen, beginnende met die, welke
men in de omstreken van New-Yitrk volgt ^ en door den Heer
raoBBDAN is medegedeeld.

In den loop van Aprü of in het begin van Mei maakt men
een broeibed gereed, door middel van paardenmest, ter dikte
van vijftig Ned. duimen , welke mestlaag met eene bedding aarde
ter dikte van adit Ned* doimen dekt, waarop de wortels worden

Digitized by VjOOQIC

707

geiegdt waarover aaea yenro^s, mal eane \at% Diaawe aarda,
ter dikte yan tiao Ned. daimeii brengt.

Wanaeer de sproiteo die de wortels Toortbreogen , de boogte
van aebt Ned. daimen baveo de poodsoppervlakte bereikt beb-
ben, neemt men dezelve met de band er af, en verplant me»
dese, even ab de koolplanten, in eene mulle, voedzame aarde
eo op ecnen gonstigen stand, in rgen van eene el 90 Ned. duimen
tnaeebenruimte, en eenen oaderliagen alstand der planten van der^
tig Ned. duimen. Men boudt met wieden zoo lang vol, lot dat
da planten licb over den grond uitgespreid bebben, waarna men-
bel gewas aan zieh zelve overlaat.

Indien het daarstellen van bet broeibed vroegt^dig, dat is in
.^rU beeft plaats gehad, dan zullen de eerste uitspruitsels in
hal begin van Md ter verplanting geschikt zijn, terwijl de wor-
leb eene tweede en derde hoeveelheid zullen opleveren, die ook
oog zeer goede vruchten zullen voortbrengen , bijaldien men de-
zelve niet later dan op hel einde van Jun^' verplant.

?ier Ned. kannen <litres) Palaten op deze vrijse op een broei*
bed van een el 30 Ned.duim, ia bet vierkant, uitgepoot zijnde, kunnen
«chtereeavolgens eene boeveelheid spruiten opleveren, welker be*
drug tot zeventien hectolitres beloopt.

DupuT te Bordeaux^ heeft zijne bandetwijze deswege in 1803
medegedeeld en welke in vele opzigten, met de zoo even ver-
melde overeenkomi, doch hg sneed de wortels door en liet de
apmiten ter hoogte van twintig Ned. duimen opschieten, van
welke bij de bladeren, uitgenonien de bovenste, wegnam, terwi}!
hij zgne uitloopers bijna waterpas, met eene onderlinge tusschea-
niimte van vgf en zestig Ned. duimen , uitplantte.

Vallet, die m zijne kweeking te dezen opzigte, zeer gelukkig
is geslaagd, brengt de boUen ter ontkieming in eenen broeibak
over, en wel op den derden MaarL Den tienden Aprü en zoe
vervolgens begint hij de spruiten op tuinbedden van zeer muilen
es zaohten grond overtebrengen , welke bedden bij met papieren
dekkers overdekt. Den v^f en twintigsten Aprü maakt h\j een
aanvang , met het ter plaatse poten der meest onwikkelde sprui»
ten , daarmede gedurenden den k>op der maand Mei volhouden,
de , al naar gelang tg geworteld waren. Telken reize bezigde
hi) ook spruiten, die onmiddellijk Ie voren van de moederbol
waren a%enomen, en zonder eerst ter wortelsehieting Ie zqo
overgeplant geweest, terw^l deze moederbollen, eene zoo over*
vloedttge en langdurige hoeveelheid «spruiten gaven, dat vallct
verzekert, van eene bol verscheidene bonderden verkregen te

Digitized by VjOOQIC

Trrr^jssBmsmBsm!sessms?T^s^BS!mammmmKmasc^

708

beblMii. De afotand, die hij bij het aitplanten io aefat nam, wu
ongeveer vijf en zestig Ned. duimen op twee en dertig.

RETmBR , hoewel in zijne wijze van voortkweeken veel eeo-
voadiger te werk gaande, heeft desabiettemin geene imodere
uitkomsten verkregen.

Hij laat zijne bollen op het einde van Februarij^ in een matig
verwarmd verblijf, hetzelfde waarin hij dezelve gedurende den
winter bewaard, aitkiemen. Zij die beginnen te werken, plaatst
hij in eene waterpassche rigüng, in bakken of potten, met mest-
aarde gevuld, de anderen in manden met vochtig mos. Opdeo
twaalfden of den vijftienden Aprü^ zijn zrj met menigvakUge en
lange spruiten bezet.

Een weinig voor dezen tijd , heeft hij aan den voet van eenen
muur of staketsels, in het zuiden gelegen, bekistingen doen plaat-
sen met mesuarde gevuld « ter hoogte van 20 of 22 Ned. duimen,
en die in plaats van met glasramen, met geolied katoen bedekt
werden, hetwelk retmibr voor beter dan glas houdt.

In déze brengt hij op een zachten morgenstond , de ontkiemde
Pataten over, die daarin met zorg, 7 of 8 Ned. dojmen van elkan-
deren worden gepoot en ten minste met 5 Ned. duimen bedekt
worden, onverschillig hoe lang de spruiten ook mogen wezen.
Deze bekistingen worden gedurende acht en veertig aren door
dit lijnwaad en matten gedekt , na welken tijd men de bekistin-
gen alleen des nachts gesloten houdt In het begin van Md heb-
ben de scheuten van onderen wortels en van boven bladeren
voortgebragt , terwijl men om dezelve aan de buiten lucht té ge*
wennen , de bekisting drie of vier dagen voor de uitplanting in
den vollen grond , wegneemt. De grond welke dezelve moet op-
nemen en die voor of in den winter diep Was omgespit, ver-
krijgt als nu den verlangden vorm. Gereed zijnde, neemt meo de
Pataten een voo» een voorzigtig op , men kiest de beete en mei
de meeste wortelvezels voorziene scheuten , deze van den moe*
derbol afscheidende en wel zóó , dat er een gedeelte dier wor
tel in middellijn ter grootte van een tienstuiverstuk aan vecblijlt
Van deze spruiten worden de bladeren met uitzondering der bo*
Tenste weggenomen , en wel door de bladsteelen op een Ned.dQiin
na, van den stengel af te knijpen, tevens de botten die zich daar
onder mogten bevinden , onderdrukkende. De aldus behandelde
stekken, worden in greppen ter diepte van 8 tot 10 Ned. dai-
men gelegd en wel zóó, dat het uiteinde met de beide bovenste
bladeren alleen uit den g^ond komt en eene bijna regtstandis*
rigting verkrijgt.

Digitized by VjOOQIC

709

De oilplaDtiD{^ Tan feventieD yierkanie rMden op dne wijie ,
bngt uuRm , 3,232 Ned. ponden Pataten op , terwijl deieUde
groodopperrlakte, van dezelfde gehalte en ter zijde Tan de
eerste gelegen, slechts 2,802 N^ ponden aardappels opbragt

De warmoeziers te Ptuiiê en in hare omstreken , lieten gewoon-
ïójk iederen wortel, in eenen pot op een broeibed geplaatst, aitsproi-
ten , en wanneer de ontwikkeling' had! plaats gehad , Terplanle-
den lij den bol met al de spmiten er aan, doch thans houdt
men ook reeds de jeugdige spruiten Toor Terkiesselijker. Deze
Bo plaatsen zij stuk voor stuk in kleine potten, en Terplanten
se later met de kluit. Bij dit laatste Terpoten eTenwel moet men
de wortels, wanneer deze zich op den bodem Tan den pot omge-
kruld hebben, ontrollen, of wat nog beter is, afsnijden, aange-
zien bij gebreke daarvan de bollen later dezelfde j;ebogene rigting
SQDen erlangen en een onvolkomen gewas voortbrengen.

De bedden, die zij Toor dit gewas bestemd hebben, hoogen zij
in het midden op, op welken rag de planten op eenen afetand
van 65 Ned. duimen worden nitgepoot.

b de grond evenwel ligt en droog, dan zouden Tlakke bed-
den bov^n do ronde te verkiezen zijn , ab leTerende gewoonlijk
een beter gewas op, hoewel de Graaf uojsim met Toordeel hoog-
ten Tan 80 Ned. duimen bezigt , die in gedaante Teel met eenen
molshoop oTereenkomen.

Wil men geene bedekkings middelen bezigen, dan moet de
ttitpbntmg voor den vollen grond niet voor den Tijftienden Mei
plaats hebben, doch indien hel weder ook alsdan nog guur en
koud mogtzijn, b men wel genoodzaakt, althans des nachts, de
planten door glazen klokken of bloempotten te dekken. Ook b
deze bedekking bij sterken zonneschijn in de eerste dagen aan te
raden , inzonderheid wanneer de oitopruitsels schaars Tan worteb
waren Toonien, waartoe men takken, potten en ook wel klok--
ken iMzigen ^, mito men deze dan met stroo overdekt. Ten
einde de Pataten te vervroegen, neme men bedden gelijk gronds,
opgehoogd met voor de helft mest en de helft boombladeren,
waarop men wederom eene laag ligte aarde, ter dikte van 40 of
90 Ned. duimen, brengt, doch deze moet zoo min mogelijk uit
mestaaide of bakaarde bestaan. Op deze beelden kan men üi
ifn^ nitpianten, welke scheuten door klokken, zoo lang het
weder zulks vereischt, moeten gedekt worden. Onder deze kh>k-
ken plaatot men stores mét keepen, waardoor men dezelve, al
naar gelang hel noodig is, kan opligten; efaidebjk kan men ook
de Palateo door broeibedden, warme bakken of broeirameo

Digitized by VjOOQIC

710

beffen , terwijl ?ete warmoecien io de laatste tijdeo van af Am^
en 100 gedureode den gansohen zomer, zoodanig gekweekte
vroohten te Parus hebben ter markt gebragL

Hoedanig de wijze van voortkweeking evenwel ook zijn moKe,
nimmer moet men op het oogenblik der aitplanting gieten, tettzij
de droogte van den grond en die van den dampkring bet voblrekt
mogt vorderen, maar wanneer de planten wel ontwikkeld zge,
is eenige begieting en wel op den noodigen afstond, inzondcikid
gedarende de droogte zeer nuttig , doch tegen het einde van èê-
guHus moet elke bevochtiging gestaakt worden.

Van af deze maand en wel eerder , wanneer het gewas ver-
vroegd is, kan men aan den voet der plant goede boHen om te
eten vinden , men werkt te dien einde den grond een weinig
weg en men neemt als dan de knollen voorziglig op, waana
men de wortels wederom met zorg dekt, doch in Oeiükr heeft
de eigenlijke inoogsting plaats, waartoe men zoo mogelijk eeoeo
sehoonen dreogen dag uitkiest Er vrorden ook gevonden die bet
loof even voor de inoogsting der vracht arsnijdenom hetaisdaa
te vervoederen, of die bet laten droegen, om het alsdan latef tot
hetzelfde doeleinde te bezigen. De aitgedolvene wortels late nes
in de lacht en zon aitzweeten, waarna dezelve op eeoe drooge
plaat» worden gebragt Die welke men bestemt om des voor-
jaars weder uitgeplant te worden , en om welke Ie bewaren <
een groot bezwaar oplevert , worden in bakken of nog bder in
aarden vaten, laag om laag, tusschen zeer droog land et knrk-
droog mos gedaan , en wel zoodanig, dat geen bol den andereo
aanrake, welke bakken of vaten daarna op eene zeer drooge
plaato, waar ten minste «ene iachtgesteldbeld tusaohea de 8
en 12 graden Réaumur onderhoaden wordt, gebragt worden.

BoBBRT, die steenen vaten bezigt, plaatst dezelve in de hoe*
ken van den haard van de keuken. Eene andere eenvoadige han-
delwijze, en die aitnemend voldoet om de Pateten gedurende
den winter te bewaren , is die van soüchet, hovenier op M
kasteel te fimiaineèieaui zij bestaat daarin, dat hrj eenige ter
plaatse laat verblijven , welke hij van af half S^Umber dm<
bakken , waarover glasramen, dekte, opdat het er niet op regeoe,
en de grond zoo veel mogelijk opdrooge, dat naar gelang der
groeikracht verminderd men een gedeelte van de blsderen a
stengels wegneemt, en ehidelijk door de wortels tegen vocht (i
vorst gedarende den vrinter te beschennen.

Maboub hovenier b^ den graaf voiA te ehampMrmsx handelt
daaromtrent sedert eenige jaren op deze wijie en heeft wöw

Digitized by VjOOQIC

711

sée«ds niet het beste gevolg verrigt ; lo de maand Oetober maakt
men een bed gereed, oU paardenmest eo zeer drooge bladereo
samengesteld) ter dikte yan 50 tot 60 Ned. duimen boven de op-
penrlakte van den grond. Hierop brengt men vervolgens de be-
kistingen , dte men met drooge mostaarde of een mengsel van
heigrond en mestaarde vult , welke aldus gevulde bekistingen sterk
naar bet zuiden moeten afbellen , en door glasramen gedekt moeten
sqik Wanneer nn de wortels opgenomen worden, betwelk in
eenen droogen tijd geschieden moet, laat men «{ezelve eenige uren
aitsweeten , waarna men diegene , welke men bewaren wil , op de
aarde van den bak plaatst, dezelve digt in een zettende, doch zóó
dat zij eikanderen niet raken en wel zoo , dat hunne lengte naar
de afhellmg van den bak gerigt zij, waarover' men vervolgens zeer
drooge mestaarde ter dikte van 8 tot 10 Ned. duimen uitzift.

In dezen toestand büjven de wortels den winter verduren en
de eenige zorg die er nog bestaat is deze «, dat men de bakken
Cegen de vorst beschermd en des nachts dekt Zoo veel het we*
der zulks maar eeniger mate mogt toelaten , wordt er lucht gege-
ven. Mogt niettegenstaande alle de voorzorgen er voohtigheid ia
den bak zijn ingedrongen , dan neemt men de aarde op de wor^
tels weg ,^ zonder deze laatste van plaats te veranderen , of althans
sonder dezelve te beischadigen , waarna men dezelve aldus ont-
bloot laat droogen en vervolgens wederom met zeer drooge mest-
aarde dekt. Op deze virgse behandeld 'kunnen de wortels ook
het tweede jaar ter voortbrenging van scheuten gebezigd vierden.

Over de bewaring in het groote, heeft rkthoui bij de Société
Centrale tTAgricuUure te Parifs een verslag ingediend, hetwelk
wij bier nogthans niet zullen mededeelen, naardien den bouw
dezer vrucht wel nimmer in ons Vaderland op zulk eene groote
schaal zal worden aangelegd.

Sommige verscheidenheden geven nooit zaad , anderen daaren-
tegen brengen het voort, zelfii hebben sagiut, robert en vaiust,
Ie Harijs f hetzelve niet alleen tot rijpheid gebragt, maar zeife
nieuwe verscheidenheden daardoor verkregen. Dit is daarom van
des te meer belang, omdat men zoo doende in de mogelijkheid
ia een gewas te erlangen, meer voor ons klimaat en onsen oodem
geschikt dan dat, betwelk dadelijk oit Amerika of Azie wordt
' aangevoerd.

De zaden moeten in warme bakken vrordeo uitgezaaid en de
planten vervolgens worden behandeld in voegen wij hebben me-
degedeeld.

Mabire heeft opgemerkt, dat de moederwortels , die hij ter

Digitized by VjOOQIC

712

voortkweekiog bexigt , in plaats van hol te worden en te ver-
gaan, zoo als de meeste planten met knobbelwortels doen, in-
tegendeel in de lengte en in omvang blijven voortgroeijeo en wd
gedurende drie jaren , of welligt langer , zonder zelfe stokkig of
voor het gebruik ongeschikt te worden.

Volgens zijne mededeeliag had een wortel in 1847 twee jarea
oud en die voor de uitplanting eene lengte van 32 Ned. duimeB
en eenen omvang op het dikste gedeelte van 17 Ned. doimen eo
5 streepen had, den volgenden herfst eene lengte van 34 Ned. dol-
men en eenen omvang op het dikste gedeelte van 23 Ned. doioMB
en 5 streepen , doch het gewigt, en hetwelk ook hier veel loode
beteekenen, had bij over het hoofd gezien.

Twee en driejarige Pataten zijn nog zeer goed eetbaar en som-
mige zelfs hebben zoo weinig van haren eigendommelijken smaak
verloren, dat men zulks niet zoude bemerken, bijaldien men
er niet opmerkzaam op werd gemaakt.

Patek heeft evenwel bewezen, dat alsdan een gedeelte van
het zetmeel in meer houtachtige vezels overgaat, blijkbaar uil de
navolgende opgave, zijnde die met een * gemerkt, eene ver-
scheidenheid van de vioiei&ietaige van Nietut-OrUwu,

Zetmeel op lOa
^Pataat van een jaar, mabiiuk 1ste proef. ....... 17,50

•Pataat „ „ „ n 2de proet 14/15

Pataat „ ^ n (igtiame), te Verrièret geoogst A,4I
* Pataat van twee jaren , iubire. 7,80 ~

Tevens heeft mabirb zijne wijze medegedeeld, om vde ea
zware knollen te verkrijgen. Hij plaatst zijne scheuten in den
vollen grond zonder eenig broeimiddel, alleen door klokken ge-
dekt De scheuten worden van bollen genomen, die in Ftbrumü
ter ontkieming in eenen broeibak waren geplaatst , en op deze
wijze behandeld. Men neemt de spraiten een weinig lang, vreOie
men vlak van de bollen afiinijdt, ten einde zoo dooide de knü
der bollen te bewaren, die dezelve voortbragten , vervolgens
neemt men alle botten of oogen weg, met uitzondering van twee,
welke zich aan het ondereinde bevinden , terwijl ook die bewaard
blijven , welke zich boven aan den scheut mogten bevinden. Deie
scheuten worden vervolgens geheel regtstandig geplaatst, en wd
zóó , dat de onderste botten 8 tot 10 Ned. duimen in den grond
komen. Men laat dezelve zoo lang door klokken gedekt, lot dat
»} ingeslagen zijn, hetwelk bij eene uilplanting op het einde van

Digitized by VjOOQIC

715

April ^ gewoonlijk na verloop van vier tot acht dagen plaats lieeft

Deze handelwijze heefl dit vooruit, dat zoo doende het wortel-
Bohieten uit de kruin der planten wordt tegengegaan en daardoor
de opbrengst tot twee of drie hartwortels wordt teruggebragt ,
die alsdan eenen groeten omvang erlangen.

Er bestaan van dit gewas eene menigte verscheidenheden^ doch
sedert langen tijd is men er in de omstreken van Parijs slechts
in geslaagd , om twee verscheidenheden uit Noord- Amerika over-
gebragt en wel de lange roode en de lange gele , beide met
stijf, digt vleesch te kweeken en waarvan poitead verzekert , dat
zi) zeife in Zuid Amerika niet meelig zijn.

Vallbt van Villeneuve^ heeft nogthans In de omstreken van
Frejue^ vele verscheidenheden met dikke knollen en milddra-
gende, met een goed gevolg voortge kweekt. Onder deze be-
hooren: de rooskleurige van Malaga en de toille van ile de
Brance^ welke beide aobert te Toulon In 1834 in bloei heeft
gebragt en waarvan hy zelPs de zaden heefl ingeoogst.

Eene andere verscheidenheid werd uit Ouadeloupe door bes-
tiARD DB LDCBBT naar Frankrijk overgebragt, is groot, schoon
en wit en onder den naam van Ignatne bekend, welke knollen
ter zwaarte van 4 Ned. ponden opbragt en een* ongemeen ryken
oogst opleverde. Deze heefl zoo wel te Parifs als bij Tougard
te Rouaan in 1834 gebloeid, doch zonder zaad op te leveren,
hoewel sageret te Pari/s dezelve in 1836 in bloei had en er eene
groote hoeveelheid zaad van verkreeg, hetwelk wederom eene
menigte verscheidenheden voortbragt en waaronder de Ovóide
in vele opzigten overeenkomstig met de Igname^ maar veel kor-
ter en die in het Zuiden van Frankrijk^ retnieb eenen buitenge-
wonen oogst heefl opgebragt.

Eene andere opmerkelijke verscheidenheid is de violeikleurige y
ofischoon zij donkerrood is. Zij werd in 1836 uit Nieuw-Orleans ^
door ooNTiER en chevet overgebragt en is thans eene der gezocht-
Bte. De knollen zijn groot en langwerpig, minder üja van meel
als de oude roode ^ maar beter om te duren.

In 1846 heeft men in Frankrijk eene verscheidenheid onder
den naam van Pataias walU , ontvangen , die , hoewel wat de
gehalte der knollen aangaat, verre achter vele andere verschei-
denheden staande, evenwel zeer mild in het bloeijen is en zaad
voortbrengende, eene bron ter verkrijgbg van vele andere zoude
kannen worden.

Hen verdeelt in Suriname volgens tbehstra, de Pataten, door
de inboorlingen Tayers genoemd , in vier soorten als :

Digitized by VjOOQIC

714

If^e'Ta^er». Deze geven wortels van wel anderhalvcn voet lengte
en adit daimen Rijnl. middellijn , zijnde eene drooge , maar
zeer voedzame spijs, de bladeren zijn driekanlig, van meer
dan eene Ned. el lang en ruim half zoo breed.

Yinger-Tayers. Eene tweede soort , groeijende, gelijk vingers
aan eene hand, op ajde van andere Tay&'s uit; deze sjn
fijner en smakelijker.

Kofoe-Taffers ^ koffoe beleekent vuist, door welke beoainiag
men derzelver grootte aanduidt.

Hag(hof'Varkens»Taüers. De slechtste soort van allen, grociJ€iide
als het ware boven den grond en worden niet zelden 3 of 4
Rijnt. voeten lang, en zoo dik als eene mansdij^ gdijkeade
veel op glazige aardappels, om welker onsmakelijkheid men
dezelve veel voor varkensvoeder bezigt;

De Vinger-Taffers ^ komen in smaak het meest met de aardap-
pels overeen ; men heeft er in de kolonie Suriname twee soot^
ten van; de eene spreidt haar 4oof uit, terwijl de andere,
gelijk de stamboontjes , haar loof niet verspreidt.
Volgens de analyse van paten zrjn de Pataten zamengesteldaü:

Pfttaafc Tan Drlejulg*
MB Jur. pa*»*'-

Suiker op de 100 deelen drooge stof. . 19.9. 1^

Droogestof opde 100. ...... ^L5. 26A

VezelstoH 1.39. ^

Water. . . . . 77.500. 7401.

S. Suiker. 11.0. 4^-

HoutvezeL • ; . . 0.44a ^^«J-

Zetmeel 10.50. lW&

Andere organische zel&tandigheden. • . 5i)07. 5^
Uit welke opgave büjkl,* dat het voedend vermogen bij w
knollen niet zoo spoedig vermindert, als wel met andere mw^
belwortols het geval is , wanneer deze over den tijd bewaard
worden. .

Gekookt of gebraden, vormen zij een gezond raeelachtig ^'
sel, dat 'echter zacht laicerend is, en volgens eenige schnjveis,
de geslachtsdrift opwekkende krachten beziti Ook kan me»»
Pataten als schorseneren toebereid, nuttigen , en wanneer zg W**
ontbinding naderen, verkrijgen zij eenen smaak, welke wel ^W*
zins met dien van het rooze water overeenkomt.

Deze vrucht is inzonderheid voor de Indianen een sterk geD°
tigd wordend en geliefkoosd voedsel.

Digitized by VjOOQIC

PATIENTIE.

{Rumex paUentia.)

De Paüentie , ook Patientie kruid of PoHch en Peerdik genaamd,
ontleent haren geslachtsnaam rumex lin. van het Grieksche woord
ruomai , wegnemen , terwijl haren gesladitsnaam lapathum non.
▼an het Grieksche woord lapazo a%eleid is , en ontruimen be-
teekent , doelende dus beide op de zacht pargerende eigenschap-
pen Yan dit plantengeslacht.

RüPPtüs zegt) dat de Patentie een gewas met eene regelmatige
éénbladige bloem is, hebbende eene enkele naakte zaadkor-
rel. Volgens TOüRNEFORT is het eene plant alleen door den smaak
▼an de zuring onderscheiden. Raius geeft als algemeene ken-
leekenen op : eene glinsterende driehoekige , zwarte of bruine
zaadkorrel, en eene zesbladige bloem, waarvan er drie de zaad-
korrel bedekken , zijnde voor het overige aan de zuring gelijk.

Ammar zegt ; dat de Patientie , eene grasachtige of mosachtige
bloem heeft , en dat na het afvallen van ieder bloem een zaad*
huisje volgt, uit drie spitstoeloopende bladeren bestaande, in
ieder van welke, maar ééne drtekantige zaadkorrel vervat isy de-
welke nu eens zwart en dan wederom bruinachtig is, hebbende
BOSBHAAVB naar iiALPmciüs hierover nog omslagtiger gesproken.
Dkcahdolle rangschikt dit gewas onder de Poly genees , en linhaeos
onderde Hexandria^ Trigynia^ met het navolgende geslachtken-
merk: De kelk is geopend en driebladerig ; de bloemkrans isins-
geQks driebladerig , tegen elkander gebogen en het zaad bedek-
kende, dat driekantig is.

Deze overblijvende plant welke een Europisch gewas is en
veel in Duiischland aangetroffen wordt , alsmede volgens tbeicstra
in Suriname^ waar men dezelve in plaats der spinazie nuttigt
en in de geneeskunde gebruikt , heeft regte dikke stengels die de
hoogte van eene Ned. el en dertig tot zestig duimen bereiken ,
de bladeren zeer groot, ovaal lancetvormig en gaafrandig. De
bloemen aarvormig^ groenachtig van kleur in Junij^nJuHj ont-
luikende, terwijl de wortel^ van buiten rood en van binnen
geel van kleur zijn.

De Patientie , welke eenen goeden , lossen en eenigzins voeh-
tigen grond behoeft, ofschoon miller als de geschiktste eene zeer
voedzame en drooge aarde op geeft, kan gemakkelijk, hetzij door
het scheuren der oude planten , hetzij door zaad worden voort-

Digitized by VjOOQIC

718

gekweekt ; taait sieb eens aanwezig , gewoonlijk zdve , en ver-
spreidt xioh al&dan vele malen zoodanig , dat men bij beperkte
gronden wel genoodzaakt is^ de kweeking er Tan te staken eo
het geheel te verdelgen ^ en waarom die bouw in Engeland dao
ook aliengskens verminderd is.

Het scheuren der planten heeft gewoonlijk in de ienie plaats,
ab wanneer men dezelve dan op eenen onderlingen afstand van
twee voeten plaatst , terwijl het uitzaaijen uit de losse hand zeer
dun in den herfst^ terstond wanneer het zaad rijp is, of in de
letUe geschieden kan , waarna de planten ter behoorlijken alstand
worden uitgedund en alsdan op het wieden na , aan zich zeiven
worden overgelaten. De landbewoners in Frankriik maken veel
gebruik van deze plant en dscandollb zegt , dat men haar io
DaupMni den naam van eeuwigdurende tpinazie (Epinards im-
mortels), geeft, zijnde deze plant in de Vereenigde Stüie»,
ook nog zeer gezocht

Naardien de PatienÜe eene der eerste groenten in de ienie 'a ,
blijft men zich op de kweeklog daarvan ook in ons Vaderland
toeleggen, ofschoon zij niet onder de algemeene groenten kan
gerangschikt worden.

Met vrijmoedigheid zouden wij en wegens den schielijken groei
an wegens den omvang der plant en wegens het gemakkelijke ha-
rer kweeking, dezelve als voedergewas durven aanbevelen.

Men gebruikt de bladeren van deze plant, die oneindig ved
zachter dan die der zuring zijn , hetzij gestoofd , hetzij in soepen,
leverende alsdan geen onsmakelijk en een gemakkelijk te verte-
renen voedsel op.

In vroegere tijden maakte men van de wortels en zaden is
de geneeskunde gebruik , gelijk uit de werken van zotsios, dalz,
scHROBDBE 00 TOüRREFORT blijken kan. Handelende onder andere
schrijvers ook nog b. i. siutb Engiish botany^ enz. over deze plant

Digitized by VjOOQIC

PEPER (SP AANSCHE-j.
(Capsicum cminuum,)

De SpaanscAe of Braziliepeper , ontleent haren geslaehtsnaam
capsicum^ van het Latijnsehe woord eapêa^ een doo^e ot ka^e^
aangeiien de zaden in eene soort van kokertje besloten zijn. Db-
cavdolLe rangschikt deze plant onder de Solanées^ en lihnaios
onder de Pentandria^ Manogynia^ met het navolgende geslacht-
kenmerk : De bloemkrans is radvormig en de bezie droog.

Deze eenjarige zaaiplant, welke oorspronkelijk in Zuid-Amerika
BraziHe^ Barbados en Mexiko te huis behoort, en in 1548 uit
de Indië werd overgebragt, heelt stengels ter hoogte Van 30—35
Ned. duimen, met langwerpige » breedachtige , puntige, gladde
bladeren. De bloemen zijn wit , klein , vijf of zes bladerig , waar-
op vruchten volgen, die glad ei^ blinkende, veel geelachtig, klein,
plat zaad in zich bevatten. Deze vruchten evenwel verschillen,
zoowel in gedaante als kleur, gelijk wq bij de verscheidenheid
zoUen opgeven.

De groote ChiUpeper (capsicuiA annoum), heeten de Maleijers
ijabeh^ de Javanen lombok en de Negers in Suriname^ dago-
p^ Eene kleine, roode pepersoort heeten de Negers araüa-
kakd^ en eene nog heetere peper , welker zaad zelfs op de huid
brandt en niet dan zeer verdund te gebruiken is , noemen de
Negers Jocca-taya en de Javanen (jabeh-raweh, — Nergens zegt
TEERSTRA , heb ik een grooter verschil in kleur , kracht , grootte en
gedaante gezien, dan in de Surinaamsche pepersoorten; vooral
de ChiU of Spaanseke peper vindt men er overheerlijk, alsmede
de zoete of de Spaansehe Sla-peper^ welke met TomaÜe ge-
nattigd , zeer smakelijk en verfri^chend is.

Ook vindt men onder dezelve, de zoo verschrikkelijk heet
brandende Jocataya peper.

Het zaad dezer, wegens hare schoone roode, glanzige vroflb-
ten , welbekende plant, wordt in April bij zestien graden warmte
volgens BODCBi gezaaid ; dezelve bloeit in Juli^ en weldra daarna
vertoont zich het zaad, in langwerpige peulen, welke in Septem-
ber rijp en rood worden. Zij bemint eene losse aarde, eene
zonnige plaats en middelmatige vochtigheid.

Ook kan men het zaad in Maart in een warm bakje uitzaaijen
en de jonge plantjes in Md in potten pooten , die alsdan in Juni)

Digitized by VjOOQIC

718

in den open grond kunnen worden overgebragt, dooh steeds eenen
xonnigen stand behoeven en onderling een voet Tan eikanderen die-
nen verwijderd te zijn;<ja zelfs kan op een broeibed de nitzaai-
jing bij gonstig weder in Mei plaats hebben, behoudende het zaad
verscheidene jaren het ontkiemingsvermogeD.

Om in te leggen worden de vruchten groen geplukt, dooh die
rijp zijn laat men droogen, om later ^n gestampt, ab de ge-
wone pepw gebruikt te worden.

In Gard. chrof^ vinden wig aangaande deze plant het navcd-
gende:

Men zaait het zaad tegen het einde van Feèruarff^ of in bet
begin van Maarte zullende alsdan de planten hetzelfde jaar nog
vracht opleveren. Het zaad wordt slechts met zeer weinig grond
bedekt, in potten, die men jn eenén bak. plaats^, waar steeds
eeoe warmte van zestien graden heerscht, als wanneer hel bin-
nen den tijd van tien dagen ontkiemen zaL Wanneer de planties
vijf Ned. duimen hoog zijn , worden zij ieder a&onderlijk in pot-
ten van acht duimen wijd, overgeplant, en dadelijk mei water
begoten, dat niet geheel koud is; zoodra dit water door verdam-
ping of doorzakking bijna geheel weggevoerd is , plaatst dmh de
potten wederom in den bak, digt bij het glas, ten einde het hoog
opsehieten te beletten. Bij eene matige begieüng zullen de pot-
ten weldra met wortels gevuld zijn en dan is het tijd de planten
in grootere over te plaatsen, in een mengsel van \ molm en \
verteerden mest. Tot bevordering der afwatering bedekt men den
bodem des pots met potscherven of eene groote potscherf , waar-
over men kluitjes aarde strooit.

De verdere behandeling bestaat alleen daarin, dat men de plan-
ten ruim begiet en van ongedierte zuivert

Als verscheidenheden van deze soort worden opgegeven :
Rugulosum. Vrucht, rood, kegelvormig, breed en zeer groot,

aan de grondsteun eenigzins verwyd en gerimpeld , de blocni-

kelk dekkende.
AeumimUuj/u Vrucht, rood, of geel met rood gevlakt, punt%,

kegelvormig, regtopstaande , kleiner dan de vorige versahei-
denheid, de grondsteun venmjd en de bloemkelk dekkende.
Suèanguiosum. Vrucht, afgeknot, kegelvormig, langwerp«,

hoekig, regt op staande, zeer dikwijls van boven tweeslippig,

gespleten, een weinig kleiner dan de voorgaande.
(hoideum. Vrucht , langwerpig eivormig , zeer groot regtsUaade ,

glad, geel of rood.
Aübreviahim. Vrucht, langwerpig of hartvormig, regtslaande,

een weinig rimpelig en rood. De plant is zeer takrijk.

Digitized by VjOOQIC

71V

Oüüoefarme. Vrueht, langwerpig ovaal, in vorm aan eene olijf
gelijk , regt op staande en rood , een rankaehtig gewas.

Tot de soorten van dit geslacht moeten gebragt worden:

Capêicum coruHdes^ mxu^ Capsicum canicum^ lamk. Eene
heesteraohtlge plant, welke de hoogte van 70 Ned. duimeo
bereikt. De bladeren zijn langwerpig lancet-vormig, puntig,
effenrandig, een weinig randharig. De bloemen wit, vem April
tot Jul^ ontluikende, de bloemkelk regtstandig, bijna vijlzijdig,
van boven geknot , de vrucht langwerpig , glad en zeer klein ,
aan den grondsteun verw\jd, den kelk dekkende, van boven
dunner en stomp toeloopende in twee tot drie zaadvakjes ver-
deeld, door een dun bekleedsel over de geheele vrucht van
eikanderen gescheiden. Zij werd in 1750 ultdeM^^novergebragt.

Capsicwm pyramidaiis^ mol. Eene heesteraohtige plant, welke
de hoogte van 70 Ned. duimen bereikt. De bladeren puntig ,
ovaal en glad , de bloemen wit van April tot July ontluikende ,
de bloemkelk regtstandig bijna vijfiüjdig en glad, van boven
uitgebreid en geknot De vrucht labg pyramidaalvormig, stomp
gehoekt, aan den grondsteun verwijd, den kelk dekkende» ge-
woonlijk in drie zaadhuisjes verdeeld, waarvan de afschei-
dingen ongelijk dun , doch dik naar de buitenzijde der vrucht.
Uit Egyple in 1750 overgebragL

Er bestaat van deze soort eene verscheidenheid en wel de
lorulosum^ hort. met eene pyramidaalvormige, hoekige, rimpe-
lige vrucht.

Capsicum bicolor^ jacq-, capsicum t>iolaceum^ hort., madiit,
capsicum nigrum wuxd. Eene heesteraohtige plant , welke
de hoogte van meer dan eene Ned. el bereikt , met langwer-
pig ovale , spitse gladde bladeren , violetkleurig gevlakt ; de
bloemen die van Junif Xxii September ontluiken, purperkleurig ,
de kelk regtstaande , vijf tot zeshoekig van boven een weinig
uitgebreid en geknot; de vrucht langwerpig bijna kegelvormig,
van boven stomp afgerond, aan den grondsteun verwgd, den
kelk dekkende, tweehokkig, waarvan de afscheidingen naar
den zetel dikker worden. De oorspronkelijke groeiplaats on-
bekend. 1813.

Capsicum frutescens , wold. Eene heesterachtige plant 30 tot
35 Ned. duimen hoog. De bladeren puntig ovaal , effenrandig
en glad. De bloemen, die van Junü tot September ontluiken,
bleekgeel van kleur, de kelk b\jna regUtandig, flaauw vijfhoekig

Digitized by VjOÖQIC

720

glad , bijna ,geknot , de vracht stomp, langwerpige ovaal en glad,
aan den grondsteun verwijd, den kelk dekkende tweehokUs,
met over hare geheele uitgestrektheid gelijkmatige afscheidingeo.
Uit de Indië 1656.

Capsicum dacatum, liü. Eene heesterachtige pbnt ter hoogte
van eene Ned. el. De bladeren langwerpig of ovaal, spits,
gaafrandig en glad. De bloemen , die van JuTW tot Septmèer
ontluiken, wit; de kelk regtstandig , glad; de vruchl kloOf
ovaal, bolvormig, regtstandig, den kelk dekkende, jongziJDde
tweehokkig. Uit de Indië 1731.

Capsictm microcarpum , dec, capskum cfliare , vnuD. Eene
heesterachtige plant ter hoogte van 70 Ned. duimen, de bla-
deren ovaal , puntig , zachtharig. De bloemen die van ^pri
tot Juli^' ontluiken, wit; de kelk regtstandig bijna vij&ijdigi
harig, vijfspletig, met cylindervormige lobben , de vracht rond-
achtig, ovaal, glad en eenhokkig, bij den groodsteon deo
kelk dekkende. Zuid- Amerika^ 1824.

Capskum cerdsiforme , willd. Eene heesterachtige plaol ter
hoogte van 30 tot 40 Ned. duimen. De bladeren bijna ovaal,
puntig en glad. De bloemen die van Junif tot September oot-
luiken, zijn bleek geel , de kelk regtstandig, vanboven uitge-
breid, afgeknot; de vrucht bolvormig , tweehokkig, gegweft^i
van boven glad, aan den grondsteun verwijd, den kelk dek-
kende. Oo8t'Indtê 1 739.

Capsicmn Milleri^ roem. en sch., capsicum cerasiforme, w-
Eene eenjarige zaaiplant ; de hoogte van 30 tot 35 Ned. elleo
bereikende, de bladeren ovaal , puntig, gaafrandig en glad. D«
bloemen die van Jun(/ 'toi JulO' ontluiken, wil; de kelk regl-
slaande, vijfzijdig, glad, de vrucht afgerond ovaal, glad.
tweehokkig, aan den grondsteun verwijd , den kelk dekkende.
Nteuw-Spanje 1759.

Capsicum grossum , willd. Eene eeiyarige zaaiplant , ter hoogte
van 15 tot 20 Ned. duimen ; de bladeren elliptisch of pun*
ovaal. De bloemen die in Julff onüaikeü wil; de kelk regt-
staande, vijf hoekig glad; de vrucht bijna bolvormig, afeeknoti
hoekig en rünpelig, den kelk dekkende, drie bokkig, met «'
scheidingen die naar den zetel dunner worden. Oost-lndk 175*
Hiertoe behooren de verscheidenheden: pomiforme ot gi^
bosum , de vrucht bolvormig , groot , rimpelig en rood.

Ovatum of luteum de vrucht bijna ovaal zeer groot , een wei-
nig rimpelig, geel of rood.
CoTdatum^ de vrucht hartvormig , hoekig, rimpelig cd rood.

Digitized by VjOOQIC

721

Anguhsnm, de vrocht klein, eenigzins platachtiit , èoekiir
en rimpelig. ° ' ^

Capsicum iongum^ dec Capskum annuum, willd. Eene een
jarige zaaiplant, ter hoogte van 30 tot 40 Ned. daimen. De
bladeren pantig ovaal. De bloemen , die van Junff tot Julif ont-
luiken , wit; de kelk een weinig hangende , vijf hoekig afte-
knot; de vrucht kegelvormig of bijna cilindervormig , pimiiK
en een weinig omgebogen , iwee- tot^riehokkig , aan den irrond.
steun den kelk dekkende, de dikke afscheidingen worden naar
den zetel toe, steeds dunner. Indië 1548. Hiertoe. behooren deze
verscheidenheden :

incrassatum^ de vrucht dik, en vlak stomp.

latum^ de vrucht lang, stomp en geeL

rectum, de vrucht lang, zeer klein, regt en okerseel van
kleur. °

Capsicum pendulum, willd. Capsicum grossum^ var. schult
Eene heesterachUge plant, ter hoogte van 70 Ned. duimen
De bladeren langwerpig ovaal, spits en glad. De bloemen'
die van April tot Jul0' ontluiken, wit; de kelk een weinig'
hangende, vijf of zeshoekig, van boven een weinig verspreid,
afgeknot; de vrucht lang, een weinig sprietachtig, aan beide
zijden stomp, 'aan den grondsteun verwijd , den kelk dekkende
tweehokkig, met dunne onregehnatige afscheidingen. Am-
boina 1801

Hiertoe behooren de verscheidenheden: minus, pirg. Cap-
sicum Uavanense, iubth, de vrucht langwerpig, vijftien stree-

• pen , lorulosum , ping., de vrucht lang, spits, een weinig ge-
drukt, met wratten en stippen bedekt

Capsicum Shteme, jacq. Eene heesterachtige plant, ter hoogte
van 70 Ned. duimen. De bladeren ovaal, spits, zeer flaauw
getand, en aan de onderzijde der bladribben een weinig zacht-
harig. De bloemen, welke van Jun(j tol September ontluiken,
vdt; de kelk hangende, geknot en glad, van boven een wei-
nig uitgebreid en zeshoekig; de vrucht bngwerpig ovaal,
omgebogen en van boven stomp , bij den grondsteun verwijd ,
den kelk dekkende, twee tot driehokkig, met onregelmatige , ge-
bogene, naar de zetel dunner wordende afscheidingen. China 1807.

Oapsicum ovatum, dec Eene heesterachUge plant, ter hoogte
van eene Ned. el; de bladeren lancetvormig , ovaal, puntig
en glad. De bloemen, die van Junif ioi Seplentber ontluiken,
wit; de kelk hangende, afgeknot, vijfeijdig, glad; de vrucht
ovaal, bijna tweehokkig, bij den grondsteun verwijd, den kelk

Digitized by VjOOQIC

dekkende , met ter weeisig den dikke alMlieidnigeD. Gro^ilaats
onbekend , 1824,
üapsicum cordfforme^ mill., eapiicuM iatum^ vhol Eene
eeiyarige zaaiplant, ter hoogte van 30 tot 40 Ned. duimoi. De
bladeren langwerpig ovaal , spits , glad zeer flaanw getand. De
bloemen, die van Junff tot Mfy' ontluiken, v?it; de kdk han-
gwde, van boven een weinig verwigd en geknot , vijf of zeshoe-
kig, wrataohtig; de vraoht gebogen, ovaal hartvormig , bij den
grondstenn verwijd, den kelk dekkende, driehokklg, met naar
de zetel dikker wordende afooheidingen. Indië 1731.
Hiervan bestaande verscheidenheden:
8uèanguioi$tm , de vraoht dik , hartvormig, l^jna Tiecfaoe-
kig, omgebogen, rood.

M(ms^ de vraoht langwerpig, hartvormig, dik, omgebogen,
geel of rood.
Minu»^ de vracht bijna rond, hartvormig, rood en klein.
OUoaefarme , de vracht van eene middelmatige grootte, om-
gebogen, geel of rood.
Oioèasum , de vrucht byna bolvormig, omgebogen en geeL
üapêicum spAaericum^ willd. Eene heesterachtige plant, Ier
hoogte van 70 Ned» duimen. De bladeren lang lanoetvoimig,
of lang puntig ovaal, glad; de bloemen, die van ^9Hl tot M^
ontluiken, wit; de kelk omgebogen, geknot, vijfhoekig, gjhid;
de vrucht bolvormig omgebogen, van boven een vretnig uit-
gehold, bij den grondsteun verwed, den kelk dekkende , bgna
driehokkig, met alscheidingen, die naar de zetel dikker wor*
den. De groeiplaats onbekend, 1807.
Alle deze zijn voor de warme kas, gedurende den winter i
ten zg digt bij de ramen worden gqüaatst, en in den
bö eenen gunstigen stand, buiten. Zg behoeven des winters i
warmte van 16 graden, terwijl eene, met een derde zand ver-
mengde slibaarde voor haar zeer dieiMtig is, en er sleohls eene
middelmatige begieting moet plaats hebben.

TimsnA maakt in zgne Beknopte huekhfülmg fxm ée NetL
ooerzeesehe beziUingtn van de zwarte peper (piper nigram)
gewag, ook wel Bantamache peper genoemd, zgnde hei iMd
van eenen houUohtigen struik, welke mt slappe en knobbeüge
stengels bestaat, die uit vezelige wortels ontspruiten, «n de
hoogte van ongeveer tVTee ellen (6 voeten RijnL) bereikca. De
bladeren zijn gesteeld, eivormig, van voren s|Ht8 oittoopende,
roet zeven ribben; zij hebben, als zij gewreven worden, eene
aangename kruidige geur; de bk)emen, die vrit van Uear ign,

Digitized by VjOOQIC

723

doch weüng beteekeDen, komen aan het einde der takjes of zij-
delings, nit de okselen der bladeren aan lange aren voort; de
vrachten berst groen en daarna rood, wel iets naar jonge drui-
vealrossen gelijkende, zijn, als de schil wordt weggenomen, zwart.

Deze peper, die op Smnatra^ alwaar zij veel gekweekt wordt,
het beste voorkomt, en zich om den Dadabboüm (Erytbrina co>
rallodandram) slingert, wordt op /SlKitta/irtf , (fan/Meng (staak-
boom) g«)oemd.

De beste zwarte peper groeit te Maiabar; ook Bomeo levert
vr^ goede peper op , doch wordt op de meer oostelijke eilanden
van /»dS^ zeer zelden aangetroffen. Ook in Qhina^ zegtHERmcQ,
kweekt men de Fagara piperita^ de cqpsicum sathum en de
grossum doch de zwarte peper ^ wordt slechts m de kruidkun-
dige tuinen aangetroffen.

De zwarte peper behoort in Vóór-Indië&a op de Sunda^eilanden
te huis, en is een der eerste handelsartikelen , welke door bout-
MAif van óiAr medegebragt werden , zijnde toen het voornaamste
artikel van uitvoer op JoDiu

De zwarte peperbossen laten door werking en somtgds ook door
toeval, de buitenschors k», komen alsdan in den handel onder
den naam van viitte peper voor, zijnde de voldragenste en rijpste
korreb, en hooger in prijs dan de zwarte, daar de eerste soort
gemiddeld 80 en de laatste 40 centen het Ned. pond kost.

Een baJütr peper weegt drie pikols^ en men begroot den uit-
voer van onze Indische eilanden op 8 millioenen Ned. ponden.
De lange peper of de Meèe^ bij de Javanen kemoekoes genoemd ,
welke in groene, gele en roode peulen of zaadhuisjes voorkomt,
is gewoonlijk 30 pet. goedkooper dan de zwarte, en wordt veel
ab toespijs in kerriesoep en sambal gebruikt.

De êpaaneche of oayenne peper , ook lange of etaart peper
geooemd, heeten de Javanen ijabeh en de inboorlmgen van
Soriaame, rUjee.

Deze en de zwarte peper, wil eenen tuchtigen, maar vetten
grond en moet het geheele jaar in de warme kas blijven; de
voortplanting heeft door stekken plaats, en wel in een warm
balge en onder bierglazen.

Het in ons Vaderland zoo veelvuldig voorkomende heesterge-
was» onder deo naam van Feperöoom (Daphne mezereum), met
bare verscheidenheden, is evenwel van eene geheel andere geaard-
hflkl ea zelfo zeer vergiftig.

Heft bereikt gewoonlijk de hoogte van ongeveer eene cL De
takkoi zgn buigzaam, de schors ia asohgraaaw, de bladeren

Digitized by VjOOQIC

724

komen na de bloemen aan de einden der takjes ▼ooit; xij üjo
getropt, eirond, puntig uitloopend » lichtgroen, de bloemen staao
bijna aarvormig, rond om de takjes, op korte abtanden, drie
bij elkander, zij zijn ongesteeld en ongekelkt, de bloemkrans
staat onder het vruchtbeginsel, is éénbladerig, trechtervonnig,
roet vier insnijdingen, de slippen zijn eenigzins omgebogeD,de
twee buitenste het grootst en ovaal, de meelknopjes zijn koit
gestoeld en op ongelijke hoogten in de buis van den MoemkraDS
gehecht; het bloempijpje is vair buiten aan het grondstok wol-
lig; de kleur der bloemen fraai paars, de meelknopjes zijn oranje
kleurig, de stempel is rond en staat onmiddellijk op het kruik-
vormig vruchtbeginsel; de bloemen geven eene aangename
geur; de vrucht eene roode bes.

De bast nu van deze boompjes, alsmede de takken, bladeren
en vrucht, ja de bloempjes niet uitgezonderd, bevatteo volgens
VAH DER TRAPPER, dien Wij hier zullen laten spreken, zolk eene
scherpte, dat eene niet eens groote ^hoeveelheid daarvan, inde
maag gekomen , bij menschen en dieren zeer schromelijke ver-
'schijnselen, ja ligtelijk den dood kan veroorzaken.

In hevigheid van werking onderscheiden zich echter inzonder-
heid de bessen; waarvan een inwendig gebniik volgens cvEUit^
bij het vee eenen doorloop, en bij den mensch eene doodelijke
bloedstorting te weeg kan brengen.

Slechts in den mond genomen, bespeurt men er in het eerst
eenen zoetachtigen, zachten smaak van, dbch weldra verwekken
zrj her gevoel van eene bijtende scherpte, welke zich al dieper
en dieper in de keel en den slokdarm uitstrekt, en in deze dee-
ten eene brandende hitte veroorzaakt, die, naarmate van meerder
binnen geslikt en langer met dezelve in aanraking geweest zijnde
speeksel , al heviger en heviger wordt , eindelijk zich ook aan
de maag mededeelt en zoo tot weer andere gevaarlijke toevallen
aanleiding geefL Maar zijn eenige van deze besaen in de maag
geraakt, dan heeft men eene zware ontsteking, met alle daaruit
voortvloeijende ziekte-verschijnselen , en zelfe eenen, kommervoUeo
dood te dochten.

HuRRAT, ervan gewagende, dat er vele voorbeelden bestaan,
dat menschen, ten gevolge van een rodLeloos gebruik van deze
bessen, of gestorven zijn, of allerdroevigste folteringen geled^
hebbén, verhaalt van iemand, die, na het nuttigen van sleons
vier derzelver, onder bijna ondragelijke keelpijn, onleschbaren
dorst, hevig braken en hierop volgende aanvallen van M«
koorts, en met afechqbbing of ontvelling van de hoid, zekeiv|>

Digitized by VjOOQIC

726

bezweken zoode zijd, bij aldien men bem, niet bijtijds de noo-
dige medicijneD toegediend bad. Noodlottiger was de uitkomst
bij een , aan derdendaagsche koorts te bed liggend meisje, waar- ,
aan men den raad gegeven bad, 12 grein der gedroogde en tot
poeder gestampte bessen in te nemen, want kort, nadat zij die
gebruikt had, ontstond er eene bloedbraking, die aan baar leven
dadelijk een einde maakte. Twintig greinen van deze bessen in
poeder deden eenen hond sterven, ofschoon dezelve er een ge-
deelte van uitgebraakt had ; na gedane ligchaamsopening vertoonde
de maag de teekenen van eene allergeweldigste ontsteking. Zelfe
zouden volgens ukraeds zes bessen genoeg zijn om eenen wolf
te dooden, hetgeen de boeren in Zweden op het denkbeeld ge-
bragt heefl om zich , op de volgende gemakkelijke wijze , van dexe
dieren te ontdoen, namelijk, door hunne schuilplaatsen op te
sporen, en in de nabijheid daarvan het lijk van eenig ander
dier , met bessen van dit boompje gevuld , neer te leggen.

Hoofdzakelijk schijnt het vergif id de zaden gehuisvest te zijn ,
ten minste daarin meer dan in derzelver vleéscbachtig omkleed-
sel, alhoewel dit genoegzame kracht bezit om de huid in ont-
steking te brengen, of om er langer mede in aanraking blij-
vende, daarop bladeren te voorschijn te roepen. Dit ongeacht
souden de vrouwen 'in Siberië en Tartarije zich niet ontzien
om nu en dan haar gezigt met deze bessen m te wrijven! niet
alleen om daardoor, gelijk bochstktter zegt, de mode van het
blanketten na te volgen , maar ook om aan het gelaal eene zekere
rondheid te geven, welke echter in ftiets anders bestaat, dan
in het oploopen of opzwellen daarvan, als een natuurtijk gevolg
van de daarop voortgebragte sterke prikkeling ; en van eene zeer
onaangename, pijnlijke gewaarwording vergezeld moet gaan;
ten minste bij degenen , welke de eerste keer van dit verfraaijings-
middel gebruik maken , en bij iedere andere vrouw , wier huid-
stelsel teederder en gevoeliger is , dan dat van eene Siberische*

Na de bessen, bezit voornamelijk de bast eene groote scherpte;
in de overige deelen is die wel minder, doch ook daarin groot
genoeg , om den ganschen heester gevaarlijk Ie doen zijn , zoo
voor den mensch als voor de dieren, want, wat de laatste be-
treft, al wordt ons door xurriks verhaald , «lat de varkens er
het blad van eten , en de schapen dit somwijlen ook aannemen ,
ea al beweert miller dat de vogels zoo zeer op de bessen gesteld
zijn, dat men ze daar bijna niet afhouden kan, zooieeren ons
toch de meeste schrijvers (en wij gelooven dat de ondervinding
ook voor hun gevoelen pleit) , dat alle dieren van deze plant af-

Digitized by VjOOQIC

726

keerig zijn, en dat xdlfe de bijen er de bloemen mei van h^
zoeken. Desniettesenstaande is yiü den bast, den wortel en Yan
de zaden, die eertyds onder den naam van Coeeogiddü tewdmé
bekend waren, zoo wel inwendig als uitwendig gebmik gemaakt,
evenwel in vroegere tyden en in andere landen meer dan teges-
woordig bij ons.

Zelden schrijven onze artsen er inwendig te gebrmken geaeea-
middelen van voor , maar bepalen zich bij het aitwend% gebnak
van den bast, die ook bij niet geneeskundigen, als ganm^^ni
vrij algemeen bekend is. Eindelijk moet mede als hoogal ge-
vaarlijk worden beschouwd de:

Basiaard Braziiie-peper , (solanum pseodo-capsioam)* Het is
een fraaije, altijd groen blijvende heester, van hei eiland Ifo-
dera herkomstig en in 1596 overgebragt , bereikende de hoog^
van meer dan twaalf palmen. De schors der oude takken is
grijsachtig, die der jonge groen; de bladeren zijn ongestaeU,
lancet-vormig , puntig eindigende en gootaphtig. De bovenkleor
is dof groen, van onderen bleeker; de bladeren zijn vnjders over-
hoeks geplaatst; de bloemea, die van Junif tot Sepümèer oal-
Iniken , komen uit de okselen der bladeren » aan het eiDde der
takjes, zij zijn Uein, kort gesteeld, wit, sterachüg, éénbladerig,
vijfpuntig; de bloemkelk is vijfslippig ; de voortleetingsdeden
ziJQ oranjekleurig, op de bloem volgt een rond, het zaad bevat-
tende vruchye, van grootte en gedaante als eene kers; het is
eerst glanzend groen, vervolgens hoog oranje» dat aan heft boooi-
pje in den winter een zeer schoon aanzien geeft

Dit gewas behoeft eenen vasten, vetten grond, eene wanne
standplaats en veel vocht ; bet wordt des winters in de oraigerie
overgehouden , geschiedende de vermeerdering' door zaad In het
voofyaar in eeoen warmen bak. De peper ontleent hare sterke.
speoerijachtige, maar aangename geur en smaak aan de aetha-
rische olie, die er in vervat is, en wordt als toespijs veelvuldig ge-
bezigd , doch de toespijzen zegt Dr. beaumort in zijne ExpermeMti
and oègervéUions on the Gasirk Juice and the Ph^sMogie ^
Digestion, zijn niet onmisbaar tot de spgsvertering , bij gezonde
gestellen. Zij dragen niet tot de voedinjs bij. En ofschoon zg
voor eenigen tijd de werkzaamheid van eene zwakke maag ba-
vorderen, zal bon voortgezet gebruik steeds eene indirecte zwakta
van dat orgaan ten gevolge hebben. Zij doen dit op de wgae
der alcoholica of andere prikkels. — Zij brengen eene verligliag
voor het oogenblik te weeg, ten koste van meerder Igdra ia
de toekomst. Zout en azijn moeten hiervan uitgezonderd ^Afordea,

Digitized by VjOOQIC

727

daar tij in dit opzigt, in matige hoeveelheid gebruikt, nieC eoba-
den maar zelfe bïj de tpiJBvertering van not zijd.

De taadpeulen moeten goed rijp zijn voor dat men ze plukt
Meo legt ze alsdan gedurende een of twee oren Ie droegen op
eene blikken plaat of in eene pan , onvereohülig van welken vorm
of grootte , geplaatst boven het vunr of op eene kagoheL Men
moet goed zorg dragen de peolen niet te yersehroeijen , want zoo
dit het geval is, of zoo ze hunne kleor verliezen, is hunne waarde
veel minder of geheel verloren. Zoodra zij bij eene ligte drak-
king knappen, is al het vleezige volkomen uitgedroogd. Men
stampt ze daarna fijn in eenen ijzeren vijzel , die vooraf bij hei
▼uur gewarmd is, ten einde er alle voeht uit te verdrijven. Hij,
die met het stampen belast is, moet zorg dragen, dat de stof
hem niet in de neus of oogen kome, en zal ook genoodzaakt
zijn na deze bewerking zijne handen ter d^e te wasschen. Veelal
wordt de vijzel slechts met een houten deksel toegedekt, doch
men heeft alsdan veel hinder van het stof, waarom het beter is ^
om den stamper een doekje te binden.

Het malen der peulen geeft zulke goede uitkomsten niet, daar
de molen gedurig ventopt wordt, door de uit de zaden komende
olie; ooic kan men ze fijner stampen dan malen. Bij de opge-
gevene bewerking wordt het poeder als ^ne snuif.

Men zal er zich Jiet best bij bevinden , met slechts weinig te
gelijk te bereiden , daar de ^jngemaakte peulen spoedig hutane
sterke geur verliezen ; doch de zaadpeulen zelve kunnen jaren
lang in digte zakken, hangende op eene drooge plaats, bewaard
worden , terwijl het zaad zelve verscheidene jaren het ontkie-
mingsvermogen behoudt

Eene andere wijze van boeiden bestaat hierin:

Wanneer de vrucht nog week is , neemt men zoo veel moge-
lijk alle zaden daaruit weg, snijdt dezelve (de vraoht) daarna
ia schijven en kneedt ze in deeg van roggen meel, welk deeg men
vervolgens acht en veertig uren gisten laat Dit gedaan zijnde
wordt de massa in eenen oven gebragt, niet om het gaat te bak-
ken , maar slechts volkomen te doen droegen. Hard en droog
zijode stampt men alles in eenen Qjzel fijn, en wordt het als zoo-
danig aan tafel voorgediend.

De aldus bereide peper draagt in den Fransehm handel den
naam van Inümésche peper.

De CaraUen^ een wilde volkstam van Noofd-Amerika die dfe
Antü&B bezeten hebben , maken even als de Negers van 'dèae
peper een sterk gebruik, terwijl zelfs de Indianen dezelve raauw

Digitized by VjOOQIC

728

nuttigen. Zij bereiden er ook hunne cay on-boter otp^^erpoüm
van. Te dien einde Uten zij de vruchten droogen, die zg mr-
volgens zeer fijn snijden en op ieder 30 wigtjes peper, 500 w^
jes zeer ^n meel doen, hetwelk zij alles met zuiver deeg te za-
men kneden. Wanneer de massa goed gegist heeft, vrordt bal
in den oven gebriagt en wanneer het gaar. is , snijdt meo luC ia
schijven welke op nieuw in den oven worden gebragt, oc zoo
hard als soheepsbeschuit gebakken worden, om vervolgens zoo
fijn mogelijk te worden gestampt en door eene zeef te wordea
gezift. Met dit poeder nu bereiden de Indianen bijna alle houM
geregten.

De zaadhaauwen worden ook in suiker ingelegd of in azijn
gedaan , of wannfeer zij nog niet volkomen rijp zijn , eenige
maanden in azijn te weeken gelegd om even als de Kappers
(zijnde de bloemknoppen van eene heester welke in Afrika eo
Egypte gevonden wordt) te worden gebruikt

Ook gebruikt men de spaansche peper bij het inleggen dar
augurken , om daardoor de azijn krachtiger te maken ëat In
Engeland zoo wel als in ons Vaderland veelvuldig gedaan wordL

De ponjaarden eten de spaansche peper voor dat dezelve
rgp is , met gretigheid , na dezelve vooraf boven gioeijende ko-
len geroosterd te hebben , waardoor de buüenschil loslaat eo
de peul veel van hare scherpte verliest, bezigende de inwoners
van Valencia volgens robbilaro daartoe de capsieum grossum.

Volgens BSRG108 wordt er jaarlijks uit de vilèi Arica ia Feru
meer dan voor 80,000 fr. uitgevoerd.

De reuk die de peulen verspreiden wanneer zij op heete pla-
ten worden gelegd, is zeer schadelijk, zij veroorzaakt een aan-
houdend niezen , en niet zelden eenen hevigen hoest , welke veelal
door braking achtervolgd wordt

Sommigen hebben de dwaasheid fijne spaansche peper tosachen
den tabak te mengen , doch dit is zeer stehk afteraden daar wl-
LBR verklaart , er de treurigste gevolgen wegens het onophoude-
lijk niezen , van gezien te hebben.

Ook in de geneeskunde maakt men van de onderscheidene
pepersoorten gebruik.

De Spaansche-peper wordt bij zwakke spijsvertering , bij wa-
terzucht enz. gebelgd. De zoogenaamde C^enme-peper die
thans veel bij ons in de keukens gebruikt woHt is waarschijn-
lijk niets anders dan de tot poeder gestampte zaden der spaan-
sche-peper.

De zwarU' en wiUe-peper , worden als maagversCerkeade ,

Digitized by VjOOQIC^

729

windbrekende en niesroiddelen aangeprezen , terwijl volgens moll
en V. BLDiK , Praktisch Tijdschrift , men ze ook met vrucht tegen
de tassohenpoozende koortsen heeft gebruikt.

Gaubics, was het die in de zwarte-peper^ eene balsemach-
Ugè^ met aetherische olie naauwkeurig verbondene harsstof ont-
dekte, en aan welke de peper dan ook bare scherpte en hare
geneeskracht verschuldigd is. Vonden pellbihr en cavbj^tou in
de kina de eigendommeirjke koortsdrijvende stof, obrstedt ver-
kreeg uit de zwarte^pepêr eene zuivere koortsdrijvende stof,
welke hij Piperine noemde, hoewel pelletieii en CAVEirrou geene
alkaioide reactie bij deze stof waarnamen. Zij is deze stof, die
in den laatsten tijd door onderseheidene geneesheeren als msu,

601DIRI, CHERPBNTIIR, BAOCKNÜLLSB, GREINEII, BERTINI, 80RELU ,

CHUPPA en wüTZER , in plaats van de quinine tegen tusschenpoo-
zende koortsen is aangewend, terwijl vroeger von lukas, lbvi-
sEüR , woLLP , SCHACHT cn voif KRUIER cr eycnecns met een goed
gevolg gebruik van hebben gemaakt, hebbende pblletier, ber-
ssuüs en uebio ons er de werkzame bestanddeelen van doen
kennen. Zie Ann. de Chem, et de Pkys, 1838.

De kuöeöe of staart-peper , is minder scherp en verhittend ,
dan de zwarte-peper , en werkt door hare batsemachtige deelen
meer op de slijmvliezen. Crawport, johrston, bartlet, brande,
ADAMS en vele andere Engelsche, Fransche en Duilsche genees-
heeren hebben dezelve bt) venerische ziekten aanbevolen.

De Jamaica-peper , zijnde de vruchten van de Mirtus pimenta.
De bessen, die onrijp afgeplukt en gedroogd worden, zijn bol-
rond of eenigzins langwerpig; zij bezitten eenen zeer zamenge»
stelden , specerijachtigen smaak , overeenkomende met dien van
nagels, kaneel en muskaatnoten en worden in den handel ook
Piment genoemd, zijnde mede een maagversterkend middel.

Aangaande de onderhavige plant en de aanverwante gewas-
sen leze men.

LiBERATüs sabattt, HoThu romonus 1772—1805, h. van rheede.
Hortus indicus malabaritus^ d. dodart. Mémoires pour servir
è tMstoire des plantes , vow jACoam Icones plantarum rariorum^
R. Hüiz ec j. PATON , Flora peruviana et chüensis en iiiqobl com-
mentatio de vero pipere cubeba de que spedebus cognitis accu"
moe commutatis enz.

Digitized bV VjOOQIC

PICBIDIUM.
(JPMdium.)

De Pieridium ontleeot haren geslachtonaam pkHditim vaa hel
Griekache woord jrikros ^ bitter^ wegens de bittere eigensolMp
van deze plant Dbgandolli rangBohikt haar onder de (^mpoHü
en UNHABDS onder de Syngaiesia^ Pofygamia ae^uaSs^ mk
het navolgende geslachtskenmerk: De kelk is geschobd, de no-
den der schabben zijn als verschroeid; het ontvangbed is naakt,
het zaadplois is gepluimd en bijna ongesteeld.

Deze eenjarige of tweejarige saaiplant welke oit bet zuiden
van Frankrijk herkomstig is, en op de akkers bij MofUpéBkf
gevonden wordt, noemt dalbchamp, Orepfs ^ als komende vbA
de plant van TnaopniiASTüS van dien naam overeen»

LiRHAEDS scorzonera ploroidea , lamabck maakte er eeiat ««e
sonchus pier (Mes van, en later in zijne Flore fran^aise noeoMle
hij haar sonchw squamostu^ soth bragt de plant tot de Bor
ehartüa en noemde haar Rdehardia picr&ideg ^ MOKHcmüs, B»-
'chardia integrifoüa en dbs fortainss eindelijk FkHdium wUg^
onder welken naam zij dan ook het meeste bekend is.

Het is nog maar weinige jaren geleden, dat mende Terra at'
pola der Italianen als eene nieuwe salade aankondigde^ Van de
Fransche benaming Terre crépie maakte men alras Terre CH'
pue waarop de nog grootere verbastering (erre qui pue volgde^
en men vroeg in goeden ernst hoe het mogel^k wezen koode
zalks te eeten. Terzelfder tijde kondigden onderscheidene wetea*
tenschappelijke en andere dagbladen aan, dat BRBiiiBBaa, deioo
geleerde beschrijver zijner microscopische waarnemingen, del^
den van het congres te Newcaetie met aarde had doen ontbijteo,
welke van eenen berg herkomstig was. Mèn ▼enekerde law
dat het door de microseoop ontdekt was, dal deze aarde oü
eene vereeniging van duizende kleine dier^ bestond , netieka'
len even als de schildpad bedekt, en met twee sohildea evea
als de Gai^antua, en zoo verklaarde men zich het gebniik dif
Terra erépola^ als salade door het ontbijt vanBanmao. De
bekendheid der Terra cripoia kan niet hooger dan tot apcuo^
worden opgevoerd, evenwel ten bewijze genoeg dat dit gewas
hetwelk door velen voor eene uitvinding der IMe eeuw gehou-
den wordt, wel verre is van daarop aanspraak te konoen makco

Digitized by VjOOQIC

731

▼m RAViuRGBi verwoBdert er zich in 1644 oVer, dat de Lagopos
^MD APULTOs ook Tet^cts aötfisz of Uaviclfs cruydi geheeten,
<loor TRAJUS tot «ene salade toot de hazen verlaagd (iacitda i^
pofina)^ Terra creptria koude gemamd worden. Het is waar
segt hij , er bestaat in Ita^ een gewas Terra crepola genaamd
60 dat men er als salade nuttigt Het brengt blaaawe bloemen
Toort en ts waarlijk eene soort van Chondrilla voor noiKmAEin ,
terwijl het ait matthiolds, is dat deze Mechelenscbe kniidkondige
het keakengebmik der Terra crepola leerde kennen.

Pb l*obbl gaat nog verder. De tweede soort van de ekondrtiia
dcT Fransohen, waaftoe doooiueus de ware Terra crepola der
Italianen tenig brengt, wordt voor l*ob]il eene plant, bij oitoe-
mendheid door de Beigen gekend, haar dan ook met den naam
van Chondrilia coerulea Belgarum bestempelende.

De bladeren vergelijkt hij met die der wüde cichorei, en zij
is volgens hem wel degelijk die plant , welke de Italianen Terra
crepola en de Spanjaarden Ie chugas denlre los planos noemen.
Deze schrijvers geven ook alle houtsneeplaten van deze plant ^
doch het is duidelijk genoeg, dat alle deze platen namaaksels
van eene en dezelfde zijn. Evenwel vinden wij de oorspronke-
lijke niet in de Imagines planlarum van fuchs , noch in 1542 , '
nocb in 1545» De eerste gravure er van , moet dan ook volgens
Prof. MORRKN , aan plastih of aan moretus te Antwerpen toege-
kend worden.

■ De Fransehe kraidkandige dalbchamps, ^yDalechampius mm'
quam oUome^ zoo als men hem in zijnen tijd noemde, heeft
heel eenvoadig de plant afgeteekend, doch de naam van de
plant in Apate veranderd , en het is onder dien naam dat de
Franschen het eerst deze Italiaansche salade aten.

LiifiuEüs, met voorbijgaan van alle anderen, maakt van de
salade van apulivs eene seborseneer, plaatst haar aan het einde
v«D het geslaoht, noemt haar gelijk wij reeds medegedeeld heb-
ben êcorzoaera pkr&kle» , en zegt , dat zij het midden houdt ,
toflschen de storzonera en de sonokue en zoo werd dan ein-
dfligk de Lagop^ van apuuos , de Fiertdmm mUgare vanr de»>

fOKTAIHES.

De stengels der Ftridium vulgare^ welke niet zeer takr^k
s^n , bereiken de hoogte van vijftig Ned. duimen , en zijn van bo-
ven naakt De onderste bladeren zijn gevind de bovenste gaaf-
randig of een weinig getand en steng, omvattende, de bloem-
ateelen schubbig, het omwindsel met aangedrukte schubben,
bloeijende van Junb' Xoi Augustus j hebbende het geheele gewas
wel eenige overeenkomst met de Andi/oie,

Digitized by VjOOQIC

732

Deze plant behoeft eene ligte, warme aarde, ea veel vochu
De voortkweeking welke door zaad plaats heeft, kan yan af AprU^
den geheelen zomer door tot in liin Herfst plaats hebben. Men
zaait het zaad op eenen weinig schadawachtigen stand in voor-
zeide aarde in rijen uit. Zoo spoedig het gewas goed aan den
groei is , heeft er eene herhaalde en sterke hegieting plaats , kun-
nende op die wijze het jeugdige loof twee tot driemalen toe wor-
den afgesneden. X

Volgens de AnnaUs de Gand^ schaadt volle zonnesohijn dit
gewas, en komt het gewas in drooge gronden niet voort. De
planten die zaad moeten geven, late men alleen opschieten, de
anderen alle acht of veertien dagen afenijdende, doch wanneer
zulks meer dan driemalen plaats heeft, zal het gewas sterven
en moet er op nieuw gezaaid worden.

Tot dit geslacht behooren de navolgende soorten:

hcridbtm Tingftanum , desp., Sccrzeneta Ttng^ uv., oH Bar-
barye berkomstig en in 1713 overgebragt , forskaohl ontwaarde
dezelve in de zandige woestijnen bij Kairo in Egypte en bij
Alexandrie eene andere soort welke hij citiata noemt. De
eerstgenoemde heeft gele bloemen die van buiten paarsch zijn,
en van Jun0' tot September ontluiken , bevattende de geheele
plant een bitter scherp , onaangenaam melkachtig sap.

Fkridium hispaiUcum , poir., is eene jaarlijksche plant , welke

de hoogte van zeventig Ned. duimen bereikt, van Junff tot

September bloeit en in 1816 naar Frankrük werd overgebragt

De voortk weeking er van is gelijk aan de mUgare^ behalve

dat de Tingitanum des winters gedekt moet worden.

De bladeren der Ücridium vutgare^ welke malsch en niet on-
aangenaam van smaak zijn, hoewel eenen reuk van schapenvleeseh
van zich gevende, die eerst tegenstaat, worden menigvuldig in
Malie als salade gebezigd. Ook in Frankrük maakt men er thans
veel werk van , nadat vilmordi zich aldaar het eerst op de kwee-
king er vun heeft toegelegd. In ons vaderland evenwel komt
zij, zoo geheel niet, dan toch schaars voor.

Verder hierover cubtis's Botanical magazine.

Digitized by VjOOQIC

PIETERSELIE.

(Apium petroseUnum,)

De PieterseUe^ ook Tuin-Eppe ofHof-Eppe^noemd^ ontleent
haren geslachtsnaam aphim,^ van het Celtische woord apon^
water ^ wegens de groeiplaats der plant, hoewel anderen bet van
hei Latijnsohe woord apis^ eene b^\ willen herleiden, bewerende dat
deze dieren 'sterk op die plant azen, terwijl de soortsnaam pt-
irofeUnum^ van de Grieksche woorden petros^ een stétn^ en
^eUnon^ Eppe moet afgeleid worden.

DBCAifDOLLE rangsohikt het onder de OmbelUferes en lirnaeds
onder de Pentandria^ Di^nia^ met het navolgende geslachts-
kenmerk: Het omwindsel is eenbladerig; de bloemblaadjes zijn
gelijkvormig; de zaden ovaal en geribd.

De tweejarige zaaiplant is uit i&r^ini^/ alwaar ^het veel bij de
bronnen en beken gevonden wordt, uit Sicilië en Griekenland
herkomstig en werd in 1548 overgebragt, terwijl teenstra zegt,
dat de Pieterselie in Suriname in losse gronden goed voortkomt ,
maar geene zware regens verdragen kan. Kaempper deelt ons
in zijoe bescMJving van Japan mede, dat de pieterselie aldaar
door de Nederlanders gezaaid wordt, even al$ zulks vroeger
door de Portugezen geschiedde en dat dit gewas aldaar buiten-
gemeen welig tiert.

Dit gewas, dat het tweede jaar regte en hoekige stengels, ter
hoogte van zestig Ned. duimen , voortbrengt , heeft lang gesteelde
bladeren, de onderste ovaal wigvormig, drieslippig getand , de
onderste lancetvormig , gaafrandig. De bloemen komen kroons-
gewijze in Junii «Q Julü voort, zijn vijf bladerig, roosvormig en
witachtig van kleur, waarop na iedere bloem twee dubbele,
naakte, rondachtige, gegroefde, eenigzins puntige zaden volgen,
die eenen scherpen aromatieken smaak hebben.

■NoisETTE zegt , dat de Pieterselie in allé gronden tiert , mits
dezelve krachtvol en wel bewerkt zijn; jacquss en herinco be-
weren, dat het gewas slechts in steenachtige, ligte en diepe
aarde tiert; in Le bon Jardmier wordt eene goede welbewerkte
aarde opgegeven , en daarmede ook stemmen wij ten voUen in ,
terwijl ook miixer en anderen van hetzelfde gevoelen zijn.

£ene eenigzins schaduwachtige standplaats is voor haar wel
aan te raden , eu van daar dat vele warmoeziers in Engeland

Digitized by VjOOQIC

734

het zaad in rijen, brj langs de heggen uitzaaijen. De voorlkwee*
king er van heeft van af Maart tot Augushu plaats en wel door
saad , dat vooral niet te don moet uitgezaaid worden , en lang ,
zelfs tot eene maand toe , in den grond kan liggen , voor^ en
aleer het opkomt Het kan in rijen, tot randen, op smalle
bedden of los nit de hand worden gezaaid, achtende wij de
beide eerste wijzen de verfciesselijkste , naardien het dan geiaak*
keiijker van onkruid kan worden schoon gehouden en zoo doende
bijna geene ruimte inneemt

Wegens het trage opkomen van het zaad, is het niet ondoel>
matig hetzelve een dag of tien in voohtig zand, op eene wanne
donkere plaats te doen ontkiemen, dat den groei veel bespoe-
digen zal. Bij droog weder moet men het gewas vlijtig begieCcn.

Oe Kru^pieteneUe moet niet zoo digt worden uitgezaaid naar-
dien alsdan de bladeren minder kroes worden, terwijl deze
verscheidenheid inzonderheid voor diegenen ter voortkwoeking
aan te raden is, die voor eene vermenging met de doUe kervel
vreezen , als kunnende deze van die verscheidenheid gemakkefijk
onderscheiden worden, iets dat voor onkundigen met de gewone
niet zoo gemakkelijk valt

Wil men des winters van deze plant gebmik maken , dan rmmI
men het bij vriezend weder doorstroo of anderzins d^ken, of
nog liever het zaad in Jtü^f of Auguatui uüiaaijen en vrei op
eenen ztUde^ken stand tegen eenen muur of staketsel, terwijl,
wanneer het begint te vriezen, men het gewas met ramen dekt

BoccHÉ geeft daaromtrent het navolgende op: van dit kmid
kan men in elk saisoen uit zaad, dat binnen veertien dagen op-
komt, jonge planten trekken, welke, zoodra zij eenige bladeren
gezet hebben, aanstonds gebruikt moeten worden, omdat zij in
de. kamer nooit sterkte noch duorzaamheid bekomen. Men doet
derhalve beter , zich voor den winter van eenen goeden vooiraad
volwassene versche Pieterselie-wortels, uit den moestoin, te
voorzien ; men plant dezelve in potten of in daartoe gemükte
bakken van omtrent 6 tot 8 dunnen hoog, en houdt ze raat|g
vochtig. Op deze wijz» kan men gedurende den geheefen winter
de Pieterselia trekken, en vervolgens zonder nadeel ook nog de
wortels gebruiken, jegens de mimte doorboren sommigen een
vat rondom met gaten; deze z^n van die grootte, dat zij met
het boveneind van de Pieterselie-wortels aangevuld worden; ook
moeten er zich eenige galen m den bodem van het vat berinden,
voor het wegioopen van het water. Vervolgens bedekken zij
den bodem met aarde tot aan de eerste rij gaten, leggen de

Digitized by VjOOQIC

735

worteb met hunne boTeneinden daarin, soodat dezelve met de
lacht in aanraking gebragt worden.

Dese wortels belegt men wederom met aarde tot aan de tweede
rij gaten 9 en gaat daarmede voort ^ lot dat het vat vol is. De
opening van het vat wordt met regtop staande wortels aange*
vuld, en 100 heeft men behalve het plukken van Pieterselie, nog
heC vermaak , eenen groenen berg te bezitten.

In FranArffk^ alwaar men tot dat einde sierlijke vazen en an-
dere vormen , door follet vervaardigd , bezigt , noemt men doa-
danige toestellen FerHUères HoUandakea. Prof. scaEinwBiLsa be-
weert, dat zijne wijze van kweeking dat voorregt heeft, dat de
Pieterselie alsdan hare eigendommelijke geur behoudt, hetwelk
wij evenwel betwijfelen, naardien zij op welke wijze ook in den win*
ter gekweekt, nooit zoo kraehtvol dan wel in den zomer is. Zijne
opgave bestaat daarin , dat men in den Aerfttwnt plank van twee
voeten vierkant neemt , waarop men eene aardlaag van twee Ned.
duimen dikte brengt. Op deze laag legt men de planten en wel
sóódanig , dat de wortels binnenwaarts gelegen zijn en de krui-
nen naar buiten uitsteken. Deze worden op nieuw met aarde
gedekt , welke echter niet zoo verre als de eerste naar buiten wordt
uitgewerkt en zoo de eene laag om de andere , op eene wijze, dat
er eene kleine pyramide wordt daargestetd. De aftdus opgehoopte
plank wordt vervolgens op eene vorstvrije plaats gebragt en bet
geheel van tijd tot tijd bevochtigd , dat de geheele winter door
▼ersche Pieterselie opleveren zaL

Ook kan men , om vroeg in de UiUe deze groente te hebben ,
eeoen kleinen hoek in den tuin a£M)nderen, daarop het zaad
oitzaaijen en het met eene bedding mest dekken , ten einde het
tegoi de vorst te bewaren. In de lenie , als de vorst over is, zal
men bij het wegnemen van den mest eene menigte jonge plantjes
vinden , die hoewel nog geel , weldra eene sohoone groene kleur
en de gewone geur en smaak zullen aannemen.

Het zaad wordt van twe^arige planten , die het weligste zijn ,
sonder veel moeite en overvloedig gewonnen, en kan wel be-
waard wordende, het ontkiemii^vermogen van jaren be-
houden. Er zijn er die beweren, dat het zaad der Kruipieter-
êdie spoedig een verbasterd gewas oplevert, iets dat wij even-
eens voor zeer geloofwaardig houden , hoewel het ons nog niet
ten vollen gebleken is. .

Tot deze soort behooren de navolgende verscheidenheden en
onderverscheidenheden :
De KnUpiet&neUe ^ waarvan wij reeds gesproken hebben.

Digitized by VjOOQIC

736

De zeer kleine Kru^ieterteUe ^ eene onderrersoheidttiheid yan

deze, en welke zeer traag m het schieten is.
De gevMie PieterselU^ waarvan de bladeren wit en geel ge-
vlakt zijn , en niet tegen de vorst bestand.
De breedbladtge Pieierselie , deze laat de vrucht dikwerf oDtt}-

dig vallen.
De FieterseUe-wortel ^ waarvan inzonderheid de wortels gegeten
worden. Deze verscheidenheid behoeft eenen goeden , vetten ,
zandachtigen, diep omgewerkten grond en eenen wat schaduw-
achtigen stand. Het zaad er van wordt in de ienle loditig uit
de hand gezaaid en de planten , wanneer zg te digt mogten of>-
komen , tot eenen onderlingen arstand van dertig Ned, duimen
uitgedund ^ hoewel men de jonge plantjes ook verpoten kan ,
iets hetwelk door sommige warmoeziers voor verkiesselijker
dan het ter plaatse uitzaaijen gehouden wordt. De worteb
worden in October uil den grond gegraven en des winters in
den kelder, in zand, bewaard. Hiervan bestaan twee ooder-
verscheidênheden als:
de lange dikke late en
de vroege dikke korte.
Van Napels of Selderd-PieterseUe, Deze is veel grooter dan de
andere verscheidenheden , en worden de bladribbeft er van ,
na even als die der selderij geel gemaakt te zijn , gegeten.
Nieuwe Engelsche Krul' Pieierselie, Hiervan is het^oof veel zwaar*
der , veel meer gekruld en oneindig fijner gekorven , dan dat
der gewone Krul-Peterselie. De planten brengen zeer groote
bossen voort, waarvan de doorsnede volgens masson 33 Ned.
duimen is. Om deze verscheidenheid ook in den winter Ie
hebben , behoeft men slechts de planten in rijen langs eenen
muur of schutting op een^n zuidelijken stand uit te poten ,
waarover men bij sterke vorst, stroo, en zoo dit niet voldoende
is , nog droogen mest brengt.

Masson, hovenier van de Société (tUorttcuUure te Parys^
heeft het zaad er van in 1850 van den tuinier van de Ko-
ningin van Engeland ontvangen , zijnde het alstoen nog maar
twee jaren in den koninklijken tuin van TaehetU , nabij Wind-
9or^ aanwezig.

Het is inzonderheid in Engeland alwaar men dit kruid in
eene verbazende hoeveelheid nuttigt, ofschoon men in Frank-
rijk en ons Vaderland er ook zeer veel werk van maakt , ter-
wijl zelfs PLHïiüs het ten zijnen tijde reeds als een algemeen
gebezigd wordend toekruid opgeeft.

Digitized by VjOOQIC

737

De gewone en krtU-Pieterselie worden in saosen, soepen en
bij yersehillende groenten, na fijn gehakt te zijn, gebruikt, ter-
wijl steeds die de beste is, welke niet meer dan eene palm
hoogte bereikt heeft

De Pieterseüe-wortel daarent^en, wordt bij vleesoh gestoofd,
of in soepen en bij visch genuttigd ; ook kan men dezelve alleen
stoven , hoewel het volgens onzen smaak dan juist geene lekkere
schotel oplevert Wil men de Pieterselie gedurende den winter
bewaren, dan maakt men het omstreeks September behoorlijk
schoon^, en droogt men het in de schaduw, waarna het vervol-
gens fijn gehakt en op eene drooge plaats bewaard wordt

Wanneer men nu van deze Pieterselie gebruik wil maken ,
dan laat men haar in warm water uitdijen , doch zij heeft als-
dan iets van hare geur en smaak verloren.

Ook in de geneeskunde maakt men zoo wel van de zaden
als van de wortels dezer plant gebruik..

De zaden zijn klein , eirond , op de ééne zijde vlak , op de
andere bol , waarop zich vier gele strepen bevinden ; voor het
overige zijn zq groen van kleur , van eenen sterk doordringen-
den reuk en bitteren specerijachtigen smaak.

De aetherische oiie , die van eene vaste zelfstandigheid is ,
en uit de zaden verkregen wordt , wordt tot verdrijving van een
zeker lastig insect gebezigd.

Het uit het zaad gestookte water, agua PeiroieUni vfordi^ in-
zonderheid als een zacht pisdrijvend middel aangewend.

De wortel is lang , een vinger dik , eenigzins vezelig , uitwen-
dig lichtgeel , inwendig wit en van eenen zoeten , eenigzins scher-
pen smaak , wordende mede tot verschillende doeleinden gebezigd.

Eenige oude schrijvers beweren , dat , wanneer men Pieter-
selie in de vischnetten doet , men scherper vangt en het gebruik
van de plant vóór het drinken van wijn, de dronkenschap
tegen werkt

•^«VWIIi

Digitizedby VjOOQIC

PIMPERNEL.

(Potêrium sanguiBorbcu)

De Pimpernei onüeent haren geslaehtsnaain poterkm vao het
Griekedie woord poterion^ eene drinkschaai^ een kopie « wegens
den vorm van den bloemkelk , terwijl de soortaoaam samgukorba ,
van de Latijnsche woorden sanguis^ Moed en sarbeo , opêhirpen •
afjgeleid is , wegens de bloedstelpende eigenschappen der plant
Rat brengt haar tot de krooiidragende planten , met zeer kleine ,
gestreepte zaadkorrels terug, hallbr tot de 8<^ubaohtige y twee»
flohilüge, TomuiBFODRT tot de éénbladerige bloemen als eenradoit*
gebreid, waarvan de kelk naderhand de vracht wordt, bobbhaave
tot de bladerlooze planten, terwijl dbcahdollb haar onder de
Bosacées rangschikt en uNvAEirs onder de Monoecia, Po^andria^
met het navolgende geslachtkenmerk : Bij de mannelijke bloem
18 de kelk vierbladerig en de bloemkrans vierdeelig; het getal der
meeldraadjes is veertig tot vijilig; de vroawelijke bloem heeft
g^jksoorllgen kelk en bloemkrans, en twee vmohtbeginsels :
volgens sommigen is de gewodb Pimpernel tweehoizig.

Deze vaste plant, welke ook bij ons inlandsch is , wordl volgens
DB GoRTsa in de duinen niet verre van Velzen ^ in het Bentveld bij
Haarlem; en overvloedig in de weiden langs den IJseel bij Zul-
phen; volgens BsimfABOT b^.Elspeet aan de wallen bij het boadi;
volgens DB BEiJBB bij Nijmegen; volgens müldbb bij eene doom»
heg te VcUkenburg^ aan den weg naar KatiDÜk-Binnen^ volgens
VAN HALL in de duinen van Breesaap bij YéUen ; volgens tab
OBR TRAPPBR aan den Maasdljk tosschea Heumen en Moük en
volgens VAN dbr sabdb lacostb^ bombouv en hbbkus doorux in
de omstreken van Amsterdam gevonden*

Ook in Suriname wordt deze plant volgens tebhbtba gekweekt
CD even als bij ons tot toekruid gebezigd.

De Pimpernel heeft eenen vezeligen wortel , waaruit regtstandige ,
min of meer hoekige of gesloofde , gladde stengels voortkomen.
De bladeren zijn ongelijkparig gevederd , met tegenovergestelde ,
kortgesteelde, zaagtandige, bijna hartvormige en langweqNg-ei*
ronde blaac^es. De bloemsteelen emdelings, lang, naakt, een-
zaam staande, met veelbloemige , digte, eironde bloemhoofiyes
en ongesteelde bloempjes, die in Mffea Augusluê ontluiken en
purperachtig van kleur zijn. Van deze bloempjes zijn de bovenste

Digitized by VjOOQIC

7S9

vrouwelijke, de benedeMte mannelijke, SQnde de tueelieobeide
geplaatste tweeslaehtige , en de xaden rondaohtig-vierkante.

Het is ^or onkundigen niet gemakkelijk de Pbnpemei van
bet Sarbenkruid (Sanguisorba ofHcinalis) te onderseheiden, in»
londerheid wanneer de plant nog geene stengels heeft voortge-
bragt of nog niet in bloei is , en van daar dat vele sdirg?ers
beide hebben verward en dat zeICs TABBRiUKMonTAirus, Neu voth
kommen Kraüterbuch^ Th. 1, yan die verwbseüng reeds gewag
maakt Hoewel de Pimpernel in alle gronden tieren wil, soo
bonden wij eene ligte, zandige, losse, voor haar nogthans de
verkiesselijkste. De Yoertkweeking er Tan kan zeer gemakkelijk
plaats hebben , hetzij door zaad , hetzij door het sohearen der
planten.

Hen kan het zaad, mits niet digt, métlente^ hetzij in rijen,
hetzij over een geheel bed uitzaaijen, doch steeds moet men als
de plantjes te digt opkomen, dezelve uitdonnen. Het scheuren
heeft in Maart plaats, als wanneer men de planten op eenen
ouderlingen afstand van twee palmen oitpoot B^ droogte dient
men het gewas te begieten, terwijl hoe meer men heC afsnijdt,
hoe boss^er de planten worden.

MnxBR houdt het voor beter, het zaad terstond uit te zaaijen,
wanneer het rijp is, omdat, wanneer men hiermede tot de
knie wacht , veel er van eerst na verloop van een jaar zal op*
komen. Hij is van oordeel, dat men de plant zich zelve moet
laten zaaijen en dan later verpoten.

De Pimpernel, die onze winterkoade zeer wel doorstaat, houdt
ia drooge gronden jaren lang stand, mits het gewas van onkruid
worde zuiver gehouden, kunnende het zaad twee tot drie jaren
het ontkiemingsvermogen behoaden.

Aangaande den groeten bodw vinden wg b £« bon Jardinter
1851 het volgende :

De grootste verdienste van deze plant bestaat daarin, dat
dezelve eene uitmuntende weide op de dorste , droogste en schraal*
8te landen kan opleveren, hetzij den bodem zand of lalkachtig
v^ ; zij wederstaat de felste droogte en de strengste koude en
levert inzonderheid gedurenden den winter een uitmuntend bees-
teovoeder op.

Eenige streken in Gumpagne zelüi hebbeo door dezen boow
eene gdieele verbetering in hun landbouwkundig stelsel erlangd 9
oeoe verbetering waarvoor ook vele duizende bunders in Frank'
rffk vatbaar waren » door hetzelfde middeL

b) een^ goeden bodem is de kweeking er van betrekkelijk

Digitized by VjOOQIC

740

100 Toordeelig Diet, ofschoon de Pimpeniei alsdan een gewas
oplevert zoo welig, dat bet gemaaid kaa worden. Volgens de
gkuigenis van vele landhuishoudkimdigen , is het hooi er tob
noch voor de paarden , noch voor de koeijen geschikt en betrek*
keiijk slechts voor de schapen dienstig.

Bij iedere landontginning , waar men ter mest Terkrrjgiog hel
vee schut , zoude ter winterroederii^ de kweektng Tan eene of
meerdere stukken lands, hoe goed de bodem er van ook nja
mogte , zeer aan te bevelen zijn. Op zware of krachtTolle gron-
den verbouwd, zoude dezelve als groen voeder in den zomer
zeer dienstig wezen en wordt alsdan door vele dieren geniMigd ^
terwijl er geeoe plant zoo spoedig weder loof maakt als deze.
De gewone zaaiüjd is in Maart \ September voegt daar voor even
zeer, mits de grond ligt zij, behoevende men 30 Ned. ponden
zaad per bunder.

Lavalle , Conservateur du Jardin botaoique te Dyon , heeft in
de Revue Horticote 1850 een uitvoerig en lezenswaardig verslag
medegedeeld, over de keus der ptanten , bestemd om m wem^
t(fd^ en weiig groeiende ^ dorre en sterk keilende gronden ie
bedekken , en geefl alsdan onder anderen de Pimpernel voor de
kalkaardige gronden op.

Wij kunnen ons mét het bovenstaande niet in alles vereenden
en zien in dien bouw zulke groote voordeden niet, tenzij men
het als groene bemesting wilde bezigen. Wanneer toch de Pi m-
pernel te digt staat , en dat het geval moet worden , naardien hel
gewas zich zelve zaait, wordt zij van sprei-plant een spiDig ge-
was, dat harde, ruwe stengels opschiet en zeker zeer traag door
het vee zal genuttigd worden en ook alsdan betrekkelijk weinig
opbrengt Men zal kunnen aaotmerken , dat zij , zoo wel als iedere
andere plant, voor uitdunnen vatbaar is, doch wal in bel klein
met gemak geschieden kan, is in het groot niet zelden zeer
rooeijelijk , ja vele malen ondoenlijk en dat is wegens de veel-
vuldigheid der opslag en de ^jnheid der plant hier het geval

Ook heeft de ondervinding geleerd en wij vinden het bij nn.-
UER en scREBBR bcvcstigd , dat het vee, grazende in weiden waar
de pimpernel in het wilde groeit , deze onaangeroerd laten en het
dus geen door hen gezocht voedsel is, makende ook spanran.
alleen van de schapen gewag, als deze plant met graagte nutti-
gende, eveneens als loudoic vermeldt, dat dezelve voor deze
dieren met witte klaver vermengd, boven ieder ander voedsel
te verkiezen is.

Maar behalve dat alles is de bouw er van niet zeker, aan-

Digitized by VjOOQIC

741

gezien deze plant bij vochtige winters en op eenen goeden bo*
dem sterft en dusdoende eene der eerste eigenschappen mist, welke
hare voortk weeking in het groot aannemelijk zoode doen zijn.

Wy hadden dan ook wel gewenscht, dat de behandeling van
het onderwerp op het Lanéümshoudkundig Congres^ gehouden
te Groningen^ den 14den^ loden en Idden Junis 1848, tot meer
bepaalde uitkomsten geleid had, en de toch altijd belangrijke
vraag ware beslist , of de Pimpernel al dan niet voor den groo-
ten bouw geschikt is.

De Heer slokt tot oldhuis was slechts in staat van twee proef-
nemingen diesaangaande gewag te maken , de eene van den Heer
EHKLAAR eo dc andere van den Heer vau ittersoii. Hij voegt er
bij , dat de Heer ttdbnak , zaadverkooper te AppMoom , hem
heeft verzocht te melden , dat het Pimpemelzaad voor 70 centen
het pond te verkrijgen is. De Heer ehklaab niet aanwezig zijnde,
zoo bragt de Heer vak ittessum van Uattem^ nagenoeg dit ver-
slag uit:

Naar aanleiding der te Zwolle ontvangene aanwijzing, heb ik een
paar handenvol Pimpemelzaad op het land gebragt, dat goed is
^ opgekomen ; een aantal planten tot dikke pollen uitgestoeid , is
er voor deo dag gekomen. Een gedeelte voor het vee afgesne-
den, is door hetzelve met graagte genuttigd. Het overige heeft
gebloeid, zaad voortgebragt en dit laten vallen, waaruit een
nieuw geslacht geboren is. Ongelukkig is daarna mijne Pimper-
nel , na eenmaal goed overvnnterd te hebben , in den laatst ver-
loopen winter met alle voor en 'nazaat overleden!

Nieuwe proefnemingen zullen dus moeten beslissen wat er van
de zaak zij.

Tot dit geslacht behooren de navolgende soorten, zullende ons
slechts bij de nomenclatuur er van bepalen:

Polerium spinotum^ u»^ uit de Levant ld95. Oranjerie gewas.
PoterUtm caudatusn^ ait., van de Kanarische eilanden 1797.

Oranjerie gewas.
Poterium pofygamum, wildst, en kit., uit Hongarije 1803.
Poterium agrimanifaümn ^ gav., Poterivm ^Mdum ^ uk.^ ait

FrankTTJk.
Potertum verrueasum , bhrh., Sinal 1839.

De bladeren van deze plant, die wel eenigzins in smaak met
den komkommer overeenkomen en zamentrekkende zijn , worden
els een smakelrik en gezond toekruid bij de salade gebezigd en

Digitized by VjOOQIC

742

ook wel in soepen gebraikU Dezd?e te stoven eo er zoo doende
een groentegeregt van te bereiden, schijnt ons, al wordt dil
door sommigen voorgesteld, minder verkiesselijk toe. De Tar-
iaren intken eveneens van de worteb éersanguUorbaoflIeina'
Bg als voedsel gebruik , dóoh bij geene andere volkeren vfaideD
WQ deze bijzonderheid meer vermeld.

Hauer zegt, dat de pimpernel op wijn afgetrokken, dezelve
zeer smakelijk doet ujn.

Vro^r werd deze plant ook in de artsenijkonde gebezigd ,
en schreef men er volgens bbroidb , dalzus, mmaAT, sguwkmjlk,
8TAHL en anderen, verschillende geneeskundige krachten aan
toe. Ook uit de veeartsenijkunde is de sanguisora afjfUsinal»^
volgens BEUM verbannen, hoewel de wortel volgens tajbrkai>
KORTAKUS 4jn gesneden en onder het voeder gemengd , eoi mt-
muntend middel was om de paarden van den worm te genezen^
Volgens VAN der trapper zoude de geheele plant tot looijen
geschikt zijn, doch inzonderheid de worteL Met de gedroogde
Moemhoofdjes heeft men in de verwerijen proeven genomen , eo
bevonden dat daarmede, wanneer er aluin bij gebiiiikt wordt ^
aan wollen, zijden en linnen stoffen, eene groenachtige grtjie,
met eene oplossing van Un eene fraaije grijze , en met koper
oplossing eene meer zwarte kleur gegeven worden kan.

In gevolge het rijmpje van wxskk behoort de Pimpernel mede
tol die planten, welke de verandering van hei weder voorspellen,
ate zeggende hij:

R m pletmatr!

De la FimpreneUe^

Je ne puis va(r

La rouge pruneüe.

J*y vak éeriê aeeo ckagH»:

Nous ne pourrons sorUr demain.
D*aiuubl geeft ons roede de navolgende op, die men Ie deun
opzigte kan raadplegen:

Oe Boêterdmm^ (Aaagaliis arvensis) , welke volgens Prof. va»
HALL in onze hoofnlandeo , in hoven en ia dë duinen gevon*
den wordt, de barometer der armen bijgenaamd» is zoo ge-
voelig voor de minste weersverandering, dat zgne bloemen
eenige oren voor den regen digt gaan. Gewoonlijk sluiten zij
fjch des namidcbigs, om den vol^endea dag tegen 8 onr weder
te ontluiken»

De QméOBe mMttr iSteHatia media), bekoudl zgne htoemen

Digitized by VjOOQIC

743

in eene opgeheyene rigting van af 9 uur in den morgen tot
aan den middag toe, doch sluit dezelve terstond wanneer het
regent, terwijl zij na den regen neergebogen blijven.

De Qamander^ eerenprifs (Veronica ohamaedrys) , welke in
onze heggen en besohadawde plaatsen overvloedig gevonden
wordt , sluit bg ophanden zgnden storm zijne blaauwe bloemen,
om dezelve weder te openen zoodra deze gestild is. *

De Wüde iatuw. (Lactuea sylvestris) , welke veel in laailaadea
groeit, sluit zich desMVonds, wanneer het den volgenden dag
schoon weder zal zijn, terwgl haar bloemkrans daarentegen
openblijvende , er een donkere bewolkte dag zal volgen.

De Gaudêèloem (Galendola), na 7 nor in den morgen gesfoCen
bl^ende, zal er regen komen, even eens als het Regm*
bloempfe (Calendulapluvialis) vóór den regen hare kelken sluit

De Klaoer (Trifolium), hare bladeren over dag zamentrekkende,
zal het sterk beginnen te regenen.

Het RoodzandkruUi (Arenaria rubra), sluit, wanneer er ook
de minste fegen aanstaande is, hare bloemen.

D« (7iiiy«a)i/(Chrysanthemum) , doet hetzelfde.

De Beemd'bo&siaarë) (Tragopogon pratense), houdt zijne
bk)epcibladeren bij eene donkere lucht gesloten terwgl

De 4eiae en geie piompen (Nymphaea aiba et latea) , hare bloe«
men, welke des nachts gesloten zyn , bQ fraai weder openen.

Verder zie men over dit plantengeslaebt momsom, Fkmt Afê^
siofia ^uêiveriaüs axonieiuis^ 1680 foL

Digitized by VjOOQIC

PORSELEIN.

(Partulaea oleracea.)

De Porselein ook Postelein genoemd, ontleent hareo geslacbts-
naam portulaca^ van bet Grieksche woord portis , ecne vaars eo
bel Latijosohc lac , »M/fr wegens de vermoedelijke eigenschap, dat
deze plant de melk der koeijen zoude vermeerderen. Ammar en mo-
nisoN rangschikken deze plant onder die , welke eene vijlblade-
rige bloem hebben, waarop een langwerpig zaadhui^e volgt,
dwars in het midden waterpas doorgesneden; hermah onder
die, waarop na iedere bloem maar één zaadhuisje volgt, van
eene langwerpige gedaante , en waterpas van elkander berstende ;
BAU onder dezulken, die eene vijfbladige bloem hebben, waar*
van de bladeren onregelmatig, beurtelings om den stengel aja
geplaatst , en de zaadhuisjes niet afgedeeld , maar in het mid-
den waterpas doorgesneden zijn; haller onder de schnbachtige
tweeschiliige planten; decandollb onder de Poriulafiées eo
LiNNABUs onder de Dodecandria , Monogpnia^ met hel navol-
gende geslachtskenmerk: De kelk is tweespletig en de bloem-
krans heeft vijf bladeren; het getal der meeldraac(ies verschilt
van zes tot twaalf; het zaaüdoosje is éénhokkig, kringberstend ,
veelzadig; amici zag een stuifmeelkorrel van dezelve, in aanra-
kmg met een der haren van den stempel bersten , en eene soort
van slijm naar buiten werpen, waarin de stuifmeelkorrels ge>
durende meer dan vier uren hebbeo omgedreven. Glbichbh^
welke de korrel^es in deze stuifmeelkorreltjes bevat, reeds
had waargenomen , had dezelve beschouwd , als bij de daad der
bevruchtiging de voornaamste rol te spelen, en GOiLUExni, uH
de analogie voortredenerende , welke er bestaat tusschen deze
organen en tusschen de zaaddiertjes der dieren, is niet ongene-
gen deze veronderstelling tot de zijne te maken.

Deze eei^jarige zaaiplant, welke in Frankrijk^ Duitsehland^
/talie en ook in ons Vaderland in het vilde aangetroffen wordt
en zich van 1582 dagte^ekent, groeit volgens cosqielijn op de
akkers bij Haarlem^ volgens six (bij van hall) bij Haarlem en
Wassenaar en naar van hall in sommige tuinen van Gelderland^
waar deze plant jaarlijks weder opslaat.

Tbbnstra zegt: dat de Porselein in ^tcrtoffme vrij gped groeit,
maar minder fijn en aangenaam van smaak , dan de Europesehe

. Digitized by VjOOQIC

745

en tevens kleiner Tan blad; nj is aldaar een kruipend plantje
met gladde , iets bruinachtige steelen en kleine ^ Tleeiige , ovale
bladeren, welke met violetkleurige randjes omgeven cijn. Men
vindt wel drie soorten van Porselein in Suriname ; de eene draagt
een* rozerooden en eene andere soort een* gelen bloesem, ech-
ter hebben geene dezer planten zaad, en wordt er deze plant,
gelijk de kool door uitloopers voortgeplant; in uiterlijk voorko-
men heeft zij hoegenaamd geene overeenkomst met de Europe-
sche Porselein* Over de Zeeporseldn ^ welke er welig groeit
en inzonderheid in de kustlanden gevonden wordt , zullen wij
niet verder uitwijden, naardien vdj reeds vroeger daarvan heb-
ben-melding gemaakt.- Deze plant heeft dikke , vetachtige, groene
of bruine roodachtige, volsappige, gladde, blinkende en eenig-
zins doorschijnende stengels, gedeeltelijk regtopstaande , gedeel-
tdijk over den grond verspreid liggende en zich in vele zijtak-
ken verdeeleode, waaraan langwerpige , naar voren toe breeder
wordende stompronde bladeren groeijen, die dik, vetachtig,
glad en groen of geel zijn. Uit de oksels der bladeren en tak-
ken , eveneens als uit de einden der stengels , komeo vele kleine ,
roosvormige, bleekgele bloemen zonder steelen voort, die van
Juim tot September ontluiken , waarna een groen ^eivormig zaad-
huisje volgt, hetwelk zeer veel klein zwart zaad in zich bevat,
dat het ontkiemingsvermogen zeven jaren behoudt, doch volgens
Le bon Jar(Ü7iier slechts vijf tot zes , ofschoon volgens roisette
zelfs acht jaren.

Aangezien deze plant zeer gevoelig voor de koude is , kan de
voortkweeking er van in ons Vaderland zelden voor i/e/ plaats heb-
ben. Aangaande den invloed der koude op de ontwikkeling der
gewassen , heeft Prof. lindlet belangrijke waarnemingen medege-
gedeeld en beveelt onder anderen de afdpende aan ; om zoogde
vroege gewassen zoo als b. v. peulen , doperwten , snijboonen
enz. -door de vorst mogten aangedaan zijn, deze des morgens
v^r dat zij aan de zonnestralen blootgesteld worden , sterk met
koud water te begieten, waardoor zij alsdan zullen behouden
blijven. Men zaait bet zaad los uit de hand zeer dun op een
warm gelegen rabat, waarvan de grond wel bewerkt, ligt en
voedzaam is, waarna het zaad luchtig wordt ondergeharkt of
nog beter roet eene dunne laag bakaarde gedekt. Is het we-
der gunstig , dan komt het zaad spoedig op en hebben de jonge
plantjes eerst eene vuurroode kleur. Is het weder steeds droog,
dan moet er gegoten worden , en inzonderheid dan , wanneer men
met het sneden er van een begin heeft gemaakt , terw^l bij ge-

Digitized by VjOOQIC

740

breke van dien, hel gewas lal kwijiien, de stengeto hard wor
den en wanneer men de gele verscheidenheid kweekt deze de
kteor vediexen.

fn den ,lijd van mb weken na de niltaaljfng is de PorseleiD
teor hel gebruik geschikt , en waarom het , wanneer m^ afthau
steeds tan deza groenten voonien wil zijn, wel aan te raden»
het «He drie weken te laaijen. Een goed ingerigt bed, kao
evenwel lang aan de behoefte voldoen , hebbende schrijver docB
zomer van een bed zeven malen geoogst en zoade het tto|s kdh
ben kunnen herhalen , wanneer de behoefle zioh deswege ge-
openbaard had.

Wil men het gewas vervroegen, dan moet men tot kfcAk*
en warme bakken zijne toevlagl nemen en kan de aüzaaijiog
' reeds fai Jmmarii plaats hebben , mits men zorg drage d«t de
planten niet door de minste koude worden aangetast, daar de»
baar terstond zonde doen sterven. Men zaait alsdan het stad op
de aardlaag van den bak tfit , hetzg alleen of tassehen bloen-
kobl,«tamboonljes, komkomnters, meloenen enz., dat daarna net
het platte van eene schop tegen de aarde wordt aangedndU,
wèama de gewone behandeling voor de bak-gewassec y^
Wil men klokken bezigen , dan zaaije men in Maai op warme
broeibedden, de planten door de klokken dekkende, eene beo*
delwijze die wij niemand aanbevelen, als veel te wisseiTaliig
en niet aan de moeite beantwoordende.

Ten einde zaad van dit gewas te winnen, kieze men daartoe
dé sterkste planten van het eerste zaaizel uit, terwijl zoosp<^
dig als de zaadhuisjes zich beginnen te openen , men de steo*
gels met omzigtigheid afsnijdt en deze eenige dagen op een üo-
oenkleed ter narijping uitlegt, kunnende alsdan het zaad er ge*
makkelijk met de hand worden uitgewreven.

Als verscheidenheden van deze soort worden opgegeven :

De gde^ wel het meest te verkiezen , dooh die spoedig ontaardt
en de gele kleur tegen de groene verwisselt.

De gele (met zeer breed blad) , zeer merkwaardig en door i. loe-
LA1I6ER van Ponuneraye nabij Sauxi in den haindel gebragt^
en in Erfltft verkrijgbaar. '

De goudgeie^ bierVan zijn de bladeren hooger geel vankleer,

, doch voor het overige aan de eerste gelijk.

Tot dit geslacht hehooren verder de navolgende soorten:
Fartuiacü fo&osa^ bot. bsg., uit Goioea in ISQ overgchragt.

Digitized by VjOOQIC

747

Portuiaoa mucronata^ uvg.

J^orhilaca piioaa^ u»^ van Martiniqae 1600.

Portulaca grandiflora^ cambess.^ eene vaste plant, die voor onze

noemtuinen zeer aanbeyelenswaardig is, en uit Brazilië in

1828 werd overgebragt* .
Poriulaca TheUusonU^ uvdl^ PorHüaca gründtfi. var. rutüd^

LTOM^, mede als bloeiiisewas zeer fe verkiezen , uit Brazilië 1835.
Portulaca Oülesti^ hook., mede een fraai bloemgewas, uit Chili

in 1827 overgebragt.

Over deze bloemen leze men Jaumai d'HarticuUureprai^ue
QD rEcAo du monde savant,

in ons vaderland maakte men van de bladeren van deze plant,
r^aa^r, als toekniid bij desalade, weinig werk, geheel in tegen*
stelling van l¥ankrifk^ alwaar men dezelve » jong zijnde, dus-
danig nuttigt Bij ons worden de bladeren en stengels veelal
gestoofd en enkele malen in soepen gebezigd of in az^n inge-
legd, ook koi men dezelve even als de andjvie of salade voor het
wintéi^ebruik inleggen. Van hare geneieade eigensdiappen heb-
ben DIOSCOBIMS, GALBSOS, BUSLUU8, fABIBMABVOllTANUS OU MAT-

naoLüs gewag gemaakt, in latere geneeskundige werken vinden
wij zulks niet vermeld.

Digitized by VjOOQIC

PREI.

(AUiitm porrum.)

De Prei ontleent haren geslachtsnaam aiHum , van het Grieksehe
woord aieomai, dat vtugien ^ ontwijken beteekent , wegens deo stei^
ken, eigendommelijken reuk van dit gewas, terwijl de soortsnaam
porrum, volgens de meening van sommigen, van het Latijosche
^ooró porro^ argeleid moet worden, dat wakker^ voortvarende
te kennen geeft, wegens den sterken groei der plant, waardoor
lij zich spoedig boven de andere soorten verheft Morisoh rekeat
deze plant onder de zesbladige kruiden , die drie zaadhoisjeft
hebben , eenen bolachtigen wortel , en breede bladeren. Rau ob
HERMAN plaatsen haar onder de bolachtige gewassen , nBCAxnoixB
onder de IMacées en lihivaeüs onder de Uexandria , MonogytUa ,
met het navolgende geslachtkenmerk : Zij bloeit aan het einde
der stengels sohermvormig ; de bloemschede is tweekleppig «d
veelbloemig; de bloemkrans is zesdeelig ; de stempel eökelvoa-
dig en het zaaddoosje driekantig , na het openbersten der klep-
jes eene draad vormige spil achterlatende.

Deze tweejarige zaaiplant, welke oorspronkelijk uit Spatf^^
Zwitserland en de bergachtige streken van Prankrük herkomstig
is , en door geheel Europa thans verspreid , wordt volgens
TEEifSTRA ook io Surinome aangetroffen , groeijende aldaar welig,
doch minder edelaardig dan in ons Vaderland. Zij brengt nïl
een' langen , klisterachtigen , geroklen wortel, vele lange breedach*
tige, gekielde of gootswijze uitgeholde en zamengevouwene, pun-
tige bladeren voort , eenigzins in reuk en smaak roet die van den
ajuin overeenkomende. Tusschen de bladeren schiet in het tweede
jaar een dikke, holle, in het midden meest opgeblazene stengd
op , die de hoogte van vier voet bereikt , met kleine steng-
omvattende bladeren van onderen bezet, aan welken stengel een
bolronde tros, met vele kleine, zesbladige, klokvormige, witte
of purperachtige bloemen voortkomt , die in Junü en July oOl-
luiken en langachlige, zwarte, zaden in drie celletjes, vervat voort-
brengen. De wortel is langwerpig wit, uit vele over elkanderca
liggende rokken bestaande , waaruit van onderen eene menigte
witte vezel-wortels voortkomen.

De Prei behoeft eenen ligten, doch desalniettemin voedsamea
grond , die wel bewerkt moet zijn , doch wat het mesten aan-
belangt , daaromtrent verschillen de deskundigen.

Digitized by VjOOQIC

740

In Le bon Jardinier vinden wij, dat eene bemesting welke in
den vorigen herfst tieefl plaats gehad ^ wel aan te raden is,
dat versche mest van hoornvee haar nadeelig is , doch niet die
van paarden of schapen , inzonderheid wanneer deze doorlegen
mogt zijn , terwijl mede draf van druiven en loogasch , haar zeer
dienstig is. Noisbtte ijvert tegen de bemesting en zegt , dat gron-
den , waar men de Prei verbouwen wil , in geen twee of drie ja-
ren bemest moeten zija Miller is wel voor de bemesting en wil
de Prei op dezelfde wijze als de uijen verboawd hebben. , Wij
laten dit verschil, dat ook nog bij vele anderen deswege bestaat,
in het midden, doch vermeenen gerust te kunnen n^ededeelen,
dat wij de uitmuntendste Prei van buitengewone zwaarte kwee-
ken , in bladaarde met stratendrek vermengd , dat de grond voor
dit gewas nooit te krachtvol zijn kan , en dat wij nimmer aan-
raden om op denzelfden bodem achtereenvolgens die vrucht te
kweeken.

Aangezien de voortkweeking er van door zaad plaats heeft,
zaait men het in Maart ^ April of in Juliji los uit de hand , digt
ait Het spreekt van zelve , d^t de tijd der uitzaaijing zich naar
de weersgesteldheid moet rigten en steeds zoo vroeg mogelijk
moet geschieden. Is de grond ligt , dan is het wel aan te raden
deze na het uitzaaijen te treden en alsdan een weinig over te
harken , terwijl om het ontkiemen te bevorderen er van ttjd tot
tijd gegoten dient te worden. Het gewas moet zorgvuldig gewied
worden en wanneer de planten de dikte van eenen pennenschacht
hebben bereikt , verpoot men dezelve. Dit verplanten dat bij eene
tijdige uitzaaijing , op het einde van Junij kan plaats hebben ,
moet met omzigtigheid en op een' regenachtigen dag geschieden ,
terwijl, wanneer het weder aanhoudend droog mogt zijn, er
vooraf eene sterke liegieting moet plaats hebben. Dit verpoten
heeft alsdan op een tuinbed van krachlvolle aarde en op eenen
onderlingen a&tand van 16 Ned. duimen , ter diepte van 8 , 10 of
12 Ned. duimen plaats. Schrijver bevindt er zich best bij de
planten in greppen een voet van eikanderen verwijderd en ter
opgegevene diepte te plaatsen, deze alsdan van tijd tot tijd aan-
aardende, om het geel worden te bevorderen. Sommige war-
moeziers snijden vóór het verplanten , het loof van boven en de
vezel wortels van onderen een weinig af^ om den aanslag te
verzekeren; wij doen het niet en ^evinden ons er wel bij.
Geenszins evenwel misprijzen wij die handelwijze, wanneer
dezelve namentlijk dienen moet, om het verbroken evenwigt
te herstellen. Heeft de plant geleden , naardien de wortels be-

Digitized by VjOOQIC

7»

schadigd zijn, dan korte meo het loof in en is het loof ver-
welkt, dan enijde men een weinig van de vezelwortek af,
waardoor men minder planten verliezen zal.

Ook worden er gevonden die drie-, vier» tot vijfinalen toe,
gedurende den zomer het loof inkorten , ten einde daardoor de
vracht te verzwaren , en hoewel dit tegen de regelen der groei*
kraoht etrrjd, zoo schijnt die handelwijze door de ondervinding
gewettigd te worden. Bij droog weder blijft het gieten steeds
aanbevolen , daar dit den groei zeer bevorderen zal , terwijl bet
niet noodig zal zijn, weder aan te stippen , dat men het gewas
van onkruid rein moet honden.

Om zeer. vroeg in den zomer prei te hebben, zaaijeo som-
migen het zaad in September en laten de planten ter plaatsede
winter overblijven, en die men alsdan in de ienU zoo spoedig
mogelijk verplant , doch men loopt zeer dikwijls in gevaar, dat
de planten doorschieten.

Ten einde dat te voorkomen, zaaijen de Warmoeziers van
Parifs^ het zaad in half December^ op broeibedden of ooder
glasramen en weren de vorst alsdan door warme bekistingen
en dekkingsmiddelen at In Februarü verplaatst , dan zijn nj
goed om in Ju^ verkocht te worden.

Anderen zaaijen het zaad in Augustuê^ verplanten niet, en
bedekken het gewas, wanneer het vriest met stroo of erwten
rijs, eene handelwijze die wij wel durven aanbevelen.

In ons Vaderland raden wij aan , om de Prei , die gedurende
den winter in den grond gebleven was , en dus in de UnU loode
doorschieten , des voorjaars zoo spoedig doenlijk op te nemen eo
dezelve alsdan digt ineen, in diepe voren uit te planten, waar-
door de groei wordt vertraagd en men dezelve dus langoren tqd
nuttigen kan. Tegen den winter worden de volwassene Preijeo
uitgegraven en op eene drooge, vorstvrije plaats in zand bewaard,
of plaatst men dezelve digt in een, doch zóó, dat zij elkandereii
niet raken y in eene greppel tegen het zuiden gelegen, waarna
men alles met droegen mest goed dekt, opdat de vorst tot baar
niet kunne doordringen.

In Engeland heeft men de gewoonte, om ter gelijker boeveel-
heid Prei en uijen zaad door een vermengd uit te zaaijen, wani
ofschoon de uijen in den beginne veel sterker op schieten dan
de Preijen, zoo worden de eersten in Augustus opgetrokken,
en verkrijgt de prei alsdan ruimte genoeg, om weHg te kunnen
groeijeo. Wil men het gewas verzwaren, dan werpe men ia
ieder gat, waarin de planten overgebragt worden, vooraf eenig

Digitized by VjOOQIC

75t

vischgrom, hetwelk proefondemodetijk bewesen to , aan jMt
oogmerk Ce voldoeD.

Ten einde zaad te winnen kieze men de kraohtyoUte plaMten
uit , welke in Maart ter behoorlijken afstand en oMt de noodigi
omzigtigheid worden uitgeplanL Dit uitplaaten moei bij vaor-
kaur tegen eene op het zuiden gelegene schutting plaata hebban ,
om het rijpen van het zaad te hulp te komen, iets dat inaoo*
derheid bij ongunstig weder, wanneer hel zaad anders kwaliik
rijpen zoude, zeer yan belang is. In Md opgeseboten zijnda,
moet men de stengels aanbinden, naardien zij anders gevaar
zonden loopen van te knakken. Zoo spoedig bat zaad ^rijp is ,
dat door de bruine kleur der zaadhoofden kenbaar wordt , en
op het punt yan los te laten, snijdt men de zaadhoofdjea af,
om deze op een doek te laten narijpen, anderen laten er da
stengels, ter lengte van een yoet, aan- blijven en hangen za ais
dan aan bosjes op eene drooge» luchtige plaats op. Dit hebben-
de plaats gehad , schudt men dezelve en het zaad, dat er dan
het eerste uitvalt , is bet beste , en blijft het ontkiamingsvar*
mogen gedurende twee jaren behouden. Die evenwel, welke in
de zaadhulsels blijven en men daarin tot op het oogenblik der
nitzaaijing toe bewaart, bleven drie tot vier jaren goed, doch
moeten digter gezaaid worden , naardien zij alle niet zullen op-
Tol daze sport behooren de navolgende verscheidenheden :

Da gewone lange ^ welke het veelvuldigst gebezigd wordt.

De korte dikke , hiervan is de wortel veel korter en dikker datf
de voorgaande , doch zij is gevoelig voor de koude , en zoude
in ons vaderland eene zeer gunstige standplaats behoeven.

De korte dikke tan Rouaan , bereikende onder het klimaat van
Normandife hiet zelden de dikte van een mans arm.

franeehe zomerprei^ zijn zeer fijn en smakelijk.

Remenrpret^ deze bereikt, mits de grond zeer krachtvol en de
stand gunstig zij, eene zeer aanmerkelijke dikte.

Flag^ sehotiiecher.

Muêeeltntrger ^ deze schijnt eene zomerprei te zijn. Wij hebben
dezelve gekweekt op den zwaarsten grond, doch de moeder-
plant niet hooger dan tot de gewone dikte kunnen opvoeren,
bij deze plant ontsproten evenwel zes zeven tot meer neven-
preijen ter dikte van eene pink.

Emwigdurende ofSnüprel^ wordt door bolleyes voortgekweekt,
en steeds het loof er van ten gebruike afgesneden.

E^fiirtêr groeier dicker stangen porree.

Digitized by VjOOQIC

752

BrabanUoke.

Wat wij aangaande de wjen^ knoflook en ehaloUen n»edc-
gedeeld hebben, is ook hier van toepassing, waarom wij de Ie*
zers daarop verwijzen.

Men gebruikt het gebleekte gedeelte der wortels, heurj ia
soepen, heizij raauw als toekruid bij de salade en gesloofd le-
vert deze groente een' heerlijken schotel op. Vroeger bezigde
men de Prei ook in de geneeskunde, Hblmoütius bereide er
zelfs een middel van tegen de derden daa^sche koorts.

«Verder verwijzen wij over dit plantengeslacht op de navol-
gende werken:

CuRTEs's Botanieal magazine^ b. i. smith EngiUh èoiany^ k
I. RSDOUTÉ Les HUacées , a. hallbr AlH genus naiurale consit-
/u/um, T. wALDSTEiif en p. KiTAiBEL Descn^UoHes et icones
plant rar. Uungariae , j. g. ombur Flora sibirica , j. ^kMsvscm
Faradisi in sole paradisus eto, d. vilLirs üisloire des piantes
du Dauphini , c. alliorq fiora pedemontana en h. j. von iacquoi
leones planL var.

Digitized by VjOOQIC

PSORALIA ESCULENTA.

De PsaraHa eseulenta^ ook Piequotiana genaamd, ontleeDt
haren geslachtsnaam, psoraHa^ van het Grieksche woord psora-
ieóa^ êclmrfHg^ in toespeling op den bloemkelk, die metkleine
klierijes bezet is. FicquoHana^ is eene benaming ter eere van
LAKARBB-riCQuoT, die deze plant oit Amerika in 1848 naar Fiiank'
rük oyerbragt

Decandolle rangschikt deze plant onder de PapüUmacieê en
LiifiUBUs onder de Diadelphia^ Decandria^ met het naTolgen^e
geslaehtkenmerk: De kelk wratachtig, en het zaadhaaowtje
bijna daarin besloten.

Het was niet uutAaiB-ncQUor alleen, hoewel deze in 1846 reeds
de bollen daarvan oit Amerika overbragt , die ter opsporing
van nieawe gewassen eene kunstreis naar Amerika oi^lemam,
want TKÉCüL vertrok eenige dagen vóór hem met dezelfde be-
doeling en van welke beide wij de uitkomsten zollen mededeelen.
Den 2den April 1848 vertrok de laatste uit FranJItrifk en landde
den 6 Mei in Amerika aan. Hij toefde zoo lang in het ooëtetük
gedeelte als noodig was, om zich voor eene reis in het westelijk
gedeelte uit te rusten, waarna hij zich naar SL Louis begaf,
in de Missouri staten gelegen. De tweede helft van Junü en
de eerste van Jui& bestede hij aan het doorkruissen van dat
gedeehe van dezen staat, naardien niittal deze ab de groei-
plaats der Psoralia esculenta had opgegeven, doch hetzij dat
deze plant aldaar slechts schaars voorkomt , dat is te zeggen in
die streken waar de loodmijnen gevonden worden , en welke in
de nabijheid van Maramea gelegen zijn, hetzij dat de éénjarige
stengels reeds verwelkt en afgevallen waren, hi] vond althans
te dier plaatse de opgegevene plant niet. Hierdoor evenwel niet
afgeschrikt, onderzocht hij nu de wortels van alle hem onbe-
kende planten, en ontwaarde eindelijk eenen stengel onder den
grond, waarvan verscheidene knobbelwortels ter dikte van een
duiven ei verbonden waren , welke wortels door de inboorlingen
aldaar voor de Psoralia esculenta herkend werden.

Van daar begaf hij zich naar de Indiaansche stammen, die aan
de oevers der rivieren Neosho en Vert'de'Gris vfO(méen. De
Indiaansche streken Mianües en Fotowatomies doortrekkende,
vond hij enkele bollen der Psoralia esculenta^ waarvan de vracht
dragende stengels reeds verstrooid lagen. Van deze wortels nu
werden er door hem naar Frankrifk overgezonden.

Digitized by VjOOQIC

764

Op het einde der roaoid JHei 1848 scheepte LamtRE-piCQüOT
zich te Bouiogne near Engeland in, vervolgens begaf hrj zich
te Ltoerpool mti een stoomvaartuig naar Nieuw-York^ alwaar hg
den 24sten Junij , na eene reis van zestien dagen aankwam. Van
deze haven, wendde hij zich onmiddellijk westwaarts, langs de
UudMonrioier en het oMer Etie tot naar DkroiL Deo Sdstea
Junij van deze plaats vertrokken zijnde, reisde hij door MiM-
gsn^ de IndUtna^ trok door MdlamazoD én Chicago^ en begaf
zich f zonder de Ilünois^ noch een gedeelte van den Wiscofum
aan te doen, naar QaUna^ alwaar hij zieh van zijn* voornaam-
sten voorraad van levensmiddelen en reisbenoodigdheden koB
voorzien. Van Gaiena nam hij zijne rigting ten noorden vaa
de Missisippi^ naar Saint-Paul^ ten einde zijn* togtte vervolgen
tot Mendota^ gelegen op den regter oever der groote rivier ea
aan de uitwatering van de rivier Saint-Pierre^ alwaar h^ den
dden Jnlij aankwam. Eene zeer verontrustende tijding wachtte
hem in deze plaats. Hij vernam , dat het sedert eenigen tgd ,
tosschen de 8kmx en de Chippentooi , werkelijk tot eene oor^
logsverUaring was gekomen, en dat het terrein, dat hij zich
voorstelde te onderzoeken , geheel en al door de krijgslieden van
deze magtige stammen was bezet geworden.

Deze verdrietige omstand%heid kon hem aan de gioolate
gevaren blootstellen, of ten minste, hem al de vnicèteQ van
zijne reis ontrooven. Hij vertrok echter terstond van Ètenéoia^
keerde langs den linkeroever van de tHssinippi terog, ten einde
aldaar zijn personeel zamen te stellen en de benoodigcflieden tot
zijne voorgesteMe onderzoekingen aan te vullen, welk een en
ander hem tot op den 19den Julij bezig hield. Op dien dag be-
gaf hij zich vTeder langs denzelfden oever op wegen wendde óck^
zoo spoedig immer mogelijk, Noordwaarts. Den 25sten bereikte
hij de snelvlietende SaJkê^ trok de rivier op eene gevaarliike,
waadbare plaats over, en trad onmiddellijk de digte, maagdetijke
wouden van den regter-oever in, met zeer veel moeite er zieh
een* doortogt banende. Na een* togt van titn dagen , v^gezdd
van gevaren en onverpoosden arbeid , kwam hij eindelijk , soa-
der dat hem een ongeluk had getroffen, in de steppen nan,
die het doel zijner snelle en onbehagelijke reis waren geweest.
Dit gedeelte der prairièn is gelegen 43^ 53' breedte en 95» 28*
westerlengte van Parfjg. Eene nieuwe en zeer smartelijke tetoar-
stelling ondervond hij op deze plaats.

De planten der PsoraUa , die hij vond , waren algemeen vnn
zaad ontbloot; schier allen waren mislukt, door den invloed

Digitized by VjOOQIC

755

der teg«ii8tn}di9e gmtcddheid van den dampkring. Deeh limaiak
piCQüOT, wel verre van sich hierdoor teJaten ontmMdtgen , ver-
foigde ójneii togt met vastberadenheid , dwars doer deze mtge-
strekte landstreek en kwam den 6den Augustus aan de boorden
van het Lae-qui'parl$ aan. Hij ondenocht dit bod tot aan den
Uden. Den 12den , na sieh wei te hebben verzekerd , dat al de
planten der Ftoraia in dece landstreek, zonder onderscheid
OBvmelitbaar waren geweest / besloot hij naar de vlakte lemg
te keeren, ten einde z^ne koffers niet slechts met levende
Pèeraüa-plmien te vollen , maar ook met de Apios tubereêfu
DH tweede gedeelte zijner zending op den 17den AugusCas vol*
bragt zijnde, verlitt m de Savanen en begaf zich op nieuw
langs de rivier SL Pierre naar Mendaéa, Oen dOsten keerde
hij te iS^ Paui terug , dwars door beken , rivieren , meren ,
moerassen en alle andere oneffenheden van eene onbewoonde
streek, rijtuigen met zich voerende, beladen met kisten, gevuld
met levende planten der Feoraiia en der Apioe^ vochtige aarde,
enz. Van Si. Pierre begaf hij zich den SSstea September naar
Bvffalo^ langs den weg der meren Miohigan^ Uiron en £He;
vervolgens langs het kanaal Erie^ naar Al^any^ 9n over HuiUon
naar Nieuw-York alwaar hij den 3den Ootober, na één en ze-
ventig dagen van vermoei) enis en inspanning, terug keerde; en
eindelijk kwam lamarrb-picquot den 228ten November te Uéore
binnen , voorzien «van zijne levende planten , die allen volkomen
bewaard waren gebleven, en door hem in eene prairie, gelegen
op 43* 53' N. B. en 95* 28' W. L. van Parüe^ verzameld waren.
IJe PeoraHë eecuknta is eene vaste plant, net wortels loo
verschillende en uiteenloopende , dat men in het denkbeeld zoude
verkeeren, dat zij door verschillende planten waren voortge*
bragt; echter hebben aUen eene dikke schors of bast, met op
elkander gedrongene vezels en inwendig een geooneentreerd
merg , dat bijna geheel uit stijfselmeel bestaat. De buitenbast
heeft dwarse scheuren , even als de Rammenas. De enkelvou*
dige stengel bereikt de hoogte van 25 tot 30 Ned. duimen,
ter dikte van eene ganzeschacht , met eene menigte witte,
horizontale haartjes bezet, gelijk aan die der stengels van de
lopben (lupinus variabilis). . De bladeren komen uit het einde
der stengels voort ; de bladsteelen , die van acht tot tien Ned.
duimen lang en cylindervormig zijn , brengen aan het uiteinde
vr)f lijnvormige , langwerpige , bijna ongesteelde stompe of een
weinig spits toeloopende blaadjes te voorschijn , bleekgroen van
kleur en aan weerszijden gehaard. Deze bladeren hebben aan

Digitized by VjOOQIC

766

den grondsteun ^jo?ormige , bladaehtige oitbreifyiigeo , gaafrao-
dig en somtijds sikkelvormig. De lichtblaaawe bloemeD, waar-
Yao de bloemhoofdjes , stengels ter tengte aU die der bladerea
hebben , hebben blikjes van eene orale gedaante. De bloemkelk,
welke van onderen blaasaehtig is , ?erdeeU zich van boTcn in
vrjf lijnvprmige, pantige, harige slippen. De bloemkraoB is
oiC eene eironde, vrij lang nagelvormige vlag zamengestdd , in
de lengte geplooid, van eene eeniguns porperaehtig blaaowe
kleur; uit twee vleugels, met een stomp aanhangsel , naar de
zijde van het onderste puntje van het bloemblad gerigt , eo aan
weerszijden zeer naauwsluitend met de kiel vereenigd , vraarvan
de stukken niet meer dan de halve lengte van die der vlet^eli
bereiken. De helmstijlljes zijn | tweebroederig , het vrachlbe-
ginsel glad , zich in eenen ^ogen stijl verlengende, welke in
de bogt het dikste is, glad, en aitloopende In eenen zeer kleioen
renden stempel.

De PsoraHa esculerUa groeit niet algemeen , dan op drooge ,
zandige heuveltoppen, geheel onbesehadnwd , aan al de wissel-
valligheden van het weer ^loodgesteld, op de kruinen der ber-
gen, die den ongelijken grond van het terrein der steppen vor-
men. Men besluit dien te^ gevolge , dat deze plant zeer goed
zal gedijen in heuvelachtige streken en ook op dorre heide, la
Frankrijk evenwel is men tot dusverre zeer kwalijk in die voort-
kweeking geslaagd en welke verschillende w^en van voortplanten
en de uitkomsten deswege, wij zullen laten volgen.

BossiN deelt dan mede: In het begin van Uaart werden er
eenige wortels in potten en onder glasramen geplaatst op eeae
doorloopende temperatuur van 10 tot 15 graden op den 100* ther-
mometer, welke bollen door iussor aan hem waren ter band
gesteld. Gedurende twee maanden bleven deze worteb aU zan-
der werking , doch na dien tijd openbaarde zich het beginsel van
eenen stengel , welke zich zeer langzaam ontwikkelde en met
moeite naauwelijks de hoogte van twintig Ned. duimen , van het
boveneinde der pot afgerekend , bereikte. Ter dezer boogte ver-
deelde zich de stengel in tweeën, aan ieder van welke beide zij-
stengels , een lichtblaauwe eenigzins naar het purpere zweemende
bloemtros voortkwam.

De bloeitijd duurde slechu kort, eveneens als te Vertaiikt^
alwaar men ook proefnemingen dienaangaande in het werk stelde,
doc)i de bloemen bragten geepe vmohten of zaden voort , en de
stengels stierven bijna onmiddellijk na dat de bloemen uitge-
bloeid waren.

Digitized by VjOOQIC

767

De niifere kleigrond , welke er ter Toortkweekiog gebezigd
werdy liet op het einde van Maart ^ toen de worteb werden op-
geoomeo, gemakkelijk los en gaf de trearige ervaring l^datde
wortels sedert de uitplanting niet in dikte waren toegenonien en
9^ dat de lange vezelwortels geene hoop gaven noch om zelve
later te verdikken, noeh om andere knobbels voort te brengen.

Massoh heeft opgemerkt, dat de bollen in den vollen grond
van den proeftain de ia êodétè ceniraie tfHarticuilure te Fargs
oitgeplant , een zwakker en nog minder verheven gewas hadden
opgeleverd , dan die , welke vergeüjkender wijze in eenen oogen-
sêhijnlijken veengrond, welke de wortels die ontvangen waren,
omgaf, waren uiCgepoot.

Deze aarde bestond volgens het onderzoek van héucart vm
tami oit eene vette kleiaehtige slijk, met aangespoeld zand door-
mengd , waarin zich kiezel , biksteen en mica bevond. Indien
dos de bollen der FêoroHa in zulk eene aarde in den natour-
staat groeijen , hetwelk men uit de omgevende moet opmaken ,
dan houdt di tbust het er voor, dat ter kweeking van dit ge-
was de grond oit de navolgende bestanddeelen moet bestaan:

Aangespoelde slijk. * ... 50 deelen.

Ffjnj» mergelachtige kalkgrond. . ... 25 „

Hetaarde. 10 ,,

Bladaarde , of die welke uit de vermolmde
harten der hoornen verkregen wordt . . 15 ^

100

Ook poiTKAü, viLMOVM, DECAiSRE, REOVANV cn PEPiN denken over
den uitslag ongunstig. Niet alleen toch dat het voortkweeken
door de bollen niet zoude baten , naardien het inoogsten kan het
uilpoten m gelijke verhouding staat, maar ook levert het stek-
ken, door OAUDiCHAUD voorgesteld, zoo vele moeijelijkheden op,
dat het voor als nog betrekkelijk den groeten bouw eene on-
doenlijkheid heeten mag. Alleen zoude dus het voortkvreeken
dc^r zaad eene betere uitkomst kunnen opleveren, bijaldien
het gewas slechts meer zaad voortbragt, (hebbende er van ne-
gen proefplanten slechts ééne gebloeid) en niet iedere bloem door
ééne zaadhaaow achtervolgd werd, slechts ééne enkele zaad-
korrel in zich bevattende.

De zaden in 1850 uitgezaaid, hebben in 1851 wortels voort-
gebragt, waarvan het dikste gedeelte sledhts eene middellön van

Digitized by VjOOQIC

768

X6S tot zeven strepen had. Hiernaar gerckead en ook naar de
kriDKeo , welke de planlen jaarlijks bij den hals der worlei wmoKt-
brengen, konde men opmaken, dat de ontvangene boHen, die
de dikte van een boenderei hadden , vijf tot zes jaren oud nnoes-
tenzijn, uit welk alles men geredelijk kan beseffen, dat de ito-
raüa eseulenia wel veire is van die hoedanigheden te bezitten,
welke haar voorshands tol een aanbevelenswaardig gewas Toor
den grooten boaw kunnen verheffen.

Gunstiger is het oordeel van eenen ons onbekenden sohffi}v«r
over deze plant, voorkomende In het Ned. Mag, I81SO, w«|ke
zioh te dezen opzigte aldus uitlaat:

Men verlieze niet uit het oog, dat deie plant van zeh^n in
de wilde natuur groeit, en misschien met vele moegelijkhedeD
heeft te worstelen in een land, dat zonder tegenspraak xaer
streng en bar is; dat zij groeit op plaatsen, alwaar de kw«e-
kende hand des menschen nooit is werkzaam geweest , en dat
zij , overgebragt naar eene luchtstreek , meer overeenkomstig mei
haren aard, en in wel toebereide en door b^oorüjke bemesting
verbeterde gronden verplant , zich zeer voordeelig zonde koniMB
veredelen, en welligt in korten tijd, zoo wel hare voortbrengse-
len, als onze hulpbronnen zoo verdubbelen. Het zon allhans soo
gevaarlijk als onvoorzigtig zijn» zioh, door hieraan te twijfelai,
te laten afschrikken.

Aan wieo is het onbekend, dat al onze sappige groenten,
zoo als rapen, peen, beet, selderij, kool enz., de meest ▼er-
wonderlijke en gelukkigste veranderingen hebben ondergaan door
de kuituur, en dat zij, om zoo te spreken, volstrekt niet meer
ZQO te veigeüjken^ met betgene zij in hun* oorspronkehjken staat
waren.

Waarom zoude derhalve de PsoraÜa^ die w^ alt den eenvon-
digen naloorstaat ontvangen, dat is, van de minst veredelde hoe-
danigheid, waarom zoude deze plant, onder de behandeling onzer
landboowers , in eenen voor haar gesohikteo grond en m eene
wel bemeste aarde aangekweekt, bok niet even als alle andere,
op die wijze veredelde pladten en gewassen , eene hoogst voor-
deelige verandering ondergaan? Is het ons tevens niet bekend,
dat de bemestingen inzonderheid voordeelig zijn ter ontwikkeliotg
der voedende werktuigen, en daardoor ook- dett wasdom der
planten zelf bevorderen?

Hoeveel waars er in dit betoog ook moge zijn, zoo blijft on-
zes eracbtens de voortkweeking er van in het groot eene ondoen-
lijkheid, bijaldien de wetenschap geen middel uitvorscht, om de

Digitized by VjOOQIC

769

voortkweefcios obmt productief to maken , behoadens nog de tegeo-
stand, die de kweeking, wegens den geringen omvang der wor-
tels , ondervinden zal , al dringt gauoicbaoo ook op het aankwee-
ken daarvan aan. {Agricuiieur Pratickn^ Aug.; DiüGusa^s J^ CXIV.)
Tot dit geslacht behooren de navolgende soorten:

PêoraUa odaratissima ^ sacq^ van de Kaap de Goede Hoop in
1705 overgebragt, en een oranjeriegewas.

Psaratia pinnata , un., RtUeria pinnata , mokrch., van de Kaap
de Goede Hoop in 1690 overgebragt. Oranjeriegewas.

PsaraUa verrucosa^ wruj>., Psoralia angtutifolia^ jacq., van de
Kaap de Goede Hoop in 1774 overgebragt. Oranjeriegewas.

Psoraka ophyUa^ u»^ van de Kaap de Goede Hoop in 1790
overgebragt Oranjeriegewas.

PsoraUa iaAyrifaiia^ balb., 1816, Oranjeriegewas.

Psoralia decimbeiu^ kvt^ PsoraUa mucronaia^ tbuhb., PsoraMa
oncmoidei^ poia., Ononis decumöenê, sits., Ononig virgala^
Buui., van de Kaap de Goede Hoop in 1774 overgebragt. Oran-
jeriegewas.

Psaraüa htta^ lir., Ononii sMgosa^ bukm., van de Kaap de
Goede Hoop in 1713 overgebragL Oranjerie gewas.

PêoraHa acuUata^ uu., van de Kaap de Goede Hoop in 1774
overgebragt. Oranjeriegewas.

Pêoraüa braeUata^ um^ Ononis trifoUata^ lin., THfoHum /ht-
ticafis^ un^ van de Kaap de Goede Hoop in 1731 overgebragt
Oranjerie gewas.

Psoralia coryl^olia^ lin., TrifoUum unifoüum^ voasi., uit de
Oost*Indien in 1739 overgebragt

Psoralia acauMs^ stev., ait Iberie.

PÉoraüa PalaesHna^ 1771.

Psoraüa ÖUuminosa^ un., Dorycnhan angustifoUum ^ mobncb., uit
het Zaiden van Europa 1570.

Psoralia sericea^ poib., Psoralia pedunculata^ ur., van de Kaap
de Goede Hoop in 1815 overgebragt Oranjerie gewas.

Psoralia glandulosa^ tm., ait Chili in 1770 overgebragt Oran-
jeriegewas.

PsoraUa pubescens^ balb», 1825 , Oranjeriegewas.

Psoralia denlaia^ dbc, Psoralia Americana^ uu., van Madera
in 1640 overgebragt Oranjeriegewas.

Psoralia obtusifolia , dec, van de Kaap de Goede Hoop. Oran-
jeriegewas.

psoralia maerostadiya^ obc. Noord- Amerika

Digitized by VjOOQIC

700

Aaogaande de wortels ?aD de oiiderha?ige pUnt, bijdelodtft-
nen van Jowa onder den naam van Tipsina^ en Yotgeas tkbcol
de Tangre der Osages^ heeft pater vergelijkender wijxe de oa-
volgende analyse gegeven. {G, R,^ XXVUl).

Aard-
appel.

Psoraia.

Stikstof houdende zelfstandigheid.

VeU

Zetmeel, suiker, pectine

Cellulose met opperhuid

Minerale zelfslandigheden. . . . .
Water

4,50
0,80

33,55
1,30
2^

57,60

0,1

%\^

1,5

1,1

74,4

51^

Verder deelt pater de voedende deelen in den gedroogdeo
loestand er van vergelijkender v?ijze mede , naar de 100 berekend^
genomen met bollen van hel eerste jaar :

Boussiogaultia Baselloides tfi0^30.

Apios tuberosa 42,01.

Psoralia eseul^nta (tweejarig) 71.^

'Lathyrus tuberosus 24^85.

ülluco IfXfiL

Solanum tuberosum 25,05.

Een onzer onderzoekende en. deskundige landgenooteo vond in
den langwerpigen , peervormigen wortel:

Bruine bast 28,20 28,25.

Cellen gehalte en houten of harde vezels. . . . 24,59 25^80.

Gezeefd , voedzaam meeL 47,21 45,95.

100,00 100,00
Dit meel bevatte:

Stikstofachtige zelfstandigheid 4,09

Delfstoffeiijk^ zelfstandigheid 1,61

Stijfselmeel met sporen van cellen en vetzelfstandigheden. 81,80
Waterdeelen. 12^50

100,00
In de minst bevolkte gedeelten van Noord-Amerika , zonden
de jagers , die geen ander handwerk hebben , als jagt te maken
op de dieren, die een kostbaar vel hebben , meer dan eens bloot-
gesteld zijn, om op deze langdurige togteo, die 8omti)d8 meer

Digitized by VjOOQIC

7Ö1

dan zes maanden duren, van honger te sterren, indien zij niet
door hunnen gedurigen omgang met wilde volkstammen, kennis
van planten gekregen hadden, die hun onafhankelijk van hunne
onzekere jagtopbrengst , eenig voedsel kunnen aanbieden. Eene
der planten, die hun in dit opzigt de grootste diensten bewijst,
is de Fsoraüa escuienla^ welker wortel zeer voedziiam is en
eenen goeden smaak heelt

AL diegenen, welke dezen knol geproefd hebben , zijn volgens
Landbouwers Almanak voor Be/gie^ eenstemmig om te zeggen,
dat het een heerlyk voedsel is, geheel in tegenstemming van
DBCAism, die betuigt, dat de wortel, in water gekookt, smake-
loos en inzonderheid zeer kraakbeenachlig is.

Mérat denkt er nog ongunstiger over , en laat zich er aldus
over uiL De buitenschil, die zwart is, heeft de dikte van eene
halve streep , is zoo hard ais leder en kan in haar geheel van
het vleesch ontdaan worden. Dit vleesch is wit , digt , reukeloos
eo bijna zonder smaak , gemakkelijk opdroogende , waardoor de
omvang op | inkrimpt en alsdan een meelachtig aanzien verkrij-
gende. Na een uur gekookt te hebben , scheen het vleesch har-
der te zijn geworden, en na verloop van vier uren kokens,
bleven zij in den zelfden toestand, zoo niet smakeloozer. Raauw
voldoet de knol nog beter dan gekookt , want abdan hebben
zij den smaak van eenen garen Maluwe wortel.

PicoT wil dezen knol bij de brood bereiding bezigen en beveelt
culks aan , iiérat betwijfelt het » want daartoe zouden zij fijn ge-
maakt moeten worden, dat gekookt, bij hem eene ondoenlijk-
faeid is , ten zij men zulks door stampers zoude trachten te b^
werkstelligen. Gedroogd en van het lederachti^ bekleedsel ont-
daan , komt het vleesch veel met hout overeen en is ook zoo hard ,
en weshalve de knollen in dien staat , verscheidene jaren zouden
kunnen duren.

Dat er evenwel brood van bereid is, blijkt uit een verslag van sio-
LB BAUDEMBiiT, die zich daarover aldus uitlaat: Het is eene zwarte
massa 9 niet eens roet paardenbrood te vergelyken, oip welke te
kaauwen, wij niet gaarne veroordeeld zouden zijn en dat wij
in geenen deele als een menschelrjk voedsel beschouwen.

Anderen zeggen, dat het eenigzins aromatiek meel, met eene
gelijke hoeveelheid gewoon tarwemeel dooreen gemengd, eene
zeer goede en smakelijke broodsoort oplevert.

De schors, waarvan de smaak wel eenigzins met zoethout over-
eenkomt , wordt door de paarden gaarne genuttigd ; om tot paar-
denvoedsel gebruikt te worden, behoeft men ze slechts beboor-

Digitized by VjOOQIC

702

üjk in slakken te Terdeeleo. Doch wat beteekenf zulks, wan-
neer men in aanmerking neemt, gelijk wij opgegeven hebbeo,
dat de schors slechts de dikte van eene halye streep heeft, es
vijf en zesjarige knollen nog maar den omvang v^m een boes*
derei hebben bereikt.

Ook de mededeeling, om het loof als beestenvoeder te gebrd-
ken, achten wij der vermelding bijna onwaardig, want, wat de
PforaHa esctUenta te dezen opzigte vermag, kan genoegzaun
-uit de plantbeschrijving, die wij er van gegeven hebben , bGjkes.

AIIAs dus in aanmerking genotnen, beschouwen wij het infoe-
rea er van, «ten minste ter vervanging der aardappeb, ab eeoe
mislukte poging.

Zievoorhetoverige(7i0if^/LAe»dl,XXVIII, enDima.BB*s/EW^49.

Digitized by VjOOQIC

Q U I N o A.

(Chenopodium Qumoa.)

Aaosaande de geslachtsnaam der Quinoa^ ook nieutce Peruvi-
aansche spinazie genaamd, TerwtjzeD wij naar het artikel Meide.

Dbcandollb rangschikt deze plant onder de Chenopodèes en
umiAKUs onder de Pentandria , Manogynia ^ met het navolgende
geslaehtkenmerk: Een vijfdeeligbloemdek; het strjltje tweespletig,
met twee of drie stempels; het zaad sohijfrond en naakt

Deze eenjarige zaaiplant, welke afkomstig is van de hooge
bergrlakten der Cordlieroêj doch zich yan daar over geheel
Zuid'Amerika en vooral in Peru verspreid heeft, heeft reeds
sedert gemimen tijd de aandacht der plantenkenners tot zich
getrokken eo de invoering er van in Europa wenschelijk doen
lijn , inzonderheid nadat tscbüdi daarop bij herhaling had aan-
gêdrongeD. Het was louis Fsuiuufo, geboren te Mane^ nabij
fcfctdqvier^ in 1060, en overleden te iftfir#6tf^ in 1733 , die lan-
gen tijd in de Indie en in Amerika rondreizende , van de Che'
nopodhtm qubioa gewag maakte in zijn werk, getiteld: Qe-
wkiedenit der medicinale gewassen^ het meest in de koningrif'
ken van Peru en Chiii in gebruik^ en wel op bevel des konings ter
plaatse zelf^ m de jaren 1700, 1710 en 1711 opgesteld. Domibt,
uuLoan en von mrnoLDT , hadden na hem achtereenvolgens bet
'uad er van overgemaakt, doch hetwelk telken reize de ver-
^v*ehling te lear stelde , daar het niet opkwam. Eindelijk is
Ittt LUDBRT tOs Londen gelakt goed zaad er van te verkrijgen ,
<lat m Engeland een welig gewas voortbragt. Het was dan
ook door bemiddeling van zijn persoon en door loodoh , dat de
uden er van in 1836 naar Frankrijk werden overgezonden en
aldaar wel tierden , hebbende léov LiCLiac en db laval zich in
het bijzondere de kweeking er van aangetrokken, zoodat dan
^k de wezenlijke invoering er van in Frankrijk en Bel^ zich
▼an af lambbht dagteekenen , naardien die van dombet in 1779
^ de aankondiging er, van in de Mémoires d'agriouiiure van
1783 zonder eenig gevolg bleven.

Er bestaan eenige verscheidenheden van de Quinoa^ kenne-
■Qk door verschil van blad en zaad» zijnde dit laatste zwaii,
^*^ of wit Alleen uit het witte zaad komen bleekgroene,
^^^re planten voort^ het andere levert planten op , die meer

Digitized by VjOOQIC

mtmmm^nmmmim^B^.^m^. ^ ^ ^ ^v^^^maws^mmmm

766

tot geneeskundig , dan tot keukengebruik gesdiikt lijo ; der-
£elver bladeren zijn of donkergroen ^ of bruin of rood geklgord.

Volgens de Annalen de la Sociéié dagrieuUure de Gané^
fev. 1847, heeft de kweeking er van in België op de ▼olgende
wijze plaats:

Men zaait het zaad in April ^ wannneer er geene vorslroeer
te vreezen is, in lossen, vruchtbaren grond, wel met steenko-
lenasch vermengd , uit.

De zaaijing geschiedt op de plaats zelve, uit de hand en d%t
genoeg, opdat de planten geel worden.

In Junif of Julif is het gewas hoog, digt, bladrijk en roei
vele zijtakken voorzien; alsdan worden de bladeren tot kenke»*
gQbruik geplukt.

In Frankrijk kweekt men , volgens Le bon JarcUnier 1851 ,
deze plant aldus:

Men zaait het zaad in Maarl , hetzij op een broeibed , of op
een beschut en ztddeHjk gelegen rabat uit, om de planten als-
dan in AprU of in het begin van Md ter noodigen afetand uit te
poten, hoewel de uitzaaijing voor den vollen grond en in rgea,
eerst in Apr^ plaats heeO. De planten behoeven eenen vracht
baren , doch eerder lossen , dan vasten grond. Wanneer zij kracht-
vol beginnen le groeijen, moet er eene uitdunning tot op eene
onderlinge tusschenruimte van 50 Ned. duimen plaats hebben,
en behoeven zij den vollen zon , wanneer men er zaad van win-
nen wil.

Met dat doel gekweekt , kan men de zijstengels , welke zich teo
groeten getale ontwikkelen , ' afsnijden , om de bladeren er van
te gebruiken, doch is het alleen om het loof te doen, dan :
men het zaad, hoewel ook in rijen , toch digter uit, terwijl,
neer de eerste inoogsting heeft plaats gehad,, men de ste
moet afsnijden , om het uitschieten der zijsprankels te bevorderen.

Aldus behandeld en zoo veel zulks noodig begoten, zal een
bed gedurende den gebeden zomer, achtereenvolgens deze groente
opleveren.

In voedzame gronden zoude deze plant mede een uitmuntend
groen voeder opleveren , dat zeer door de koeijen gewild is.

Van der trappen laat er zich aldus over uit:

De gtiinoa komt op iedere soort van grond zeer goed vooit,
maar slaagt het best op vruchtbare zandbodems, alsmede op
zulke, waarop de Chenopodium album het weligst groeit IGj^
die door vroeger daarop verbouwde gewassen te zeer uitgepol,
om voor deze plant op eene goede opbrengst te rekenan , dan is

Digitized by VjOOQIC

766

het raadzaam dezelye , liefst foor den winter, matig te bemesten,
eo zijn zij ligt en droog Tan aard , dezelv-e alsdan reeds in den
herfst zoo Terre voor te bereiden , dat in het voorjaar omtrent
de helft van April of het begin van Mei^ niets anders gedaan be-
hoeft te worden , dan ze met eene egge los te maken , om on-
middelijk daarop tot de zaaijing te kunnen overgaan.

Hetzij dat men verkiest het zaad met eenen breeden worp uit
te strooijen, of zoodanig, dat het gewas op rijen te staan
kome, men moet zorg dragen , dat de planten niet te digt opeen
groeijen, waarom het ook noodig is dezelve, tegelijk bij eene
tweede wieding , op sommige plaatsen te dunnen en de uilgetrok-
kene op andere, waar zij te wijd uiteen staan, in te voegen.

Het zaad heeft gewoonlijk in September dien graad van rijp-
heid verkregen, dat men met de inzameling er van eenen aan-
vang kan maken; waartoe men zich ter afmaaijing van eenen
sikkel bedient Afgesneden, moeten de stengels in kleine bun-
dels gebonden worden , even als koren aan hokken gesteld ,
eenigen tijd langer of korter, naar de gesteldheid van bet we-
der, op het land blijven staan om te droegen, en vervolgens
het zaad nitgedorscht en door middel van zeven schoon ge-
maakt worden. Zie omslagtiger hierover bater Uandels-Gew&chse.

In 1838 zond brichbt de mabtignt. Consul Generaal van Frank-
rijk te Boiwia^ eenige zaden , in de omstreken van Chuquisaca^
waar deze plant veelvuldig gekweekt wordt , verzameld , naar
gemeld rrjk. Deze zaden waren veel grooter en veel witter
dan die, welke vroeger door lambebt verstrekt waren en brag-
ten een buitengewoon groot gewas voort , als bereikende de sten-
gels eene lengte van 2 ellen 60 Ned. dm. tot 3 Ned. ellen , doch
geene enkele zaadkorrel er van kwam tot rijpheid.

Ander zaad, uit lAma naar Frankrijk gezonden, leverde een
lager gewas op, dan dat uit het zaad van lambebt gewonnen,
doch zeer welig en vroeger , en bij uitnemendheid ter zaadwin-
ning geschikt, hoewel het niet zeer wit is.

Naardien deze plant welig groeit, voor de koude bijna onge-
voelig is en eene menigte zaad oplevert , is de voortkweeking er
van zeer aan te bevelen en zoude voorzeker met reuzenschreden
vooruitgaan, wanneer ook het gebruik van bet zaad beter aan
het oogmerk voldeed.

In het moederland toch zijn het inzonderheid deze welke men
gebruikt, strekkende dezelve, op onderscheidene wijzen toebe-
reid, en na eerst van eene daarin aanwezige olie en een zeker
bitter bestanddeel ontdaan te zqn , aan velen even algemeen tot

Digitized by VjOOQIC

708

apijte , alf dé rijst in de Ooêt'IiüUi , eo bofwidien on er OMft
gierst Termengd, eenen smakelijkeD drank uit te bereiden. Ech-
ter is dit xaad eenigzins van eeoen verhlttendeo aanf^ waeroB
de Amerikanen er uok ook Tan bedienen, om verscJiiileiid ge»
▼ogelte vroeger eijeren te doen leggen. Ten einde hetzelye daar-
van te bevrijden heeft een gezelschap van landbouwknndigeii te
Bruntwük^ dewijl die prikkelende kracht het meeat io het bui-
tenste bekleedsel gehuisvest is, het laten pellen, hetgeen eeae
soort van gort opleverde, welke in soepen, met melk eo op an-
dere wijzoi gekookt, uitmuntend voldeed.

Ook kookt men in Amerika het gebrande laad met water lat
eene pap, welke soep door specerijen gekraid, door de inwoners
van Uma^ carapulgue genoemd wordt, en brandt mm het even
ab de kolBjboonen bij ons. Ook heeft men in sommige ge-
schriften aangeraden, om uit het laad koeken te bereiden, éoA
deze zijn bitter en hebben eenen eigendoromelijken onaangenancn
snaak , en waarom het gebrmk der Quinoa als eeae geaonds
en goede groente, welke gedurende den zomer de ^inaiie ver-
vangen kan, tot dusverre het verüesselijkste is.

De zaden er van, die vroeger alleeo bij mAiiPiLBEa« te^üHMMf
te verkrijgen waren, komen thans op bijna aOe
prfaconranten voor, en kosten slechts eenige eenten.

Digitized by VjOOQIC

RAAP.

(Brassiea rugpus.)

D« Maap^ ook Knol en in de proyinoie Groningen^ Reuve»
geoMmd , en welken naamsooroprong wq reeds onder het arti-
kel Kooi hebben opgegeven, wordt .door dbcasoollb onder de
Oneifère» gerangschikt en door Lutirisos onder de Tetrady^
ntmUm^ SMiquosa^ met het navolgende geslaehikenmerk : De
kelk is regtstandig en toegebogen, hei ^i&eheidsel aitpuileade;
de vmehtbodem heeft vier kiiertjes ; de 2aadhaa«w is rolrood ,
zaflMngedriikt of vierkantig; de zaden zijn rond.

Dtfe tweejarige laaiplant, welke uit Duitschiand^ Frtmktük
en ItatlB herkomstig is, heeft ruigharige, donkergroene, over
den grood uitgespreid liggende bladeren. De stengbladeren hart-
vormig, spitsachtig, stengomvattende, onbehaard. De bloemen,
welker ontluiken van het uitzaa^n afhangt, vormen eenen digten
tros. De kelkblaa^ zijn lanoetvorroig, gekield, gespitst en
veel korter dan de goadgele bloenUaderen. De haaawen zijn ,
ter lengte van een paar duim, rolrond, opgerigt, met eenen
langen domien snavel; kleine , zwarte, ronde, glanzende zaden
in zich bevattende. De knollen verschillen onderling zoo wei in
kleur als in gedaante , naardien er wiUe , roode en geit , lange ,
(bi) voorkeur rapen genoemd) en ronde gevonden worden , vsb
welke alle er wederom eene menigte onderverscheidenheden ge-
Tonden worden , welke wij later sullen mededeelen.

Kabmpves zegt, dat de rapen zeer menigvuldig en groot in
Jopan groeijen. Van al wat de velden Vbortbrengen > strekken
drae misechien het meest van alle tot onderhoud der inboor-
lingeo. Maar de landen, gemest wordende met menschendrek ,
roikaD zm sterk , dat de vreemdelingen , inzonderheid de Eu-
ropeanen, dezelve niet verdragen kunnen , wordende deze vrucht
door de Japanezen raauw , gekookt of ingezult genuttigd*

Naardien bet wel slagen van dit gewas en van den bodem
waarop het gekweekt wordt, en van de wijze van bemesting,
maar al te zeer afhèngt, achten wij het voor de wetenschap
▼an het grootste belang , om voor dat wij tot de wijze van
verbouwing overgaan , hier eene verhandeling over de meslêlof'
f^t volgene hel tegenwoordige standpunt der wetenschap^
voorop te laten gaan, welke verfaandeliog ons welwillend door

Digitized by VjOOQIC

768

Prof. BLEKKAODS te Dtlfl is afjgestaaD , eo door Z. H. ne . is ow
genomen uit het Handwörterbuch d&r reinm und angewandtn
Chemie von Dr. j. liebig ^ Dr. i. c. poggerdorfp und Dr. n.
WÖHLER 1843^

Om tot eene duidelijke voorstelling van de natuur en wer-
kingswijze der meststoffen te geraken, moeten wij vooraf de
enkele stoffen, uit welke de planten bestaan, en de verngtio-
gen, w^e deze in het ligchaam der plant vervuHen moèltt,
nader in oogenschouw nemen.

.Alle planten bestaan uit kooUtof^ tcaterstofj zuurstofeattik'
stof; verder bevatten zij een zeker aaAtal delfstoffelijke bestaiö-
deelen , van welke eenige in geene plant ontbreken. Deze delf-
stoffelijke bestanddeelen zijn : potasch , soda , bUkraardt of
magnesia , kalk , ffzerverzuursel of ijzeroxyde , en de vcibiB-
dingen van deze stoffen met kiezeizuur , pAosphorzuur , zwê»
veizuur en zoutzuur.

Koolstof, waterstof en zuurstof worden in glanten gebniiki
tol Aoutvezei^ stüfselstof (amylum) suiker^ pectin en dergefijkt
Stikstof en zwavel uit het zwavelzuur vinden wij met koolslof,
waterstof en zuurstof verbonden in de vezelstof (fibrin) , de
eiwitstof (albumin) en de kaasstof (caseln) der planten. Wat de
bestemming der delfstoffeli^e bestanddeelen betreft, die in geene
plant ontbreken en wier noodwendigheid tot hel gedijen der
plant niet betwijfeld kan worden , zoo is onze kennis van de
zelve voor het tegenwoordige nog onvolmaakt. In vele pl«»^
vervult de kiezelzure potasch misschien een gelijksoortig dod
als de pkosphoTZwre kalk in het dierlijk ligchaam ; het sceW
althans van sommige grassoorten , der Equiseiaceén c a^ bestaai
uit kiezelzure potasch, en bij vele rietsoorten is dit ookhetgewL

In de sappen van vele planten , welke eene groote n}Ciii3j«
suiker , stijfsel , pectin , enz. voortbrengen , vindt rnen P*^*^
en soda , alsmede ioogzoutige aardsoorten , in eene **°"*?jj*
hoeveelheid. Zij zijn daar aan verscheidene zuren organiseM
(of plantaardige) zuren gebonden, als: zuringzu^ t tfjMf'
ciiroenzuur^ appelzuur^ fkmarzuur enz. GrondstcUii«en, ^^
ontvouwing niet hier ter plaatse behoort , doen met 8"^* *^
kerheid aannemen : dal de suiker , de stijCselstof , wette dew
planten voortbrengen, geboren worden uit de zuren, '^^fj
zekere tijden in de plantensappen gevonden worden, « °*
de loogzouten voor de leiders van deze slofverandering
houden zijn.

Maar welke da bestemming der loogzouten , der phosphorzore

Digitized by VjOOQIC

789

looteo en eenige delfiitoflélQke baBtanddeelen zij , zeker is het ,
dat wij dezelve in venehillende yerhoudingen en verschillende
hoedanigheden in alle planten aantreffen, en dus is het besluit
ontegenzeggelijk: dat zij voorde ontwikkeling der planten onont-
beerlijk zijn. De onontbeerlijkheid van deze stoffen biedt soms een
wondervol voorbeeld aan der oneindige wijsheid en orde^ welke
de habhoading der natoar bestaort en de versohillende levens-
voorwaarden onderling verbindt.

Het bloed der dieren bevat insgelijkB dezelfde delfstoffelijke
bestanddeelen , welke het leven der planten behoel). Het dier
vormt geene vezelstof, geene eiwitstof; deze zwavel- en stikstof-
houdende bestanddeelen des bloeds worden hetzelve door de
plant aangeboden, die aan hetzelve verder de delfstoffelijke be-
standdeelen levert, welke deze bestanddeelen des bloeds steeds
vergezellen , als loogzouten en phosphorzure zouten , wier tegen-
woordigheid dos tot de hernieuwing des bloeds uit gemelde be-
standdeelen en dien ten gevolge tot de voeding van alle werk-
tuigen des levens medewerkt,

' Zal nu eene plant gedijen , dan moet zij meergemelde bestand-
deelen in eene genoegzame hoeveelheid voorhanden vinden.
Koolstof, zuurstof, waterstof, en stikstof worden door de plant
iD den vorm van kooizuttr^ water en ammoniak opgenomen;
ZQ kan deze deels uit den dampkring^ deels uit den bodem op-
zuigen. De delfstoffelijke bestanddeelen kan zij slechts uit den
bodem alléén tot zich nemen. De dampkring bevat koolzuur ,
water en ammoniak genoeg, om eenen, over den geheelen aard-
bol zich uitstrekkenden planten groei rijkelijk te verzorgen; wij
moeten denzelven als eene onuitputbare bron dier stoffen voor
de plantenwereld l>eschouwen. Het koolzuur, betweter, welke
een plantengeslacht, (generatie), ten behoeve van deszelfs ontwik-
keling, den dampkring ontneemt, ontvangt hij terug door de ont-
binding en vernietiging van het voorgaande. Het gehalte van
kool* en waterstof, neemt, tengevolge van de verschillende ver-
brandingen,, van de dierlijke uitademing en van de ontbinding,
onder den vorm van koolzuur en water, weder toe. Eveneens
keert het geheele gehalte aan stikstof door de verrotting onder
den vorm van ammoniak in den dampkring terug. Door de ge-
durige beweging der lucht worden|deze stoffen oogenblikkelijk
gelijkvormig door den dampkring verdeeld; zij zijn overal voor
de voeding der planten beschikbaar.

Bevat nu de bodem de overige voor den planten groei noodige
voorwaarden, welke de dampkring niet leveren kan, zijn er de

Digitized by VjOOQIC

770

geaoemde delfstofléiyke bMtanddeelM fottriundeo, dan iitf
niets , hetwelk de ontwikkeking yao deo zaadkerrel, diea ivij
der aarde toevertroawea, tot eene krachtige plant in deo w«g
Btaat Ontbreken daarentegen die bestanddeelen dee bodeni,
dan is ook de geheele rijke voedin^BbroB dea dampkiiags foor
de plant aljgeetoten} eene koBBtmalige toevoeging en aanToerm
koolzaur en ammoniak, welke in den bodem geschiedt, uïvA
in het ruim yerstrooijen , zonder de plant vnn nnt te zija, omdit
sooder de aanwezigheid dier bestanddeelen des bodems gecoe
verwerking (assimilatie), levende omwerking der voedïDgsslor
fan kaï^ plaats vinden. Inderdaad bevatten de jonge toten, knop-
pen en bladeren y dos die plantendeelen , welke hoofdiakefijk
voor de inademing van het voedsel uit dea dampkriog bestend
zgn, eene, naar evenredigheid veel grootere hoeveeheidf loopmi-
tige stoffen (bases), dan de overige doelen. Eem' bodem éu,
waarin die èesianddeeien tmtbrekm^ weike taiheitiiulenm
hel voedsel uH den dampkring dienen^ noemen w^owomMeer.

Maar ook de vruchlöaarsle bodem ^ die de delfstoflelijke be-
standdeelen in eene aeer rijkefijke hoeveelheid bevat, ktm ^
vruchtbaar worden , wanneer men eene reeks van oogsteo adi
ter elkander op denzelven vrint. Met eiken oogst wordt eeoe
hoeveelheid loogzouten, phosphorzore aarden enz^ uit deozeNi
weggenomen ; na eiken oogst wordt dus de bodem hieraan ar
mer , tot dat hij emdelijk uitgeput en tot verderen plaDten^roei
niet meer geschikt wordt

In hel tot nu toe verhandelde , zijn de grondbeginselen verral.
op welke eene beredeneerde (rationele) handelwijze der beoics-
ting gegrond moet worden.

Door den aanvoer der noodwendige, dellistoffelijke bestanddtt-
len, kan den sehraalsten bodem voor den plantengroei geschib
gemaakt , en aan eenen geheel uitgeputten akker , de vroegtf<
vruchtbaariieid hergeven worden.

Indien te dezen opzigte nog eenigen twijfel weggenomen moe^
worden, dan kunnen hiertoe de proeven dienen, welke door
wicGHArtic en POLSTORV bewerkstelligd zijn. {Ueber die anorgoKf'
schen Bestandfheile der Fflamen^ odef Beanlieorlimg ^
Fragt : Sind die organisehen o. s. w. Braunsehweig 1842>)

Gerst, haver, tabak werd in geheel onvruchtbaar ttHzandp-
zaaid. Dit zand was vooraf met koningstwater uitgekookt »
zorgvuldig met gedistelleerd water uitgewasscfaen ; deaselfe xanca
stelling was ais volgt:

Digitized by VjOOQIC

771

Op 10000

KiezeUuur 079,00

Potaflch. 3^

lUeiaarde. 8,76

UzerverauurseL 3,U

K«lk. 4,84

BiUeraarde. 0,09

Het xaad ontkiemde in het zand en de planten , welke met gedis-
tilleerd water begoten werden , ontwikkelden zich wel tot eenen
zekeren graad , • maar niet eene bragt het tot de zaadvorming.
Haver «n gerat verwelkten na den bloeit^, en in de peulen, welke
étffoeder-'Wikke gezet had, waren geene zaadkorrels bestolen. De ta-
baksplant ontwikkelde slechts weinige bladerenfmaar geenen stengel.
Toen de planten niet verder gedijden, werden ze a%esneden,
vecbrand, en de verzamelde aseh werd ontleed.
' Hoe gering ook de in het zand bevatte, oplosbare bestand-
deelen waren, desniettemin vond men toch in d^ aseh eene
zekere hoeveelheid (potasch) terug, welke dus door de plant aan
hetzelve moest ontnomen xyn. Hetphoaphorzuur, hetwelk in de
aaoh der drie eerstgenoemde planten-soorten aangewezen kon
worden 9 was in niet grootere menigte voorhanden, dan het,
in den bodem, uit de gebruikte zaden kon afgezonderd z^n.

Dexelfide planten daarent^en ontwikkelden zioh geheel gezond ,
bloeiden weelderig en schoten goed in 'tzaad, toen vnBGMAim en pols-
TOftF betzelfde onvroehtbare zand met zouten vermengden 4 welke
tot de volledige ontwikkeling der gezegde planten noodig waren.
Dat de bestanddeelen des èodetfts^ welke de planten voor
hunne ontwikkeling noodig hebben, bij verschillende plantenr
soorten verschillende zgn , zoo wei met betrekking tot de hoeda-
nigheid als tot de hoeveelheid, hebben wij reeds vroeger be-
toogd en door proefnemingen gestaafd, .weshalve wij dit punt
hier stilzwijgende zullen voorbij gaan.

Een ieder is leker doordrot^^ van het gewigtige der goede
solieikandige ontledingen van de grondsoorten en van de plan-
tenasch, wanneer hy bedenkt, dat wij door middel van deze
kunnen beoordeelen, welke grond voor deze plant meer dan
voor gene gescUkt is , welke hestanddeelen wy den bodem door
den oogst van versobillende planten ontrooven , en welke wij
denzelven moeten terug geven, om den oorspronkel\jken toestand
te herstellen. Het zal niemand in de gedachten komen, om, op
de naogewezene grondstellingen afgaande, een volstrekt onvrucht-
baar land door bijvoeging van alle ontbrekende delfstoffelijke

Digitized by VjOOQIC

772

besUnddeelen, als dan voor deo aanbouw te onigiiiiieii. Hel
kapitaal, "hiertoe beooodigd, xoade bel nat, dat uil dasdanige
betnoeijingen zoa geboren kunnen worden « Ter te boven gaan.
Doeh onze akkers bevatten in den regel reeds een groot gedeelte
der benoodigde stoffen. Loogzoatige, kfezelzore verbindingen vao
kleiaarde, kalk en bitteraardt, zelfo sporen van phosphorzore
zouten , zijn in de meeste grondsoorten voorhanden ; vele bevat-
ten eerstgenoemde stoffen in onuitputbaren voorraad, zoo ook
niet in dien toestand, dat zrj door de planten opgezogen kan-
nen worden.

Het doet der bemesting te derhatoe de hereteWng fxm dm
totetand van eeenwtgt in de vruchtbaarheid des Mems door
eene teruggave van de öestanddeeten naar de verhouding ra»
heigene er verbruikt wordt. Deze teruggave kan , zoo met door
regtstreeksehen toevoer^ als door g^aste middelen^ die den
TÜkdom des bodems ontsluiten^ geschieden.
' De regtstreeksche toevoer geschiedt hoofdzakelijk door middel
van de uitwerpselen van mensehen en dieren. Om eeo
juist denkbeeld over de werking en zamensteiling van deie
oitwerpselen of drekstoffen te verkrijgen , welke deze , als voor
hun doel onnoodig, verwijderen, is bet noodig, eenen buk op
de dierlijke huishouding zelve te werpen.

Het dierlijk ligchaam bestaat uit dezelfde stoffen , die ook als
bestenddeelen der plant, bekend zijn.

Deze stoffen worden zonder uitzondering, door de planten
geleverd. Bij planten-eters ge&chiedt deze overgang onmiddellijk ;
bij vleesch-eters meer middellijk. In weerwil van den aanhou-
denden aanvoer van stoffen door de spijzen, nemen wij waar,
dat het gewigt van het volwassene dier, niet verandert, binnen
zekere wisselingen of grenzen blijft dit g«wigt standvastig; en
dit kon het geval niet zijn , indien niet gelijktijdig eene verwij-
dering van stoffen , plaats vond.

Werkelijk wordt in elk oogenblik des levens een zeker (op-
gaand of effen) gedeelte des dierlijken ligohaaros van bet geheel
(organisme) gescheiden, koolstof en waterstof, door de inge-
ademde zuurstof verbrand, keeren in den vorm van koolzour
en water tot den dampkring terug; de stikstof wordt in depis-
stof der urine terug gevonden. Het verloren gewigt wordt door
de verteerde bloedbestenddeelen der plant hersteld; de spijsver-
teering namelijk brengt ze in het bloed over, waaniit zieb bij
voortduring alle werktuigen nieaw voeden en onderboaden» M
de delfstojfélüke bestanddeelen^ welke de verteerde, bewerk-

Digitized by VjOOQIC

778

tuigde stoffen des voedsels vergezellen , verlaten bet Ugohaam
langs de versdiillende wegen van afzondering (secretie) , de
onoplosbare door het kanaal der ingewanden i de oploibare
door de pieblaas.

Bij de gras etende dieren worden , behalve deze oplosbare
delfstoffelijke bestanddeelen , nog eene menigte andere onverteer-
bare, insgelgks plantaardige sloffen , als: houtvezel ^ chlorophyly
was en derg., door de ingewanden uitgeworpen. De vaste uit-
werpselen der vleesoh-etende dieren, bevatten nagenoeg alleen
de niet bewerktoigde bestanddeelen des voedsels. De drekstoffen
van den hond zijn alleen phosphorzore kalk , onder hetwelk
naauwelQks één procent bewerktoigde stof vermengd is.

De vaste en vloeibare uitwerpselen der dieren zffn dus als
't ware de asch der stoffen^ die tot voedsel hebben gediend \
de drekstofen bevatten de in water onoplosbare bestanddeelen
der asch; de urine de oplosbare , de loogzouten, derzelver ver-
binding met phosphorzQur enz.

1. ASCH VAN DREKSTOFFEN

des Menschen, volgens bihiblius.

van Paérden,
volgens

lACESON.

van Runderen,
volgens

BAIDLBI.

Phosphorzore kalk )

„ magnesie. . . > 60,60

Gips. Sporen.)

Zwavelzure soda. \

n potasch. . . . > 53

Phospnorzure soda )

Kiezelzuur 10,00

Kool en verlies 12,00

5,00

40,00

100,00

Koolzure kalk 18,75

Phosphorzure { ""^^Jf *® J 30,25

10,9
10,0

03,7
1,3

100,00
Phosphorzuur tjzeroxyde. . .

Gips, dor. potassiuro, koper.

8,5
M

3,1

100,0

Digitized by VjOOQIC

774

IL URINE

des MeMcben, vdgtöê isifiuo».

nu PaardM»^

volgens
VAUQUELiH en

FOORCBOT.

vao RoBdeRD.

TOlgCBt
B K A V-D B.

Pisstof. 30,10

Vrije melkzourf . . \

Meikzure-aimnoma ^ • l n ia

Yleesch^jxlrad. . - . f '
Extracti? stot . . . j

Piszaur. 1,00

Pisblaas-slijiii 0^

Zwavvliare-potaaoli • « • 3JI

„ soda. . . . 3,16

Phospnonare-soda . . . 2,94

Dubbel phosphorzare-soda. 1,09

Keakenzoiit 4,49

Salmiak , 1^

Phosphonure bUteFMffde

en kalk 1,00

Kieielxaur 0,03

Waler 933,00

inet8lijn940

1000,00

Koolzare kalk ..... 11,

Koolzure soda 9,

Benzodzure „ 24,

Chlor-potassium .... 9,

met verties 680

1000

Chlor-potassiam en -ammonia. lóO
Roolzare-potasch en ammonia. 40
Phosphorzure kolk 90

1000

De yoorgaande tafoU leveren de scheikundige zamenstelling
van de delfstoffefijke bestanddeelen , welke in onderscheidene
dierlijke uitwerpselen bevat zijn, namelijk van menschen, paar-
den en runderen, terwijl de ontleding der guano uit Liverpooi
door BARTBLS cn die oit Lima door vohckbl heeft plaats gehad.

Wanneer wij dan den gestelden grondregel vast houden , dat

Digitized by VjOOQIC

776

de DMl bewerktuigde » delfstoffeiijke besUoddeeleD der dierli)ke
uitwerpselen niets anders zijn dan pUntenaseh, zoo behoeTen
wij geene nadere soheikundige ontleding van dezelve. Deze ont-
ledingen zullen telken male tot andere uitkomsten leiden, wan-
neer een aoder voedsel genuttigd wordt.

lo elk aCzonderlgk geval kunnen wij uit het gewigt van dit
voedsel en uit de bekende samenstelling van de asoh, met de
grootste naaawkeurigheid op de hoeveelheid len de zamenstelling
van de asoh van het niet bewerktuigde gedeeke der dierlijke
ttitwerpseleo besluiten.

Tol voorbeeld diene eene vergelijking der hoeveelheid delfstof-
felijke bestanddeelen, welke paarden en runderen in derzelver
voeder opneonen en in de drekstoffen weder uitwerpen. Bg deze be-
rekening zijn de bepalingen van BOOSsiMftiüLT ten grondslag gelegd :

«
1. Door hei paard wordt opgenomen in

15 pond hooL 18,61 one.

4,42 pond haver. 2,46 ^

vrater. 8,42 „

' ♦ -

28^40.
Ooór hu paard wordt uUgtiD&rpen m

de urine • , 3i^l ono.

de drekatofen. 18,36 „

21^.
2. Door hel rund wordt opgenomen in

90 pond aardappels. . . . 6;,67 om.

nabooL 20^ „

het drinken. . . • 1,66 „

28,47.
Door hei rund wordt uitgeworpen in

de urine. 12,20 onc

de drekstoffen. 15,36 „

de melk 1,80 „

28,47.

Dezelfde uitkomst zal men verkrijgen door eena vergelijking
tusscben de zamenstelling van de asch der gebruikte planten-
suffen en der drekstoffen.

Digitized by VjOOQIC

778

Uit de boven misdegedeelde bepaling der dierigke aitwerpMien
wordt een ge?olg van bet hoogste gewtet afgeleid: fVanneer
wij werkdüH door middel van de dteriffke uUwerpsekn aam
het kamende platUengeelacht (generaUe)^ toeooeren de asek
van het voorafgegane^ dan moeten ook de uUtDerpeelen van
eenig dier voor die plant de meest, aan hare naHatr paesemde
voeding opleveren , welke zelve aan het dier tot voedsel ver-
strekt heeft.

In de drekfltoffen der Tarkena, die met erwten en aardappels
gemest worden, bebben wij het iheest gepaste middel , om de
delfsioffelijke bestanddeelen terug te leveren , welke een nieawe
oogst van erwten en aardappels behoeft

Even Eoo zallen de deIfstoffeüjk*e bestanddeelen der oitwerpselen
van rundvee, konijnen, duiven, voortspruitende uit booi enwor-
telgewassen, groenten en graangewassen, den bodem bet beat
toebereiden voor den nieuwen aanbouw van wortelgewaaseD, tuin-
groenten en graangewassen. De drekstof der mensohen xai de
beste bemesting opleveren voor alle xaadvmchten.

Het is vroeger gemeld, dat, terwijl koolstof en waterstof alt
de bewerktuigde stoffen naar den damfNuing terugkeeren , dei^
zelver stikstof als pisstof met de vloeibare uitwerpselen weg;vk>eiL
Wij vinden dus in den dierlijken mest bij de delfBtoffelijke baatand-
deelèn des voeders en van het stroo ook nog de a%eioDderde
stikstof terug, behalve nog eene lekere menigte bewerktuigde
stoffen , die deels van onverteerd geblevene deelen des voeders ,
* deels insgelijks van bét stroo afstammen.

Aan dit gehalte van koolstof, en bovenal aan het gdialte van
stikstof, werd langen tijd de kracht der dierlgke meststof uitslui-
tend toegeschreven. Het kan ons ook niet bevreemden , dat men
aan het stikstofgehalte een zoo wezenlijk aandeel in de bevorde-
ring van den plantengroei toeschreef, in eenen tgd, toen men
de aanwezigheid van ammonia in den dampkring nog niet had
aangewezen. Maar ook nog in den johgsten tijd bebben boussih-
6AULT en PATER {Mémotre sur les engrais et teurs valeurs eom-
parées, Ann. de Chem. el Phys., 3e Série , T. UI) een uitgestrekt
onderzoek over de verschillende meststoffen bekend gemaakt,
waarvan de grondslag ïb: dat de waarde van eenige meststof in
eene regie verhouding tot derzeher stikstofgehalte bestaat

Van deze grondstelling uitgaande, hebben bodssihgadlt en patbs
het stiksto%ehalte van een groot aanUl meststoffen bepaald en de
uitkomsten tafelsgewijze te zamengesteld.
De vraag over de waarde der meststoffen kon evenwel niet een-

Digitized by VjOOQIC

777

sijdiger behandeld worden. Het kan wel niet worden ontkend ^
dat de koolstof en stikstof eener mestspecie een zeker aandeel
hebben in het bevorderen van den plantengroei , maar zij zijn niet
de eigenlijke werkzame bestanddeelen van dezelve.

Eene gelijke oppervlakte bouwland , boschgrond en weideland
kannen jaarlijks een gelijk gewigt koolstof voortbrengen.
, De koolstof, die de boschgrond en het weideland leveren, kan
evenwel slechts uit den dampkring ontstaan, want wij hebben
den bodem geene koolstofhoudende tigchamen toegevoerd.

Uit de bekende zamenstelling van het hooi en van de bouw-
gewassen kan men berekenen, in welke verhouding wij de kool-
stof en stikstof in deze planten inoogsten.

Volgens eene dusdanige beiiekening verkrijgen wij op 1000
pond koolstof:

op eene grasweide. 32^ pond stikstoL

op bouwland met tarwe 21,5 „ „

V n « h«ver 22,3 „

y. r, n rogge. 15,2 „

„ , „ aardappels. . 34,1 „ „

„ „ , beetwortels. . 39,1 „ ^

„ , „ klaver 41,0 „ „

„ „ „ erwten. ... 02 „ „

Deze getallen leiden nu tot de volgende hoogst merkwaardige
uitkomsten :

1. De stiksiof'Oogst van een weideland , aan hetwelk wij geene
stikstof toevoeren, is grooter dan de hoeveelheid stikstof,
welke bouwland met haver, tarwe of rogge oplevert

2. Onder de verbouwde planten leveren aardappels en beetwor-
tels , welke, volgens de getuigenis van alle landhuishoudkundi-
gen, de meeste meststof behoeven, desniettegenstaande minder
stikstof, dan klaver en erwten,. welke men niet met dierlijke
uitwerpseleo behoeft te bemesten»

Bij B0D88IN6AÜLT kan men opgaven vinden van de betrekkelijke
hoeveelheid koolstof en stikstof, welke hij, in den vorm van
aardappels, tarwe, beetwortels, erwten en klaver (potasch-, kie-
zel- en kalk-planten), in drie onderscheidene vruohtwisselingen
van twee tot vgf, en een tot zes jaren, op zijn landgoed inoogstte.
Neemt men uit de verhoudings-getallen tusschen de koolstof- en
stikstof-opbrengst in de verscl^ende vmchtwisselingen het middel-
getal^ dan blijkt: dai op elke 1000 gewigtsdeelen koolstof 31,3

Digitized by VjOOQIC

778

gêwigisdeeien stikstof geoogsi yrordea. Vergciijken wij du verder
dit getal met de verhoading der opbrengst van stikstof op weide-
land 1000:32,8, dan Tinden wij nagenoeg eené gehele overeen-
stemming. Men verkreeg das in 16 jaren van bemeit en niei
bemest land een gelijk gewigt stikstof.

Wanneer men het groot aantal oogsten nagaat, welke in Vir-
ginië van denzelfden grond gehaald worden , aan welken geene
meststof toegevoegd wordt; wanneer men overweegt, dat men in
sommige streken van Hongarffë sedert onheugelijke tijden, zon-
der aanvoer van mest, tarwe en tabak verbouwt, welk een ont-
zaggelijk gehalte aan stikstof moeten wij dan niet aan deo grond
dier streken toekennen , indien hij de stikstof aan de mgeoogste
tarwe en tabak zoude geleverd hebben.

Hollands grasvelden, de Alpen van Zwitserland en Tgtel
brengen jaarlijks aanzienlijke hoeveelheden stikstof voort , die in
den vorm van kaas in den handel gebragt worden en dos voor
die gronden verloren gaan. Van waar, vragen wij, komt nu
deze stikstof terug? Zij kan niet uit de uitwerpselen der koe
-komen, die deze dreven beweidt; haar stikstofgehalte is immers
een voortbrengsel van dezelfde weide , welke het gras levert ,
dat haar voedsel geeft«

Eene soortgelijke vraag is aan de onveranderlijke vruchtbaar-
heid van Egypte verbonden , dat de stikstof opbrengst van zijne
velden sedert eeuwen m den vorm van Salmiak naar Europa
verzendt

In enkele vruchtbare oorden van de Kinstreken^ bemest meo
het land slechts om de negen jaren. Is het denkelijk , dat de
grond na het zesde ^ na het achtste jaar nog de stikstof bevat,
indien men in aanmerking neemt de vlugtigheid der aangevoerde
koolzure ammonia?

Verder brengen wrj m de meeste gevallen een, naar evenre-
digheid slechts klein gedeelte stikstof naar onze velden terog,
welke oorspronkelijk in de dierlijke uitwerpselen was bevat Wij
voeren ze , in den regel , niet versch, zoo als ze uit het dierlijke
ligohaam geworpen worden, naar den akker, maar eerst nadat
ze op den mesthoop eene soort van gisting doorgestaan hebben.
Hierbij gaat echter een groot gedeelte ammonia verloren* Nie-
mand kan de daadzaak tegen spreken, dat vergane, dierl^ke
meststof veel kraohtiger werkt dan een gelijk gewigt veradie
mest, en nogthans is in het eerst genoemde minder stakatoL
Maar juist eeoè vergelijking van de plantenasch , die beide be*
vatten, lost het raadsel op.

Digitized by VjOOQIC

779

VolgttOS B0D88I1IGADLT bOVat :

kS^tof : I ""^^^"^^^ '^^ ; ; : : 'S ï *^'^

100,000.

Stalmest, i Water. 79^

een haifjaar \ Verbrandbare stof, .... 14,04 ( ^ .
oud: J Asch 6,66 l '

ioo,ooa

lo de groote steden yan Pranhrük en Engeiand^ worden de
drekstoffen van mensehen zeer zorgvoldig verzameld. Een bij-
zondere tak van nijverheid bemoeit er zioh mede, om deze een'
vonn te geven , waardoor ze een geschikt handelsartikel wordt ;
zif worden ten dien emde in de loofat gedroogd. De reuk van
dezen gedroogden mensohendrek , (die onder den naam yan Pau-
drette verkocht wordt), bewijst reeds, dat het grootste gedeelte
van hare ammonia vervlogen is. In eAele poudrette-fabrijken ,
wordt de drekstof regtslreeks met kalk verbonden, welke al de
aanwezige ammoniakzouten verdrijft, en desniettegenstaande is
de poudrette, als meststof algemeen van vraarde#

De medegedeelde besehouwingen , behoeven dan geene nadere
toelhshting; zij bewijzen ontegenzeggelijk; dat wij nog verre toeg
in de meeste gevaüen onzen dampkring alê de eenigste èron
van stikstof voor het ptantenrifk moeten houdeni en dat M
stikstofgehalte der meststof, in vergetffking van hare delfstof-
feUjke bestanddeeien eene ondergeschikte rot moet speten. Des-
Diettegenstaande kan het niet ontkend worden, dat de toevoer
van kool- en stikstof, in vele gevallen voor de verboowing van
b^zonder aanbelang is.

SteUen wij ons een stnk land voor, dat alle delfstoffdijke be-
standdeeien, welke de plant behoeft, rijkelijk bezit , maar geheel
geene koolstof of stikstof bevat , zoo zal bet uitgezaaide koren ,
indien lacht, water en gepaste weersgesteldheid niet ontbreken,
oenen rijken oogst opleveren, maar wy zoUen niet bet maximum
van eene mogel^ke opbrengst erlangen.

Een verhoogd gebruik vordert eene verhoogde opbrengst Het
doel der verbouwing is , de opbrengst tot de uiterste hoog^ op
te drijven.

Digitized by VjOOQIC

780

tn den korten tijd , tot welken den dunr ran de planten , die
wij yerbouwen, beperkt is, kunnen wij het maximum van der-
zelver ontwikkeling slechts daardoor bereiken, dat wij hen bij
de koolzuur, bij de ammonia, welke zij uit den dampkring kan-
nen opzuigen , nog eene bron van koolzuur en ammonia in den
grond toevoegen. Door de in het aardrijk terug blijvende wor-
teb , door de menigvuldige a&onderingen van het voorafg^ane
plantengeslacht (generatie),. zijn onze bouwlanden steeds met eene
genoegzame hoeveelheid koolstofhoodende stoffen (humus) voor-
aien , welke door derzelver ontbinding den wortelen der jonfiere
plantjes eenen rijken koolzuren , dampkring aanbieden. Het is
aldus voldoende, dat wij de stikstof, welke door de planten in
de ammonia des dampkrings beschikbaar is, nog door de stik-
stof der dierlijke uitwerpselen vermeerderen.

Uit het verhandelde blijkt nu, welke waarde de dierbjke uit-
werpselen voor de landhuishouding bezitten , daar zij , goed be-
handeld , aan onze akkers olie grondstoffen leveren , welke niet
alléén eene met de natuur overeenkomstige ontwikkeling der
planten , maar ook nog eene kunstmatige verhooging van honne
vorming bevorderen.

De dierlijke uitwerpselen zouden dus, om een veriies van am-
monia te voorkomen , in goed overdekte mest-groeven bewaard,
en om een maximum van werking te erlangen , 'vooral met een
' goedkoop mineraal-zuur besproeid moeten worden. Op deze
wijze zoude de laudhuishoèdkundige al het ammoniak voor zijne
eigene bouw-gewassen behouden , hoewel het bij de gewone
wijze van behandeling voor het grootste gedeelte in den damp-
kring vervliegt en den nabuur dezelfde voordeden aanbrengt
als hem zelven.

Zoodra men van het ware beginsel der bemesting, en van de
eigenlijke , werkzame bestanddeelen der dierlijke uitwerpselen ,
een helder uitzigt verkregen heeft , kan ook de ondervinding niet
meer opvallen : dat de dierlijke meststof door alle andere mid-
delen van bemesting geheel of gedeeltelijk vervangen kan worden.

Reeds de Rometien waren met de aschbemesting bekend.
PALLADiüs zegt , dat bg het gebruik van houtasch een akker
slechts om de v&f jaren op nieuw behoeft bemest te worden ,
en CATo' geeft den raad, dat gedeelte van* den oogst, d^welk
men zelf niet gebruiken^ noch voordeeüg verkoopen kan, op het
land zelf te verbranden.

De tegenwoordige tyd heeft de aanwending van asch tot het
bemesten der velden , en vooral van weide-landen, volled% er-

Digitized by VjOOQIC

781

kend. Meo schuwt geene kosten noch moeite, om ie te ter*
krijgeD. Inderd«ad kan er sleehts weinig ▼erschil in gelegen
lijn, dat de planten, welker aseh wij op deyelden uitstroorjen ,
in het ligchaam van mensehen en dieren of in eenen oven ver-
brand zijn geworden.

Al naar de verschillende plantensoort, van welke de asch her^
korostig is , moet hare waarde als meststof, even als de uitwerp-
selen van de onderscheidene dierkiassen , naar eenen verschillenden
HMMtstaf beoordeeld worden.

Vergelijken wij het gehalte van verschillende soorten planten -
aaeb aan de, voor het doel van den landbouw , zoo onontbeer-
lijke phosphonure zouten onderling, dan blijkt: dat ^ om den
bodem eene gei^ke hoeveetheid van deze zouten terug te geven ,
zeer ongdffke hoeveelheden van verechiüende soorten van aeeh
aangewend moeten worden.

100 deelen asch bevatten:
Van Beokenhoot 20, proc phosphorzure zooten;

, Populierhout 10,75 w n «

, Dennenhout O tot 15 „ y, „

^ Hazelnoten 12 n ' « »

„ Eikenhout 4 tot 5 „ ^ «

Deze getallen toonen dus duidelijk, hoe ongelijk de waarde
van beuken- en eikenasch is. Uit de bekende zamenstelling
van de asch van tarwestroo en tarwekorrels, kan men be*
rekenen, dat wij in 100 pond asch van beukenhout., aan den
akker eene hoeveelheid phosphorzure zouten geven, voldoende
voor de vorming van 4000 pond stroo en 2000 pond graan.

Naast de phosphorzure zouten bevatten de meeste soorten
van houtasch, eene groote hoeveelheid kiezelzuur en potasch*
en wel meestal in eene gelijke verhouding als in het stroo, I
è 2 deelen potasch op 10 kiezetzuuf (voor de verhouding der
scheikundige mengings- getallen of aeguivatenteny. Beide ver-
vangen dus een hoofdbestanddeel der uitwerpselen van onze
grasetende huisdieren.

Dezelfde kiezetzure potasch is naast zwavelzure katkaarde in de
aseh der bruinkolen bevat ; dezelve ontbreekt nooit in de verschil-
lende soorten van turfaseh , waaruit de welgeiukkende aanwending
van deze stoffen, in de landhoishouding verklaard moet worden.

Sedert onheugelijke tyden verzamelt men aan de kasten van
Bretagne zorgvuldig al de planten, uit de familie der A/gen ^
welke de golven naar het strand drijven* In zekere tijden des
jaars houdt men wezenlijk een' oogst van deze planten , door

Digitized by VjOOQIC

782

dien men xe met behulp van scherpe haken van de
lossoheurt en op Tlotten aan den oever brengt Deze Afgeit
worden venoh of gebrand en verkoold op den akker gebragt,
en vormen , onder den naam van GosiMH , een niet onaanzien-
l^k handelsartikel dier streken.

Wanneer men overweegt, dat deze planten bij de verkoling
het zoutmengsel leveren, dat onder den naam van Foreo-ofcA
bekend staat , dan kan men over derzelver werking niet meer in
twijfel staan. Wij bezitten in dezelve een middel, om de voor onze
velden nuttige delfstoffeirjke bestanddeelen der zee op eene
minst kostbare wijze te verzamelen. Kkh de kusten van Sekof
tand en Ierland^ wordt het zeegras (Sea-welds) tot soorlsge-
lijk doel gebruikt

In sommige streken van Toscane^ welke, om derzelver verwij>
derde ligging van de door menschen bewoonde plaatsen en ge-
baande wegen , weinig geschikt zijn voor den uitvoer van groole
oogsten, bezaait men het land met lupinen (lupinos albns),
welker vrucht men in den herfst oogst, en nadat men door ko-
ken met water of iigt roosten derzelver kiemkraoht vernietigd
heeft , in het voorjaar tot meststof gebruikt

Men verzamelt aldus de nuttigste delfetoffelijke bestanddeelen
des aardrijks in oorden, waar ze niemand voordeel aanbrengen,
om ze in de nabijheid van volkrijke steden, waar het verbruik
aanzienlijk is, aan den «bodem terug te geven.

Op dezelfde grondbeginselen berust de voordeeltge aanwending
van den veelvuldige^, tf/r^/, die de faèrifk-^natige èetoerking van
onderscheidene planiensioffén oplevert

In de nabijheid van beetvrortel-suiker- en van stijfiidfabiijken,
brengt men het uitgeperste plantenmerg, dat niet tot voeder kan
dienen, met het beste gevolg op het land terug. In dit merg is,
behalve cellenweefeel en eiwitstof, de grootere hoeveelheid delf^
stoffelijke bestanddeelen bevat, welke de aardappel, de beelvrorteJ
den grond ontnam. Hetzelfde geldt voor het mei^ der wrjndmi-
ven, de oliezaden (de koeken) en den mout^afval, dien de bier*
brouwerijen leveren. Al deze stoffen bevatten ook stikstof in ver-
schillende verhoudingen, alléén derzelver waarde als meststof ligt
opgesloten in het gehalte van delfstoffelijke bestanddeelen , welke
den bodem terug gegeven worden.

Met evenveel voordeel , als de overblijfsels der planten , worden
de oterblpfsels van het dierlijke Ugchaam tot meststof aangewend.
Het dieriijke Kgchaam is in dit opzigt te beschouwen als een ver-
gaderbak, in welken yan (Ie eerste jeugd af tot de volmaakte

Digitized by VjOOQIC

ontwikkeliDg eene zekere hoeTeelheid bestanddeelen des bodemé
bijéénvergaderd worden. Met den dood des diers, worden deze
bestanddeeien, die oit het plantenrijk herkomstig waren, weer
tot de voeding van een nieuw plantenrijk beschikbaar. In het
Moed der dieren^ in de huid^ de pezen ^ de wol^ de haren 9
de kiaauwen en horens voeren wij ze naar onze akkers terug.

De overal hoogaangeslagen waarde der beenderen^ als mest-
stof, blQkt, wanneer men bedenkt, dat in 8 pond beenderen den
bodem eene hoeveelheid phosphorzuur toegediend wordt, wdke
heft geludte van eenen oogst ^n 1000 pond hooi- of tarwestroo,
of van 400 pond tarwe- of havergraan , uitmaakt.

In Engeland worden jaarlijks geheele scheepsladingen beende-
ren van het vaste land ingevoerd , gemalen en tot het bemesten
der akkers gebruflLt. *

In enkele streken bemest men de velden met de vissehen , die
de zée aan strand werpt. In Comtcali gebruikt men algemeen
tot dit doel, en met het beste gevolg, de gemeene anjovis (sar-
dellen), en in de moerassen van Idncolnehire^ CamhHdgeektre
en Norfolk vangt men eene soort van vissehen in die groote hoe-
veelheid , dat ze doorgaans voor de bemesting der aangrenzende
landerijen gebruikt worden* Het werkzame bestanddeel van deze
meststof, welke men algemeen voor zeer duurzaam en nablijvende
houdt, kan niet anders dan in den groeten rijkdom aan phosphor-
zare kalk zijn, die het land met den graat der vissehen ontvangt.
De graat van den karper bevat, volgens merat guillot, 45proc.
phosphorzure kalk.

Aan hetzelfde bestanddeel moet de uitmuntend bemestende kracht
toegeschreven worden , welke men in Frankrijk aan de dierUfke
kool der raffnad&rijen (noir animal) bij ondervinding toekent.
Deze dierlijke kool , zoo als ze tot meststof dient , bestaat uit niets
anders dan uk verkoolde beenderen, welke door het bloed, dat
tot het klaren der sappen dient en in de ketels stolt, zich zamen-
heohten. Dit mengsel bevat dus niet alleen de phosphorzure kalk
der beenderen, in eenen hoogen graad fijn verdeeld, maar het
vereenigt al de overige delfstoffelijke bestanddeelen des bloeds in
zich, als ook eene, aan stikstof Hjke kool, welker ontbindingen
verrotting aan de plant gelijktijdig eene rijke bron van koolkuur
en ammonia aanbiedt. .

Volgens het voorgaande bdioeft nu naauwelijks meer herinnerd
te worden , dat al de genoemde delistoffelijke bestanddeelen , de
loogzouten » welke wij in de plantenasch of in de asch der dieren
aan onze velden terug geven, voor den plantengroei dezelfde beteeke-
nis behouden, wanneer ze ook op eene andere wijze gewonnen zijn.

Digitized by VjOOQIC

784

kunstmatig geoarmde zioavelzure zouUn moeten dezelfde wer-
king aitoefenen als de zwavelzure zouten der urine; Idezdzure
poiasch en phasphorzure kalkaarde^ welke wij in den Tonn van
penceerde feldspath of apaüet de planten aanbieden , zullen de-
zelfde diensten doen, als dezelfde zouten, die wq met de dierl^ke
drekstof aanvoeren.

Reeds sedert de oudste tijden zijn de bemestende eigenaehap-
pen van sommige ligt verwerende kiezelzure kleiaardeoerMn-
dingen van mergel en soortgelijke stoften^ bekend. De Grie.
ken gebruikten soortgelijke stof, welke aj >»evK»ffyiXk09
noemden , en varko vermeldt , dat hij op zijne krijgstogten door
GalHa Fransalpina^ de akkers bestrooid zag met eene witte,
delfstoffelijke kiel Nog tegenwoordig, is bet bestrooijen der
velden met mergel, eene zeer gewone wijze van bemesting.
Hier moeten dan ook nog de verschillende soorten van rivier-
zand en zeeslijk genoemd worden, welke men in vele streken,
b. V. in Bretagne^ tol de verbetering der velden aanwendt

Eene der gebruikel^kste delfstoffelijke meststoffen is bet gjtpe,
Deszelfs werking op den plantengroei is niei reglstreeks. Al de
koolzure ammonia , welke regen en sneeuw des winters op een*
akker aanvoeren, dat men in den herfst met gips bestrooid had,
wordt hier tot het voorjaar bewaard. Koolzure ammonia en zwa-
velzure kalk ontleden zich wederkeerig ; er vormt zich koolzure
kalk en de jonge plant vindt dan in het voorjaar eene rgke bron
van zwavelzure ammollia.

Tot de niet regtstreeks werkende meststoffen behoort nog de
kaik. Reeds boven is aangemerkt, dat de meeste velden een
groot gedeelte der voor den plantengroei noodige bestanddeelen ,
zel& in aanzienlijke hoeveelheden bevatten.

Maar deze delfotoffelijke bestanddeelen zijn dikwijls niet m
dien toestand aanwezig , waarin- zij door de planten kunnen
worden opgenomen. Een feldspath-houdende grond bevat ge-
noeg kiezelzure potasch, om gedurende eene lange reeks van
jaren y de halmen van onze graangewassen met dit zout te
voorzien, maar de feldspath is eene delfstof, welke zoo onop-
losbaar is, dat aj de werking van de sterkste zuren weerstaat.

Wat echter door de sterkste zuren niet bewerkt kan wor-
den , is evenwel mogelijk door den vereenigden invloed der be-
standdeelen des dampkrings , zuurstof, koolzuur en water , wan-
neer deze aanhoudend werken. Door deze aangetast, onder-
gaan de rotsen der aardoppervlakte eene verandering, welke
men met den naam van tmoeêren bestempeld* Derzelver be-

Digitizedby Google

786

slaiidd«elen worden oplosbMr en kannen door de planten opge*
worden*

In eenen grond, die rijk is aan steenen, welke verweèren
kunnen y worden dos de delfetoffelijke beetanddeelen , die wij In
den herfet wegnemen, door de werking Tan den dampkring op
de rotsen allenskens hersteld.

De langere of kortere tijd, binnen welken sulks hersteld wordt,
is afhankelijk van den graad van Teranderlijkheid der steenen,
welke den bodem vormen; hiernaar moet de veranderlijke daur
der tijdsomloopen bepaald worden, wanneer in verschillende
landstreken de braak beginnen zal, — eene eveneens verander-
lijke tijdruimte, — gedurende welke de akker rosten moet,
lot dat door het verweèren der steenen, de voor de vorming van
eenen nieuwen oogst noodige, oplosbare bestanddeelen des bo-
dems zich weer in denzelven verzameld hebben.,

Eene bespoediging' van dit verweèren moet derhalve voor den
landbouwer van het hoogste aanbelang zijn. Men bereikt zulks
door de vlijtige bearbeiding van den akker. Het doel van het
ploegen, van het eggen, enz. is niet anders, dan den damp-
kring het grootst mogelgk getal puntra van gemeenschap met
den bodem te openen. Even als de scheikundige, de delfstoffen,
die hij onderzoekt, in den hoogsten graad van verdeeling brengt,
zoo maakt de landbouwer zijn akker los, opdMde verweèring,
de verandering door de inwerking der lucht, zooveel mogelijk
over eene groote oppervlakte zich uitstrekke

Maar het is eene zorgvuldige bearheiding van den bodem niet
aBèén, welke de ontsluiting van zijne rijkdommen voor de plan-
ten bevordert, ook scheikundige middelen kunnen tot dit doel
medewerken.

Een zoodanig middel nu is boven allen de kaik.

De aanwending van gebiuselUm kalk als meststof is in som-
mige streken van Engeümd algemeen gebruikelijk, zijne werkiug
dp de ontwikkeling van den plantengroei is aldaar volkomen
erkend.

Maar op welk eene wijze geschiedt deze werking? Proeven
die door rocns, met een geheel ander doeleinde, tot ophelde-
ring namelijk van de natuur des hydraulischen kalks genomen
zijn , laten in dit opzigt niets twijfelachtigs over. Potklei of pijp-
aarde, met water aangemengd., wordt door het bijvoren van
kaikwater dadelijk dikker, hetgene genoegzaam op eene sche»-
kundige terugwerking heen wijst Laat men nu een dusdanig
mengsel eenige maanden aan zich zelf over, dan vindt men,

Digitized by VjOOQIC

dat, door de werking nm den kalk, de kiecehore Ueiaarde
werkebjk ontleed is; er vorint lioh kiezelzare kalkaarde en met
de Ueiaarde wordt het geheele gehalte aan andere toogaoutaii ^
welke dezelve bijna steeds Tergezetten, vrij. De kalk, diao wq
in den herfst op ^mze akkers brengen , die gedurende den win-
ter door sneeaw en regen bevochtigd wordt, en met hel steen*
aèhtige gedeelte des bodems in aanraking bli)ft, werkt niet an-
ders dan op de geregde wijze.

De bemestingen met kalk en met mergel versehiDea dos sleefato
daarin van elkander, dat wij den bodem met de laatste soa
wei kiezelzure verbimiingen als kalk toevoeren, die op deie
wtjze werken moet, terwijl de eerste reeds aanwezi^ieid van
kiezelzare verbindingen in den akkergrond vooronderstelt

Dezelfde veranderingen, welke de genoemde kiezelzare ver-
bindingen in aanraking met kalk en water ondergaan, kaanen
ook door de inwerkmg van hooge warmte gradoa volgen. Proe-
ven, well^ in dit opzigt genomen zgn, hebben tot nitkomsl ge-
leid: om eenen di^n kleigrbnd> die, hoewel zeer rijk aan
kiexelzoar en ioogzoaten, nogthana hoogst onvraohtbaar was,
door het branden voor den aanbouw geschikt te maken. Eene
zoodanige bearbeiding des bodems is denkelijk in hek gfoot
niet wel aitvoerbaar, maar men kan uit de opgeteekende proe-
ven het voordeel begroeten, dat men moet verkrijgeD, indien
men den mergel, in plaats van gebroken, .gebrand ep den ak-
ker verspreidt.

Geene der in het laatst genoemde meststoffen kan de dierlijke
meststof geheel vervangen, omdat juist in haar al de voor-
waarden vereenigd zijn, die de verbruikte bestanddeelen des
akkers kannen terag geven , als ook om door de aanwezigheid
van stikstof de opbrengst van den oogst een majomom te bren-
gen. Door de zoogenaamde detfsioffeHike meststofiin kunnen
wg den bodem met eene hoeveelheid oplosbare verblndingan
van kiezelzuur met Ioogzoaten boven mate bezwangeren en op-
vullen, enkele afzonderlijke doeleinden der bebouwing kannen
daartoe wel bereikt worden, zoo ook als de bodem geene phos-
lAorzure zouten bevat; maar het aaakweeken van planten,
welke tot voedsel der dteren moeten dienen , is op salken grond
niet mogelgk. Men kan aannemen , dat ook zond» de aanwe-
zigheid van phosphorzure en zwavelzure zouten, de kool-, wa-
ter- en zuurstof des dampkrings door de in de plant aanwe-
zige loogzouten tot de vorming van hout; suiker, stij&el ea
derg. verwerkt kunnen worden, maar zonder dezelve worden

Digitized by VjOOQIC

787

gtene bloed bestanddeelMi geTormd en hei doel der dierlijke
▼oeding niel bereikt Na bevatteq, wel is waar, de meeste
grondsoorten merkbare boeveelheden phoepborzare zooten, doeb
deie hoereeibeden zijn oMannate gering en men begrijpt, hoe
EOfgfnldig de landman zijn moet, om eene oitputting des ak-
ken van deie zoaten te voorkomen , en welke waarde te dien
opzigte aan de dieriijke uitwerpselen en aan de planten asch
moet toegekend worden*

In den nieawvten tijd is de aanwending van êoipeierzure zou-
tem als meststof bijzonder voor graslanden , door ondersoheidene
landbnlsboodkandigen aangeprezen.

Sommigen hebben hiemit het besloü willen trekken, dat het
salpeterznor een algemeen en wezenlijk voedingsmiddel der plan-
ten is; doch dit besluit is geheel ongegrond.

Ontelbare ervaringen, die bij de'salpeter-fabricatie verzameld
zijn , hebben tot die zekerheid geleid , dat het salpterzuure in de
plantages (de aanleg) bij de kunst salpe!er-fabricatie nooit zonder
medewerking van dierlijke bestanddeelen zich vormt , en dat de
stikstof van deze zich nooit regtstreeks in salpeterzoor vervormt,
maar dat de verrotting der stikstof houdende stoffen, dat is,
de geboorte van ammoniak , de vorming van het zuur moet voor-
af gaas.

Waqnaer wij dan fai eenen bodem , waarin sieh salpeterzore
sooten vormen, eenen weeklerigen plantengroei waar nemen,
dan moeten wij dien niet aan het salpeter zoor toeschrijven , maar
aan de tegenwoordigheid van loogzonten , van phosphorzure zou-
ten ea van ammonia, welke door de ontbinding der dierlijk»
stoffen aan het aardrijk medegedeeld worden. De aanwezigheid
der ammonia is zoo wel de oorzaak der vorming van salpeter*
tmar, als ook van den krachtigen planten groei*

De ontleding van ammonia is de hoofdbron van de vorming
fan snlpeterzunr; de kleine hoeveelfaeid, wefre ziek door èi
werking der eleetrioiteit op een mengsel van zuurstof en stik-
stof vormt, is hij vergelijking biertegen onbeduidend. In het
water des onweerregens is het salpeterznur ontegenzeggelijk aan-
gewezen, maar deszelfs hoeveelheid was te gering, om bepaakl
te worden. In rivieren en meeren , wier water oit den dampkring
komt, heeft men tot nu toe geene salpeterzure zoaten gevonden.

In de onderstelling, dat de plant het opgenomeiie salpeterzoor
ontleedt en zich van deszelh stikstof meester maakt, is ab
zoodanig niels ongerijmde gelegen, wanneer wij bedenken, dat
deszelik bestanddeelen minder vast aan elkander verbonden zijn,

Digitized by VjOOQIC

788

dan in het koolzaar of zwaveboorf welke, wij nemea het al-
thans algemeen aan, door de plant ontleed worden. AUeen de
buitengewoon geringe hoeveelheid van salpetennor, welke door
de bij ons zoo zeldzame onweer-regens den bodem toegevoerd
wordt, laat op eene ondubbelzinnige v^ze zien, dat hetielve
geene bron van stikstof is, welke de natuur het planten leveo
aangewezen heeft.

Bedenken wij nu verder, dat er eene menigte planten lipi,
in wier sappen, men .ten allen tijde salpeterzure' zouten vindt,
dan wordt zelfs de ontleding van dit zuur door de bewerktui-
ging der plant onwaarschijnlijk, en het blijft in hooge mate twg-
felachtig, of, wanneer salpeterzure zouten werkelijk als meststof
werken, zulks niet veeleer aan de werkzaamheid van het loog-
zout (de basis) dan aan die van het zuur moet toegeschreven
worden.

De knollen gedijen over het algemeen het best in eenen lossen
grond, en wanneer deze daarenboven nieuw voor hen* is, be-
reiken zij daarop eene groote volkomenheid.

Ligte vruchtbare swavelgronden zijn voor hunnen wasdom het
gunstigst 9 echter zijn meer gebondene zwavelgronden , mits niet
te vochtig, voor hen ook geschikt» hoewel de knoOen atsdan
'minder smakelijk zijn en vroeg in den zomer ligtelgk doorsehieteB.

Men beproeve deze kuituur echter niet op zware kleigroaden,
ten ware deze 'alvorens wel verkruimeld , droog gelegd en be-
mest waren, en dan nog. is het zelfii in drooge luchtstreken , een
onzeker gewas.

Over het algemeen evenwel behoeven de hetfêUnMitn eenen
meer zandigen grond 'dan de MeiltnoUen^ want o&choon de eer-
sten op zandaohtige kleigronden ook zeer weli^ tieren , verhezen
s$ alsdan veel van den hun anders eigenen smaak.

Geen gewas is zoo geschikt tot het aanwenden van alMei
meststoffen, mits deze daarvoor vatbaar zijnde, vooraf gegist heb-
ben, dan knóUen.

Kalk, krijt, zeezand, hout- en turfasch, raapkoeken^ leege-
wassen, beenderenmeel , guano, perkmest van schapen enz.,
oefenen allen eenen gunstigen invloed op deszells wasdom uit
Niets bevordert dezen echter n|eer dan vloeibare meststoffen, loo
als b. V. beenderenmeel, opgelost in zwavelzuur, guano in water
opgelost enz., alles behoorlijk verdund en tegen den avond in de
nabijheid der wortels aangebragt.

Digitized'by VjOOQIC

780

De Seholsehe landbouwer zegt: „de knol is de moeder yoo
deD mesthoop, en uit dezoa komt weder ai het overige voort*
De zaaitijd der knollen hangt af van de soort en het gebroik dat
men er van maken wil. Om ze in den zomer te gebruiken , zaait
men ze vroeg in het voorjaar , zoo spoedig als weder en grond
zulks maar toelaten, doch gewoonlijk zaait men de MeiknoUen
in Maart of Aprü en de late of winterraap in Jut^. Te vroeg
gezaaid zijnde, worden zij over bet algemeen minder smakelijk
en schieten zij wel eens door, doch te laat verkrijgen zij hunne
voOe grootte niet. In Le bon Jardinier 1851, wordt opgegeven:
om bri eene vroege uitzaa^jing oud zaad te bezigen , om daardoor
zoo veel mogelijk het doorschieten te voorkomen, doch wrj be-
twijfelen of dit wel altijd aan de verwachting beantwoorden zaL
Bij voorkeur neme men steeds. nieuw zaad ter nitzaaijing, en
velen houden het voor nuttig, dat men het uit eene koude lucht-
streek naar eene warmere overbrengt en zelfs jaartijks met zaai*
zaad uit eene andere streek wissele, wijl zij hierdoor ontaarding
meenen voor te komen. Het zaad moet luchtig uit de hand uit-
gestrooit worden en wel zoo mogelijk bij vochtig of betrokken
weder , op eenen openen stand, naar dien de planten anders spillig
worden, wel loof, doch geene knollen voortbrengen, hetwelk ook
het geval wordt, wanneer z^ te digt staan en waarom zij alsdan
tot op vier of aoht duimen, naar gelang de verscheidenheid moe-
ten worden uitgedund. Wij hebben er ons best bij bevonden,
om de knollen even als de koolrapen, te verplanten en durven
deze verrigting vrijelijk aanbevelen. De zomerrapen worden in-
gezameld naar mate zij rijp zijn, en de winterrapen in het na-
jaar , terwijl van deze laatste de kleinste gewoonlijk de beste zijn *
en zelden voos, dat met de zwaardere wel eens het geval is«
Een^drooge vorstvrije kelder, is ter bewaring dezer groeiite bet
meest te verkiezen.

Ter zaadwinning kieze men de grootste knollen, deze zoo vroeg
mogelijk in het voorjaar uitpotende, en wel in het verband op
den ouderlingen afstand van een voet, zorg dragende dat de
planten noch door het onkruid , noch door de vogels benadeeld
worden.

Men lette er vooral op, dat geene twee verscheidenheden bij
eikanderen of in de nabijheid van eenige koolsoort staan, aan-
gezien haar stuifmeel zich alsdan ligtelijk vermengt en er 'niets-
waardige bastaard-soorten ontstaan , gewoonlijk rijpt het in de
maand Augustus ,* wordt alsdan ingezameld en behoudt het ont-
kiemingsvermogen twee jaren. In sosnits Wetenschappet^k

Digitized by VjOOQIC

790

Müondtehrtfl 1833, lezen wij ^dat de knoUeD, voortlwnMiide
uit saad, dat achtervoleelijk gewonnen is uit voorwerpen, die
niet verplaot geweest zijn , hard , taai en van eenen zeer onaaii-
genamen smaak zijn.

Dat die, welke uit zaad, dat verseheideDe jaren aehtereeovot-
gencfe of plaatsveranderde zaadpianten gewonnen was, voort-
kwamen, zeer smakelijk, maar tevens ook zeer klein wareik

Dat eindelijk, wanneer de verplante zaaddragende knollea,
oit zaad voortkomen, dat men, gezaaid zijnde onverplant laat
staan, of wel; wanneer de onverplante zaaddragende knotfea uit
zaad voortkomen 9 dat op verplante knollen ts gewonnea, de
hieruit voortkomende vruchten , hunne oorsproakclJ)ke gmtte ,
hunnen smaak en geur behouden.

Volgens the American AgrtcuUurist 1847, zaait men in Emg^
ümd dit gewas doorgaans op rijen en bezigt alsdan 5 è 6 IM.
ponden zaaizaad per bunder; uit de hand echter vaak het dubbel ,
en vermengt dit wel met vochtig zaagsel, waardoor hel
grooteren omvang verkrijgt en geregelder verdeeld kan ^
dan anders het geval is. De dikke uitzaaijing gesohiedt
ter beveiliging tegen de aardvloo, en het is zeer nuttig,
neer men bovendien den groei van het jeugdige gewas ;
bevorderen , het zaad gedurende 36 4iren in eene oplossuig van
een pond guano in 45 kannen water te weeken; in andere
mengsels langeren of korteren tijd.

Wat de keuze en voorbereiding van den grond betreft, soo
heeft de ondervinding in vele streken geleerd , dat eene oode ,
wel gerotte graszode, of een uitgeroeid bosch, dat kort te voren
gebrand is , de grootste en beste knollen oplevereo. Haell
men zulk land niet beschikbaar , dan besohutte men een aantal
schapen op het voor knollen bestemde veld , twee of drie maaa-
den voor den zaaitijd. In het groot moet de grond echter voor
deze koUuiir, door bijvoeging van stalmest, zoo vruchtbaar mo-
gelijk gemaakt worden , vooral wanneer men het gewas niet dodr
schapen op het veld doet verteren, zoo als vaak in Engeland
geschiedt

Verder is het bij deze kuituur van belang, ^dat men op de
volgende bijzonderheden acht geve.

Ten eerste: dat de grond wel verkruimeld zij.

Dit kan verkregen worden door vóór den vrinter diep te ptoe-
gen en het land alsdan ruw te laten liggen.

Ten tweede : dat men den groei der jeugdige plant zoeke te
verhaasten, om haar voor de verwoestingen der aardvloo la be-

Digitized by VjOOQIC

701

vetligeiL Dit kan, behalve op de reeds Yermelde wijze, ook nog
geschiedeD door het aanwenden YangaaoO, beendereomeel, raap-
koeken en dergelijke.

Er xijn er die beweren, dat wanneer men boekweit tusschen
de knollen zaait dil een afdoend middel tegen de luis zoude zijn.
Zoodra men de knollen wiedt, trekt men tevens de boekweit uit
en hetwelk geschieden moet wanneer de knollen in het derde
blad zijn, voor dien tijd pat de boekweit den grond niet uit,
zoodat dit gewas op deze wijze niet schaden kan.

Ten derde: dat men alle onkruiden zorgvuldig verwijdere, al-
vorens zij hét gewas hebben kunnen benadeelen.

Teo vierde: dat 4le grond bestendig open en los gehouden
worde, vooral in de nabijheid der planten. Men kan denzelven
niet te veel roeren, mits dit bij de vereischte weersgesteldheid
geschiede en zoo, dat de wortels der planten er Met door lijden.

Het draineren der gronden, is derhalve ook voor dit gewas
ten sterkste aan te raden, als bewerende men zelfs in de /V(^
vtneuUe Groninger Courant 27 Feör. 1852 dat knollen op ge-
draineerde gronden gekweekt, smakelijker en gladder van sehil
worden. J. RAvats Cuitivateur Ie Charmeê^ heeft diesaangaande
een werkje in het licht gegeven getiteld De Tassainissemeni deê
lerreê et du drainage^ hetwelk ter lezing overwaardig is. Even-
eens kan men daarover raadplegen; tbagkesat Dessichement
ei aissamisêemeni des terres; en Pl^iosophie et art du drainage
door den zelfden; Du drainage des terree par de saint-vbraht ;
of sTBPHKKs Gvide du draineur etc wat de onkosten aanbe-
langt zoo kan men voor onze Provincie de uitgaven stellen als
volgt: om een bunder land te draineren, de droog pijpen op
een a&tand.van 10 ellen leggende heeft men noodig 1,OÜO ellen
droogpijpen. Elke drain of pijp, tegen eene lengte van 0^
elL gerekend, geeft 3,000 pijpen.

De pijpen kosten te Bolsward /* 8 per 1000; de sluitingstuk-
ken, A/ 12 per 3000, bedraagt '. f».

De kosten van uitgraven van den grond , ter diepte van
eene el, bedraagt 2} è 3 cents per strekkende el, en dus
per bunder è 3 oents. /* 30.

Het leggen der pijpen en weder ih werpen der aarde
è li of 2 cenU per el, diis 1000 el è 2 cents. ..../* 20.

Waarbij natuurlijk nog eentge kosten van vervoer moeten gere-
kend worden. Te SLUelene^ Lancasbire, worden verglaasde pij.
pen vervaardigd , door j. doultom; als volgt: (leverbaar te UverpooL)

Digitized by VjOOQIC

792

3 voeto.

▼oels.

dm. middeHijo

&24oeoto.

4 dn». 36 cents.

))

-S

" s

„30

0
12
15
18

Om een land, dat niet gebrand of waarop oiet geschut is , tol
knollen voor te bereiden , ploege men hetzelve terstond na den
oogst ^an het voorgaande gewas, in de lengte en breedte ooi.
Tegen den zaaitijd brenge men eene goede laag stalmest onder ,
die niet volstrekt vergaan behoeft te xijn, daar zij zorgraldjg
verdeeld en innig met den grond verbonden wordt Heeft men
gebrek aan stalmest, zoo kan in de plaats daarvan, indenvoor-
gaanden zomer, eene groene bemesting gegeven worden, b. t.
van klaver , luceme , boekweit of eenig ander bladrijk gewas ,
waarna het land ledig Mij ft liggen.

In het begin van den zomer des volgenden jaars» moet er we-
der geploegd en herhaaldelijk gefigd worden , ten einde hel on-
kruid te vernielen en den grond (e verbreken.

Wil men uit de hand zaaijen , dan is het nuttig korten tijd te

voren , wel verganen compost- of stalmest aan te wenden , die

terstond wordt ondergeploegd ; zaait men echter op lijen, zoo

• wordt hierdoor eene geschikte gelegenheid aangeboden tot heC

bezigen van guano, beenderenmeel , enz.

Wanneer het land droog is, ploege men hetzelve geheel vlak,
is het daarentegen nat of zochtig, dan ploege men het aan hoogn
akkers van vier vurgen of ploegsneden , waarop men dan eene
rij knollen zaait

Men gaat daarbij op de volgende wijze te werk: nadat hel
land aan akkers geploegd is, ter afstand van 25 & 35 duim van
midden tot midden , spreidt men de meststoffen zorgvuldig in de
gevormde diepe voren en door het kloven der akkers, wordl
de mest met aarde bedekt , zoodat na de roggen juist de plaaU
der voren innemen.

De guano wordt gewoonlijk ter hoeveelheid van 200 A 300
Ned. ponden per bonder aangewend. (J. t. w. johrstok) been-
deren meel 15 mud meer of minder per bunder; omstreeks vijf
mud beenderen opgelost in 100 ponden zwavelzuur; 200—250
Ned. ponden over phosphorzure kalk; 20—25 mud honlaseb;

Digitized by VjOOQIC

78S

of 40—80 éénspannigeo voeren wel vergapen stalroesC. Ook
sehijni het dat het sterk bevochtigen van den akker met gier,
die swavelzaur bevat eene zeer gunstige werking uitoefent. Zie
L. voir BABO AkkeröouW'Schakunde enz.

Dit geschied zijnde, zaait men de rijen met een zaaiwerktoig;
bezit men dit echter niet, en is de te bezaaijen oppervlakte
niet zeer groot , zoo maakt men met eene hak of een ander
werktnig een voortje over het* midden van iederen rug, ter diepte
van 1^ of 2 dm. en zaait men door middel van eene flesch ge-
sloten met eene kurk, die van eene pennesohacht doorboord
is. Het zaaijen gaat op deze wijze zeer snel en tamelijk geregeld.

Het zaad wordt het best bedekt door eene ligte rol, die men over
de bedden laat gaan , of, in het klein door eene platte schop daar
over te trekken, die men tot dat einde eenigzins bezwaard heeft.

In streken waar de landerijen laag, de arbeid daarentegen
hoog in prijs is, zaait men de knollen met meer voordeel uit
de hand en brengt het zaad met eene sleep of hark onder.

De grond moet als dan des niyaars geploegd worden, welke
bewerking men den volgenden zomer herhaalt en daarna vóór
de zaarjmg het land fijn egt Nieuw uitgeroeide bpsschen moe-
ten vooraf van wortels en losse steenen gezuiverd worden, dan
zaait men , zonder verdere voorbereiding uit de hand , en egt
met eene zware ijzeren egge, gevolgd door eene ^zeren h&rk
of hak, ten einde hét zaad rondom boomstompen en zware
steenen behoorlijk onder te brengen, of op andere plaatsen
waar de egge niet geraakt heeft

Door het opvolgen van deze regelen zal men genoegzaam al-
tijd verzekerd zijn, goede gewassen te zullen oogsten, lenzQ de
aardvloa of eene te groote droogte tussehen beide kwam.

Hierop moet men zorgvuldig acht geven en, indien eene mis-
lukking vooruit te zien is ^ neme men zijne maatregelen om de
zaaging op nieuw te doen plaats hebben. Was de grond bij de
zaaigiDg warm, vochtig en van eene werkzame meststof voorzien,
zoo sollen de jonge planten in den regel na zes of acht dagen
te vooradlijn komen , naar de soort van den grond en de weèrs-
gesteldheid. Dit t^dsverloop kan eehter langer worden, vooma-
melük wanneer de aangewende meststof niet schielgk werkt en
bel jaargetgde ongunstig is.

Zoodra de «genlgke of mwe bladeren der plant, eeoe lengte
▼AD 2 dm. verkregen hebben, behoort het land met de paarde-
of hffpHhak bearbeid te worden, om het onkruid tosaohen de
rnen te verdelgen.

• 34

Digitized by VjOOQIC

794

Kort daarna dunt men de planfeo met de hawthak uit,
dat zij DU 8 — 10 dm. yan elkanderen ki de rij of bg de
mt de hand , op dezelfde wijdte naar alle ojden koneD tê i

Men kan geeoen vasten ^regel opgeven voor de Terdere bew«-
kug Tan het gevras, nadal het dtdonnen 'heeft plaats gehad. OÜ
hangt te veel van de weersgesteldheid en de grootte der plant» «C

Is h'et weder echter droog , zoo moet de landboawar twee af
drie weken na bet eerste uitdunnen , het veld doorgaan om «Ie en-
kruid te verwijderen , de aarde rondom de planten los te i
en na te zien of er ook nog ergens planten te digt op
staan, die vroeger aan zijne opmerkzaamheid pntfloapC wwcd.
Want is dit het geval , of staan er twee of drie planten bg ei-
kander, dan blijven zij zwak en spilHg en zetten g;eeiie dikke
knoUen aan. Later kan het land nog eens 'met de hak bewerkt
worden. Hebben de planten echter vri} dikke knollen aangeait,
dan gaat men somtijds met een aanaardploegje tosseiien és tigtm
door, om de aarde tegen de planten aan te hoogen. Dit bavor^
dert de droogheid van <len grond , indien deze uit z^aen aard
vochtig is , en doet de planten welig gro^jen , zoodaC zq apondig
daarna de tossohenruimten innemen en alsdan verhinderea, dal het
onkruid zich weder in eenigzins aanmerkelijke hoeveettmd i

Zoo als reeds gezegd is , heeft dit gewas vooral in den .
digen leeft^d veel van de aardvloo te lijden , om welks verwoestin-
gen te stuiten , men tot nog toe geen afdoend mkldel gevnadea
beeft. De volgende handelwyie is echter door sooMUgeB OMft
een vrij goed gevolg aangewend. Men strooit nantlgk eeo men^-
sel van gelijke doelen botenden kalk en roet over de riien, ter-
wijl de planten door den daaow bevochtigd zijn , hetgeea soader
twijfel den groei der planten bevordert en hen aMos buUeo b^
reik van den aardvloo brengt. Deztf stoffen moeten editer dnn
' en brj herhaling uitgestrooid worden.

De knoUen en wortels van dit gewas worden daar ea boven
soms benadeeld door wormen van verschiVende soort; zoo dene
vro^ met hunne vervroestingen beginnen , benadeelen zij don oogirt
zeer, of vwnielen denzelven geheel.* Tot nu toe kenlaMi dnnr>
tegen geen onfeilbaar hulpmiddel; het aanwenden van
wordt echter als nuttig opgegeven.

TiEDLEE te Barganie in SileziB^ maakt in Btma^s alig.
1845 van de knoOenteelt in verband met koobaad gewa^ W^
teelt het koolzaad op rgen , die een een tweede voet van eftaandar
verwijderd zijn , door middel van een zaaituig , hetwelk hSq Cnt
de gelijktijdige zaaijing van knolzaad heeft ingerigt door te^
kens op het midden tussehen twee koolzaadtrommeb ecD klei*

Digitized by VjOOQIC

795

oer, voor koolzaad iogerigt, zaaitrommehje aaotebreogeo. Hij
bezaaide hiermede op deo 31 Junff tot 2 Augustus 1844 , 37
Prtdssische morgens. Het koolzaad , zoo wel als het daar tus-
scben gezaaide koolzaad^ kwam goed op; de iooogstiog der
kootfeo begon op half October en was zoo spoedig afgeloo-
pen, dat de tosschenruimten tosschen de rijen nog vóór den
winter behoorlijk konden worden geschoffeld en van onkruid ge-
zuiverd. De opbrengst der knollen was ongeveer 60 centenaars
van het Pr. morgen, zonder het loof mede te rekenen, hetwelk
hem als eene zeer goede bij-opbrengst wel te stade kwam.

Hij rekent het nog beter de rijen koolzaad te brengen op den
afstand van twee voeten van elkander , ten einde de daarlus-
schen geplaatste knollen meer ruimte te geven , hetgeen aan het
koolzaad geen nadeel toebragt, omdat dit door die ruimere plaat-
sing meer vruchtdragende zijtakken kan maken.

Wanneer de herfst niet al te nat is, kan men, zegt hij,
met een wagen de knollen van het veld weg voeren , zonder het
koolzaad iran belang te benadeelen, daar het spoor der wielen
Juist tusschen de rijen koolzaad planten in komt. Het best wordt
bet blad der knollen vooraf tot veevoeder afgesneden, om bij
de inoogsting niet vuil en zoo voor het vee minder geschikt te z^n.

Zoodanige teelt zal alleen daar kunnen geschieden , waar het
veld behoorlijk vrij van onkruid, vooral van krodde (sinapis
arvensis) en herik (Raphanus raphanistrum) , is.

Hrj voegt er eindelijk bij; dat de verwoesting van het kool-
zaad door de graauw-groene koolzaad-rups, in zijne streken
daardoor het best wordt voorgekomen , dat men het koolzaad in
de tweede helft van «/t^* uitzaait, wanneer die rups nog niet
aanwezig schijnt te zijn, terwijl, alS zij zich later vertoont, zij
aan de dan reeds oudere planten minder nadeel toebrengt. Traut-
lUim geeft als middel daartegen op , mede wat Inostaardzaad uit
te zaaijen, en naderhand eenden op het land te brengen.

In plaats van knollen, zoude ook de koolraap onder den
grond ^ tusschen het koolzaad kunnen geteeld borden , doch dan
dadelijk op de plaats gezaaid , zonder verplant te worden*

In ons vaderland^ zegt var der trapper, worden zij gewoon-
lijk als eene tweede vrucht, na de rogge, verbouwd, of alléén,
of met spurrie (spergula arvensis) er onder; in het eerste ge-
val wordt somwijlen eerst een weinig mest op het land gereden.
Zoodra de rogge opgebonden en in sehoven gezet is, worden
de ^stoppels daartosschen omgeploegd; dadelijk, nadat aOes van
het veld weggehaald is, de overgeblevene strookeo mede vlak
omgeploegd, daarop wordt het land gefigd, gerold, het zaad vlak

Digitized by VjOOQIC

796

uitgeworpen, met de egge ondèrgebragt, en vervolgens de grond
weer toegerold; wanneer de jonge planten vier of vijf bladeren
hebben , wordt het land veeltijds nog eens opgeëgd , 'dan na ver-
loop van eenigen tijd eens of een paar malen gewied , waarbij
tevens de te digt bij elkander staande planten gedimd worden,
en voorts in het laatst van October een begin gemaakt met de
beste , zoo tot eigen gebruik uit te trekken , als om die te ver-
koopen. De overige worden In den vóórwinter van tijd tot tijd
bij partijen naar huis gehaald en vervoederd , en blijven zoo niet
zelden voor een gedeelte nog zeer lang in den groqd, hetwelk
natuurlijk van omstandigheden afhangt, en waarbij onder ande-
ren in aanmerking komt of het land bij tijds gereed moet zijn ,
om weAr met rogge bezaaid te worden, of dat het voor boek-
weit bestemd \s ; in het eerste geval is het noodzakelgk dezelve
achter elkander op eens uit te trekken , er het lof voor hel vee
af te snijden , of dat ter groene bemesting op het land te laten
liggen , en ze , even als met andere wortel-gewassen plaats heeft ,
behoorlijk te kuilen.

Naar het gevoelen van zeer vele en wel van de meeste land>
bouwers, komt ïiet er hoofdzakelijk op aan, ten stipste op den
zaaitijd acht te geven, vooral wat de stoppel knoUe» betreft;
niet alleen zegt de heer staring, dat slechts weinige dagen te
laat zaaijen daarop eenen nadeeligen invloed uitoefent, maar
vrij algemeen wordt zelfs geloofd, dat er, wif men zich van eene
goede uitkomst verzekeren, juist op SL Laurens (10 Augustus)
gezaaid moet worden. Zie verder hierover uittre&s. uU de be-
rigten 90 en ^IsU stuk.

Zeldzamer worden de knollen bg ons op braakland geteeld;
indien het geschiedt, dan wordt hetzelve herhaalile malen ge-
ploegd en geëgd, naar vereisohte met mest toegemaakt, en in
het laatst van Jun(f of in het begin van Julü bet zaad in den
grond en met de egge onder gebragt.

In Duitschiand en in Engeland^ gebeurt dit dikwQls, voor-
namelijk wanneer men in den herfst niet klaar is kunnen ko
men om graangewas te zaaijen, maar daarbg worden zg door
den Engelschen landbouwer meest al op rijen geteeld , waardoor
zij veel gemakkelijker schoon gehouden en grooter van stok
worden. De wijze waarop men in Frankfyh tot dusverre de»
vrucht verbouwt, levert niets nieuws op, integendeel getroost
men zich te dezen opzigte aldaar weinig moeite en bezigt men
gewoonlijk twee tot drie Ned. ponden zaad per bonder.

De zwaarte van den knol hangt natuurlijk mede van de versehei*
denheid af, die men kweekt, doch dat zij eenen aanuenfijken

Digitized by VjOOQIC

787

oiDTaog en zwaarte kaoDen verkrijgen, blijkt oit eene mededee-
ling van matthiolus , die verklaart er eene te Anagni gezien te
hebben, welke 100 ponden woog? en mi Engeland^ alwaar men
er eenen van 30 Ned. ponden verbouwd bad. Mijn vader heeft er
eenen van 15 ponden gekweekt, en er ia in 1839 aan de veeartae-
nrjschoot te üirechi^ met eene verscheidenheid eene proef geno-
men, welke gezegd wordt eene zwaarte van 23 ponden te kun-
nen verkrijgen. De Prov, Gr on. Courant van den 19 September
1851 vermeld : dat te Koevorden een knol is gegroeid van 7 halve
Ned. ponden, terwijl i. AnsMA te Oostemielandy er eenen gekweekt
heeft, welke nog één once zwaarder was, berigtende hetzelfde
weekblad van den 19 December 1851 , dat door h. b. van vbbn
te Assen , een Meiknol verbouwd is , die 8 hahre Ned. ponden
en één once woog en 80 Ned. duimen omtrek had.

Van de gewone wijze van inzamelen en bewaren, hetzij dat
men dit in kuilen of in winterbewaarplaatsen doet, of ze op het
veld laat verblijven, als wanneer dan in het volgende voorjaar
het nieuw uitgeloopen loof voor rundyee en schapen een goed
voeder oplevert, wijkt men in Engeland en wel inzonderheid in
het graafschap Norfolk^ niet weinig af. Aldaar in den herfst
opgenomen zijnde, worden de staarten er a%esneden, doch de
bladeren er aan gelalen, waarna men ze op eenen vasten bodem,
even onder de aarde, op rijen zoo digt als mogelijk is, naast
elkander schikt, op welke wijze zij volkomen tegen alle nadeeligen
invloed van het winterweer beveiligd zouden zijn , op een bunder
lands gemakkelijk zoo vele bewaard kunnen worden, als een
middelmatig gewas van zestien bunders oplevert, en men voor
het gebruik er zonder eeoige moeite iederen keer zoo veel van
opnemen kan, als men voor een paar dagen noodig heeft.

In Vlaanderen zijn sommigen gewoon de knollen tegen het be-
gin van den winter alle uit te trekken, dan het loof op twee of
drie duimen hoogte er af te énijden, het afgesnedene te vervoe-
deren, aan het begin van den akker met den ploeg eene acht of
n^en duim diepe vore te trekken, en dezelve daarin, onderling
vijf of zes duim van elkander, op rijen te rangschikken, en,
weer door middel van den ploeg, met de aarde uit eene tweede
vore te dekken, dat van het afgesneden groen niets boyen den
grond blijft.

Anderen maaijen op dien tijd het loof af, laten dit op de knol-
len liggen , verdeden het land met de spa in bedden van vier tot
vijf voeten breedte, en werpen de aarde, die uit de tusschenruimte
komt, er gelijkelijk overheen. Op deze wijze behandeld, doen
zi} in Maart eenen scheut, en leveren zij voor het vee juist op

Digitized by VjOOQIC

708

dien tijd een goed voeder op, waarop niet lelden aan ander
gebrek is.

Wat de yerscheideoheden aanbelangt, zoo zaUen w^ de ver-
deeling van viLMOftiN te deien opzigte volgen en tevens die mede-
deelen, welke wij op de versobiltende prijscouranten aangetee-
kend vinden.

Hij verdeelt deielve in:

Navbtssbgs {herfstknoUen)^ zijnde dezulken 'die een lyn vleeiek
hebben, dat door het koken niet beklinkt. Zij slagen nie(,
dan in magere, zandige, zachte gronden.

De kUine van Freneme^ klein, eenigzins langwerpig en rosack-
tig van kleur , deze is boven alle anderen in Parijs zeer geeeht.

De groote van Frenetue^ veel grooter dan de voorgaande,
maar niat zoo goed.

Van Meaux (Fransche raap), wit, zeer lang, hebbende de ge*
daante van eenen dunnen worteL

Van SauUeUy van dezelfde grootte als de voorgaande, docli
eenigzins zwart van schlL

De petU Berlin of TeUau^ dé kleinste van alle , hebbende niet
meer loof dan eene radgs.

Van Baubry^ lang , ter dikte van eene penneschacht en bruin
van kleur.

Van CAerouölCi aap de voorgaande gelijk, doch een weinig dik-
ker. Deze en de voorgaande worden het meest in Ljfon gezocU

De lange gele^ eene zeer goede verscheidenheid uit de Vereemgi^
Staten naar Frankrijk overgebragt.

Navets tendrbs (zomerknoUen), door velen ook bij uitsluiting ra-
pen genoemd , zijnde niet zoo vast als de voorgaanden , van eene
mindere gehalte, doch niet zoo keurig wat de grond aanbelangt.

Van Vertus^ zeer wit , langwerpig , vroeg en van eenen goeden smaak.

Van Sablom^ wit, halfrond, zeer goed.

Rosé du PalaÜnat , met eene roode kruin , en zacht zoet vleescb.

De groote lange van den Elzas , van eenen verbazenden omvang-
doch middelmatig van hoedanigheid.

Van Ever en of van Schaerbeeky wit, plat, en eene mtmunteode
verscheidenheid als Jun{i en Septmber gewas (Brosselscbe
verscheidenheid).

Van Clair-Fontaine^ zeer lang, ter helfle boven den grond
groeijende.

De vroege platte witte ^ van eene zamengedrakle gedaante, ïïéAr
delmatig van smaak, maar vroeg.

De vroege platteroode^ behalve de kleur aan de voorgaande gelijk-

Digitized by VjOOQIC

789

De plaUe gfüze^ zeer groot en vrij goed.

Van LhnouHn^ rave, raMole^ ium^f groot, middeliiiatig van
smaak, zeer dienstig voor beesteovoeder.

De wOie raap van Breê^ groot, lang, middelmatig van sihaak.

De iange raap van Breê^ zeer lang, van boven rood, naar
den wortel toe dikker oitloopendOy van eene middelmatige
hoedanigheid, beestenvoeder.

Navbi 8 DBHi^TBiiDREs. Doze ziJQ mittdor vast dan de eersten ,
doch meer dan de voorgaanden, en slagen het best in eene
ligte zachte aarde.

De gele HoUandsehe^ rond, met eene gele schil en dito vleeseh.

De gele Sehotseke^ aan de voorgaande gelijk, dooh verdurende
beter de winterkoude. «

De ^e^ van Malta ^ klein, rond, zeer vroeg, met klein loof,
dit de Vereenigde Stalen herkomstig.

Boule iTar , eene zeer aardige verscheidenheid der voorgaande ,
meteenen bolvormigen, zuiver gelen wortel, welke spoedig
knol zet De Graaf db gourct heeft dezelve uit Engeland^
onder den naam van téle tTor^ naar Frankrijk overgebragt.

De geU van Finland en van Petroêotoood. Aangaande deze ver-
sobeidenheden deelt pÉpm de navolgende byzonderheid mede:
Masbon bragt in 1848 het zaad er van uit Rusland naar Frank-
rük over , in welk eerste rijk' deze vrucht veelvuldig op de
groentemarkten te Fetersöurg en te Moskou voortkomt en die
in het groot in de zandige streken van Finland verbouwd
worden. Deze nieuwe verscheidenheden, ter dikte van onze ge-
wone ronde knollen, hebben eene platachtige, ronde gedaante,
ZQ zijn vian 5 tot 6 Ned. duimen hoog , op eene doorsnede van 8
tot lONed. duimen uiüoopende in eenen dunnen, weinig vezeligen
hartworl«l , welke van 8 tot 16 Ned. duimen lengte heeft en uit
eene hoke voortkomt, welke wel eenige overeenkomst met eene
wijnflescb van onderen heeft. De schil is fijn en glad, koper-
of violetkleurig, naar de onderverseheidenheid , de bladeren
regtop staande en minder liervormig dan b\j de gewone ver-
scheidenheden , het vleesch ^'n en bros en van eenen zeer goe-
den smaak. Hen beschouwt deze als eene der beste , zoo wel
wat den smaak aanbelangt als de duurzaamheid. Het zaad
wordt gewoonlyk in het begin of in het midden van Augustus
uitgezaaid, levert een goed gewas op en wordt op de gewone
wrjze behandeld.

De lange gele van l4fon^ groot, langwerpig, geel van schil en
vleesch en goed van smaak»

De zmarie van de» Elzas^ lang , zacht en goed van smaak.

Digitized by VjOOQIC

800

De grifze van Morigny^ van eene langwerpige gedaante.

Nog in den handel:
De üdne Beffjersehe,
OmteMrfer.

Ronde gelbe WUhelmsburger,
Stechrübe mii brauner rinde.
Lange ^elbe BorifMer.

Voederrapen, die Tan tien tot vijftien pond zwaar worden:
Purpletop Swedis/L
Sh^ings imperidL
Laings.

Furpletop peüaw BuUock.
SMrvmgs PurpUlop BuUoek.
6reen*stap yetbw.
Roods ImperiaU
Gordon'9 yeüow,
YeUow globe,
Daiea b^brid.

In ons Vaderland zijn de kleine ronde Zekier-^ Zoester- en
UarenderknoUen het meest gezocht, terwijl in de provinGie Gro-
ningen jaarlijks geheele ladingen MeiknoUen uit Holland worden
aangeyóerd en aldaaar onder den naam van HoUandsche reuten
worden verkocbt

Het verbouwen van knollen heeft al vroeg plaats ^ehad. Het
wordt reeds door coldhella geroemd ^ en in zijnen trjd voedden
de GalMrs daarmede des wintefs hun vee. De Romeinen waren
zoo wel met de kuituur bekend , dat plinius spreekt van door hem
geteelde knollendie 40 pond wogen. Martulis zegt schertsende ,
dat BOMCLUS, de eerste Koning en Stichter van Rome, dezelve
in den hemel nog eet, wanneer hij zich aldus uitdrukt:

Baee tüd brumali gaudenUa firigore rapa
Quae domus, in coelo Rotnulus esse solet.
BIart. Epigr. Ubr. XIII.

In Engeland treft men dezelve als tuingewas ten tijde van ekm-
DRiK Vin aan, doch zij werden in dit land eerst omstreeks hel
jaar 1730 op den akker verbouwd , en uit Duitschland ftoor
Lord TOWNSBNo in het graafschap Norfolk ingevoerd.

Vóór dien tijd was het moeijelijk , om ligte gronden met voor*
deel te bebouwen, daar deze door het herhaalde voortbrengen
van graangewassen werden uitgeput en men toen geene geregelde

Digitized by VjOOQIC

801

afwisseliDg van deze met groen gemaaide gewassen kende , moest
het land noodzakelijk braak of als weide blijyen liggen om zijne
oitgepatte krachten te h*erstellen.

De zeer Ugte Norfolksche grond bragt bij dit stelsel slechts
weinig Toort, doch door het verbouwen van knollen in de braak,
heeft men haar tot eenen hoogen trap van vruchtbaarheid weten
te brengen.

In DuUschland werd de-knoUenteelt uit Vlaanderen in de
I6de eeuw ingevoerd.

De kanonik cbarron, tijdgenoot van den laatsten der valois,
schrijver van het Boek der wffehdd^ had eene raap als gesiachts-
wapen met het devies Paix et Peu.

Eene Belgische familie eaepsabt genoemd, een kasteel (e
Oudenaarden bewonende, voerde ook dat wapen met het on-
derschrift: In semine virtus.

Eveneens is het opmerkelijk dat voor 1561 het land van tcaes
eene prachtvolle raap in haar banier had, waarin onze voorou-
ders het teeken van vruchtbaarheid zagen, terwijl men van lo-
DiwuK XIV aangeteekend vindt , dat deze een hartstogtelijk lief-
hd>ber van deze vrucht was.

Aangaande den verbouw deswege in ons Vaderland^ vinden
wij in het Tüdschrift ter öevardering van Ni/verheid^ 1851 ,
het navolgende verslag :

In de provincie Umburg neemt de teelt der roode Nordfolksche
Tumips toe, over welke soort men aldaar zeer roemt.

Meer en meer plaatst men dit gewas in die provincie op rijen ,
en alleen waar dit had plaats gehad , was de oogst der knollen
bijzonder gunstig uitgevallen.

In de provincie Noord-Brabant zijn de zomerknoUen goed ge-
slaagd. De sloppelknoUen hadden in den beginne door de slag-
regens in Augustus geleden in het lof, dan de vrucht was goed
en het beschot voldoende. De latere soorten hebben door den
gunstigen wintèi', bij de schaarste aan hoOi en stroo een on-
schatbaar veevoeder opgeleverd.

In de provincie Zeeland waren de knollen zeer goed gegroeid.
Voor veevoeder wordt van dit gewas echter niet veel werk ge-
maakt; men teelt ze meer tot voedsel voor den mensch.

In hel Departement 'sGravenhage (Prov. Zuid-Holland) zijnde
knollen wel geslaagd, en men vond tegen 40 è 50 cents het
mud gereedelijk koopers.

In DelfUand komt dK gewas in het ooste^k deel niet voor-,
in het weslelifk gedeelte wordt het verbouwd; de juiste opgavi^n
hieromtrent zijn niet medegedeeld.

Digitized by VjOOQIC

802

Onder ihtttrtum (ProT. Noord-Holland) lijn hiermede 270
bunders beteeld geweest; lij gaven eenen ruimen oogst raa
circa 100 mud van het bunder. De prijs was 30 eents het ammI.
In de LangendffÈer dorpen was de opbrengst van dit gewas
goed; aan den duinkant 200 mod van het bander; onder AÉk-
maar ongunstig. Aanvankdijk was de prijs /* 1 van het mod ,
welke later tot 90 eents daalde.

In de pnmncie Uireeki sgn de stoppetkoollen goed geslai^d.
Op enkele plaateen echter kwamen zij traag vooruit, bleven
klein, en waren door wonnen aangedaan. I)e onder de boek-
weit gezaaide knoUen leverden een goed beschot

In de provincie Gelderland was de boaw deswege over het
algemeen wel geslaagd.

Dr. WTTKWAAU berigt, dat in eenige streken dit gewas aan-
vankelijk minder gunstig was en schrijft zulks loe , aan den
droegen voorzomer; de grond was niet tijdig genoeg vochtig
geweest, om der knollen groei te bevorderen. Het opeggen had
gunstige uitkomsten opgeleverd.

Dr. STASIHG deelt mede, dat de teelt der knollen tosschen de
aardappels eenen ruimen oogst heeft opgeleverd, en meer en
meer in gebruik komt

In de provincie Overffesei zijn 9803 bunders met knoUen be-
zet geweest; men schat de opbrengst op 29010 lasten.

In de provincie Groningen is deze bouw, niet meer dan
matig uitgevallen, en bouwt men aldaar hoofdzakelijk stop-
pelknollen.

Eene aan de boerderij der landhuishoudkundige school ie
Haren genomene proef, met telen van lange rapen ^ beeft
zeer goed voldaan.

In de provincie Priealand schrijft men, dat de knollen op de
zandgronden, bekend onder den naam van zandrapen.^ een ge-
woon gewas opleverden. Deze waren van gewonen prijs.

In de provincie Drenthe hebben de zomerknollen eenen mimen
verbouw opgeleverd. Voor de herfstknollen was de zaaitijd niel
gunstig; zij zijn echter tamelijk uitgevallen. De verhoudmg der
scheikundige bestandeden in de knoUen , van welke soort ook,
verschilt naar den aard der gronden, de lochtstreek, het jaar-
getijde waarop en waarin zij voorkomen, de ouderdom der
plant en het aanwenden van kunst-meststoffen.

De hoeveelheid water in de knollen en bladeren is zeer uit-
eenloopend, gaande bij de knollen van 86 tót 92, 7 ten 100,
terwijl (lat van de bladeren van 70^90 ten 100 bedraagt

Digitized by VjOOQIC

SOS

De overmaat vao water moet toegeschreven worden aan het
gebruik van kanst-meststoffen , zoo als phosphorzare kalk, guano,
enz. die eene opbrengst van 3 of 4 ton per aore (| bunder) kun-
nen leveren , doch waarin soms minder voed^pde deelen bevat
zijn, dan bij eene geringere opbrengst, daar het meerdere gewigt
van de eerste meer dan^opgewogen wordt door het groote wa-
tergehalte. De ondervinding heeft geleerd, dat de vermeerde-
ring van water bij aanwending van kunst-meststoffen 35 ten
100 y die van het droog gewigt of der vaste stoffen slechts 14* /»
bedrog. Het is verder^ door proefnemingen gebleken, dat een
gering verschil van watergehalte de voedende kracht van het
gewas aanmerkelgk kan benadeelen, zoodat zelfs tien tonnen
van het eene gewas zooveel voedende stoffen kunnen bevatten,
als twintig van het anderen*

De hoeveelheid anorganische stof in de knollen en toppen van
dit gewas, is ook zeer verschillend. De knol bevat in zijnen
gewonen toestand ongeveer 0.48 tot l\J3!^to anorganische stof,
Jterwrjl de asch der toppen bijna in alle gevallen tweemaal, en
in vele gevallen driemaal zooveel anorganische stoffen bevat,
daar deze van 1.19 tot 2.64% verschilL

Er schijnt weinig of geen verband te bestaan, tusschen de
hoeveelheid anorganische stof, die in de plant bevat is, en de
soort waartoe zij gerangschikt moet worden. Platte knollen^
Zweedsche rapen en de tusschen liggende bastaard soorten , zijn
volstrekt niet van elkander onderscheiden door een verschillend
gehalte aan anorganische deelen; zelfs degrondsgesteldheid en be-,
mesting, schijnen te dien opzigte niet altijd invloed op het ge-
was uit te oefenen, daar knollen op eenen kalkachtigen grond,
waarop men 20 éénspannige voeren verganen stalmest had ge-
bragt , op rijen gezaaid ; met een centenaar beenderen opgelost ,
in een halve centenaar zwavelzuur, met twintig bushels asch
op de acre , en een ander gewas van eene zwarte teelaarde met
eenen ondergrond van gele klei? met 10 bushels roet, 10 bus-
hels zuiveren koemest vermengd, met 20 bushels asch, en een
centenaar beenderen met 56 pond zwavelzuur bemest, met el-
kander eene zeer groote overeenkomst badden, met betrekking
tot de hoeveelheid aachy zoo van den knol als van den top af-
komstig ; in andere gevallen ziet men daarentegen verschil in de
anorganische bestanddeelen van twee knollen van verschillende
soort, doch op denzelfden grond en met dezelfde bemesting geteeld.
Doch over het algemeen pleit de waarschijnlijkheid voor d<;
gevolgtrekking , dat het gehalte aan anorganische stof meer af-
hangt van den grond en de bemesting, dan van de soort der

Digitized by VjOOQIC

804

plant zelve, hoewel het eigenaardige karakter van het koolgewas
steeds blijft bestaan.

Eene opgave van de gemiddelde hoeveelheid anorganische bc-
standdeelen in zes verschillende knolsoorlen, laten wij hier Toigen :

a. Van den knol selven,

Kiezelzuur. 1^1

Phosphorauar 9,85

Zwavelzuur 13,13

Koolstofzuur. 11,06

Kalk 9,93

Magnesia. "3,61

Uzerozyde 0^46

Potasch. 34,10

Soda .7,96

Chlor-sodiuin 8,13

Chlor-potassiam

99,93 ten 100
b. Van den top,

Kiezelzuar. 3.99

. Phosphorzuur 6.17

Zwavelzuur. 8.43

Koolstofzuur 9.98

Kalk 28.49

MagnesU 2.81

Uzeroxyde. 1.68

Potasch. ........ 15.21

Soda 2.84

Chloor'Sodium 15.30

Chloor-potassium 5.04

' 99.94 ten 100
Daar men veronderstelt, dat de plantensappen eerst in de
bladeren opstijgen, en van daar behoorlijk bewerkt, tot den
knolwortel nederdalen , zoo zoude hieruit de gevolgtrekking kun-
nen gemaakt worden, dat de bladeren niet alleen hunne eigene
zamenstellende anorganische deelen bevatten , maar ook het meer-
endeel van de overmaat der in de plant opgenomene stoffen.

Over de stikslo f houdende beslanddeeien^ het asch en tcafer-
gehalte der rapen heeft borsford de volgende opgaven geleverd:

Digitized by VjOOQIC

805

IVitte knollen uit Giesnn.
StiksCofhoudende bestanddeeleo. . . 1,54
Slikstofvrije organische sloffeii... . 0,84

Asch-bestanddeeleD 0^

Water. . . , 87,78

100,00

Berekend op watenrrije stof, zoo zijn de getallen de volgende

mue knollen.
Stiketof houdende bestanddeelen. • . 12,64
Stikstofvrije organische stoffen. . . 80,34
Asch bestanddeelen 7 «02

100,00

Ontleding der aschsoorten van rapen en rapenèladeren.

Witte knollen van
Engeland (iMei).

J2 *- 5

^c2

KaU . .
Natron
Kalk . .

Alainaarde

IJzeroxyde

Mangaan-oxydule-ozydi

Phosphorzuur

Zwavelzuur .

Kiezelzaur . .

Chlomatrium

37,11

2,64

32,07

9,35

^zyde .) —

Asch hoeveelheid der stof-
fen in verschen toestand.

1,99
5,03

7,72
4,09

40,88
3,39

14,86
4,15

16,28

9,29
4,92
6,23

46,41

12,48
6,19

13,04

11,38

3,98

6,52

47,38

14,31
4,59

15,30

13,18

3,^

2,04

100,00
0,939

100,00
0,318

100,00

42,19

2,13

13,64

5,38

1,50

7,63

13,64

8,01

5,88

100,00

Digitized by VjOOQIC

806

De asch van den top yerschilt vooraamelijk van die van den
knol, door dien zij minder phoephor- en zwavelzuur, en minder
potasoh, doch veel meer kalk bevat Noch in den top, noob in
den knol is veel kiezelzuur voorhanden, maar de asch van bei-
den bevat veel koolstofzuur en eene aanzienlijke hoeveelheid
chlorsodium (gewoon keukenzout). Het blijkt, dat de bladeren
eene veel grootere hoeveelheid van dit laat8tg«;ooemde zont be-
vatten, dan de' knol. Deze omstandigheid maakt het ten deele
verklaarbaar , dat de schapen op een groen knolgewas aan door-
loop lijden. Andere alkalische zouten, zooals phosphorzure pot-
asch en soda, en andere organische zouten met deze bases, het
zuringzuur, wijnsteenzuur , enz^ die allen losmakend bekend
staan, zrjn .overvloedig in het knolgroen voorhanden.

De knol wordt, even als de meeste wortelgewassen, wegens
de groote ontwikkeling zijner gasopnemende bladeren, verge-
lijkenderwijs als onafhankelijk van den grond beschouwd met
opzigt tot de voeding. Het is bewezen, dat dit gewas inderdaad
de eigenschap bezi^, om het in den grond voorhandene planten-
voedsel eerder te doen toe- dan afnemen, zelfs wanneer het in
zijn geheel van het veld gebragt wordt.

Men heeft toch bevonden, dat land, hetwelk verscheidene jaren
itiet knollen beteeld was geworden, na dien tijd rijker aan or-
ganische stof was dan te voren. Dit beginsel is gegrond op
het geloof, dat er bij den omloop der sappen in de plant eene
gedurige uilwerping plaats heeft aan stoffen, die zij niet tol
haren groei behoeft ; het is echter moeijelijk te beslissen , of de
hoeveelheid dier uitgeworpene vochten grooter is dan die, welke
de wortels van het gewas uit den grond hebben opgenomen;
doch het is hoogst waarschijnlijk, dat dit bij bladrijke en snel
wassende planten somwijlen inderdaad het geval is.

Een bunder levert gemiddeld in Ned. ponden nagenoeg:

Wortels. Bladeren.

BraakknoUen 36000 60009

Stoppelknollen 12000 2000 f

Een gemiddelde oogst ontneemt alzoo aan den grond als asch-
bestanddeelen in Ned. ponden.

In de wortels. In het kruid. Te zamen.
BraakknoUen. ... 303 57 360

Stoppeiknollen. . . 101 19 ' 120

Digitized by VjOOQIC

807

Ëen gemiddelde oogst yan een bunder levert in Nederlandsohe
ponden. * *

BraakknoUen.

in de
knollen.

in het
loof.

Stoppelknollen.

in de
knollen.

in het
loof.

Stikstof houdende stoffen.
Stikstof vrije oro. stoffen.
Asch-bestandde«fen. . . .
Water

5d5

3540

303

31602

543

57
5400

185

1180

101

10534

180

19
1800

36000 6000 12000 2000

De' knollen, hoewel een aangenaam voedsel opleverende en
over hel algemeen ligt verteerbaar, bevatten nogthans weinig
voedingsstof, zijnde naar hun stikstof berekende voedingsaequi-
valent, volgens borsfobo 9 & 10 maal lager, dan dat der tarwe.
Men wil beweren , dat zij winderig zijn , doch pbrboia verklaart
nimmer eene zoodanige werking van hun gebruik waargenomen
te hebben , als zij behoorlijk gekookt waren* De buitengewone
groote hoeveelheid water, die zij bevatten, draagt niet weinig
tot dat gering voedend vermeen toe.

BoüsaiNGAULT, Mémoires de PAcadem.^ Hayale des Sciences
18^, vond de verhouding aan water en aan vaste stof in de
bij 230® Pahr. en luchtledige gedroogde knollen, als volgt:

' Hoeveeiheid vaste stof in knotten.

BOOSSmOADLT.

Water 92.5

V«8te slof. 7,5

MORSFORI).

87,78
12,22

100,0

100,00

Bij de analyse der vastév stof uit de knollen , verkreeg dezelfde
scheikundige de volgende uitkomsten:

Digitized by VjOOQIC

808
Eiemeniaire zamenstelHng van gedroogde knollen.

BOrssmOAULT. HORSFOKD.

Koolstof 42,9 43,19

Waterslof. ........ 5,5 5,64

Zaarstof. 42,3 4^90

Stikstof. 1,7 1,98

Asch 7,6 7,08

Gedroogde kDoUeo 100,0 100,80

Uit de bg zijne analyse gevondene hoeveelheid stikstof, bek-
kende HOBSFORD, dat er in de knollen raim 12% aan stikstof-
houdende stoffen, ongeveer 81 Vo i^i^t stikstof houdende stoffen,
en 7<^/o asoh bevat zijn.

Het sap uit de knollen, door uitpersing verkregen, bevat 2
stikstof houdende bestanddeelen , namelijk: plantaardige vezelstof
en plantaardige eiwitstof. Het eerste coaguleert van zelve uit
het sap, als men het Iaat staan, — het tweede als het sap
verwarmd wordt

In DuUsehkmd gebruikt men eene soort van knollenmoes , dat
uit fijn gehakte bladeren bestaat, welke na even afgekoolu te
zijn, alsdan voor den winter worden ingemaakt In ons Vader-
land ^ en inzonderheid in Gelderland ^ stooft men het jonge
loof van de zoogenaamde Rapen^sleelen^ terwijl in Noord-Bra-
bant het loof onder den naam van Eeelen of Keelffes gebruikt
wordt, eveneens ah de oitspruitsels , welke de knollen des voor-
jaars, wanneer zij in eene vorstvrije plaats in zand bewaard
worden, overvloedig opleveren, en niet alleen gestoofd oenen
smakelrjken schotel opleveren, maar ook eene malsche salade
verschaffen , hoewel wij niet voorbij kunnen , daarbg «an te
merken, dat deze spijs de verteeringsorganen ligteltjk in wan-
orde brengt Wanneer de bakkers , zegt var der trapper , te
weinig meel hebben, om hunne klanten te voorzien, mogen zij
het te kort met ter dege uitgeperste en gekookte knollen aan-
vullen (f ) waarvan , met tarwe meel te gesten gezet, een oitroon-
tend goed brood te bakken zoude zijn.

Men kan ook uil de knollen eene goede suiker verkrijgen,
en eene dusdanige proef heeft bewezen, dat 1500 ponden knol-
len, 391 ponden siroop én hieruit 57 ponden ruwe suiker ople-
verden, welke wit van kleur, en zelfs^nog zonder geraffineerd
te zijn, zeer wel te gebruiken was.

Digitized by VjOOQIC

* 809

De knollen levereo ook een oitmantend vee?oeder op, inzon-
derheid Toor het rundvee , paarden en schapen, en zelfs zHn
er die beweren, dal het loof nog beter dan de knollen is, hoe-
wel anderen Toorgeven , dat dit voedsel de melk en boter bit-
ter maakt

In DuUsehland en wel voornamelijk in den Bsas^ geeft men
dezelve ^n gestooten en met kaf of stroohaksel vermengd , aan
de paarden , en in Engeland Iaat men de schapen ze op het
veld, somwijlen zelven uit den grond halen, of legge ze voor
hen op Btoppelland , of op de weide, waar zij zich bevinden , op
hoopen neer. Het is evenwel niet aan te raden , het geheeld veld
terstond onder het bereik van het vee te stellen , naardien zij
alsdan de bladeren en harten zullen nattigen, en de knollen veelal
onaangeroerd laten, welke later door het vertreden en de arine,
ten eenenmale voor iedere diersoort onbruikbaar worden, en
waarom in dit geval het perken ten hoogste aan te bevelen is.
Zeer dienstig zijn zij bevonden ter mesting van boomvee,
doeh alsdan moeten zij klein gestooten , met twee derde baksel
en even zoo veel hooi, en wat water onder elkander vermengd,
vervoederd worden.

Sommigen hebben de gewoonte, om bij eeoe geringe opbrengst
de vracht in dén grond te laten, ter groene bemesting, anderen
raden eene dusdanige bouw- en handelwijze ter verbetering van
Hgte zandgronden aan , doch er zijn die beweren , dat deze
handelwijze in den volgenden zomer de slak bevorderen zou.

Gedurende den tijd dat de knollen bloeijen, worden uit Munster-
/on^;? zelfs, de bijen naar Groningen tn Drenthe %<dbt9^^ welke
dieren alsdan eene menigte honig uit de bloemen verzamelen.

Hoewel van dbr trappen mededeelt , dat men in sommige stre-
ken van Graningen olie uit het zaad perst , zoo is ons zulks even-
wel niet bekend.

In vroegeren tijd bezigde men zelfs de knollen ais genees-
middel, bbjkbaar uit de werken van rdtsch, bbrgiüs, muiirat,
CHOMEL, enz., terwijl zelfs van wolda beweert, dat tijdens een
veelvuldig gebraik van knollen, er de minste ziekten en onge-
steldbe4en heerschten

Digitized by VjOOQIC

B A D U S-

{RaphanuB saUmia,)

De Radifs ontleent haren geslachtsnaam raphanus^ van de
Grieksche woorden f tf, gemakkelfik^ &iï pJMnó^ opêMêten,
uUspruUen , naardien het laad van dit plantengeaiacfat spoedig
ontkiemt.

Decardolle rangschikt dit gewas onder de CrueifetSê en us-
vABua onder de Tetradynanda % gUiiquêêa^ met het Bavol^eBde
geslaphtkenmerk: De kelk is bijna geslotan, het ontvanglMd ge-
klierd; de caaddoos veelhokkig^ rolrond, met tweerijige hok-
jes, of geleed, met buikige eenhokkige loepjes, of somtyés ge-
heel éénhokkig«

Dese éénjarige saaiplant, welke in 1548 uit Chine werd ofer-
gebragt, groeit even als de Rammenas volgens nBiwTRA o«w-
heerlijk goed en in soorten te Suriname , doch wordt het nad
akiaar^ wanneer men niet de noodige voonorgen neemt, veel
al door de mieren opgegeten. Van daar dan ook, dat dran hel
rad^saaad in eene kalebas, met houtasoh en een weinig wnter
aanmengt en dit zoo lang in de zon roert, tot dal het water iiK
getrokken en uitgedampt is, zgnde alle zaadkorreto dsdan met
de daaraan vastklevende houtasoh omgeven, waardoor de Otte-
ren bet zaad zelf of niet kannen vinden, of dat het daardoor
voor hen onsmakelijk geworden is. De Hoo^eeraar voaaEii even-
wel, zegt in ^jne Annalee etc. de Gand 1848; dat het niet be-
kend is, vne het eerste de radijs ontdekte, het eerste kweekte
en het eerst verspreidde* Volgens clüsids en de eerste uitgpive
van het Oruydlboeck van dodokabus was de kweekng er van ie
Bdgle in 1&4 reeds algemeen verspreid. Een Engelsman boujhr
over de kweeking er van in de omstreken van Londen ten jare
1562 sprekende, zegt: ^of radie/H'ootee ihere be no email eUnn
growing abaul the famoue city of London: Th^ be more ptem-
tifiUl tün profytabte^ and more noysome then nam rishinge to
mann'e nature (book of simples) uit welke zijne verklaring, het
dos meer dan geno^aam blijkt, dat hij de radijs als voedsel
niet hoog schatte. Geheel anders evenwel dacht hekosik VTII
er dertig jaren te voren over, want wanneer hij naar York ver-
trok, deed hij aan den knecht van zijnen schatmeester vier
schellingen en vier penningen uitbetalen, voor de door hem oit
Londen mede gebragte artisjokken en radijzen, welke laatste
steeds op zijne tafel verschenen en die hij met smaak nuttigde.

Digitized by VjOOQIC

811

In 1770 kende ineo id F^ankrük de rooskleurige radgzeo nog
niet, men bezat wel is waar de lange en de ronde, dooh dexe
waren wit, grijs, of zwart van kleur. Gérard geeft in 1584 de
parperklearige en de gele onder de Engelsche versoheidenhe»
den op; doch hel is b^na zeker, dat de versoheidenheden op
het vaste land te huis behooren en zich naanweüjks eerder dan
van het einde der vorige eeuw dagteekenen, terwijl in 1584 al-
daar de vaste verscheidenheid de iange teiUe en in Belgfe^ de
lange zwarte was. In ons Vaderland treft men de wtide radifs
(Raphanus raphanistnim) aan, en wel volgens van hau., op
zeer vele plaatsen in de bouwlanden, alsmede de zeeradffs (ïiê'
phanus maritimus) en wel volgens VBmBDLiif in menigte op de
zeedoinen bij Scheveningen.

De gewone radifs heeft diep ingekorvene bladeren , wel eenig-
zins met die der rapen overeenkomen, doch die kleiner en ruwer
zijn. Tusschen deze bladeren komt uit «den wortel eene takkige
stengel voort, welke de lengte van eene Ned. el bereiken kan.
Hieruit komen witte of lichlpaarsche , vierbladerige , kruisvor-
mige bloemen voort , welke als het ware eenen spitstoeloopenden
tros vormen, waarop dikke, korte, rolronde, naar voren toe
puntige haauwen volgen, die van binnen nog groen zijnde, een
sponfiachtig, wit merg en daarin twee of dne groote, ronde za-
den bevatten, welke rijpende > eene bruinachtige roode kleur
aannemen. De wortel is naar de verscheidenheid langwerpig,
of rond, wil, rood of violetkleurig , zoo als vi^' later omslagti-
ger zullen opgeven. De rade's behoeft eene goede , welgemeste
en eenigzins zandige aarde en eene opene standplaats ; wat de
bemesting evenwel aanbelangt, zoo bezige men hg voorkeur
oude doorlegene dong, terwijl het nog beter is, dat de bemes-
ting ten vorige jare hebbe plaats gehad. Nieuw bemeste gron-
den, en inzonderheid wanneer de mest versch is, zullen worm-
stekige knollen voortbrengen , die bovendien onsmakel^k zullen
zijn. Is de grond ligt , dan zal men het best doen , deze na de
uitzaaijing te treden of digt te slaan, waardoor de knolzetting
bevorderd zal worden. De uitzaaijing ^rvan, voor den vollen
grond, kan van af Maarl tot September plaats hebben, welk
uitzaayen alsdan om de vier weken dient plaats te hebben. Ve-
len hebben de gewoonte, om in de lente radijs- en wortelzaad
dooreen uit te zaaijen , want naardien het rad^szaad alsdan
gewoonlyk met twee of drie weken opkomt, en het wortelzaad
vijf of zes weken behoeft eer het ontkiemt, zoo zal men de
eerste groente, mits jong, kunnen oogsten, zonder daardoor

Digitized by VjOOQIC

812

hinder aan de laatste toe te brengen. Ook zijn er, die hei ge-
lijktijdig met spinaziesaad uitzaaijen, dat mede zeer w^el toI-
doet, omdat door het uittrekken der radijs, de spinazie alsdan
zooveel tosschenruimte erlangt, als noodig is, om deze weelig
te doen groeijen. Tasschen kropsalade en op aspersiebedden gezaaid ,
zal men mede veel grond uitwinnen, zonder daardoor aan bel
andere gewas eenig nadeel toe te brengen. De vroege en üUe
radijzen zijn gewoonlijk het meest te verkiezen, naardien dezul-
ken, welke in den zomer gekweekt worden, veelal spoedig in
het zaad schieten en stokkerig worden, inzonderheid wanneer het
weder aanhoudend droog is, en men het zaad niet op eenen
NoardeUfken en beschaduwden stand heeft uitgestrooid en ét
grond niet bestendig is vochtig gehouden.

Zoo spoedig de planten in het vijfde of zesde blad zijn , moe-
ten zij daar, waar zij te digt mogten staan, worden uitgedont,
bij gebreke van dien, zfj spillig zuilen opschieten en geenen ge-
noegzamen knol zetten.

Ten einde het zaad te winnen, dat zes jaren goed bCjft, last
men eenige van de krachtvolste planten ter plaats opschieten,
of wanneer men zich van de goede gesteldheid des wortels over-
tuigen wil« wanneer het de verscheidenheden geldt, dan Terplaote
men dezen tegen Mei^ op wel bewerkte, kracht volle rabatten,
hoe zuidelijker hoe beter, de planten alsdan drie voeten van
efkanderen verwijderende. Naar gelang de stengels opschieten,
moeten deze aangebonden worden, om het knakken te voorko-
men en naarmate het zaad rijpt, drage men zorg het tegen de
vogels te beschermen , die er zeer op verlekkerd schijnen en de
zaden zeer goed 'uit de nog geslotene haauwen weten te pikken.
Wanneer de haauwen bijna rijp zijn , snijdt men de stengeb af»
om ze in de zon te laten nadroegen, waarna het zaad gemakke-
lijk door wrijven kan uitgewerkt worden.

Naardien het zaad zeer aan het verbasteren onderhevig is , lal
men het best doen, nu en dan nieuw zaad uit andere streken
te doen ontbieden, dat alsdan betere en smakelijkere vruchlen
zal opleveren.

Men kan de witte of roode, kleine, ronde radijs ook vervroe-
gen en volgens bouché bij eene warmte van acht of tien graden.
De zaaitijd b onverschillig, doch de radijs slaagt in de heldere
lente dagen beter dan in den winter. Men strooit het zaad, nadat
de eerste broeihitte van den bak voorbij is , in losse broeiaarde die
vochtig moet gehouden worden, omtrent drie vierde duim diep
uit, wanneer het alsdan na acht dagen opkomt en in vier of zei

Digitized by VjOOQIC

81S

wekeo eetbare knollen ?oortbrengt Wil men evenwel zich nieC
io zijne verwachting te leur gesteld zien, dan moeten de bakken
zooveel mogelijk gelucht worden, naar dien bij gebreke daarvan
de planten spillig zullen opschieten en (|;eene knollen voortbrengen.

Aangaande dezen bouw in het groot merkt de heer khigbt
(Gard. chron.) aan: „ Aardappelgrond zal millioenen radijzen
geven, zoo wel in het voorjaar, voor dat de aardappelstraiken
den grond overdekken, als in het niyaar, als de aardappelen
zijn geoogst. Ik heb lang beproefd de landlieden op den weg
te brengen , om het belang van zulk eenen bouw te beseffen ,
om des te zekerder te gaan , zal ik den oog9t wegen en het
land meten, en alzoo den prijs van dezen oogst en zijne hoe-
danigheden bepalen.

Wij stemmen het de heer kuight volgaarne toe, dat er van
den grond over het algemeen meer partij getrokken kan wor-
den , dan veelal geschied , als ook dat het moeijel^k is om de
landlieden belang in eenen verbeterden akker- en tuinbouw in te
boezemen, doch met betrekking tot het onderhavige gewas, ver-
meenen wij toch te moeten aanmerken, dat de waarde er van
door het afzetten wordt bepaald en dit op verre weg de meeste
plaatsen ten platten lande eene ondoenlijkheid zijn zoude.

PtPiH deelt in de Remie Uorticoie 1851 mede; dat de hove-
nier van den Heer bAeicabt ds thuht , radijzen van eenen bij-
zonderen vorm had gekweekt, zonder dat bij deze afwijking van
den normalen regel wist te verklaren. De wortels hadden zich
verlengd , en de gedaante aangenomen van drie aan elkander ver-
bondene ronde knollen, in dezelfde rigting onder eikanderen ge-
plaatst Men zal door er het zaad van te winnen beproeven ,
of de vorm ook in het ^rvolg herkregen kan worden. Volgens
sTRACBON {Transaciions of the Aorticu/hirai society of London)
moeten de radijzen , wanneer zij èare hoogste volkomenheid be-
reikt hebben, bros*, lang, niet vezelachtig zijn, noch te schielijk
in dikte afnemen, van boven vol en wel afgerond, zonder dat
de hals evenwel te lang uj ; de wortels moeien zich reeds ont-
wikkelen, wanneer het loof nóg klein is, om daardoor eene
spoedige knolzetting te bevorderen.

In de Annaies de ia Sociéié Royale d'agrieuUvre eic. de Qand,
, wordt de wijze opgegeven, hoe men de radijzen ab salade, het
geheele jaar door kweeken kan, en welk verslag hoofdzakelijk
hierop nederkomt:

Men neemt gewoon radijszaad, legt het gedurende vier en twintig

-Digitizedby VjOOQIC

814

onn in rivierwater te weeken , bij gebreke van dien aehteo wij
regenwater even goed, doe liet vervolgens loo nat als het is,
in een lakje van digt linnen en bindt het sluitend toe, dooh
wanneer men eene groote hoeveelheid zaad heelt, moet het in
verschillende zakjes verdeeld worden, welk zakje of zakjes daarna
vier en twintig uren aan de sterkste zonnescliijn worden bloot-
gesteld. Het zaad zal in dien tijd ontkiemen en wordt alsdan
even als ander zaad op eenen zonnigen stand uitgezaaid.

Neem twee bakken, die goed op eikanderen sluiten , welke ge-
makkelijk verkregen kannen worden, wanneer men sleehts een
fust of eene ton in twee gelijke deelen zaagt. Van deze bakken
moet men des winters gebruik maken, want des zomers behoeft
men er slechts eene tot dekking. Terstond nadat het zaad oilge^-
strooit is, dekt men het door middel van eenen dusdan^en bak of
ton en na verloop van drie dagen zal men het jonge loof ak
salade kannen bezigen.

In den winter, hoe gestreng het weder ook zijn moge, kan mea
dezelfde salade kweeken , doch alsdan legt men het zaad in laaow
water en handelt er vervolgens mede gelijk boven is medege-
deeld, hoewel alsdan eene warme plaats het ontkiemen bevor-
deren moet Dit hebbende plaats gdiad, verwarmt men de beide
bakken , waarvan er eene met wel bemeste aarde gevold wordt ,
op eene broeijende mestlaag wordt geplaatst en door dezelfde
specie wordt omgeven. Zaai het zaad in den met aarde gevuldeD
bak, welke met den anderen gedekt wordt en begiet, zoo hec
noodig is, het gezaaide met laauw water. Op eene warme plaats
gebragt, of in eenen vorstvrijen kelder, zal men na verioop van
veertien dagen de salade kunnen gebruiken.

Van deze soort bestaan de navolgende verscheidenheden :

MM ronde knollen.

De kleine grijze^ deze moet dun gezaaid worden en kan gedu-
rende den gehéelen zomer gekweekt worden.

De gele^ dezelfde bouw \ en zelfde hoedanigheid.

De vroege gele^ volgens viijioam*AiiDB»üx, ^ner dan de voor-
gaande en in groei aan de gewone wUle gejijk.

De gewone wUU.

De vroegfi wUle (broeiradijs).

De üoUandeehe ronde donkerroode.

De vroege Erfltrtêche rozenroode.

Digitized by VjOOQIC

816

I>€ fMethkutige.
De niemot rozenrooée ovaie.
De nieuwe eeharlakenroode*
De zwarte.

Mei iangwerpige imoSen.

De ioBge roode , voor den voUen grond.

De kkine vroege (broeiradöt).

De wiUe^ minder malsch dan de voorgaabden.

La tortUée du Mmu^ deie moet holler dan de anderen ^eiaaid
worden en behoeft eene xaehte, diep omgewerkte aarde.

De donkerroode HoUandiche.

De schariakenroode.

De ffioletkieurige

De rooskleurige winierrad^'s van CMna^ eerst door eiomoT
in 1839 ingevoerd , dooh later .door de zendelingen en door
den abt voibir verspreid. De kleor er van is levendig rozerood ,
de gedaante langwerpige bijna oylinder-vormig of zacht kegel-
vormig, het vleesoh vast even als dat der Bammenas, maar
veel fijner en digter, van eenen zoivereo bitteren smaak , en
gemakkelijker dan dat der andere soorten te verteren. Het
blad heeft mede veel overeenkomst met dat der Rammenas,
doeh veel kleiner, deze mag men mede voor eene der beste
verscheidenheden houden.

Behalve den omvang , de gedaante eo den smaak heeft deze ra-
dijs nog dat vooruit, dat het zaad in September kan worden uit-
gezaaid en de knol in October en November eetbaar is, of in
October uitgezaaid en zoo vervolgens den winter door te groei-
jen en van daar dan ook den naam radie rosé d'biver. Aan
denzelfden Voisin is Frankrijk ook nog de groote chineeeeke
fMelkleurige verschokügd, die slechts in den herfet welig tiert.
Bij siMONis-piRB te Luik is het zaad der rooskieurige winterra-
düê van China in den handeL

Tot dit geslacht moeten gebragt werden de navolgende soorten.

EAmmAs.

De Rammenas behoeft eenen goeden, krachCvioUen doeh liefst
reeds beteelden grond, die bi} voorkeur zandig moet zijn. De
vQortkweeking gesehiedt door zaad vao af Junii tot Awgustui^

Digitized by VjOOQIC

816

terwijl wanneer de planten te dtgt opkomen, deze tot op zta
Ned. duimen, moeten worden uitgedund. De oitgetrokkene plan-
ten kan men des verkiezende elders pooten, dat wel aan de ver-
wachting beantwoordt

Deze vrucht ia in October rijp , wordt alsdan uit den grond
genomen en op eene drooge vor^tvrije plaats in zand bewaard ,
als wanneer zij dan minder slap zullen worden. Hogteo zïj dit
tegen de lente evenwel worden , dan 'zal men wel doen dezelve
vóór het gebruik eenige uren in koud water te dompelen. De
groeten zijn dikwijls vooe> doch wij hebben dezelve evenwel ge-
zien die de dikte en lengte van eene wijnflesch hadden en bij
uitnemendheid gaaf waren, over het algemeen ts de middelsoort
evenwel het beste. Het zaad wordt even als dat der radijs ge>
wonnen en behoudt ook het ontkiemingsvermogen zee jaren.

Tot deze soort moeten de navolgende verscheidenheden gebragt
worden.

Met ronde kuoUeH.

De groote zwarte. ,

De grooU witte van Augsötirg^ deze moet zeer hol. van af M»
tot op het einde van AugËUiue worden uitgezaaid. Het gewas
behoeft veel vocht en de knol is niet zoo bitter als die der
voofgaande.

De gek weener.

De zwarte zomer.

De üio/etltteurige winter.

^witU winter.

D0 roode herfeL

Mei iange knoüèn.

De ErfiirticAe zwarte winter.

De wiUe.

De vioietktenrige.

De êtangenoormtge van Mone.

De nUkerbroodüormige.

OUBGBVBRD CBIHBSCa aiDUSZAAO.

{Rapkanue CMnenêi$ ole^erus.)
Volgeqs VAR nia tkappbit, in 1754 door mne oH OUü,

Digitized by VjOOQIC

817

waar men haar Syfa of SahaUang zoude noamen , naar Zweden
overgebragt. Van daar werd het naar DuUschiand oTergebragt,
en zoo vervolgens door Europa verspreid, wordende het inzon*
derfaeid in Italië en Frankrijk veel verbouwd. Ook in ons tya-
derland was het voor meer dan 30 jaren bekend en heeft men
er ongeveer van af de jaren 1806 — 1812 in de omstreken van Haar-
lem proeven mede genomen , alsmede in , Gelder iand en in Fries-
land en wel in deze laalste provincie door de Heeren behgsma en vah
suTZAMA. Verder verwijzen wij dien aangaande op het Herbarium
vivum,, alwaar omslagtig over deze plant, den bouw en de uit-
komsten gehandeld wordt, op a. HOMAfi, Iels voor Landbou-
wers , over de teelt van het Chineesche Radifs-zaad^ os clobt's
Handboek^ uiluns, TechnoL Handboek,^ batbr, Handels-Ge-
wöchse^ enz.

Verder stippen wij nog als ter loops aan:
Haphanus teneüus^ pallas., Siberië.
Haphanus ckeiranthifotias ^ wold., Brassioa chdranthifoUa y

DEC, Spanje.
Haphanus caudatus , un.^ Java 1815.
Haphanus landra^ morbtti, ItaUè 1820;

De radijs wordt zoo wtel raaaw met zout, als gestoofd met het
jonge loof genuttigd, iete hetwelk, volgens loudom's Encydopae-
dia of Gardening^ ook in Engeland schijnt plaats te vinden, en
levert geen' onsmakelijken schotel op. De rammenas echter wordt
alleen raauw in dunne schijven gesneden met zout gegeten , hoe-
wel er ook gevonden worden , die de schijven met olie , azijn en
peper even als de salade nuttigen , doch veroorzaakt bij veelvuldig
gebruik maagkramp , hoewel het overigens mede een gezond voed-
sel heeten mag. Men ken ook de jonge groene zaadhaauwen even
als de augurken inleggen.

Galbmus en clusios waren geene beminnaars van deze groente ,
doch zij kenden ook slechts de rammenas^ die zij meer als een
geneesmiddel , dan wel als eene smakelijke groente beschouwden.
Galehus at de uitspruitsels der rammenas als salade met olie en
azijn, en ook wel gekookt even als de kool toebereid. Latere
geneeskundigen vonden in dit gewas heilzame krachten. De Ad-
vocaat TULP sterk aan heesohheid lijdende, welke hij door het
veelvuldig drinken van limonade bad trachten te overvdnnen ,
werd zoodanig door eenen hoest overvallen, dat hij vreesde voor
altijd zijne stem verloren te hebben. In dien toestand ried men
bem het veelvuldig eten van radijs aan .... en de stem kwam
weder, en van daar welligt, dat roen de radijzen niet meer, zoo

Digitized by VjOOQIC

819

als leo tijde van bivomk VIII eo loo als nog wd id Frankrifk
plaato beeft, bg het vteesoh voordtoit, maar deselve by b^ na-
geregt opieU

EmiULLEa roemt de radöien ak geneeaaiddel mede xeer hoog ^ es
MUOfiAH bezigde desebe niet ter geoeiiiig wk bofst- en keelkwa-
leo, roaar om xwereode beeoeo, heraten, enx. U herstellen,
xelfs beweert by , dat» wauieer meo het deeg er van onder den
voet , tusscheo deun en de kous draagt^ Mlks een afdoend mid-
del tegen de wintervoeten zal zijo.

Ook in onze dagen bezigt men nog met een goed gevolg den
stroop der rammenas , verkregen door witte suiker op de sehi)-
ven te laten smelten, tot optoasing hg den kinkhoest

Wi)len ToapiM in F^ankrük en nmioatiBR in België^ hebben de
zamenstelling der radijs naaowkeurig onderzoekt Tcara inzon-
derheid heeft dag op dag de ontwikkeling der radgs gade ge-
slagen , en bevonden, dat de wezenlgke wortel niet teratood by
de plant aanwezig is, dat dsiA wortel aan het einde van het
knobbelige gedeelte, dat wy eten, voorkomt, dat de oorlapjes
door eene om ons zoo uit te drukken, verveOing worden daar-
gesteld , zoo dat de radys nü een weteosohappelyk oogpunt be-
schouwd, eene der buitengewoonste in de schepping, en volgens
hem een wonder in de plantenwereld is.

Digitized by VjOOQIC

RAKETTE.

(Brasdca eruca.)

De Rakette^ ook Raketteknüd genoemd, oiiiUeeot yolgens lin-
ifAioB haren soortsnaam, doch volgens toürukfort haren geslaohls*
naam eruca^ van het latijnsche woord nrica^ waarran het eene
verbastering is , afgeleid van uro^ ik brandy in toespeling op de
▼erwarmende eigenschappen van het zaad desEer plant en vraarbij
coLunLLA nog Toegt : ExcUaf ad Venerem iardos Eruca Ma-
rüost MAiTULis; El Venerem revocans Eruca morantemvkyf^iêX'
omtrent omms zich aldus uitlaat: Nee minus erucas juèe& vi-
Utre salace». fan etuca is het Kaüaansehe rucheUa , van daar
het Fransche roquette en het RoUandsehe Rakette afkomstig.

TouaREFORT zegt; dat, de Rakette een gevras is,* met eene
knriBvormige bloem, uit vier regelmatige, enkele, volkomene
blaadjes bestaande, waarop later eene vrucht of peul volgt, in
twee vakten verdeeld , met aanhangende klapvliezen, weHce vrucht
veelal met rendachtijs zaad gevuld is, tervnjl de plaoC eenen bij-
zovMfleren eigendommeüjken smaak heeft. A««Ati geeft op, dal de
petflen kort en dik zijn, en rijp, bij de minste aanrakiDg ran
een scheiden; de bladeren ingesneden, glad, scherp van smaak,
en veelal kwalijk riekende

DsCATfneLLE rangschikt dft gewas onder de Crudferes^ en
uifKBAus onder de Tetradynemia^ Stüguaea^ met het navolgende
geslachtkenmerk : De kelk is regtetandig en toegebogen, het
afseheidsel is uitpuilende ; de vruchtbodem heeft vier kliert jes ;
de zaadhaauw is rolrond, zamengedrukt of vierkantig, de zaden
Lij o rond. Deze eenjarige zaaiplant, welke uit Zwitserland ea
Oostenrijk herkomstig, en mede in Frankrijk inheemschis,
beeft lange smalle veers- en tandsgewijze, diepgekorvene, gladde
bladeren , van eene donkere groene kleur, welke veel overeen-
komst met de bladeren der winterkers hebben. Uit dezelve
schiet een ruige getakte stengel op , welke gewoonlijk de hoogte
van 60 Ned. duimen bereikt. Aan het einde van den stengel en zij-
takken, komen kleine viérbiadige, kruisvormige bloemen aan
lange stoeltjes voort, wit of eenigzins geelachtig van kleur, bij
eene gewone uitzaaijing in Mei en Jun^j ontluikende, en in
geur met den oranjebloesem overeenkomende, waarop kleine lang-
werpige ronde zaadhaauwen volgen, die klein rond zaad bevatten,

Digitized by VjOOQIC

«an dat der Btek- rapen gelijk. Deze plant tiert io alle grondeo^
hoewel zandachtige het meest voor haar te verkiezen zijn. De
▼oortkweeking heeft door zaad plaats , hetwelk men vroeg inde
lente luchtig uit de hand of in rijen uitzaait. Dit uitzaaijeD
wordt iedere maand herhaald ^ doch in den zomer moet de grond
vochtig en de stand beschaduwd zijn. Mogten de planten te digt
staan, dan moeten zij op acht of tien Ned. duimen worden
uitgewied, en verder slechts van onkruid worden rein gehouden,
kunnende onze winterkoude zeer wel verdragen.

Eene wel onderhoudene begieting is voor dit gewas zeer aao
te raden , niet alleen omdat het alsdan weliger tiert , maar ook
omdat daardoor de bittere, onaangename smaak der bladeren
vermindert.

Het zaad wordt van planten -gewonnen, die het eerst zrjn ge-
kweekt, als wanneer het dan in Julü en Augustus rijpt en drie
jaren het ontkiemingsvermogen behoudt.

Als eene verscheidenheid wordt opgegeven:
Eruca veskaria; cav., Brassica vesicaria; lir^ uit Spai^e her*

komstig.

De jonge spruiten worden als toekruid bij de salade gebeid ,
doch wegens den onaangenamen reuk van het gewi^ wordt het
schaars in onze tuinen gekweekt, doch des te veelvuldiger in
liaHe genuttigd. Wanneer de plant den vollen wasdom erlangd
heeft, kan zij wegens hare bitterheid niet meer gebruikt wor-
den. Uit het zaad kan olij worden geperst. Men wil dal de
zeepzieders en glasblazers zich van de asch der rakette be-
dienden. In de geneeskunde vindea wij bij de latere sehrQver»
er geen gewag van gemaakL

Digitized by VjOOQIC

BAPUNSEL.

(Campanula rajmneultts.)

De Rapunsel ook Raponce genoMnd , oDÜeeDt baren geslaehto-
naam campanula , van het Latijnsche woord campana , eene
klok^ waarvan het een yerkleinin^woord is, wegens de vorm
van den bloemkrans , zijnde de soortsnaam rapunculus , een ver-
Ueiningswoord van het Latijnsche rapum^ teoeraap^ wegens de
overeenkomst van den wortel.

Amman en mobisor brengen de Bapunsel onder de melkachtige
planten, met eene gehoornde bloem; herman tot die, welke drie
xaadhoisjes met zaad gevuld hebben, met drie vakjes en even zoo
vele gaatjes voorzien, terwijl bijna alle deelen van het gewas
melkachtig zijn ; rat tot dezulke , die eene éénbladerige en één-
vormige bloem hebben; ruppius tot diegene , welke eene volkomene
onregelmatige bloem en drievoudig gedeelde zaadhuisjes hebben ;
en RiviNus tot de zoodanige , welke eene éénbladerige onregelma-
tige bloem hebben, en waarvan het zaad in een drievakkig,
vliezig zaadhuisje besloten is.

RuBLL» cornariüs, püchs , 6E8NER CU DODONAEus hielden de Ra*
punsel voor de wiide Raap der ouden , misleid door de afbeel-
dingen van PLiNius en dioscorides, hoewel lacüna en matthiolus
deze dwaling bestreden hebben. '

Decandolle rangschikt dit gewas onder de Campanulaoées en
uNNAEus onder de Peniandria , Monogijnia , met het navolgende
geslachtkenmerk : De bloemkrans is klokvormig, de keel door
de meeldraadjes dragende klepjes gesloten; de stempel is drie-
tot VTJfspletig en het zaaddoosje zijdelings openberstende.

Deze tweejarige zaaiplant , welke in de zuidelijke doelen van
Europa veelvuldig voorkomt, en ook bij ons inlandsch is, wordt
volgens DE ooRTER in den Herkelvorwaard m Overifssei; bij Zui-
deras^ Diempty Wagenhtgen^ /funderen^ de Poll en de Lalmer
brj Wilpe gevonden. Reinwardt nam dezelve hï^ Zutphen waar ^
DB REUER bij Nffm'egen en van hall vond dezelve vrij algemeen
in Gelderland.

De plant heeft golvende behaarde bladeren, de wortelbladeren
lancetvormig-eirond in den bladsteel uilloopende, de stengbla«
deren lijn-lancetvormig, een weinig gezaagd, ongesteeld verwij*
•derd. De weinig getakte en gegroefde stengel bereikt de h<H(gU

Digitized by VjOOQIC

▼an eeoe Ned. «1. De bloemeo wei|u eokel Uosvorniig bloen
jen, ontluiken van JuUi tot Augustus en lijn Uaaaw van kleor.
De wortel dik en spilvormig.

Deie plant behoeft eenen nienwen, ligteo srond en eeoe wat
besobaduwde sUndplaats. b de grond met bladaatde doormoigd
des te beter, terwijl «ene goede omzetting van deze vóór het oiu
laaöcoi eene ware behoefte is. Hen zaait bet zaad, dat zeer ^jn
is en daarom bij het gebruik met vgflien of twintig malen zoo
veel 'zand of gezifte aarde vermengd moet worden, ten einde hel
dw te regelmatiger te kunnen uitstrooijen, op het einde van Junii
en mJum uiL Hee|t het uitzaaijen vroeger plaats, dan zullen de
planten nog datzelfde jaar in het zaad schieten, waardoor de
wortela onbruikbaar worden , en in welke wel het meeste voor-
deel der plant gelegen is. Het zaad wordt di^ama bjy voorkeur
met fijne mestaarde gedekt, waarna men bet gezaaide eeas of
somwijlen twee maal des daags begiet , zooder bet later te ver-
planten. Dikw^ls zaait men het zaad tusscben radijs, u^e» of
salade uit, dat mede zeer wel voldoet, mits men het opg^geLwne
bebartüge. Behoorlijk gewied en bg aanhoudende droogte bloten ^
km men van de geheele plant in de volgende Fetruani ^ Maart
en ApfH gebruik maken, naardien bét gewas onze winterkoude
zeer wel verduren kan. In Mei sebieten de planten jgewooQlQk
in het zaad, terwyl de zaden in Julijn^i^n^ eq gedurende drie
jaien het ontkiemingsvermogen behouden.

Wat evenwel het ontkiemingsvermog^ der zadeo <>wnb^)togt ,
zoo kunnen wij niet voorbij, dienaangaaode een verala$ mede
te deelen, opgenomen in de Bjsous HarMcoie 189SI Het was
Toor zestien jaren, dat een tandmeester van DoreJieskr^ iu£-
UBA» genaamd , begeer^ om te weten, welk fen invloed de leogile
dc# tyds, op het menschelijk gebit uitoefende, aabq Maidm
CastU , in tegenwoordigheid van vele andheidkenoere, een van
die oude Celtiaehe begraafplaaliaaD Het opdebren , die zieh nog in
grooten getole in het zuid-westelijk gedeelte van Engsiand be*
vinden. Ongeveer ter diepte van negen Ned* ellen , naar de grond-
oppervlakte gerekend , vond lyen eene kist , waarin een gedeelte
der beenderen van een mensch en nog verscbiUeode versierseiee
voerhanden waren, Bg een naan wkeurig ood^noek , vond men tue-
sehen die beenderen en wel ter hoogte van de maag, eene droege,
wfQibare, zwartachtigs stof, veel maft oude bakaarde evereenko-
aende en die door mao-lbah werd opgezameld» Deze stof nader
bij heft licht beschouwende , bespeurde men , dat deaelve vele kieioe,
civonnigs ligcbaampjep bevatte , ep di# me» w^ssus 4m beleedigdeo

Digitized by VjOOQIC

toestand yan het omhuMsel, Mauwel^ toot dt laém ee»er
framboos herkennen lion. Van «lexe jadea, ëie gedeelteiijk aan
de omstanders werden uitgedeeld , ▼erkrceg ook den Hertog van
Sussex er eenige , die toen Voorzitter van het Toinboawkundig
genootschap was. Het was in den winter , en van daar dat zes
zaden , ieder a&onderliyk in potten weteen gedaan ^ die ^errol-
gens in de warme kas werden geplaatst, en ter kweeking aan
eenen jongen Doitscher , bastwbg genaamd , werden tooTertrouwd ,
die evenwel aangaande de herkomsl er van onkundig bleef. Na
verloop van eenige weken , kwamen 'er vier van op , die jonge
frambozen voortbraglen , dooh waarvan eene spruit wederom ver-
loren ging. De overige drie behieMea het leven, groeiden we*
Ng op en ziin nog in den Ttrinbouwkun digen tuin te Z^mdSs» aan-
wezig. Het heeft natourlgk niet aan ongeloovigen ontbroken, zoo
als onderanderen Prot hbrblow te (kcfofd^ die de zaak voor
eene oitaiogel^kheid hield , doeh de waarheid er van is niet al-
leen door VAOLKAK , BMar ook door alle diegenen gestaafd, welke
van deze zaden ontvangen hadden , hobhende zdf Aén uit deze
zaden M0 frambozeetruilKen verkregen. Men mag dus de levens-
duur 4lezer zaden wet op 1700 jaren sleUen.
Mede worden tot dezeUde doeleinden gebezigd:

»
iStNiy èthaard kiahje <oaaipanula iraeeKamK Lm., hetwelk volgens^
os «oanR in de koornlanden bij Zotten in de BetutDt^ ook
somtijds in de lM»ven en ep rawé plaatsen, volgens BBsesnA bij
Ueelsum in den Deorenwaard in .OMerland^ en volgens van
aau. bij N^tMgen en Beek gevonden wordL Oe stengel, van
deza vaste plant is kantig, de bladeren kort gestoeld, hart-
lonoet-vomrig, ruw, gezaagd; de bloeroen die in Jutfj ent-
knken gesteeM, in de oksels geplaste, de kelken gewimperd;
zijnde oen groet gewas met breede zeer groote bladerea.

Oe voolkweeklóg er van heeft op dezelfde wijze plaats, als
van de anderen is opgegeven. Zg behoeft sobaduw en vocht,
en indien men het vroegtijdig wil , moet men het gewas met
mos of met natte bladeren in plaats van mostaarde bedekken.
Venue-epiegel (prismatoearpus speeulum) LBte. Ook epiegel
fXfrmende KatUzuiioruoht genaamd. Deze eenjarige zaaiplaot
wordt algemeen volgens van ball in de boowlanden gevonden.

De stengel is sterk getalt en uitgespreid , de bladeren lang-
werpig gekarteld; de bloemen die in Junij en Jiüij onthnken
«enzaam; de kelkslippen even lang als de openstaande bloemkroon.

Deze plant behoeft eene zandige, minder nipuwe en minder

Digitized by VjOOQIC

824

bescliaduwde aardd, terwijl mestaarde uit. dierlijke zel6lan-
digheden voorlsekomea , haar bij aitslek voegt Do voort*
kweeking zelve is de reeds opgegeveDe.

Nog moeten tot dit geslacht gebragt worden de oavolgende in-
heemsche soorten, waaromtrent wij ons slechts bij de bloote
opgaye zullen bepalen.

Oampanuia roiund^oüa. Eene vaste plant, genoegzaam onl>e-
faaard, de spoedig Terwelkende wortelbladeren roodachtig,
gekarteld, de stengbladeren lijnvormig, gaafrandig. Een veeU
Tormig gewas. — De kelkslippen zijn zeer smal, elsTormig,
waterpas openstaande, de bloemen die in Juiy en August
ontluiken y somwijlen wit. Deze wordt algemeen op heide-
gronden ^en ook op sommige plaatsen in de duinen gevonden.

Vampanula pusüla. Eene vaste plant , onbehaard , de bladeren
alle gezaagd, de wortelbladeren hartVormig-eirond , stevig glan-
zende, de stengbladeren lijnvormig overhoeksch, verwijderd.
De stengels zijn slank, van drie tot vijf duimen hoog. De
bloemen die in Jum ontluiken, bleekblaauw, groot, in ver-
gelijking van de geheele plant, van twee tot vijf in getal,
somwijlen ook eenzaam. De kelkslippen lïjn-borstel vormig,
spits opgerigt. Deze groeit volgens bergsma, te Ydp b^ Amr
hem^ en naar vah hall bij Breda, Van deze bezit de Heer
DB JONGBB in België^ eene onderverscheidenheid, met violet-
kleurige bloemen , aan de violetkleurige van Parma gelijk.

Oampanuia patuia. Eene tweejarige plant, met lancet-vormige
eironde wortelbladeren , als met tanden gegolfd , een weinig
zachtharig, de stengbladeren lijnvormig onbehaard, eene open-
staande pluim, de kelkslippen fijn getand. De stengel heeft
verscheidene, nederwaarts ruwe, kanten. De bloemen die m
Julii en Augustus ontluiken, zijn roodachtig violet. Volgens
RBuiwARDT , wordt dczclvc op schaduwachtige plaateen , bij Har-
derwijk en in den Salkerwaard^ en naar vah hall , bij Breda
gevonden.

Campanula persicifoUa, Eene vaste plant, onbehaard, de wor-
telbladeren omgekeerd-eirond, in den bladsteel uilloopende,
de stengbladeren lijn-lancetvormig , een weinig gezaaf^, oo-
gestoeld verwijderd , de kelkslippen zijn smal elsvormig eo
glad. De bloemen die in Jun^ en JuUf ontluiken , zeer groot.
Volgens DB ooBTBB veel bij Uilenpas ^ volgens vuldeb bij i^i7^
wijk , en naar van hall op schaduwachtige plaatsen bij Rheedt^
i>oven Arnhem.

Digitized by VjOOQIC

825

Campanuia laüfoUa. Eeoe vasie plant, met eiroDtl-laDeetvor-
mige, ruwe, een weinig getande bladeren, de stengel zeer
eenvoudig rolrond , de bloemen eenzaam , gesteeld , de kelken
onbehaard, ia Augustus bloeijende. Deze wordt, zooals rein-
WAEDT wil, veel in de bosschen bij Arnhem gevonden.

Campannla rapucuMdes, Eene vaste plant, met getakten stengel ,
de bladeren mw ; hartlaneetvormig ; de bloemen , die in Au-
gU9tU9 ontluiken, eenzijdig in de oksels geplaatst, aarvor-
mend, de kelken blijvende. De onderste bladeren zijn lang
gesteeld, hartvormig; de bovenste ongesteeld, eirond*lancel-
vormig.

De gobtbr vond dezelve in de hoven onder de heggen en
in de zaailanden op verscheidene plaatsen, de betbr bij Nij-
megen^ VBOUK bij Baam^ muldbr bij Leiden en Rijnsburg ^
en VAN DEü Eiu>E bij Zuiphen.

Campanuia barkUa, Eene vaste plant , met oenvoudigen stengel,
de bladeren eirond-laneetvormig, vtokkig, eene eindelingscbe
wijde bloemtros , de bloetnkroon gebaard , de zaaddoozen
door de omgeslagen kelkslippen bedekt De bloemen ontlui-
ken in Augustus. Volgens db qortbr in den Saikerwaard.

De drie onderhavige planten worden «om hare wortels, die
wit, vleezig, malsoh, en van eenen aangenaraen zoeten smaak
Bijn^ in onze tuinen' aangekweekt. De wortels worden raauw
als salade, gestoofd of in soepen gebezigd en de jonge bladeren
ab salade gebruikt.

In Engeland is sedert eenige jaren de kweeking er van sterk
afgenomen, terwijl men ook in ons Vaderland weinig werk van
de Rapunsel maakt. Gelijk wij reeds vroeger medegedeeld heb-
ben, noemen de Duitschers de gele onagra (Oenothera biennis)
LI5., Oarten-RapunseL

<4@mSS^

Digitized by VjOOQIC

BEINVABEN (WELBEEIEENDE.)
{Tcmacebjm balsamitCL)

De ReMvaren ooUeent liareii gwlaohtsoaam ianaeeiÊum vas
aihanasia^ waanrw het eene verbaBtering is, terwijl atAanatia
ait de berooyende grieluohe letter a en thanatoê^ éood^ is lanen-
gesteld, op de daanaamheid van de bloemen doelende. Ande-
ffen willen het ym tannaco afgeleid hebben , welke benamiog
volgens puNius van pakthenius herkomstig is.

DiCAiiDOLLB rangschikt dit gewas onder de Campofies en ur*
HAKos onder de Syngeiutia , Polygamia^ 9uperfua^ met het na-
volgende geslachtkenmerk : Het omwindsel half kogelrond , over-
leggend. De bloempjes buisvormig, vijflobbig in het midden,
in de straal drielobbig. De vrachtbodem naakt De zaden ge-
kroond , met een vliezig en gaaf zaadplois.

Deze vaste plant , welke uit het zuUÜn van Frankrük^ Italië en
Zwitserland herkomstig is, heeft witaohtige stengels, die de hoogte
van 70 Ned. duimen tot eene Ned. el bereiken, welke registan-
dig en zachtharig ztjn. De bladeren zijn grijsachtig, elliptisch,
getand, de ondersten gestoeld, de bovenste ongesteeld, en aan
den grondsteun gerond; de bloemhoof4ies schijfaohtig , geel,
langgesteeld, tuilvormig, in Augustus ontluikende. Wanneer
men het gewas aanraakt, verspreidt de geheele plant eenearo-
matieke geur.

Deze plant behoeft eenen nieuwen grond en eene zonnige stand-
plaats. De voortkweeking geschiedt door zaad in de fenU^
doch gemakkelijker door uilloopers , die de stoelen in menigte
voortbrengen.

Deze wortelscheoring dient evenwel , volgens nuixBR , in den
herfst plaats te hebben , om daardoor in .het voorjaar terstond de
nieuwe scheuten te kunnen leveren. Het uitplanten moet op twee
voeten in alle rigtingen geschieden , op dat het gewas zich voeg-
zaam kunne uitbreiden, terwijl de wortels na verloop van
twee jaren eikanderen zuUèn bereikt hebben , waarom er alsdan
op nieuw eene scheuring en uitplanting gevorderd wordt, en
hoewel dit gewas in alle gronden en op lederen stand tieren
wil, zoo zullen de planten in eene drooge aarde het langer dan
in eene vochtige volhouden ; om het vroeg te hebben , plaatsen som-
migen de onverdeelde stoelen in het najaar in eenen broeibak «
welke dan later weder in den vollen grond worden overgebragL

Digitized by VjOOQIC

827

In F^gnkrifk be<%t meo, dodi ook nog Mtdzaam, het joog«
loof «fo toekraid bij de salade, ieto hetwelk wij nieC gelooveo,
dat in oas Vaderland het ge?al zal zijn. Meer algemeeo » bij odb
de getneenê Reinvaren^ (tanaoetum volgare) bekend, ook wel
warmkruid genaamd, welke vaste plant op Tele plaatsen bijlangs
de wegen en dijken, inzoDderheid in Utrecht^ OveHfêstl Fries-
iand^ Groningen en Drenthe^ in welüe laatste proTincièn wij
het menigmldig Tinden, wordt aangetroffen.

Hbrmolaus hoadt dezelve voor de ParthenUam mkroph^ümn
▼an HippocRATBs , anderen Toor de ArthenMa leptoph0os van
DioscoaiDSS , hoewel het geenzins met deze overeenkomt

De wortel van deze plant is vezelig; de stengels eenvoudig, regt-
standig, hoekig, onbehaard, rolrond. De bladeren tweewerf-vin-
deelig, ingesneden, gezaagd, ongesteeld, steng-omvattende, don-
ker groen , onbehaard en gespikkeld. De bloeiwijze stelt eenen
eindeKngschen , z waren tail voor, geel van kleur. De bloempjes
die in Jur\i en Augustus ontluiken, buisvormig; in het midden
vijflobbig, in den straal drielobbig; en een half kogelronde ,
overeenliggende kelk. De vrachlbodem naakt ,Het zaad door
een vliezig en gaaf zaadpluis gekroond.

Voor zoo verre ons bekend , wordt deze plant b\j ons te lande
niet te min hare verschillende eigenschappen, niet opzettelijk
voortgekweekt De Engeischen nemen in het voorjaar en in den
herfst de spruiten van de oude wortelstokken , die men alsdan 12
duimen van eikanderen uitpoot De bloemstengels , die in den
volgenden zomer opschieten , worden weggesneden , om op
nieuw jonge bladeren te hebben, daar deze alleen bruikbaar
zijn. Enkelen kweeken het ook in warme bakken.

In Zweden bezigt men het jonge loof, dat eenen specerij-
achtigen , alsdan niet zeer sterken en voor sommigen aange-
namen smaak heeft , in meeikoeken , en in Engeland om bij
zekere puddings daardoor de kleur en smaak te verhoogen.

In de geneeskunde evenwel is het meer dan in de keuken
bekend, aangezien men de bloemtoppen met het zaad als een
wormdoodend middel gebruikt Het zaad is zeer klein, eenig-
zins krom en diep • gegroefd ; de reuk onaangenaam, specer.j-
achtig, de smaak scherp en bitter; welke eigenschappen schij*
nen af te hangen van eene aetherische oüe , die in eene aanzien-
lijke hoeveelheid in deze plant vervat is.

Ook wordt de oieum Tanaceti zoo wel in- als uitwendig te-
gen de wormen gebruikt ; inwendig voegt men dezelve bij worm-
doodende mengsels , uitwendig wordt zij in smeersels gebruikt.

Digitized by VjOOQIC

De gia ifl van Iwee tot vijf droppels , wordende deie plant
volgens Rusz , ook veelvuldig in de . veeartsenijkande gebezigd.

De geleerden twisten er over , of deze plant al dan niet voor
het vee nadeelig zoade zijn. Bbckmakii is van het eerste gevoe-
len en zegt , dat het vee dit gewas onaangeroerd laat , en wij
stemmen volkomen *met hem in , naardien wij ons van deze
waarheid meermalen hebben kunnen overtuigen. Ook in de
verwerijen kan men van deze plant gebruik maken , naardien de
bladeren eene groene kleur daarstellen en m. hesselihgh in 1782
daarmede eene fraaije en vaste gele Ueor aan verschiOende
stoffen wist te geven , welke kleur zelfs wederom voor andere
sehakeringen vatbaar was.

Ook wat de potasoh aanbelangt, verdient deze plant onze op-
merkzaamheid , naar dien zij volgens westerhoff van al de ge-
wassen , die in ons land in het wild groeijen , in hare asch de
grootste hoeveelheid loogzout bevat, en wei zooals cbaptal wil,
meer dan voor een derde gedeelte van het gewigt der aseh.

Of het waar is, zoo als aspbun zegt, dat de bedorvene lucht
die er somtijds op en bij de begraaf)p»laatsen gevonden wordt,
door het aanplanten van dit gewas zoude gezuiverd worden ,
laten wij daar, er sleehts op antwoordende de eene reuk ver-
drijft de andere , even als het volgens chomel om de ledikanten
en matrassen gestrooit, een verschrikkelijk insect , eene ware
huisplaag verdrijven zoude , MATTOscnA eindelijk wil er de ver-
moeidheid mede verdrijven, en raadt dan aan, het gekneusd onder
het hoofdbedeksel te leggen , doch quod nimk probate probat nibii.

Digitized by VjOOQIC

RHABARBER.

(Rheum rmdulatüm var. ElfonUenae.)

De Rhabarber onUeent haren geslachtsDaam rheum , eeoe be-
naiDing van dioscorides herkomstig, van het Grieksche woord
ra , dat wortel beteekent. Rhabarber moet afgeleid worden van
de woorden ra^ enbarbarum^ een wortel dus, die ip de landen
der barbaren groeit Marcellds evenwel is van gevoelen, dat
rhababer van ra^ een e rivier in Sarmaiie^ thans de wolga^
hefkomstig is; celsius noemt de rhaponticum^ radkem panti-
cam naar zijne groeiplaats in de Levant en Klein-Azie , wordende
door HORisoN de Pontische en Chineesche Rhabarber , als een en
dezelfde plant beschreven en. afgebeeld. Monardes en ruellius
verkeerden in den waan, dat er geen onderscheid tassehen de
rhabarbarum en de rhaponticum was , hoewel de eerste er
later van is terug gekomen, en de dwaling van den laatsten
door MATTHioujs is wederlegt -

Decandollb rangschikt dit gewas onder de Polygonées en lw-
NABus onder de Enneandria , TrigyTiia , met het navolgende ge-
sUchtkenmerk: De bloem is zonder kelk; de bloemkrans zes-*
spletig en aanblijvende; zij heeft een driezijdig eaad.

Aangaande dit plantengeslacht deelt de Hoogleeraar morreii in
zijne Annates de la Socièté dAgrictUlure et de Botanique de
Gand. 1846 ons vele bijzonderheden mede, die wij nog met andere
zullen vermeerderen. Eene der oadst bekende en nog de meest
algemeen verspreide soort, is de Rheum undulatun^* Peter
DE GROOTE, die zoo zeer de kunsten en wetenschappen in zijn
rijk bevorderde, liet deze plant in zijn onmetelijk rijk overbren-
^ gen, en dezelve in Siberië verbouwen, ten einde den wortel er
van in de geneeskunde te gebruiken, zie Rhabarbarum. amae-
mt.'Aca(L DisserL desAMosL zibrvogbl, 1752, Tom. lU. De ón-
dervinding deed evenwel al ras zien, dat de Rheum ^ geenszins
de Moskovische Rhabarber opleverde , en dat men deze nog van
Bucharest moest ontbieden, naardien de wezenlijke Rhabarber
van eene soort voortkwam, welke bij langs de bergen en op
bijna ongenaakbare streken, die zich van China tot aan Perste
uitstrekten, gevonden werd. Tegen het jaar 1750 bewerkte
BOBRHAAVB, als eerstc geneesheer van den Keizer van Ruslaml^
bij den Senaat , dat de zaden der Rhabarber ontboden werden ,

Digitized by VjOOQIC

830

die men in Tartarije kweekte. Dete tadea bragten vervolseiis
de Rkeum undulatum ea de Rhmm palmaium ?oort, tenvip
VAD dat tijdstip af aan, men meer en meer begon te gelooven,
dat de Rkeum palmaium de geneeskundige plant was, en zoo
werd de Ekeam unduüUum ailengskens tot het keukengebraik
bestemd.

. Hetzelfde had ook reeds vroeger en wel in 1732 te Par^s en
te CheUea plaats, waar de zaden van de gewaande echte Bha-
berber, eveneens de Rheum unduiatum opleverden, met don-
kergroene gegolfde bladeren, en eenen bruinachtigen stengeL
Dat deze niet de echte Rhabarber opleverde , is reeds door Ambaü
in 17JQ aangetoond, daarin door mssserscbiud voorgelicht, die
in Siberië gereisd hebbende, verhaalt, dat men de echte Rha-
barber Gsungka noemde, terwijl deze door de Tartaren ïtehu-
me geheeten werd. Zij had eenen zoarachtigen , zeer aangenamen
maak , terwijl de stengels en bladsteelen er van door het volk
foowel 'raaaw, ter lessching van den dorst, als gekookt, tot
moes werden genuttigd 4 en van daar dat messbrscbmid haar
èerg'Zuring^ met bladeren ter lengte van eene el , noemt. Van
het keuken gebruik in gusiand gewaagt reeds PAirnr , toen hij zich
in 1751 te Upsai bevond.

Deze eerste veronderstelling konde evenwel de toets der waar>
beid niet doorstaan, want hoewel ook limiiaeüs, de gortse en
HOPE geloofden dat de Rheum pai/naium^ de ware Rhabarber
was, zoo trokken weinig tijds daarna pallas en geohgi, zie
CDiBoiTET, tiisioire aöregee des drogues simples iSJS^ deze stel-
ling in twijfel, en deden nadere opmerkingen ook later zien,
dat het de wortel der Rheum Emadi is , welke als geneesmiddel
zoo zeer gelrokken wordt.

In 1790 werdt door catharria II van Rusland , de kruidkundige
•icvAS naar Siberië gezonden, roet het doel om zoo mogefijk
tot in het gewest, alwaar de echte Rhabarber gevonden wordt ^
door te dringen en zich met dezelve bekend te maken. Na
vraohteloos echter vier jaren op deze reis te hebben doorgebragt ,
keerde hij met geene meerdere ophelderingen , dan men alge-
meen reeds bezat terug, zoodat ook deze onderneming geene ge<*
wenschte uitkomst opleverde , sedert dien tijd tot op heden heeft
men zoo verre ons bekend , geene verdere pogingen in het werk
gesteld, om den oorsprong van den Rhabarber op te sporen»
zoodat te dien aanzien , nog een ruim veld voor de nasporingeB
van kruidkundigen overblijft, tenzij men vril aannemen, dal de
HhOÊm Emodi de ware plant is.

Digitized by VjOOQIC

8S1

Naar mate dq door d«M nadere loetiehliBg de paknaiUM oii
MB geneeskniidig oogpunt beeolioiiwd, in waarde alkiain, klom
da beUngsteHing in haar voor het huisboadelijk gebmik, waer-
Coe Emgeiand ioionderheid den grondsUg legde. Het is kiaarbig*
kaüjk dat de EngeUchen door de Perzianen op dat gebruik zgn
gebragt , die in het bezit van nog eene andere soort en wel ée
JiAeum Höe9 zijnde ^ daarvan een veelvuldig gebruik maken en waar*
omtrent ouvbr aan bosg het onderstaande «heeft medegedeeM.
„ De Perzen geven aan dese plant den naam van tieèoê , welke
aldaar in de drooge kleigronden gevonden wordt, hoewel deze
het geheele jaar door, mol sneeuw bedekt zqo. Zij bloeit in
de lente, en de zaden rijpen op het einde van den zomer. Zij
maken veel werk van de jooge spruiten en van de bladsteelen,
welke zij raauw met zout en peper eten, na dezelve van de
sobors ontdaan te hdiiben en welke groente hen op de markt
Ier verkoop wordt aangeboden. Ook het daaruit geperste sap
dampen zij uit en brengen het met honi|; of druivensuiker tot
eene soort van stroop of oonserf , waarvan zij zelfs groote ver-
zendingen naar *s buitenslands doen, zelfs gebruiken zij hel , en
waar ouvna zich het meest over verwonderde, als een genees-
middel bij de rot- en andere kwaadaardige koortsen. Verder
voegt Bosc er bij , dat men in Penië twee soorten van rie^
beeft, waarvan de eene natuurlijk op de bergen groeit en de an-
dere in de tuinen gekweekt wordt. Deze laatste wordt dan ook
aanmerkelijk grooter , men bedekt ze^ met aarde om de jonge
bladeren en stengels te verbleeken, waarna men ze op de mark-
ten van üpahan en elders verkoopt , als eene zeer gezochte en
aangename toespijze bg de vleesch geregten.

Deze uitmuntende plant werd reeds in 1724 in Engdand in-
gevoerd, terwgl LiBiLLAiniÈaB, saoaoiku en ouvua dezelve uit
Azië naar Fi-ankrijk overbragten, maar dezelve is tot op den
boidigen dag toe zoo schaars, dat men er als keukengroente
nog geen gebruik van 4ieeft kunnen maken.

Van alle de Rhabarber-soorten , is de Rheum unduUUum var.
Effordiense , zoo ab wij die boven opgegeven hebben , als keu-
kengroente het meest te verkiezen.

Het was william bugk, hovenier van folxb oirnUiB howaul'
eigenaar te Eiford^ bij Lichfieid in Stafordshire te Engeland^
die er in slaagde deze uitnemende verscheidenheid voort te
brengen, welke hij uit het zaad van de Rkem^ unduüUumiw-
kreeg. Zij kenmerkt zich inzonderheid door dien zij vroeger aan-
Komt, een lagchender groen vertoont, en zachter, woeker « sap-

Digitized by VjOOQIC

8S2

piger, dao wel de meeste andere' Rtudiarber-eoorten i»; ookxïja
de bladsteelen lan^, de bladeren zelve kleiner en meer gel
vend. In 1836 bragt ddoriole toen secretaris bij het Ministerie
van Binnenlandsch^ Zaken dezelve naar Bdgk over , alwaar
zij ailengskens meer en meer verspreid wordt Volgens locboi
Encyelopaedia of gardming wordt <|e Rbabarber door zaad of
door verdeding van den wortel voortgekweekt In het eerste
geval zaait men in het voorjaar in goed losgeroaaktea grond en
verpoot men de jonge plant ter plaatse , als zij in het Di^|aar de
hoogte van twee tot drie palmen bereikt heeft Hoewel louw»
beweert , dat men in het onmiddellijk daaropvolgende ToOijaar
de bladsteelen reeds kan gebmiken ; zoo zegt ProL ■omasiv even-
wel, het 1)1) ondervinding te hebben, dat het beter is met dat
gebruik tot het tweede jaar te wachten en de planten volkom^
ontwikkeld zijn. Uit zaad gekweekt, behoudt ook de EtfordMkt
hare eigen dommelijk|ieden en toont dus genoegzaarar eene vaste
verscheidenheid te zijn. B^ de scheuring van den wortel behoort
ieder stuk , waaruit men eene nieuwe plant wil aankweekao .
van eenen eindelingschen knop voorzien te zqn.

Men plant dit gewas in welgeroesten zand* of toingrond. Zware
kleigronden behooreo met zand of op eene andere wijze loage>
maakt te worden , daar de wortel zich behoorlijk in de diepte
moet kunnen ontwikkelen. Gier of andere vloeibare mest is
daarvoor eene zeer geschikte meststof.

Men plant op rijen in het Verband; de rijen\op zes patanee
en de planten in de rijen 1 Ned. el van eikanderen verwijd^d,
kunnende de plant aldus 1^—20 jaren op dezelfde plaats hlgvea
stean. In het nt^aer en vooral in het voorjaar wordt de grond
tossohen de rijen voorzigtig, zonder de wortels te kwetsen^ om-
gespit en van tijd tot tijd goed bemest Rondom Londen snijdt
meo jaarlijks al de doorschietende stengels af en bdioadt men
daarvan slechts zoo veel, als men ter zaadwinning noodig heeft,
opdat de planten niet uitgeput worden, es hei blad zelf zich seo
veel mogelijk ontwikkele.

Aangaande de Engelsche vrijze van voortkweeking deeh oas
MASSOH in de Revue Horticole 1851 nog dit mede : vroeger kweekte
men in Engeland het meest ^^Hhapanticum,^ doch thans schijnt
de smaak op de niewoere soorten te vallen, zoo als zij die noe-
men en wel op die van uhkaedb en de Ronii^;in tictoru , welke
beide verscheidenheden hem door thompson geworden zi^

In de moerassige streken en wel in de uitgestrekte vlakte Tan
€Mêeü^ van waar zoo vele moesgroenten' naar Landen worden

Digitized by VjOOQIC

«oe^^^oerd, kweeken de warmoezier» de Rbabarber op eene groote
schaal en mei een goed gevolg. Zij kweeken de planten het
meest door zaad^ dat zij ter plaatse in eene krachtvoUe wel be^
werkte aarde uitzaaijen, in rijen en wel zóó, dat iedere plant
eene tussehen ruimte van §ft Ned. dnimen erlangt. Zij zaarjen
dit zaad onmiddellijk, uit nadat het rijp is, hetwelk dan ook ter-
stond weder ontkiemt. De jonge planten , die men na bet uit-
dunnen overhoudt, bereiken weldra eenen groeten omvang, en
hst derde jaar na de uitzaaijing zijn de planten krachtvol genoeg
om bladsteelen voort te brengen , dienstig om gegelen te kunnen
worden; verklarende hassor er gezien te hebben, die de dikte
van 66 Ned. duimen bereikt hadden. Deze planten , die , gelijk
wij medegedeeld hebben , 66 Ned. duimen van elkander verwij-
derd waren, l>edekt men voor den grooten bouw in October^
of zoo men den oogst in de tuinen vervroegen wil, een weinig
oerder met eene laag mostaarde of goeden , muilen grond ter
dikte van 22 Ned. duimen , welke verrigting iederen herfst wordt
herhaald. De grootste kunst evenwel bestaat hierin , om het ge-
was ter juister lijd te oogsten , en hetwelk dan is , wanneer de
bladsteelen boven den grond beginnen te werken. Dit jonge blad
heeft alsdan eene schoone roode scharlaken kleur, vormt als
het ware een zeker vlies, dat boven de bladsteel, bij wijze van
eenen trechter uitkomt , en welke dusdanige stoelen de warmoe-
xiers even als de asperstes in bossen binden en ter verkoop aan-
bieden.

Willen zij het gewas vervroegen en de opbrengst er van in
Februarij hebben , dan hoogen zij de zijden der rijen op , be-
dekken deze met planken of landerzins , en waarop zij vervoU
gens eene dikke laag nieuwen mest brengen.

Georgb likdleu, vader van den Hoogleeraar jobn umdlbij, heeft
in zijne Guide to the orchard and kikken garden in het bij-
zondere , over dè voortkweeking van deze plant gehandeld. Vol-
gens hem kan men de planten vervroegen, hetzij door middel
van bakken, en champignon*s kelder, hetzij door middel van
omgekeerde groote bloempotten, terwijl men op die wrjzo de
jonge spruiten , even als de zeekooi , reeds in Februarij kan doen
voortkomen. Hoewel daardoor van het licht beroofd, behoudt
, dezelve eene schoone roode scharlaken kleur. Door iedere week
of alle veertien dagen nieuwe planten in den bak of in het cham-
pignongebouw te brengen en wel van af de maand November ,
kan men van af kersif/d' tol aan Maart jeugdige scheuten en
bUdsteeleo erlangen , tot het bereiden van taarten enz. geschikt

Digitized by VjOOQIC

8S4

0«kl men bloenpottMi op de ptantea m den veNea grand ,
wel in Februïïirii^ dan ken hei gebroik ven af Meuirt
hebben en wel loo lang, dat deie greenie door anderen
worden vervangen.

Meer algemeen eehter laat men de Uaderen in AptU on Hé
geheel uitgroeien, snijdt alsdan de bladsleelen vlak aan houMB
voet af, en ontdoet ze aan den top^ van de eigenlijke biadsohijf ,
soodat roen^ de steelen aHeen behoodt; «deze worden nUilaB in
handels van 12 of 24 ter markt gebragt en Ier verkoop aangeboden.

Het was thohas hasb (BerUcuUurëi trtmsac&Ofu) die inzon-
derheid over het verUeeken der keokenBhaborher gehandeld
beeft. Hij bevond dat de gebleekte doelen veel min<kr onikcr
behoeMen, want de planten m den vollen grond gekweekt,
bevatten evenzoo ved znorstof « als onrgpe kroisbezi&n. In het
Gatiiener'9 magazi» is men meermalen op eene vwvroegdc
kweeking dezer plant teraggekomen en wd behalve op de reeds
medegedeelde wijzen, door se even als de aspersies op bedden
in den vollen grond te vervroegen. Kmear vervroegde de Rha-
harber in potten. In de ÜMI/Ss verdeelde hy zijne wortel» en m
den kafH plaatste hij zijne jonge planten in potten. Oese plan-
ten werden als na ongeveer met een doim fijn zand hoven den
rand der potten bed^t, en des» potten vervolgens in eene kas
geplaatst, waarin men draiven kweekte, terwql de aldu* be-
handelde planten gedurende den winter, genoeg voor een niei
te talrijk huisgezin opleverden.

De navolgeode soorten verdienen het meest in onie toia«B
gekweekt te werden.

Meum paimaium^ l». De hinderen handvomig, vedspfatig,
een weinig glad, de insnijdingen puntig. Deze behoort oor-
spronkelijk in Têfianfe^ TMel en N^fsi te huis, zij is
eene vaste plant, en wordt van vier tot aoht voeten hoog.
De worteibladeren hebben een of twee voeten lengte en zija
anderhalve voet breed. De bloempjoimen fesr lengte van een
voet, terwijl de bloemen geelaehtig zijn.
Db oortes nam dezelve uit Rusland mede, terwijl bok, floog-
leeraar te Edimburg, er het zaad van 1763 ontving, welke plmt
hg hem in 1765 bloeide. LiimABos den levenden wortel er van,
van DB GOHTKi ontvangen hebbende , bragt de plant , als tot de seld*
zaamheden van den Upselsehen tuin behoorende» in 1767 in plasL
In 1780 werd de kultonr van dit gewas door den Heer batvms

Digitized by VjOOQIC

9i5

IA Boêkmff^ «i Oxfortikite^ op eene «roMe schaal aanselegd,
•a me» kMtttfde er groote ?erwaohtiBgeii van, die ecbt«r niet
z^n Tirviild geworden, daar de luMdaugheid er Tan, Terre bg
de Ooalersdie aehler ataat.

Rheum compactum^ un. De bladeren een weinig gelobd, een
mnaig loderaohtig , glbêterend en xeer lyn. getand. Deze
vMie plant ia uit Tartarüe en Tfdbet herkonistig. Dese is
deselide ato de Rfuum iariaricum en de Rheum öucarhizan
«M vele schrijvers en inzonderheid ran pallas , terwijl mil-
Lin er ons eene afbeelding van gegeven heeft.

Rhêwn byhridum^ ait. De bladeren breed gegolfd, piui«lg, van
bovea glad en van onderai een weinig harig. Deze vaste plant
is oH TarUrüe. herkomatig en sedert 1778 wordt dezelve voor
sinraad in vele tuinen. gekweekt De «bladsteel is kort, donker
fan kleor, terwijl de bladeren in sommige gronden zeer groot
wtMTden en wel eens den omvang van twee en eenen halven
Toet bereiken. . . •

Rheum mdulaitm^ un. De bladeren gegolfd, een weimg vil-
tii;; de bladiteelen hatf-cyünderv ormig , zeer 4n gerand. Dwe
^V plant werd in 1734 uit iütó en Chma ingevoerd. De
wovtelbUderen zijn leer groot, hoewel niel dien omvang er-
langende als van de vooi««ande, de plant bereikt de hoogte
van vier tot acht voet; de Woemen aan wit en de krooneavruch-

Rhêum rhapmÉkum, un. De bladeren gegolfd, glad, de nbben
▼aa anderen harig, de bladeteelea ingedrukt, van onderen ge-
^aaCd en flaaaw sootvorraig. De stengel bereikt eene hoogte
vêu drie tot zes voolen , de wortetoladeren zeer groot , de bloem-
plaim bekwwpen, de bloemen wit. Deze vaste plaat die se-
dert 1Ö73 in de tuinen gekweekt wordt is oowpronkelijk van
Eii^AzU en uit het zuiden van Siherie herkmnstig.

HAeum riU$^ u». De bladeren een weinig afgerond, eenigzins
wrataehtig en ruw; de wortelbiaderen ter lengte van een tot
twee voeten en van twee tot drie voeten breed, zeegroen van
kleur, de kroon -vruchten zijn bijna vleeïig en van eene leven-
dige, purperachtlge of bloed roode kleur. Men heeft deze
aaori acht jaren aehter een in den EHhamsehen tuin gekweekt,
volgens wu^, door sanARO van den IManon derwaarts
ovargebragt, doeh dezelve bragt noeh bloem, noch vrucht
voort Glqsiob heaft er eene afbeelding van geleverd. D Hoa-
•aBS^FWAs, die de rtites en mutraU te Mai^^ even als jac-

Digitized by VjOOQIC

8S6

t>0B8 te Neuüfy kweekte, verioor dezelve voor v^ftieo jarei
4»eide. In 1835 beproefde hij eene nieuwe aanplanting te SL
Hippolytt'de'Caton^ en wel in eenen kalkachtigen kleigroiid,
doch ook die planten begonnen te kwijnen en etierren. Niet
te min de invoering er van uit Persie en Syrië ^ wordt de

. Tibes nog schaars aangetroffen.

Meumausiraie^ don. De bladeren hartvormig, afgerond, stomp ^
gaaflrandig, een weinig gegolfd, ter weerszijden gehaard; de
bladsteelen cylindervormig , gegroefd , van boven vlak en ge-
rand; de keikbiaderen stomp-ovaat; destengel, die de hoogte
van drie tot vijf voeten bereikt , is van boven even als de
bloemsteelen gehaard; de wortelbladeren bereiken de leogie
van een, twee tot drie voelen en zijn zeer breed, met roode
ribben; de wortel raapvormig, van baiten zwartachtig, bniifi
en van binnen oranjekleurig. Deze soort , die in 18S6 van faet
Himaiaya gebergte , Nepal en Tariar(fe ^ naar Engeland werd
ovei^gébragt, droeg alstoen den naam van i^^^tnn üSbumA, omdat
WALUCR, bestuurder van den kruidkundigen tuin te CakuUa^ haar
aldus bestempeld heeft , maar colbskocck en non hebbeo haar
den naam van Rheum auslrale gegeven , en die dan ook al-
gemeen aangenomen is. Men verkeert thans in de meeoiog «
dat het deze is , die de ware Rhabarber van Baoharest opl^
vert, doch niet te min deze veronderstelling, kan noea niet
bemerken dat deze juist meer in bet bijzondere wordt voort*
gekweekt Des al niet te min is zij van alle soorten de schooo-
ste , de krachtvolste , en het meest geschikt tot sieraad ia
eenen aanleg te verstrekken. Wij hebben zegt de Hoogieersar
VORREH planten gezien, in eenen zandigen kleigrond gekweekt ,
die minstens vijf tot zes Ned. ellen in omVang hadden, eneeoe
menigte reusachtige bladeren voortbragten. Sowrt bragt dit
soort naar België over, en in Engeland wordt zij roede ^oot
keukengebruik gekweekt Terwfjl eindelijk als sierplanten eo
om te dekken y de australe^ kyöridvm en paknahm^ ^
meest aanbevelenswaardig zijn , wordende in Engeland Ibaos
de verscheidenheid Vicloria^ welke tot de Rheum rugonn

behoort, hoog geroemd.

Lassaigve vond in de bladsteelen van Rhenm rhapimUcn»'
zaringzuur en appelzuur. Haar gehalte aan zoringzure iooteD<
fliaakte deze spijs ten hoogste schadelijk voor dezulken, bq
wie aanleg bestaat tot de vorming van zartngzure pissteeneo.
„Ik heb, zegt Dr. prodt," gevallen waargenomen, ia ^'^
^en aanval van nierkolijk , door zoringzore pissteeneo te weeg

Digitized by VjOOQIC

837

gebragt , onmiskenbaar het gevolg was van een al Ie ruim ge*
bruik der Rhabarber <ui den vorm van taarten ens.), voorna-
melijk als de lijder gewoon geweest was, te geiijker tijd,
hard (dat is: kalkhoudend) water te drinken.

Voor het gebmik worden de bladsteelen geschild eo daarna
in stokken gesneden , ter lengte van ongeveer eene halve palm
en dan gekookt Het water van het eerste kooksel is zinir en
wordt weggeworpen; doch het daarna weder opgebragte water
wordt vermengd met suiker, kaneel, citroen of oranje schillen,
en van de laatste bij voorkeur , als zij nog groen is. Dit alles
wordt te zamen op een zacht vuur gekookt en wel bedekt ge-
boaden, tot het de dikte van een conserf of moes bereikt heeft,
dat alsdan niet overmatig zuur, aangenaam van smaak en zeer
gezond is.

Mejofvrouw w. b. b. geeft ons aangaande de verschillende be-
reidingen in beHgten en mededeelingen door het genootschap
t)oar landbouw en kruidkunde te Utrecht^ nog het navolgende
op , dat wij des te gereedelijker opnemen , naardien wij op de kook-
kunst van onze Hollandsche dames nog al wat vertrouwen stellen.
De jonge bladeren, vooral die, welke gebleekt zijn, leveren
eeoe zeer goede groente op, die door sommigen liever, dan de
spinasie gegeten wordt. Nadat dezelve zoo lang ruim afgekookt
zijn, tot dat ze goed gaar zijn, kookt men ze fijn en handelt er
overigens mede als met de spinasie. De bladsteelen kunnen zeer
goed de appelen, onrijpe kruisbeziSn enz. vervangen. Men ont-
doet dezelve tot dit einde eerst van de buitenste schil , snijdt ze
aan stukjes en kookt ze af. Gaar zijnde, worden dezelve droog
a%egoten , tot moes gewreven en dan met rijst vermengd , of op
de wijze van kruisbeziën verder toebereid.

Ook als eonfituur kan raen de bladsteelen zeer goed gebruiken.
Men schilt en kookt ze af, zoo als vroeger opg^even is, en
doet er vervolgens eene groote hoeveelheid suiker bij, daar ze
zeer zuur zijn , en een weinig kaneel. Zoo laat men dezelve
eenigen tijd stoven en doet er daarna rozijnen (liefst zooder pit-
ten), fijn gesneden amandelen en een weinig rijnwijn bij; dit kan
men als eonfttuur gebruiken en in eenen laartenkorst gedaan ,
levert het een zeer aangenaam gebak op. Zoo de steelen echter
onder en vezelig worden , moet men ze eerst door ^ eene zeef
doen.

In €A]u>siiBR*s Chronkle lezen wij nog, aangaande het coo^n
van het loof; dat men hetzelve even als voor de taarten berei*

Digitized by VjOOQIC

dra moet en dan ia ccmfiluor flesseben does , welke ftwochen
mw dtn in eeneii ketel met koad vreter doel, iraarin ie een
kwaKier uara keken. Dit gedaan zijnde Beent men er de flee-
schen nit, kurkt ze zoo spoedig mogelijk, en doet er, w«BB«er
ze koud zijn » eene dubbele blaas over of bedekt ze met hars.
Wanoeer men de flesschen op eene koele drooge plnats bewanif ,
zal men met kersmis de Rbabarber even sraakeUjk viiidai, ab
of ze ▼ersch waren.

De mettwe moesgroente die men tkaas net zoo veel ophef
onder den naam van Tarireum in vele dagbladen venaeM viadt
is niets anders dan eene der versekeidenhedea .vm de Eketim
unduUUnêm.

In Engeland is men nog verder g^aan ^ en heeft mm ook
bet gebruik der zteh ontwikkelende bloemen van de Bhnbarbcr
aangeprezen. Men noemt deze nieuwe groente in het Franseh
rkufleurs even zoo als men de bloemkool ehoufieur noem, loo
dat wij dos deze benaming getrouw blijvende AiMn-rA«Acnèer
zouden moeten zeggen.

Aangaande deae bijzonderheid deeld hel herlietiUiiraf Mago-
zint 1846 het navotgende mede:

FoRSfTB tuinier vaa dra Markies van Shrewsbwif te ÉUot^To-
toern in JSlaffördëMre- had daarmede allezins voldoende proeven
genomen. De zteh onlwikkelrade bioemsteeira van de ifthakar-
her z^D vast ra te gelijk sappig en konnra zeer gemakkelijk
in hel vooijaar van de plant gemist wordra, te meer daar bet
boüendira era regel b^ de leek der Rhabarbers is , om rieefals
een* enkelen bloemstengel ter ziiadwbming te latra staaa.

In de maand April ^ wanneer de meeste groratra zeldsaam ea
duur zyn, zijn juist de begumrade bioemsteeira en bk>eDMB der
Rhabarbers het best en het overvloedigst Zij hebbra eene fiaaiie
Meur ra worden evra als de Rkabarbeia zelve • bereid. Inwen-
dig hebben zij at het aanzira eraer vijg.

De smaak is zoeter dan die der Rhabarber-sfe«ira ra 19 wor-
den het best als èroccoli of bhemkêoi gebruikt

Te dira einde moet men de bioemsteeira neg zeer jong ra ge-
vuld zijude, bij derzelver eerslê ontwfltkeliBg nemra ra b^ de
kokiog , evra ato men dit bij de bloemkool doet, eenigzms aofg
dragra denelver deelen niet uit elkander te dora wijken.

Wat de geneeskunde aanbelangt zoo komen er meehehieac
soortra van Rbabarber in den handel voor. Zoo als de IndÊtcke
of EngelseAe en de Rksskehe {Rhmm Musemffffcum; Rnutmn
Sièericum^ welke de zuiverste ra beste van allra ia.

Digitized by VjOOQIC

D«se iMtote kwam vroeger ofer de Ttirksohe Provineien v«i
KJeiD'Azte naar Europa, docb wordt na oTer Rusland verzon-
den. Yao het oorspronkelijk vaderland wordt dezelve naar de
{^rcoaatad Kiaobta in Siberië gevoerd , alwaar dit produet door
eenen ambtenaar van het Russische rijk onderzocht wordt. De
slechte stukken worden hier uitgezocht en verbrand en de goede
kwaliteit naar Moskou en Petersburg gebragt , alwaar zij eene
tvreede sorteriug ondergaan , en de minder goede stukken nog-
maals worden afgescheiden. Uit hoofde van de zorg is de Rus-
sische of Hoscovische Rhabarber van eene betere hoedanigheid
eo ook steeds van eenen hoogeren prgs.

Deae , Rhabarber komt meerendeels voor in stukken van een
halven of twee oude duimen breed, en twee of drie duimen
lang^ somtijds plat , doch ook dikwijls rond , dus even als eeae
half doorgesneden of als eene geheele inaar kleine rammenas ,
en v^rdt om ze tegen «de veditigheid te beschermen, in met
lo<»d gevoerde kisten, even als de thee aangebragt Aan een der
einden bevindt zich steeds een gat, dat daaraan to^eschreven
moet worden, dat, naardien de inboorlingen de wortels in het
voor- en najaar inzamelen , van de buitenscbil ontdoen en ie
in kleine stukken snijden, om ze beter te kunnen droogen, in
dexe stukken een gat booren , ten einde dezelve zoo in de seha-
duvr op te hangen , waarin zij niet zelden een jaar baiigen voor
en aleer ter verkoop geschikt te z^n. Ook worden er wel meer
galen in een stok gevonden, waarvan eenige niet geheel door-
loopen en daardoor ontstaaa zijn, dat men de slechte doe-
len uitgesneden, of het binnengedeeUe onderzocht heeft. De
kleor is van botten goudgeel, welke ontstaat door het poeder
hetwelk door het wederkeerig wrijven op eikander is a%|e-
wrcven; van binnen moet goede Rhabarber, even ab eene
mneoaatnoot gemarmerd zijn. Gewoonlijk onderscheidt men
in den droeggistwinkel twee soorten, waarvan de eene half
en de andere geheel gesehüd is. Wanneer de stukken van
boHen smerig et k^rstig, en van bhMen zwart zijn^ dan
zifn zg geheel te verwierpen, hoewel men dikw^is slak*
ken aantreft, die van buiten zeer onoogelgk en niet Ie min
van binnen zeer heerlök zgn. Tossclien de tanden genomen
is goede Rhabarber overal zanderig, hetwelk aan de kleine
hafeaehtige kristallen moet worden toegeaohreven. De smaak
is vPBlgehjk bitter, de reok eigenaardig en onaangenaam, zij
verwt het speeksel geel, en tol poeder gestooten, bekomt hel
eene heldere road-^gale klaar. Door onderdom verMest de Rha-

Digitized by VjOOQIC

840

barber veel van hare kracht , terwijl men ligte , bleeke , worm-
stekige en beschimmelde stakken niet ten gebruike verkleien moeL

Pallas zag in Siberië drooge stukken Rhabarber, die eene
melkwitte kleur en eenen zoetaohtigen smaak hadden, en de-
zelfde kracht als de gewone beste Rhabarber bezaten , wordende
deze, om hare goede hoedanigheden, uitsluitend voor het hol
van Petersburg verzameld, terwijl trommsdorp eene derigelfike
soort in 1811 in de reis-apotheek van Keizer alexardbr ontwaarde.

De andere soort is in den handel onder den naam van Chme-
sche bekend , en wordt van Canton en Singapoor of over Batavia
aangebragt. . Deze evenwel is Tan eene mindere goede hoedanig-
heid omdat dezelve niet zoo zorgvuldig wordt onderzocht , waar-
door sommige stukken geheel tot bederf overgaan , en andere
spoedig aansteken', 'daar weinige droogerijen te dien aanzien
zoo gevoelig zijn of zo<) naauwlettend daarop acht geven.

In 1844 evenwel hebben blet en diksskl en later dobfikg en
sGHLOSSBEiiGER dczcn vTortcl onderzocht , welke onder anderen be-
vat drie harsachtige zelfstandigheden : phaïoreHne (bruin) , ery-
ihroëÜne (rood), en eene kristaUine zel&tandigheid, ovemenko-
mende mét het chrysophanieumzuur van rochledei uit de par^
meUa parUtina.

SCHL05SBEB6BR*8 ondepzook , over d«i invloed op de urinek»-
zing, vindt men in de Antu der Chem. und PluauL LXVI ,
waaruit blijkt , dat alleen de genoemde harsen a%e9cheiden wor-
den. Garot heeft door behandeling met salpeterzour, eene stof
verkregen, die hij erythrose noemt; zij. is geel 8— l(Wo « de
inlandsohe, oranje 15— 2(r/o in de buitenlandscbe soorten. Dtt
is een zuur, dat met aloalieön verbonden, schoono roodè kleoren
oplevert. Javmal de C/L med. Rodolpi dezelve ontledende,
vond e^ plantenloogzout (alèaloide), hetwelk de ontlasting be-
vorderende , eigenschap yan de Bhabarber in eene hooge mate
bezat , waarom hij hetzelve dan ook roet den naam van Bka-
bofbarint tiestempelde, zijnde de bereiding Tan dit plantenloog-
zout daarna door eenen Italiaansehen soheikondigen meer ge-
makkelijk gemaakt. Zie Mf^emeen tDoordenöoek nan Kumfai en
Weienêchappen op dat artikel.

De fihabarber lost zieh ten deele op in vrater en aieobol,
omdat deze wortel eene aanmerkelijke hoeveelbeid plantenzeep
(principiom aaponaoeum) in zieh bevat, hoewel dit insgeiyksaan
de eztractief etof kan worden toegesehreven. De ea«to vh>ei-
atof neemt min of meer laxerende deeleo op , en minder va
de zamentrekkende of adstringerende , dan de wijngeeat, aoo

bigitizedby Google

841

dat een aftreksel ia water het beste pufseeriniddel is. Zoo men
deze zelfstandigheid als geneesmiddel wil aanwenden, dan moet
men steeds van een aftreksel gebruik maken, en niet van een
afkooksel, daar eene hooge temperatuur de stof scheikundig ont-
leedt Bij eene geringe hoeveelheid van drie of vier greinen ,
is dezelve zacht maagversterkend en zamentrekkend , terwijl
eene grootere dosis van vijftien tot dertig greinen een zacht
'en gemakkelijke laxans is.

Uit hoofde van de zamentrekkende kracht der Rhabarber, on-
derstelde men, dat dezelve eene aanmerkelijke hoeveelheid looi-
stof moest bevatten ; doeh hiervan heeft men zich niet scheikun-
dig kunnen overtuigen. De wortel bevat eene zekere hoeveel-
heid stijfselstof, en deze zelfstandigheid vindt men overvloedi-
ger in de Enropische, dan in de Oostersche. In latere jaren
heeft men van de geringe Rhabarbersoorten in de wol- en le-
der-verwerrjen gebruik gemaakt, zoo dat dezelve aanmerkelijk
in prijs gestegen zijn.

Er wordt ook nog de zoogenaamde valsehe Rhabarber gevon-
den, doch dit is een geheel ander gewas en eene inlandsche
vaste pUnt , welke veel op voehtige plaatsen , vooral aan sloot-
kanten en veenplassen gevonden wordt. Het is de ThaUctrum
fioüyim van uh., welke gele ThaUctrum , eenigzins in kracht, met
de Rhabarber «overeenkomt, en volgen^ vubrat en anderen ook
in de geneeskunde gebezigd werd*

«JTv^*^

Digitized by VjOOQIC

EOSMARIN.

(Eoamarinus officinalü?)

D« Rotmarin ontleent zijnen geslaohtsnaam rasmarimu^ vio
de Latijnsche woorden ros^ daauw^ naar eommiseo omdii
het gewas eenen zoo sterken reuk Tan zich geeft, dat het ab kei
ware in daauw weder neder valt , naar anderen omdat men er
inlk een verkwikkend water van bereiden kan, hetwelk voor de
zieken is, wat de daauw voor de planten heeten mag, en iMn
nus , tcai lot de zee behoort^ wegens de oorspronkdg'ke groei-
plaats van bet gewas', dat veel aan de zeestranden geTODdeo
werd, of zoo als anderen wederom vermeeaea, omdat het eeoco
Ztitigen bitteren smaak als dat van het zeewater heeft.

RüPPius rekent het onder die gewassen, die enkele fVolkoaeiMi
onregelmatige bloemen , uit één Wad voortbrengen eo met vier
onbedekte zaadkorrels voorzien zijn; hivimdb onder die, wdkr
eene éénbladige onregelmatige Moem hebben, die te gelijk ge-
baard en gehelmd ia; de baard en helm, drievoudig gededd,
hebbende vier naakte gladde zaadkorrels ( zijnde het Tolgeld
BOERHAAVE ocn boompfs, dat twee ellen hoog en hooger wordt,
hebbende eenen dikken, grooten, witten wortel, die als wierook
ruikt en lang duurt.

Decamdolle rangschikt dit gewas onder den LatUes^ ldwaew
onder de Diandria^ Monogynia^ met het navolgende gcsIacW-
kenmerk: De bloemkrans is mondvormig of gapende, de bov«*Jj
is tweedeelig; de meeldraacyes zijn lang en krom, en aan W
einde als getand. ,

Of de ouden vóór tbeophrastüs reeds met den Rosroann w-
kend waren, is volgens georg è türre nog onbeslist, «'*"*^
of er in de 2de ode van pnfDARüs daarop wel gedoeld won».
Bij de Romeinen evenwel was het reeds vroeg in gebruik, blijk-
baar genoeg uit het gezegde van horatids.

Farvos coronantem marino
Rore Deos , fragiSque myrrho.
en waarom het dan ook wel coronarium bijgenaamd werd.

Deze alUJd groene heester, wordt in Spa^fe^ PrmkrvM «
Itaüe overvloedig in het wild aangetroffen en wel in ^^^
zóó overvloedig, dat de landlieden aldaar de takken, ^^^
van de bladeren en bloemen ontdaan te hebben, aan den M«f°
branden.

Digitized by VjOOQIC

843

Volgens deo Heer TmuTRA wordt de Roemario ook in 8uri'
name gevonden, doeh in eene geringe hoeveelheid. Deielve is
aldaar xeer moeijeüjk aan te kweeken , en groeit er in eenen zeer
verbasterden staat.

Dii gewas kan de hoogte van eene Ned. el, dO duimen en
meer bereiken* De takken of twijgen hebben eene graaawe kleur
en met stijve, lancet-vormige , aanblijvende bladeren bezet, van
boven donkergroen en raw van onderen , meelaehtig wit en zacht
ab iaweel. Deze blaadjes groeijen rondsom de takjes, en tiis-
schen dezelve komen van feènunif loi Md ^ kleine bleekblaaawe
bloempjes voort, waarvan de bovenste lip opstaat en aan het
eind in tweefin verdeeld is, het onderste eene holle, nederhan»
gedde lip heeft, en twee slippen op zijde. De meeldraadjes ,
zoo als opgegeven is. Vier vroehlbeginsels onder aan den stijl,
waarop vier zaden volgen , die in de kelk rijp worden , en eene
rondaeblige gedaante hebben , terwijl het gewas en inzonderheid
de bladeren en bloemen eene bijzondere aromatieke geur hebben.
De Rosmarin, hoewel oorspronkelijk in drooge, steenachtige
gronden groeijende, tiert evenwel, volgens bodcbé, uitnemend
iD eene uit goeden mest en klei bereide aarde , terwijl eene zon-
nige standplaats denzelven hel beste voegt. De voortkweeking heeft
door zaad, stekken, en afleggers plaats, welk afleggen door het
nederbuigen der onderste takken in den grond plaats heeft.

Aangaande het stekken, vinden wij in Gardeners chrofukie^
eene mèdedeeling van Prof. db la cboq, te BesanfOH, welke wij
als wel behartigtngswaardig hier zullen laten volgen : De kunst ,
om stekken in het leven te behouden, bestaat hoofdzakelijk
hierin, dal men de verdamping der levenssappen belet, tot dat
het oog of de kiem genoeg krachten bezit, om te leven, afge-
scheiden van dten tak waarop het gegroeid is. Tot bereiking
van dit doei, worden veelal glazen ktokken gebruikt, waardoor
de loeht, die het stek omringt, eene gelijkmatige vochtigheid
behoudt Iedereen, die beproefd heeft gewassen door stekken
te vermenigvuldigen, zal steeds vele zwarigheden ontmoet heb-
ben. Het gelukt zeer gemakkelijk , met Pelarganium^s , fkehsia's
en andere zachte gewassen; doch zoo men zulks op dezelfde
vrijze met appels of peren beproeft, zal men veelal te leur
gesteld wonkn. Onder de nieuwe voorschriften , die biertoe
van tijd tot tijd medegedeeld worden , is er een van genoemden
Hoogleeraar , dat de aandacht van lederen kweeker wel ver-
dient , al was het alleen wegens deszellii nieuwheid en versuf-
tigheid. Genoemde Professor kwam , eenige jaren geleden , op

Digitized by VjOOQIC

844

de gedachte , de stekken zoodanig te planten , dat het onderste
gedeelte in het water stond, terwijl het middelste in de aarde
geplaatst was , en eene ringvormige insnede tasschen het water
en de aarde te maken. Deze handelwijze voldeed niet gebed
aan zijne verwachting , doch bragt hem op de gedachte van hd
volgende plan, dat hij als eene eenvoudige, zoinige en zekm
voortteelingswijze beschouwt.

Men plaatst het stek geheel en al onder den grond , zoodanig
dat het krom gebogen is , met de kromming naar boven ea hd
midden gelijk met de oppervlakte van den grond. Op het mid-
denpunt moet een goed oog of jong uitspruitsel zijn. Door deze
behandeling is de geheele stek door aarde omringd, en liei
boveneinde, in plaats van het uittedroogen , wordt integendeel
een opslurpingswerktoig. .Het jeugdige uitspruitsel is hierbij bei
eenige deel, dat aan de lucht blootgesteld is, en zal dan ook
met voordeel, alle middelen tot opwekking genieten. ADaoewel
de volgende proeven slechts tegen het einde van Jun^ begon-
nen zijn, zoo hebben zij toch genoeg het voordeel van deie
handelwijze aangetoond. Men maakte twee evenwijdige sleoveot
acht Ned. duimen van elkander vervnjderd, in eenen moestofl)
nabij Besangan op eene kalkachtigte vlakte gelegen. E<o
honderdtal stekken van Appel , Peren , Pruimen , Abrikozeo,
Tulpenboomen, Rozen, enz., meest 'allen van hout van datzelfde
jaar genomen, werden op de bovengenoemde wijze geplanl, met
hunne uiteinden in de twéé sleoveü Van tijd tot tijd werdes
zij begoten, en bragten krachtvolle scheuten voort

Het stekken moet geschieden even voor dat de planten begio*
nen uit te botten , zegt millbe , welke men alsdan in nieowe»
ligten grond steekt, terwijl, zoo spoedig zij wortel g^botes I
hebben, men dezelve ter plaatse overbrengt De beste lijd dier
overbrenging is September , opdat zij nog yoor den tijd konnea
wortelen, dat de vorst invalt, terwijl, wanneer die overplaofiiV
te laat geschiedde, zij moeijetijk den winter zullen doorkomen*
Kan evenwel dat overplaoten niet tijdig genoeg plaats hebbes «
dan is het beter hiermede tot de volgende Maarl te wachten, iodies
er althans dan geene nachtvorsten zijn, e o zoo wel; hdó»a^
te stellen tot deze voorbij zijn. Eveneens is het niet aan te raden
de jonge loten bij droog weder en met eenen oosten-wind te ver»
zetten, want alsdan zullen de bladeren gevaar loopen van *e
verdroegen en af te vallen. Is het weder daarentegen ^'^'^.^
dan zal de aanslag spoedig plaats hebben, en het gewas welig

Digitized by VjOOQIC

845

Ueren , dat Yervolgeiu geene zorg behoeft , dan reio te worden
gehoaden.

Ia schrale , magere gronden oitgepoot , inzonderheid wanneer
deze droog en steenachtig zijn, kan de Roemarin, hoewel uit
warme streken herkomstig , onze winterkoude althans met eenige
bedekking zeer wel xi^rdoren, en verspreidt het gewas alsdan
meer reuk , en wel zoodanig , dat men het dan op eenen vrij
grooten afstand ruiken kan. Het is waar, in vochtige krachtvolle
gronden groeit het gewas weliger en kan dan zeirs eene aan-
zienlijke hoogte en omvang bereiken , doch daardoor wordt
het ook voor de koude gevoeliger en minder geurig, gewoon-
lijk plaatst men het des winters in eenen vorstvrijen kelder,
waar men het bij zacht weder veel vocht geven moet , wor-
dende als dan in het begin van April weder in de opene lucht
gebragt

Hoe meer men den Rosmarin giet en hoe meer dezelve gesnoeid
wordt , hoe boschsiger dezelve worden zal en hoe langer dezelve
ook duren kan»

De voortkweeking' door zaad heeft in ons Vaderland als te
langwijlig en niet aan het oogmerk beantwoordende weinig plaats.
Van deze soort zijn ons de verscheidenheden bekend:
Met witgealakte bladeren.

Met geelgevlakte bladeren^ zijnde beide veel gevoeliger voor
de koude dan de voorgaande.

Het kruid van den Rosmarinue officinalis^ dat specerijachlig-
scherp van smaak is, en versch zijnde van eenen aangenamen
doordringenden reuk, wordt in soepen en sausen gebruikt, ge-
bezigd bij het braden van het vleesdi, of kookt men het in zoete
melk, waaraan het alsdan eenen aangenamen smaak geeft. ^

In de geneeskunde komt het met het citroenkruid overeen en
wordt in dezelfde gevallen gebruikt, ook kan veel, wat op de
Lavendel bloemen betrekking heeft op haar worden toegepast,
li^halvedal de vlugge olie minder campher bevat.
Onder de bereidingen telt men:

Spiritus Rorismarini^ Spr. AnlAoe. Hij wordt uitwendig als
reuk en wasckmiddel voorgeschreven , doch thans weinig meer
gebruikt. Ook bereidt men er de eau de la reine van, het-
welk veelvuldig in Languedoe bereid wordt , en uit Itaüe ,
DuUschland ingevoerd wordL

Eau de Cologne, Deze nagemaakte eau de cologne voldoet
zeer goed en wordt op de navolgende wijze zamengesteld.

Digitized by VjOOQIC

846

Men Temiengt :

Bergamot-olie. 30 drapfiek.

Ceder-olie. 60 „

LavendeNoUe -...30A40 ^

Nagel-olie ,,..... .,20 A 30 ^

Met ^ pood hoogst gere^Hiüceerdeo wijpgeeet; of;

Olie van oranje bloesem 80 drappels.

Bergamot-olie .40 ^

CUroen-olie. 15 . ^

Lavendel-olie. 15 ^

Rosmarin-olie 10 ^

Het i pond hoogst gereotificeerden wijngeest.

AVt^/9A

Digitized by VjOOQIC

SALADE.

(Lactuea sativa)

De Salade ook Lalmo genaamd , ontleent haren geslaehtsnaain
iactuca van het Latgnsche woord (ac^ meik^ aangezien dit plan-
tengeslacht een witachtig vocht , aan melk gelijk , in zich bevat.

Volgens lüppros behoort de salade onder die gewassen , welke
eene regebnatige , of uit vele onr^elmatige xamengevoegde bloe-
men bestaande, bloem hebben, met vlokkig of harig zaad.

ToüMiroET noemt het een gewas , met eene bloem , uit vele
halve bloempjes b^taande , die de vrucht bedekken , en in eenen
schobachtigen y langwerpigen , dunnen kelk ingesloten zijn.

DicAHnoixB rangschikt deze plant onder de Composées eo un-
PASOS onder de Syngenuia^ Polygamia aeguaiiSy met het na-
volgende geslachtskenmerk: De kelk is geschubd, cylindervor-
niig , met vliezige randen ; het ontvangbed is naakt ; het zaad-
pluis eenvoudig , ongesteeld ; de zaden zijn glad.

Van deze eenjarige zaaiplant, die uU Azië herkomstigis, zul-
len wij achtereenvolgens de soorten en hare voortkweeking op-
geven, alsmede de verscheidenheden die voor het keukenge-
bruik gebezigd worden , en in den handel voorkomen , de Pro-
vinciale en bgzondere benamingen daar latende, die slechts de
verwarring zouden veigrooten , zonder meer licht over de zaak te
verspreiden.

In ons Vaderland komt ook de wilde Laluw voor, met opge-
rigte bladeren, op de kiel stekelig, aan den top spits, aan den
voet pijlvormig, schaafBwjjs-vindeelig. De bloemen, die eene wijde
pluim vormen en geel zijn, ontluiken in Auguelus ^ wordende
deze eei^rige plant, volgens ob gortbs , in zaaüanden op ÈhUder-
berg gevonden; eveneens als de smalbladige Laluw ^ met op de
^kiel stekelige bladeren , de wortelbladeren lanoetvormig vindeelig ,
de stengbladeren lijnvormig gaafrandig en pijlvormig, de bloemen
die klein, geel, bijkans trosvormend zijn, ontluiken in AugiAS-
luin terwijl deze eeiyarige plant, volgens duvoiitibb, bö Br^skens,
in Zeeland gevonden wordt. Volgens tbbmstra wordt ook in de
kolonie Suriname de kropsalade, alsmede de steek- en veldsa-
lade aangetroffen. De eerste evenwel kropt of sluit er evenmin
als de kool, doch is desniettegenstaande zeer malsch.

Digitized by VjOOQIC

848

I. KROP- OF SLUITSALADB.

(Laciuea capUaia dbc)

Deze waarvan de bladerea zich Tan zehre sloiteo en kool zet-
ten , zoodat de binnenste inzonderheid malsoh en geel worden ,
wordt onderafgedeeld in :

A. Vroege kropsalade.

Deze salade bemint over het algemeen eene goede, vette, zan-
dige aarde en eene opene standplaats. Om ze te vervroegen ,
plant tanen dezelve in broeibakken van goeden, langen paarden-
mest , of van boombladeren alleen , of met paardenmest vermengd.
Deze bakken moeten des winters goed gedekt worden, zoo om
de warmte te bewaren, als om het indringen van vorst te be-
letten; bij ganstig droog weder moet men echter zorgvuldig luch-
ten. Om in November en December kroppen te hebben , wor-
den meestal reeds in October bakken met boombladeren en mest
aangelegd. Om in het laatst van Maart en in April kropsalade
te kannen hebben , worden meestal de bakken enkel met boom-
bladeren gevold , de kropsalade in Met^ wordt geteeld in koude
bakken of op zaidelijke rabatCbn.

Hoewel deze opgave op zich zelve als voldoende mag wor-
den beschouwd, zoo zullen wij nogihans meer bepaaldelijk de
verschillende kweekwijzen opgeven en omschrijven.

Om in het broeijen goed te slagen, is het eene der eerste
vereischten, dat men daartoe die verscheidenheden kieze, welke
daarvoor het geschikste zijn , zoo als de kMne krul^ de kiHtu
zwarte en de gele bakkrop^ te meer naardien vele der andere
verscheidenheden in plaats van zich .te sluiten zullen doorschieten.
Tegen het einde van Augustus zaait men het zaad op een tegen
het zuiden hellend bed uit, waarna de planten ter bekwamer
tijd in eenen broeibak worden overgebragt, waarin zij in Decem-
ber krop zetten. Het tweede uitzaaijen, heeft in den bak in
het begin van November plaats, welke planten ' zoodra zij in
het tweede blad zijn in eene andere worden overgebragt, en
daaruit later weder in eene derde en wel ter plaatse, welke krop-
salade in Januar(f bruikbaar is , terwijl het uitzaaijen ten derde
male in December plaats heeft en tot aan Jiftfar/ voortduurt, met
inachtneming ten allen tijde van de navolgende bijzonderheden.

De mestlaagin de bakken, moet met eene bedding mostaarde,

Digitized by VjOOQIC

848

ter dikte vao vier doimeD gedekt worden en het uiUaaijen daarin
oiet eerder plaats hebben , voor en ai eer de sterkste broeihilte
▼oorby is. Het zaad moet slechts met een weinig aarde gedekt
worden , even eens als hel gezaaide met glazen klokken of broei-
ramen. Het zaad komt spoedig op, en zoodra het eerste blad
<de zaadlappen niet mede gerekend), zich begint te ontwikkelen ,
▼erpoot men de plantjes, hetzij onder andere klokken, hetzij in
eenen anderen bak, hetzij in denzelfden, waarin de warmte, zoo
xi) te veel mogt vervlogen zijn , alsdan op nieuw moet opgewekt
worden, en wel ter aistand van twee duimen.

Zoo veel mogelijk moet men trachten de bakken voor de krop-
salade in eenen staat van laaawheid te houden en nooit meer
en nooit minder, want te veel warmte en de minste koude zul-
len de planten doen sterven. De ramen of klokken worden door
middel van lange mest- of stroomatten tegen de vorst gedekt, en
de planten zoo dikwijls gelucht als het weder maar eenigzins
toelaat

Wanneer de planten in het vierde of vijfde blad zijn , werden
zij op nieuw in eenen anderen bak overgebragt, waarin eene
laag mostaarde, ter dikte van zes duim is aangebragt, en men
plant ze zoo verre uit eikanderen, dat 'zij gemakkelijk krop
kunnen zetten, zonder eikanderen te hinderen. Dezelfde zorgen
als vroeger opgegeven , worden haar besteed en de bekistingen
met nieuwen broeijenden mest voorzien, om daardoor de laauw-
heid van den bak te onderhouden. Wanneer de planten beginnen
kool te zetten, Aeemt men alle onderste bladeren weg, die geel
worden en drukt men van onderen de aarde tegen de planten
aan, waardoor zij spoediger in dikte zullen toenemen.

Het zaad, op de omschrevene wijze alle veertien dagen uit-
zaaijende en de planten behandelende op de manier, zoo als
v^ opgegeven hebben, zal men altijd van af December tot fe-
bruarij en zelfs later kropsalade hebben. Behalve de opgegevene
verscheidenheden, kan men ook de GoUeop dezelfde wiyze kwee*
ken, met dat verschil, dat deze dikwijls gelucht moet worden,
wanneer dezelve het drie vierde gedeelte van haren wasdom
erlangd heeft en op het punt is van krop te zetten. Zij levert
gedurende Maari en het begin van April

GoUe of Gau, Klein, zeer geel, met geplooide en zamenge-
krompene bladeren; zij zet spoedig kool, maar schiet ook
spoedig door. Deze is inzonderheid geschikt voor broeibedden ,
klokken en bakken, evenwel heeft de uitzaaijing er van ook

Digitized by VjOOQIC

8£0

Wel (les voorjaars b den voHen grond plaats. Wit zaad. Twee
onderverscheidcnheden met zwart zaad*

QoUe lenie a monUr , aan de voorgaande gel^k , behalve dac sj
in den zomer zelfs moeijelijk doorschiet. Zwart zaad.

Met roode randen , a eordon rouge. Klem j doek niet zoo taeder
als de voorgaande; de bladeren lichtgroen en velteliik, kei
bovenste gedeelte der krop roodachtig; zet ipeedig krop, acè»oi
ras door, is zeef goed voor vroege kropealade, hoewel m^
ook de winterkoade doorstaat. Wit zaad.

DaupMne. De bladeren vrij glad Jeen weinig licht green van kleur ,
de krop min of meer rood , en van eenen nog al aanmerkelgken
omvang , als vroege krop zeer geschikt , aangezien de voer-
jaars uitzaaijing haar ook alleen voegt Zwart zaad.

Geie Bakkrop^ van eene middelmatige grootte, zeer goed krep
zettende, malsch en zacht; van binnen zeer geel, de bnitensle
bladeren bijna rond en vlak, licht groen van kleur met eeo wei-
nig rood doormengd. Zwart zaad.

Grépe pommêe^ benault, lid van het Tuinbouwkandig Genoot^
schap te Orkanê^ heeft in de Beigique Uorticole 1850, daar
omtrent het navolgende medegedeeld: Deze salade heeft het
bijzonder voorregt van in de maanden Decemder^ JanuMfy^
Februari/ en zelfs in Mat^i goede geslotene kroppen te geven,
welke voor die van den zomer niet behoeven onder t« doen.
Het zaad wordt in het begin van October uitgezaaid , en de
planten in het begin van Nooemèer ter plaatse overgebn^.
Zij behoeven geene andere bedekking , dan * eene lUok , geen
aiideren grond dan eenen uitgedienden meloenbak , welke «arde
vooraf een weinig omgewerkt moet worden , en in eene eeng-
zins naar het zuiden hellende rigting moet worden opgehoogd.
Van af dat de planten ter plaatse zijn oitgeplant , heeft de he-
venier slechts toe te zien, dat er geene shAkeo onder de klok-
ken komen en dat gemakkelijk vermeden kan worden, door
de klokken een paar duimen diep in den grond te dnikken,
en bij strenge konde dezelve met roest of eenig stroo te dek-
ken. UH gebrek aan eene voegzame dekking heeft mtAULT
gedurende de eerste vorst ia December^ zijne klokken niet
kunnen dekken, die zoo doende eene konde van zes graden
Reaumur moesten verduren, en dat wel gedurende vier of vijf
achtereenvolgende nachten, doch desalniettemin leden de plaa-
ten niet. Chbvriek, bij wien hehjutlt hovenier is, bevestigt de
bovenstaande mededeeliDg volkomen.

■Digitizedby VjOOQIC

851

Sieenkrop (gete), bruin zaad.

„ (groene) , wit zaad.

„ (bniine), bmin zaad*
Bruine gele , mede de allenrroeg&Ce , wit zaad.
Vroege^ ronde ^ vaste sierkrop^ wit zaad.
Vroege Montreé^ wit zaad.
Vroege gele Meikrop, wit laad.
Tmii'baU of Detmée^èalL
Èhtschelgoüe.
Etfergele.
Bënkel^krop.
Van Dreeden.

B. Zomerkropealade,

Deze salade moet om de veertien dagen van Maarl tot Au-
guêlus gezaaid worden, en wel bij voorkeur in geene nieuw of
sterk bemeste gronden , waardoor de wortels zooden aangestoken
worden en bederven, terwijl, wanneer zulks met sommige plan-
ten bet geval mogt zijn, men deze onmiddellijk moet wegne-
men , opdat ook anderen niet aangestoken mogen worden , xijnde
voor deze salade meer eenen vasten bodem dan wel eenen los-
sen grond te verkiezen , eensdeels omdat zoo doende bet krop
zetten bevorderd wordt , anderdeels omdat zij in dusdanige gron-
den niet zoo spoedig zoHen doorschieten. Die men niet verplan-
ten wil, worden tusschen vroege wortels, oijen of andere groen-
ten gezaaid, die men verpoten wil , op afzonderlijke bedden. Men
plaatst gewoonlijk de planten in het verband en wel op eenen
onderlingen afetand van twee palmen, tervnjl men bij gebrek
aan weeuwtjes planten of zoogenaamde winterlÜders , reeds in
FebruarÜ onder glas zaait , om de planten in Maart op warme
rabatten te verpoten.

Van Versailles, witaehtig geel, dikke krop, een weinig puntig,
zet spoedig krop , schiet niet gaauw door ; wit zaad.

La cocasse , blinkend groen , zeer dik van krop , eenigzins ros*
achtig gevlakt , de bladeren zeer zameagekrompen. Deze ken-
teekenen onderscheiden haar inzonderheid van de voorgaande ^
waarmede zij dikwijls verward wordt. Zij schiet niet spoe-
dig door; wit zaad. Deze verscheidenheid behoeft eene niet
te ligte, noch te kraehtvolle aarde, althans moet de grond niet
zwaar bemest zijn, noeh de plantan stérk worden begoten.

Digitized by VjOOQIC

862

De planten verpotende , zoo moeten deze iels dieper dan de
gewone geplant worden , dat het krop zetten bevorderen laL

De gele (zwart zaad) , bleek geel van klear , en van eene nüd-
deimatige grootte.

De gele BerUjneTy zeer groot, zacht groen van kleur, roei
blaauwroode randen, zij zet spoedig krop; zwart zaad.

De Koningskrop , zeer groot , veel grooter dan de voorgaande ,
zet niet spoedig krop, doch blijft daarentegen ook langen tijd
gued; zwart zaad.

De zomergele^ Blonde paresseuse^ de krop een weinig ptaUeh-
tig) digt gesloten, lang standhoudende, effepe, zeer gele bla-
deren; wit zaad.

Plalle gele^ de krop zeer plat, nog beter dan de voorgaande
standhoudende, de bladeren geplooid, vrit zaad.

Blonde van Batavia , of van Siiezie , buitengewone grootte , de
bladeren zeer geplooid', licht groen, de randen die een weinig
rood zijn, gegolfd, de krop eenigzins hol, niet ten voUe geel
wordende, wit zaad. Deze verscheidenheid behoeft eene ligte
nieuwe aarde en veel water , dat des morgens en des avonds
moet gegeven worden, want zoo zulks overdag plaats hdd,
wordt zij vlakkig en gaat tot rotting over. Zoo men haar in
zware krachtvolle gronden kweekt, zal zij eenigzins bitter worden.

Van Malta ^ aan de voorgaande gelijk, doch met effene blade-
ren, die bleekteen van kleur zijn; wit zaad.

Gele van Batavia^ chou^ zeer groote krop, beter gestoofd dan
raauw, de bladeren bruinachtig groen; wit zaad.

Turksche krop^ zeer groote krop, digt gesloten, en uitmuntend
van smaak; de bladeren groot, bijna glad, van eene doffe
groene kleur, zwart zaad.

Keizers-krop^ groote DuUsche^ van dezelfde hoedanigheid ak

• de voorgaande, terwijl het hoofdverschil daarin beslaat, dal
deze wit zaad heeft

Van Genua , hiervan zijn ons vier onderverscheidenheden bekend.
De goudgele^ met gladde bladeren, de krop een platach-
tig, van boven roodachtig, spoedig kool zettende, boadt zicè
goed staande, zwart zaad. "

De blonde, met gladde bladeren, de krop een weinig pnn>
tig; wit 'zaad.

De groene^ met groene gekrulde bladeren, eene vaste krop,
van binnen geel, veel grooter dan de voorgaande, wit zaad.
De rosachüge , met gekrulde bladeren , rosachtig van kleur,
met bruine stippen , zet spoedig krop; zwart zaad.

Digitized by VjOOQIC

853

De groene Genueesche^ moet niet dan bg hooge nood be*
voehtigd worden , doeh zij wil daarentegen den grond dikwijl»
fferoerd hebben.

Meterelle^ groenachtig blond, eene dikke krop, zet niet spoedig
kool, schiet zeer traag door; wit zaad.

öroêêe brune pareeeeuee ^ grosse grise ^ de bladeren grijsaehtig
groen, met bleek bruine Wakken , de krop zeer groot, van
boven rood, zet niet spoedig kool, schiet spoedig door; zwart
zaad.

Paiaüne rousse^ brune UoUandaise ofpetUe brune^ dé bladeren
glad 9 rood geschakeerd , de krop middelmatig groot; zwart zaad.

Fareüenkrop^ fiageilée a graine bianehe of Sanguine^ het
blad groen met roode vlakken, dat een zeer aardig gezigt
optevert Deze schiet gedurende de zomerwarmte spoedig door,
waarom de voorjaars- en herfstkweeking voor haar het meest
te verkiezen is; wit zaad.

Sanguine a graine noire^ aaa de voorgaande gelijk, maar nog
meer gevlakt, en niet zoo spoedig doorschietende. Deze tie-
ren slechts in zachte gronden en zetten alleen in bet voorjaar
krop; zwart zaad.

Grosse crépe^ geelachtig groen, zeer gekruld, wel spoedig krop
zettende . maar ook spoedig doorschietende. Deze is zeer zacht
en malsch; wit zaad.

Cr^e ronde ^ bagnolet^ petUe courle^ printanière^ dégrebie^
vroeger dan de voorgaande, geelachtig groen, onder klokken
zeer goed kroppende, zonder dat er gelucht behoeft te wor-
den; wit zaad.

Grosse George^ blonde, gladde bladeren, geslotene krop en zeer
malsch. Deze tiert onder klokken zeer goed, mits er gelucht
en gegoten worde, maar zij schiet spoedig door; wit zaad.

George blanche, blonde, brosse, en een weinig gekrulde bla-
deren, groote, malsche, zeer goede krop, doch spoedig door-
schietende; wit zaad.

Auberviüiers ^ de buitenste bladeren donker groen en glad,
krop 'zeer klein en geel , spoedig kool zettende , lang stand
houdende ; wit zaad. Wegens hare kleinheid wordt deze wei-
nig gekweekt.

Perpignane verte ^ de bladeren glad met eene dikke rib, krop
zeer groot, zeer geel, malsch zonder bitter te zijn. Zij schiet
niet spoedig door, en houdt in drooge gronden en bij zomer-
warmte lang stand; wit zaad.

Perpignane maueheiée, aan de voorgaande gelijk, doch van deze
zijnde bladeren groen met gele vlakken, dezelfde hoedanigheid.

Digitized by VjOOQIC

864

Bapmtme , groot , blond , eeno gesloCaoe qd voIIo krop van on-
deren ^ dooh gecnzine van boven , hoadt Uog tland ; zwart saai

Van Italië , het blad ^n ^ van eene sacht groene kleor nat reode
randen, de krop gesloten, aitmtinfend van «naak, zwart laad
Deze behoeft eenen mageren, ligten grond en weinig water.

Gro0U roede , zeer groot , de buitenste bladeren rondachtig , ^jaa
effen, donkergroen van kleur, met dof hoogrood gcschakterd^
de krop oranje geel, zaofat, malseh, yan eenen oümonleDdcD
smaak; zwart zaad. Deze behoeft eenen krachtvoUen bodem.
om den gewensehten omvang te erlangen en zet dan in ieder
]aargeti)de krop.

De konings/trop. De buitenste bladeren van eene sohoone, blin-
kende, groene kleur, een weinig zamengekrompen , eene mal-
sche , goede krop die lang duren kan ; wit zaad. Deze behoeft
veel vodit

C/um de Naples , de bladeren levendig groen , stijf , zware, roade
krop, wel eenige overeenkomst met eene platte kaboiskool
hebbende; wit aaad. Deze, zoo wel als de Turgue\ houden wij
mede voor de beste zomerkropsalade.

Dubbele kropsalade (Lactuca dicephala). Deze verseheidenbeid ,
waarvan wij eene grootte verwachting koesterden , heeft even-
wel niet daaraan beantwoord. Het is waar , het zaad levert
eene grootte , smoddig bruine , malsche krop , dooh op verre
na niet van dien omvang als men er van o|igeeft, is niet zeer
digt gesloten en schiet spoedig door, waarom deze m vele op-
zigten brj de Doodikfop moet achter staan , die , hoe wel niet
zoo groot in omvang, evenwel door, hare geslotenheid meer
oplevert en dit nog vooruit heeft', dat zij eene der laatstee b
die doorschiet Wij willen desalniettemin gaarne hulde doen aao
de opgave van den Heere 1. 1. m. te A F., aan den Amiteld^*
medegedeeld in het MaandseMft wor tuMouw 5 Jaarg. «a I ,
welke met veel ophef van deze gewaagt, daar welhgt dieo
Heer de doodékrop niet bekend is , of de meer zuidelr|ke stre-
ken van ons Vaderland ten dezen opzigte een miMer gewas
opleveren. Voor het overige stemmen wij geheel met den ver-
slaggever in, dat de jonge plantjes allenskens eene braiae,
als door de vorst geleden hebbende kleur , aanaemeo , en veel
vocht behoeven, om wel te slagen.

Exlra groole Berlffner. Het zaad hiervan levert eene bij vM^
fraaije krop, niet kleiner ia omvang dan de Toorgaandt » deeh
evenmin zeer vast. De bladeren, die sacht en geel zijn, levBreo
eene malsche 'salade óp, dooh ook deze sohiet, na des vellen
wasdom bereikt te hebben, spoedig door.

Digitized by VjOOQIC

865

Zwarte Aropsalade, eepe smoddig, donker bruine krop, die
hoewel malsch van smaak , evenwel eenen onoogelijken sebotel
oplevert.

Beiie-darvie^ eene gekrolde, gele of blanke krop, zeer toet,
iets knappende, doch niet vast gesloten.

Zweedsche^ eene groenachtige krop, de buitenste bladeren zwart
gestipt , welke later nog rood gerand worden , de krop zeer
vast, malsch ^n van binnen geel.

Groote ZwiUersche , eene nieuwe verscheidenheid , waarvan wij
het zaad onlangs hebben ontvangen, volgens de mededeeling
moet deze krop ook bij de sterkste zomerwarmte , aoliC weken
stand houden zonder door te schieten.

DoödB'krap^ Fasioors-kr^f Kioasler^opf eene allezins aanbe-
veieoswaardige verscheidenheid, niet alleen wegens den om-
vang, de geslotenheid en de malschheid der krop, maar in-
zonderheid ook , omdat wij met moeite tot schieten te brengen
is, en van daar hare beoaming Doodê-krop.

RwMfChe^ LaÜue de Ruttie^ volgens éihincq eene verscheiden-
heid, welke zeer groote krop zet; licht groen van kleur en
zeer vasL

Amerikaansche ^ volgens xACQum ainé^ m 1846 in den handel
gebragt Men zegt dat tij zeer traag in het doorschieten is ,
zeer goed krop zet , hoe warm het ook zijn moge en op wel-
ken grond ook verbouwd, mits men dezelve naar behooren
bevochtige; wit zaad.

Oeie Aziatische^ wit zaad.

Van Koètenz , eene groote , vaste krop , zwart zaad.

Champagnekrop , donkerbruin , zwart taad.

Engetsche Farellmkrop^ kleine bloedroode.

Pririsenkrop , groot en geel , wit zaad.

Mailênder^ groen met roode randen, geel zaad.

Oroote groene SiciHaamche.

Ffaizer^ roodachtig, zwart zaad.

Dnmhead of Trcmmelkopf^ wit zaad.

Bionde (Koniglieher) , wit taad.

Blonde trapue,

FaUUine,

Früchüge boterkrop.

Oro9te Arabisch»^ gele krop , bruin zaad.

Sans pareu ^ wit zaad.

Beüegétrde^ wit zaad.

Oroote gele Fmif$che^ wH zaad.

Digitized by VjOOQIC

866

firaztUaansche kmerskrap.

Bruine Hamhurger,

Gekrulde Boioneesche.

fHesche boer,

ForceleinArop.

Ordnjekrop.

HoUandêche blanke , met wit en iwart zaad.

C WMerkropsalade.

Hiervan wórdt het zaad terstond na dat van den zomer uitge-
zaaid, waarmede men tot op het midden van September vol
houdt. Op het einde van October verpoot men de planten op een
zuideW'k gelegen tuinbed, door een staketsel of eenen moor be-
schut. Deze planten moeten tegen de vorst en sneeuw door riet-
matten of door stroo worden gedekt, welke men evenwel tel-
ken reize weg neemt , als het weder zulks maar eenigermate iodaaL
Het uitzaaijen er van moet niet veel eerder, noch veel later
plaats hebben; geschiedt het vroeger, dan zullen de planten bij
gunstig weder doorschieten, en heeft het later pfaats, dan zul-
len zij de winterkoude kwalijk doorstaan, welke planten men
alsdan tDeewe(fes of mnterKiders noemt en hét beste in drooge«
vaste ^nden zullen stand houden. Het doorschieten kan even-
wel voorgekomen worden , door de stronk der plant boven den
grond ter halver wege door te snijden. Zoo doende wordt de
te sterke toevoer der sappen tegengewerkt , en behoudt het ge-
was nog zoo veel als noodig is, om krop te kunnen zetten.
Van deze kan men in de bakken gebruik maken , of dezelve is
Maart op warme en znidetyke rabatten verplanten.

Ten einde goed zaad van de kropsalade te winnen, moet mee
daartoe de beste en meest volkoroene kroppen uitkiezen , en wd
van diegene, welke in het voorjaar waren uitgezaaid, en van
geene weeuwtjes-kroppen, daar deze later geene goede geslotene
kroppen zullen voortbrengen en spoedig doorschieten. Sommige
verscheidenheden, kenbaar genoeg uit de omschrijvende opgave,
zijn nnoeijetijk tot doorschieten te brengen, doch in dat gevel,
moet men de krop er uitsnijden, als wanneer de zijsprankeb
zullen opschieten en zaad voortbrengen, welk zaad door sommi-
gen boven dat verkozen wordt , hetwelk uit de volle krop ge-
wonnen wordt.

Men beweert tevens , dat , wanneer men ook de mmder vof
komene kroppen laat doorschieten , en deze zich in de nabijheid

Digitized by VjOOQIC

. 857

der zaadgeyenden bevinden , het zaad daardoor zal verbasteren en
men derhalve alleen die, ter zaad winning bestemd, moet behouden ,
roet wegneming van alle anderen, om zoo doende iedere ver-
keerde speling te voorkomen.

Ten einde het knakken der bloeijende stengels te voorkomen ,
zal men wel doen dezelve bij slaken aab te binden , en dezelve
door middel van geolied papier ofanderzins te dekken, wanneer
het weder aanhoudend vochtig is, daar bij gebreke van deze
voorzorg, er weinig goed zaad zal kunnen gewonnen worden.
Zoo spoedig het zaad begint te rijpen , plukt men het uit , daar-
mede niet wachtende tot dat het al rijp is, aangezien er dan te
veel zoude verloren gaan, kunnende men ook, zoo het meeste
rijp is , den stengel afsnijden , om deze op een linnen kleed , op
eene drooge, luchtige plaats, of in de zon té laten narijpen, waarna
het zaad er wordt uitgewerkt.

Hoewel het zaad vier jaren het ontkiemingsvermogen, behoudt,
zoo is het tweejarige evenwel het meest te verkiezen.

CoguUle^ de bladeren rond, meer groen dan geel en effen, zij
is hard en bitter , en wordt slechts gestoofd gebruikt , zoodat
hare eenige verdienste dan ook daarin bestaat , dat zij het best
tegen de winterkoude bestand is ; wit zaad.

Coquille , deze verschilt van de voorgaande alleen door het zaad ,
dat zwart is.

Passian , de bladeren groen , gekronkeld , een weinig rood ge-
sprenkeld , de krop ter middelmatige grootte , een weinig be-
ter dan de voorgaande, echter slechts om te stoven goed;
wit zaad.

Passion mouchetee^ aan de voorgaande gelijk, behalve dat hier-
van de bladeren geheel rood gevlakt zijn; wit zaad.

Morine^ hiervan zijn ^e bladeren minder ontwikkeld en donker-
der groen , de krop even groot , doch langer standhoudende ;
wit zaad.

Petite crêpe^ moeijelijk tot kropzetten te brengen, doch onder
klokken gedurende den winter wel te tieren ; zwart zaad.

Petüe noire^ aan de voorgaande gelijk, doch dit vooruit heb-
bende , dat zij * wel onder klokken tiert ook zonder luchtge-
ving; zwart zaad.

Groote MogoL

Late gele.

Spaansche winler.

Groote gele Syrfus,

Digitized by VjOOQIC

858

RoodratuL

Winter- of yuur- kropêolade,

n. CHAVONSCHE SLUIT- OF BINDSiLiDE.

{LaUue Ramaine ou chieon,)

Lactuea Satioa Urngffoüa^ lamk.

Zij Tonchilt daarin yan de kropsalada , dat, terwijl deu eeoe
ronde, platachtige gedaante aanneemt , geene meer regtstandig op-
groeit, de hoogte van 90 tot 25 Ned. daimea bereikt, hngef
smalle, brosse bladeren beeft, dieeenigzins gebogen oiüoopende,
het hart der plant bedekken.

Hoewel er van deze soort vele verscheidenheden bestaan, «m
als wij later zullen opgeven, zoo kweeken de wannoezien u
FarUs er slechts drie en die volgens i. 6. mokkau en j. /# da-
vKRMx, kweekers aldaar, op de navolgende wgze worden voort-
geteeld :

De vroege groene {Romaine verte dite de primeurh Dexe
is het beste voor het broeijen geschikt, omdat zij zich eerder
dan de anderen slait en veel kleiner is , welker kweekiqg tot
aan het begin van Mei voortdaart

Hen zaait het zaad in de eerste dagen van October. lo de
eerste week Van deze maand, werkt men den grond op eeoeo
beschatten stand en in het Zuiden gelegen om, welke ailg<»trekt-
heid natuarlijk naar de hoeveelheid die men kweeken wilyS»*
evenredigd moet zijn. Is deze grond goed omgewoeld en door
eene greep losgemaakt, dan hakt men dezelve Qn en eff^<
waarna men eene bedding mostaarde, ter dikte van twee Ned.
duimen er over brengt, welke men wederom sleoht en vervdgetf
m^ de platte zijde van eene schop vlak slaat Dit gedaan zijodei
neemt men eene klok en plaatst die op het aldus toebereide bed.
drukt dezelve een weinig aan , opdat de cirkel op het bed z^*
baar worde, zulks zoo vele malen herhalende^ als er dasdawg»
cirkels op de oppervlakte kunnen worden aangebragt In iedereo
dos afgemerkten cirkel, strooit men het zaad uit, dat men dasriK
met zeer ^jne mostaarde , ter dikte van twee Ned. doimeo dekt.
wordende als nu boven lederen cirkel eene klok geplaatst

Dit is de gewone wijze , waarop de Romaine verte 8*^
wordt, doch men kan het ook op het einde van een oitgedittd
broeibed doen , mits de grond vooraf op de omschreveoe ^^
behandeld is.

In de maand October^ moet het zaad met d^ie of vier dagen

Digitized by VjOOQIC

85»

opkofiMD, eo ofJMhooD de zoDnewannte alsdan weinig meer te
▼reeieD is, loo drage men evenwel zorg, dat haren invloed op
de planten onder de klokken niet te sterk zij. Twaalf of veertien
dagen later zijn de planten tor verpoting gesehikt Alsnn stelt
men een bed daar naar de planten geëvenredigd , welke op
nieuw met klokken worden gedekt Vóór dat men de planten
opneemt, moet de grond van' onderen en rondsom dezelve worden
loegemaakt , ón om door het uittrekken de wortels niet af te brs-
ken, ón opdat er zooveel mogelijk aarde mede opgenomen worde.
Dese aldas behandeld , worden terstond ten getale van vier en
twintig of dertig op znlk een bed of bedden, onder eeoe klok over-
gebngt, en zoo vervolgens tot dat allen ten gelijke getale bezet zijn.

In weinig tijds zullen de planten aldus verpoot, aangeslagen
zijn , en daar bet weder alsdan over het algemeeo nog zacht ge-
noeg is, en deze salade de toevoer der vitje lucht behoeft, ligt
men de klokken , op den vollen dag, aan de achterzijde twee vin-
ger breed hoog op, dezelve door keephontjes ondersteunende,
welke tegen den avond , wanneer de planten wederom geheel
gedekt moeten zijn, worden weggenomen. Evenvrel gebeart bet
ook wel, wanneer 'het weder aanhoudend zadit blijft, zoo als dit
nog in 1843 het geval was, dat trotaeh de beste voorzorgen en
loehtgeving, de planten te spoedig opschieten , doch in dat geval
verplanlte men op nieuw, om den groei te vertragen, dezelve
eveneens wederom op kleine hoogten overbrengende, doch nu
niet meer dan achttien of twintig onder iedere klok , en houdt
men met luchten bij dag en nacht voL

2oo spoedig evenwel als de vorst invalt, houdt men met luch-
ten op, bedekt men de klokken met matten, brengt men aan
de achterzijde van het bed een ateonsel aan, waarna men de
tosschenroimte der klokken ter hoogte van 10 tot 15 Ned. dui-
men met zeer droegen en korten mest, sterk aangetrapt aanvult
Wordt de vorst sterker, dan vak men de ruimte met strooitel
of zeer korten mest tot op de hoogte der klokken aan, de boven
bedekking naar gelang der koude verdubbelende of verdrievoudi-
gende, terwijl het op die wijze zelden gebeurt, dat de planten
abdan van de vorst te lijden hebben. Is de ;streng8te koude
voorbij , dan hebbe er van tijd tot tijd en met omzigtigfaeid eene
ontdekking plaats, beginnende door het lioht van boven tot de
planten toe te laten , vervolgens door de bedekking ter zijden al-
lengskens to verminderen en eindelijk zoo het weder zulks maar
eeoigermate gedoogt, door de planten lucht te geven. Uit de
aMus gekweekte planten, kieze men in Januarij en Februarü

Digitized by VjOOQIC

860

de volkomenste uit , welke men Md , tasschen n«r andere salade
planten (laitue noire) onder klokken overbrengt of in bakken,
waarin kropsalade wordt gekweekt, en het is deie salade, die
wij in het begin van Maart ter verkoop aanbieden.

De overgeblevene planten , op het hellende bed \ en welke la-
ter gebezigd worden, moeten verder worden gekweekt Indien
bet nog vriezend weder is, trachtte men het gewas tegeo de
vorst beveiligd te houden, doch zoo spoedig het weder mlks
maar toelaat , moet men lucht geven en wel te beginnen met de
klokken , op den vollen dag eerst vier Ned. duimen op te ligten eo
vervolgens 6, 8, 10 tot 15 Ned. duimen, al naar gelang der weers-
gesteldheid, terwijl, wanneer men van de koude niet meer te
duchten heeA, men de klokken geheel w^;neemt, opdat de
planten krachtvoller worden , en zich als het ware konnen lier-
stellen , voor en ale^r in den vollen grond of in eenen broeibak
te worden overgebragL

Op het einde van Januarff of in het begin van Fe&ruarff^ in-
dien namelijk de grond niet bevrozen is, brengen alle warmoe-
ziers hunne Romatne verte op muur-bedden over, in he( ZMfen
gelegen. Deze bedden bewerkt, en maakt 'men op de gewone
wijze op , zaait daarop het zaad van korte wortels , pastenaken
of prei, welk zaad evenwel alsdan slechts dun daarop oilge-
strooid wordt Na het na behooren te hebben ondergewerkt ,
brengt men over het geheele bed of bedden eene laag mest-Aarde
ter dikte van twee Ned. duimen, waarna men met de voeten,
rijen op het bed trapt Die bedden , welke eene breedte van 2,66
Ned. duimen (8 voet) hebben , kan men veertien tot vijftien rijen
daarstellen, en dit gedaan zijnde, brengt men de planten vaa
het glooijende bed, waarop zij gekweekt waren, op dit over,
wel toeziende, dat de aarde zoo veel mogelijk aan de worteb
blijU; deze planten alsou op eenen. afstand van 33 Ned. dunnen
(een voet) o|) de gemaakte rijen plaatsende, in gaten ruim ge-
noeg, om den wortel in alle haren omvang en lengte te kannen
bevatten, waarna dezelve met omzigtigheid worden dtgt gewerkt

Op welgeordende bedden, beplant men de rijen zelden allééo
met salade , aangezien men gewoonlijk twee of drie rijen over-
laat, waarop vroege bloemkool planten worden g eoot.

De salade alsdus in Februarij uitgeplant , sluit zich in de eenle
veertien dagen van Mei^ terwijl de bloemkoolplanten in de
eerste veertien dagen van Junfi kool geven.

Hoewel deze salade zich van zelve sluit, zoo zal men toch
het best doen, dezelve, even als de andijvie, op drie vierde van
hare hoogte op te binden.

Digitized by VjOOQIC

861

Mogt heC weder in April en bet begin ?an Mei aanboodend
droog lijn » dan moet er gegoten worden , zoo wel ten beboeve
der salade als der kool, die bij gebreke van dien zoude begin-
nen te kwijnen. In Maari brengt men deze salade ook. in den
▼ellen grond over, docb voor den zomer wordt bet niet verboowd,
naardien men alsdan de

Ramaine griee kweekt Deze is veel grooter en veel gevoeli-
ger voor de koude dan de voorgaande , en wordt gedurende den
geheelen zomer gezaaid en verplant

Deze Salade wordt van af October gezaaid , dat is te zeggen ,
▼eertien dagen of drie weken na de Ramaine verie , en op de-
zelfde wijze als deze. Het uitzaaijen heeft op een gewoon of hel-
lend bed plaats , de planten worden eveneens op een hellend bed
of onder klokken verplant en des wtnters op dezelfde wijze tegen
de Torst beschermd, als wij reeds medegedeeld hebben. Het
verpldnten evenwel heeft eerst in de eerste dagen van Maart
plaats en in den voUen grond op de navolgende wijze :

Men brengt een of meerdere bedden in gereedheid, en zoo
meo wil, zaaije men er radijs, pieterselie, of zuringzaad op,
welke zaden naar behooren worden ondergewerkt en waarna het
bed wordt digt getreden. Dit geschied zijnde, harkt men het
over en brengt men er eene laag, ter dikte van een tot twee Ned.
duimen mostaarde op, w.aama men wederom door treden (door
middel der voeten) rijen op het bed daarstelt Is liet zaad op
bedden gezaaid , die 2^ Ned. duimen breed zijn , dan deelt men
het in acht rijen af, terwijl de planten daarop gepoot, alsdan 48
Ned« duimen tosschenniimte behoeven , wanneer het opgegevene
zaad niet is uitgezaaid, doch zoo dit al beeft plaats gehad, dan
moeten de planten 54 tot 60 Ned. duimen van eikanderen ver-
wijderd zijn.

Wanneer de warmte zich doet gevoelen, moeten de saladeplan-
ten nu en dan een weinig begoten worden , en wel des morgens,
dat beter dan des avonds is , omdat deze salade zeer gevoelig is
▼oor de koude en dus de avondbegieting in Maart ^ April ^ Ja
\ci half Mei gevaarlijk zoude kunnen worden, bijaldien de nacht-
vorst alsdan inviel

Deze salade in Maart uitgeplant , sluit zich in Mei^ wordt als-
dan opgebonden en is tegen het eind dier maand verkoopbaar.

Maar dit is niet de eenige oogst, of bet eenige jaargetijde
dat men deze salade hebben kan» Men kan dezelve ook in
Maart in eenen broeibak uitzaaijen, welke daaruit alsdan later
terstond ter plaatse wordt verpoot, eveneens als de uitzaai-

Digitized by VjOOQIC

802

jiog er van , mits hol, in Aprü kaD plaats hebbeo , om de plaiD-
ten daarna, zooder ?aora%aaDde verpoting, iater te vëkplaiilen,
welke aitzaaijiog iedere veertieo of achttien dagen herhaald kan
wordeo tot aan het einde Yan Jiü^ of het begin van Augtuius^
om 100 doende gedurende den geheelen zomer deze salade te
hebben en wel tot dat de andijvie- en oichoreisalade eetbaar is,
want langer te kweeken zoude niet aan het oogmerk voldoen.
Het spreekt van zelve , dat deze salade gedurende den zomer
terzelfder afstand en op dezelfde wijze behandeld wordt , aU zoo
even is opgegeven, aUeea met dit onderscheid, dat wanneer er
geen ander zaad op het bed uitgezaaid is, men hetzelve met eene
goede stroolaag, in plaats van mestaarde overdekken moet, <Mn-
dat de stroobedekking beter de vochtigheid van den grond , dao
de mestaarde bevordert , die wegens hare zwarte kleur de wamite-
stralen opslurpt en den grond uitdroogt. In den whUer en in
de lente worden de bedden daarentegen met mestaarde gedekt,
die de warmte vermeerderen en de vochtigheid tegenwerken , dat
in dien tijd juist eene behoefte is , doch vranneer de warme da-
gen daar zijn » verkieze men steeds stroo boven eene mestaarde
bedekking vóór het uitpoten der planten, daér in het tegenover-
gestelde geval , de grood te spoedig zonde oitdroogen en zich
ontijdig verharden.

De ondervinding heeft geleerd , dat wanneer in den zomer deic
salade bij zonneschijn met koud putwater begoten wordt, wan-
neer zij op het punt is van zich te sluiten , of zich reeds gesto-
ten heeft, de binnen- of hartbladeren vtakkig worden en de rot-
ting daardoor bevorderd wordt, dat hetzelfde geval met de an-
dijvie en cichorei is , en waarom het bij de warmoeziers ab eeae
vaste regel wordt aangenomen, om de planten wanneer zij tot
zoo verre opgegroeid zijn, nimmer bij zonneschijn te begietee.
Romaine blonde. Deze levert door hare geel groene bladeres
een behagelijk gezigt op , terwijl zij ook veel grooter , maar ook
veel teederder is , en het ongeluk beeft van te vlakken en van
binnen te rotten, wanneer hare bladeren zich sluiten.

Deze salade wordt van af het einde van October en in het be-
gin van November uitgezaaid , en geheel en al als de Romdmt
grise behandeld. Men kan de planten ook in eeneb kondco bak
overbrengen en wel ten getale van 900, onder ieder raam, on-
der dien verstande, dat men alle middelen te bate neemt, on
de vorst uit dusdanige bakken te weren , doch wij kunnen niet
voorbij op te merken , dat de planten in dosdanige bakken vm-
gebragt, nooit zoo goed wordeb ab die , vrelke men onder kiek-

Digitized by VjOOQIC

863

ken kweekt In Maart brengt men de planten in den folien grond
over 5 en behandelt men dexeive even als de voorgaande. Men
zaait het zaad van af Maart tot op het einde van Juiiit alle tien
of twaalf dagen uit , om steeds planten genoeg in voorraad te heb-
ben. Bij groote hitte wordt deze salade van binnen vlakkig , in-
dien men dezelve over dag begiet

Wijders mag als zeer aanbevelenswaardig worden beschouwd:
Rmname a faUUes (fartkkaut. Deze schoons, salade is door
DB DOMSASui aan vn^noanc, te Pariifs^ medegedeeld en welke iaatote
zich daarover aldus uitlaat: Zij heeft wegens de insnijdingen
van het blad eenige overeenkomst mei de taitue-èpinard en de
ramaine a feniUes de ekêne , ofschoon allen onderling wederom
door kleur en hoedanigheid verschillen. Deze verscheidenheid is
kraohtvol en zwaar, sluit volkomen en schiet zeer buigzaam.
Aangaande deze verscheidenheid schreef de doiisasle aan vu.-
MOEiH op het einde van het jaar 1840 het volgende: Deft salade
is mi) eerst in den voorgaanden zomer bekend geworden , en zij
is sedert korte jaren nog maar in sommige tuinen der geestelijken
gekweekt Zij is onder den naam van iaitue-artkhaui bekend ,
wegens den vorm van hare lange , smalle, puntige, diepen breed
getande bladeren, die haar het aanzien van een artisjokblad ge-
ven. Zij zijn van eetfe donkere kleur , malsch en eenigztns bit-
ter , maar wanneer zij door het opbinden geel zijn , verdwijnt
die bitterheid en overtreffen zij zelfs In smakelijkheid vele andere
verscheidenheden van die soort

Deze verscheidenheid munt inzonderheid daarin boven anderen ,
als zemer- en herfsl-saMie uit , dat zij zeer traag in het zaad
schiet Wanneer het zaad op het einde van den winter in den
vollen grond wordt uitgezaaid , vormt zij in Junff eene digte kruin
van eenen aanmerkelgken omvang, niet in het rond uitgespreid,
even als de andijvie, maar in de gedaante van eenen bondel, naar*
dien alle bladeren zich naar omhoog rigten. Deze kruin neemt
tot aan September nog in omvang toe en schiet zoo laat op, dat
het saad ter naauwemood vóór de invallende vorst rijpt Hoe-
wel de hmnen of hartbladeren van zelve geel worden» zoo is het
toch oneiiidig beter de planten door een of twee banden op te
binden. Hei zaad in Jun0' en Julif oitzaaijende , kan deze salade
tot laat in den herfst genuttigd worden, terwijl alle andere ro-
makies alsdan eenen bittereii smaak aannemen en ophouden eet-
baar te ziJD , zoo spoedig de groeikraohl er van door de eerste vorst
vrordt gestaakt Deze salade, even als de and^vie opnemen4e,
kan dezelve in eenen vofstvrijen kelder nog wel eene maand wor-

Digitized by VjOOQIC

864

deo bewaard, en behoudt dezelve alle hare voortreffelijke eigeD-
eehappen, iets hetwelk welligt nog langer het geval kan ziph
Deze mededeeUng wordt ten volle door den Hoogleeraar voibet
bevestigd, die eveneens deze salade te Luik gekweekt heeft

Aangaande het bewaren der Laiiue romaine deelt davebhs ons
mede ; dat men op het einde van November de klokken Ier dege
moet nitwisschen en aan de planten gedurende acht dagen 0,(87
lucht moet geven, welke luchtgeving vervolgens ▼ermeardcrd
'wordt, door de klokken 0,081 van de tegenovergestekle igde
van den wind op te ligten , de planten in die gesteldheid tot aan de
vorst toelatende. Wanneer de vorst invalt, moet men de plan-
ten drie tot vier graden koude laten doorstaan, wordt deze ster-
ker, dan sluit men de klokken en brei^ men droogen korten
mest daaronder , de hoeveelheid er van al naar gelang van het
weder scho^ijende. Buigt de plant zich onder de klok neder en
kleeft zij door de vorst aan den grond vast, dan bedekt men
de gebeele plant met korten droogen mest opdat de zon niei tot
haar kunne doordringen , dat voor het gewas doodefijk zonde zijo.

De laitut grise behoeft eveneens reine klokken, maar geene
luchtgeving , ook moet zij eerder dan de romaine bedekt wor-
den en vordert eene dikkere bedekking, zells naardien zij ge-
voeliger is.

De romatne kan ook in broeibakken worden overgeplant, h
dit geval geeft men de planten in November^ dezelfde hoeveel-
heid lucht, doch mogt het in dien tijd mistig weder zön,tlan
stelle men het gewas ruimschoots aan den invloed daarvan bloot
Valt de vorst in, dan brenge men mest in de bekistingen off
rondom de bakken aan, sluit men de buitenlucht geheel en ai
af, dekt men de ramen door matten, en wanneer de kende zes
tot zeven graden teekent, verdubbelt men de bedekking Deze
handelwijze naauwkeurig volgende zal men zioh in zijne '
ting niet zien teleui^esteld.

CAicon rouge , Romaine rouge (fhiver^ hiervan zijn de 1
bladeren rood , het hart geel en zeer malsch , doch aap het
rotten onderhevig, zoo spoedig dezelve opgebonden b, inzon-
derheid faidien de grond voor haar niet vo^zaam is; zwart
zaad.

Geoiakie bMeaiade^ chieonpanaehé^ fiagil^i Lttüf^ dê Si-
iésie^ Romaine sanguine^ de bladeren rood gevlakt, hel hart
malsch, zacht en uitmuntend van so^aak; zwart za&d.

êeolakte bindealade van Engeland^ hiervan lijn de bnilaaBte

Digitized by VjOOQIC

866

bladeren minder gevlakt dan de voorgaanden, maar de hart*
bladeren zijn het des te meer , en somtijds sluiten zij zich van
zelve, doch voor het overige van dezelfde hoedanigheid ; wit zaad.

Alphange^ de bladeren smal, puntig, fijn, glad, bleek groen,
van boven een weinig rood gekleurd , zijnde eene uitmuntende
verscheidenheid , doch met dat gebrek , dat dezelve gemakke-
lijk rot en doorsohiet; wit zaad.

Alphange blonde^ eene zeer groote verscheidenheid met vette,
dikke, gele bladeren; zwart zaad.

Ramaine verte dlUoer^ aan de chicon vert gelijk, doch niet zoo
groot, en moeijelijker krop zettende; wit zaad.

MoMtrueuse^ dikwijls' meer dan eene krop gevende, met rood-
achtige bladeren.

De la Madekine^ een vol hart, malsche, blonde bladeren, een
weinig rood geschakeerd.

BUmde de Brunay^ een vol hart, blond, doch niet zoo goed
als de Alphange standhoudende.

Rüuge doré^ tusschen de kropsalade en bindsalade in, niet
ipalsche bladeren.

Japaruche salade^ Lachica saliva var. Japonica» Hieromtrent
schreef Jonkheer von siebold , in 1847 aan den Heer Mr. j. e^
B. L. MARiTz, Corresponderend Ud der Kon, Ned, Maalseh,
tol aanmoediging van den Tuinbouw; dat dezelve zonder
twijfel een der belangrijkste invoeringen van groenten in Eu-
ropa was. Zij heeft voorleden jaar m den open grond den
winter doorgestaan , en thans staat bij mij een veld daarmede
beplant, hetwelk ik den geheelen winter over, aan den vollen
invloed van ons klimaat zal blootstellen. Mogt deze proef ge-
lukken, dan zal geheel Europa den winter door, eene voortref-
felijke salade en versche groente smaken. Het bejammert ons
dan ook , dal de uitkomst deswegen tot dus verre niet gunstiger
is geweest , althans in het Maandschrift voor Tuinbouw 1848 .
lezen wij een verslag dienaangaande van den Heer j. a. j. sloet ,
gedagteekend Voorst ^ den 7 Aug. 1848, en wel van den navol-
genden inhoud: Vroeg in het voorjaar is eenig zaad in een
bak gezaaid, en daarna gedeeltelgk op de krib, achter den
bak , op den kouden grond uitgeplant Geen enkele plant heeft
gekropt Daar zij het voorkomen van andijvie hadden , heb ik
eenige laten opbinden. Alle zijn groen gebleven, en einde-
lijk doorgeschoten. Een mijner vrienden herkende ze aanstonds
voor salade, die hij dikwerf op Java had gegeten. Daar bleef
ze ook groen, de bladeren werden iq groote stukken gesne-

Digiti

zedby Google

866

dflo, en DMt ol9 en awjo genuUigd. Wij hebiMn dit JMproefd,
maar onamakal^ bevonden. Binaen weinige dagen mI ik er
weder laten laaijen, om te beproeven of lij de vorst koo-
nen doorataan.

IIL DUNSEL.

De Dunêet, ook 8n^ ot SUekmlaée genaamd, wordt in den
winter, betaj in abondaibike broeibakken , betiq in die« waaria
bloemkool, meloenen eni. geplant ain, tnaaehen de piantan ge-
zaaid. In de donaelbakken wordt veel gebmik van de nearawlai
gemaakt, xoo deae voorradig ia.

In den vollen grond wordt de dunsel in Maêtt of ApHi uitge-
zaaid , beUij los uit de hand , hetzij in rijen m wel bij langs de
erwten of groole boenen, dooh niet te dun, want boe digter de
planten] suan, des te malscher worden 19, lerwöl nesdcselTe
eveneens niet ie hoog inoet laten opgroegen, doeh zoo apoed«
snijden, als de planten zulks maar eenigermate veroorloven, ee
de zaaijing van tijd tot tijd herhalen, bijaWien men de saUée bq
voortduring verkiest, ofschoon de kweeking er «an gamoBfajk
dan eindigt, als de kropaalade eetbaar wordt

Vroege gele , y^ iAt^^

Met gekruid Uad, gek Manere. ^ ^ • k-_; _

tóft^ efdcaree, de bindmn gekruW, naar die der etohorei ge-

fjiue chicerie Angiaise^ het zaad hiervan werd ia 18» door
LBBKUiiEUT in-den handel gebragt De voortkwwJung deier sa
lade verdient volgens Le bon Jardinier aUe aanbeveiing. De
bladeren zijn blond, op de kapten steek gegolfd, snoder jaisi
sekmld te zijn , zoo als die der voorgaande.

L^e épinard, deze heeft de bladeren bqna eveo zoo ingeane
den als de Laiiue è feuiUes de ohéne, en brengt Marmate
men heUelve snijdt , steeds nieuw k)of weder voort

laüue a foMee de cMne^ hiervan sign de Uadeno v«i onder
glad en zoodanig ingesneden, dat de vorm van het Wad mei
die van den eik overeenkonat . ^ ,. . ^

Krapduneel, hierdoor verstaal men «-^^•n*» dan kropaalade
planten , op de wijze uitgezaaid en behandeld als de gewone
sniisaUde. Hiervoor kunnen alle versebeidenhede» mei blonde
bladeren gebezigd worden, doeh wig hebben daze neg niBwer
roaleoh bevonden- In Frankfifk gebwiM me» hg voetkenr het
zaad der Oêpes en van Lagoite. Op zieb zelve beaeboowd,

Digitized by VjOOQ IC

867

moet de dunsel ooder de kropealadesoort gerekend worden^
waarvan zij als het ware eene onderrerscheidenheid uitmaakt,
wordende het zaad yeelal van die kroppen gewonnen , welke
te vroeg doorschieten en das geene goede kropsalade, maar
wel snijsalade leveren kannen. Over het algemeen is die met
gekrolde bladeren meer tegen de vorst bestand dan met ef-
fene , doch ook niet zoo malsch als deze laatste.

IV. FRANSCHE LATUW.

De Fransche Lahtw^ Spelden en Naalden of JSmaussehaar ge-
naamd, wordt even als de dumel behandeld, doch veel digter
in de bakken uitgezaaid. Onze warmoeziers laten het zaad vier
en twintig uren voor het uitzaaijen in laauw water of melk ont-
Juamen en 'wanneer de bdJien sterk genoeg broeijen is het ook
in vier en twintig oren eetbaar. Men plakt het er in z^n geheel
uit , wanneer de beide eerste blaadjes zich maar even ontwikkeld
hebben , hoewel eenigzins bitter , levert dezelve eene aangename
#«Ude op , en zoo spoedig de plantjes opgetrokken z\in , moet er
weder op nieuw gezaaid worden*

In de Sehaikamer voor alle Standen 1843 vindt men de wijze
opgegeven, hoe men in twee oren tijds salade hebben kan,
hetwelk hierop neder komt : Men neemt een half deel mos , en
het andere deel verrotten mest, begiet deze beide dikwijls met
mestwater , en laat telkens bij tusschenpoozing , de massa in de
zon droogen ; begiet dezelve weder , en herhaalt zalks zoo lang ,
tot d)it daaruit eene gewone «arde is ontstaan (in den winter
moet de begieting en bereiding der aarde geschieden in eene
groote özeren vaas, welke men over een zacht kolen vuur zet).
Dit doet men alsdan zóó lang, tot de aarde, zoo veel warmte
ontvangen heeA, als de zon haar midden in den zomer zoude
medegedeeld hebben). Nu zaait men het zaad, nadat men het-
zelve bevorens vier en twintig uren in mestwater geweekt heeft.
Blogt in de ijzeren vaas over het vuur de aarde, te droog en te
mul worden , dan kan men dezelve met laauw regenwater begie-
ten, en zoo zal men binnen twee uren, soms in nog minder
tgd, eene voortreffelijk smakende salade hebben.

V. UCTÜCA AÜGÜSTANA. all.

Ook Aspersiesalade genaamd, uit hoofde dat men van deze
soort alleen de bladribben gestoofd gebruikt. Deze is uit Fie-
mont herkomstig en dagteeként zich van 1791.

Digitized by VjOOQIC

868

VT. EEUWIGDURENDE SALADE.

{Lachte a perennis ^ dec.)

Deze vaste plant , welke in DuiUchland , ZvHtseriand en Frank-
rijk in het wilde gevonden wordt, heeft blaaawgroene , gladde,
vtoaohtig verdeelde bladeren , met lijnvormige , spitse , getande
insnijdingen. In vele streken van Frankrijk ^ besehoawt meo
dezelve als eene zeer goede groente. Van Aprü tot Mei snijdt
roen de jeugdige scheaten , eenige streepen boven den grond af
en bezigt dezelve dan als salade , meer ontwikkeld , worden de-
zelve gestoofd, terwijl, wanneer zij hare vdikomene wasdom er-
langd hebben , de hoevenaars dezelve even als de kool toebeiei-
den en nuttigen. In Egypte slaat men uit de zaden eene uehte ,
smakelijke olie, dienstig voor het keokengebnrik.

Ten einde er malsoh loof van te erlangen , raden wij aan , hier-
mede even zoo te handelen , als wij bij de cichoreisalade hebbee
opgegeven, doch om het als snijsalade te bezigen, moei men het
zaad digt uitzaarjen, geheel m tegenstelling van die wijse, wan-
neer men het loof stoven wil , daar alsdan het zaad niel allee»
hol moet worden uitgestrooid, maar de planten zelfe toC op 2^
Ned. duimen uitgedund moeten worden. In het arrondissemeot
Montargis noemt men deze salade Egreéiüe; te Bourges^ waar
men er veel gebruik van maakt en dezelve op de markt Terkocbt
wordt, heet men haar chevrUle-

VII.' STINKENDE SALADE.
{Lactuca Virasa , uv.)

Deze eenjarige zaaiplant, welke in Frankr^'k inboemaeh is.
en volgens rat ook in Engeland^ in het wilde aangetroffen
wordt, heeft horizontale, gegroefde, stompe, scherp getafide,
bij den grondsteun pijlvormige, ruwharige bladeren, en worden
ook gestoofd gebezigd.

De andere soorten, als de tuberosa , tenerrima^ segusiana,
9agiUata^ altissima^ scariola en cfuUxii^ gaan wij, ab niettoi
ons bestek behoorende, stilzwijgend voorbij.

De bladeren der Latuw, worden gewoonigk als salade mei
tf ijn, olie en zout, en somwijlen ook met mostaard of soja gegeCeo.
Hoewel weinig tot de voeding bijdragende, bevatten zij ge-
meenlijk in overvloed een verkoelend , zacht smakend en door-
schijnend sap; maar in de ouder geworden plant, is het sap
bitteracbtig en melkachtig en in eenen ligten graad slaapvenrek-
kend. Om deze laatste eigenschap worden de bladeren door

Digitized by VjOOQIC

809

beo, die door slapelooaheid gekweld zijn, bij den «vondoiaaltijd
gebniikt. GuiXEEnjs bezorgde zioh in zijn onderdoiD, op die wijze
verligting. Zij, die eenigen aanleg tot apoplexie hebben, doen ^
echter voorzigt^ , zich yan het gebruik dezer salade te onthouden. *

Ook maakt men de salade voor het wintergebruik met zout
in , om ze alsdan gestoofd te nuttigen , doch deze le?ert niaimer
dieo malschen schotel als de andijvie op , hoewel gezond , losma-
kende en zacht voedende zijnde.

Hoewel de doorgeschotene salade over het algemeen ver-
voederd of op de mestvaalt geworpen wordt , zoo kan men
echter van deze meer voordeel trekken ; en wel door den opge-
schoten stronk van het grootste gedeelte der buitenste blade-
ren te ontdoen , en slechts de kleine , gele , behoudendt).^ I>e
stronken aldus gezuiverd, koke men eenvoudig ia water met
eeu weinig zout, en dissohe dezelve met verschillende sausen
op. Deze spijs is zeer aangenaam en bovendien gezond en ge-
makkelijk te verteren.

De verschillende soorten van dit geslacht, bevatten een melk-
sap , hetwelk zeer gewigtige , geneeskundige eigenschappen bezit ^
doch welke met elkander overeen schijnen te komen, hetzij dit
afkomstig zij van de iactuca tirosa^ êoHoa of êcarioia. Reeds
voorlang was de kracht ei' van erkend, doch niet naauwkeu-
rig, slechts in algemeene omtrekken. De verdienste, dit punt
opgehelderd en de aandacht op deze planten geleid te hebben ,
behoort aan collin , die , in het laatst der voorgaande eeuw , de
pisdrrjvende eigenschappen van de Iactuca virosa aanprees.

Later vestigde de Amerikaan coxe op het verdikte sap der
l^aetuca taÜDa de aandacht, doch eerst door ddcan werd dH
middel onder den naam van lactucarium meer algemeen be-
kend en beproefd , waarop weldra zeer gunstige waarnemingen ,
uit verschillende deelen van Europa bekend gemaakt werden,
zoodat er een tijd was, dat dit middel in algemeen gebruik
scheen te zullen, komen , hoewel de kostbaarheid van dit middel
tot nog toe de algemeene verspreiding en het gebruik heeft tegen
gewerkL

Volgens ROTHAMSL beeft men drie soorten van lactucarium of
^tuic-opium.

a. Het zuivere lactucarium^ hetwelk door insnijdingen in den
stengel van bloeijende salade en uitdrooging van het sap
in de lucht gewonnen wordt.

b. Het zoogenaamde Parifeche lactucarium of tridace^ dat
gewonnen wordt » door uilpersing van de buitenste schil

Digitized by VjOOQIC

87D

der stengels van bloeijeDde salade, waardoor men hel nwik-

sap terkrijgt , dat of in de loebt , of in eén waterbad zaelt

uitgedroogd wordL
c. Het door «tstampiDg en oitpersing der geheele stengeb eo

door saohte uitdamping in een waterbad gewonneo ex^ae-

ium iaehteaê êoHoae^
Goiam MEUNETiLLi veriiaaK, dat in Kanêtanünopei de Ii)d^
worm, met deze plant ge?oed wordt, in enkele gerallen wxk
geheel irjn leren, meestal in jeugdigen leefl^d en later rael moer-
bezifin. De cocons zijn schoon en tast Dit gebmik is ont-
staan, omdat er te Konstanünopei op enkele tijden, een toot
den moerbeziènboom schadelijke wind heerseht. De latuw be>
spoedigt de ontwikkeling van den zijdeworm, zoodat hg reedi
in de cocon is, alvorens deze begint te heersohen. (Sociiii
Etomotog. de Franee^ Areh. de. Se. P/L^ II.)

Digitized by VjOOQIC

SALADE (VELD).

( Vcderiandla oUUma.)

De VMtaMe, ook KsMt, EaremaMe^ MnrMükuU, Wkh
iersaiade^ VeUik ^ VéUekous ^ Wümoes, VeMtert , Vddkrop ^
Ki90rpog en SpHnghawenknUd swoond , onüeent haroo getlacftits-
DMm valerianeUa (uu.) helwoHL een yerklenÜigfwoord van
^aieriana is, vao ket kitiiiiBebe woord vaien^ zieh wel bevln^
den , Wegens de geneeskoddige eigensehitppen fan dit planttn*
geslaeht eik fedia (willD.) van ADHooir^ #elk woord tonder
tioteeksnis is , tem^l het TonmroRT is , die dete planteii niet
den geslachisnaani vêietianêUa bestempeld keëft.

Vroeger waande men, dat alle reidsaktd» een en hetzelfde
sooit was, doeh later is men tot bottere ervaring f^komen en
heeft men bovenden , dat het geslaefal dêtr vtdertamSa oi fedia ^
wel degelijk soorten in zieh bevatte , geheel vau elkaBdcven in
kweekifig , opbrengst , smaak en uitwerking verMhiHende.

Hbbmaii rangschikt dit gewas onder diegene , welke enkelvou-
dige en bloote nadkorreb heb)>ea , die met een kroontje voor-
zien zijn, waarvan de Moemen bff etksfiderea staan, welker
bladeren tegen over eikanderen gepaard zijn geplaatst en waarvan
de steeien en Ukken tweevoudig verdeeld zijn. Bajus tot de
Valeriaan, met dit onderscheid, dat zij geen pldmachtig^ zaad
voortbrengti Rrvnvs tot die, welke owegelmatige, eenbMige
bloemen hebben en eakeivoadige, maar geene ge^loiitade zaad-
korreb) hebbende ook vOLCKAina de plant tven als bobibaavi
omslègtig omsehreven. J. iavhoi os heeft het onder den naam van
Locuttè turba^ dat is, SptinghanmkruUi ^ a%ebeeld, weiken-
naamsoorsprong welligt in de gedaante der zaèdhoisjes gezoèht
moet worden. Onder de ouden werden er zelfii gevonden ^ die
wilden beweren , dat het deze plant was , welke JotiAiisBs den
Dooper in de woestQn'in plaats van sprinkhanen at.

DBCARnoLtE rangschikt dit gewas onder de Vatirianèeê , en
umiAZDS onder de PriandHa , Manogynia , met het navolgende
geslaohtkenmerk t De kelkrand is zeer klein ; de bloemkrans Mn«
bladerig, min of meer trechtervormig, vijfspletig; demeddraad-
jeszijn uitstekende, somtijds ééd, twee of vier; hel zaaddoQi(ie
is éónzadig.

Deze éé^rige zaaipluit is een bij ons inlandsoh gewas en

Digitized by VjOOQIC

872

wordt yeelvaldtg op de bouw- en weideUndeo in GMeriand,
Utrecht^ 0f>erij99el en Groningen gebonden , in welke laatste
provincie het xeer oTervloedig op de Hoekig bij Ulrtim^ groóu

DüMORnER vond mede de getande veüUaiëde (Fedia deotaU)
met nu eens gaafrandige , dan wederom ingesneden-getande bla-
deren; eene gladde, eironde doos, gekroond met den korteo
drie- tot vijflandigen kelkboord; onbehaarden, ra wacfatigen steqgel
en tuilvormende bloemen , in Noord^BrabanL

Oese plant heeft eenen vezeligen wortel De stengeb xijn iioe-
kig aan de hoeken een weinig behaard , gestreept , gegaffeld.
De bladeren onbehaard , aan de kanten fijn gewimperd , gaa^
randig , maar ook wel eenigzins getand , tegenoveigestetd , on-
gesteeld , iön-lanoeivormig ; de wortelbladeren spatelvormig co
roosvormig bij eikanderen geplaatst. De. bloempjes, die van
Afndl tot JtUü ontluiken en groenachtig van kleur zgn , met oo*
gelijke slipjes , kopvormende. De zaaddoos roodaehtig zan«D-
gedrukt, dwars gerimpeld , in den overblQvenden , klein» eo
flaauw drietandigen kelk eindigende, en meestal, daar twee der
^zaadholges ontbreken, éénhokklg. Het zaad behoudt zeven jarea
lang het onikiemings vermogen , doch dat , helwelk twee jareo
oud is , mag het beste beschouwd worden.

Deze plant behoeft eenen goeden , lossen , vetten , en eeoig-
zins vochtigen grond en eene opene standplaats.

Is de bodem niet kraehtvol genoeg, dan is eene bemesling
ten vorigen jare oneindig verre boven eene dadelijk voorafgaande
aan te bevelen. >

Het oitzaaijen geschiedt los uit de hand en tamelijk digt ea
wel van het begin van AugiuHu tot in het begin van Ociokr.

ProL MoasER bepaalt ihet zaad op eene vierde once voor eea
bed van vier voet breedte en vijf lang. Men moet het zaad oiei
te diep uitzaayen, aangezien het dan niet opkomt, verhalende
zelfs HiLLsa dat het jaren lang m den grond kan liggen zonder
te ontkiemen, en evenwel nog groegen, wanneer het naverioop
van dien tijd meer naar boven wordt gewerkt

Het wieden der planten moet zoo lang mogelgk geschieden eo kao
gemakkelijk gedurende bet inoogsten plaats hebben. Wil men g^
durende den geheelen winter van deze salade gebruik maken, dan
raden wij aan om een bed , of althans een gedeelte er vaa v6^r
dien tijd zoodanig te dekken, dat, wanneer er sneeuw mogt ko-
men , de planten daaronder niet bedolven worden , waat o'^
alleen dat het dan uiterst moeijelijk is deze plant aftesoijden^
maar ook verflenst het gewas daardoor niet weinig eo levert

Digitized by VjOOQIC

873

dan ook later dien aangènaitteD schotel niet meer op. lo sommige
streken, tosschen Parijs en Londen^ geeft men de voorkeur aan
eene veertiendaagsehe uitzaaijing, van af Augustus tot aan Maart ,
om zoo doende het gebruik er van te verlengen.

Het zaadwinnen heeft veelal in Jufm plaats; rijp zijnde valt
hetzelve achtereenvolgens op den grond. Sommigen hebben de
gewoonte de rijpe planten met de kluit op te trekken en ben
geheel in het water te werpen, terwijl de rype zaden, die ter
▼oortplanting geschikt zijn, als lucht in zich bevattende, boven
dnjven. Deze verzamelt men, laat ze droegen, om ze daarna
voegzaam te bewaren.

Anderen snijden de stengels vèur de geheele rapheid van het
zaad af, laten het in de zon nar\jpen , en zamelen het zaad als-
dan in.

De zaden behouden het ontkiemings vermogen zeven or acht
jliren. Het twee en driejarige is het beste ter nitzaaijing, naar-
dien het bewezen is , dat éénjarig zaad moegelijk kiemt en laat
opkomt

Niet zoo malsch, maar toch zeer wel te gebruiken, is die veld-
salade, welke in het veld voorkomt , hebbende het blad gewoon-
Igk ook minder omvang dan da^ der gekweekte.

Het is inzonderheid in het land van Goedereede en Flakkét
eo in Noord'UoUand de streek tusschen Uoom en Enkhuizen ,
waar men zich mede op de teelt van dat zaad toelegt Ook in
• de omstreken van Egmond en Castrieum wordt dit zaad ver-
bouwd , doch volgens het Tijdschrift ter bevordering van AH-
verheid 1851 het vorige jaar slechts weinig, hoewel het product
goed was.

De meest verkiessel^jke verscheidenheden van deze soort zijn:

De ia régence , salade de chanoine , Poule grosse. De stengel
van deze is regt, harig; de bladeren lijn -lancetvormig , getand,
onr^elmatig getakt, en zelfs gevind. Zij zijn breeder, geler
en malscher dan die der gewone. De zaden geribd en harig;
de bloemkelk klokvormig, uit zes onbehaarde tenden bestaande.
De zaden behouden het ootkiemingsvermogen minstens les
jaren , en de planten zeer aanbevelenswaardig.

Ronde Veldsalade (Fedia auricula). De stengel regt; de blade-
ren gaafrandig of flaauw getend, een weinig ruw, talrijk, en
lichtgroen van kleur. De zaden tweeribbig, eene van voren
ett eene van achteren. Deze is mede zeer gewild.

Veldsalade tan Italië (Fedia eriocarpa). De stengel regt, een

Digitized by VjOOQIC

874

wemig ruw; de bladeren langwerpig, eeniguns getand, oobe-
haard. De bioemeteelen gevleageld ; de bloemen ter zdfder
zijde; de zaden oTaal, met eene rib Tan voren en eene ras
achteren ; de bloemkelk sehuins aiJseknoC Deze is de souke*
fijkste, de mabchte en de vroegste, en wat de opbrengst aan-
belaogt , zoo zoude men deieNe ab spniazie kannen oDfttseo.

Nog wordt in Le ^(m JanüiUei' 1891 ab eene voortreffehjke
salade opgegeven de

Valeriaan vam Aigjlerê (Valeiiana oqraaeopiae). Ben niel os-
aardig bloemgewas voor den voDen grond, doeh welk te-
vens eene uitmuntende saUde oplevert, door velen bovea de
gewone veldsaUde te verkiezen. Het zaad van af de Me
tot aan JuKi uitzaaijende , geeft het overvloedig tot aan deo
winter.

Oudtgds hield men het er voor, dat -door het gebruik der veld-
salade , die even ab de andere ealade genuttigd wordt , de scheipte
der vochten werd verbeterd, en waarom men het gebruik er
van inzonderheid den jiehtigen soorbotieken en mildzuehtigen aan-
geraden heeft

Hoewel munhiu zegt; dat deze plant door het rundvee, door
de varkens nu en dan , maar door het paard in het geheel Die(
wordt gegeten , zoo kannen vtq dit iaaUte teo steiligste tagea-
spreken. NnBon raadt het ter groene bemesting aan, var do
TRAPPEN , dat het zaad door de kanarievogeb gewild is en weiligt
ook andere vogels tot yoedsel zoude kunnen veretrekkeo.

Digitized by VjOOQIC

SALIE.

(Salfjta ojyieauUis.)

D« SaM^^ 8elf of Seloe genaamd, onaeent haren geslaetenaain
9ëMa^ van het Latönsohe woord êólmuy gezand^ wegene de
heilxame eigensehappen van dit gewas.

BiRifAa rangsofaikt deidve onder die plaalcD. waarvan de ge-
helmde bloem, spin-wervelsehe is geplaatst, met vier zaadhois*
j68 , hoekig zaad in zieh befattende.

Rat onder dezulke, die werrelaehlig lijn, eo yele spniHen
voortbrengen, aümus onder die, welke eeiie volkóroene en
enkele, echter onregelmatige bloem hebben, uit één blad be-
staande, en vier naakte zaadkorrels voortbrengende, Rivimus on*
der dezulke, die eeoe éénbladerige , gebaarde en gehelmde
bloem hebben , zijnde de baard viervoadig verdeeld en de helm
gespleten, met vier naakte zaadkorrels.

I>KCAiiD0LLB plastst do sslie onder de LMée$ en lwhabus die
de Horminum en de Sctarea van toukripokt tot dit geslacht
heeft terug gebragt, onder de Diandria^ Monogynia^ met het
navolgende geslachtkenmerk : De kelk is mondvormig en de
bloemkrans gapend; de meeldraa^ies zijn dwars op een steekje
gehecht

De Sahia of^dnaUs of onze geuxme saUe^ is een heestertje
uit Zuid-Europa herkomstig en wordt in l^ovenct^ Langue-
docq , ItaUe en Spanje , overvloedig in het wild aangetroffen , ter-
wijl zij naar de mededeeling van «erkus dooerik ook in ons Vader*
land en wel in de omstreken van Amsterdam aangetroffen wordt.

In ons Vaderland vindt men de w&udsaSe (salvia sylvestris)
roet hartvormige, gerimpelde, dubbeld gezaagde (of dobbeM ge-
kartelde) tiladeren, gekleurde en gespitste schutblaadjes korter
dan de bloem ; steng- en kelk-haren eenvoudig. — De ^bladeren
zijn aan de onderzijde zaohtharig.- De kransen zesbloemig, de
bloemsteeltjes driemaal korter dan den kelk , wit viltig , meel-
draden bijna even lang als het stijltje, terwijl de bloemen in
Jutm en JuUi ontluiken. Deze wordt volgens Prof. van hall ie
Rheede boven Arnhem (bij Rheederoerd^ gevonden.

De Veidsaüe (Salvia pratensis), met hartvormtg-langwerpige ,
gekartelde of ingesnedene bladeren, de bovenste steng-omval-
tende , de schutblaadjes bijna zoo laag als den kelk , de helm

Digitized by VjOOQIC

876

(der bloemkroon) leisyonmg, lijmeng, langer dan de onderiip.
VolgeDs ROKMBE 60 SCHÜLTB8 sysUma pegetaèUtttm is de kelk
} Caodig, doch in de flora Batava van kops en e«pp, is de
kelk vierspletig, üjmerig. De meeldraa^jes tweemaal zoo kort
als het stijl^e, bloeijende in Junff en Juiff. Deie wordt volgeDs
DE GOETER in de nabijheid van Zutphen en bij Saik in Oeer-
ifuel gevonden; naar uuHWAaDT bij ffaUem aan den Ussel; vol-
gens DB BSDBR in het J^poel tassohen Eberdingen en KuüenAurg^
volgens KOPS buiten Amsterdam aan den ringdijk, waar zij als
pkmta êolUaria^ door vbiküs dookmik later werd temg' gevon-
den, en naar vak hall bü Arnhem.

De vreemde eaiie (Salvia verbenaca) met gezaagde, gegolfde,
bijna gladde bladeren , de bloemkroon smaller dan den kelk , in
Junij en JuUj bloeijende ; wordende volgens db gortbb bij ÜUe»-
poe , Enghuizen en elders in Gelderland aangetroffen.

Volgens MARTiKS wordt de salie ook in den tuin van het hos-
pitaal te AUengaard in Lapland met een goed gevolg gekweekt

De gewone eaUe is een heester^e met aanblijvende bladeren ,
zes palmen hoog opgroeijende ; de bladeren zijn ovaal-laneetvor-
mig, gekarteld, het bloeit aarvormig in ^nv' en «Ai4^' met blaauwe
kransvormig geplaatste bloemen, zijnde de gehede plant aro-
matisch 'en geneeskrachtig.

De salie bemint eene goede maar zandige «arde en eene warme
Standplaats. De voortkweeking er van heeft door zaad, stekken <,
en scheuring plaats. Het uitzaaijen geschiedt gewoonlijk in dê
lente in eenen bak , terwijl wanneer de jonge plantjes ter .ver-
poting geschikt zijn, men deze met de kluit in den vollen grond,
op eenen onderlingen afstand van vier palmen overbrengt , wor-
dende evenwel het meest tot randgewassen gebezigd.

Het stekken heeft mede in het voorjaar plaats en geschiedt
eveneens in eenen bak , gewoonlijk in ApriL Deze stekken moe-
ten tot z6ó lang goed begoten worden, tot dat zij wortel heb-
ben geschoten, waarna men deze eveneens met de kluit in den
vollen grond ter opgegevenen afstand uitpoot

Het scheuren kan zoo wel in het vooriaar als in het m^fasr
geschieden , en wordt alsdan het best in greppen ter diepte van
zeven of acht duimen verr^ , terwijl men daarna de aarde rond-
om de wortels wel aanrmoet drukken.

De salie houdt hel lang ter plaatse uit, aangezien het onz«
gewone winterkoude zeer goed doorstaat , doch naardien hef
oud wordende eenen onbehagelijken vorm aanneemt, is hel best,
dal er alle drie of vier jaren eene herplanting plaats hebbe. Hel

Digitized by VjOOQIC

877

laad wordt gemakkelgk van de jaarlijks opschietende planten
gewonnen , dat in het n^aar rijp wordt , wanneer • men alsdan
de stengels met het zaad afsnijdt, om wanneer de noodige
narijptng heeft plaats gehad, het zaad er uit te werken, dat'
droog bewaard wordende twee tot drie jaren het ontkiemings
vermogen behoudt.

De ileine salie (salyia tenuior , um.) wordt op dezelfde wijse
voortgekweekl en tot dezelfde doeleinden gebezigd , welke beide
de navolgende ▼erscheidenheden hebben voortgebragt :
De driekleurige , \ Deze moeten in eene ligte , schrale aarde
De gevlakte^ worden gekweekt, daar anders de eigendom-

De kleinbladige ^ /melijkheden er van, spoedig zullen verloren
De smalbladigey gaan.
li^ gekrulde i i'

Terwijl tot dit geslacht de navolgende soorten moeten gebragt
worden , hoewel zich deze opgave slechts tot eenige der merk-
waardigsten bepalen zal , aangezien men er thans meer dan 400
soorten van dit geslacht kenL

A. Voor den tollen grond,

Saloia karminum. Eene eei^arige zaaiplant uit de Levant her-
komslig en zich van 1996 dagteekénende. De stengels , die de
hoogte van ongeveer zes palmen bereiken, zijn vierkant en
sterk gehaard ; de hoeken of kanten zijn bruinachtig; de bla-
deren lancetvormig , ongesteeld, geheel behaard; de bloemen
komen uit de oksels der bladeren , zijn in kransjes geplaatst ,
gewoonlijk zes bijeen, drie aan elke zijde van den stengel; de
iwee zijdelingsche bloemen hebben een draadachtig bladertje; de
«chutblaadjes zijn hartvormig » driehoekig, ongesteeld, gehaard ,
die bovenwaarts aan den bloemsteel staan , hebben de punten
roodachtig gekleurd ; de bovenste van de bloemaar zijp fraai
rozenrood , groenachtig geaderd , eirond , puntig uitloopende en
maken een mooi bloemachtig bladpluimpje; de bloemen zijn
^leiu en kort gestoeld ; de kelk is langwerpig , geribt , gehaard ,
tweelippig , de bovenste lip is gekield en tweetandig , de on-
derlip insgeüjks tweetandig ; de bloemkrans is klein , mond-
vormig, de bovenlip opstaande , gewelfd en gehaard, de onder-
lip nedergebogen , zijdelings met twee uitstekende puntjes of
hoorntjes; de meeldraa(4jes zijn door de bovenlip ingesloten, en
in den keel gehecht, de stijl steekt even buiten de bovenlip uit
de stempel is gespleten ; de bovenlip der bloemkrans is bleek-

Digitized by VjOOQIC

878

f ood , eo de onderlip parperaohtig , bloeijende in Junfj eo /ii^.
. Zij vordert eene losse , vraohtbare aarde en soDoige stand-
plaats; doch daar zij niet wel tegen het verplaatsen kan, wordt
zrj ter plaatse uitgezaaid.
Sabia pomifera. Eene vaste plant, van het efland Kandia her
komstig en zich van 1009 dagteekenende. Zij bereikt de hoo^
van vijftien palmen; de bladeren zijn ovaal^lanoetvonnig eog^
karteld; zij bloeit aarvormig; de bloemen zijn blaaow, ioM
' en AugusHu ontluikende , de onderste lip met een geel Hakje
aan den voet.

De soortsnaam appeldragende is, van de appelvormisepttist
jes op de bladeren ontleend) welke door den beet van insecten.
even als de galnoten veroorzaakt wordt

Zij bemint eene zandige , maar voedzame bladaarde , wordt
door zaad in een warm bakje vermenigvaldigd en moet tegn
de winterkoude gedekt worden.
iSaivia bieolar. Eene tweejarige plant, dooh in de oraogerie
overgehouden wordende, vier- en meerjarig. Uit Berbaryt her-
komstig en zich van 1703 dagteekenende. Zij bereikt de lioogtc
van eene el; de stengels zijn vierkantig; de bladeren o?aal-
hartvormig, ingesneden en getand; zij bloeit in Junüf eo M<
kransvormig aan het einde der stengels; de kelk is grooterdao
de sohutblaatjes , de bloemen zijn groot en fraai blaaaw , vBf^
een wit vlalye op de onderlip.

De vermeerdering geschiedt door zaad la Maart ^ in «o
warm bal^e; de planten, die des winters builen blgven , wor
den goed tegen de koude gedekt. Eene vraohtbare, Io6«e«
zandige bakaarde voegt haar het beste.
Satüia indica, Eene vaste plant , in 1731 uit de Inée overse-
bragt , de hoogte van eene el bereikende ; de bladeren lijo
hartvormig, eenigzins gelobd^ de bloeiwijze kransvormig, «•»
het binde der stengels. De bloemen die in Jun^' en iKÜir ont-
luiken, groot, heerlijk blaauw, met een violetkleurig vla^e.
' < de randen wit; de bovenlip aan den bloemkrans is sikkelvor*
mig gebogen en uitgerand , de onderste driespletig ; mede eene
der mooiste soorten.

De vermeerdering geschiedt door zaad in Maart 'm een warm
baKJe, alsmede door scheuren. Des winters moet er eene b^
dekking plaats hebben.
Saida azurea. Eene vaste plant , in 1806 uit Carolma overse
bragt, de stengels r^t op, ter hoogte van eene el; deUoeneB
hemelsch blaauw, aan hel einde der takken in digte ploimeo

Digitized by VjOOQIC

879

▼oortkomende. De ▼oortkweeking heeft door ztAó tebeareo en
ftek plMts.

Vdgens Jaum. (tMort. Prat.^ heeft deze den winter van 1840,
door toeval in heigrond bnitengelaten zijnde; zonder eenige
bedekking, te ParV* doorgestaan.

Oe tweede heeft te Mtmüm^ in Frankrijk, ten getale van
een twintigtal planten , op afle standen geplaatst, de koade van
15* (honderdgradig) , verdaurt.

De derde mede te MauHns, gedurende twee naehten eene
koode van 8^ (honderdgradig) doorgestaan.
SaMa Farskohlü. Eene vaste plant, in 1800 door fosskaobl
in de Levani waargenomen. De bladeren lieraehtig, geoord ,
de stengel bijna bladerloos en de helm van de bloem ten halve
tweedeelig. In den Opsalsehen tuin bereikte de stengel de hoogte
van anderhalven voet ; de bloei is kransvormig, ter weerszijden
van drie tot vijf kortgesteetde , blaauwe bloemen, driemaal zoo'
groot als den kelk, die met lijmerige haartjes bezet is.

B. Oranferie of gemaUgde kas.

Saivia cretica. Een heestertje van het eiland Creia in 1700 over-
gebragt ; de bladeren zijn smal-hartvormig , bijna Ignvormig ,
de bloemen , die in JutUi en Juiü ontluiken , zijn kransvormig
geplaatst, en bleek rood van kleur. Deze soort wil eene goede
bladaarde , en wordt in het voorjaar door stekken in een Warm
bakje voortgekweekt

Salüia africana. Een heester van de Kaap de Goede Hoop in
1731 overgebragt, de hoogte van twee ellen bereikende, de
stengel is veel getakt , de takjes staan tegen over eikanderen ,
de ongesteelde bladeren zijn ovaal , getand , van onderen wol- '
lig , hrj bloeit aarvormig , in 3vüj en Augustus aan de einden
der takjes , de bloemen zijn groot , donkerblaauw of violet-
kleurig. De behandeling even als de voorgaande.

Saivia pankulata. Een heester, van de Kaap de Ooede üoap^
in 1758 overgebragt, de hoogte van ruim vijftien palmen be-
reikende, de bladeren wigvormig- ovaal , naar den voet ver-
smald , wederzijds groen , de bloemen die in Juiif en AuguS'
ius ontluiken, komen pluimvormig aan een aar voort, groot
en helder blaauw. De behandeling als de voorgaande.

Salüia kanuroides. Een heester in 1783 uit Peru overgebragt ,
de hoogte van twaalf palmen bereikende, de bladeren ge-
ateeld , hartvormig , donker groen van boven , de bloemen , die

Digitized by VjOOQIC

880

kranswijze , vijf of zes bij eikanderen geplaatst zijn ,
van' Junff tot September , zij zijn heerlijk schariakenUearis.
Deze behoeft eene zandige bladaarde , en wordt in MH^ door
stekken in .eenen runbak voortgek weekt

SaMa farmoêtu Een heester uit Mexico herkomstig. De kron
groeijende takken, die eerst groen zijn, worden naderhand
ghjsaehtig; de bladeren zijn gestoeld, getand, hartvonms.
eenigztns viltachtig , yan boven glad van onderen dof, aü d«
oksels van sommige groote bladeren, komen vier kleine Ui-
dertjes of lovertjes, paarswijze geplaatst; de Ukjes eindigeo
^in eene bloemaar, waaraan de bloemen van Miü tot Octokt
uit de oksels der bladeren, ontspruiten, deze staan eeniaaiii,
of twee of drie bijeen , zijnde kort gestoeld ; de kelk is ééo-
bladerig, twee slippig; de bloem is zeer nnooi rood, eeoUa-
derig, gelipt, bijna drie duimen lang; de bovenlip is gewelfd,
en van de afscheiding der onderlip tot aan het einde rondoin
gehaard , omvattende de vruchtmakende deelen : de twee stem-
pels, die gekromd zijn, steken uit de bovenlip; bet bovenste
gedeelte van de stijl is rood gehaard, de stijl en meeldraadje^
zijn wit, de laatste zeer aardig aan de onderste lip der bloem
vastgegroeid, en naar een tongbeen gelijkende; de ooderiip
is naar beneden omgekruld en drie slippig , volgende de tal-
rijke bloemen eikanderen onmiddellijk op.

De vermeerdering geschiedt het best door stekken in b«(
voorjaar , in een* warmen bak , vorderende deze plant eeoe
voedzame 'aarde en zonnige standplaats.

Saloia poten». «Bene vaste takrijke plant, de lengte van eene d
lot eene el 30 bereikende; de onderste bladeren gestoeld, pijl-
vormig, de bovenste ongesteeld en langwerpig. Deze bloeii
den geheelen zomer door, de bloemen zijn zeer groot, bloet-
jende in een lange eindelingsche aar, de onderste lip letr
ruw en van het zuiverste blaauw.

De vermenigvuldiging heeft door zaad en stekken plaats,
deze laatste onder klokken. De bloemkrans laat gemakkelijk
los. Hiervan bestaat eene verscheidenheid met wiüe ttoeme»*
waar omtrent in het Tuinbouwkundig Maandtchrifl 1851 de
opmerking wordt gemaakt, dat er zich op de onderlip ea
paar zacht blaauwe vlekjes bevinden , die zich eehter spoedf
in het wit verliezen.

Satma chamaedrüóidesé Een heester in 1705 uit Mexiko over-
gebragt , de hoogte van eene el bereikende. De stengeb 19°
leggende, doch met regtstandig groeijende topeinden; de bla-

Digitized by VjOOQIC

881

deren ovaal' eo gekarteld^ van anderen woUig, naar citroen
ruikende; h^ bloeit van Jung tot September aarvonnig met
groote scboone blaauwe bloemen.

De vermenigvuldiging heeft door middel van stek in een
warm bakje plaats.

Sahia auréa. Een heester van de Kaap de Goede Uoop^ de
hoogte van twee ellen bereikende, de bladeren zijn ovaal,
aan het einde rond, effenrandig, aan den voet uitgevreten;
de bloemen die eerst goudgeel en naderhand roestkleurig wor-
den , ontluiken van Mei tot October,
Voortkweeking door stek in een warm balge.

SalciA canariensis. Een heester van de Kanarische eilanden ,
ter hoogte van twaalf pahnen opgroeijende ; de bladeren zijn
langwerpig spiesvormig, driehoekig, gekarteld, in JuUj en
Augustus aarvormig bloeijende.
Voortkweeking als de voorgaande.

Sadcia argentea. Eene tweejarige plant uit ItaHe herkomstig,
,de bladeren groot, langwerpig, hoekig getand, wollig en als
verzilverd, de kransvormige geplaatste bloemen die van Jutt^f
lot Augustus ontluiken, zijn wit Deze soort behoeft eene
zandige bladaarde en wordt door stek in een warm bakje
voortgekweekt.

Salvia cocdnea, Eene fraaije heester uit Ftorida herkomstig,
ter hoogte van twaalf palmen opgroeijende; de stengels regt,
vierkantig en gehaard; de bladeren hartvormig, puntig uit-
loopende, wollig en getand; hij bloeit aarvormig aan het
einde der takjes; de bloemkrans heeft tweemaal de lengte van
den kelk, de bloemen zijn groot, helder karmozijnrood en
volgen elkander een groot gedeelte van het jaar op.

Hij behoeft eene losse maar voedzame zandige bladaarde,
en wordt door uitloopers en stekken vermenigvuldigd, hoewel
het ook door zaad geschieden kan, alles in een warm bakje.

Salvia candelabrum. Een heester van SierrO'Nevada in Sparde
de hoogte van eene el tot eene el dertig duimen bereikende ,
de bladeren langwerpig, gaafrandig, gerimpeld en harig. De
bloemen die in JuiO' en Augustus ontluiken zijn vrij groot ,
de buis van buiten geelachtig wit , de onderste lip bleekblaauw
en bloeijen in eene eindelingsche bloempluim. Deze behoeft
eenen ligten grond en wordt door zaad en stek in eenen bak
voortgekweekt.

Salvia avandiUaides, Eene vaste plant uit Mexiko herkomstig.
De kruidige stengels staan regt op en zijn witachtig ; de bla-

Digiti

zedby Google

(

deren gesteeld, langwerpig, lanoetvortnig , gekarteld, panl^
en sachtharig; de bloemen die in Maart cMitlniken, vomNfl
eene enkele aar en zijn schoon blaaow van kleof . Ee&e ge-
mengde grond voegt haar het beste ; voortirnreeking door stek.

Sahia eHocaüx, Een struikgewas uit Jamaika herkomstig,
de bladeren langwerpig, lancetvormig, getand, de bloemen
die in November ontluiken , bloegen in eene lange aar , de
bloemkelk purper violetkleurig en wollig, de bloemkrans daar-
entegen vuil wit.

De vermenigvuldiging heeft door zaad in eenen bak plaats,
of door stek onder klokken.

SaMa conferUfiora. Eene heesterachtige , takkige plant uit Bra-
zilië herkomstig , van eene tot twee eReh hoog wordende , de
bladeren langwerpig ovaal, getand, wollig en geplooid, de
stengel en de takken eindigen in roode zeer korte bloemaren,
die in Augustus en September ontluiken. De voortkweeking
er van heeft dóór stek ili September plaats of door zaad is
in éenen broeibak waarna de planten op een grooten a6tand wor-
den uitgepoot en veelvuldig begoten, naardien de zadeo zeer
^ed rijpen» kan men deze ook als eenjarig gewas kweeken,
dat zelfs eene zachte vrintetkoade veidarea kan.

SaMa oppaeitifoüa. Een. heester uit Feru herkomstig, met
regte, harige takken , de bladeren ovaal, a%erond , en gdkar-
teld, dé bloemen in viij groote eindefingsche aren, vefniil-
lioen róód van kleur. Des zomers brj voorkeur in éta voOen
grond.

Satvia grahamL Een altijd groene heester ott Mexieoiot hoogte
van eene el tot eene el vijftig, de bladeren hartvormig, kleiB,
blinkende , de violetkleurige bloemen ontluiken In Juiff en do-
ren tot aan de vorst toe, zij zijn btj tweeSn b eene ranke,
regt opgroeienden tros geplaatst

Deze behoeft eenen ligten grond en de voorfkvreeUng heeft
door zaad en stek plaats.

Satvia floribunda. Een heesterachtige plant uit MexUto herkom-
stig» de veelvuldige takken staan regt op, en het geheele ge-
was kan eene lengte van eene tot twee ellen 4iereiken , de
bladeren lancetvormlg, en de boveuMe getand, de ZQdefii^
sche bloemen zijn zeer talrijk» van een bemelschblaaaweklear,
zeer fraai en eene regtstandige bloempluim vormende. De
vermenigvuldiging heeft door stek plaats. Aangaande de Jfezt-
kaansc/ie salie bij de inboorlingen onder dèn naam tckn
bekend , dient aangemerkt Ie worden , dat zij niet de sakia

Digitized by VjOOQIC

883

mexicana is. L* PRossiofron ?emioedt dat zij de .
Vaixat, soDder hierover te beslissen, meent da
komt met eene soort uit Ouaümala^ welke da
spraak chiya) genraamd wordt. {C, R.^ XXVII.)

D. Stookkas.

8aMa itnoluerata, Eene vaste plant oit MeoDlko ,
gèbragt, die dikwijls tot de hoogte van drie ellei
de stengels zijo glad , de oude cijlindervormig ,
xrjdte? 'de bladeren xijn lang gesteeld, ovaal,
pende en staan tegeo over eikanderen , voorts |
derzijds glad, somtijds van onderen met porper<
bloeit aarvormig, aan de eind«i der stengels,
18 dikwrjis twee palmen lang , en samengesteld
vier, vijf of zes op een algemeen steeHje bijeen
meo, gesteund door twee groote, ongesteelde,
ieode, rooskleurige, sehutblaadjes ; de kelk ii
rood gerftd, de bovenlip een- en de onderlip
de bloemkrans is laog, dookerroosklem^, hel
buis la den kelk besloteii, is wit , de lippen siji
venifte is hol en vin boiten woUig , de onderlip
bloetfende fii AugMhts en September. Dete 8<
eene losse, liiaar voedzame, zandige bladaard<
door ditloo(>ers ett stekken vermenigvaldigd , ho
door zaad in een warm bakje gescbiedeD kan.
Sahia pseudthcocdnea. Een heester , in 1707 ait .
overgebragt, ter Imgte van eene el; de bladere
puntig en getand, aan tien voet ong«d^, hij blo
tot AugHiius sehitterend rood.

Deze wordt in Mei door stekken in den ninbak vi
SaMa Spiendene. Ben heester, bi 1823 dt BrazUU
de hoogte van 70 Ned. duimen tot eene el 30, ^
groefd; de bladeren ovaal-puntig, getand, depra
btoeraen bloeijen van Septemb^ tot December ii
terwijl de bloemsteelen , de bleemkeik, de sch
de bfoemkrans schitterend rood zijn.

De grond foor de oranjeboomen voegt deze
den zomer veel water , dooh weinig in den wbtei
vuMiging door stek. Ten einde er genot van te 1
men fai SepUmber stekken, die men des vrintei
overhoudt, om ze vervolgens in Mei in eenen
grond, op eenen beschutten stand over te breng

Digitized by VjOOQIC

884

AaDgaande de voortkweeking van deze soort ais ééiyarig
gewas, en wat er meer op betrekking heeft, ▼erwijxen wij
op de Ann. de la Soc. cetUr. (THorttcuUure^ op de Reemt
Hortico'le 1851 en Joum. d'Uart. PiracL 1851.

Saboia tuiHfióra, Een houtachtig gewas, van eene pyramidaka
vorm ; de spreidende takken kannen de hoogte van eene lot
twee ellen bereiken , en zijn glad , even als de stam ; de
bladeren, ovaal, puntig gesteeM, zes Ned. duimèo lang eo
langer, van boven eenigzins fluweelachtig, van onderen ge-
ribd, de bloemen, die in februari' en jfoor/ ontluiken, vja

. violetkleurig rood en komen in zijdeiingsche aren voort.
De vermenigvuldiging heeft door stek en hei-«arde plaats.

JSaMa fulgens. Deze, die uit Mexiko herkomstig is , komt is
vele opzigten met de ^léndens overeen, doch deze is eea
weinig gehaard , de bloemaar langer , de kelk violetkleong-
bruin , de bloemkrans harig en van eene verblindende porper-
roode kleur. Dezelfde voortkweeking als de splmdau.

. De blado^n der Salie die eenen bitteraofatigen zamentrekken-
den smaak en eenen kamferaohtigen reuk hebben , worden het
zij gedroogd, hetzg groen gebezigd. Sommigen maken er hg
yleesch bereidingen en in soepen gebruik van, dooh meer alge-
meen is het gebruik bekend om de bladeren in zoete melk met
suiker te kooien , of ze even als thee t« laten aftrekken.

Reeds zeer vro^jdig schreef men aan de salie heüuoM
krachten toe en van daar dat men in de fchoki êalemUoM
cap. LX leest:

Cuir nwfiakir lumo^ cui Salvia oretoH t» kMof
en waarop in der tijd geantwoord is:

Omtra vim mortis non est medieamm m Aiwtff .

Mattbiolds zegt er van:

Saioia eonfortai nervos^ manuumgue tremorem.
ToUU^ et efue ope feMs acuta fugjU.

Men bezigt de salie als een zacht zam*entrekkend middel voor-
namelijk in mondspoelingen , weleer echter ook inwendig, vooral
waar men verslapte vaten wüde beletten, te sterke aftonderiD-
gen voort te brengen. Daarom hebben de nieuweren dan ook
waarschijnlijk aangenomen , dat er looistof in bevat was. Bei-
«Buos geeft deze stof niet op, onder de bestanddeelen van dit
kruid, en volgens de naauwkeurige opgave van dezen sché-
kttodigen , kan genoemde stof er niet in bevat zijn. Dat de sal>
via een middel zoude zijn , om uitteerende hmdafimnderingeB

Digitized by VjOOQIC

-I - 1 .m. im ■' M iiMgM-*-^

885

in hei laatste tijdperk der teriog te genezen , zoo als eicbtir
verhaalt is eene dwaasheid.

Ratbaud yerkre^ uit 100 pond frissohe planten , ?ier oneen
aetherische olie ; wordt het kmid in den zomer gewonnen dan
is deze olie groen, doch in den herfot is zij geel^ terwijl het
sCHiogDn was , die inzonderheid de kracht en werking dezer olie
onderzocht heeft.

Verder zie men over dit plaoten geslacht:

CuRTis*8 BoL tnag^ tehtbvat Descrfy. de plant nouveL ou
peu connues du Jardin de m. cels.; smith Ftora graeea tte. met
platen van ioh. sibthobp; AODOum, sROKGNiARn et ddmas Anna/es
des Sciences Naturelles; von jagquik Eclogae botanicae; sweet
the BriHsh flower garden ; roembb Scriplores de planHs faspa-
nids^ htsUanicis el irasiHejisiöus ; coniELTii HorS med. Amst.
rat, plant, descriptes et icones ; thew plantae rarl/pres ; tivinus
Ordo plant, flore irreg, monopetab $ cavaiiillbs Icones et des-
crip. plant guae aut sponte in Uirpania crescunt out in hortis
spectantur; uller , Figures of plants described in the garde-
ner's]dielionnary; Herbier de Camateur; enz.

Digitized by VjOOQIC

S A L S E F Y

{Tragopogon pcni/olium.)

De SaUefy of Haverwartel onüeeot hareo geslaehtaoaam irago-
pogon van de Grieksche woorden tragoê , bok , en pog9% ,
bnard^ in toespeling op de zaadpluimpjes, en van daar deo
naam van Boksbaard waarmede men ook dit gewas bestempelt .
terwQl de benaming Haverworlel aan de smalle naar haver ge-
bjkende bladeren , haren oorsprong versohaldigd is.

Rdvpids rangschikt dit gewas onder dezulken , die e^ie regd-
roatige bloem daarstellen , hoewel uit oncegelmatigen samenge-
steld, PADLUS AMiUH en MORisoN onder de zoodanigeo welke
melk* en donsaohtig lijn , met eene gevulde , opene en platbla-
dige bloem ; hkeman plaatst haar onder diegene , die bloote of
ongedekte zaadkorrels voortbrengen en waarvap de bloemen uit
bloote platte blaadjes bestaan, die donsachtig en bij de steel
melkachtig zijn ; terwijl iat en boerbaave haar geheel ais de
schorseneer beschrijven , met dit verschil , dat de kelk van deze
daarmede niet overeenkomt

Dbcamdollb rangschikt haar onder de Composèes en unuEW
onder de Syngenesia^ polygamia aequalis^ met het navolgende
geslachtkenmerk : De kelk is enkelvoudig , veelbladerig ; het ont-
vangbed is naakt ; het zaadpluis gepluimd en gesteeld; de aadeo
zgn overlangs gestreept

Deze tweejarige zaaiplant wordt in ons Vaderland mede in
het wild aangetroffen, en door de kvMk^niktTs prdbiadige Boks-
baard genaamd. Mebsb vond het aan de kanten* der koomUih
den tusschen Beetgum en Marsum in Friesland \ van dek kolk
bij Bolsward ; kops eo van ball troffen het veel buiten AmsUr-
dam op den ringdijk van het DUmermeer aan, waar ook vai
DBR TRAPPEN het in 1836 vond en in eene nog grootere hoeveel-
heid in 1837 op de werken te Nieuwersluis; terwijl kops het ein-
delijk ook bij Breda aantrof.

De Salsefy heeft eenen gladden stengel, welke de hoogte van
eene el, 35. bereikt; de bladeren smal, lijn-fancetvonnig, pcm-
tig , gaafrandig ; de bloemsteelen naar het boveneinde opgeblazeo
en hol ; het omwindsel achlbiadig , langer dan de zeer vlakkf
bloemkroon. De bloemen die violetkleurig blaauw zijn , ontlui-
ken van Mei tot Junü; terwijl de zaden grooter en het zaad-

Digitized by VjOOQIC

887

pluis langer gesteeld , dan dat der praienee is. De wortels zijn
^wit^ eo hebben in vorm veel overeenkomst met die der schor-
seneer y doch zijn dikker en minder aan het splijten onderhevig.

Deze plant bdioeft eenen goeden, lossen, vetten, diep orage- '
liverlUen, liefst zandigen grond, die minstens een jaar te voren
bemest is, naardien nieuw bemeste gronden evenmin als aUe
vrortelgewassen, haar niet voegen, ofschoon JACQuss.en nssiüCQ
eeaen nieuw bemesten grond aanbevelen, eene opene zonnige
standplaats, ,en tamelyk veel vocht De voortk weeking heeft
door zaad plaats, dat in Felfruarif\ Maart of Aprü niet te digt,
uit de losse hand of in rijen moet worden gezaaid en bij droogte
l^egoten aangezien het anders «bezwaarlijk ontkiemen zal, naar-
dien om dit te bewerkstelligen, water ^ warmte en hicAt nood-
xakeLgk zijn. Het water toch maakt het zaadbekleedsel week en
Invordert het bersten er van , terwijl het tevens tot voedsel voor
de jonge plan^es dient Echter moet de hoeveelheid van water
niet te groot zyn, want dan zooden de zaadkorrels eene soort
van weking ondergaan, welke haar kiemvermogen zoude ver-
nietigen , en de ontwikkelipg tegen werken. Niet minder is de
ijirarmte by het ontkiemen noodzakel\jk. Eene zaadkorrel b. v.
pp eene plaats gelegd , welker temperatuur beneden nul is , onder-
gaat geeneriei ontkiemiqg en blQft werkeloos. Ook deze warmte
moet evenwel de bepaalde grenzen niet te buiten gaan, want
dan droogt de zaden uit en wordt het levensbeginsel vernietigd.
Zoo is b. V. eene hitte van 45* tot 50" der ontkieming nadeelig,
ierwyl de wai^mte , welke 25* of 30" niet te boven gaat, in-
dien dezelve met eeqige vochtigheid gepaard gaat, de ont-
wikkeling bevordert. Wat de lucht aangaat deze behoeven de
planten evenzeer als de dieren, al zegt homberg ook dat hij
eenige korrels in het luchtledige heeft laten ontkiemen, iets dat
ook door f. db saussuiz zeer in twijfel wordt getrokken, en
van daar, dat zaden diep in den grond gelegd daarin verstik*
ken, of veel langer tijd behoeven om te ontspruiten als die,
welke meer oppervlakkig waren uilgezaaid. De planten wan-
neer zij te digt mogten staan moe^n ter aüsland van zes of
£even Ned. duimen worden uitgedund , om zoo doende de wor-
tels te verzwaren, die anders te spillig zullen blijven. Voor
het overige behoeft men het gewas slechts rein te houden.

Hoewel de wortels onze winterkoude zeer wel verdrc^n ^
graaft men evenwel in , den herfst dezelve voor het gebruik uit
den grond , om ze als dan in zand te bewaren nadat het loof
er af gesneden is; kunnende men dezelve ook in greppels bc:
graven en voor de yorst met stroo dekken.

Digiti

zedby Google

Digitized by VjOOQIC

890

o?er welk BloemefiAarlogie db goetbr eene besehryving
Verkand. van hei Balaaftch Genooisekap te RoUerdam
gcgevBD.

De navolgende opgave evenwel, waarop eemge bloemen
êol^ in Zweden^ op 60" Noorderbreedte ontluikea en ueh
doet ons zien, dat de meerdere of mindere zuidelijke stand
eene geheele wijziging te we^ brengt Volgens de
van ADAif sou toeh , versohiit deze tafel van uriiabüs één oor
eene tafel, welke men voor het klimaai van Püriiê loiide
maken.

^iMCfi

tel>

NAMEN

Dsa

WAARGENOSfENE PLANTEN.

?« 8

Tragopogon^ praiense.

Leontodon^ tuberosum, .......

Picris^ Meracioides.

Cichorium^ infytus.

Cr^pii^ tectarum.

Sonchus^ oieraceus.

Picridiut/ij Hngftanum,

Papaver^ nudicauk,

HemeroeaUis^ fulva.

Leontodon^taraxaoum

Crepis^ alpina.

Rhagadioluêf eduüê.

Uypochoeris^ maculaia.

Hieracium^ umbellatum,

. „ y murorum,

„ . piioseüa.

CrepiSy rubra.

Sonchuty arvenm

Alyssum^ utricuUUutn.

Leontodon

Sonchusy lapponicuê

Lactucüy saHva.

Calendula, phtviaüs.

Nymphaea^ alba,

Anthericum^ ramomtm

Mesembryanthemum^ barbaium.

smor^.
9A10

10 „ia

10„12

s'av.
3

5
2

4
3

I''

Digitized by VjOOQIC

891

*!BJ

§f:i

èf

NAMEN

DEK

WAARGENOHENE PLANTEN.

•S.fe

8 •*

7 A
8
8
8
9

9„ 10
10 „11
s'av.
5

9 è 10

Mesetnbryanthenum^ Unguiforme. .

Hieracium^ aurkmia

Anagallis^ arvensis

Dianthus^ proüfer.

Caiendula^ orveMis.

Arenaria.

Mesembryanthemum^ crystallinum.

^ , noviflorum. •

Hyctago^ nartensis,

Oeranlum^ iriste.

Cactus^ iCrandifiorus

3
12

Digitized by VjOOQIC

SCHOBSENEEB.

(JScorzenera Hispcmica.)

De Schorseneer of Schorseneer-tcortd «Dtleeot hareo geslachls-
Daam scarzenera vao het Spaansche woord scttrso^ scttrzo
of 100 als JACQUEs en herincq willeo scurzon , de gewone be-
naming voor eene Adder bij welkers beet, het sap van deo wortil
een tegen vergift oplevert, verklarende touihkpoet, die relf ia
Kataionie geweest is, dat men de adder aldaar zoo noemt,
P. AMMAN en MORisoN brengen haar onder die planten , welke ge-
vulde bloemen en onbedekte zaadkorrels hebben, melkacbt%en
wollig zijn , en volgens columblla , camerariüs en CLüsrus ved
met de Tragapogon overeenkomen. Hbemau fangschiki haar
onder dezulken, die naakt zaad en zamengestelde bloemen
hebben ; ram onder, de melkachtige kruiden , een bloem hek-
bende die uit meerdere is zamengesteld , met groote wollige ,
langwerpig ronde zaadkorrels, terwijl rittpios zegt, dat de btoe-
men regelmatig zamengesteld zijn en de zaadkorrels wollig.
Decakdollb rangschikt de plant onder de Campoêées ^ eo lr-
!«AEus onder de Syngenesia^ Polygamia aequaUs^ met hd
navolgende geslachtkenmerk : De kelk is geschubd , de randen
der schubben zijn als verschroeid; het ontvang-bed is naakt:
het zaadpluis is gepluimd en bijna ongesteeld. Het waren od>
der de oudere kruidkenners malpighi , crew, vaillant en anderea
die de aandacht op de gedaante en de oppervlakte van de stoif-
meelkorirels gevestigd hebben , terwijl kOlreutbr de overeenkomst
van vorm en grootte van het stuifmeel in na aan elkander verwante
planten zag. Kdrtsprehgel vond veel verschil in de stoiltaieei'
korrels en heeft even als mirbel daarvan de vormen opgegeven ,
welke laatste dezelve icosaidrisch ^ bij de schorseneren vond
Ook hebben biongkiart, Ann. de Sc. Nat^ Tonu Kil, dbcah-
noLLB, Orgonographie I, en ukb, Elem, Phüos. BoLy deze zaak
in het breede behandeld , en elkander toegelicht

Deze tweejarige plant is oorspronkelijk uit Spanje en T^lsm-
gen herkomstig. Rauwolf vond ze op de akkers k^j Meppo , op
den Ubanon en zij werd volgens jacques en hebihgq m 1770 over
gebragU

In de Annales etc* de Oand 1847 vinden wij aangaande dit
gewas de navolgende byzonderheflen;

Digitized by VjOOQIC

89S

Dé afreelding er van wordt in het werk van clübios tiisioria^
Pianiarum rariorum p. GXXXVII eo ia 1601 in het licht ver^
schenen, gevonden. Het is opmerkelijk, dat in het werk van
CLDSIÜ8 over de planten die in Spanje gevonden worden , en in
1576 in het lidit verschenen , van de schorseneer geen gewag
wordt gemaakt, terwijl in 1601, das slechts acht jaren voor den
dood van den schrijver deze plant met hare afbeelding versoheen en
wel onder den naam van Scartonera major HUpanica^ of groote
spaansche schorseneer. De eerste schrijver dan , die er over ge-
handeld heeft, heeft icorsoneer en niet scorzoneer geschreven ,
doch de latere kruidkundigen hebben de z voor de s behouden.

Clusius, die beroemde kruidkundige, in 1520 geboren en 1609
overleden,, maakt van dit gewas, poch als medicinale plant,
noch als keokengroente gewag. Men zegt dan ook dal het eerst
tegen het midden van de 17de eeuw was, dat men van deze
plant eene nadere vermelding vindt , terwijl hare verspreiding
als moesgroente zich van dien tijd als het ware dagteekent.
Een moor die zijne wetenschappelijke opleiding in 4^i/ta ontving ,
had meermalen dit gewas hooren roemen , hetgeen hem in ver-
zoeking bragt , in eigen persoon zich van de kr^^oht der bladeren
en yan den wortel te vergewissen. In beide vond hij niets scha-
delijks, en toen de inwoners, die door adders gebeten waren,
zich bij hem vervoegden en hij ontwaarde dat zij het sap van den wor-
tel als tegengif daartegen bezigden , vervolgde hij hen in de berg-
streken , alwaar zij deze plant met dat doel zochten , welke toen reeds
door de inboorlingen Seurzonera of Scarzonera genoemd werd.

Poster canhiges met de zaak bekend , zond de plant met eene
teekening aan jan odorik melchios , geneesheer van de koningin
van Bohème f en deze maakte matthiolus weldra met die ont-
dekking bekend, welke laatste daarop in zijne geneeskundige
geschriften nog meer omslagtig er over gehandeld heeft , en eene
veel grootere, doch minder naauwkeurige afbeelding dan die van
CLUsios er van in het licht gaf. Matthiolus verklaart, dat de
ontdekking er van in zijnen tijd nieuw mogt heeten , en beweert
de éérste te zijn , die er over gehandeld heeft.

Volgens hem had de ontdekking er van in Spaansch Catalogne
plaats en wel door eenen neger , in dienst van den Edelman le-
aiDAN genaamd.

Zij , die met het inoogsten bezig waren , en door adders wa-
ren gebeten , hadden zich aan de zorg van dien neger toever<-
trouwd, die hun met het sap der plant genezen had, zonder,
dat zq evenwel het gewas zelve zagen. Later evenwel volgde

Digitized by VjOOQIC

804

mm M spoor van den slaaf, toen h^ geheel aUeeo zfjo kruid ïd het
bosch ging zoekeo. Meo vond er de overbli|f8els van , die hij
ontworteld had en Tan dien tijd af werd deze plant bekend , die
men toen met den thans nog bestaanden naam van sekorseiieer
adderkmid bestempeld heeft

Het is waar, dat matthiolos het eerst door iULCHioa met deze
plant bekend werd, doeh weinig tijds daarna, zag hii de levende
eiempl^ren , als eene bijzonderheid aan keizer FBannAin» gezon-
den , en die uit Sparde waren overgezonden. Weldra vnsl meo
[ ook dat Bohemen dezelve voortbragt, aangezien de geneesheer

i aiBERA, die den keizer steeds op de jagt veigezelde, en eene me-

I nigte op eenen, door bosoh gedekten bei^ ontwaarde, nabij de

moerassige streken van Poggebrot,

In 1610 verscheen de eerste uitgave van Le Jm'dinier franpaii ^
die de kweeking er van als moesgroente eene schrede vdoroit
bragt. In dezelve ziet men voor het eerst de sehorseneer ali
kenkengroente opgegeven , en de wortels er van als eene sma-
I kelijke en gezonde spijs aanbevolen. Dat het evenwel langen* tijd

> ' duurde voor en aleer de plant als zoodanig algcmetti bekend

I werd, blijkt oit het werk van dalbchamps, in 1653 te Zjr^f» uit-

gegeven en HUtoria generalis plofUarnm getiteld, waarin hij
omslagtig over de Spaansche en Boheemsohe sèhorseneran spreekt
en er geen woord van als keukengroente zegt

Oe vermaardheid welke deze plant weldra in iSpanie verkreeg,
deed ook België weldra van daar hare zaden ontbieden, spre-
kende het Kruddtboek van dodonakus in 1644 daarover omslagtig.
De plant droeg bij hare invoering den naam van Addere-On^dt^
en zegt dodonaeus verder; hetzelve groeit ia Spanje en Frimk-
riik in de omstreken van MantpeUier en itt Oostemük^ dai
DODONAEQs door zijoen vriend clüsios wist, er bij voegende; dat
de. andere gewesten van Frankrijk^ Engeland^ de NedeHsnden
en Duilsehland het zaad er van uit Spanje ontvingen.

In 1770 werd de Schorseqeer bijna in geheel midden» Etinfpa
verbouwd , welke opgave roet de Manuel des planies^ die de invoe-
ring er van geUjk wij opgegeven hebben in 1776 stellen, niet over
eenkomt , en. van dien tijd af tot op onze dagen toe als eene aü-
muntende keukengroente beschouwd, van welke men evenwH
volgens TBEnsTRA in Suriname weinig werk maakt

De wortel van deze plant is oilindervormig van buiten zwart
of wit, van binnen wit en vol melkacblig sap. De stengel wefte
ongeveer de hoogte van eene Ned. el bereikt, is takrijk, dr
takken naakt aan de, einden van een enkel bloemhoofdje voor-

Digitized by VjOOQIC

806

zien. De steogomTattende bladeren lancetvormig, gegolfd, of
eenigUDs fijn getand, glad, of hier en daar eenigsins harig, het
omwindsei langwerpig, de sehobben bijna glad en puntig; de
bloemen geel, in Augustus ontlaikende.

Dit gewas behoeft eenen welbewerkten, dtep omgespitten
grond, noch de boven-, noch de ondergrond mag stijf en digt
zijn , want dan schiet de wortel niet genoeg benedenwaarts ,
wordt zij sprankelig, misTormd en gering in opbrengst. Stee<
nen, kluiten, kortom alles wat den groei zou kannen stuiten,
moet weggenomen worden, te meer daar de vezelwortels zich
aan het ondereinde van den spüwortel bevinden. !s de grond
fcleijig, dan moet men denzeiven met veel goeden tningrond of
tnestaarde vermengen en zoo tie kweeking er van iir het groot
plaats heeft y moet men. den bodem in November diep omwerken,
alsdan gedurende den winter laten liggen, en de /lèfi/e- wederom
omzetten , voor dat het oitzaagcn plaats heefl , waarna de grond
geSgd en heregd wordt

De Ondervinding heeft ons geleerd , dat zandfge kleigrooden ,
müs deze kraohtvol zijn, dit gewas het beste voegen.

De grond mag vooraf geene uitputtende planten of gewassen
hebben voortgebragt , naardien de schorseneer zelve niet weinig
den grond uitput Moet er eene bemesting plaats hebben, dan
zalmen wel doen, daartoe langen stalmest te bezigen, doch steeds
is de bemesting een jaar te voren aan te raden.

Moet de grond evenwel eene tweede vrucht opbrengen, dan
verbouwe men toch de schorseneren niet, na kool, wortels, beet-
wortels enz., doch liever na aardappels, seldery enz., doch in dat
geval moet de grond steeds zeer krachtvol zijn.

Het oitzaagen kan in Apiil^ of zelfe op het einde van Fettruarij
plaats hebben , indien namelijk de stand gunstig is en de grond
droog, maar wanneer de bodem nat en kond is , of slecht en digt ,
is het beter tot in half Mei daarmede te wachten. Naardien de
ontwikkeling der zaden zeer langzaam gaat, en deze eerst na ver-
loop van veertien dagen of drie weken opkomen, zal men bij eene
te vroege zaaijing, inzonderheid wanneer het weder en de grond
vochtig zijn , gevaar loopen dat het zaad verrot , en waarom het
uitzaaijen in AprU ab degevoegelijkste tijd beschouwd nnag worden.

Op het fHerde Congres van Landbouw^ gehouden te Utrecht
Junij 1849, heeft men een verslag ingediend omtrent waamemin''
gen aangaande het verband van weersgesteldheid en planten^
groei ^ doch dit heeft alstoen niets bepaalds te dezen opzigte
9an het licht gebragt Wat evenwel den plantenwasdom zelve

Digitized by VjOOQIC

MnMangt , zoo hebben de physiologen deio oH een tweederla
oogpunt gadegeslagen, want terwijl ovceb, haitikg en «Osm,
door middel der microscoop , de wijze Tan vorming en ontwikke-
ling der organen op het oog hadden, hebben ebst MEun cb
CL. MDLDER Yooral de ontwikkeling en den groei in betrekking
tot de uitwendige omstandigheden , of den groei van uitweod%e
deelen in verhouding tot elkander trachten aan te tooneiL

Ook kan men het zaad in den zomer , op het einde van M%
zaaijen , of zelfs in Augustus , om de planten dan des winters
te laten overstaan , te meer , daar men toch gewoonlijk eerst ket
tweede jaar van de wortels gebruik maakt, hoewri wij niet
voorbij kunnen aan te merken, dat eenjarige wortels, die bg
eene goede kweeking, reeds den noodigen omvang erlangen, ▼eebl
smakelijker en minder gevaar loopen fan stokkig te zijn , dan de
tweejarige , ofschoon de wortels zoo lang eetbaar blijven , als zig
nog melkachtig vocht in zich bevatten.

Men kan tot randen zaaijen , dat bij beperkte gronden wel aaa
te bevelen is , doch beter is het op bedden , hetzij loe uil de hani
en dan nog dun , hetzij in rijen , zeven of acht Ned. duimen vn
dkanderen verwijderd. De meest ervarene warmoeziers bewe-
ren , dat het gewas beter slagen zal , indien men eenige om
voor het uitzaaijen den gropd aan de zonneschijn blootstelt, o^
dat deze van boven een weinig opdroogt. Na het aitzaaijes is
het goed den grond digt te slaan of te treden, wanneer nca
namelijk plankjes onder de voeten .bindt (trippen), even ali
men zulks in Vlaanderen gewoon is, waarna het bed < weden»
wordt overgeharkt

Naardien het zaad moeijelijk onder te werken is en de vogcb
er zeer op verlekkerd zijn, hebben wij d^ gewoonte, bet zaad
na uitgestrooid te zijn , met eene laag van een of twee Ned. dat-
men goeden tuiogrond te dekken. Deze handelwijze heelt nog
dit vooruit, dat men na het zaad gelijkmatig verdeden kan,
waarvan men niet zeker is , zoo het door middel van eene hark
wordt ondergewerkt Mogt het weder na het uitzaaijen aanboa*
dend droog blijven, dan bevochtige men, al naar gelang de be-
hoefte, dagelijksch of om den anderen dag het bezaaide bed,
terwijl, wanneer de grond daardoor korstig wordt » men bet bed
wederom los dient over te harken, om daardoor het ontkieaea
te hulp te komen.

Zes weken nadat de planten opgekomen zijn, dunt men het
gewas uit, tussofaen ieder eene tnsschenroimte van twee tot drie
duimen latende, wiedt men bet bed, volt men de aanwez^e

Digitized by VjOOQIC

897

rtrimten door de oifgelrokkeiio ptanten aan , eo begiet men , wan*
Beer het weder zulks mogt ▼ereiaohen.

De planten schieten gewoonlijk in Jun^j e« JuUf op , doch ter
saadwinnmg zijn de tweejarigen het meest te verkiezen. Rifp
xijnde , hetwelk gewoonlijk in Juiü en Augustus plaats heeft ,
moet men het achtereenvolgens inzamelen , en wel zorg dra-
f^en , dat de vogels zich er geen meester van maken , deze op de
bekende wijzen afwerende. Bijp zijnde^ laat het zaad het ont-
vangbed gemakkeUjk los, doch moeijelijker is het, de lange,
^iritaehtige zaden van het zaadpluis te ontdoen en hetwelk door
bet wrijven der zaden tusschen de handen geschieden moet,
waarna men het ligtere 'gedeelte vah het zwaardere afscheidt ,
naardien het eerste alsdan geene waarde heeft, kunnende het
laatste het ontkiemiogs vermogen twee jaren behouden. In som-
mige streken van Be/gie heeft men de gewoonte de bladeren geel
te doen worden , door dezelve of zamen te binden of met aarde
te bedekken , welke gele bladeren dan als salade genuttigd wor-
den 9 op andere pUatsen snijdt men, na het eerste zaad, het loof
bvj den grond af, bevochtigt men de wortels, en wel zeer rij-
kelijk , om daardoor het uitschieten van het nieuwe loof te be-
vorderen, dat tot dezelfde doeleinden alsdan gebezigd wordt.
Wanneer de planten beginnen te verwelken, iets dat somwij-^
len plaats heeft, dan haaste men zich de wortels te onderzoe-
ken , aangezien deze dan veel deor wormen of aardkrekels zal-
len zijn aangedaan , en welke men tracht te verdelgen , door das-
danige planten meA eene loogioutige begieting te bevochtigen,
iets , dat aan het gewas zelve niet het minste nadeel toebrengt
Ook zegt men, dat de wortels eene ware lekkernij voor de
mollen zijn, hebbende wij ons ten opzigte van de muizen daar-
van kunnen overtuigen.

Tot deze soort behooren de navolgende verscheidenheden.
Scorzonera hispatUca var. crispatuta dec Deze verscheiden-
heid werd door edmuiid boissibr te Spanje^ in de Provincie
Malaga in Sierra Myra en Bouda gevonden. De bladeren
waren gekronkeld,. en ter zgden getand en de wortel even-
eens als de voorgaande eetbaar, doch deze is nog niet in
•den handeL
Scarzonera hispanka var. leucorhiza nic. Hiervan zijn de
wortels wit^ en moet niet met de scolymus hUpatiiouê ver-
ward worden, welke eene geheel andere plant is. De voort-
kweeking van deze heeft op dezelfde w\jse als die meC
zwarte wortels pUata.

Digitized by VjOOQIC

896

Seorzonera dêffciosa gom. Dit gewu bMft mb6d laiigweriMc^
knobbeiigea wortel , een cnkelvoadigen of van onderen to^fcicM*
stengel, de takken met enkele bloemhoofdjet aan htit «inde;
de bladeren lijnTormig, spits, glad, bij den grondfltaun een
weinig Tiltig, het omwindsel met gladde schubben, de bui-
tenste breed*lancettormig, aangedrakt en Tti) puntig; de bloem
purperklearig.

•Dese vaste pltfnt groeit in de besgachtige vlakten nabij
Falenno en Sicilië zooals gdssorb wil, en volgens andere
kruidkundigen' bij den berg Capuia. Degardollb beftw^felt
bel, of deze niet de seorzonera purpurea vao mspoiiTAiBBs en
ponst is, nabij LacaOe ontdekt

Hoe dit ook zijn moge, zoo heeft oussoiib ons evenwel be-
kend gemaakt, dat de sdkerbakkers te Palenno er een aan-
genaam en verfrissohend gebak van bereiden. Ook dit laad
is nog niet in den handel.

Tot dit geslacht moeten de navolgende soorten gebragi worden,
doch waaromtrent wij ons slechts bij de nomenolatoar juiUeo
bepalen.

SecTZonera (uberasa , f all , 'eene vaste plant.
Scorzanera purpurea , um., eene vaste plant , in 1759 oit Oos-
tenrijk overgebragt. «
Seorzênera rosea , walmt en ut», eene vaste plant, in 1807 uit

Hongarije aangevoerd.
Scorzanera angust^oüa^ uir., eene vaste plant, uit het Zaides

van Frankrijk herkomslig.
Scorzenerapianiaginea^ sghlbigb., Scorzanera hmmtiis ^ wtixn.,

eene vaste plant uit Frankrijk.
Scorzanera macrarhiza^ scmjucH., eene vaste plant van het Je-
* ragebergte.

Scorzanera tenuifaUa , scmuo., eene vaste plant uit Piemont
Scorzanera humiüe , lin., Scorzanera graainifoUa , lbub^ eeoe

vaste plant uit Frankrijk.
Scorzanera glaeüfoUa^ willd, eene vaste plant uit het ZoideD

van Frankrijk.
Scorzanera montana^ motbu, eene vaste plant uit het Zaédcn

van Frankrijk.
Searzanera parv^lora, acQ., eene vaste plant hH het ZnideB

van Frankrijk.
Scorzanera malH» , bibb., eene vaste plant van den berg Taunis.
Scorzanera tomentasa^ lih., eene vaste plant uit het Ooeien.

in I78Ó overgebragt.

Digitized by VjOOQIC

Scarzanera coronapifoüa ^ mw., ^ene vaste piant uit AJgerie.
Scorz4mera Mrtuia , lih^ eene vaste plant uit het Zuiden van

Frankrijk.
Scorzonera erioêperma , bocb., eene . vaste plant van den

Cauoasus.
Scorzonera ensifoüay «eb., eene vaste plant van den Cauca-

sus in 1825 overgebragt.
Scorzonera lanata^ bieb., Tragopogon ianatus^ willd, ieon-

iodon lanatus^ lim, eene vaste plant uit Klein-Azie in 1824

overgebragt, alle welke opgenoemde soorten onder de Sier-

pianten moeten gerangschikt worden.

De schorseneerwortel wordt na geschrapt te lijo , ' aangexien
zij voor het gebruik van de zwarte huid ontdaan dient te we-
zen , hetzij gestoofd , hetzij in soepen gebezigd en levert ten al-
len tijde een aangenaam en gezond voedsel op.

In zijne beschr^ving spreekt mattbiolos over den goeden smaak
van dezen wortel, iedereen aanradende om tegen de pest en het
vergift dezelve te eten, er nog dit bijvoegende: ^Enm-cero
Oammanducata per te radix trUüUam dlscutU hilarUaiémgue-
conciHat^ zij verdrijft de droefheid en spoort tot lagchen aan ,
doch wij .stemmen het den hoogleeraar morieh gaarne toe , wan-
neer hij zegt, dat velen deze groente zullen gieten hebben, zon-
der die blijde opwekking te ontwaren. Nicolaas voifARSEs, de-
zelfde die een. werk schreef over de medicinale voortbrengselen,
der toen onlangs ontdekte Indiön, een werk dat weldra door
CLOsios in het Latijn werd vertaald , beeft mede eene verhande-
ling over den schorseneerwortel geschreven , welke thans zeer
zeldoi meer voorkomt, doch in bet nameldoze Engelsche werk.
Vegetatie Substanoeê used for the food of man is aangehaald ,
morabdbs werpt zich geheel ea al als verdediger van den schorse-
neerwortel op; niet alleen zegt hij, verdrijft hij de pest, werkt
hel vergift tegen, maar is het bij uitnemendheid eene hartver-
stakende plant , hij heelt de hartziekten , vermindert de duize-
lingen , len^ de flaauwten en vallend^ fiekte, versterkt de zenu-
wen en verheldert het gezigt, enz.

Wat het keukengebruik aangaat, zoo bepaalt dooonakus zich
tot deze twee bijzonderheden , omtrent de e^e zich aldus uitlaten-
de« nDe wortel van Scorzonera geknaauwt ende gegeten is seer
goedt om den menscke vrolyck te maken ^ ende olie droeflieydl
ende é'wiiermoedigheydt te veriag/isn'' en ten tweede, dat de
Italianen en inzonderheid de inwoners van Napels dezen wortel
in soikerconfijtten en dezelve «Is een behoedmiddel tegen de pest

Digitized by VjOOQIC

eoo

nutügden. Aangezien na op dat tgdstip de Italianen , de Spanjaar-
den en de Franschen, de worteb der SaUefy (HaTerwortel) even
als de peeën gekookt gebraiklen , iets hetwelk door lobbl en dooo-
9ABUS ten stelligste bevestigd wordt , zoo laat het zich gemakke^k
verklaren^ dat er al spoedig, wegens de overeenkomst ^ gerondca
werden , die de Schorreneer als eene keukengroente bezigden.

Het was reeds in 1672 dat de Brabanders deze groente slerk
nuttigden. Van der groen , hovenier van Z. K. H. den Heere Prinse
van Oranje, over den /^averiré^/^/ sprekende, die hij Bocksèaerf
noemt , en de inwoners van Vlaanderen Jasephs-èloemen^ wegens
het ontsluiten der bloemen om Si. Jaseph^ zegt: men eet de wor-
tels na gekookt te zijn als salade, en in het volgende hoofdstok
over de Scorzonera handelende vervolgt hij: het is een kmid (^
den Boksbaard gelijkende, met paarsche bloemen, men bezigt ook
dit lot .dezelfde doeleinden, doch minder in Holland dan \n Bra-
bant^ waar het sterk genuttigd wordt , zoodat dus het eerste ge-
bruik er van, als salade schijnt geweest te zijn.

PiETER KTLAKDT Spreekt iu zijn NederlandUche Herbarms of
kruydlboeck van 1673 slechts van de Schorseneer als genees-
krachtige plant, ten bewijze dat dezelve alstoen in ons vader-
land nog weinig als moesgroente bekend was.

Stepbanus blankaert deelt in zijnen NederUauUcken Berba-
rius of kruidboek van 1714 mede; dat deze plant alstoen ge-
regeld in de moestuinen en in die der kraidkenners verboawd
werd , ook toen nog werd dezelve vrij algemeen tegen de koort;
aangewend.
\ Men bezigde het afkooksel, of liever vermengde men den

\ verbrijzelden wortel met bier , hetwelk men aan de kinderen tt

drinken gaf, ook werd de wortel in suiker, even als in Italië
I ingelegd , doch dat gebruik was toen nog zeer beperkt

I BoKRHAAVE roemt ook zeer het sap van den schorseneerwoftd

als geneesmiddel, en weldra verspreide zioh in geheel Holland.
I België en Frankrijk het gebruik , om het water, waarin dese wor-

r tels gekookt waren , aan de minnen te drinken te geven , lerwiïl

v6ör de inenting met koepokstof, door bowaro jrmkbr 1796,
deze drank algemeen als een voorbehoedmiddel tegen de kinder-
pokken werd aangeraden. In latere tijden heeft ook dit zoo al-
gemeen en zoo hoog geroemd geneesmiddel, wedenMn voor an-
deren en meer afdoende plaats gemaakt, en vinden kaar ali
zoodanig niet meer vermeld.

/» hei Tijdeohrifi ier bevordering tan Nifterheid 1851 , deek
de Hoogleeraar tah hall mede; dal de sehoffseoeerbUderen ook
•Is voedsel voor de zijdewormen dienstig sgn» welk verslag '

Digitized by VjOOQIC

901

komt io de BibUothèque Unioerseiie van Genève^ Mars, 1849.
De Heer repos te Avignon , heeft sinds vele jaren gezocht naar
een* plaatsvervanger der moerbeziebladeren voor zijdeworroen ,
en is vrerkelijk 9 zoo het schijnt , geslaagd, om een voedsel voor
deze dieren te vinden , dat niet zooals de moerbezienboom , tien
jaren tijds behoeft , om in volle opbyngst te zijn. Door ontleding
der moerbeziebladeren kwam hij tot de overtuiging ^ dat deze
onder anderen , suikerdeelen en eene bepaalde hoeveelheid gom be-
vatten, welke laatste hij vooral als zeer noodzakelijk voor de njde-
wormen beschoawt Daar nu het blad van onze gewone schorseneer
(waarmede ook vroeger meermalen vrij wel geslaagde proefnemin-
^D, hiertoe betrekkeiyk, genomen zijn) in zijne zamenstelling
bleek , niet dan zeer weinig van het moerbezieblad te verschillen ,
heeft hij gepoogd, dit verschil geheel weg te nemen, door het
schorseneerblad vóór het gebruik in (e doopen in eene vloeistof,
bestaande uit 100 deelen water, 30 deelen suiker, 5 deelen gom,
2 deelen sal*ammoniak en vier deelen aftreksel van moerbeziesten-
stengels, door welke laatste vooral de smaak van het moerbezie-
blad , dat de zijdewormen behaagt , daaraan wordt medegedeeld.
De met dit voedsel gewonnen zijde, was van zeer goede hoeda-
nigheid. Men zaait (te Avignott) de schorseneer op het einde van
Fe/fruatü^ en kan in het midden van Mei^ de bladeren reeds af-
snijden en biermede van week tot week voortgaan, zoodat men
den grond slechts 2} maand gebruikt en men de zijde zooveel
voordeeliger kan voortbrengen, dan met het gewone moerbe-
zieblad.

De wortels, die tot de slijm- en suikerhoudende moeten gebragt
worden, leveren eene smakelijke groente op, hetzij gestoofd,
hetzij in soepen gebezigd. Vóór het gebruik worden zij van de
zwarte huid ontdaan , door ze af te schrabben en alsdan in stuk-
ken van eenen halven vinger gesneden*, terwijl men het gebleekte
loof, als salade bezigen kan.

Ook worden de wortels wel gecon^jt, of droog in suiker inge-
legd. Onder de latere geneeskundige schrijvers vinden wij er
geen gewag meer van gemaakt.

Verder leze men hierover na: f. walostun en iitaibbl, Deê-
cripiiones ei icones plantarum rarionum Hungariae; carou
kLuoKüfiora pedemontanat von iacquiv, Florae ausiriacae ico
net; cuRTi8*s Bat mag. enz.

Digitized by VjOOQIC

SCOLYMÜS.

(Scolymvs Btspanicm.)

De Scolyinm^ ook wel Virkensdistel ^ Zwtfnerutisiei of Gm/-
den dissel ^enei&md^ onüeeot haren geslachtsoaam scafymut^ tod
het Grieksche woord sAolos , doorn , wegens de stekeligheid vaa
het gewas.

Ruppius telt deze plant onder de zoodanigen, die vele, rt^ei-
matige bloemen hebben, eo geene wollige, maar vaste zaadkor-
rels voortbrengen; yolgkamer wil deze onder de dcAarei^a^ ge-
teld hebben, anderen daarentegen onder de arU^okken; UKXcaêi-
KS en THEOPHRASTUS loopOQ to dezeu opzigte verre oiieeD , \erm$
de laatste dezelve met den naam van cactus bestetnpekl beeft.
Het is wel te vermoeden, dat plinics beide verward heeft, heb-
bende CLCsius de Scolymtis van thbophiustus in plaat gebragL

Degamdolle rangschikt dit gewas onder de CompoKes eo lxh-
NACüs onder de St/ngenesia, Polygamia aequalis^ met het na-
volgende geslachtskenmerk: Het ontvangbed kaflig, de kelk ge-
schubd en stekelig, geen zaadpltüs.

Deze vaste of driejarige plant , wordt in het Zuiden vaD Ekrepm
in het wild aangetroffen, groeijende overvloedig in /yacemee^
Languedoc^ aan de kanten der wegen en akkers, in de omstre-
ken van Nantes^ doch meer overvloedig in de zuidelgkt deelw
van Spanje , noemende de Spanjaarden dit gewas Cardiile of
Tagaminas en de inwoners van MontpelUer y CardouiUe.

De Scotymus hispanicus , welke zich van den jare 1658 dag-
teekent, heeft eenen stengel, welke de hoogte van eene Nedd
bereiken kan, dezelve is harig, van boven takrijk en geviei^dd,
de bladeren zijn glad , naar den stengel afloopende , onregeliiiat%
gevleugeld en doornig; de bloemen die goudgeel van kieor z^
, uit vele halve pijpbloempjes bestaan, en op het vruehtbegiBMl
rusten, ontluiken in Jui^i en Augustus ^ en leveren een pJMirk
tig zaad op. De wortel welke eetbaar is, heeft de dikte vas eaoea
duim , is bruinachtig of vaal van kleur en bevat een melkaektk
sap in zich , komende het geheele gewas veel met eene distS
overeen.

In Spanje^ met uitzondering in de omstrek^ van Madrid,
zegt BOURGEAD , die ter bevordering van de natuurkundige weten-
schappen Spanje doorreist, wordt deze plant niet gekweekt,

Digitized by VjOOQIC

908

maar in het wiide opgezanald. Tegeo den Isten Januarij zija de
▼elden aldaar byna oyeral , mei de in het rond uitgespreide bla-
deren van dit gewas bedekt , en welke de inwoners alsdan even
als wij de tiandsiang (leontodon taraxacam) Terzamelen , dat is
te leggen , dat men aan de plant een gedeelte van den wortel, ter
len^ Tan twee Ned. duimen verblijven laat. De bladeren wor-
den als nu afgestroopt, loodat de ribben alleen overblgven, die
men daarna zamenbindt De Spaansche markten zign gedurende
vijf maanden van deze groente voorzien , welke aldaar gretig ge-
wild is , doch in Mei wordt de verkoop er van giestaakt , naar-
dien de bladeren alsdan Ie wreed en te seherp zijn, om gegeten
te kunnen worden.

Over het kweeken en veredelen der scolymus heeft robebt
van Toulon een verslag medegedeeld en de zaden er van aan
de Sociéié centrale d Uortioutture gezonden. De proelhemin-
gen met de zaden door iacquis, sATTEaBAU d*arit en bossih
genomen , en welke door bouchet gewonnen waren , hebben
bewezen; dat de planten eene vleezige en in zijne geheele lengte
malsehe wortel kunnen voortbrengen.

Van af' den jare 1836 hebben poitsau, vilmobin, dkcaiske, neu-
11 ANN en PÉPiN , zich op de kweeking er van toegelegd , doch
eene van de grootste moeijeÜjkheden bestaat dAèria , dat de plant
spoedig in het zaad schiet, waardoor de pit vezelig en hout-
achtig wordt.

Ten einde dit te voorkomen, moet het zaad laat worden uit-
gezaaid en wel van af half Mei tot aan het einde van Junü\ doch
men zal het best in de kweeking er van slagen, door dat zaad
te bezigen, hetwelk van planten gewonnen is, die eerst het
tweede jaar zaad voortbragten. *

Eene nieuwe, 'diep omgewerkte, zachte aarde voegt haar het
best, hoewel de plant ook in stijvere gronden wel tieren wil en
deze zelfs minder spoedig in het zaad schiet. Men strooit het
zaad in rijen uit, die veertig tot vijftig Ned. duimen van eikan-
deren verwijderd zijn , terwijl de planten later worden uitgedund
op eene wijze, dat zij in de rijen vijf en twintig Ned. duimen van
eikanderen .verwijderd zijn. Voor het overige kan men er geheel
mede handelen zoo als bij de kweeking van den Haverwortei
opgegeven is.

Het gewas kan onze winterkoude zeer wel verdragen, hebbende
de vorst van 1837 — 38 er zelfs niet het minste nadeel aan toege-
bragt, doch tegen de nachtvorsten schijnt de scolymus minder
bestand , aangezien die van Februari) en Maart 1840 er vele heeft

Digitized by VjOOQIC

904

Teroietigd. Het is uit dien hoofde aan te raden , ee _
der wortete ait te graven , deze in eene Toratvrije plaats in land
te bewaren, of althans de planten door stroo of droogeo,
tegen de voorjaaravorat te beveiligen.
Tot dit geslacht moeten de navbigende soorten gebragt

Scolymuê macuiaius , uh., eene eenjarige zaaiplant uit het zm-

den van Europ» 1033.
Scolymuê granéillorus , desp., eene vaste plant uit Barbarge IQO.

De wortel van deze plant wordt in hraoence en Langueéee
veel genuttigd, doch naar dien de pit er van, wanneer de plan-
ten in het wild gezocht worden houtig is, sngcU meo de wor-
tels in de lengte door, waarna het eetbare gedeelte in bosjes
wordt zamen gebonden, en alsdan verkocht. In Spm^ waar
het schi}nt dat men alleen van de bladribben gebruik maakt,
worden deze op vereohillende wijzen toebereid , hetzij als asper-
sies gekookt, hetzij bij vleesohbereidingen ef in djerkoekeo. Al-
daar verkoopt men de bosjes van twaalf» voor dert% oentinies
in de maanden Januany en Februariif doch in Mëori of Apri
wordt de prijs er van op de helft verminderd.

Verder verwijzen wij diesaangaande op het Journal tCAgncmi-
tttre praüque eic,^ du royaume de Beigique 1850; aut db»-
FONTAn«E fïora atlafUicat iac. bdw» smitb fiora graeca etc^tta.

Digitized by VjOOQIC

S E L D E E U.

(Apium graoeolena.)

Aangaande den geslachtsnaam der Selderij ook Eppe en Juf'
vrouwmerk genaamd , verwijzen wij op het artikel Pieierselie.

Decandollb rangschikt dit gewas onder de OmbeiUfères en
umiABas onder de Dioeda^ Pentandria met het navolgende
C^eslachtkenmerk : Van de mannelijke bloem is de kelk vijf-
deelig, bestaande er geen bloemkrans; de vroawelijke bloem
heeft vier stijlen en één hard zaad in den kelk.

Reeds vroeg hebben de oaden van deze plant op onderschei-
dene wijzen gebraik gemaakt , want volgens puniüs , HisU XXII ;
TiBGiLiüs, Eclog. YI en 80; hoiatius, Od. 36 1715. gboro a
TUius, HisL plant II; paschal, de coronis^Vl en meer anderen
maakte men van dit gewas kransen om daarmede het hoofd
. te versieren. Ook droegen in de Nemaeische , Jonische en
andere Qriekiche schouwspelen , de overwinnaars zoo wel dorre
als groene kransen er van , blijkbaar uit PLUTARcaas, Sympos.
fj». 3 en pomaüs ArchaeoL Qraec. IL ' Naar güttbr , de hare
manium II en kirchkan , de Funer. X, bezigde en nuttigde, men
bet ook bij de treurmaaltijden.

Deze tweejarige zaaiplant , welke ook bij ons Inlandsch is ,
wordt volgens van der trappbr aan de slootkanten in Noord*
Bolland^ aan de rivier hei Spaam; aan het // te Amsterdam;
bij Naarden en Muiden; op Walcheren; en in het land van
Axel gevonden. Wy zelve namen het overvloedig waar, van
de Leeneter til naar het dorp Leens in Qroningerland. Ook
wordt dezelve veelvuldig in de moerassige streken in het Ztdr
den van Frankrük aangetroffen.

Zoo als TBENSTRA mededeelt groeit dezelve mede in Suriname
bij aanaarding en vochtige gronden zeer goed en naar rosr.-
LARD groeit dezelve mede zeer welig te Valencia en geeft er tot
aan Maart toe. Eveneens wordt de kweekiog er van met een
buitengemeen goed gevolg , althans volgens BRovm , te PytcMey
in het graafschap Northampton voortgezet.

Dit gewas heefteenen regtstandigen stengel, welke gaffelsgewijze
getakt is, onbehaard en glad, gegroefd of gesleufd; de bladeren
gevind , met driewerf verdeelde blaadjes en vnggevormige , in-
gesnedene , ongelijk zaagtandige slippen ; de bloemsehermen na-

Digitized by VjOOQIC

900

genoeg ongesteeld in de oksels der bladeren; terwijl de kkine
witte bloemen, die in Jvlij en Augustus ontluiken, yijf-ribbige
zaden voortbrengen , die het ontkiemingsvermogen drie jareD be-
houden.

De selderij, die door xaad ?oortgekweekt wordt, dat lang ïo
den grond ligt eer het ontkiemt, behoeft eenen niet te losaeo ei
zwaar bemesten grond en veel vocht Om dezelve achtereenvol-
gende te hebben, wordt het zaad van Januarff tot Ju»if uitge-
zaaid. Van Januafif ioi Maart zaait men op een broeibed, waarop
zes Ned. duimen mostaarde, onder klokken of in eoien broeibak •
wanneer het zaad slechts een weinig bedekt wordt, eo veehroldii
dient begoten te worden, waartoe barnes laaaw water aanraadt,
terwijl, wanneer de planten opgekomen zijn , et zoo ved doeoKjk
gelucht moet worden.

Deze planten nu worden later wanneer zij in het derde Uad
zijn op e^o ander broeibed, eveneens ondftr klokken oveige-
bragt, en wel ter a&tand van twee of drie vinger, daarx?
anders spilKg zouden opschieten , len einde m hei begui v»
Aprü in den vollen grond te worden verpoot Hel later uit-
zaaijen heeft voor den vollen grond ^plaats, ia April y eveawd
nog op eenen beschutten stand. Het in Januari otgezaaide, zal
op eene voegzame vójze gekweekt m Jvnifi eetbaar liiD, die
van Febfuarij in Julü en die van Maart in Augu^us , terwip
die welke in April ^ Mei en ^«O* uitgezaaid was, gedvendc
de andere maanden van het jaar leveren zal en xelfii ia dea
winter, indien men het gewas voor het rotten bewaart. Oic
planten welke ter plaatae 'verblijveti kollen, moéten va^iwvÊiif.
worden uitgedund , om daardoor de noodige ruimte te ertangea.
van ziohnaar.behooren te kunnen ontwikkelen. Die grond waarin
liien de planten mogt willen verpoten moet diep omgewerkt,
wel bemest en eerder vochtig dan drdog zijn. Men poet ét
planten over kruis uit en wel in rijen , die twintig tot vijf m
twintig duimen van elkadderen verwijdcnti zijn. Men lorge hq
het verplanten, dat de haarworteiyes niet afbr^en, waaroa
dit voorzigtig en nooit zonder poothoat of plantijzer dient \t
geschieden y terwijl men alle aanhangende aarde zorgvoU^
bewaart. ledere plant die men verpoM beeft, -moet terstond
om de aanslag te bevorderen begoten worden , welk begietea*
wanneer het niet regent, men alle twee of drie dagen herhaali.
naardien dit gewas veel vocht behoeft.

Het is in ons Vaderland althans bij onze Groninger wanaoe-
ziefs niet gebruikelijk daartoe putwater te bezigen, aangeziei

Digitized by VjOOQIC

807

dit op het loof der jonge planten eenen nadeeligen invloed uit-
oefent Bij heet weder besproeije men hèar echter nooit met
den tro8-gieter, maar bevochtige men haar rijkelijk aan den^
wortel , met eene kan of gieter zonder troe , doch zóó , dat het
water langzaam loope, en de aarde niet van de wortels afspoele
ook kan men met een goed geVolg gier of mestwater bezigen ,
terwijl het mede van het grootste belang is, dat men de seldery
bij het verpoten nooit te diep zette , naardien de hals der plant
steeds boven de oppervlakte des gronds moet uitsteken.

Wanneer de planten krachtvol genoeg z^n, laat men ze «geel
worden , door de bladeren bij droog weder op te binden , welk
opbinden door middel van drie banden geschieden moet. Dit
gedaan zijnde dekt men het geheele bed met sfroo en wel zoo
hoog , dat slechts het bovenste gedeelte der bladeren zigtbaar is.
Ook kan men de aarde rondom de planten ophoogen en wel voor
de eerste maal tot den ondersten band, acht dagen later tot den
middelsten en weder na verloop van dien tijd tot den bovensten.
Wanneer men de seldery aanaarden wil , laat men bij het poten
de noodige tusschenruimte tusscfaen de planten, welke opene
plaatsen men met salade of eenige andere groenten bepoot, die
ter inoogstiog geschikt zijn, wanneer men den grond ter aan-
aarding behoeft , of wel maakt men greppels van zeventig Ned.
duimen tot eene Ned. el breed en ter diepte van een spadeblad,
de bodem er van wordt omgespit en bemest , in 'welke greppen
men alsdan twee of drie rijen seldery plant, terwijl de oügedol-
vene aarde later tot het aanaarden gebruikt wordt. Ook kan
men de greppels zoo smal maken dat er slechts ééne rij in wordt
aangebragt, of de planten in gaten poten, in welke beide ge-
vallen de planten eveneens naarmate zij groeijen aangeaard moe-
te)i worden.

De Hoogleeraar lécoq te Qermont verwijst ons door een arti-
kel, medegedeeld in de Remie Uarticole 1892, op het uitgebreide
nut, hetwelk er door het bleeken der planten in het algemeen
kan verkregen worden , en waardoor niet alleen de erueifères ,
omöeüifirea^ synantAérées^ maar ook zelfs de renoneuiaeées ^
soütnées , urticées en carduacies tot smakelijke groenten kun-
nen gekweekt worden. Men weet dat het bleeken op drie wijzen
geschieden kan, het zij door opbmding zoo als de selderij,
kardons, bindsalade enz.$ hetzij door aanaartUng of het opho<h
gen der aarde tegen de stengels of bladeren naar gelang zij
ontspruiten, zoo als de hopt het vuorkruid enz.; hetzij door
overdekking van bloempotten of andenins zoo als de zeekooi ,

Digitized by VjOOQIC

908

asperaies eni. Op deze iiattte wijze dq heeft de Hoogleerair
inzoDderheid het oog en stelt zloh door dit middel niet aHceo
voor , om geheel nieuwe groenten te scheppen , maar beell de
zelve ook inderdaad verkregen. Onder deze noemt hij oos neè
«en welke men in ieder ander geval voor oneetbaar hoadeo mag:
De ruige Beerenklaauw (Heradam spondyleam) welke in oos
Vaderland op beschaduwde plaatsen genoeg in het wildgeroo-
den wordt, even eens als de B. SiMricum en U. P^en»em\
de Kruisdktel (Eryngium); de Vederdisfd Ccirsium) ja zelfs alk
DUteU zonder onderscheid , en welkers scherpe doornen door
overdekking zacht en week worden en de geheele jeugdige aldas
gebleekte plant eeneii* smakelijken schotel oplevert
. Wij hebben de gewoonte om wanneer de seldery plantjes ee»
hand breed hoog zijn, dezelve op rijen, die ongeveer vier palmes
van eikanderen verwijderd zijn te verzetten , m^ eene tosscbo-
ruimte van twee palmen.

Tot dit einde worden er greppen gegraven , ter diepte «i
twee palmen , in eenen niet te lossen grond , terwijl wij abdas
versohen seoreetmest of vischgrom in de greppen laten brengeo.
dat den groei zeer bevordert; voor het overige op de medese-
deelde wijze handelende. Het is eene volstrekte behoefte , dat
het aanaarden der late seldery v&6r het invallen van den wiottr
plaats hebbe , als zijnde dit gewas voor de koude zeer gevoeÜK-

Daar, waar men mestaarde genoeg voorhanden heeft, b^rta/l
^men tegen den winter daarin een gedeelte , dat men door stroo
of langen mest overdekt, welke bedekking evenwel bij vodij
en zacht weder moet worden weggenomen , daar anden *
planten zouden rotten. Ook kan men de seldery in eenen vor^
vrijen kelder of winterbewaarplaats geel doen worden,**'
dezelve met droog zand of ligte drdoge aarde aan te aard^
doch welke bewaarplaats zoo veel. doenlijk telken reize geloc»
moet worden. ^

Deze planten welke men in den natuurlijken toestand m de:
vollen grond gelaten heeft, moeten ten einde er zaad van teko^
nen oogsten , tegen de winterkoude gedekt worden , met ww<
ontdekking men zoo doenlijk in Maart eenen aanvang bm*^;
wanneer de planten alsdan spoedig zullen opschielao «of
September zaad zullen voortbrengen , zijnde steeds het nieu*^
laad ter voortkweeking het geschikste. . .

Ten einde de schadelijke insecten en de roest, die u ^
laatste jaren zoo veel selder^ vernield heeft , te bsstriideBi
er niets beter, dan het beatroogen der Uaderen met f^'

Digitized by VjOOQIC

909

londarheid wtDüeer zg, heizij 'door doodaanw, hetiij door e«oo
begieting ?ocbCig lijn.

Yfü men deze pUnt uit het wild in den moestuin oTerbrengen,
dat trouwene weinig plaats vindt, dan heeft men, volgens müllbs,
bare zaden , kort nadat die rijp geworden zijn, slechts op eene
eenigzins vochtige plaats uit te zaaijen, en de planten, wanneer
die opgekomen zijn , op eene andere plaats zes tot acht voet van
elkander over te planten , later er mede handelende gelijk reeds
opgegeven is.

EcstBB GKis deelt ons de proeCoemingen van het zwavelzaor-ijzer
op de selderij mede, welke de navolgende uitkomst hadden:

Men plantte in Ju^' op een bed 36 selderijplanten in drie rijen
ait , en wel twaalf op ieder. Den 6den Augustus daaropvolgende ,
werd de eene rij met eene oplossing er van (een wigtje op eene
kan water) begoten , welke begietüig drie malen herhaald werd ,
terwijl de andere rijen eene gelijke hoeveelheid gewoon water
ontvingen.

Den Isten September was het verschil reeds zeer kennelijk ,
want de bladeren der planten , die met deze opfossmg begoten
werden, waren veel groener en meer ontwikkeld, dan die der
anderen, welke gewoon water ontvingen, dat evenwel later ook
aan de eerste rij, tot aan de inoogsting werd toegediend*

De selderij werd den 12 October opgetrokken en de bladeren
zoowel als de wortels er van gewogen.

De met eene oplossing van zwavelzuur-ijzer begotene rij ,

gaf. 4350 wig^es.

De middelste. 2675 „

De derde. 3560 „

Het gemiddelde nu der beide rijen nemende , heeft men met
betrekking tot de gevitrioliseerde een overwigt van 1233 wig^es.
Sommige planten had men bij den voet, met eene vingergreep
gipskalk bestrooid, hetwelk evenwei niet het minste voordeel
aanbragL

In het Jmtmal of the horieuUurai Society of London^ no.
55 , vinden wij aangaande def e kweeking de navolgende opgave
door wiLLiAM coLB medegedeeld.

Men zaait het zaad in de eerste week van Februarü uit , en
- zoodra de planten krachtvol genoeg zijn , om verplant te kunnen
worden, brengt men ze in eenen wel doorvoeden grond, onder
klokken of glasramen over. In de eerste week van Junij maakt
men in een bed op de gewone wijze greppen, ter diepte van
negen duimen waarin daarna mostaarde uit eene uitgediende

Digitized by VjOOQIC

910

Toortkomende wordt gestrooid.. Het is in de aldus toebereide
greppen, dat meo de krachtvolste planten, met stevige wotids
Toonien , inpool tn die rijketijiL met xoiver water begiet Wan-
neer de planten zioh hersteld hebben, hetwelk gewoonlgk bin-
nen eene maand plaats heeft, voegt men er wederom eenige giiede
aarde bij , doch men neme daarbij de behoorlijke voonigt%iMid
in acht, dat er geene aarde in het hart der planten gewerkt
worde, terwijl iedere rij vóór het aanaarden, met vloeibaren
mest of met loog dient begoten te worden. Een paar dagen
vóór deze veriigttng straoit men langs de rijen eenige drooge
soda, ter verdelging en afwering der wormen en msecteo, <fie
uoh in dit jaargetijde mogten verloonen. In de tninen , waar de
ondergrond droog is, begiet men de selderijbedden ten minste
alle veertien dagen eens , doch beter nog is het zolks dagefijks
met eene gmnge hoeveelheid water te doen.

Al te krachtige mest voegt de selderij niet, evenmin ak onver-
dunde vloeibare mest, doch een mengsel van nieuwen een wei-
nig moerassigen grond, bosehgrond, bladaarde, en wel daorle-
gene koedong , aUes in gelijke deelen door eikanderen gemeogd^
zie daar de beste bodem voor deze plant, die in dosdanigea
grond achttien duimen van eikanderen verwijderd moeten zgn.

JoHH BOBBRT, fto. 24, Eéutokeap en iambs caAKTaBS 74, Amg
wüUam sireet London , hebben gebakkene oylinden oitgevonden,
welke in de lengte doorgesneden zijn en waarvan de kanten plal
zijn omgebogen y zoodat bij zamenvoeging , deze platte zijdea
tegen eikanderen sluiten en op deze wijz^ eene volkomene cy*
linder daarstellen. Door deze cylinders nu omgeeft men de sd-
derij planten, welke binnen dezelve, naar mate zij groeijen, wor-
den aangeaard , door welke verrigting de stengels m de onderste
bladeren volkomen geel worden.

Tot dit soort behooren de navolgende verscheidenheden:'

De kleine , hiervan zijn de bladeren kort en bijna kroipoide,
dende als toekruid bij de salade gebezigd.

De groote i^iolefkleurige van T&ure , merkwaardig wegens de
dikte der ribben, den omvang der plant en het krachtvolle der
stoel, terwijl de bladribben eenen rooskleurigeB tint hebben.

De witte volle seldery^ eene der meest gekweekte verscheideake-
den, met zeer vliezige bladribben.

Celeri Turc of van Prmsen , eene onderversoheidenheid der voor-
gaande, maar veel grooter.

De volle roode ofrooMewfige seldery^ eene andere onderrer-
scheidenheid van dezelfde hoedanigheid als dë wUie,

Digitized by VjOOQIC

911

Dwerg krul iMery , xeer malsch en bros , wordt als toekraid

bij de salade gebroikt
De kortt vroege^ deze heeft een zeer toI harl, de ribben zeer

vol en spoedig bleekende.

KROLSBLDERT.

Deze seldery betmot eene diep bewerkte, Tochtige wel bemeste
aarde , inzonderheid die , welke in den vorigen herfst wel toebe-
reid Is, terwijl wanneer de grond Tan natuur droog is, men deze
door hét begieten de noodïge vochtigheid verschaffen moet.

In DulUchland zegt uppold, ziet men nu en dan bedden, welke
door eene wal of dijk omgeven zijn om zoo doende het water
te behouden, dat er bij het begieten over wordt uitgestort. Ook
graaft men de paden wel tot slooten uit, die men van tijd tol
tijd met water aanvult, om den grond steeds van het noodige
vochl te voorzien.

Het uitzaaijen heeft even als dat der andere plaats; doch de
planten die in den vollen grond gekweekt worden of op eenen
beschotten stand werden uitgezaaid, zijn steeds boven die te ver-
kiaxeD, welke in broeibakken en onder glazen klokken werden
gekweekt In ons Vaderland wordt evenwel het zaad eerst in
bakken gezaaid, dan digt bij eikanderen uitgeplant, en daarna
op den veraschten afstand verpoot.

De planten worden op den ouderlingen afstand van 40 tot 50
Ned. duimen verpoot , nadat men dezelve van de grootste blade-
ren heeft ontdaan, en alle zrjwortels zijn weggenomen. In Duitsch-
land beeft men de gewoonte, om ook later de zij wortels weg te
nemen , door telkenreize bij bet bekakken den knol een weinig te
ontblooten, doch de ondervinding hëCft geleerd , dat het ook zon*
der deze voorzong zeer goed kan gaan.

Vóór den winter graaft men een gedeelte der wortels uit, of
alle, indien de grond vochtig is, en na de bladeren, behalve die
van het hart-, afgesneden te hebben, begraaft men dezelve m
zand in de winterbewaarplaats, terwijl die, welke men in drooge
gronden overwinteren Iaat, door eene stroobedeJüung tegen de
vorst beschermd moeten worden.

fVUte Anolselderif, de wortel zeer dik, hetzij rond of langwer-
pig, naar gelang der onderverseheidenheid.

Roode knolsMerü^ aan de voorgaande gelijk , doch van deze is
de knol rood of rooskleurig geaderd.

. Digitizedby Google*

Roodé knoiêeidaf^ met gekruld blad, eeae

heid door feburisr in den handel gebragt
Sffaantehe niet biaauwen knoL
Zeer groote ErfltrUdèe.
RoMenrother netter Bieich.
Groote gladde Leipziger,

Eindelijk behoort nog tot dit geslaoht:

Affium ckUense^ bock.

De selderij hoe ook gebmikt, is eene der gesoodate cd nut-
tigste keukengewassen. Men bexigt de bladeren en woitds in
soepen of gestoofd en raaaw , ab salade , met olie en azgn- Om
opgevulde selderij te bereiden , zoekt men de grootste eo Iraaisie
koppen dt, witscht die behoorlijk en snijdt er aan hel onder-
einde eene schijf af, om den wortel ait te hollen. Dit oitgeiioUe
hakt men ^n , vermengt het met eenig gehakt kalfevleeach eo
niervet, eenige ansjovis, chalotten, in melk geweekt wittebrood
en eijeren, vult hiermede den krop weder, bindt er de afgesne-
den schijf met een draadje weder op en kook het gaar ia goed
vleeschnaU Eindelijk mengt men deze saus met meel en boter, .
tot op eene zékere dikte en giet er die bij het opdisschoi over heen.

Velen hebben de wilde selderij voor vergiftig gehouden, iets
dat proefondervindeiyk gebleken is eene dwalii^ te zgn, lennjl
«vasAT, CHOHEL, RüTTT en anderen haar integendeel voor eene
geneeskrachtige plant houden en voor de waterzucht zeer dienstig.
Veredeld, waardoor de wortel in dikte toeneemt, zonde foigens
LSWB met voordeel in de brandewijnstokerijen gebezigd knnDcn
worden, terwijl naar iiuinriEs het een gewild voetbel voor de scha*
pen oplevert.

Digitized by VjOOQIC

SENNEBIEEA.
(SenneMera POIB.^

De Seunediera ontleent haren geslachtsnaam van j. van sene-
BiKB of sEsiifEBiKR , te GemvB y Schrijver van de Physiologia Ve-
geldUs in 1701 , gelijk wij ook reeds vroeger bij de Herishoom
vermeld hebben , dezelfde die om de uitwerking van het licht op
de planten te zien , door een prisma de lichtstralen verdeeld heeft
en de uitwerking der zeven verschillende stralen aldus bevond:
de saladeplanten groeiden in den gelen het beste , en naast dezen
in den violetten, die op welke de witte straal viel, kwamen
het naast bij die, welke in het vereende licht vrij stonden.

Decahdolle rangschikt dit gewas onder de Crudfhres en lin-
üASüs onder de Tetradynanda ^ SÜiculosa^ met het navolgende
geslachtkenmerk : Het zaadhaauwtje of de Buis tweedeelig, een-
zadig; de klepjes zijn opgeblazen of een weinig gekield, bijna
DÏet openberstende; de zaden bijna bolrond met drie vlakke zij-
den; de zaadlappen vlak.

üe^JSenneöiera pinnatifida dec; Lepidium didymum lin.; Co-
ronopus didyma smith, het soort waarop wij hier het oog ge-
vestigd hebben, is eene éénjarige zaaiplant, welke veelvuldig,,
in de zuidelijke deelen van Europa gevonden wordt ; de bladeren
xrJD lobachtig gevind , met scheeve , getande of een weinig inge-
snedene lobben; de bloemen die wit zijn komen trosgewijze tegen-
over de bladeren voort; terwijl de zaadhaauwen netsgewijze zijn.

Bosc heeft voorgesteld om deze plant als moesgroente te kwee-
ken, hoewel wij het er voor houden, dat de scherpe, wrange
smaak der bladeren de voortteling e^ van als zoodanig wel altijd
zal in den weg blijven staan.

De voortkweeking er van heeft op dezelfde wijze als die der
gewone hUnkers plaats, op welk artikel men zich dus daarom
trent zal ingelicht vinden.

Tot dit geslacht behooren de navolgende soorten :
Sennebiera Ltnoides dec; Lepidium Linoides tbotb.; van de

Kaap de Goede Hoop, 1837.
Sennebiera coronopus poir.; CacfUearia eoronopus lin.; Coro-

nopue RuellU gaeetn., Frankrijk.

De bladeren der pinnatifida en coronopus kunnen als salade
gebezigd worden.

Verder leze men hierover na: e. j, smith, EngUsch Boiany,

Digitized by VjOOQIC

SLAAPBOL.

(Papaoer sormdferum.)

De Slaapbol^ ook P(tpaoer^ Heul^ o( tiaapwekkemde MoüMk^
genaamd, oDÜeeDt zijnen geslachtaaam papava*^ Tan Wi Cel-
tische woord papa^ bri^^ pap^ aangezien naen Troeger kd sap
dezer plant in de pap der kinderen mengde, om dezeKe spoe
diger te doen inslapen.

Men gelooft dat de]Le plant ten tijde van Boioauis ondir des
naam van Nepenthes bekend was, welke benaming xeggeawü;
dat de droefheid verband\ terwijl ctselb eertyds werd voei|e
steld, met slaapbollen omkransd, in zinapeling op hare vraofal-
baarheid, aangezien «deze plant zulk eene groote menigte nad
voortbragL Volgens dioscoeidbs en andere oude kmidkeaDen,
wordt dit geslacht in vier soorten verdeeld en wel in d« errê-
licum^ saiivum^ cornicttiatu)n ^ en gpumevm^ en waaibg mb
later nog ^ de sponianeum en spino9um voegde; ook viiqu:>
maakt van de slaapbol gewag zeggende in zyn Gearg.^ U;
y^Uril enim Uni campum seges; urü aoenae^
„ Urun( Lethalo per/vsa papavera sotnnor

Decakdolls rangschikt dit gewas onder de Fap^versek*

' en LiNMAEUs onder de Poiyandria , Monogynia , met bei a^

vülgeode geslachtkenmerk : De keli tweebladig , vier bloest

bladeren, de zaaddoos ééobokkig, onder den blijvendeo sfeopcl

met poriën openbarstende.

Deze eenjarige zaaiplant welke mede inheemscfa is , doch waar-
schijnlijk oorspronkelijk in Azië te huis behoort, wordt vo%e»
DE GORTBR in do foouwlanden tusschen het koom, bQ Zwaik,
UUenpoë en elders gevonden. De beijer nam dezelve bij ^
megen waar; mulder bij Warmond en Wassenaar; eo va> e^
doch zeldzaam, op de wallen van ütrechL

Wijders komen er in ons Vaderland mede de naTolgefMtc
soorten voor:

Ruige Maankop (Papaver argemone) volgens de gortsa op ^
akkers in Hier den , buiten Harderwijk in Bronkhorst en elder
in Gelderland; en b^ het dorp Heemskerk io Ken»e»criaM*i
volgens MEESE bij Pietersbierum in Friesland ; volgens uukwars
bij Lochem ; volgens de beuer bij Nijmegen ; volgens kops aa
het opgaan der duinen bij Overveen; volgens zuiuca bij ^s On

Digitized by VjOOQIC

915

eenhagew Haarlem eo volgoos vam hall bij UirecAl; iian den
kremmeo Rifn (e Rkeede boven Arnhem.

Klaprozen Maankop (Papaver rfaoeas) algemeen in de koorn-
landen, en de

MnnerwanU Maankop (f ea^v^tt dubiam) naar van geors op san-
dige bouwlanden en wegen bij Arnhem^ Harderwijk^ Haarlem^
Haarden , Nootdorp , Groningen en andere plaatsen ; terwijl
VAN HALL deze bij de Büd; Zeyst en Driehergen , te Velp en
ïUteede boven Arnhem vond; crowe te Kaaflord en norberg
te Takig in Lapland hadden in hunne tuinen aldaar den 31
Augustus 1839 volgens de getuigenis van CB. martins de Papaver
somniferum in bloei. De stengels van den slaapbol (Papaver som- <
Qtferum) waarop wij hier het oog hebben, bereiken de hoogte
van ongeveer vijftien palmen ; zij zijn glad , lioht groen van kleur
eo ab bedaauwd; -de tijstengels komen uit de oksels der bla-
deren; deze zijn ongesteeld , de stengels omvattende, zeer groot ,
dikvFijls drieëntwintig duimen lang, ovaal, veelvuldig gelobd of inge-
sneden , gegolfd en gegoot ; de kleur is van boven iets donkerder dan
beneden, de hoofdrib van onderen sterk uitkomende; de bloemen,
die in JuUj en Augwtus ontluiken, komen aan hel einde der
hoofd- en zijstengels, en zijn vóór het opengaan knikkende; bij
de enkelde vierbladerig, en bij de dubbelden, die het meest in
onze bloemtuinen gekweekt worden, veelbladerig; de lange bloem -
steel is meestal met eenige kleine doomachtige haartjes bezet; de
bloemkrans is groot, en gelijkt veel naar die der Peonieroos; de
buitenste bladeren zijn breed , bij de dubbelen die in het midden
staan, smaller en gekruld en komen bijna in alle kleuren voor.
De zaaddoozen even als de kelken onbehaard en kogelrond , eeno
menigte rond zaad in zich bevattende, hebbende zelfs rat op ééne
Maankopplant er 32,0(X) geteld , en van daar dat het gewas , zich
zelven zaaijende, heinde en verre verspreidt wordt

Men heeft gewild , dat deze plant in Ferzië eene hoogte van
40 duitsche voeten zoude bereiken, doch blumb zegt omtrent
deze ongerijnulheid in de Bifdr. tot de Flor, van Ned. Indiê %te
stuk: deze aangift^ is of door eene misvatting vertienvoudigd,
daar dit gewas zelden hooger dan 4 — 6 voet wordt , of de een
of ander in de botanie onervaren reiziger heeft verschillende plan-
ten met elkander verwisseld , en daardoor dien misslag veroor-
zaakt. Ook de Resident ovbrbkek , die over het aankweeken van
den slaapbol in Bengalen en het inzamelen des opiums aan bldme
berigt gaf, meldt niets van de buitengewone grootte der plant.
Dit gewas bemhit eenen goeden vetten grond en wordt ter plaatse ,

Digitized by VjOOQIC

t 916

waar zij staan blijft , aitgezaaid, welk oitzaaiieD in (^cA^^er ea id
^<9tfr/ plaats beeft « beboevende deze 'planten later, waar dezelve
te digt mog;ten staan, te worden oitgedond en wijders de
gewone Yerzorging.

Ten einde dit gewas e?enwe1 met voordeel te kweekeo , aM>et
de teelt in bet groote plaats bebben , welke proeven desw^ in
1800 in ons Vaderland genomen , eenen gunstigen altslag hebben
opgeleverd. Er werden toen tot dezen boaw drie verschIQende
grondsoorten gebezigd , als : heidegrond reeds vroeger voor den
boaw aangemaakt ; zandgrond met voilnis , paarden- en koemest
toegemaakt, en veengrond.

Fijn bewerkte klei en zware landen , voldoen volgens vm dik
TBAPPKN beter, mits niet te vast, naardien de planten er dan
niet behoorlijk wortel kannen schieten. Naar den zoo even ge-
noemden schrijver teelt men denzelven het liefst in de braak , of
laat men denzelven op gerst volgen, hoewel hij na iedere vracht
welig tiert, welke niet te lang op het land blijft, naardien dea
bodem nog voor den winter ter dege kan omgewerkt worden en
het onkruid daardoor worden vernietigd , doch bij uitnemendheid
slaagt zij na de klaver, terwijl zij tevens op hare beurt de meeste
veldvruohlen kan voora%aan.

Evenwel sohijnt zij veel stikstof te behoeven, omdat zi) niet
alleen olie, maar ook in de zaadbollen, het zoo stikstofrïyke
opiuA) bevat , en van daar dat een papaver-akker , even als
zulks met die, welke olie-zaad geleverd heeft, het geval is,
zeer geschikt voor winterkoom te beschouwen is.

Ten einde denzelven gemakkelijker schoon te kunnen hondoi, b
het zeer doebnatig het land aan akkers te leggen, welke «Isdaa
in Maart of April ter zaaijing worden gereed gemaakt

Het zaad wordt daarop ondergesleept , of met eene licte rol
ingedrukt; terwyl, wanneer de planten drie tot vier bladeren ver-
kregen hebben, men met het wieden ,eenen aanvang maakt, afe
dan zoo veel mogelijk zorgende, dat de planten op eenen einder-
lingen' afstand van acht tot tien duimen te staan komen.

Meestal zijn in de maand Augustus reeds zoo vele bollen rgp.
dat met de inzameling een' aanvang gemaakt kan worden ; diegeix
latende staan, welke n^og niet tot volkomene rijpheid zijn gebragt*
dat door het droegen der zaaddoozen en bet rammelen van hc<
zaad bij schudding, duidelijk genoeg kenbaar wordt.

Bijp zijnde , worden , of de zaaddoozen afgesneden , of trekt
men de stengels uit den grond, welke daarna in bundels wim--
den gebonden , die dan vier aan vier of zes bg zes overeind
tegen eikanderen worden opgezet, en later worden naar hai$

Digitized by VjOOQIC

917

gebragt om aldaar lacht to worden oif gedoraehL Nadat het zaad
door ziften is geschoond, moet het op eene luehtige plaats wor-
den oitgestort, van tijd tot tijd worden omgewerkt,' tot dat bet
genoegzaam uitgezweet heeft, om het later in zakken of tonnen
te bewaren.

D'bohbrbs-Fiiihas kweekt te Saini-Hippolple-de^Calon ^ den
slaapbol als moesgroente, hetzij door de planten digt te zaaijen
en alsdan jong voor het gebruik uit te dunnen, hetzij door de
laagste steeds voor het gebruik af te snijden , welk gebruik
nog schaars bekend en nog minder in ons Vaderland in wer-
klos S^bragt zal zijn.

Tot dit geslacht behoorcD de nayolgende soorten :

L Mei ruige zaaddoozen.

Papaver nudicaule^ lin.; tweejarige zaaipkmt uit Siberië 1730.
Papaver mbro auranüacum^ pisch.; Papaver jnudkauie^ var.,

DEC.; vaste plant van Daourie» 1822.
Papaiver microcarpum^ dbc; vaste plant van Kamschatka, 1824.
Papaver pyrenaicum , willd.; vaste plant.
Papa:ver aurantiacum , lom.; Papaver pyrenaicum , var. hUemn ,

dbc; Papaver euaveoiens^ lapetr;; van de Alpen, 1835.
Papaver croceum^ lbdeb.; vaste plant van Altal, 1820.
Papaver afpinum, uu.; dec.; vaste plant, 1759.
Papaver hybridum^ lir.; eenjarige zaaiplant.

U. Mei gladde zaaddoozen.

Papaver irüobum^ spheho.; dbc; eesjar^e zaaiplant, uit Holland

in 1818 naar Frankrijk overgebragt. ^

Papaver duöium^ lik.; eenjarige zaaiplant, Frankrijk.
Papaver levigaium^ bieb.; dec; eenjarige zaaiplant van den

Kaukasus, 1823.
Papaver arenarhm^ b»b.; eenjarige zaaiplant van den Kauka-

aas, 1828.
Papaver Roubiaei^ vic; eenjarige zaaiplant uit de omstreken van

MontpeUier.
Papaver fi&ritnindum^ desf.; dbc; tweejarige zaaiplant van de

Levant 1815.
Papaiver horridum^ dbc; eenjarige zaaiplant van Nieuw-Hol-

laod 18^.
Papaver foriepinium^ boech^ dbc; ecDjarige zaaiplant ait Zuid-

Afrika 1835.

Digitized by VjOOQIC

018

Fapêoer seOgerum^ dbc.; eenjarige zaaiplant uit hei amdcA nD

FraDkrijft 182».
Papaver orieniaie^ liv.^ «ene vaste plant van Armenië 1714
Fapaoer caucasieum^ nu^ eenjarige zéaiplant 1813.
Papaver bracteatum^ lindl., dbc, vaste plant van Siberië 1817.

Gelijk wg reeds vermeld hebben dagteekenC ueh de kweekiag
van den slaapbol in het groote , van den jare 1800 ea wel in de
nabijheid van Gortel^ in het Zutphensche, en op Boekatr^dê in
de nabijheid van Haarlem. In 1806 begon de teelt er vao in
Gelderland^ in 1828 op Goedereede en Flakkee^ terwijl vAir kb
TRAPPER in 1841^ de sporen van dien bouw te Ter Ooes^ beeft
waargenomen; zijnde het inzonderheid in de omstreken van
RÜssely dat men zich op dezen bonw toelegt, welke olie aldaar
onder den naam van huile d'oeiilelle bekend is.

Dn. G. R. PRtsEiiius deelt de navolgende AaeveMeid eüe oè
het zaad (volgens proeten te Hohenheim) in 100 deelea mede:

Witte Papaver. BlMSve Papaver.
Koud geperste olie. .... 22,0. ' l<V).

Warm ^ „ . * . . 10,6w IM-

Gezamelijke hoeveelheid. . . 38,9. 35,4.

Koeken 50,6. 63,0.

Sacc zegt in de Antu de Chem. et Phy». dat de laden van den
U!ilten slaapbol 43,73*/. olie, 53,22, koek en 3,05 aan water-
gehalte gaven. De eigenlijke zamenstelUng was:

«Vette olie onmiddellijk te verkrijgen '. 45,1166.

id. uit den kalk dwr ether 0,49m

Viugtige sloffen 3^5150.

Pectine verbindingen. * 83,2636

Pfotelne \%iM^

Piantenvezel 5,9381.

Het Bsehgehalte der zaden is 5,3V« — ook de kalk na beliaa-
deling met ether 13,20 ; voor deze 10,58. De asch bevatte geeo
aluminium , ijzer , mangaan , of eUorine.

De olie der slaapbollen, om welke daar te stellen het witie
zaad beter dan het zwarte is, is blond of blank, beeft ece
sehoon aanzien en eene zoete aangename geur. Dezelve ia zeer
geschikt tot het toebereide» van gekookt voedad , van salade .
of tot het bakken van visch; met zorg geslagen of vervaardigd,
en op eene luchtige plaats, waar dezelve, niet gesehad wordt «
bewaard, kan dezelve voor het minst zoo lang goed blijven als

Digitized by VjOOQIC

019

de olijfoiie. Wanneer men ki dese olie deo aangenamen ha-
zenolen smaak wil behouden , die er eene grootere waarde
aan geeft, zoo bewaart men het zaad op eenegezonde , hiditige
plaats en men trekt de oKe, in plaats van in eens uit al het
zaad^ aleehts uit een gedeelte, zoo dat men ten minste drie-
maal *s jaars versche olie kan slaan. «Men vervoert dezelve zoo
weinig mogelijk gedurende de hitte en alüjd na alvorens 'helder
afgetapt te zijn. Inzonderheid bezigt men thans de papaverolie ,
om de olijfolie te vervalschen , welke laatste men eveneens in
Frankrük bereid , door de olijven, onmiddellijk nadat zij geplukt
zijn , in den molen fijn te stoeten en de brei uit te persen. Het
eerst uiitloopende vocht , kuüe vierge genoemd , is groen en wordt
door kenners, om deszelfe aangenamen smaak, zeergezoeht. f^o-
venee oHc komt uit Aix en is mede zeer geaeht. Florence oHe
is eene beste soort, van Leghom aangevoerd in flesschen, die
door een netwerk, uit de bladeren van eene monoootyledonisohe
plant gevermd, omgeven srjn. Lueea oMe wordt ingevoerd in
kruiken , die ieder 19 gallons bevatten. Genua oHe is eene zeer
goede soort. Qaüipoèi aSe wordt in vaten aangebragt, en maakt
het grootste gedeelte van de olijfolie uit , die in Engeland wordt
ingevoerd. SUciüaaneehe is van mindere kwaliteit ^Aansehe
oUe is de slechtste van allen. Vah daalbn geeft als de minst
omslagtige herkenningswijze op, dat de olijfolie, in gestampt ijs
geplaatst, geheel en al stolt en slechts gedeeKeli|k of in t geheel
niet , indien zij in kleinere of grootere verhouding met papaver
olie vermengd is. Ook de snelheid waarmede zieh de olijfolie
nit een innig verbonden mengsel van olie en ehlooricalk afeeheidt ,
geeft een herkenningsmiddel aan de hand , daar de papaverolie
zelfs na eenige dagen geene merkbare afscheiding in zoodanig
mengsel vertoont, en deze afscheiding naarmate de olijfolie met
papaverolie vervalscht is, ook in meerdere of mindere mate
vertraagd is. Ongeveer het jaar 17^ bestond er een vooroor-
deel, dat later overwonnen, en in 1773 weder werd opge-
vat, gegrond op het verkeerde gevoelen, dat er zich in de pa-
paverolie slaapwekkende deelen bevonden, die aan de plant,
welke dezelve voortbrengt eigen z^n; dezelve verviel alstoen niet
alleen in minachting, maar het gebruik er van werd zelfs verboden,
van welke dwaling men echter eenige jaren later terug kwam. Ein-
delqk hebben herhaalde proeven, door bekwame scheikundigen ge>
nomen bewezen', dat er in deze voordeelige en aangename olie zich
hoegenaamd geene schadelijke deelen bevinden, en dat alleen
het zaad, waarvan men olie slaat, hoegenaamd niets dier sap-

Digitized by VjOOQIC

920

pen bevat, welke , door dese plant Terspreid, de algemeen be^
kende opium uitmaken.

Evenwel zegt pebbira, Eijn yette oliSn nio^jeIi)ker te verteren
en meer schadelijk voor de maag dan eenige andere ▼oedingi-
stoifen. Ik ben zelf van gevoeléb, zoo vervolgt hrj^ dal zg on-
der den eenen of anderen vorfti , hetzij vrij en onmiskenbaar ,
heizij meer verborgen en ingewikkeld , het schadelijke bestand-
deel uitmaken van negen tienden der spijzen , die zwakke magen
in wanorde brengen.

Het is waar, olie of veth'oudende voedingsstoffen heeft men tol
nog zeer onlangs als ten hoogsten voedend beschouwd ; oÜMrhoon
het bekend was , dat zij alléén , zonder ander voedsel gebraikt ,
het leven niet mogten onderhouden. Maar ldebig beweert, dat
zij, even als andere stikslofvrije voedingsstoffen, niet tot voedsel
dienen kunnen en slechts tot het onderhouden der ademhalings-
functien strekken. Hoe dit zijn moge, zeker is het, dat vet
voedsel de inwoners van bevrozene luchtstreken in staat st^ , de
hoogste koude te kunnen doorstaan. Tevens is deze olie zeer dien-
stig om gebrand te worden , goed voor schilders en ter zeep be*
reiding. . Volgens de mededeeling van D^HomHES-FmiAS kiinneo
de jonge planten der slaapbollen op verschillende wijzen en even
als de spinazie toebereid, genuttigd worden , leverende alsdan
eenen smakelijken schotel op , welker bleeke kleur door de on-
wetenden aan de wijze van bereiding wordt toegeschreven. Hij
^verklaart, dat noch hij, noch zijn gezin, niettegenstaande het
herhaakie gebruik er van , éenige nadeelige gevolgen deswege
ondervonden heefl , en besluit daaruit , dat of de jonge planlen
geene nadeelige eigenschappen bezitten, of deze door het ko-
ken verloren gaan.

Pateü evenwel , betwijfelt de onschadelijkheid er van en van daar
dat de Sociélé (Thartkulture te Parijs^ het van belang geacht heeft^
de Papaver somniferum van n'HOMBREs-FiaiiAs , door dezen schei-
kundigen uit dat oogpunt te laten onderzoeken, waarvan ons de
uitslag nogthans 'niet bekend is. Evenwel zoude de uitkomst des-
wege nog eenzijdig zijn , wanneer men alleen de door hem ge-
kweekte planten daartoe bezigde, want te regt heeft db aocis
aangemerkt , dat de breedte waarop eene plant gekvreekt wordt ,
wel degelijk de eigenschappen er van wijzigt. Zoo is b. v. de
Aconitum napeUus op de Alpen en de Pyreneên onschadelijk,
doch in Zweden en Noorwegen daarentegen hoogst gevaarlijk.

Dat evenwel de stengsels en bladeren geene verdovende eigen*
schappen bezitten, kunnen wij den Heer d^boiibibs-virius kwa-

Digitized by VjOOQIC

T5^

921

lijk to«8temmen^ wanneer wg althans de mededeeling ?an den
Heer loisiueür-de-loko-chaiips mogen geloven , die zich dien aan-
gaande in de Dicüonnaire des Sciences natureUes aldus uitlaat:
Ik heb op vier verschillende wijzen getracht, de opium uit de
zwarte Papaver te trekken. 1» door insnijdingen in de opper-
vlakte der zaaddoozen en bloemsteelen, 2» door kneuzing en het
Qftdmkken der zaaddoozen, waarna het sap tot extract werd
gebragt. 3» door dezelfde bewerking op de stengeb en de bla-
deren toegepast 4» door het koken der groene en weeke zaad-
doozen in water enz.

Eveneens hebben cowtST en staines in Engeland^ bretokneau
te Chemonceaux in Frankrük en kbads in DuUscMand ^ door
insnijdingen in de bladnerven , de opium verkregen , terwijl de
opium van toüüg in SchoUand^ waarvoor hij te EdmUmrg de
gouden medaille ontving, ook wel heUelfde zal geweest zijn.

Men zoude hier tegen kunnen inbrengen , dat de papaver van
DB-LORG-CHAMPS niet de somniferum van d'hombres-firmasis , doch
deze eerste is tooh eene verscheidenheid der laatste , en verschilt
alleen door de kleur van het zaad , dat bij deze zwart en bij de
andere wit is.

De GASPARiif deelt mede; datoAitLV, de bladeren van den slaapbol,
als sohapenvoeder gebezigd heeft, en dat deze dieren in den be-
ginne , daarvan slechts eenige loomheid ondervonden , zonder dat
dit voedsel verder eenige nadeelige uitwerking had.

De zaaddoozen der Papaver album ^ worden vóór dat de za-
den volkomen rijp zijn, afgesneden, van het zaad gezuiverd en
gedroogd. Zij bevatten dezelfde krachten als het opium , doch
in veel minderen graad.

Men pleegt, volgens fumus , aan de koppen van de slaapbollen^
die op drooge en onvruchtbare oorden groeijen, tot het genees-
kundig gebruik de voorkeur te geven. Hij berigt, dat het opium
erlangd wordt uit de zaaddoozen der Papaver soHvum ; doch dat
eene mindere soort , mecanmm genaamd , uit de geheele plant ge-
trokken wordt , volgens het ArcMv. der Pharmade , 1836 Bd. 6,
bevatten de onrijpe, groene zaaddoozen naar wmckler en dcmexil
eene geringe hoeveelheid morphine; gevende, zoo als letzterem wil,
drie pond zaaddoozen ^ grein morphine en volgens buchner's
Repert Bd. 3, vond winceler in de rqpe, drooge zaaddoozen pa-
ramprphine en narcotine.

De Syrupus Paparis aiMf welke er van bereid wordt , bevat
op ééne once één grein opiam , en wordt als pijnstillend en slaap-
wekkend middel gebezigd, doeh efisokoon castbl {LesPlanUs)^
zich daarover aldus uitlaat: *

Digitized by VjOOQIC

922

„/>tf pacoi puur ies grands on dicawsrU f usage.

„JL« sammeil^ qui se piaU saus Chumble tsU du sage^

„fuifoU d*un pied leger les superbes lamtris.

^y Ou sur la soie et tor s*agissent les soueis.

„Que ne peut la riehessef Une plante nouveüe

„ Usurpa ies sülons^ et distiüa pour eüe

„ Un laü assoupissant ^ un laU dont les efèts

^^Du paisible Morpkée emilent les MenfaUs.
zoo dient men zeer traag tot dat hooggeroemde middel de
toevlugt te nemen.

Bergios deelt mede; dat men in Polen en in IfaSë hel zaad
nuttigt, dat tevens een zeer goed voedsel voor de benneo b«
terviijl het afval, of de oliekoek<;n, door de koeijan eo varkeos,
met het beste gevolg gegeten wordt Verklarende zelfs ■attbi-
oLUs , dat de bergbewoners van Slavonie , en WAGna , dat de
inwoners van Zwitserland dezelve nottigen.

De eigenlijke opium (opium , Laodanam) is het verdikte sap .
hetwelk door insnijdingen verkregen wordt uit de nog niet ge-
heel rijpe zaaddoozen van den slaapbol (Papaver alkum ghkl.:
sojnniferum un.); eene plant, die tot dat einde inzonderheid io
Indiê^ TurAifS en Perste gekweekt wordt.

Dir sap is, wanneer het uit de zaaddoozen druipt , melkachtig,
doch wordt vervolgens, door het droogen in de lucht, bruin of
zwartachtig van kleur, en bekomt eene onaangename, bittere,
scherpe en in den hoogsten graad verdoovende eigeDsehap. In
den handel komt hetzelve voor in de gedaante van groote, b^na
ronde, zware stukken, die met het binnenste vlies der zaad*
doozen bedekt, en met eenige zaden vermengd zijn, goede opium
moet van alle vreemde zelfttandigheden gezuiverd , in water voor
het grootste gedeelte oplosbaar, droog, ligt, taai, zwartachtig.
ondoorschijnend, bij het doorbreken glinsterend, tot poeder ge-
wreven geel, van eenen sterken, bedweintenden , niet brandlgefi
reuk, en van eenen onaangenamen , bitteren, walgelgkeD smaak
zijn, het moet ligt ontvlammen, en op wit papier' gewreven, bier
en daar eene bruine streep nalaten.

Het bevat zes alcalieën^ welke belangrijke ontd^king wij
mede aan dbroske, sboüir en sbrturner te danken hebben als:
Morphine. ThebiJne. Narcotioe.

C3, Hao NOc C„ H,4 NO, H*^ C,o N0„

Codeïne. Pseudomorphine. Papaverioe.

C35 Hjo O5 C„ H,8 N0,4 C40 H,, NO,.

Wat de kuituur er van aanbelangt, zoo wordt in de eerite

Digitized by VjOOQIC

92S

plaats wel UMgesien , dat de planten op behoorlQkeo abtaod van
elkanderen geplaatst worden.

Wanneer bij toeval het laad al te* dik gezaaid is, worden
sommige der jonge planten er uitgehaald en in potten geplaatst %
maar wanneer zij bereids eene hoogte van anderhalve voet heb-
ben, worden zij wegens hare bedwelmende kraeht, daartoe als
ongeschikt beschouwd. De plant bloeit in Fetruatü en het opium
wordt in Maart en Aprü^ Mfar gelang van den zaaitijd er uit-
getrokken. De teute levert over het algemeen meer opium op ,
dan de roode^ maar er is een kenneli|k onderseheid in de hoe-
danigheid van het product. Wanneer de bloem afvalt en de zaad-
doos eene witachtige kleur aanneemt, wordt zij gekwetst door
een drietandig werktuig, dat door de zaaddoos van boven naar
benedon gehaald wordt, dit geschiedt des avonds en den voU
genden morgen wordt het opium ingezameld. Dit kwetsen wordt
drie achtereenvolgende dagen herhaald, en doorgaans zijn vijf-
tien dagen toereikende, om aldus al de zaaddoozen van een veld
te kwetsen en al het opium in te zamelen. Uit de door het werk»
tuig gemaakte gaten vloeit een melkachtig sap, dat in de lucht
komende, dikker wordt, en hetwelk zorgvuldiglijk in eene schelp
of een klein ijzeren plaatje, dat vooraf «in olie gedoopt is, afge-
schraapt wordt. Daarna wordt het in eenen ijzeren pot in de zon
geplaatst, tot dat het dik genoeg geworden is, om tot dil^ke broo-
den, ter zwaarte elk van ongeveer vier ponden, verwerkt te wor*
den. Deze nu worden bedekt met de bladeren der plant zelve,
van tabak of andere planten, om te beletten, dat zij aan elkan-
der vast kleven; en in dezen toestand worden zij gedroogd en
ter verzending gepakt in kisten, die van binnen bekleed zijn
met* huiden en elk omtrent IM ponden wegen. Het aldus ge-
droogde opium brengt in IndIS ongeveer negen gulden per pond op.

Het bereiden van het opium is een zeer teeder werk, daar de
slaapbol eene zeer zwakke plant is, en aan veel schade van
insecten, wind, regen en hagel blootgesteld is.

Het is inzonderheid in Armenië^ dat men zich sterk op de
opium kuituur toelegt, terwijl Afton Karra-UUtai het centrum
van dezen bouw is. Het beste opium wordt verkregen van een
ligten , rooden zand- of grintachtigen bodem , die door het perken
van schapen gemest wordt Men laait er witte zaden met le-
liewitte bloemen, gele zaden met roode, zwarte met zwarte
en blaaowe met donker purperkleorige bloemen. De wilte za-
den zijn vooral rijk aan olie en dienen ook tot olie slaan. De
plant bereikt eene hoogte van eene Ned. el en draagt somtijds
35 koppen, terwijl volgens oaultisr db claübst Journ. de Pkarm^

Digitized by VjOOQIC

024

fide Chem.^ Xllt, een kop een med. grein opium geelt De inzaoke-
iing van het sap , door het insnijden der saaddooien, begint aldaar
in JufUj. De beste soort op eenen droegen ^ schoenen dag inge-
Eameld , draagt den naam Tan kez-afianL Arbeiders aan dit wcf^
niet gewoon, vallen soms in een staat vanverdooving, die mea
vórdf^ft, door een doorgesneden nije voor het hoofd te binden.

Een belaogrijk verslag over de opiombereiding in ffriisek-
Indiën heeft Dr. botter geleverd in het Joum. itf the AMüL
Soc.^ V; hij stelt op den voorgrond de eigenschappen, waar-
naar de Chinees h^t opium beoordeelt, nameiyk de hoeveelheid
extract met water, en de sterkte van den reak,'die het bran-
dende verspreidt. Om deze reden staat het Benares-opuan bo-
ven andere, zelfs Tttrksche opiumsoorten , in weerwil van het
grootere gehalte aan verdoovende beginsels.

Van groot gewigt is op hat inzamelen van het opiam, de
daauw, na het maken der insnede; te sterke daaaw daarent^sea
veroorzaakt eene sch^idin|| van het sap. Er vormt zich een ia
vrater oplosbaar, meer vloeibaar gedeelte van gomhars, meco-
nimnzare morphine en veel' kleurstof, dat door licht en lucfal
donkerrood 'en zwartbruin wordt; het andere vaèiere gedeelle
bevat hars, kleefstof, eaoutchouo, dobbel meeoniomzore mor-
phine. Het eerste wordt onder den naam Pasêwa voor den
halven prijs van het opium verkocht; het wordt door het Agent-
schap in Bengalen verwerkt, tot omkleeding der bladeren {LewaS^
waarin de opiumkoeken gepakt worden. Niet zelden vervalscht
men er het opium mede. In- andere gevtillen worden de oplos-
bare gedeelten uitgewasschen , het epium verliest dan cijne door*
schijneodheidy roodachtige kleur en kleverigbeid.

Men. mengt er zand, leem, suiker , koemest, brei der atrara-
moninmappel, het gomharssap der bel onder, zelfe f^n gesloo-
ten maankoppenzaad. Malva opium is met olie vervalscht, doch
altijd is zij aanwezig ten gevolge van de olie, waarmede man
in die streek het mes bij de inzameling bestr^kL Moeijelijk b
de beoordeeling der soorten van verschillenden oorsprong naar
het morphine gehalte , omdat deze basis, zoowel als de narcotiDe
innig met de kleur- en eztractiefatof is verbonden. Het Induche
opium bevat meer narcotine danhet Ti^rksche; maar men verliest
door het te zuiveren , en spreekt van een schijnbaar en waar-
schijnlijk geringer gehalte, hoewel Indisohe opium het 1\irésc&e
in narcotische kracht evenaart.

Te Calcuita wordt het morphinegehalte bepaald, naar aon-
QOiT*s methode ; botivr denkt evenwel , dat men weldra de voor»
keur zal geven aan de volgende van «asGoaT , die het water-

Digitized by VjOOQIC

826

.aclitige extract door ammonia neerslaat, aitdit neerslag zoutzure
morphine vormt en hiernaar het gehalte beoordeelt De opium-
proef Tan guillibmoiid, alsmede de waarnemingen van mbrck,
BOEDKKSR, WEiTHEiM, MULHB on anderen, als nog minder tot ons
bestek behoorende , gaan wij stilzwijgende voorbij.

A. BAÜ81UR1I deelt ons in zijne Vayage en CMne^ CocMnine
Inde Malaüe 1844—1846, de opiomhandel met China mede,
en uit welke reisbeschrijving dan ook het navolgende ontleend is;
Tot 1766 werden hoogstens 200 kisten opium jaarlijks, ais
geneesmiddel, door Portugezen ingevoerd, en zoo bleef het, tot
4êX de invoer ongeveer lOüO kisten bedroeg, waarna de Engel-
schen een deel van den handel bemagtigden.

In 1801 werd de invoer van opium door den Keizer verboden,
CD desniettegenstaande nam de invoer toe, welke van
180S^1803 reeds 2033 kisten bedroeg. Vervolgens
1«33--1834 „ 7808 „ „

1834-1835 „ 10207 „ „

1844 „ 50000 „ „ welke naar 300 fr. per

kist een kapitaal van 7,5 millioenen guldens bedragen. Enkele
Engelsche huizen hebben aanzienlijke schatten daardoor verzameld ;
onder anderen wordt de winst van het huis jAaoiin, hathbsor en
GOi». in 20 jaren tijds geschat op 30 millioenen guldens , heb- '
bende dit huis onafgebroken drie schepen in de vaart.
Wat de coosumtie in Engeland aangaat, zoo bedroeg
in Mei 1847 de invoer 3083 EngL ponden
„ » 1848 „ „ 7029 „ „

terwijl de geheele invoer in 1847 beliep 24«020 ponden. •

Op een tijdstip , dat het opium toevalligerwijze zeer schaars op
Jamaica was, werd door een Hollandsch geneesheer uit de bloe-
men van de Muracuja ocetiata eene tinctuur en syroop bereid ,
els surrogaat van opium. Hen denkt, dat misschien het ingedikte
sap dier plant het opium kan vervangen. Joum, de Chem. Méd Y.
Aangaande het gebruik der opium in de geneeskunde raadplege
meo: van db watks. Handboek tot de leer der geneewtiddelen;
soBBRNBEm, Uandtuch der Pract* arznebnÜUll.; heckbr, over
de zenuw- en rotkoortsen; kortüv , o^er het gebruik der opium;
BBACBET,, de fempioi de Copkim etc.f murbat, Apparatus; rdttt,
MaLMed'y enz., enz., en wijders over de plant, BEB6SMA,*itofu/-
boek; Nieuwe JUgem. kunst' en leilerb,^ 1700, 1806; erhst. Die
kunst aus Pap. somnif, opktm zu gewinnen f bbahdt undttAnu-
BOBO, Gi/ïgewè'chse; vob JACQum, fhr. austr.iconis; smra, EngL
èolany; ubdlbt, Coüectanea bof 4 amm's Bot. magazine^ efc

Digitized by VjOOQIC

SNIJMOES.

(Brassica campestris,)

Het Snitfmoeê^ ook Snifkooi^ is opzieh zelve beaeboawd i
andere^ dan de jonge plantjes van het toénier-keoizaad (Bras-
sica cempastris) en behoor! das, volgens dkcahdollb, onder de
Orueiféres en naar linmabus onder de Teiraifyrutam , SUifUêtm,
met het navolgende geslachtskenmerk: De kelk toebnigende, aoa
den voet bultig. De vraohtbodem met vier kliertjes. De haauw
rolrond, zamengedrukt , of vierkantig; de zaden kogelrond.

Het is inzonderheid de Brassica pabuiaria beot. SUytmèrmm
Parra lik.; die tot dat doeleinde gebezigd wordt. Deze eenja-
rige caaiplant, welke uit Portugal herkomstig is, heeft eeoen vao
onderen ruigen stengel , met een weinig harige geschaarde wor-
telbladeren , terwijl de bovenste lijnvormig zijn.

Beide moeten in het begin van Maart op rijen in eeneo kraohl-
vollen grond worden gezaaid, als wanneer de jonge bladeren
verscheidene malen tot het gebruik kunnen gesneden wordeo.

Het is inzonderheid in DuUsehland tn in enkele streken vaaoai

Vaderland^ dat men veel werk van deze groente maakt , die in

Frankrijk met den naam van Chou a foucher bestempeld wordL

^Hiervan bestaan in den handel en onder den naam van

Schnilt' of FrühUngs-kohi bekend':

De bruim gekrulde.

De Engelsche met bloemkoolblad.

De blaauwe.

Het jonge loof van deze planten wordt zoo wel gestoofd als
tot salade gebezigd en is mede eene der eerste groenten , welke
de volle grond in de lente aanbiedt.

'^i&sms^

Digitized by VjOOQIC

SOLANUM ÜTILE.

Aangaande den naamsoorsprong der Solanum , derzelver rang-
schikking en het geslachtkenmerk , verwijzen wij op het ar-
tikel Aardappel.

De Solanum uüie of Bastaard aardappel is eene plant, door
Dr. tLOTzscB bekend gemaakt, en volgens de Algmetne Gar-
ten Zeüung 1849 van Riofrio in het gebergte tusschen Puebla en
Mexiko^ op eenè hoogte van 10000 voeten boven het vlak der
zee, herkomstig.

Deze soort bereikte eene hoogte van drie palmen, stoelde
zeer sterk uit , had welriekende bloemen en eene menigte on-
deraardsche uitloopers, waaraan zich kleine knollen ontwikkelden,
die eerst in het volgend voorjaar den gebeden wasdom erlangden.
Eene nachtvorst van 2^* benadeelde deze planten niet, hoewel
d^lve later bezweken toen de vorst sterker weM , terwijl eenige
knollen vóór de vorst opgenomen, door het verwelken in den
tijd van vier en twintig uren genoegzaam bewezen , dat zij hare
ontwikkeling niet verkregen hadden.

De nog overgeblevene knollen liet klotzsch aan de plant ver-
blijven , het gewas met een weinig blad dekkende. In het voor-
Jaar oogste hij een klein getal dier knollen in , die evenwel vast
en hard en drie een tweede Ned. duimen lengte hadden.

Het was deze soort, welke ilotzsch zich voorstelde om met
den gewonen aardappel (solanum tuberosum) te kruisen , ten einde
langs dien weg zoo mogelijk in de behoefte te voorzien , door
de aardappelziekte te weeg gebragt

' Bij deze kruising diende de nieuwe soort voor vader en de
gewone aardappel voor moeder, welke bastaardzaden in Maart
1851 in potten werden uitgezaaid.

De daaruit voortgekomene plantjes werden meermalen aan
eene vorst van 1^* blootgesteld , zonder daardoor in het minst
te lijden en tierden zelfs zoo welig , dat zij in het laatst van
April in den vollen grond konden worden overgeplant.

De planten bleven goed doorgroeijen , stoelden sterk uit en
werden in het begin van Jun^ aangeaard. Zij bloeiden van het
midden van Juni) tot aan het einde van Ootober. Slechts eene
plant groeide sterker dan de anderen , en stierf tegen het laatst
van Augustus^ en den 2den September opgenomen wordende,
bleek het, dat zij vier en twintig knollen had voortgebragt.

De planten waren gepoot op twee bedden van 4,35 palm lengte

Digitized by VjOOQIC

CD 1^ palm breedte. Zq hadden kraohtvolle ttengeb gesoholeii .
ter lengte van 1^ tot 1^ palm, waren sterk bebladerd en
bragten bloemen voort, grooter dan bij de gewone aardappelaoort
het geval is , vertoonende de plant zelve , zigtbaar eeoe UMen-
sroelting van kenteekenen der beide plantaoorten.

Den 2den Septtmber 185! , werden de aardappels van beide
bedden gerooid en leverden alstoen 13,7 NmL kop knolleD ^ ter
zwaarte van vier tot dertien wig^es. Aan het zonlicht bloot-
gesteld , namen zij eenen roodachtigen tint aan, terwijl die van de
Solantan uHU , geene klearsverandering ondergaan en de gewatu
aardappel groen wordt.

De huid barstte bij het koken niet, terwijl zij gaar gekookt,
ook dat meelachtige niet hadden , waardoor eenen goeden aardappel
kennelijk wordU De knollen evenwel der Selanum utile , waren
onaangenaam van smaak, en deze vrij wel te gebruiken , temeer
daar dezelve veel zetmeel in zich bevatteden.

Welke verder» gevolgen deze proefnemingen zullen hebben ,
moet de tijd leeren, hoewel dit zeker is, dat klotzscb op deie
wijze een weg heeft ingeslagen, welke allezins navolging ver-
dient» en welligt een middel aan de hand zal geven, omeerUi^
wederom de behoefte van velen te vervullen, die reikhabeod
naar eene vrucht uitzien, welke op eoievoegzame wijze, den ge-
wonen aardappel in smaak en bouw kan evenaren en mvangen.

Digitized by VjOOQIC

SPINAZIE.

-{Spmada oleracea.)

De Spinazie ontleent haren geslachtsnaam spinada van het La-
trjnsche woord spina^ eene doorn ^ wegens het stekelige der
vracht

Volgens RDPPics behoort deze plaot tot die gewassen , dieeene
oDVolkomene te zamen gedrukte bloem hebben. Herman brengt
dezelve tot de bladerlooze planten terag, die onvolkomene bloe-
men hebben ) en na elke bloem stekelige of gladde zaadhuisjes
nalaten , in ieder van welke een zaadje besloten is. Boerhaatb
rekent ze onder die , waarvan de bloemen geene kennelijke bla-
deren hebben en waarvan de vruchten niet op eenerlei plaats
met de bloemen staan* Rajds noemt de bloemen onvolkomen.
P. AMMAN en MORisoN zeggon; dat aangezien de spinazie geen
driehoekig zaad heeft, men deze plant als eene soort van
Attiplex te beschouwen bebbe, waartegen matthiolus hevig is
te velde getrokken.

Decanoollb rangschikt de Spinazie onder de Ckénopodeéê en
LUTNAJEüs onder de Dioecia^ Peniandria^ met het navolgende ge-
ftlachtkenmerk : Van ^de mannelijke bloem is de kelk vijfdeelig,
bestaande er geen bloemkrans; de vrouwelijke bloem heeft vier
stijlen en één hard zaad in den kelk.

Deze éénjarige zaaiplant is oorspronkelijk uit Noord^Azie her-
komstig. Teenstra maakt van twee soorten in Suriname gewag,
als met puntige bladeren en doornaohtig zaad en met ronde bla-
deren en glad zaad.

A. Met doomig zaad.

De bladeren van deze soort zijn driehoekig, puntig uitloopende,
de stengels zijn hol, takkig en kruidachtig, ter lengte ongeveer
van twee voet; de mannelijke bloemen komen in lange aren
voort, zijn kruidachtig, hebben geen bloemblad , doch vijf dunne
helmstijl^esi die in langwerpige, dubbele meelknopjes uitloopen ,
vol van een geelachtig stuifmeel, dat de in hare nabijheid zich
bevindende vrouwelijke bloemen bevruchtigt. De vrouwelijke
bloemen der andere planten, komen bundelsche wijze voort, zijn

Digitized by VjOOQIC

830

ongesteeld, klein en kraklaehtig, hebben noch helmslijliie noch
bloemblad^ doch slechts een rond zamengedrukt vraehtbegiiisel ,
dat ▼ervolgens in een rond' zaad met korte doorns bezet over-
gaat Deze soort bloeit in Junü en het zaad rijpt in hel begin
van Auguslus,

Naardien deze soort hard en tegen de winterkoude bestand is ,
wordt het zaad voor het wintergebrtUk uitgezaaid. Dit aitzaaijeo
heeft in het begin van Augiutus plaats en loo mogefijk bij voch-
tig weder en op eenen openen stand , want wanneer het tijdens bet
uiUaaijen en later mogt droogen ^ zal het gewas zeer onregelnalig
opkomen, .inzonderheid zoo men genoodzaakt is het gezaaide later
te begieten. Het l^t geen twijfel of de maand Avgu9iU9 en wel
in het midden of op het einde is beven de maand Stptemèer H
▼erkiezen, niettegenstaande men ook dan het zaad uitxaagen kaa,
want de planten , waarvan het zaad in Augutiué latgezaaid werdi,
zaUen veel kraohtvolter lijn en beter de afwisseling van het weder
verdragen dan die ntt skpk/mber. Over het algemeen mag men
vóór vast aannemen, dal de apitiasie eenen goeden, vetten, kis-
sen grond behoeft om wel te kunnen tieren, waaraan men liok
dus zoo veel megeErjk dient te houden. Wanneer de planten ie
het vierde blad zijn, maakt men den grond los, om het onkruid
te verdelgen, en die planten weg te nemen, welke te digt mogten
staan , naardien zij eenen onderiingen afstand van drie tot vier dui-
men behoeven» doch dü wieden moet altijd bij droog weder plaats
hebben, om des te zekerder ie zijn, dat het onkruid verdelgd
wordL Sen maand of ivjf weken nadat dit eerste losmaken en
wieden heeft plaats gehad, lal het onkruid zieh op nieuw ver-
tonnen, waarom dit werk alsdan zoo doenÜjk b^ droog weder
herhaald moet worden en loo het vochtig mogt zijn mat des te
meer omzigtigheld , want zoe men het onkruid laat optobteteii.
zal het spoedig de planten verdrukken en die Uf aankondeadee
regen doen rotten.

Deze spinazie, die tegen de maand October eetbaar is, moet
evenwel niet afgesneden, maar slechts de breedste zijbUderes
weggenomen worden, terwijl die van het hart dan des te meer
zich zullen ontwikkelen. Op deze' vqjze kan men gedurende des
geheelen winter en lelfs in de lente tot dat de aieawe in Afrt
eetbaar is, spinazie hebben, doch later schiet zij in het zaad eo
waarom men alsdan alle planten eittrekt, behalve een klein ge*
deelte, welke men ter zaadwuming bestemd heeft.

Deze aanbeveling vaA millbr loopt evenwel lijnregt tegen die
aan , opgegeven in het Jmtruai (thorikuUurt MMf) , viaar gv-

Digitized by VjOOQIC

88}

xegd wordt; dat meo deie ipinazie Yoor da eerste maal met
een seherp mes tot op den hals des wortels moet afsoijdeo , waar-
door denr een veel grooter getal bladeren voortbrengen , die
evenwei dan later blad voor blad worden a^eplukt Deze me-
dedeeling sohijnt wel ontleend te weien ^nit de Reoue Horticak
1849, waar wij hetxelfde door Prof. ijsabbav vermeld vinden.

Van deze soort zijn ons de navolgende verseheidenbeden be-
kend en in den handel:

EngeUche, mei brsede en dikke bladeren.

B. Mei gladde zaden.

Deze versehiH van de voorgaande daarin , dat de bladeren dik
en ovaal rond zijn en aan den grondstenn niet hoekig, zijnde
ook de stengels vteeziger en saprijker. Hiervan zaait men het
zaad hetzt} in irjen die zes duimen van eikanderen verwijderd
zrin, hetzij los uit d« hand op eene opene standplaats van Maart
tot junif uit, en wel ter diepte van aeht of negen strepen. Som- '
mis® warmoeziers hebben de gewoonte deze spinazie tusschen
cle rijen érvrfen en boenen te uatjen, terwijl men m Engeland
volgens MiLLBR zulks tusschen de knollen doel; doch wij achten
het , zoo de grond het maar eenigzins toelaat, beter, voor dit gewas
afzonderlijke bedden te nemen. Wanneer de planten eenigen om-
vang erlangd hebben, make men met het wieden en nttdunnen
een' aanvang en wel z6ó , dat er ihtnstens eene onderiinge tos-
sehenruimte van drie duimen ontsta, want bet groote gebrek
hetwelk er te dezen opzigte over het algemeen heerscht is, dat
men het zaad veel te digt uitzifatt, waardoor de planten m eene
voegzame ontwikking belemmerd worden. Ook zelfs wanneer in
vervolg van tijd de planten zoo groot mogten geworden zijn , dat
zij eikanderen raken , moet men de overtolligen ten gebruike
wegnemen , waardoor de overige des te beter zullen stoelen ,
welke verrigting bij krachtvolle gronden zelfs twee malen kan
plaats hebben, als wanneer men dan eene tusschenruimte van
acht tot üen dnimen verkrijgen zal.

Indien men het geheele jaar door deze groente wil, zoo moet
het aitzaaijen op vier verschillende tijdperken plaats hebben,
en wel de eerste maal in Januarff^ in eeoen droegen grond ,
de tweede keer in het begin van Feèruarf;\ in eenen eenigzins
vochtigeren bodem, de derde maal in het begin van Maarl in
eene vochtige aarde en de vierde maal in de eerste dagen van

Digitized by VjOOQIC

»S2

ApriL Alhoewel de Engelaohe warmoesien aldas handelen , zoo
aohtea wij het evenwel dienstig, in den xomer de zaaijiog cf
van, alle drie weken te herhalen f doch hoe verder het alsdan
in den zomer wordt, hoe zwaarder en vochtiger de grond eo
hoe schadüwachtiger de standplaats zijn moet, naardien, wan-
neer het tegenovergestelde plaats heeft, het gewas spoedig is
het zaad sdiieten zaL

Wil men van deze soort zaad winnen, dat twee of drie jareD
het ontkiemingsvermogen behoudt, dan raden wij aan, het zaad
in Februari) of althans zoo spoedig als het om de vorst kan, op
eenen openen stand en in eenen krachtvoUen grodd uit te zaai-
jen. Het gewas wordt daarna gewied en uitgedund envvelz66.
dat er eene tusschenruimte van acht tot tien duimen verkregeo
wordL Drie weken of eene maand later , make men den grond
op nieuw los , wiede men andermaal en dunne men nu de plan-
ten tot op eenen afetand van twaalf tot veertien duimen uit, het-
vralk daarom noodzakelijk is, omdat wanneer de planten zij-
stengels maken , deze de noodige ruimte kunnen erlangen terwijl,
wanneer men alsdan de planten aanbindt, er veel zaad tiehoo*
den zal worden, dat anders bij de gewone behandeling verlo-
ren gaat. Men kan niet genoeg om het wieden denken, waal
zoo dit te veel veronachtzaamd wordt, zullen de planten daar-
door spillig opschieten en zaad van eene mindere gehalte voort-
brengen.

Naardien de mannel^ke planten gemakkelijk van de vrouwe-
lijke te onderscheiden zijn, zoo neme men deze bij eene te groote
hoeveelheid weg, om daardoor de vrouwelijke meerdere ruimte
te geven; doch nooit eerder voordat de bevruchtiging hebbe
plaats gehad en ook dan nog maar gedeeltelijk , want de onder-
vinding heeft het meer dan genoegzaam geleerd , dat zoo er geeoe
bevruchtiging plaats heeft, h^t zaad alsdan niet opkomt

Wanneer het zaad r\jp is , dat door de kleursverandering dui-
delijk genoeg kenbaar wordt gemaakt, trekt men de planten op,
die daarna eeu paar dagen of langer , naar de behoefte te droogea
worden uitgespreid, dezelve nu en dan omkeerende, opdat de
narijping volkomen plaats hebbe. Men dient wel zorg te dragen «
dat de vogels er zich in dien tijd geen meester van maken, eo
later, wanneer het voor goed ingezameld is, dat het niet onder
hel bereik der muizen komt, die er zeer gretig naar zijn.

Hiervan zijn ons de navolgende verscheidenheden bekend ea
in den handeL

Digitized by VjOOQIC

93S

Hoiiandiche^ Ronde ^ de Fianére^ met seer breede bladerao^
de sehooDSle en mildste van alle ▼eneheidenheden.

ITEtquermeê of met Latuw-blad^ zeer breed en dik ?an blad ,
dat groen ia , de planten stoelen in het ronde uit en hebben
in Torm wel eenige oToreenkomat met de krop-andijvie.

Gaudry^ deze komt met de voorgaande in alles overeen, zoo
het niet dezelfde verscheidenheid ia.

Hoewel de spinazie eene smakelijke groente voor velen oph»-
vert , zoo brengt deze spijs^ volgens PBBEnuL, de verteringsorganen
ligtelijk m wanorde. .Men kan deze groente ook voor het' wu-
tergebruik bewaren, en wel op deze vrijze: na de bladeren wel
gereinigd te hebben, kookt men dezelve half gaar, waarna de-
zelve ter dege worden uitgeperst, tot ballen gevormd, alzoo ge-
droogd en in wel geslotene trommen bewaard. Vóór het gebmik,
worden deze ballen in water te weeken gelegd, en vervolgens op
de gewone wijze toebereid, zoo als men deze groente, versch
zijnde , stooft.

Hoewel vroeger in de geneeskunde gebezigd , zoo heeft dit
evenwel thans geen plaats meer.

Digitized by VjOOQIC

SPINAZIE (MALABAARSCHE.)
(Baèellaj rubra et aü>a.)

Dt Malabaarsche^ ook Cbineesche^ JapoMche %A Amerikütn-
sche spinazie geooemd, ontleent haren geslachtsnaam bastüê
van VAK RBiBDB, iD na?olgiiig der mboorliacea van Maisber^ die
deie pUnt aldus noemen, en hetwelk in honne taal scMup
vam de nachi beteekent.

Dbcaivdollb rangsohikt dit gewas onder de Baselièes^ tn iff-
NABUS onder de Feniandris^ Trigynia^ met het navolgende ge-
slachtskenmerk : Oe bloemkrans heeft geenen kelk en is zeveo*
'spletig; de twee t^en over elkander staande slippen zija leer
breed; deielve draagt één laad.

Dtue tweejarige, doch bij ons eenjarige klimmende saaiplaol.
is uit de Jndie herkomstig. Het was he5drik vab kbeedb toi
ORjUBSiEn, meer onder den naam van bsebde bekend, geboreo
in 1635, en overleden den 15 December 1691, die ti& Gouver-
neur op Malabar^ zich bijzonder op de plantenkunde toelegde,
daardoor eenen Europeeschen naam verkreeg en ons bet eerst met
de Basella en haar gebruik bekend maakte. De voornaamste
planten liet hij aldaar afteekenen en beschreef dezelve ab ook
het gebruik, io hel thans zeldzaam voorkomende werk: bheedb
Hortus maiabarius indicus cum notis el commenL joh. coMELJti
in twaalf folio deelen , met 794 zeer nette koperen plateo , uit-
gegeven van de jaren 1676—1693.

[n 1688 deed var rhbbob, ons de Baselia alba kennen, uit
CMna en van het eiland Amboina herkomstig , terwijl de Ed-
gelsche kruidkundige pluknett in zijn Almageshtm botamevn,
welke in 1696 in het licht verscheen, mededeelt, óêiót Basella
alba in 1688 in Engeland ingevoerd werd.

Zij heeft ovale , gegolfde , dikke bladeren , de enkele bloem*
stoelen zijn langer dan de bladeren, en de bloemen wit.

De Basella rubra welke uit de Oost-Indië en uit Japan u
1731 naar Europa werd overgebragt, is eene éénjarige zaaiplaoi
met vlakke bladeren , een' dunnen ,' sappigen ranken stengel, welke
zich regts en links slingert De bloemen welke wit en roos-
kleurig zijn, zijn klein, bolvormig, gesteeld, en vormen eene aar-
In ons Vaderland wordt het zaad van beide, in Maart of
April in een warm bakje gezaaid , en de jonge plan^es io j#^

Digitized by VjOOQIC

verzet ea wel io eeoe zandige OMit geheel ▼ergnoeD nest toebe-
reide aarde, op eene warme standplaats, Ueist tegen eeaen
muur, op een of meer ryen, die zes palmen van elkaaderen
verwijderd j^xl

Bij dezelve worden r^zen geplaatst, waaraan zich de klim-
mende ranken kunnen hechten; de bladeren moeten niet te oud
worden, zij worden lot dagelgks gebruik geplukt, gedurende
den geheelen zomer; bet zaad wordt seer geed r^p, mits de
planten op eene zonnige plaats staan; die, welke tot zaad winnen
bestemd zijn, moeten niet van hare bladei^ beroofd worden.

In Luik (Annalêê de tü société royale (TagrietiUitre et de óo-
ianigue de G^nd)^ kweekt men de beide soorten vetl eenvou-
diger. Men zaait aldaar het zaad in het begin van Mei^ wan-
neer er geene nachtvorsten meer te duchten zijn, in rijen, even
als de ervTten, welke jonge planten tater door erwtennjs
gesteund worden. De stengels schieten spoedig op , en geven bij
de sterkste hitte in Auguëtus eene menigte eetbare bladeren,
terwijl zelfs de witte en rooskleurige bloemen , het tot eene sier-
plant maken.

In 1839 bragt okoffbot het zaad der Basella met zeer breede
bladeren , uit C/una over , zijnde het rkvribb te Avigrwn gelukt ,
van de daardoor verkregene planten wederom nyp zaad te win-
nen. Deze mag als de beste beschouwd worden, zoo wel we-
gens de smakelijkheid, als wegens de opbrengst, leveveode van
JulO' tot Auguatas overvloedig , een tijdperk waarin de gewone
spinazie gewoonlijk ontbreekt.

Deze chineesche Basella is een laag gewas, en bereikt naau-
welijks de hoogte van anderhalven voet. De stengel, die de dikte
van eenen vinger heeft, is zeer vleezig, de bladeren zi^ zeer
groot en digt tegen elkandwen gedrukt, op korte bossige sten<
gels en wij hebben, zegt de Hoc^eeraar Moaaiif, bladeren ge-
zien , ter lengte en breedte van twaalf Ned. duiden.

De kweeking van deze uitmuntende plant is zeer gemahkebjk.
Zij behoeft eene wel bewerkte en bemeste aarde. Het zaad wordt
in Mei^ wanneer de koude geweken is en in den zomer ter af-
stand van eenen voet, over kruis uitgezaaid. De stengels zijn regt
stijf en krachtvol. Het inoogsten der bladeren begint in Juiü en
duurt tot aan den herfst^ wanneer het begint te vriezen.

Tot dit geslacht behooren nog de navolgende soorten:

Basella lucida ,^ lin , in 1802 uit de Indie overgebragt , komende
in reuk wel eenigzins met de Basilicum overeen.

Digitized by VjOOQIC

BaseSa eordifoSa , lame. In 18Q2 oH de Oost-Indie overgebragt,
hebbende groote, Tteeiige, dikke bladeren.

Boiilia tuöero9a^ heul, uit Nieow-Granada in 1834 naar ëq-
ropa overgebragt Bet is wel denkelijk dat de knobbelwoitd
van deze soort eetbaar is , obcboon men er tot dos Terre nog
geen gebruik van maakt

BaseUa marginata^ hehk., eene vaste plant uit Qnilo m Iffll
overgebragt, de bladeren zijn rood gerand.

BaseUa obovata^ herk., eveneens uit Quito en welnjg vid d«
voorgaande verschillende.

Baseiia Japonica^ Lm., uit China in 1814 overgebragL

BaseUa ramosa^ jacqdizc, de invoering zoo wél als hel vader-
land tot nog toe onbekend.

Aangaande deze plant en in het algemeen over de spfaiazie^
laat de Hoogleeraar morreiv zich aldos uit:

La cuisine frangaise fait grand cas des épinards et elle a raisoo.

L*épinard aux croutons , bien^tamisé , cait k point , préparé se-
Ion Tart des apicius et des bhillat-savarin , sera toiyoars ob
met recherche des gourmets qui tiennent k leur stoté. Le mé*
decin dütour qui s*est particaliërement Uvré anz étodes de Pap-
ptication aux arts et k la médecine de la boCanique et de Pagri-
culture, parie des épinards aveo grand éloge.

^Privés de leur première eau, dit-il, üs formant im alimeat
léger, qu*on digëre facilement et qui dissipe les glaires et ao-
tres embarras de Testomac. Os tempërent la cbaleor de Pesto-
mac, des intestms et de voies orinaires. Lear décooUon est
employee dans les lavements lazatife des hommes et des animaus."

De bladeren der basella worden even als die der spinazie toe-
bereid en leveren alsdan een smakelijk en ligt te vertoon voedsel

Door middel van 'het sap der vruchten van de Basella rubra,
dat fraai purperkleorig is , *kan men witte bloeroen eeneo
purperkleorigen tint doen aannemen, en eveneens zonde het
dienstig zijn tot het kleuren van wijn, waartoe men, gelijk me-
degedeeld is , ook de vruchten van de Phytolacoa decandrë be-
zigt. RuMPBius wil het zelfs lot het verwen van Imnen en aa-
üere stoffen gebezigd hebben.

Digitized by VjOOQIC

SPINAZIE. (NIEUW.ZEELANDSCHE)
(Teiragcma eapanaa.)

De Nieuw Zeeiandêche Spinazie^ oDtleent haren geslachtsnaam
teiragonia , van dt Grieksche woorden iiira , vier en gónia ,
hoek^ wegens het yierfioekige der vracht , terwijl de soortsnaam
expansa, van het Latijnsche woord expando^ uitbreiden^ afge-
leid is, aangeifen dit gewas zich verre over den grond uitspreidt.

Dbcahoollk rangschikt dit gewas onder de Poriulacées en lin-
vAsaa onder 6t leosandria^ Pentagynia^ met het navolgende ge-
slachtskenmerk: De bloemkelk baisvormig, aan het vruchtbegin-
sel vastgehecht; drie tot vijfdeelig; geen bloemkrans; de vrucht
met een dro<^ , of vleeschachtig omkleedsel bekleed , hoekig of
gevleugeld ; een tot negen bokkig ; een zadig.

Deze twee-, doch bij ons M^jarige zaaiplant, is oorspronkelijk
een Nieuw-Zeeiandsch gewas, hoewel het ook door de kruid-
kundigen op de eilanden van Tonga gevonden werd, en thun-
BEB« verklaart; het te Japan aangetroffen te hebben, hetwelk
evenwel door Prof. morren betwijfeld wordt

Toen coox, de kusten van NieuW'Zeeland aandeed, ontdekte
zijne bemanning eene sapvolle plant , welker stengels zich heinde
en verre over den grond uitspreiden. De inboorlingen maakten
er geen gebruik van, en waren van de nuttige eigenschappen
dezer groente vervreemd, doch de natuurkundigen, die deze
ontdekkingsreis mede ondernomen hadden , bleven niet in gebreke
om deze plant, wegens hare overeenkomst met de Chenopodées ,
als eene frische, sappige en gezonde spijze, hunne togtgenoteo
aan te bevelen.

Deze ontdekking is voorzeker den President H. . . . ., welkom
geweest, die eens tot de drie beroemde geleerden onzer eeuw,
LA PLicK, CHAPTAL en BKRTHOLLET zcido, „ik beschouw de ontdek-
king van eene nieuwe groente, die onze eetlust onderhoudt en
onze genieting verlengt, eene belangrijkere gebeurtenis , dan het
ontdekkeh van eene ster , want deze ziet men altoos genoeg.**

Het was Sir josbph barks , dfo zelve er van het zaad in 1772
naar Engeland overbragt , van waar deze plant zich over het
vaste land verspreid heeft.

Als rooesgroente werd dezelve in Beigie het eerst door HAxniiLiAAN
LBaoDmt in 1834 ingevoerd, want hoewel dezelve reeds voorkomt

Digitized by VjOOQIC

938

in de Index fUantarum harü botanki LeodknfU , door Prol
GAêDB, in 1828 oHgegeveD, zoo mag men het er evenwel ?oor
houden, dat zij toen nog alleen uit een kruidkandig oogpont eo
geenszins als eene groente beschouwd werd.

De stengel van deze plant is dik en takrijk, maar de takken
buigen weder nederwaarts en spreiden zich in eene ronde ge-
daante , over den grond uit, welke oppervlakte , die zij aldus be-
slaan , niet zelden anderhalve Ned. el doorfnede heelt, terwip aan
het uiteinde , de takken zich wederom oprigten. De stengeis iH^eo-
gen in hare geheele lengte eene groote menigte saprifke vleezige
bladeren voort, van eene schoone, groene, glazendo kleur. Zij
bereiken de lengte van drie tot vier Ned. duimen en zipi drie
hoekig, de benedenste hoeken a^efond, doeh de bovenste
puntig. uitloopende. De midden bladrib sterk vooruit sprinigende,
van boven donker groen , van onderen bleeker. De bloemen zijn
klein, van eene bleekgele groene kleur, in Augusins en S^
temeer ontluikende. De vrucht is dik en hoekig, welke oAste*
kende punten de gedaante van eenen hoorn hebben, en van daar
ook , dat GABETiniR haar met den naam van eornuüa bestem-
peld heeft.

Toen dit gewas het eerst in Europa bekend werd, beschouwde
men haar als eene plant voor de gematigde kas. 2g beeft der-
halve achtereenvolgens alle die wijzen van behandeling onder-
gaan, welke men gewoonlijk, op nieuw ingevoerde en vreemde
gewassen toepast, tot dat de ondervinding eindelijk deed zien,
dat zij zeer goed in den vollen grond wilde tieren, dooh, van
tweejarig, éénjarig werd, hoewel dezelve in het Zuid-Ooelen van
Engeland tweejarig bleef. In Prankrük slaagt over het algemeen
de A^r/^/-zaaTJing beter dan die in de /en/f, en kunnen de plan-
ten er de winterkoude verduren , doch in Bel^ is tot dosvem
het gewas iedere winter bezweken.

Men zaait de zaaddozen, die de grootte van eene ei^Mieyner-
erwt hebben, donker bruin van kleur zijn en vier tot zes boeken
hebben in de maand April op een warm wel toegemaakt rabat.
zorgdragende, dat de aarde de ooodige vochtigheid behoodl,
of zaaije men het zaad, om het gewas te vervroegen, in Feèrm-
ary otMaarl in eenen warmen bak uit, om de planten later op
eenen ouderlingen afstand van 18 duimen te verpoteo. Deze
spinazie kan vier malen in den zomer gesneden worden, doek
men late de sterkste planten ongemoeid, ten ebde er taad van
te kunnen winnen, (kt in den herfet rijp wordL

Volgens Prof. moreeh moet derzelver kweeking op deze wijze

Digitized by VjOOQIC

938

plaats hebben. Men saait het xaad tegen het begin van Aprii^
in eeoe wel bemeste tuinaarde en nog beter op een bed, dat
eene sohainsche rtgting heeft, tegen het Zuiden. De grond
moet wel bewerkt en rijk in homus zijn, in welke aarde de van
twee tot vier hoekige vruchten, in bosje8> worden uitgezaaid, welke
bosjes minstens eene onderlinge tussohenruimte van 60 Ned. dui-
men behoeven; wij mogen , zegt de Hoogleeraar , evenwel niet
onvermeld laten, dat wij verscheidene jaren , wegens het niet
opkomen der zaden onaangename (usschenruimten erlangd heb-
ben en daarom zijn te rade geworden, het zaad in Maart in
eenen broeibak uit te zaaijen en wel op eenen ouderlingen af-
stand van 10 Ned. duimen , om later wanneer de Ahornboom in
blad is, dat is te zeggen, wanneer het niet vriest, de planten
met de kluit in den vollen grond over te brengen.

De Nieuw-Zeelandsche spinazie heeft dit boven de gewone
vooruit, dat aangezien de laatste in de maanden Junii^ Jutfj en
Augustus wanneer de zomerwarmte op het sterkste is, geene
eetbare bladeren meer voortbrengt en spoedig opschiet, de eerste
juist alsdan het weligste tiert, en een menigte eetbaar loof op-
levert, welke inoogsting tot aan den herfst voortduurt. Wan-
neer men de bladeren om het ande^ plukt , zoo zullen de zij-
prankels er nieuwe voortbrengen. Zes weken na de uitzaaijing ,
kan er met het inoogsten een begin worden gemaakt, doch men
moet de bladeren niet afrukken, maar afknepen,' om de planten
niet los te scheuren, of te beschadigen. Twintig planten zijn
voor een huisgezin van vijf personen voldoende. Tot dit geslacht
behooren de navolgende soorten:

Teiragonia cristalUna^ L'Htair, een éénjarige zaaiplant, in 1755

ait Pern overgebragt.
Teiragonia ecÜnata^ ait., eene éénjarige zaaiplant, van de

Kaap , in 1774 overgebragt
Teiragonia deeumbens^ mill., eene heester van de Kaap, m

1751 ovefgebragt
Teiragonia /htücoea^ Lm., een heesteraehtige plant van de

Kanp, in 1712 overgebragt

Men gebruikt van deze plant de bladeren en de uitemden der
jonge stengels, welke op de wijze als de gewone spinazie wor-
den toebereid.

Digitized by VjOOQIC

SPINAZIE MET VRUCHTEN ALS AARD-
BEZIËN.

(Blitum mrgoJtum.)

Deze plant in de kruidkunde onder den naam van Oktelbloei'
jende sapkelk bekend , ontleent haren geslachtsnaam ö&ium Tan
het Grieksohe woord bitton, dat eene smakelooze groeote aanduidt

Decandolls rangschikt dÜ gewas onder d e Chenapodèe» « en
L1M9AEDS onder de Monandria^ Digynia^ met het navolgende
geslachtskenmerk: Oe kelk driedeelig zonder bloemblaa4ies ,
met een enkel meeldraadje en eenen dubbelen stijl; een enkel
zaad , in eene besachtige vrucht vervat

Het was cldsids, die deze eenjarige zaaiplant het eerst beeft
afgebeeld, en wel onder den naam van AtripUx ^Icetiris AóC-
cifera. Uit Spanje en het zuiden van Frankrijk en zeUs zoo ab
CÜBTI8 wil , uit Tariarife herkomstig , werd deze plant t^eo
1598 door j. plateau , beroemd kweeker en kruidkundigen te
Doornik ^ in Beigie ingevoerd , 'die tevens verklaart ; dit gewas
in Spanje niet aangetroffen te hebben.

Plateau kweekte deze sapkelk^ en zond er een gedroogd exem-
plaar van aan clusius , toen deze zich te Frankfort bevond ,
zijnde het oorspronkelijke zaad uit Spanje herkomstig.

Een ander vriend van clusius, willem vam meka, had ditzelfde
gewas in 1593 te Tyrol waargenomen , welkers vruchten hem
in de maand Augustus zoo smakelijk hadden toegescheneo ,
dat hij groote lust gevoelde om ze te nuttigen. De schrijvers
van de 16de eeuw roemen zeer de schoonheid van deze plant,
maar geen van hen zegt bepaald, dat men dezelve nuttigde.

DoDONAEUs maakt van de onderhavige soort geen gewag, tea
bewijze dat dezelve toen althans nog weinig in België verspreid
was, maar in het kruidboek van broeder beenard wurboüts ia
1633 aangelegd en die soorten bevattende welke in óta tuin der
Abdij van A/Jlighem te Aa/st gekweekt werden , wordt hel ge-
vonden en zelfs verkeerdelijk met den naam van Fes anserinut
Dodonaei bestempeld.

MiLLER maakt er eerst in 1759 gewag van , als wanneer de-
zelve in Engeland meer algemeen begon gekweekt te vrorden,
hoewel tuans in 1704 nog verklaart ; dat de kweekiog er van
in de Engelsche tuinen niet oud mogt heeten.

Digitized by VjOOQIC

941

In ODt Vaderland wordt deze plant thans in het wild aange-
troffen. H1E81 Tond dezelye in Friesland en os bedkr hij mest-
hoopen op verscheidene plaatsen om Nffmegen en te Beek^ even-
eens als kopvarmende sapkelk^ door «eese te Franekerta door
VAH SPUK VERMEULEN te Dtlfl waargenomeo werd.

fn goeden krachlvollen grond gekweekt, hereikt deze plant
twee, drie, tot zelfs vier voeten hoogte. Zij verdeelt zich van
onderen, in verscheidene stijve, spits toeloopende stengels, aan
welker uiteinden een of meerdere lange aren voortkomen, ter-
wijl bij iedere zamenvoeging van bloemen len vruchten, uit haar
oksel een gestoeld en gelijkmatig getand blikje voortkomt, dat
in de maand JuKj fraai oranjerood w'ordt De onderste en steng-
bladeren zijn lang gestoeld, de steel even zoo lang als het blad
en naar de basis verbreed, het blad langwerpig, een weinig
spiesvonnig, of ten minste bij den grondstean geoord, de wiek-
jes kort, naauw, van boven geland, de tanden onregelmatige
regt, breed en van boven spits, zijnde het blad vrij lang van
duur. De lange aren welke spits uitloopen, kunnen de lengte
van een tot anderhalve voet bereiken, de bloemhoofdjes in de
oksels der blikjes geplaatst, zijn kelken, die na het bloeijen in
dikte toenemen, vleezig en mergaohtig wordea Ieder bevat eeoe
rijpe vracht 9 die het aanzien van zwart zaad heeft en als het
ware , tussohen de vleezige insnijdingen van den kelk doordringt.
Deze vereenigde vleezige kelken vormen te zamen eene vrucht,
aan die der aardbezie of aan de moerbezie gelijk, en waar-
mede GASPAR BAUHiRus de blocmhoofdjes dezer plant vergele-
ken heeft.

De lange aren, met roode vrachten als aardbézidn bezet, af- •
gewisseld door groene, gele, roode of oranjekleurige bladeren,
maken dit gewas tot eene ware sierplant. Het zaad is klein,
ter breedte van eene streep, rond, een weinig afgeplat, zwart,
zeer blinkende, met een wit vlaije, brj sixoRis-pnE te Luik in
den handel en kost slechts weinige centen. De kweeking er van is
uiterst gemakkelg k , zoodat men brjna zeggen kan , dat er geen
gewas is, hetwelk minder zorg en oppassiog vereischL Zij
groeit in alle gronden, de droogsten zelfB niet uitgezonderd.
Eene opene standplaats voegt haar het best, en zij groeit zoo
wel op het Noorden als op het Zuiden , het Oosten als- het
Westen, Op eenen zuidelffken stand gekweekt, neemt het gewas
eene meer roodachtige kleur aan, zijn de bladeren kleiner en
gaan reeds vroeg tot liet roode, gele of oraigekleurige over.

In het Noorden gekweekt, blijft de plant groen en behouden

Digitized by VjOOQIC

942

ook de blü^oft die kleur^ niet te min de vmohlen eens roede
kleur Mnoemeo. Als moesgroeote gekweekt, echtea wg het
Noorden het meest te verkiezeo, en e enen frusehen een weinig voob-
tigen stand, doch is het om de vrucht te doen, dan zoadea wq
het Zuiden ▼erktexen. Het voortkweekan heeft door znnd plaals,
dai in de lente ^ nadat de nachtvorsten voochg xgn, nityiaaid
wordt, hoeiivel het i^ewas de koude wel verdoren kan. Gewoon-
lijk zaait het zich zelve, ten bewijze genoeg, dat de vochtigheid
van den grond bet ontkiemingsvermogen der zaden niet doet ver-
loren gaan; welke zaden bij de eerste gunstige lente dagen be-
ginnen te ontkiemen. Het zaad moet niet te digt worden uitge-
strooid en slechts met eene dunne aardlaag gedekt worden. Het
inoogsten der bladeren heeft gewoonlijk in den voorzomer pUsIs,
terwijl de vruchten in Junij^ Ju^j en Augiutui n^en. Zij zyn
zoet , laf van smaak , verfrissohend door hare saprijkheid , docè
de zaden maken het gebruik er van onaangenaam, wannev
men deze zaden die vr^ hard zijn, kaaiwt, hebben lij wei
eenigzins den smaak van amandelen, en zon men de vrachten
uitdrukt , geven zij een zoetachtig sap , wel eenigzins in smaak
met dat der meloenen overeenkomende.
\ Tot dit geslacht behoort ook :

De koptormige SapkeUc (Blitum eapitatum) met aarvonnende «e-
delingsche bloemhoofdjes en de bovenste bloerahoof^ies naakt
Glüsius verbouwde deze plant in 1505 te Laden. Hij had hel
zaad uit Frankfort ontvangen, en de plant stond de winter
koude door, doch hy kende derzelver voedende kracht niet
Deze soort wordt even als de voorgaande gekweekt en de
bladeren zoowel als de vruchten diehen tot dezelfde (

De bladeren der onderhavige plant, die bet midden
de Spinazie en de Melde houden , kunnen als de eerste of ah
de Postelein toebereid genuttigd worden, en leveren eene Ugt Ie
verteerene, zachte, losmakende spijs op. Dij de xoo.veehnhlii
voorkomende kwalen van kleine kinderen is het afkooksel er vas
zeer dienstig, eveneens als men er goede pappen van bereédcn
kan. Van het sap der vruchten kan men eenen smakelijken voor
gisting vatbaren drank bereiden, terwijl dezelve in potten ge-
kweekt, de plant een waar sieraad heelen mag.

Digitized by VjOOQIC

SPINAZIE (VELD-)
(Chryêotplenium.)

Dese plant bij de kruidkaodigen onder den naam ?aD Ooud-
t^ bekend, ontleent haren geslachtsnaam chrysosplenhun^ van
het Giïeksohe woord chrpsos , gimd^ en van het Laüjntohe woord
jypte, mild^ of spienHim^ mUdTormig, weUigt wegens de ge-
daante ^an het blad.

Hbuiuii plaatst dexe plant onder de Bicapsularu , Potysper-
mas , en iat tot dt planten die eene ènvolkomene bloem hebben.

Dkgahoollb rangschikt het gewas onder de Sax^agies ^ en
Lmriius onder de DêCëndria , Digynia^ mei het navo^ende gt-
fllaehtkenmerk: De kelk aan het vruchtbeginsel yastgehecht,
mr tot vijf spletig en een weinig gekleurd. Geene bloemblade-
ven; acht tot tien meeldraden. De laaddoos tweesnaveUg, één-
lK>kkig^ Teehadig. Van dit geslaoht worden de aUemifoUum
«n de oppoêüifoüum Teelriildig in Europa aangetroffen. Men
vindt deze vaste planten in de omstreken van Brustei^ Aakt^
Termande^ en Aih; in de Provincie VUumderen, Antwerpen^
JhMgmtwen^ Luik^ lAtixemlmTg% MaoêMoht^ soo als ook door
noDoiUBus wordt opgegeven; in Engeiand en Normand(jt zoo
als LOBSU v^; naar halue in de omstreken van Bern en ZwU^
terkmd^ in ons Vaderland volgens w. i. xoppiüs te Anlo in
DrmUke; en aan den weg tnsschen Nifmegen en Beek zoo als
i« fORTBR mededeelt Het ovérhoeks goudveii (Ghrysosplenium
altomifolium) heeft de onderste bladeren lang gestoeld. De bloe-
men die in Mei ontluiken geelachtig, de zijdelii^sche vierspletig,
aehthehnig, de bovenste vij&pletig, tienhehnig. EtipaarbiatUg
OauéoeU (Quysospleninm oppositifolium) heeft de bladeren te-
genover gesteld, zijnde de geelachtige bloemen die eveneens in
Mei ontluiken, bijna alle vierspletig en achthebnig.

Dit gewas dat zeer weinig nog en welligt in het geheel niet
als raoesgroente gekweekt wordt, kan zeer gemakkelijk door
zaad worden voortgekweekt. Het 'behoeft eenen kracfatvollen
voobtigen grond en eenen beschaduwden stand.

In de Voeges gebruikt men de bladeren van deze planten als
salade, even als wij de veldsalade , en stooft men dezelve even als
de spinazie, leverende abdan eenen smakelijken en gezonden scho.
tel , waarmede de Hoogleeraar ■orrbr van Luik instemt, die dezelve
aldus toebereid genuttigd heeft, en de zaadkoopers ten sterkste
aanraadt het zaad er van tot ^at doeleinde in den handel te brengen .

Digitized by VjOOQIC

SPINAZIE. (BOSCH.)
{Chenopodium Bomu Henricus.)

AAngaAiMle den naamsoonprong Chenopodium der Boiehtpé-
nazie ook goede Hendrik^ Aigoede^ Lammekens oor, wOde
Majer of smerige PaUck genoemd , verwiizen wij naar het ar-
tikel GanzoDoeL Wat evenwel de benaming Goede Hendrik aan-
^ belangt, too wil men, dat xij dien naam yan hkhdiik IV Ko-
ning van Frankrijk verkregen heeft, naar dien men zegt, dat
dese Vorst de eerste in zijn rijk geweest is , die de kraidkonde
bevorderde, door het uitzenden van reizigers en die Ie Mot'
seiUe den eersten kruidtoin aangelegd zonde hebben, doeb meer
waarschijnlijk om dat deze koning het nat van de onderiMvige
plant heeft trachten aan te toonen. De benaming Aigoede of
Tota Bona sdiijnt van de verzachtende, purgerende en wond*
zuiverende eigenschappen .a%eleid te moeten worden ea Lam-
mekensoor van de vorm der bladeren. '

Décahdollb rangschikt dit gewas onder de Cbenopodéee , en
umiASDs onder de Pentandria ^ MonogyniHy met het navolgóide
geslachtskenmerk; Een vijfdeelig bloemdek. Het stijl^e twee-
spletig , met twee of drie stempels ; het zaad sohijfrond en naakt.

Deze vaste plant welke inheemsch is , wordt volgens m coi-
TES hl de moeshoven en bij de wegen, veel te PuUen op de
YelwDe\ in den Tielerwaard^ by Zoeien^ Ueueden en Om-
meren in de Neder Beiuwe^ bij 's Gravenhage i en te Wifk
b0 Duurstede gevonden. Reuvwardt vond het bij Deomier,
VSRIIEDLBN bij De^ en van der trappen zegt ; dat het veel èm
de wallen bij Buren en bij de keriL te VaHk voorkomt

De stengel van dit gewas, welke opgerigt, ongetakt, ge-
groefd , gestreept en rolrond is , is als met poeder bedekt De
bladeren zijn afwisselende, de onderste of wortel-bladeren zeer
tang gestoeld, de bovenste in den vorm van eene pjramidale
aar bij eikanderen geplaatst, alle hoekig, piekvormig en gaaf-
randig , van onderen zeegroen , van boven even als de bloem-
trossen, die in Mei^ Junff en Mff' ontluiken, met stof bedekC

Ten einde dit gewas voort te kweeken zaaije men het zaad
in de Lente niet al te digt uit, of dunt men later het gewast
tot op eenen ouderlingen afstand van een voet, of zet men dt
planten op vierde halve palm , in rQen van vijf en een halve pehn,

Digitized by VjOOQIC

045

eo wel in eenen goedeo vetten grond. Hebben nu de planten de
lengte yan eene tot anderhalve palm bereikt , zoo kan men de
planten tot het keakengebratk bezigen.

De oude stengels moeten in het nijaar digt bij den grond
worden afgesneden , welke stoelen men daarna ter hoogte van
eenige daimen met verganen mest bedekt Wanneer nu in de
lente het gewas zich begint te ontwikkelen, keert men de roest
of stroolaag om, waardoor alsdan de jonge scheaten zullen op-
sehieCen, welke evenwel tegen de nachtvorsten zoo veel moge-
lijk dienen gedekt te blijven.

De wortelbladeren , welke niet eetbaar zijn, doet men weg,
de stengel met mes en duim van onderen naar boven afschil-
lende. Zoo wel de schil als het bovenste gedeelte der stengeb
eveneens als de andere bladeren nja eetbaar. De eerste nuttigt
men als de aspersles , de laatsten worden op dezelfde wijze als
de spinazie toebereid \ zooals dormngtoh mededeelt, is deze plant
in het graafschap JJineoln zeer gezocht Volgens dalbds heb-
ben in vroegere tijden ook de bladeren van dit gewas gediend,
om er wonden mede te zuiveren en te heelen, en in Herpes
heeft men er dikwijls de voortreffelijkste gevolgen van gezien.

Digitized by Lj'OOQIC

STANDELKRUJD. (HARLEKIJNS)

(OrckU mono.)

H«i SUmdelkruid, ook KutMjeêkrmid ^ ZeUfcmliêketu ^ Zois
kafhwüfjei; Zoiêkap^ Uondek^u kruide hiffer4ro09i «■ Vêtg^
mij-na genoemd, ontteeot haren geelaohtSMam archk «aa bet
Grieksche woord orchis eenen bal^ wegens de ^aaote ^er knol-
vwrlels; terwijl de soortanaam UarUkünt aan de yreemde ge-
daante der bleen haren oorsprong Ie danken iMeft. Hallb segt;
dat de wortels bolaohtig, geTingerd of enverdeeld njn. Hare
twee nieeidraa<jye8 hebben vliexige klepjes, 4ie met een Ueed|if
gesloten zijn, 't welk opsokeareode als bet tijd is, de med-
knopjes uitlaat Dit zijn geen doosjes, maar kkmeotjes van eee
opgewonden draad, waar overal de zaadbelleljes aan zütea.

Decandollè rangschikt dit gewas onder de Orckiéè$s «■ lip
nABos onder de Gynündria^ DUmdria met het «afielgeiide gr
slaohtskenmerk : Een grijnzend tesdeslig UoembeUeedMl , ysb
boven gewelfd, het lipje aan den voet gespoord. De stempd
bolrond , vooraan geplaatst. Het helmknopje tweehokkig , m»
delings.

Wij kunnen niet voorbij op te merken; dat het stuifineel d«f
Standdkruiden zoo wel als dat der Asclepiassen merkwaard^
wijzigingen vertoont. In vele geslachten van deze beide fa»-
lies, is al het stuifmeel, hetwelk in een hokje beval is, vere^
nigd tot één ligchaam , hetwelk dezelfde gedaante heeft ak d«
hoUigheid, waarin het besloten is. Men geeft aan dit stoÜBcei
den naam van sttdfmeeiklomp (massa pollinica). Wanneer deze
klompen in vele andere, kleinere verdeeld zijn, dan noemt ums
deze deel^es klompfes (massulae). De stuifmeelklompen der
standelkruiden zijn nu eens gevormd uit vaste korrels, weftf
onderling door eene soort van veerkrachtig netwerk (réseM
vereenigd zijn en dan breekbare klompen (massae sectiles) hf«
ten, zoo als bij de Orchis en Ophrys plaats vindt Dan weder
zijn zij geheel poederig en meelachtig (massae granolosae) , zo»- |
als de geslachten Epipactis^ Loroglossum^ enz. Eindelijk 190
zij wel eens van eene vasle en digle zelfstandigheid (massae so-
lidee), zoo als in de geslachten Corrallorhiza^ Maütxês. Dese |
drie vormen zijn nooit in hetzelfde geslacht vereenigd of venneogd
aanwezig. Op de beschoawing van dit versehil rust dan ook

Digitized by VjOOQIC

de verdeetiog der êUmdMruiden in eeoige hoofdefdeelüigen ,
zoo als b. Y. ordddeae granuiasaey puieeraceae et cereacae^
Bunni; koBMnde de eerste afdeeling met breekbare klompen ,
de tweede met poederige en de laatste met vaste voor , zoo dat
niet alle kruidkondigen hier dezelfde bepaUngen volgen. Zie
davis Qener. OrcMearum Javawharum 1825.

Moaiu Ann. Aoad. Band. 1825—1827 is, tegen het gevoelen
van de andere kroMkenners , van oordeel dat de orchidee twee
faefanknopjes hebben , die elk voor sioh de eigenschappen van
eén gewoon helmknopje in zich vereenigen; en er is waarlijk
iets voor zgn gevoelen zegt bichaib. In de draadjes (oandi-
onlae) van de Orchis latifoHa^ nam hij slakkenhuiswendige dee-
len waar , d^e hij eohter niet voor spiraalvaten durft houden ,
doeh zelfe in de klompen der helmknopjes doordringen ; zij zijn
de oorzaak van de verschijnsels van elasticiteit in deze en soort-
gelijke deden van andere gewassen.

Deze vaste plant welke inheemsch is , doch oorspronkelijk i n
Fenie en Turküe te hnis behoort , wordt volgens db ooitbr in
vochtige landen bij Uarderwfjk en Doomspijk^ bij Alkmaar ^
in het Slicht van Utrecht op verscheidene plaatsen., bij Haren
in het Witleceen en boiten Groningen gevonden. Mibse nam
het in Frietland waar; RBrnwAanr op den weg naar Water-
veen; müldbr bij Katwük'binnen ; sBaesHA bij Franeker ; en
vAv BALL in de doinen bij Haarlem en Overveen.

Deze plant heeft twee knobbelwortels ; de stengels groeijen
tot de hoogte van anderhalve pahn ; de bladeren zijn lancetvor-
mig en bleek , blaauwachtig groen ; de bloemen komen aan aren
van Mei tot Junff voort , zij zijn purperkleurig , violet , inkar-
naat of wit, met groene streepjes, naarmate der verscheiden-
heden; de honiglip is breed; drielobbig en gevlakt; de spoor
is dik.

Aangaande deze planten-famtlie laat batscb BoL Unterhal'
tungen Th. I zich aldus uit. „ Nicht nur eine natürliehe familie
„ dw^ch dieStruchtr^ auoh dureh den Total eindruck; dat aOs-
„ eere Aneehen , doe phjfsiognomieche OqnUge'' en ubolbt ,
^Einleit in doe eysL der -Bol.** Die Orchidien eind merkwêr-
„ dig wegen den eonderbaren Farm ihrer viel gestalHgen Blüthe^
^ tcelehê hisweHen ein Inseet darstellt^ bisweilen einen Helm
^ mit den Vleier und bisweilen einen grineentlen Affen : dieee
„ gestalten sind so verschieden^ zo zahireteh ihre Farken und
n M verwiekeU ihre verhindungm , dasz es kamm ein gewöhnloi
„ ehes Beptil oder Insect giebt^ mit wOchen nicht dnige vn-
n ihnen vergSchen worden weren:'

Digitized by VjOOQIC

9*8

Het was Dr. marillac die het er Toor houdt, dat men dit gpi<
was wel degelijk onder de keokengroenten rangschikken moet,
doch in welkers volkomene kweeking men tot dos Terre nog ge-
brekkig is geslaagd, te meer daar de vermenigvuldigiDg er yao
[ nog al eenige moeite in heeft.

) Brengt men evenwel de planten in eene ligte, vochtige, voed-

\ zame en diep bewerkte aarde over, zoo veel mogelijk aan die

gelijk, waar dezelve in het wild groeijen, en waaromtrent Bn-
RADiif DB sAiNTB PIERRE in zijne Etudcs de ia Nature^ Tom. 10, i
zich aldas uitlaat: „La Nature nous a servi d'avanee^ dame
les iieux ou on lui a laéeeé la liberté de réiabUr eee plane.
Nous pouvons faire prospérer les nóires de la maniere la plus
avantageuse^ en les accordant avec les siens^ of het ^jne zaad
er van bezigende, hetwelk terstond na de oogsting moet wor-
den uitgezaaid en dan handelende, zoo als men de PHmula
veris en Prunula auricula kweekt, zal men weliigt betere uit-
komsten verkrijgen. •

Anderen geven op, de plant door wortelverdeeling in Sep-
tember of door zaad in het voorjaar in den open grond te ver-
menigvuldigen, en alsdan eenen eenigzins lijvigen grond, klei
roet bladaarde en zand, elk voor een derde vermengd, te bezigen.
Wanneer de knolle^es evenwel van de in het wild groeijende
planten, in het voorjaar dadelijk in eenen tuin worden overge- <
plant, dan zullen zij wel is waar, in dien zomer bloemen voort- j
brengen, doch in het volgende jaar niets dan bladeren en in
het derde jaar reeds geheel verdwenen zijn , waarom dohbasli I
dan ook. aanraadt , het Slandelkruid door zaad te vermenig-
vuldigen.

MURTI50 wederom zegt; dat deze planten, beter door knol-
letjes dan door zaad vermenigvuldigd kunnen worden, waar-
mede ook MiLLER instemt. De schrijvers van Le Bon Jardimer^
raden eenen beschaduwden stand aan en eene mosbedekking, als-
mede het tusschenzaaijen van Raygrass, dat men dan dikvrijb
dient te bevochtigen.

Wanneer de planten zaad geleverd hebben, delft men de vlee-
zige knolwortels op, die men in hoopen op de plaats zelve
droogen laat. Daarna ontdoet men dezelve van de schil èn
wascht men ze in zuiver water goed af. Dit gedaan zijode worden
zij gedurende vijf^inuten in rivier- of regenwater gekookt en
alsdan in den oven gebragt, waaruit het brood genomen ia.
Gedurende dien tijd worden zij dikwijls omgewerkt en zoo lang
op mieuw in den oven gebragt, tot dat zij volkomen droog zijoi

Digitized

by Google

B4&

Ifl welken toestand nj eenige jaren kannen duren, tonder (e be-

dorren.

Tot dit geelaoht behooren mede, de navolgende inheemsehe

•oorten.

Orchis NfoHa. Eene vaste plant , met twee langwerpige wor
telbladeren en korte schede vormende stengbladeren ;' de wor-
tels ajn knobbelig en de stengel groeit ter hoogte van drie
palmen, de Up van de bloemkrans is stomp en gaafrandig,
de spoor is regt en lang, de kleur der bloemen is vnt, bloei-
jen in Junff en geven eene aangename geur. Dexe wordt
volgens DB GORTER in de leeduin-valleïjen achter hUiegom en
op StaaMutn bij ^sGravenha^e gevonden. Mbesi vond ie op
heidevelden in de wouden van Friesland^ asniwAaDT in de Ga-
gelkampen te UarderwÜk en bij ZuipHenf Kors op den Wilden-
bosek en verder in het kwartier van Zutphent bij de Koog op
Texel; BaflCEsa ihdssab bij Wolvega m fHesümd; nu bois tus-
schen Scherpenzeel ^tn Bameveld in het $ticht; vbiiiiedleii te
Waaedarp bij 'eBage; en bbrgsha en huhofp bij Amersfoort

OrcMs pyramidaHs, Eene vaste plant, ter hoogte van ongeveer
drie palmen opschietende; de wortel is knobbelig; de blade-
ren zijn smal, langwerpig, lancetvormig ; zij bloeit in JuMj
aarvermig; de aar is dik en zuilvormig, van den bloem-
krans is de lip driespletig, de slippen zijn gelijkvormig, de
middelste is uitgerand, de spoor is langer dan het vruchtbe-
ginsel; de kleur der bloemen paarsch^

Volgens LiiiNABDS bij 's Gravenhage en in de velden langs
de duinen; volgens db bbubr bij Nümegen , en naar zurbr op
de vlakte van Waasdorp bij 's Gravenhage.

Orchis mascula. De wortel bestaat uit twee knobbels, rood-
achtig, die mede ter salep bereiding geschikt zijn. De stengel
bereikt eene hoogte van drie palmen; de bladeren zijn breed,
lancetvormig, steng-omvattend, glanzend groen, met zwart
bruine vlekjes , de bloemen die ip Junff en JiUif ontluiken »
komen aan eene slappe aar voort, zij zijn purperrood of wit,
naar de verscheidenheid, altoos éénkleurig; de boniglip is
vierlobbig, hangende, wit met purperroode stippen.

Ter plaatse waar ook de voorgaande gevonden wordt en
volgens DB GORTBR ook in de pannen der duinen op Staalduin
bij *s Gravenhage en in Breeaasp.
OrMs mUUaris. Eene vaste plant, met knobbel wortels. De
stengel bereikt de hoogte van ruim drie palmen ; de bladeren
i^n ovaal lancetvormig, de bovenste lancetvormig; de bloe-

Digrtized by VjOOQIC

060

> men komeo aan eene karte , langwarpig-ciTorBuge aar; 19 iga
▼ao buileo grijsaohtig, Tan binnen rood, met donker groo»
streepjes; de honigUp is driespletig, seheip gespikkeld; de
stippen lijn lijnvormig, de middelste tweelobbig , nMl esa
tossohen liggend tandje; de spoor is asohgraauw, btoegeiidc
in Jun^jf en Jit^',

Orchiê latifoUa. Hoewel oorspronkeliik uit 2Miieriaud hariuMB-
stig, xoo wordt ook d^ in ons Vaderbnid tn bet wild aan-
getroffen en wel volgens asscbbe in de omstreken van Ate^uée,
De stengels bereiken de hoogte van drie palmen en bjd ge-
groefd; de woHels zijn gepalmd en mede tot het gebmik disast-
baar; de bladeren langwerpig ovaal en gevlakt; de Uoemaar
is rond, regtstandig en veel bloemig; de sohotUaa^jes 190
langer dan de bloemkrans, de klear der bloemen die in Jêêm^'
en Mif ontluiken is paarsch, wit, vleesehkleorig, bont, enz.
naar de verscheidenheid; de lip van den bloemkrans is drie-
lobbig, de zijlobben zijn omgeslagen ; de spoor is kegelvormig.
Volgens VAN hall op vele plaatsen in voehtige zandgronden,
terw^l de verscheidenheid met smaiie bladeren volgens nncs-
MA op vochtige plaatsen te Westbroek nabij (^/recA/ gevonden
wordt.

Orchiê tnaculaUu Eene vaste plant waarvan de ste^seb eene
hoogte van ruim drie palmen bereiken; de wortels sgn ge-
palmd en mede voor het gebruik geschikt; de bladeren lang,
lanoetvormig en gevlakt; de lip van den bloemkrans is vlak,
drielobbig, de zijlobben zijn getand, de middelste is effeo-
rand% en puntig; de kleur der bloemen die in Junif on JU&
ontluiken, lichtrood met paarsohe streepjes en stippen; de
bloemaar kegelvormig.

Volgens Dl oosTBs in de meden, bij Harderw^y bnitM
Haarlem en om Groningen ; naar «kksb in de wouden van
Friesland; volgens db bbubb bij li/ffmegen; naar nnoaBA eo
ifUHOV bij Amersfoort; volgens scmni. in het onde land vao
Slreüen; volgens vbrubdlbh tossohen 'sGraoenhage en Was-
senaar; volgens Kon op de heiden van Gooiland en zoo als
VAK HALL opgeeft op vele piaatsea in Gelderland vootal bij
Ve^ en BAeede boven ArnAem^ nabij Bild buiten Uirechi,

Orchis conopsca. Deze vaste plant, heeft handvormige wortels.
De stengels bereiken eene hoogte van nwer dan drie palmen;
de bladeren zijn l^jn-Iancetvonnig, afgestompt en oi«;evlakt;
de bloemen die in Junff en Juiü ontluiken, komen aan eene
lange slappe aar, zg zijn klein, poiptf , of wit, alloos Mo-

Digitized by VjOOQIC

9S1

kleurig; 4e honigUp is <lrielebbis; de spoor draadvormig en
balkende. Volgens db «oster id de duinvaleöen^ ttij over-
vloedig bij Raiipker9t\ naar Kors ea vam dbi brdb <^ bet
BêutüM bij Haarkm; volgens mvldbs aobter Woiêmaar en
volgeDs TAN BALL Losscben Haarlem en ZandvoarL
OreMi widis. Eene vaste plant, met een lijnvormig, aan den
top drietandig lipje, de bloem der slippen toebuigend, de
s|K»or stomp en roodachtig; de schatblaa4jes langer dan bet
vrticbtbeginsel; in Jun^ en JtUff bloeöenda.

Volgens scHWBRCKE in de valeijen van SUuUdHin h^ 'ê Grih
vm^age.

Vfij zallen ons alleen bq deze opgave bepalen, naardien ons
besleb fiièl gedoogd van meerdere gewag te maken, die ook
buitendien niet onder de voedende planten kannen gerangschikt
worden , waartoe de opgenoemde alle in eene meerdere of min-
dere mate kannen gebezigd worden.

De bestaaddeelen der knollen volgens CAVsiToa zijn, AoêiO'
fine , zeimed en gom.

Ia Turkije nuiakt men van de knollen der orchis*soorten veel
werk, die gekookt en op ?eie wijzen toebereid, worden voor-
gediend. Walfolb geeft als reden daarvoor op, dat men aan
dezelve eene groote vU aphrodigfaca toeschrijft; en waaromtrent
do Hoogleeraar horbbb zich aldus uitlaat: ^U9UM radieum tfrM-
„ dum inquirimus^ illam in miguüri forma lubereuiorum düfy-
„morum reperiemui ...sic vuigo ei venm Tnrcarum eakp
„AaMw orchU maseula {ab aOU orchis MoHoj , ems Mer-
n cvü maximam cum Aomiais iestiouüs hateni simiiitiuUnis spe-
^ciem, guo fachm est ui haee planta magnam é^md veieres
„ naeia sit eeieMtatem. Tania erai hmjus fama ut^ bathatis
^imporUms suf^cerU nonmUias efue radices inter soiemnes
„vaium riius edeudas praeèere^ tU comges iune usgue
„ temporis prapagaüoni énhatUes^ fecundarentm^.'*

LuBD deelt mede , dat de Chinezen dezelve op honne reizen
roede nemen, om er alsdan gemakkeyjk een smakelijk voedsel
van te kannen bereiden. Ook vertohynt dü voedsel op de rgke
maaltijden der Fersianen.

Volgens ALB. SEBA, gebruiken de Chinezen en Fersianen bet-
zelve tweemalen daags, tot poeder gemaakt in wipi of oboco.
lade, telken male oen vierde lood. Sbbici zegt, dat de indianen
er des avonds eene once van nemen, in water met een weinig
suiker ootbonden, doch dat de vertlandigsten onder ben, zoo

. Digitizedby VjOOQIC

952

wel als de Europeanen , hei met melk gebruiken , iedereo keer
een half onoe; men stampt het in eenen vijzel ^n, en men laai
dit meel gedurende een half kwartier met soiker eh melk ko-
ken , wanneer het op deze wijze e^e aangename pap oplevert

DiORBE geeft op , dat men een vierde lood van den tot poeder
gemaakten wortel , in acht oneen warm water moet laten weken
en na door eene zachte warmte opgelost te zijn, door eenen
doek klensen, welk doorgeklensd vocht alsdan opgevangen
wordt, en zich spoedig stolt, waarna men het met veranhiilfdc
bijvoegselen nuttigen kan.

Var GBUifs en oossb rangschikken eveneens dit gewas onder de
voedende planten en raden het gebruik er van, de eerste in ons
Vaderland en de laatste in ZwiUeriat$d^ aan.

Maakt GBOFPaov in de Mem. de tAcadem. ragaU de» Sektèee$
paur rannée 1740 , reeds van de Turksche saleb gewag, zoo deek
Hoaazii ons de wijze mede, waarop de saleb welke de knollen
der (hchit morio en maecula opleveren, in J^kffe bereid
wordt y en hetwelk hierin bestaat: de knolle^ worden altgegra-
ven en verzameld, vóór dat zich de bloemen geheel ontaliiiten»
(geheel in tegenstelling van dombaslb^s wijze om saleb te ver-
krijgen, die wil, dat men de knollen eerst na den Moeüijd, ab
het zaad rijp is en de stengels beginnen te verwelken, moet op-
nemen, komende hierin met bsobrs Comm. Bot. de gemmUeie.
overeen, die zegt; bij de Orefddeae met knolle^es, zoo als die
van de Orchie Morio ^ wordt er jaarlijks, te gelijk met de ont-
vrikkeüng der bloemen, ter zijde van het oade, een nieuw knol-
le^e gevormd. Gedurende de bloemontwikkeling krimpt hel oude
in, het jonge brengt intusschen worteiyes voort, en na den bloei-
tgd is het oude geheel verstorven, maar heeft zich het jonge vol-
komen vast geworteld; de gaafete worden oilgezocht, en na die
van hun buitenste bekleedsel ontdaan te hebben, in eenen nap
met koud water gelegd , dat na verloop van eenige uren er vreèr
afgegoten wordt, om ze voorts aan draden geregen, in versch
water af te koken en daarna in de lucht Ie laten droogen, tot
dat zij volkomen hard en doorschijnend geworden zijn; in welken
staat zij op eene drooge luchtige plaats, voor eigen gebruik en
om ze bij gelegenheid naar elders te verzenden, bewaard worden.

Wij bekomen denzelven in dè gedaante van kogel^ of bd-
leljes, aan draden geregen, geelachtig van klenr, half doorsehij-
nend, hard, zonder reuk en van eenen flaaowen, slQmerigen

Reeds in de* helft van de vorige eeuw werd hel gebraik der

Digitized by VjOOQIC

053

iolaiidsehe saleb door de geoeesheerenf, zoo aU raspail mede-
deelt, aanbevoleiiy lerwrjl obofprot io 1740, io eene Terfaande-
ling bekend maakte, dat hrj van de inlandsehe Orohia-soorten
eene saleb verkregen had , die met de beste aitlandsche konde
wedijveren. Evenwel maakte deze mededeeling alstoen nog wei-
nig opgang , hetwelk db dombaslb , die eenige jaren later daarop
terag kwam, en ook van de Orchis mascula^pyramidatU^ la-
afoUa eene saleb bereidde , daaraan toeschreef, dat men tot op
XQnen tgd de Orchisplanten sleehts alleen, om van hare bloe-
men genot te hebben, had aangekweekt, en waarbij dus dat-
gene niet plaats vond, wat vereischt wordt, om goede, ter be-
reiding van saleb geschikte , knoUetjes te verkrijgen.

Zijne wijze om saleb te verkrijgen, komt in alles met de me-
degedeelde overeen, behalve dat hij de knoUetjes aan eenen
draad deed rijgen, vóór dat, dezelve in eene groote hoeveelheid
water zoo lang te koken gesteld werden, dat enkele zich be-
gonnen op te lossen , waarmede twintig of dertig minuten ver-
liepen. Kookt men de bolletjes niet lang genoeg af , dan be«
houden dezelve het olieachtig bestanddeel en verkrijgen daardoor
eenen onaangenamen , sterken smaak en geur.

MooLT deelde in 1709 van pbroval de wijze mede , waarop
het hem gelukt was uit de knollen der Orchis Morio saleb te
bereiden, welke brief opgenomen is in de Fhiiosoph. Transaei
vol LIX en |vaartoe hij vroeger de soorten van PAaiBcsoN en
dsaiiD bezigde. Ik wreef het buitenste bekleedsel der knollen
met eenen borstel af, of doopte dezelve in heet water, waarna
zij met een linnen doek afgedroogd werden en op eenen tinnen
schotel uitgespreid , van zes tot tien minuten lang in eenen tot
de temperatuur, welke bij het bakken van brood vereischt
wordt , heet gemaakten oven geplaatst worden ; op welke wijze
zij wel hunne melkwitte kleur verliezen, maar in omvang of
grootte niet vérmind eren. Uit den oven worden zij in een ander
vertrek gebragt, waar zij binnen weinige dagen, of, indien er
slechts eene geringe mate van warmte aangewend wordt , bin-
nen weinige uren volkomen droog en hard worden. Retzius en
LOND in Zweden , vogbt , BBissEsmiTz en schwabe in DuÜschr
land hebben getoond, hoe de inlandsche Orchissoorten eene
uitmuntende saleb voor het geneeskundig gebruik dienstbaar op-
leveren kunnen, hebbende de laatste door berekening gevon-
den dat ^ lood saleb met 1 £ water gekookt, voldoende is, om
een mensch te voeden, dat een lood in groentensoep , in melk
of bier (de hoevedhaid hiervao voor zes personen genomen)

Digitized by VjQOQIC

toor«ikeMle is, om die bijsonder braohtig Ie nakea , óêA
pond Mleb-poedci eeo haiagwin vao «ehl penoDeo 4 Jabi' &>Be
ondttriuMideii en dat oen too van 5Q0 ^ genoag », on cenê
armee van 90O0O man een dag te roeden. Ook heeft an»ai ic
Parffi^ i» hei Jwmal de Med. 1750 reeda de wijxe nedege-
deeld, om met een goed gevolg de aaleb te gebruiken.

VolgeiM ▼▲» DBR TaAFPBH , kan het standelkiiud mede gebnaks
werden , om er aiQn van te bereiden, wiaiiaaovv was ImI b^
proefoeming gebleken , dat eene zekere koeveelheid Qn gemnaktr
en met water opgekookte knoUe^ei , binnen weinig l^da ie
wgn-giating geraakte, en bij destiflalie een gMatnjk veeht
daarsteled.

Mattoscbka legt, dat de geiten de Orekiê mme en teljWs
met graagte nattigen, MiTRiaKa dat ook het randvee znlka dioet;
asDM dat alle vee'sonder onderscheid de OrohU wuiatMa m
lioh neemt, tam dkb tiAPKn dat het een goed voeder voor de
varkens oplevert en mosa eindelqk; dat het aaagesohotone off ge-
kwetste wild, de* pön daardoor veroenaakt door het eten v»
dit gewas poogt te versachten. Ook de bgen asen sterk op de
bloemen. Wat het geneeskondig gebruik der saleb aaabelHitf,
zoo verwijzen wij dienaangaande naar de geneedLoadigo wer
ken, terwijl het gebruik inionderheid voor swakke gsstdlM,
bij buik en perBk>op enz. aan te bevelen is.

Verder raadplege men aangaande dit gewas de navolgende
werken: cdhtis's Boi. mag,; smitb Engf. boUmyt bdwasim Tk
Bot register; swebt The Briüsh^fiouiergardefirvasKhsm FUêL
mbuu cognü. ceniuriae guinque; Herhier de tmikaUt^ ; uup
Bistoria Stirpntm Migen. Mdeetioê; BmotiL miOÊM.i IVw
oeLcfthe Lhm *oe. eni., enz.

Atsr^/w^

Digitized by VjOOQIC

SüIKEBWORTEL.

(Sium sisarum,)

De Suikerwortei ontleent zijnen geslacbtnaain êütm van het
Geltische woord siw ^ water ^ naar de plaats waar daze plant
oorspronlLelijk groeit.

HiÊrmav wil dezelve tot de Water^Eppe hebben terug gebragt ,
Tolgens auppius behoort dil gewas tot de planten , waarvan de
bloemen wel volkomen , doch onregelmatig zijn , en dubbele
naakte zaadkorrels hebben , eau rekent haar onder dezulken ,
die de bloemen kroonsgewijze hebben «i klein gestreept zaad
voortbrengen.

DiCAimoLLi rangschikt dezelve onder de OmbelS/eres en uu-
HUCDS onder de Pentandria , Digynia , imet het navolgende ge-
slachtskenmerk : De vruchten zgn eenigzins ovaal , zamengedrokt
en gesleufd ; hel omwindsel is veelbJaderig ; de bloembbderen
si)n hartvormig.

Deze vaste doch bij ons tweejarige plant werd volgens jacqubs
an BuncQ oit China in 1548 naar Eufüpa overgdiragt, een gevoe-
len dat door den Hoogleeraar Tti te Straatsturg bestreden wordt
die zegt, dat de suikerwortei dan reeds zeer vroeg door TarUxrüe
tot op de grenzen van Europa moest zijn doorgedrongen.

Pumüs zegt; dat de keizer tibbrius den suikerwortei wel eer
aandeed , daar hij haar telken jare uit Germanie ontbood.
D10SCOBIDB8 kende den suikerwortei ook, die hij 2,l<r»poy
noemde, en aan welk gewas hij voortreffelijke geneeskundige
eigenschappen toeschreef, ook galerus beschouwde haar oit dat
i>ogpont. De oude dichters hebben haar mede zeer geroemd. Ho-
lATiüs noemt haar den Astyrischen wortel en viaonjus zegt er van :

Uc eiser et capiH nomen debentia porra*

GoLDiULLA verhaalt ; dat thebids de Germanen alle jaar eene
schatting suikerwortei oplegde. Bicxman legt in zgn boek over
de uitvindingen » de rede zeer goed bloot, waarom de Romeinen
zoo veel werk van den suikerwortei maakten. In de oude tijden
zegt hij , ontbraken de gesuikerde spijzen het meest op de ta-
fel In bet Ooêten , in Afrika , in Amerika even als ook in
Europa houdt men over het algemeen veel van suiker en mis-
schien van daar wel den naam van ifon^bon (tweemalen goed)
voor gesoikerde voorweipen. Hoe verder men nu naar het

Digitized by VjOOQIC

868

Noorden opgaat , hoe sterker de smaak voor ket zoete wordL
De iDWoners van Zweden hoaden meer Tan suiker dan de
DuUschere en de DuUeekerê overtreffen hierin wederom de
Franechen , dezen de Engelsehen , terwijl men over het alge-
meen mag aannemen, dat hoe meer men de ziiidelijke atreka
nadert, hoe minder de trek naar het loete wordt

De Romeinen kenden sleehts de honig en bereiden daatmede
hunne spijzen, en zoo is het dan ook te verklaren, dal zij ia
den gesaikerden wortel van deze plant zoo veel bdiagen sdUepea
en er eene sohattiog van maakten.

De wortel bevat dan ook inderdaad zoo veel soikentof inzich,
dat de scheikondige mazoraav, ten tijde dal de beetwortel in
zwang kwam, om door haar de rietsaiker te vervangen, nü eea
half pond wortels ander halve once zuivere suiker verkreeg

Ook in Schotland even als aan de oevers van de Maas houdt
meo den suikerwortel in eere, het is de zoo vermaarde crnm-
maek der Highlanders zonder welke er in den vnnter geeo hnis-
selijk feest gevierd wordt

De stengel van dit gewas bereikt eene hoogte van 30 Ned.
duimen; de bladeren zijn kort , eirond-getand , vindeelig en ge-
stoeld , veel overeenkomst met die der water-eppe of Pinkster-
nakel hebbende, de bloemen die in Julffen Augusiu» ontkiiken,
kroonvormig en zijn wit, aan het einde der stengels voortkomende.

Men kan aannemen, dat de suikerwortel eenen grond ab de
soorseneren, pastenaken of wortels behoeft, hoewel zy in leden
aarde y mits dezelve krachtvol zij, en niet versoh bemest, wü
tieren, en kleiachtige- zandgrond haar het beste voegt Hoe go»
stiger en opener de stand, hoe weliger het gewas. De voort-
kweekiog heelt door zaad plaats, (hoewel de schrijvers van U
bon Jardinier ook van het voortkweeken door het scheuren der
planten spreken), dat in Aprü luchtig uit de hand wordt ge-
zaaid , terwijl wanneer de planten te digt Aaan , dezelve op ecna
behoorlijken afstand moeten worden uitgedund, doch naardieB
het gewas spreidt moet de tusschenruimte grooter dan die dei
gewone wortels zijn, en van 15 tot l6Ned. duimen beloopen.

Volgens MORREN kan men het zaad ook in SeptenUfer oilzaai-
jen , terwijl de planten die alsdan vijf of zes weken later op-
komen, slechts nu en dan begoten, de grond los en rein dieoi
geworden te houden. Naar hem heeft de inoogsting der worteb
van Novemher tot aan Mei plaats, wanneer men naar getanfi
van de behoefte dezelve opneemt In ons Vaderland evenwel,
worden de wortels die lang, wit, en sprankelig zgn, io Qciokr

Digitized by VjOOQIC

867

geoogst eD op eene vontvrije pUato in tand bewaard, terw^I
bi) zeer gunstige vrintera men dezelve in den grond blijven laat.
Reeds het eerste Jaar schiet de suifcerwortelin het zaad , doeb
hei is beter, het van twe^arige planten te winnen, naardien de
zaden v^n het eerste jaar zelden vruchtbaar zijn. Dit zaad rijpt
gewoonlijk in September , en behoudt het ontkieroingsvennogen
twee of drie jaren.

Wil men door aitloopers of het* scheuren het gewas voort-
kweeken , dan dient zulks in de lente plaats te hebben , en wel
vóór dat zij beginnen te ontbotten , als wanneer men de planten
in rijen op eenen ouderlingen afetand van een voet oitpoot , ter-
wijl het bij stijve digte gronden aan te raden is , ter uitplanting
greppen te graven, in plaats van enkele gaten te bezigen, op-
dat zoodoende, de wortels zich naar eisoh kunnen ontwikkeien,
dat anders het geval niet zal zijn.

De suikerwortel heeft zegt rLmius in hare lengte eene soort
van koord, die men er ui(ns«mty wanneer dezelve gekookt is,
doch niettegenstaande deze voorzorg behoudt dezelve een groot
gedeelte van hare natuurlijke bitterheid, maar met gehonigde wijn
toebereid, veranderd deze bitterheid in eenen des te aangena-
meren smaak , volgens hem wordt het zaad er van in Fetruarij^
Maarte Aprü^ Augtutus^ September en October uitgezaaid er
wordt de beste te Gelduba aan den RUn gevonden. De koor«
waarvan ruNiüs hier spreekt is niets anders dan het hart de spi
of pit (aze), welke somtijds houtachtig is, doch die men er ga
woonlijk in blijven laat, en de wortel aldus toebereid , voordient
Tot dit geslacht behooren de navolgende soorten :

Sium lancifoUum bkb^ e^tm laüfolium bisb^ eene vaste planf

van den kaukasus 1819.
Sium lat^oUum iM\DrepanophyUum paluetre hoffx.; eene vaste

Europeesche plant.
Sfum angustifoüum uu.; BertUa anguetifoiia eocb. Eene vaste

Europeesche plant.

Zij worden gestoofd, gekookt en in soepen genuttigd, ook
worden de wortels in suiker geoon^t, en leveren zij eene we-
zenlijke lekkernij op. Boizhaavb roemde de aldus toebereide
wortels , zeer en beval het gebruik er van zijne herstellende kren-
ken om het zeerst aan , cordüs beval het gebruik van deze wor-
tel de gezonden aan, opdat zij niet ziek mogten worden, doch
ooDOSAEDs vond het een erbarmelijk voedsel

Digitized by VjOOQIC

TRICHOSANTHES.

D« Trtckosanthes coiuMna of Haarbloem^ waarop wij bier
het oog hebben , ontleent haren geslachtsnaam triehosanthes vao
de Grieksche woorden tMx^ zffde en anthos^ bloem ^ naardien
de bloemkroon als met zijdeaohtige haar^es bezet is, terwijl
de sooHsnaam colutrinus ' yan het Latijnsche cohttrtm ber-
komstig is, dat «te»^fl(?/i/Hj 'beteekent , waardoor de vom der
vrucht wordt aangeduid.

Dbcahdolle rangschikt dit gewas onder de CucwrbSeeees eo
uNRAEVs onder de Monoeda^ MonadelpMa^ met het navolgeDde
geslachtskenmerk; de kelk der mannelijke bloem is vyfUndis.
de bloemkrans is yijfspletig, met drie meeldraac^es, bij de vrou-
welijke bloem is het stamperye drie spletig; de vrucht is groot
en van drie- tot vijflobbig.

Deze klimplant is van PuerUhcabeHo in Amerika herkomstig.
en werd van daar in 1817 overgebragt , zij is eene der merkwaar-
digsten van het gezin der CucurbUacées ^ zoo wel wegens hart
witte bloemen, diis zeer Qjn en regehnatig gefranjet lijni ^
wegens hare vruchten, die de lengte van twee Ned. ^'^^^°°°|^
verkrijgen, op eene doorsnede van 25 tot 50 Ned. doimen, rood
en groen gevlakt en even als eene slang gekronkeld, waarmede
de vrucht dan ook veel overeenkomst heeft.

Deze eenjarige zaaiplant, heeft dikke gegroefde stengels DCt
twee slippig gespletene heohtrandjes , de bladeren rondacbtig ,
hartvormig, met drie tot vijf breede gekartelde lobben, terwigl
de bloemen in Junfy' en /tt/i^ onüuiken. Al hetgene er aangaande
het kweeken der Meioenen is medegedeeld , kan op dit gewas
worden toegepast. Het zaad wordt vroeg in de ie»^ op eea
warm bed, onder klokken of in eenen broeibak worden oitgc'
zaaid. Wanneer de planten de hoogte van 40 tot 50 Ned. doimea
bereikt hebben, worden dezelven in eene gematigde kas ^^^
plant, om alsdan langs latwerk of de toestellen van ijzerdraad
te kunnen opklimmen* .

In het Zu^ien van F^anJtrffi is het wel waarschönlrjk ,^
de overbrenging er van in den vollen grond kan plaats bebbe^

Een der grootste bezwaren tegen den verbouw er van ^^^'
daar in, dat men het zaad niet tot rijpheid konde brengao, doea
deze moegeltjkheid is door lodessb te Parffe in 1851 overwoDn«i
en wel daardoor, dat hij deze plant even als de meloeoeo b^
handeld heeft en inzonderheid door het inkorten der raam*

Digitized by VjOOQIC

959

raardoor do bloomen nader bQ deo wortel ontlokeo eo too doende
les te meer sappen erlangden. Op xijne prijscourant van 1858
Lomt het eyenwel nog niet voor.

Tot dit geslacht bebooren 'de navolgende soorten:

InckosofUkes anguinê. Eene eei^arige saaiplant» in 1755 uit
China overgebragt. Tiluus noemt xe CMneesche kaiebas , ter-
w^l MiCHBUDS tegt, dat de Chinexen dezelve gelijk andere ka-
lebassen nog jong zijnde eten en er den naam van Patola aan
geven.

yiehosanteê cucumerina. Eene eeigarige zaaiplant, in 1804
uit de Indie overgebragt en op de kosten van lAalabar Kalpert
geheeten.

Verder ^rwijzeo wij diesaangaande op curtis^s Bot. Mag*^ en
All Rbbiob Hoftut Indicus Matabarkus enz.

Digitized by VjOOQIC

TRUFFEL.

{Lycopp'don tuber.)

De Truffd ontleeDt haroD geslaehtonaam l^caperdon « van de
Grieksohe woorden lukos^ wolf ^n perdo ^ vusien^ aangeiien de
rijpe troffel eenen eigeodommeÜjken reuk vao zich geefL Drcas-
DOLLB rangsehikt dezelve onder de Lycaperdacées , en uhnaevs
onder de Cryptogamia,

Dit gewas» dat tot het geelacht der Fwngi behoort^ heeft
bij de oaden vele verkeerde begrippen te weeg gebragt. Pu-
müS) MAETULis en iuvkhalis, maken er reeds gewag van, ter-
wijl APiaus en athenbus , die ons een uitvoerig berigt over de
kookkunst hebben nagelaten , de voortreffelijkheid van dit gewas
in eene hooge mate prijzen. Velen hielden de Truffete Toor eeo
zamenpaksel van aarddeelen , doch glusius toonde reeds in de 16de
eeuw aan, dat men de Troffels, eren als de Paddestoelen , door
hunne zaden vermenigvuldigen kan, terwijl bosc van deze ont-
dekking van GLUSIUS, eene toepassing op de aankweekkig der
paddestoelen maakt.

Vau stbrbebck maakte veel werk van de Troffels, ¥relke daa
ook reeds in 1062 , in België gegeten werden , ja men nam tocs
reeds te Antwerpen proefnemingen om dezelve aan te kweeken,
hetwelk ten deeie ook gelukte. In het midden der 17de eeuw.
en welligt reeds vroeger, kende men de Troffels in ytaandertM
onder den naam vao Aard-buylen of TartufiL Vax snaina
liet ze in 1662, opzettelijk Tan Florence komen, en pbuatie se i
ter vermenigvuldiging in zijnen tuin. Zijn tuinman die ze nid i
kende , wilde ze het volgend jaar weg werpen , toen vam sm* |
BBSCE met -verwondering bemerkte , hoezeer zij zich hadden ve^
menigvuldigd , hij plantte er weder een* in den grond, watf
dezelve echter geheel en al verteerde , en zijne verdere kweeking
den bodem ten eenemale insloeg.

Dit gewas groeit in de meeste landen van den aardbol, ab
vindende lirrabus haar in Lapland en kabmphsb in Japan, b
de gematigde streken yan Europa^ schijnt zij evenwel eeoe
hoogere yolkomenheid te bereiken. Over het algemeen echter,
wordt dezelve in Engeland ^ JS^anje^ Italië^ het Zuiden vaa
Frankrük en aldaar wel in het bijzonder te Férigord en h^
het dorp MagfUi gevonden , in het Noorden en het ZMiden vm *

Digitized by VjOOQIC

901

Duüêchland^ terwijl moiibn zich de tactu^ de gusiu en de oi-
facfu overtoigd heeft; dat ook ^e/g/e eetbare Truffels voortbrengt «
ja zelfs zijn er, die beweren, dat zij ook in ons Vaderland
voorhanden zijn.

Gewoonlijk vindt men de truffels onder loofboomen en strai*
ken in de wouden van de onderscheidene gewesten. Men heeft
iD DuÜschiand opgemerkt , dat.dezelve het overvloedigste gevonden
worden, in de nabijheid van eiken en*witte hagedoorns, doch
in Engeland is men van gedachte , dat zij het veelvuldigst onder
beukenboomen, of in de nabijheid van dezelve, gevonden worden.
Het sohijnt dat deze plant, eene tegen de zon beschutte plaats
en eenen klei- of leemachtigen grond verkiest. In Engeland vindt
men de truffels in of nabij de kalkgebergten en wel voorname*
tijk 'm Susêex en N&rthamtonshire. Het gevoelen ten aanzien
van de beukenboomen , schijnt eene dwaling, en daaruit ontstaan
te zijn, dat men deze hoornen gewoonlijk in die streken tot
plantsoen aanplant, alwaar de truffels oveirvloediger gevonden
worden. Daar het gewas geheel onder den grond groeit en uit-
hoofde van de zeldzaamheid niet overal door het omwoelen van
den bodem, met vrucht gezocht kan worden , zoo spoort men
de truffels gewoonlijk met daartoe afgerigte honden op.

De Tuber cibarium , zwarte of eetbare truffel , heeft eene on-
regelmatige, ronde of langwerpige gedaante, bijna even als eenen
misvormden aardappel De grootte wisselt van die eener gewone
hazelnoot tot op den omvang eener vuist af. Van buiten is
dezelve zwart, donker groen of bruin en met eene dikke, harde,
wrattige schil bedekl, terwijl het binnenste gedeelte vast, smerig
in het betasten , vol aderen en cellen is , en eene helderbruine
of morsige , witte en groenaehtige kleur heeft. Wanneer de truf-
fel rijp begint te worden , hetwelk tegen het einde van Augue-
tus of in het begin van September het geval is, dan verspreidt
zij eenen sterken reuk, welke voor velen zeer aangenaam is , welke
reuk vóór het rijpen, naardien zij dan slechts eene zuivere aard-
lucht van zich geeft, haar niet eigen Is. Zoo het omstreeks
dien tijd regent en inzonderheid wanneer zulks bij aanhoudend*
beid plaats heeft, vermenigvuldigen zij zich aanmerkelijk.

Tot nog toe mag men het althans volgens Le ban jardinier
1851 vruchteloos beschouwen om dezelve kunstmatig voort te
kweeken.

Hel 18 waar , vah sTBaBKECi reeds vermeldt de handelwijze van
jAH TAEE, om de truffels twee uren lang 'in regenwater te laten
koken en hiermede de lagen aarde en me^t te begieten, die

Digitized by VjOOQIC

082

hiervoor worden iogerigt Michbu, Timrar eo andareo ootwMcdeii
er de zaden in, doch men is tot das verre nog tot geene zeker>
beid gekomen, terwyl ook de vnjze van voortkweefctng in het
werk opgegeven: De la euüure des irufes^ ou maniète fteèU-
nir par des planU arti/Mek des inijfés naires et Akmeiet
dans les bais^ les bosfuets el lesjardbu , pm* h. db aouraou,
traduil de PAüemand par h. L'jMttM, Pari3 1826, nog door na-
dere proefnemingen moet gestaafd worden. Alles doet evenwel
gelooven, dat de TraSél lieh van lelve voortteeit, doorsehte
ontbinden , wiumeer dezelve tot hare geheele rijpheid gekomen is.
Zeker is het althans , dat dezelve zich dansplilst, barrt, toieene
zachtere zelfstandigheid overgaat, en waarsehijnlijk kooien de
nieuwe Traffeb uit deze opgeloste stoffen, weder te voorsehijii.

In de Gardener's chr&nicle beweert men , even ais in Tsle En-
gelsche dagbladen , dat men het geheim in dat land heeft wAfot-
vorscht om de Troffels voort te kweeken, doch bijaldien dit waar
mogt zijn , zoude evenwel.de Engelschen de eer er niet ven toe-
komen, maar wel onze VUmdnget KawmÜt^ gelijk wij vroeger
opgegeven hebben.

Hoe het dan ook zijn moge, en hoe verre het de kimel daarie
ook gebragt hebbe of zal brengen, zeker is het, dat de meeste
Truffels in het wild worden gezocht.

In Mecklenbwrg en in Pommeren^ zoekt men dezelve op dk
plaatsen , waar de van boven eenigzins open gereten grond ^ der
zelver lesplaats aanduidt, doch dezelve in persoon op te sporen,
is de gewone wijze van inoogiting niet, naardien dit verreweg
op de meeste plaatsen door honden en varkens gesohiedL

De honden die men hiertoe bezigt, en welke böxonderhedeB
wij aan het Ned. Magaz^ 1836 ontleenen , worden afj^erigt «jb
de truffels op den reuk op te sporen en dan uit te graven, da«
zij meestentijds twee of drie duimen onder de grondsoppervlakte
gevonden worden. Somtijds echter zyn zij slechts m^ een wei-
nig aarde bedekt; doch ook dikwijls wel les of zeven doimec
en meer diep in den grond gelegen. De hond die men gewoos-
Ifjk als spoorbond gebruikt, is een poedel of eene soort van pa-
trijshond, daar beide soorten even leerzaam zijn, eenen aeheipea
reuk hebben , en bovendien het voordeel opleveren van weimic
drift om het wild te vervolgen, aan den dag leggen, en dos
daardoor niet van hunne bestemming worden afgeleid. Heiafrig-
ten geschiedt op eene zeer eenvoudige wgz^; eerst leert mee
den hond apporterend waarna men het voorweip, waardoor
de hond geleerd is, in de aarde begraaft, en het beest a^
rif;t wordt, hetzelve bij deszelfe meester te brengen» waarbr

Digitized by VjOOQIC

«8S

de hoDd met een stuk brood voor zijae moeite beloond wordt
Naderhand worden werkelijke Troffels tot voorwerpen geno-
men, die men vervolgens in den grond graaft, en den hond aan-
spoort om dezelve op te zoeken. Gewoonüjk bewaart men eenige
gedroogde of in vet geweekte Troffels den winter over, waar-
door zij eenigzins de reak behouden, die tot het afrigten van
de jonge honden zoo noodzakelijk vereischt wordt Zoodra de
hond met de reak van de verborgene truffels in zoo verre gemeen-
zaam is , dat hij dezelve uitgraaft , dan wordt hij door den jager
met eenen ouden reeds goed afgerigten hond in het veld mede*
genomen, terwijl beiden dan op de jagt worden uigezonden,
om de Truffels onder de boomen en in het houtgewas door den
reuk te ontdekken en uit te graven. Voor dat de hond op de
jagt wordt medegenomen, krijgt hij niet dan eenige stukken
brood te eten. Gewoonlijk ondersteunt de jager den arbeid
van den hond met eenen graafstok. Telkens als hij eene goede
vangst gedaan heeft, wordt de hond met een stuk brood voor
zijne moeite beloond, hetwelk in den truffelzak gelegen heeft en
dus eenigzins met den reuk doortrokken is. Dat deze honden
somtijds eenen buitengewoon scherpen reuk voor de Truffels
kunnen hebben, kan uit het volgende blijken: een Engelschman
ging op zekeren tijd op de jagt met een Truffeljager van be-
roep, wiens hond in een park een aantal Truffels vond. Toen
zij hunne nasporingen voortzetteden , sprong de hond oogenblik-
kelijk , tot groote verwondering van de twee jagers , over den
haag, waardoor het park omringd was, en liep zoo snel als h^
kon,, dwars over het veld, tot op ten minste 900 voeten af-
stand, naar eenê tegenovergestelde haag, alwaar hij ender eenen
beukenboom eene Truffel vond, en het gevonden voorwerp op
de wijze, zoo als de Truffelhonden gewoon zijn, in zijnen bek
aan zijnen meester bragt Deze Jruffel was van eene buitenge-
wone grootte, dezelve woog 25 looden.

De varkens die men ook in Engeland^ DuiUcAland , frank-
rijk en Itake daartoe bezigt, worden er toegewend, door de
gevondene Truffels tegen eikels, een voor hen smakelijker
voedsel, te verwisselen, doch een groot bezwaar te dezen op«
zigte is, dat het dier zelve maar al te veel geneigdheid betoont
om het gevondene te nuttigen. In Italië bindt men gewoonlijk
een touw aan den eenen achterpoot van het varken, waarna
men hetzelve iaat loopen, en opmerkt waar het dier begint te
vroeten en te graven. Ook beweert men, dat eene zekere soort
van vlieg boven de plaatsen zweeft, alwaar de truffels onder
den grond verholen zijn.

Digitized by VjOOQIC

964

Als eene belangrijke Terscheidenheid »«n deie soort aaf ge-
noemd worden de: ^ . ._ ,«.
IVaie Trufftl (Tuber albom, mju-) en waarombwl Eumci ub-
moLt ïï. de Annaitt de Sctenea Nahu-eUe, 1844 drt n«*-
deelt De ware witte' Troffel door »oixu» berfirerwfl,»»
100 «ts het schijnt bij de latere kroidknndigen, die neb wewg
roet de ehampignon» onledig hielden yerioren geraakt
LwAüLT evenwel beeft op nieaw deie Troffel m de «W-
ken van Nèrac ontdekt Zij wordt op de kanten der «U».
in de departementen van Landes, lot en CarmwK 8f»«"»
Detelve groett ter diepte van drie of vier «toimen en »f "«^
bijheid der gewone Truffels. Rr,p en ve«ch iijnde , ^^^
«uk van brandbaar gas en zoo al. «.deren wiUen va. knollwt
doch «o.«K x*gt, dat hp bij het «PBJ»'?" »« *^ '.^^
en te Turin tegenwoordig was, doch dat de witte TmW «
Italië , dien reuk niet van lich gaf, doch veeleer eenea, die nw
de kastanjebloesem te vergelijken i». .. ^ . ...-*,
Dexe witte Truffel van Nérac, vindt men vnj goed id^»m»
des ScUnces natureUet afgebeeld. Zij kBmt van de P««* «*
«oote erwt, tot die eener Lyonsche kasUiye op, en h«B e»
ff N^t of gemarmerd vleesch. uitwendig is »'P»-'««d*g fj
ïSe' idMe Truffel wordt ook nog bij Florence, Ttirm^^^

'^^^^r^T^'Z^^^ van de Troffeb <*, -
,C"ieVor«.), eene scherpe bars, .wjmsuiker iw«j«-
bolwuuor, in water en alcohol onoplosbare s^^f»»^^^
stof, plantenslijm, albumen, peclme, fongme, polasch en p»*
pbas calcis in de asch. • ^

Men moet van dit voedsel een zeer maUg Sebroik maken, «»
het is voor velen schadelijk, voor wemigen gezond « kandW'
Se gevolgen na zich slepen. Als eene '«^Unde lekker^
van dezelve ter bereiding van eenige sausen gebruik B«n»»^
TwiTS tevens bü eenige vleeschpasUijen «If «««"«^i
Swd'wordt, en een met Truffels gevulde krikoen . im^
t«ni)»n tijd heeft opgehangen, tot dat de T«ff*maak zrf^
^^Tesch beeft medegedeeld, «h eene der t^^^
van de Fransche keuken aangemerkt wordt, wo"»"^» •'**T
;^"kookt of gebraden gegeten Ook hebben de beroem* P^
leverpasteijen van StraaUburg, zoowel ab de f»»"»?^
tó hrt Zu den van Frankrijk, haren voortreffeH)ken swj tmt
nlnSk daaraan te danken; dat zij njkelgk «et v.«^|"''
?ds gevuld zijn. Om ze te bewaren legt men « S**r^Jj;
olie, en beschermt dezelve voor den invloed van de heM, ■««•

Digitized by VjOOQIC

005

wel lij in dien staat veel van haren gear ?erliezen. Wie weet
hoe verre de leerlingen van eenen brillat-satarin het nog in de
kookkunst zallen brengen, wanneer de voortkweeking er van
eens voor goed zal zijn daaq^esteld , en men niet meer trachten
zal, oofzoo als sommige geleerden en türpin willen , geurige en
smakelijke Truffels , uit stinkende en verrotte bladeren van eiken-
of kastanje-boomen te doen voortkomen.

De Truffels zijn in Italië en in het Zuiden van Frankr{jk een
aanmerkelijk artikel van uitvoer, de beste komen uit bet eerst-
genoemde land en voornamelijk uit Fiemont^ alwaar, zoo men
zegt, er gevonden worden, die eenige ponden wegen. In Frank-
lifk krijgt men de meeste Truffels van FêrigortL Men rekent
daar , dat een bunder land , jaarlijks ongeveer 50 Ned. ponden
Truffels geeft, hetwelk tegen eenen prijs van /'T, bet Ned. pond
op de plaats zelve, een inkomen van ^350 per bunder oplevert.

Als de grootste vijanden voor deze plant moeten beschouwd
worden, de eekhoorns, de tamme en wilde zwijnen, herten,
reeën, dassen en de muizen, die er zich om het zeerst van
trachten meester te maken. Hoewel men door het gebruik der
Truffels niet die ongelukkige uitkomsten te betreuren heeft, welke
niet zelden het nuttigen der champignons te weeg brengt, zoo
achten wij het evenwel niet overbodig, om dalgene mede te
deelen, wat de Union medicaie over de mogelijkkeid^ om den
vergiftigen champignon^ de vergiftige eigenschappen te ontne-
men ^ mededeelt en dat dus ook welligt, op deze zoude kunnen
worden toegepast. Reeds in overoude tijden dacht men er over ,
om aan een groot gedeelte der champignons de vergiftigende
eigenschappen te ontnemen. Pliniüs beval hiervoor het gebruik
van azrjn aan: De beüat eos et aceü natura^ contn^ia üs. Thans
weten wij echter, dat alhoewel de azijn het vergiftigend beginsel
wel vermindert, hij het echter niet geheel wegneemt en der-
halve niet als tegengift, kan gebezigd worden. Langen tijd
heeft men zeer verkeerd gedacht, over de zoo groote oplosbaar-
ncid van het vergiftigende beginsel der champignons.

Üe analysen van Doctor letbixkr en zijne proefnemingen op
dieren genomen, hebben bewezen, dat het werkzame bestand-
deel; hetwelk hij Amanitine noemt , dewijl het volkomen over-
eenkomt, met Amanila venenoaa (eene uiterst gevaarlijke soort),
meer bekend onder den naam van Agaricua hulöoetu; eene
bijna reuk- en smaaklooze, zeer ligt smeltende slof is. Ons
oestek gedoogt hier niet al hare eigenschappen op te noemen;
WIJ bepalen ons dus voornamelijk bij hare oplosbaarbeid in wa-
w, want deze is zeer groot, ja in sommige gevallen buitenge-

Digitized by VjOOQIC

da»

woon groot. Alcohol lost amanüine niet op, teDXij metdeiug
water vermengd, hetgeen bijna altijd onTermijdelijk het geval is,
en indien het soms gebeurt, dat de amanitine xwavetecther
geel kleurt, moet men dit daaraan toeschrijven, dat deze m^
volkomen gerectificeerd is.

Het water is dus het speciete oplosmiddel van dit vergif, ém-
halve moet men tot het water zijne toevlagt nemen, om é»
chanipignon van dit vergift te bevrijden. Ten dezen opiigle wa«
de praktijk, de theorie voor. Het is sedert gemimen tijd, dat de
behoeftige bevolking, om der noodzakelijkheid vriOe, zeer ijvvrf
bezig was , zich een overvloedig en gezond voedsel , in die stre-
ken te verschaffen ,' waar de natuur minder mild bare neldadeo
uitdeelt.

Wij hebben eenige zeer belangrijke opmerkingen tmt dit on-
derwerp te danken aan eene in 1814 oitgegevene iaaogorete
dissertatie van den Heer vardot, oud Officier van Gezondheid bij
het leger. Gedurende zijn veMtogt in Rnsknut had viBoor
waargenomen , dat verseheidene fransebe soldaten , in de oIllst^^
ken van Pol09ck gekantonneerd, vergiftigd wafen ea eenigen
zdÜB stierven , ten gevolge van het elen van setfe geringe ^
veelheden van agarieuS'W^tifXï ^ die zeer veel overeenkomst had-
den met de amanita muscaria. Het was een ongelukkig bewijs,
dat het doodende beginsel van dese planten , volgens het zcgsv
van eenige naluuronderzoekers , niet vermiodeK, naar matemff
meer het Noorden nadert. Het is evenwel niel minder waar.
dat de Raseen, Polen, en waarschijnlijk al de overigff Noordse^
volken , volgens varhoï , van de champignons een dagelijls ^
bmik maken.

Het zijn voornamelijk de variSteiten der A, muscariM , die ét
Russische boeren tot voedsel dieoen. Maar volgens vaidot, etn
deze mensohen de zoo gevaarlijke champignons niet, dan na k
vooraf op verscbiUende manieren bereid Ie hebben, vooroanK-
irjk nadat zij ze met groote hoeveelheden koud en heet waler
hebben behandeld. Vervolgens bewaren zij ze voor den winter,
betzij door ze te droegen , na ze eerst op azijn te hebben latea
trekken, hetzij door ze met zeezout in te maken, later, inlSSS'
raadde Doctor cordier , in eene verhandeling , getiteld : Sisia^
et des exeptUms fles champignons aSmentaires et vénineux, de
volgende bereidingen aan, waar door men doer middd van hei
waier^ den vergifligen champignon zijn werkzaam bestanddeel
kan ontneAien« „ Men moet deze planten langen tijd met water-
dat men gedurig ververschl , laten trekken , of wel ben onop
houdelijk daarmede afwasschen, of ook, en dit boodt hij w>or

Digitized by VjOOQIC

Ö87

het beste, hen ondereokekieiie keeren afkoken, in aehdiemeiide
ielkem verach water te gebruiken.''

ProefneDiingen hebbeo aangetoond, dat deie toetiereidingen
voor deze soorten bet gewenschte gevoig hadden. Andere proef-
nemingen, door coRDiEE gedaan, hebben de onschadelijkheid van
verschillende ehampignons bewesen, zoo als van de Amanéia
ruèescens van pbaeson , de Agarieus tuper van büllurd , de
Agarieus squammosus , de jonge lycoperdon maximum , die
vroeger als verdacht voorkwamen, doch die hij zonder ze bereid
te hebben, gegeten heeft. Geen waarnemer evenwel heelt, voor
zoo verre wi| weten, zioh zelven aan de gevaren durven bloot
stellen, door op zioh zelven de theorite van het verbeteren der
ehampignons in praktijk te brengen. Thans echter heeft zich als
zoodanig opgedaan de Heer oAsAan, een der bewerkers van de
nieuwe in geneeskundig gebruik z\|nde Flora ^ die onlangs een
verslag daarover ingeionden heeft aan de geneeskundige autoriteit.
De Heer géraid, begaafd met eene standvastigheid en moed,
die bijna aan het roekelooze grenzen, heeft zich zelven met de
meeste vastberadenheid er aan gewaagd. Hij heeft met het volste
vertroawen 'de vergiftige ehampignons genuttigd, hetwelk men
moeijelijk zoude gelooven, ware het niet , dat men het volgende
uit zijn' eigen mond hoorde bevestigen.

„ In den tijd van een* maand , zoo zegt hij , zijn meer dan
„75 kilogrammen champignons in myn huis gebruikt; voorna-,
„meiijk waren het de volgende soorten: Mruaiüa aurantia^
^Agarieus bMonu^ Agarieus tenenasuê^ Agarieus emeUcus^
nAgarieuê sa$iguineu9^ Agarieus pemkiosus^ BoUtus chry*
„ santemuff^ en lycoperdon maximum. Gedurende acht dagen
„gehraikte ik, niettegenstaande my de eenvormigheid van het
„ voedsel soms geducht walgde , niets dan tweemalen daags 250
„ è 300 grammen gekookte champignons. Daar ik volstrekt geeoe
„ kwade gevolgen ondervond en dewijl ik vreesde, dat de talrijke
V) proeven op m^ zelven genomen mijne gevoeligheid voor het ver-
Ti gif zouden verdoofd hebben , zoo onderwierp ik mijn gezin ,
fi bestaande uit twaalf personen, aan deze kuur. Ik deed dit
f» echter langzamerhand, wanneer een de proef had doorgestaan,
„nam ik weder een ander. Ik hield zoo lang vol, tot dat ik
9 overtuigd was, dat, niettegenstaande het verschil in ouderdom,
„ seze, of temperament 9 niemand eenige onpasselijkheid onder-
„ vonden had.** Op iedere 500 grammen in middelmatige grootte
gesneden champignons, neme men een pond water, vermengd met
drie lepels azijn of twee tepels zout, indien men niets anders bij
de hand heeft Indien men sleehts water ter zijner beschikking

Digitized by VjOOQIC

968

hMfl, ferrerseiid men dit een of twee keeren. Hen late de dmn-
pignoos gedurende twee volle oren trekken , waaroa men xe me
eene groote hoeveelheid water afwascht , daarna hangt roeo u
roet koud water over het vuur en laat ze even koken, wianp
men ie uit het water haait, ze nogmaals waacht, afdroogt, »
er eenen keurigen schotel van bereidL GfoARD eindigt zijn verslag
met de verklaring, dat hij bereid is zijne proefnemingen te ber
halen in tegenwoordigheid van eene tot dit einde bijeengeroepcBe
commissie. ■ . j.

De commissie van den gezondheidsraad , zonder eenip» «
waarheid der feiten van den moedigen onderzoeker in twijiel
(e trekken , verzocht hem evenwel zijne proefhemingeo io hjw
tegenwoordigheid te verrigten, waaraan hij vrijdag 2 Noiember
gevolg gaf ; na alvorens 730 grammen der laatste amauUt wb
dit jaar bijeenverzameld te hebben.

De commissie begaf zich ten huize van den Heer cfeABDi f
gezeld door Dr. cordier , die haar door zijne bepaalde stodia
over deze planten voldoende inlichtingen konde geven , omtreot
den aard der paddestoelen. De door gérard bijecnvenameld»*
behoorden tot eene zeer bekende soort, namelijk tot de Amsm
mtucaria van pearson , de gevaarlijkste misschien na doi ^^
rieus èuièosus , en zoo bekend wegens zijn met wilte moadies
voorziene scharlakenroode muts.

Na ze twee dagen te hebben laten liggen,* hadden zij door m-
drooging een derde aan gewigt verloren, zoodat ze toen <i«
proef begon, slechts 500 gr. meer wogen. Nu werd alles {w
wel mats als steel) gereinigd en in groote stokken gesneden, »
vervolgens gewasschen , daarna in een liter verseh kond waltf '
met twee lepels azijn vermengd gedaan , waarin men tt p-
durende twee uren liet trekken ; daarna werden ze uit het walff
gehaald, met eene groote hoeveelheid water algewasschen en d>
verseh water gedurende een groot half uur gekookt. Na ^
koking werden ze de laatste maal in koud water aljjewasscheD
en gedroogd.

Na alle deze toebereidselen ging men over tot het eten. w*
schotel zag er wezenlijk smakelijk uit ; het was zes oren é»
avonds , toen gérard begon te eten ; op zijn verzoek nam ^
onzer, flandir ook een mondvol; vervolgens wilden de t««
andere leden der commissie CAnET<*GAS8icoüRT en bbaudb oo» ^
eens proeven, waarna gérard met zijne kinderen het overige. vao
den schotel nuttigden.

Wrj moeten bekennen, dat de spijs wat taai en vewlac"**
was , maar schrijven dit toe aan de steèlen , die mên er ofoel'

Digitized by VjOOQIC

telrjk had iDgelaten , om de proefnemiDg zoo kompleet mogelijk
te maken. Op den smaak zoo wel als op den reuk viel in het
eerst niets te zeggen. Het scheen zelfs als ware er iets aange-
naams bij gemengd, de nasmaak echter was adstringerend en
peperaohtig, hetgeen volgens gérard niet altijd het geval is, maar
aan het vergevorderde jaargetijde is toe te schrijven. Deze na-
smaak is bij alle individuen niet dezelfde. Zoo proefde de zoon
. van den Heer oéraid, deze gedurende anderhalf uur; en de Heer
CADBT-6A88IC0URT tot aan den volgenden morgen , zonder eenig
ander gevoel van onpasselijkheid.

Den volgenden morgen schreef ons de Heer gérard; ^^i^»®'
zonderd een gering onaangenaam gevoel, hetwelk tot gisteren
^ avond half negen geduurd heeft, en dat hei gevoig was van
jjCen plaatseVjk lijden tn^ner maag^ heb ik, noch mijn zoon ,
„eenige last ondervonden van hti ^ebrmk der AmarUüL Ik was
^er ook volstrekt niet bang voor, en zal stellig mijne proeven
„met de AmanUa venenasa voortzetten, zoodra ik ze ter mijner
^beschikking heb."*

Maandag 24 November ging de Heer gérard , die Zondags te
voren champignons had opgedaan, tot eene tweede proefheming
over, in tegenwoordigheid van de Heeren cadet-gassicoürt ^
BBAüDB en coRDiBR. Nu wRS het ét Agarieus InUbosus van bul-
LiARD of de AmanUa venenosa van pbarson, waarmede men
de proef deedt. Een dezer champignons was bedorven , het pa-
renchyma van zijne muts was week en als in gelei overgegaan ,
doch niettegenstaande deze kwade eigenschappen, mengde gé-
rard hem onder de anderen, om zoo doende nog grootereo
roem met zijne proeven in te oogsten.

De drie champignons wogen 70 grammen , eea derde minder ,
dan zij twee dagen vroeger zouden gewogen hebben.

Hen liet deze nu dezelfde toebereiding ondergaan , als men dit
roet de vorige gedaan had ; bij de koking verspreiden zij een
stank van slechte champignons , welke reuk later niet meer
werd waargenomen. Na een kwartier uurs gekookt te hebben ,
werden zg uit het heete water gehaald , met koud water afge-
wasschen en vervolgens afgedroogd, waarna zij met boter, zout
en peper tot een* smakelijke spijs werden toebereid , welke de
Heer gérard alleen nuttigde, zonder de minste kwade gevolgen
daarvan te ondervinden.

Uit al het voorgaande mogen wij dos opmaken, dat de mid-
delen om de vergiftige champignonsoorten , voor het gebruik on-
schadelijk te maken, reeds lang bekend en io praktijk gebragt zijn.

Digitized by VjOOQI^

T Ü M.

(7%ymt^ mlgaris.)

De 1^^ TMjm of Thymiaan^ ontkent cjnen geetofhtwii
thywios yan het Grieksohe woord thumoi^ dat dit kr»d Ie kin-
nen geeft, of welligi Tan timmot^ g^^^t wegens de opweUnoéf
eigenschappen van deze planU

Ammar rekent dit gewas ond» diegene, welko de bloeBaeBke^
▼en aan den top der stengels voortbrengen en tevens heesliw aiiijg
zijn. Herman onder dezulken, welke vier onbedekte zMdkomfe
hebben» en de bloemen boven aan den top voortbrfgiriu Iax
onder deheesteraohtige kruiden, die werveUcbtige bloemeB bob-
ben, welke boven aan de stengels voortkomen. Rivciqb eoder
die, welke onregelmatige, éénbladige bloemen hebbea, van hém
en baard voorzien, waarvan de laatste drievoudig en de eenie
tweevoudig verdeeld Is, met vier naakte, giMide zaedkofreb.
RorriDS geeft de bloem wel als volkomen, doch aU oiifcgfhni
tig op, en eveneens vier naakte zaadkorrels. Dfoscoanics be-
schrijft de Tijm als een kruid , met vele talges en vele kfeine
purperUeurige bloemen.

DecandolLe rangschikt dit gewas onder de LaÜèes^ en up-
NABus onder de Didynamia^ Gymnoipermia^ met het navolgcoée
geslachtskenmerk! Oe kelk is tweelippig, de keel door een vtakje
gesloten, de bloemkrans ïm mondvormig, de boveoüp plat en eü-
gerand, de onderlip is gelobd.

Dit klein welriekend heestettje is oorspronkelgk tul S^mfi
herkomstig en wordt aldaar, volgens CLonos, ToitUU» SaiMer§*
of alleen Selsero genaamd , terw^l de tijm van uoaooaiDBs aMav
Tomillo heet. Eveneens wordt het overvloedig te Langueéêc m
Profsence aangetroffen, en groeit op sommige plaatsen mo over*
vloedig, even ais de heide- in Drenthe. Hoewel uit waraefe oe^
den herkomstig , tiert het evenwel ook in Laplmidy ém^mt bet,
volgens de mededeeling van martos, in den tuin van het beifi-
taal (e Aiiengaard gekvreekt wordu

De laag blijvende, in aOe doelen gtnrige en steeds groent
Tijm, bereikt de hoogte van ruim vier pafanen; de bladeien afo
regtstandig, ovaal-lgnvonnig , omgekruld en aan b6iveMie« kd
bloeit in de mfianden ^isi^, JuUf en Augusius^ aan ecae a«,
kransvormig, met blaanwacbtige kleine bleemea.

Men kan dit gewas vermeniipnildigen door zaad, wortelsdNe-

Digitized by VjOOQIC

871

ring of stek , terwijl de geechiktête ti)d tot deze verrigliog de
maanden Maart of Octoöer zijn. Het zaad moet op eenen zonni-
gen stand en op eenen Ilgten bodem worden uitgestrooid , en niet
te diep worden ondei*gewerfct , Aèardkn het alsdan verrotten
zonde, terwijl men zich even eens voor het te digt zaaiien wach-
ten moet. Wanneer het zaad opkomt, wiedde men de jonge
planten zorgtnldig alt, en zoo bet weder aanhoudend droog
mogt zijn, begietle men het plantsoen twee malen *8 weeks, om
den groei te bevorderen.

In de maand Junif moeten de planten worden uitgedund en
wel zóó, dat de overblijvende eene onderlinge tussohenruimte
▼an twee palmen verkrijgen , ten einde zich behoorlijk te kun-
nen ontwikkelen. De uitgetrokkene plantjes kunnen verpoot
worden ter opg^evenen afstand; doch deze moeten alsdan zoo
lang bevochtigd worden, tot zij goed zijn aangeslagen, wil men
hel gewas door worteWerdeelmg vermenigvuldigen , dan moet
zolks mede in de opgegevene maanden geschieden, welke plan-
ten daarna in eene zandige steenachtige aarde, een palm van
elkander worden uitgepoot en zoo lang begoten, tot dat zij
Dieawe vlaswortels hebben voortgebragt , waarna men het gewas
rein houdende, aan zich zelven overlaat. Dit alles is ook van
toepassing op het voortkweeken door 'stek , doch méiiat heeft
de opmerking gemaakt, dat wanneer men de Tijm steeds door
stek voortkweekt , déze eindelijk het vermogen verliest , om goed
zaad voort te brengen.

Ter laadwinning late me|i eenige planten steeds ter plaatse
verblijven zonder er een ander gebrüik^ van te maken« Zoo spoe-
dig het zaad rijp is, dat gewoonlijk in Juiif plaats heeft, oogste men
het in , want hiermede dan langer wachtende zoude men bij regen-
achtig weder gevaar loopen, dat alles daardoor verloren ging.

Aangezien de Tijm mede een van die gewasseh is , die den
grond sterk aitpotten, zoo is het niet aan te raden, nieuwen
dMr te planten waar de onde gestaan heeft, tenzij men den
kKKiem vooraf diep omwerkt ep ztvaar bemest.

Op eenen schralen, steenachtigen , droogen bodem gekweekt,
wederstaat het gewas onze winterkoado , doch niet alaoo , wan-
neer de grond rijk en mild is , en de planten er welig tieren.

Ten einde dit gewas steeds welig te hebben , dat zeer geschikt
voot raadan is, en lioh ter bekwiptner boogta sobeerea laat, is
het wel aan te raden , da struikan aHa drie of vier jaren te ver-
nieuwen, van deze soort bestaad de navalgende varscheideaheden :

De tnedbladlge.

De gevlakte.

Digitizedby Google I

972

Tot dit geslacht behoort mede de:

V B L D T U M.
{Thymui serpyUum,)

Eene inlandsche vaste plaDt, welke ▼olgens yüi bau. oienl
op de heiden en in de duinen groeit, terwijl nsGORnn zegt, d^
zij ZOO veelvuldig aan de oevers der Newa-stroom in Bmdgné
gevonden wordt, dat geheele strelien er als mede bedekt zgn:
terwijl HAU.U de opmerking maakt dat die, welke ia GriMéd-
loaid (Zwitserland) aangetroffen wordt, zonder reuk is.

De verschillende groeiplaatsen veroorzaken dikw^ls zaSk eese
verscheidenheid in den uitwendigen vorm eener plant; dal men,
zegt VAH DER TRAPPER, somtijds niet gelooven zoude dezeffiJe
soort voor zich te hebben , wanneer men die van oDgelijksoor-
tige gronden genomen beeft. Dit geldt ook ten aaoxien der VeU-
lym^ die op de heide eene geheel andere gedaante verkrijgt
dan in de duinen. Zoo levert ook zelfs ieder jaargetyde ver-
schillende kleuren van bloemen op , over welke verandering van
kleuren naar de jaargetijden fritscb ons het navolgende voor
DuUêckland heeft medegedeeld.. Het aantal bloemen neeoil on-
afgebroken (oe van December tot Jul^, Over het algemeen zifn
vitle bloemen het talrykst, dan volgen gefe, aranfe^ èiamure.
violette , groene en de meest zeldzame indigo kleurige.

Het aangroeijen van het aantal bloeijende planten neemt met
bet vermeerderen van de middelbare temperatuur toe , maar ver-
mindert snel van JtU^ op Augustus» Van Januarff af lot de
voorjaars hachteoening neemt het aantal tcA/e planten snel af,
maar groeit wéér aan tot half Mei, en neemt dan aanhoodend
af tot den IVintertffd. In Feèruarff en Maart zijn er nog wein^
gele bloemen ; snel groeit het aantal van het begin van Apr€
tot het einde van JunO\ blijft dan op eene hoogte van half
Augustus en neemt weer af. Het aantal roode bloemen is ge-
ring van Feltruarij Xxii het einde van April ^ ^néüUAAuguêtu
-aan, en neemt weer tot October af, klimt dan nog eens lot
November^ wanneer zij verre weg de talrijkste onder de kleo*
ren zijn. Groene of groenachtige nemen af van Maart tot het
einde van Mei^ maar bleven dan meer of min standvastig.
Blaauwe bloemen ziet men half AprU^ dan afnemen tol hel
zomer-keerpunt ^ en weer tot dezelfde hoogte opklimmen. Men
ziet doorgaans eene paarsgevrijze tegenstelling van klennn;
als : wU neemt toe als geel afheemt , rood en groem slaan te-
genover blaauw en tialet. Tweemalen heeft het

Digitized by VjOOQIC

97S

het dalen van elk getal plaats en de meeste bloemen openen'
sioh over dag. In het algemeen ie de wortel der onderhavige
plant vezelig, de stengel kruipende, vierkantig, min of meer
met kleine haartjes bezet , en aan de kanten viltig , sterk getakt
en over den grond uitgebreid , somtijds opgerigt , roodachtig van
kleur , en de plant in al hare doelen , op sommige heidegron-
den bijna heesterachtig. De bladeren ongesteeld, vlak, stomp,
eirond, aan den voet gewimperd, behaard of glad, van onde-
ren met ^ne puntjes, de pteunblaa^jes zeer klein, lanoet-vor-
mig en terug gebogen. De bloemen die in JuUjuk Augustus
ontluiken, zijn paarsacbtig, violetkleurig en vormen nu eens
eene aar, dan wederom een ineengedrongen hoofdje, derzelver
bovenlip uitgerend , de onderste lip drielobbig , de kelk gestreept,
door een vlokje gesloten , terwijl het zaad eirond en glanzig is.

De voortkweeking er van, heeft op dezelfde wijze plaats, en
den grond moet van dezelfde gehalte zijn , als voor de andere
ie opgegeven.

Hiervan bestaat eene verscheidenheid met wUie bloemen, en
welke volgens dr gorter op de beide bij E/speet en in de laan
voor üüenpas en naar reinward bij Naarden gevonden wordt.

In den zomer worden van beide hetJDof en de bloemen groen,
en in den winter gedroogd gebruikt, en wel om aan onder-
scheidene spijzen een geur te geven, van welk gebruik der
laatste soort iiczz en koisettb mede gewag maken.

GmuH zegt , dat uit de vlugtige olie van den wiiden tijm , kamfer
verkregen kan worden , «attüschka roemt bet als geneesmiddel
t^Sen de duizeligheid der schapen.

Beide soorten bevatten veel honig in zich, iets hetwelk reeds
bi) de ouden over bekend was, terwijl men volgens schiuhr
slechts de bijenkorven met deze plant behoeft te bestrijken, om
eenen zwerm op te vangen.

In de geneeskunde komt het niet meer voor, hoewel boer-
BAAVB er van zegt; dat het op wijn afgetrokken zeer versterkende
eigenschappen bezit.

De andere soorten als:

Thymus aeinos en

Thymus nepeia beide inheemsch gaan wij als minder tot ons
bestek behöorende met de nog overigen zoo als de Alpinus^ 1731
grand^larus 1506 MasUchina 1506, Nummularius 1818 stilzwij-
gende voorbij, verwijzende te dezen opzigte op de reeds meer
genoemde werken en op blackwell et curiaus herbal^ containing
fmcut. üfthe useful plants.

Digitized by VjOOQIC

ÜLLUCÜS TUBEROSUS.

Het is onder deie benaming, dat dit gewas reeds leer ttd^
▼olgens f. j. GAUiAS (SenUnario de la Nneoa-Oramad^ m Feru
werd gekweekt^ alwattf men hetzehre ook OOuco^ ÜUuco^ Mei'
loco en PapaUsa noemt , welke laatste benaming men evenwel
ook aan een Solanum geeft, hetzij dan aan de wezenfijke aard-
appel \ of aan de oxa&s tuberota.

Onder den naam van Meibeo en PapalUa beell Dr. lAnsoir
van QwUo in den Qardmer'e chronkle van den 11^ Oeiober 18S7
van deze plant gewag gemaakt en er eene zeer goede af beeMiiig
▼an geleverd, hoewel de invoering er van eerst in Jamiarii 1M8
door de bemoeijing van ch. lbdos plaats vond, die alBtoan een
klein kistje met de bollen er van aan den Minister van Land-
boaw en handel te Parijs zond.

De besohrijving betrekkelijk deze plant overgezonden, was
zeer onvottedign en bepaalde zioh btfna aftslaitend tot de wgse
van bewaring der knolwortels zelve, die volgens haar, hoog-
stens gedurende vier maanden op .eene drooge plaats kan ge-
schieden. Indien de wortels langer dan dien tijd overgehouden
worden, beginnen de kiemen ait te loopen; hoewel denelver
groei, het kiemvermogen der wortels geenzms benadeelt

Volgens PBNTLAjn> wordt dit gewas over het geheele hoose ge-
deelte van Peru en BoHeia gekweekt en is aldaar onder den
naam van oca quina bekend, met wdke benaming ook de ine»-
Ue (oca) aldaar bestempeld wordt. Ik heb het, zoo laat hg lich
hooren, „in alle vaHeijen tasschen de rivier AjmrfiMe en /Mm
aangetroffen, tnssohen 13o en 19^ 30^ zolder breedte en op eene
hoogte van 14 tot 13000 Engelsche voeten , boven de watenpie-
gel Het is niet onwaarsehijnüjk dat de UUuco door de imca»
in de Provincie QuüOy van waar hij na onlangs ook in Boropa
is ingevoerd , overgebragt is uit de omstreken van Cueeo* De
oca qu^M wordt op eene uitgebreide schaal in de naböheid van
de volkryke Boliviaansche stad La Paz gekweekt « even eens als
de twee verscheidenheden der oxaUe^ tuberosê (oea amgrig en
oca esanoB). Men plant dit gewas van den 35 Mfy' tot den 10
AugusHu^ en oog^ het in het laatst van ^frti m (men heode
evenwel onder het oog, dat deie tydperken voor hot laiidelijk
halAvnd de lente en het niyaar tQn>. Men poot de kncie^ (de
kleine of poters als zijnde ongesehikt voor voedsel, worden hier-
toe gebraikt) in gaten met bgvoegtog van een vrein«g i

Digitized by VjOOQIC

876

Ik behoef niet te leegen , dat op de hooge liggnig van La Paz
(boten de 19000 Toeten) het klimaat zelfe gedurende den somer
schraal is, en dat er weinige nachten zonder vorst voorbij gaan^
xgnde de lucht over het algemeen onbewolkt, met uitzondering
aUeen gedurende den regentijd (December tot MaarO. De mid-
delmatige temperatuur evenwel is 10^ honderd gradig.

Dbcahoollb rangschikt deze vaste plant onder de Soianeée^
en volgens het stebel van louiabos sonde dezelve tot de Pen'
tandria^ Monogynia behooren, terwijl men over de systema-
tische plaats dezer plant, kan nazien Arch. d, Scien. Phys^Tih
De Uüuco is eene halfkruipende plant-, de stengels zi)n groen,
half doorschijnende , en schieten , wanneer zij niet aangebonden
worden, overal waar zij den grond raken, wortels. De bladeren
zijn dik en vleezig; eerst breed en uitgebreid, doch later wor-
den zij rond en gebogen, en nemeo bij vollen wasdom de ge-
daante van eene schelp aan. ^ De bloemen zijn klein en groen*
achtig van kleur, ontspruiten uit de oksels der bladeren. De
knolwortels die in Peru eene aanzienlijke grootte bereiken, b.v.
als van een hoenderei, zijn geel, zeer glad, en komen aan de
wortels voort, die aan het onderste gedeelte van den stengel
ontspruiten. Zij zijn van buiten geel, en van binnen wit, meel-
achtig, en van eenen anderen smaak dan de aardappels.

Aangaande de kweeking er van , en de uitslag desw^e zullen
wij mededeelen, wat verschillende boitenlandscbe en binnenland-
sche tijdschriften daarvan achtereenvolgens hebben vermeld, en
hoewel de uitkomsten tot nu toe weinig bevredigend waren , zoo
dringen wij toch o|i nadere proefnemingen ten sterkste aan,
die wij ook zelve reeds in het werk hebben gesteld. Vilvorik
dan, die mede de toegezondene knollen in F^a$ikriik het eerst
kweekte, terwijl de jokghi zulks in België deed , laat zich daar-
over aldus uit: Wanneer in het voorjaar het uitplanten geschie-
den kan, neemt men ook de scheuten van de knollen af, welke
mede ter voorttding geschikt zijn. Zoo lang de wortels niet
geheel verdroogd zijn, blijven zij ter voortplanting geschikt; en
worden zij na het afbreken der scheuten gedurende eenige uren
in den zonneschijn te droegen gelegd.

De wortels die ik verkreeg, waren zeer sterk uitgek>open;
iy waren uitgedroogd on oitgepot, door de lange scheuten, die
er gedurende de reis aangegroeid waren, en deze waren zeUs
door het vocht half verrot. Vreesende dat zij in zulken staat
niet zouden kunnen bewaard bleven, tot den tijd der uitplanting
in de opeoe lucht, plantte ik er sommige van , in eenen bak onder

Digitized by VjOOQIC

' 976

glas; deze TOönorg was eohler niet noodig, want, ofiwhooB ik
de beste wortels ?oor den open grond behield, ontwikkeldeD
lioh slechts twee van dezelve.

Gelukkig dat het gemak, waarmede deze plant van st«k kan
vermeerderd worden, mij van bovengemeld veriies schwJelow
stelde , zoo dat ik bij het begin van Mei reeds veertig gezonde
planten had. De eerste bloemen ontloken in het begin van Jnnff^
doch er had geene vnichtzetting plaats , hetgeen ook gedurende
den geheelen zomer het geval was.

In het laatst van Augustus en in September ontstond er eene
groole menigte van bloemen , die wel gebouwd soheneo te zijn.
Volgens mijn gevoelen is de beste wijze om de planten aan oos
klimaat te gewennen, dezelve door bij ons voortgebregjt zaad
voort te teelen , omdat er alsdan kans bestaat , versckeideBhe-
den te verkrijgen die gewijzigd zijn naar den nieuwen toestand
van het klimaat , waarin de moederplanten geteeld zijn ; ia deze
overtuiging heb ik herhaaldelijk getracht, door kunstmatige be-
vmcbtiging eenig zaad te verkrijgen , doch dit is mij steeds
mislukt.

In het algemeen begonnen mijne knolwortels niet te groqjea,
voor de najaars-regens , zoo dat zij klein waren toen de vorst
inviel ; eenige in bakken geplaatste planten , vertoonden reeds n
April zoodanige wortels , doch na eene overplanting in de opcne
lucht in Mei , ofschoon men de grootste zorg droeg dezelve nkt
te benadeelen, hielden zij op zich uit te breiden; zg gedroegea
zich als zetsels en bragten op nieuw scheuten voort.

Gedurende de drie zomermaanden was ds groei duidelijk on-
derdrukt , hetgeen eer aan de warmte dan aan gebrek van vocht
moet toegeschreven worden, want de planten die gedorende dien
tijd goed begoten werden , gaven overvloed van loof , doch
geene knollen.

Bij het ophouden der warmte was de schielijke voortbrenging
van nieuwe spruiten aan de knollen opmerkenswaardig , deze
omstandigheid had , vermeen ik veel sterker plaats bij de planten ^
die van de droogte schenen geleden te hebben, dan bij die
welke begoten waren.

Een weinig later in het jaargetijde , toen de dampkring vock.
tig was, vertoonden de stengels een zeer belangwekkeiid ver-
schijnsel ; derzelver uiteinden , die eenige dagen te voreo zeer
korte geledingen hadden , verlengden zich plotseling en werdea
zoo rank , dat zij als in draden veranderden , die op ver verw^-
derde afstanden schubvormlge blaadjes droegen; deze draden

Digitized

by Google

977

liepen eent OTer den grond en nabij lijnde stengels , met eene
daidelijke neiging voor duistere plaatsen, en drongen eindelijk
in den grond, waaraan hunne uiteinden zich knollen vormden.
Zij waren , hier ben ik zeker van , onmiddellijke verlengingen van
*de stengels , en niet , zoo verre ik konde bespeuren , okselacb*
tige voo^rengselen van de bladeren aan de uileinden der stengels.
Deze verlenging van de stengels in eenen draad, bleek mij in
verband te staan , met eene vochtige en niet warme lucbtgesteld*
beid ; zij had ook in bet voorjaar plaats bij de planten , welke
in eenen kouden bak stonden, doch daar het toen niet zoo al-
gemeen plaats had , heeft het mij abtoen minder sterk getroffen.
Bij de voorjaars-planten drongen de eerste draden in den grond,
en vormden daar knollen, terwijl die, welke later te voorschijn
kwamen, of die eenig beletsel ontmoetten, onder den mvloed
van meerdere warmte het aanzijn gaven aan regelmatig gerang-
schikte bladeren ; de geledingen krompen in , de stengel nam der*
zelver natuurlijke afmeting aan en zocht gelijktijdig het licht. Ik
was dos getuige van het wonderlijke verschijnsel, dat stengels
zamentrekkingen en verdikkingen ondergingen , hetgeen zeker de
aandacht der physiologen ten hoogste waardig is , want er is
een groot verschil tusschen 4,e weekheid, voortgebragt door de
vermindering der warmte en vergezeld (in die gedeelten namelijk ,
die steeds derzelver groene kleur behouden) van eene neiging
naar duisternis, en die welke veroorzaakt wordt, door gebrek
aan licht en vergezeld gaat (en diezelfde deelen , doch bijna nim-
mer groen) van eene sterke neiging om het licht te zoeken , zoo
als plaats heeft bij de scheuten , die de knollen van den aardap-
pel en uUuco voortbrengen.

Wij zijn voor alsnog in do onmogelijkheid , volgens eigen ge-
nomen proeven te oordeelen over de voedzame hoedanigheden
van den uliuco. De knollen die uit Peru kwamen , waren niet
zeer aangenaam van smaak , als zijnde slap , half doorschijnend
en merkbaar uitgeput door de menigte scheuten, die er i^an ont*
staan waren, terwijl de grootste knollen van binnen hol waren,
zonder dat men juist deze ledige ruimte aan eene ontstemming
konde, toeschrijven. Benige aardappels, die gelijktijdig met hen
waren overgezonden, hadden ook zulke veranderingen ondergaan,
dat het onmogelijk is , tot eenig besluit te komen op grond van
deze monsters.

Even als de knollen, die in 1848 geoogst zijn, te jong waren;
zoo waren de planten, welke ik konde beschouwen, ook te jeag*
dig , om meer dan eene zeer onvolkomene gedachte te geven van

Digitized by VjOOQIC

sr78

d6 waarde van dk gewas voor de kaltaiir. De smaak Tan de
jonge kDolleljes was vrij aangeoaam , maar (waarsehijn^ naar-
dieo lij niet tot rijpheid of folwassenheid waren gekomen) a)
waren waterig. Met behulp Tan het nicrosooop vond ik eene
groote hoeveelheid zetmeel in derxelver sehorbaehtige of fautcBSIc
kringen, maar minder (dooh van betere hoedanigheid) in kef bin-
nenste gedeelte; de dikte van beide afdeelingen , gemeten ma den
omtrek naar het middenpunt, was bijna gelijk.

De gemelde stof was aanwezig in bijna gelijken vorm ak ia
de Oxalis crenata of Oca,

Masson beveelt de bladeren van den uUuco ab bladgroente aaik
Hij was ook veel gehikkiger dan ik, zegt vojroani, in de kwee-
king van dit gewas ; zijne planten waren in het midden vnn dei
zomer reeds even groot en krachtig, al^ de mijne b^ ket ini
van de eerste vorst in het laatst van Ociober; toen nam il i
planten op, terwijl hij ze met droog blad bedekte, wa
de knollen bijzonder goed door bleven groeijen; h$ keelt ermil
versoheidene laten zien, die vijf en zes looden zwaarte kaddea

Wat mij betreft, zoo vervolgt hij , geloof ik niet dat de «Arc» ved
waarde voer den landbouw bij ons sai bezitten, doch wel, dat h^
zijne plaats in onze moestuinen zal innemen. Br mogen jaren
komen, dat hij eene meer gonstige iaohigesteldheid , dan in 1819
plaste had, ^e knollen zullen rijpen, in welk geval men kans zal
hebben, eenmaal planten van zaad te winnen, die gesckikferial-
len zijn, dan de oorspronkelijke.

Omtrent de verwonderlijke gemakkelijkheid, waarmede dH ge-
was kan vermenigvuldigd worden , wil ik nog het volgende op-
merkenswaardig voorbeeld geven; bemerkt hebbende, dat so»
mige der bloemdrageade ta^es, die ik voor mijn herbaiioa had
bestemd, gedurende dat zij in de pers stonden eenige kleine knal-
letjes hadden voortgebragt; verzamelde ik de stengels van eeus^
planten , die reeds sedert tien dagen opgestoken waren en bova
op den grond waren blijven liggen; deze stengeb lag ik in eev
doos op eene laag stroo. Bij het openen der doos, na veettka
dagen , vond ik de stengels half verrot , terwijl zij 500 of W
kleine knoltetjos. hadden voortgebragt, waarvan de grootste ah
hazefaioten waren.

Gedurende hei geheele jaar kan men in de opene lucht atekkea
zetten , van stukjes van den stengel. BIassor beweert, dat door
stokjes van scheuten met een handbreedte grond er over te
brengen , men op de gemakkelijkste vrijse de vermaerderiBS
bewerkt

Digitized by VjOOQIC

079

Mérat laat zieh oyer deze plant aldas uH:
De tUiueo in i4^// en ifet, op eenen zuidelijken stand (alhoewel
hij niet gevoelig voor de koude is), uitgeplant, en wel in eenen
didp bewerkten bodem, bragt een krachtvol gewas voort, en een
Sr^t aantal stengels, welke ter zelfder plaatse uit den knolwor-
tel ontsproten en die men stekken kan, zoo spoedig zij de lengte
▼an 8 tot 10 Ned. duimen bereikt hebben. Ook zij brengen knol-
leii, even als de moederplant voort, en wel twee soorten, die
onder den grond grocijen, zpn het dikste, doch de anderen, die
uit de oksels ontspruiten, zijn veel kleiner en minder krachtvol,
hoewel zij ook wederom ter voortplanting geschikt zijn. Deze
laatsfen ontwikkelen zich inzonderheid op het einde van den
gt^eitijd, en om ons zoo nit te drukken, als van zelve,. en ook
dan nog, wabneer de stengels reeds van de moederknollen ge-
sOhetden zijn.

Het is tegen den herfiU en in korten ^d, dat deze verschil-
lende knollen voortkomen en hunne dikte erlangen. Zij komen
in gedaante, dikte en kleur met eene verscheidenheid van kleine,
gele aardappels overeen , hebben ondiepe kuiltjes en brengen van
af de maand Feèruarff of Maari^ uitspruitsels voort , hidien de-
zelve namentljjk niet aan de vorst worden blootgesteld en welke ,
gel^k wij reeds vermeid hebben, weder ter voprtplanting gebe-
Kigd kunnen worden.

Aan JACQüiN AiNÉ ontleenen wij het navolgeode:
Hij dan heeft in het midden van 1850 in zrjnen tuin , nabij
het dorp Okaronne^ onder het regtogebied van Parijs i acbt
kleine knoHen van den uUuca op een tuinbed uilgeplant , ter lengte
van drie Ned. ellen en eene el 33 Ned. duimen breed. Het doel
dezer kweeking was, om te zien," vrat er van worden zonde,
• wanneer men dit gewas in den sleóhtsten grond en op den on-
gtmstigêten stand verbouvrde. De aarde bestond in eenen kalk-
achtigen, digten kleigrond, met een ondergrond van zuivere klei,
dezelve was slechts éénmaal omgespit en in het geheel niet be-
mest Gedurende den groeitijd werd dit gewas onderscheidene
keeren gewied, terwijl de stengels achtereenvolgens , wanneer zij
de lengte van 20 tot 30 Ned. duimen bereikt hadden, zich over
den grond verspreidden. In de maand November werden de
aeht Bloeien, opgenomen, die alstoen tien Ned. kannen knol wor-
tels opbragten, wegende te zaraen zeven Ned. ponden en vier-
honderd wigtjes. De stoelen waren niet aangeaard, terwijl de
kleine zwarte slak de knollen gevoelig had aangetast en derhalve
niet weinig den groei bad tegen gewerkt. De stekken in Au-

Digitized by VjOOQIC

gU9tu$ iD denzelfden bodem geplaatst, bragteo gecne knolleii
Toort, ój hadden eenen aller ongonatigsten staod en w^deo
Dimmer begoten.

Wanneer wij na onze berekening maken naar dese opgav»
van JACQüiN, en die hij mededeelde aan de Société eenirek
(tharticuliure van ParffSf dan zoude een bonder grond vaa
eene gehalte, verre beneden het middelmatige, aloohl bewerkt,
onbemest en zonder aanaarding 250 Ned. kannen knollen opbren-
gen, viregende maar 74 Ned. ponden de hectrolitre (iCX) kan),
18,500 Ned. ponden.

Het is jammer, dat jacqdoi het gewigt der stengels niet
heeft opgegeven, daar het loof zeer door het vee geioeht ó.
Maar ook dan nog » wanneer men alleen de opbrengst der knoi-
wortels in aanmerking neemt, 250 hectolitres per bonder ea
dat met eene slechte kweeking en in eenen slechten grond .
overtreft de oogst verre die der aardappels , wanneer deze op
dezelfde wijze verbouwd werden , terwijl van deze laatste bd
loof onbruikbaar is.

Eene andere proefneming te Cliclèif^ mede onder het refStsge-
bied van /'ar(f> genomen en wel in eenen on vruchtbaren kleigrond,
met stekken den 8 September uitgeplant en den 17 Neeemèer
opgetrokken, heeft deze uitkomst opgeleverd, dat In dit kort
tijdbestek, de onderhavige planten, knolwortels ter dikte van
een duivenei voortbragten.

In het Maandschrifl ter betordering tan NüterhM 1851*.
1ste stuk , lezen wij dienaangaande een verslag door hel Depar
tement Delft ingezonden , en hetwelk wij hier zoUen laten vol-
gen, welk verslag van des te meer belang is, naardien het
onder ons klimaat is opgemaakt.

Er zijn van de knollen dezer plant, die onder medewerkiaf
van het Gouvernement in het begin van Maart 1850 waren om-
vangen, ter teling uitgedeeld. Men is voornemens,* om, ter-
wijl dit plaats zoude hebben, en de groei in JuMi reeds eeB%-
zins gevorderd ; voorloopig na te gaan , wal van dien groei .
van het gebruik der knollen en .het loof konde te wachten zijo,
iets daaromtrent in de sectie van Landbouw op de Algemeeoe
Vergadering in Julij 1850 voorgedragen.

Dit onderzoek was ten opzigte den aard der knollen niet on-
gunstig. De bestanddeelen waren bevonden , zelfs meer weienigk
voedende deelen te bevatten dan de aardappels , welke men op-
gaf, dat er door vervangen konden worden; maar de smaak, zoo
wel raauw als gekookt of gebraden , was bevonden zeer Cerog-

Digitized

by GooQle

981

ftlootende Ie xijn, en de gebradene zonder het aangename en
eetlust opwekkende ^ van de Aardappels ; althans die van de
eerste teelt uit Brussel ootvangen. Denzelfden teragstootenden
smaak hadden ook de stengels, schoon het geheele loof opgege-
ven was, als eene smakelijke tafelgroente op te leveren; dit had
alleen plaats ten opzigte der bladeren.

Het loof nogtans , dat ook als "een zeer goed voedsel voor het
vee was opgegeven, was daartoe (in Julij) er verre af zoo
zwaar te zijn, dat het eenige ponden per plant zonde geven,
terwijl het ook maar twee malen, in plaats van drie malen in
bet jaar scheen te zullen kunnen gesneden worden , en daar de
plant als eene, den winter-overbl^vende was beschreven, die
eerst in het 3de of 4de jaar de bedoelde groote meqigte vruch-
ten zou dragen, werd het als onmogelijk, althans als wisselval-
lig beschouwd , dat zij , als zeer saprijk zijnde , in ons luchtge-
stel de vorst zoude kunnen doorstaan.

Ook in andere landen was intosschen voorloopig reeds een
ongunstig oordeel over het gebruik van dezen knolwortel , ter ver-
vanging van de aardappels , geveld. Wat wi) nu ten opzigte
van de verdere teelt hebben vernomen, is het volgende.: de ont-
vangen knoUetjes zijn op verschillende gronden , doch veel in goe-
den taingrond geteeld; slechts enkele planten gaven ten einde toe
een eenigzins aanzienlijk loof. Bij de rooijing waren de meeste
knollen zeer klein , als knikkers , als graauwe of nog kleiner
erwten , sommige als peperbollen , en telden zeer weinige zoo
groot als gewone middelsoortaardappelen ; de grootste waren
langwerpig, als zoogenaamde muisjes-aardappels, waarvan zelfs
de beste , gekookt en , gebraden , even alleronaangenaamst van
smaak waren.

Het oordeel was verschillend, of de plant zoo ai^ zij was
moest blijven staan , of dat er de knollen alleen a 'genomen moes-
ten worden , of dat men niets dan de knollen op nieuw moest
poten, welke laatste zich dan wel zou moeten bepalen tot de
grootste of middelmatige , die er waren. , De overige waren nog
veel kleiner , dan de van het eerste jaar ontvangene , en dos
niets gevorderd.

Men heeft intusschen voorgenomen, de tweede teelt te beproe-
ven, om dan ook niet bevooroordeeld te handelen tegen den
smaak, die bij het einde van het 3de en 4de jaar beter zoude
kunnen zijn, en zulks, zoo wel ten opzigte van de knollen, als
van de steelen , en de hoeveelheid van het geheele loof, van welks
toedienen aan het vee wij niets hebben vernomen , omdat in onze

Digitized by VjOOQIC

882

streken geeoe suyivoedering is ea men das daaraao ge«ne wMfde
hecht HeD wil het dan ook op drieSriei wijze beproeveo: net
het laten o?er¥nntereD van planten ^ die zijn blijven aUan^ zoourd
zonder a&iemen der knollen, als met degene , die meo er vae
ontdaan heeft, en dan eindelijk met den knol op nieuw te potee.
In het MaandscMft voor TuMomo Dec. 1851 , Tinden wx)
hieromtrent dit verslag van i. j. h. In hei voorgaande jaar had
ik mij een paar dier knoUetjes aangeschaft Een derieiver was
door mij in onzen gewonen toingrond, hoofdzakeiyk mohn of
veen, met eenige blaauwe klei, en de andere in joint voorhsn-
den zandgrond, afkomstig uit de ommestreken van ^egtm^
geplant; de eerstgenoemde hf eft opgeleverd twee , en de Kaalste
leven knollen , allen echter veel grooter dan de moederknol ; bi)
het rooijen van dezelve, was het nog groene loof op den grond
blijven liggen, hetwelk binnen 24 uren reeds kleine haarwor-
tels had gemaakt; bij het bemerken daarvan, werd ik te rade,
van die stengels een zestal stekken in potten te steken , eo die
in eene koude bloemenkas te plaatsen ; deze groeiden eerst zeer
welig, doch stierven reeds vroeg in het voorjaar af, hij het le-
dig maken der potten werd echter door mijnen tuinman bevoe*
den, dat zij toen zoo goed als geheel gevuld waren met knol-
letjes ter grootte eener erwt; hij bewaarde daarvan eenigea,
en plantte dezelven- ter gelijker t^d met de hierboven omsdire-
▼en negen aangewonnen knollen; alles groeide even welig, tot
dat in het laatst van /tf^', als wanneer het loof der negen aas*
gewonnen knollen begon te versterven, zonder op eenige vrijit
veel vrucht gemaakt te hebben , terwijl de planten , gewonnes
uit de knoUetjes van stek , steeds bleven doorgroeijen , nn do$
geheel frisch en bloeijende zijn, en bij eene lengte van pL m.
acht palm, bijzonder zwaar zijn uitgestoeid, terwijl de graoJ
rondom de plant, door het uitzetten der knollen rijst

De uitslag desw^en , wordt ons dan ook in genoemd Tijdschnl
Januari' 1852 medegedeeld en welke wij derhalve hier laiai
volgen :

Aangezien het loof steeds frisch, groen, doorgroeijende es
bloeijende bleef, heb ik de planten niet vó&r de eerste naekt-
vorsten^ omstreeks het midden der maand, (te gelijker tijd omi
de Dahlia's) doen opnemen, en toen bevonden, dat de negn
planten, afkomstig van de negen in het vorige jaar gewonnen knel-
len, hebben opgeleverd 197 stuks, of door elkander, 23 stnka per
plant, terwijl de zes planten, aftoroatig uit de kleine knotteïj»
in dezen winter aan de stekken in potten gegroeid, niet

Digitized by VjOOQIC

»mt <<ao 409
'oor w ^S- ma» ^ '* «eoa ii'. •" oud. "'«r»»

Digitized by VjOOQIC

L«"^r{ï'S"C':-.;---.-;---.;-JS-

?u^/«d.^« •oboni» *ruZi' S!>bruit, .^ ***"'-'.

** '-"«f/er

•''»^

Digitized

-J

«^7

^.^

Selaaij

*'«l»^rHJ"*« fir.

"*« *ie;:;,"'«w

s:r-.«Lii-_-?s\-~i'"."»«*

2^ 2:^.t^-:i>.;

Van

•"J »«m rf° "«o v/oj^*'* «P wf "*"• ,kii""> "ee/ *"■ '«i-

^'ïliUei.

«.» blik" ■«Mfd* «■*»« ^^'«"«.„f*"'» O '1^2

•,„-7' plan» .:*'2eao.w.- . '^"«ten '"•' eeoio. ». "^ «„_ _ _/o>de.

'*'"-»'e^;Ü:*'^rfe

ma.?"^ zich ..?®' ««iii.0 '^*<^^ei,. _ ^J^eo h^^^^^^oooh. ?«

» en

, *«« S.'?' ««^ •*«« ? "m«^ "*•» to' '"^

*"«5>ï'iïS:>

'"«/eo.

.80 de

^•«s:*'*'

'»«*,

•^i d«

"^t ri. .><«

Digitized by VjOOQIC

nee^^

2ï i~«:~;.-! «.-tss.'i-a"

'«^ £" •«. . *"^ » ,> t,'?«" £*• «

Digiti

zedby Google

wortels plaatst mcB in toinbedddn, waarvan de grond droog en
onberoast ia, en wel ter afstand van twee voet, want ofschoon
de planten in eene zware, vochtige aarde, veel weliger tieren,
zoo is evenwel de opgegevene te verkiezen^ bijaldien men de
wortels voor de geneeskunde besigen wil. Zoo spoedig bet loof
▼erwelkt, neemt men de wortels op, die men alsdan laat droo-
gen , ten einde ze later te bezigen.

I>eze wortel is kort, zelden een vinger dik, rglvormig en be-
nedenwafirts afgeknot, van welke eene menigte langere, draad-
dikke worteltjes afhangen. Als dezelve uit de aarde komt^ is hij
witachtig en geeft bijna in het 'geheel geenen reuk van zich,
doch door het droogen wordt hij van buiten bruinachtig, riekt
dan naar kamfer en heeft eeaen sterken specerijachtigeu smaak.
Bij het droogen, hetwelk snel geschieden moet, verliezen de
wortels drie vierde van hun gewigt, en moeten daarbij zorgvul-
dig tegen de katten behoed worden, want deze rieken de lucht
van den valeriaan, omdat zij even als de kamfer eénige over-
eenkomst met de kattepis heeft; zoo -gaarne, dat zij tot dol
wordens toe, er zieh op wentelen en de wortels verscheuren.
Man behoeft daaelve, zoo zij niet gemalen zijn, niet angstig
tegen de toetreding der lucht te bewaren.

De bestanddeelen naar TROMMSDoaFF vindt men bij sobermiei m
Handb, der PracL Arznetnütellehrt opgegeven. In dezen wortel
zit volgens rongb een zuur , dat met bases witte , in de lucht
groen wordende , zouten vormt , hij noemt dit groenig-zuur
mridm'ZUur^ czvrnumskt heeft dit zuur fiereid en stelt het =:
koffijlooizuur (acidum cafetannicum = C,4 H^O^); het verschilt
va» dit znur, omdat het door yzerozydezoulen, niet groen
neergeslagen en door ammonia brvin wordt. Ook verkreeg hij
nog een zuur C,, Hg 0^ Ann* der CAem, u. Fharm,^ LXXI ;
en Fhann. CerUralbL

Het gebruik is enkel geneeskundig, en wegens de groote wer-
kende kracht zeer uitgebreid. Men bereidt er uit; de Valeriaan
olie , gevende twaatf pond drooge wortels , zoo het wel gaat ,
twee onoen dezer vlugtige olie.

VakHaan-waier ^ valeriaan-extract^ leverende een pond, zes
oneen extract; volmaan-duiker en valeriaan-tincturen^ welke
ganeesmiddelen inzonderheid tegen zenuwziekten en wormen
dienen.

Er zijn twee afwijkingen van deze plant te weten de :
Sfnalbladerige^ die op moerassige plaalsen groeit, met minder
weskkraafatig^ en miader ruigen wortel , en de :

Digitized by VjOOQIC

982

Breedbladerige , die op bergen en drooge plassen
wordt ; terwijl het van deze is , dat men imoDderheki *
wortels beiigt , wordende de EngelscAm over het algeoMa
voor de beste gehouden.
Aangaande hel loof als yoedeq)lant, zijn de gevoelens zea

uileenloopende , want terwijl güwkbr daarvan voor de paardes

gewag maakt , mokniks voor de schapen , zoo beweren andere.

dat het slechts de varkens zijn , die dit voedsel zooden wifes

opnemen. .. r# .^ i ««»w« .

Adam dietknhauser geeft , in zijn Handbuch van 1509 den ipof-

tel als molwerende op, en van dbr trappeh stipt aan, dat aeo

door middel er van, rotten zoude kunnen vangen.
Als sierplanten behooren tot dit geslacht:

Valeriana ruöra. Eene vaste plant uit Frankryk, Zeiiseriad.
Italië en óe LevarU^ derende, bedaaowde stengels groerjes ttf
de hoogte van zes palmen ; de bladeren zijn ongesteeld , steof-
omvattende, knoopvoripende; de onderste langwerpig ovul.
de bovenste aan den vdet verbreed , en aldaar eenigzins get»d.
spits uitloopende ; zij bloeit in Junif en JuUf pluimvoiiiüg as
het einde der stengels ; de kelk is klein , buisvorming, oiel een»
vernaauwden keel en effenranding; de bloemen zeer talr^k, ro-
zenrood of wit , naar de verscheidenheid ; de boord aitgêbrad .
vijfslippig » de slippen zijn ongelijkvormig , de opstaande , b
de grootste , deze soort is éénmabnig {monandrah Dodoilibs
en LOBEL hebben er eene goede afbeelding van geleverd.

Zij behoeft eenen goeden droegen grond en bedekte stanW
plaats; terwijl de vermeerdering het gemakkelijkst door kei
scheuren der plant in het najaar geschiedt^ wederstaande
onbedekt onze winterkoude; iets dat evenwel door woücm
tegen gesproken wordt , die eenen vorstvrijen stand aanbevecb.

Valeriana Fyrenaica. Deze groeit tot de hoogte van ongeieer
eene Ned. el ; de stengels zijn meer of min rooskleorig; de
wortelbladeren en de onderste stengbladeren zijn gestoeU,
hartvormig en getand; de bovenste zijn ingesneden, de Ueor
der bloemen is bleek purper, ontluiken in Junff^ M^' en .^■
gustiis<i en komen aan eene aar voort, hebbende de voon-
kweeking er van , op dezelfde wijze als de voorgaande plaalB.

Valeriana Fhu. Eene vaste plant uit Sileztö en ZwUserkad
herkomstig, en zich van den jare id97 dagteekenende, lerwgl
velen haar, voor dePAu van dioscomdbs honden. Zij bereikt
de hoogte van ruim eene Ned. el, beeft ovale, langwerpige,
vindeelige steng- en onverdeelde wortelbladereii. De

Digitized by VjOOQIC

993

die in Junü en JuUf ontlaiken, wit en aan eene aar. De
Toortkv^reekiog zoq als reeds is opgegeven.
Yoor het overige zuUeD wij ods slechts bij de navolgende no-
menclatuur bepalen:

ViMieriana alRariaefoUa vabu; Valeriana tnacrophyüa bieb.; eene
vaste plant van de Cancasus 1820.

Vigieriana montana uu.; eene vaste plant uit het zuiden van Eu-
i-opa 1748.

Vaieriama saxoMi loi^ eene vaste plant van de Alphen 1748.

Va/eHana supina uw.; eene vaste plant uit het zuiden van Eu-
ropa 1823.

ydiéTiana saUunca all.; Valeriana supina dec; Valeriana cel-
tica viLL.; eene vaste plant uit het zuiden van Frankrijk.

VaieHana globulariae foüa ram.; Valeriana heterophylla lois.;
eene vaste plant uit het zuiden van Frankrijk.

Valeriana tnlermedia vabl.; eene vaste plant van de Pyreneen 1818.

Valeriana Mpleris lin.; eene vaste plant uit Zwitserland 1752.

Valeriana luöeroêa lin.; eene vaste plant uit het zuiden van Eu-
ropa 1629.

Valeriana dioica Lnv.; eene ^vaste plant inheemsch met de ver-
scheidenheden.
integrifoUa dbc enz.
SimpücifoHa rbib.
Valeriana Tohtceana dbc; mede eene vaste plant.

Verder leze men hier over na;

Eng&sh botany van shith; cortis's botankal magazine pu-
jouEx Promenades , LODooif , gunnbr , olivibr de sbrbes enz.

Digitized by VjOOQIC

VENKEL-

De Venkel ook wei Yeenekeol geoaamd , oDÜeent barai ge-
ftUchtsnaam, anelhum^ van het Grieksche woord Êneihom^ la-
mengesteld uit aühö^ ik brandy wegens de verwarmende etgeD-
schappen van dit plaDtengeslacht, terwijl de soortsnaam faernkmigm,
van bet Latijosche fbenum^ hooi^ afgeleid is , aangeziea de renk
van deze soort wel eeoigzins met dien van het hooi overeeBkont
Er zijn er, die willen beweren; dat foenmUum^ van hd Latiiii-
sche foemro^ op woeker uUzeUen^ moet word^ a%elfiéd.
wegens de sterke vermenigvoldiging van deze plant

De Grieken noemen de Venkel^ maratron^ en zoo mea wii
van maraiBomai ontleend, dat opdroogen beteekent, aangecïeB
men van deze gedroogde groente een veelvuldig gebruik kas
maken.

OiosGoaiDBS en matthiolus zeggen er van; dat de Venkel, de
slangen heeft beroemd gemaakt, aangezien zi) door bel gebrük
er van afe verjongd worden, en door het sap, hunne door des
ouderdom verduisterde oogen versterken, en waaruit men zoodt
geleerd hebben, dat de Venkel, zeer dienstig is, om het gezigt
te versterken.

PuNius verhaalt ; dat de slangen des winters zich van de oode
huid ontdoen, en wel door middel van het Venkelsap, en zïck
daarmede de oogen bestry ken , wanneer het gezigt zwakker wordt

Decahdollb plaatst dit gewas onder de Omöeüifiru , en ub-
«AEüs onder de Pentandria^ Digynia^ met het navolgende §»-
slachtkenmerk ; De vrucht is ovaal , zamengedrnkt en gegroe&i;
de bloembladeren zijn omgekromd en eSènrandig.

Deze vaste of tweejarige plant, behoort oorspronkelijk in het
zuiden van Europa te huis. Gouar vondt het dezelve in Langueé^
bij MontpetUer^ en wel tot eene vrij aanzienlijke hoogte , cékabp
trof dezelve op drooge steenachtige gronden in Proeenee aan,
terwijl dezelve mede in Engeland^ op de zeedijken en kr^trotseo
van ComwaUU groeit, en tbehstra, ons in zijne Landboutt i»
de kolonie SurtHame mededeelt: dat de Venkel in Surmame
zelfs in het wilde groeit, wordende daarentegen volgens szin»,
met moeite in den tiiin van het hospitaal van Aitengaardia Lap
land gekweekt.

Digitized by VjOOQIC

Deze plant schiet uit eenen witten wortel, die vexdig, lang,
regt , een vinger dik ie, en eenen eoherpen smaak heeft , eene rol-
ronde, regtop staande , gestreepte, takkige stengel , donkergroen
van klear en ak uit vele bladscheden zamengésteld , en die de
lengte van twee Ned; ellen bereikt De bladeren zijn lang, buiten-
gemeen sterk verdeeld , donker zeegroen van kleur, zoet van
smaak en aangenaam van reuk. De bloemen die van Juli) tot
Augustus ontluiken, bloeijen kroonvormig, zij zijn volkomen^
onregelmatig, veelal vijfbladerig , welke bladeren ingesneden
üjn. De bloemkelk gaat in eene vrucht over , welke twee lang-
werpige zaadkorrels bevat ^ gestreept, hard, rond aan de eene
en plat aan de andere z^de , en van eenen aangenamen reuk.

De voortkweeking van deze plant, die in alle gronden en op
lederen stand tieren wil , vordert weinig moeite.

Bij voorkeur kieze men evenwel eene zandige voedzame aarde
en eenen wat warmen stand, als wanneer men het zaad terstond
nadat het ri)p is uitzaait. Dit doende zal het gewas nog in den
herfst of in de volgende Unte opkomen , dat alsdan geene andere
verzorging behoeft dan te wonlen uitgedund, waar zij te digt
mogten staan , van onkruid gezuiverd te zrjn , en te worden be*
goten , inzonderheid wanneer de planten jong zijn , terwijl ook
in dat geval de planten verpoot kunnen worden , dat anders zeer
moeijelijk is.

Van deze soort bezigt men somtijds de bladeren als toekruid, en
de zaden voor suikergebak en likeuren, doch meer algemeen
wordt voor het keukengebruik de zoete Venkel (Anethum foeni-
culum duice) eene verscheidenheid der voorgaande gebezigd.

Het is inzonderheid in ItaHe en wel voornamelijk in het markl-
vlek van Anc(ma , dat men zich op de kwóeking der zoete Ven*
kei toelegt, en omtrent welke kweekwijze hadpoxl van Doto^ ons
het navolgende heeft medegedeeld. Men zaait aldaar gewoonlijk
het zaad in Februarü^ dus voor ons Vaderland, in April uit en
zoo achtereenvolgens. Het gewas bemint eenen ligten, zandigen
grond , mits dezelve wel bewerkt zij. Het uitzaaijen kan of ter
plaatse of om te verptanten geschieden, in welk laatste geval
men eenen ouderlingen afstand van twintig Ned. duimen moet ver-
kiezen. Het schoffelen en wieden moet niet vergeten worden,
evenmin ais het gieten , te meer daar deze laatste verrigting den
stengel aanmerkelijk doet zwellen , welke inzonderheid het eet-
bare gedeelte uitmaakt. Uit den wortel van deze plant, welke
slechts weinig omvang heeft, komen bladsteelen, evenals bij de
selderij voort, doch ronder, en niet vatbaar om zoo lang als deze

Digitized by VjOOQIC

996

geel Ce worden. Dit gebleekte gedeelte evenwel is zeer _.

vrij smakelï)k en veel zoeter dan dat der sdderij. Vlak «%esBe-
den verkrijgt men eene ovale oppervlakte van 10 tol 13 op 5 tat
9 Ned. doimen.

Te Rome zaait men bet zaad ten allen tijde oiL Wanneer dit k
Augusius^ zoo als veelal plaaU beeft., gescbiedt, dan worden 4*
planten in October verpoot ^ en zijn zij Tan af December toC Jr^
arü eetbaar, wordende steeds naar gelang zij groeijen

Wanneer men deze Venkel gebeel en al kweekt ei

gelijk wij van de Setderff opgegeven bebben , zoo geloov«B w^
niet, dat men zieh in zijne verwachting zal bedrogen vindea.

In Ila&e maakt men van deze plant sterk gebmik en wordt de-
tdve alsdan raaaw , gewoonlijk zonder speeerij geiintt%d.

Inzonderheid is dezelve zeer dienstig ter bereiding van ragoof.
doch de veelvuldigste schotel er van, is deze:

Men laat de venkel Tooraf in water koken, neemi ak dm
eene pan, welkers bodem men eerst met boter bedekt, vorvolgsB»
eene laag gekookte en ait§;elekte venkel in vierkante stokjes ge-
sneden; dat aUes met een weinig zont en met peper wordt
bestrooid. Hierna overdekt men de laag met ^ne Partneeaaa-
sche kaas en boter en gaat men aldus bij afwisselins voort,
tot dat de pan gevuld is. Het geheel laat men op een zacb
vaur stoven, dekt de pan m^ een deksel, waarop vervolge»
gloeijende kolen worden gelegd.

AoDOT verhaalt in zijne Reis door ItaSe; dat meo te N^ds
inzonderheid in de Rometnsche staten en nog verder op bezijdea
Veneüe^ een zóó veelvuldig gebruik van deze venkel «Makt, dal
men er kwalijk een disoh zal aantreffen, waarop deie groeate
niet van af Januarff tot Jun^' te vinden is.

In ons Vaderland wordt er weinig werk van gemaakt, doek
alsdan worden de geel gemaakte bladeren als salade gestoofd of
in soepen gebruikt, ook worden de groene zaadkroonen als sa-
lade, met olie, azijn en peper gegeten.

Het zaad van de zoeU ook wel ChrèUeche venkei genaanMl,
is zoeter en sterker van reuk, dan het gewone; het is smal*
lang, gekromd, glad en Ucht-geel van kleur. -De woitei die
eertijds geneeskundig gebruikt werd, is geel wit, langwefp«,
getakt, een vinger dik, de reuk die anders niet onaangenaan
is, gaat evenwel bij het droogen verloren.

De genezende eigenschappen zijn; opwekkende ^krampalillendf,
windbrekende, pisdrijvende en floimloozende»

Tot de bereidingen beboorenbet:

Digitized by VjOOQIC

997

Aqtêa FoenicuiL

Oieum FoenicuM^ welke Tolgeiw de analyse vaoBUHCiiiT en »ill

uit 77,19 IL, 8,49 W. en 14,32 zountof bestaat
Eiaeosacchanm FoeniculL

De venkel behoort mede onder die kmiden, welke opgegeven
worden als een middel, om zich voor het betooveren en het be-
heksen te kunnen behoeden, welk recept in bet Benedtcüanaai
gevonden wordt Op den hoogen Landdag, gehouden te Bern
in Zwitserland ten jare 1841 , droegen verschillende eere gezan-
ten het bestendig bij zich.
Het recept luidde aldus:

„Krolden en andere ingredieDten om zich te beveiligen, tegen
den boozen invloed en nadeelige belaging van ddvelsche zakep,
zoo wel om dit middel bij zich te dragen , als om te drinken ,
en het vee onder het zaad te geven. Roode koraal , St Janskruid ,
Zeeajiun, Salie, Beskwortel, Hoef blad , IJzerkruid , yo88enbk>ed.
Bitterzoet, St Jansbloem, Aardappels, Scharlakenbloém , Wilde
druivea. Venkel, Laurierbezifin , Wolkmid, Kalmus, Angelica,
Averuit, Betonica, Schurftkruid , Palm, Dniyend-gulden-kruid ,
Bruinbeerenblad, en Oostersche kers, water en wijn gemengd,
en St Agatha brood Het opgegeveoe moet alles gekookt en on-
der eikander fijn gemaakt worden.

Digitized by VjOOQIC

VENKEL (ZEE-.)
{Crithmum maritimiim.')

De Zeenenkel ook wel Ztt-pieterêelU genaanid ,oiiti«eirt hves
geelachtsoêaiii erWmvm van hel Grieksdie woord kfiihe^&aAgeni
beleekeot, wegeos lie oTereeokomst der ▼raohL

LoBBL noemt dezelve Foenkulum marinwn^ en heeft er eene^oade
afbeelding van geleverd , even als dodohhos , die dezdre aad dco
oaan van crUhmuM martmum hestampeld heeft , terwijl dezelve hq
SFIESOBL onder den naam van oachry^mmitimd voorkomC De
Franeehen noemen dezelve Ferce-/9tfeiT0 wegens de steenbrekoBde
eigenschappen van deze planten.

Het geslachtskenmerk is aan de voorgaande geli)k , weahalve
wij het hier niet zullen herhalen, terwijl deze vaste pjant op de
zeekasten van Europa en in ons Vaderiand volgens de eonin,
in Zeeiand m het .wilde groeit

Voor DuiUcAland behoort dezelve tot de Flora der Aérmüieke
kast, doch komt ook aan de westkust van FranJtrtfk i)ai Hmtrt,
Ckerbourg^ enz.) op de kanaal eilanden, en aan de zuid- eo
westkust van Engeland op geschikte groeiplaatsen meoigviildig
voor. De opgave van lb jbous en codrtois wordt door ncix
in twijfel getrokken. Vergelijk Ned. Krvidk, ArchUf.

Deze plant heeft dikke sappige , dubbel drievoadige bladeren ,
vrelke blaadjes lijn-lancetvormig en spitsachtig zijn. De stengek
bereiken de hoogte van dertig tot vijftig Ned. duimen.

De bloemen die in Ju!^ en Augustus ontlaiken vormen eeo
kroonde, zij bestaan elk uit vijf witte bladeren, zich roosvor-
mig uitbreidende, waarna de bloemkelk in eene vracht overgaat,
uit twee platte flaauw gegroefde zaden bestaande.

Men heeft lang gemeend ; dat de zee-venkel niet met een goed
gevolg in onze tuinen gekweekt konde worden en hoewel het
waar is , dat de wilde ten gebniike nog steeds te verkiezen is ,
zoo kan de voortplanting er van, zeer wel plaals hebben, wan-
neer men het zaad terstond nadat het rijp is, aangezien bet an-
ders moeijebjk opkomt, in eene ligte, vochtige aarde in MaaN
uitzaait. Men moet de planten later tegen felle vorst beschoUeo,
hetzij door eene stroobedekking of door drooge bladeren. Hel
best houdt zij evenwel stand, wanneer men haar in eenen steen*
acbtigen grond in de nabijheid van oude muren enz. uitzaait

Digitized by VjOOQIC

Volgens BOOCHft heeft de Tenneerdering ook door wortelspniiten
plaats ) en behoeft het gewas veel vocht, wordende naar hem
bi) Kes graden warmte des winters overgehouden. Noisbttb segt ,
en bij millbii vinden wij bet bevestigd, dat men het zaad in
Maart in eenen broeibak uitzaaijen moet , of ook in den vollen
grond , terstond nadat het zaad rijp is , en wel op eenen gunstigen
stand , welke aarde steeds vochtig moet worden gehouden. Die
welke in eenen bak gezaaid zijn , moeten op eenen ztdddiiken
of ooêteüiken stand aan den voet van eene rouor of nog beter
de in vo^en en gaten van oude muren worden uitgeplant.

De bladeren worden op bet einde van den zomer geoogst ,
terwijl na de volgende lente ^ het zaad niet ter voortplanting ge-
schikt is.

Men legt de bladeren van deze plant met azijn in , of bezigt
men ze als toekruid.

DigitizedbydOOQlC

VUURKRDID.

(CHenuxtis.)

Het Vuurkruid ontleent zrjneo geslachtsDaam Tan het Grieksebe
woord klêma^ wüingaardrank ^ wegens bet slingerende der pleaL

Dbcahdoxxb rangschikt het onder de Renoneuiaeêes , en
LiRHABus onder de Fofyandria^ Fofygyniay met het navolgeode
geslachtskenmerk : Geen of een zeer kleine twedobbige kelk ;
yier of vijf bloembladeren; de buitenste meeklraadjes somlgds
misdragend en bloembladvormig. Vele zaden , meestal in eeoeo
gevederden staart uitloopende; de bladeren tegenover gesteld.

De Clematig vUaièa^ witte Clematis, wit Vunrkraid, of hegge
Qematis, waarop wij hier in het bijzondere betoog hebben, is
eene heesterachtijge plant, welke vrij algemeen in ons vaderioMé
Uk het wilde wordt aangetroffen. Volgens de goitbr groeft wq
overvloedig te Persingen bij Nijmegen; hi de heggen te Brenk-
horst en Qoreel in het graafochap 'Zul^hen; aan den gsaeUgk
bij Terwoide op de Vehtwet en in den Uerkéberuiaré ia
(herüseeL Naar anirwAEDT wordt zij m het boseh te Sedk; en
bij de Vos balten ZiUphen gevenden; db mobr nam haar bq
Nümegen waar, var hall aan de Büd bg Utreehi en wij in de
pastorij tuin van Wehe.

fai het Nederlandseh isnddkundig arcldef^ uitgegeven door
DB FRKZB, DOZ0 cn voLKBióoBR Iczcn Wij dienaangaande eene
bijdrage van korthals, betrekkelijk de kennis der ilonaraaiils-
oeat in Nederlandseh OoeUlndU^ en waarin de schrijver onder
anderen zegt; y^wsx het geslacht cianaHs dat op eene hoogte
van 500 tot 5000 voeten voorkomt, is QemaUs LechenauHuÊUê
de gewoonste soort, die niet alleen de bosschen maar ook meer
opene plaatsen versiert Zij vertegenwoordigt de ClemaSs men-
iana van Nepaal en de Ciematis WighÜana wall., van de fageie
Neelgherrie heavels. De Ctemêüs glandulosa bl^ is eene op Gt^
maUs subpeUata wall., alt het Arasche rgk , gelijkende aoon
Alle de bovengemelde Javaansehe soorten van dit geslacht, 'm
den tuin te Buiienzorg aangekweekt, bloeijen daar even als is
het wild, bijna het gdieele jaar door.

Ott de dikke wortels schieten eene menigte slappe, mwe,
eenigzins hoekige takken , of klimmende ranken op , die zich
door hunne oprollende bladsteden, aan de voorwerpen vast
hechten, die zij ontmoeten; zij bereiken dikwijb de lengte van
meer dan 85 palmen (8 voet RgnL) ; de bladeren staan tegen-
over dkanderen, zy zijn. oneven gevind; de vinblawQes hsH-

Digitized by VjOOQIC

1001

vomnig) gelobd en effenrandig, mooi groen van kleur; de bloe'
men die in JulO' ontluiken staan aan aarvormige troBJes; de
bloemkrans is Jtiein , vierbladerig en wit ; de bloemblaadjes zijn
langwerpig en fluweelachtig; de zaden zijn ovaal, in bundeltjes
vereenigd , elk met een lang , wit , zrjdeachtig bosje haar versiert
Dit gewas dat in alle gronden tieren wil , wordt zoo wij gelooven in
ons Vaderland niet als moesgroente gekweekt , ja is hetzelve welligt
als zoodanig aan slechts enkelen bekend. Eene opene standplaats
en eenig steunsel voor hare slingerende ranken zijn voldoende , zrj
kent Voor het overige geene behoeften meer, terwijl de voortkwee-
king door uitloopers en stekken in het voorjaar plaats heeft.

Tot dit geslacht behooren de navolgende soorten, verschei-
denheden en onderverscheideotieden , welke wij, om meerdere
wijdloopigheid te vermijden, sleehts bij name zullen opgeven.

dematis recta ^ uv., uit Spanje.

CUmaÜs flammula^ Lm., uit het Zuiden van Frankrijk, ld96.
Clematis massoniana^ dec, van de Kaap de Goede Hoop.
Clematis arieniaUs^ lin., van de Levant 1734.

CletnaUs glauca^ willd., waarschijnlijk eene verscheidenheid der
voorgaande.

Clematis paniculata^ thditb., van Japan 1800.

Clematis chinensis^ rbtz., van China 1820.

Clematis SimsU^ loüd., Clematis cordata^ sns., uit Virginie 1812.

Clematis caripensis , H. B. en K., van de Triniteitseilanden 1810.

Clematis virginiana^ uit Noord- Amerika 1767.

Clematis brasiSana^ dec, nit Brazilië 1823.

Clematis dioiea^ Lm., van Jamaica 1733.

Clematis americana^ mzll., van Guadaloupe.

Clematis glyctnoides^^DKc, uit Nieuw*Holland 1896.

Clematis coriacea^ dec., Clematis auslraUs^ lodd., uit Nieuw-
Holland 1821.

Clematis aristata^ r. brown , uit Nieuw-Holland 1812.

Clematis hedysarifolia y dec, nit de Oost-Indie 1819.

Clematis tritemata , dec

Clematis brachiata^ bot., van de Kaap de Goede Hoop 1801

Clematis grandifiora^ dec, van Sierra- Leona 1823.

Clematis dahurioa^ pers., 1890.

CUsmatis angiutifoUa , jacq., van Oostenrijk 1787.

Clematis Uneariloba , dec, van CaroUna 1893.

Clematis dtüerstfoHa ^ dic.

Ctem^Uis cyündrica^ dic, ClemaHs divaricata^ ucq., Clema-
tis vioma, ardr., ur., uit Fensytoania^ en CaroUna^ 1809.

Digitized by VjOOQIC

1088

CUmaüi vioma^ ui^ ait GaroUna en Virsnie, 1730.

CiemaHs reOctüata^ walt.^ uit Georgië, e» Caroüna^ 1813^

CUmatis ochroUuem^ h. k., uU Noord-Amerika , 1776.

CkmaiU integrifolia^ tra., uit Hongarije ^ 1596.

Clematis eampanifiora^ brot, uit Spanje, 1810.

CitmatU fiorida^ willd.^ Airagene indica^ jacq., Airsg&ne f^

rida^ psas., uil Japan, 1776.
CUmatU vilicelia^un.^ uit Italië en Spanje, 1560; met de ver-
scheidenheden :
Met enkele of dubbele blaaawe bloemen.
Met enkele of dubbele roode bloemen.
CUmatU crispa^ un., uit Noord-Amerika , 1726.
CUmatis parv^ora^ nsc, Ciemaüs revoluia^ s. p.
Qemaüs lUcoiar^ cbls., Clematiê fiorida^ var., SUÖoUUwma^

BORTic BELGE., uït Japan.
Ciemaiig caerulea^ hort. belg., GemaHs azurea grendifbira^

ANK. DB FL. BT poM., utt Japan, 1838.
Gematis eirrhosa^ un., Airagene^ pers., uit Spanje, ISOOl
Clematis semitriloba^ lagab.
Clematis öaiearica^ h. p. lam., Clematis calydnay m.m^ wnJ^

Airagene^ pers., van Minorka, 1783.
Clematis alpina^ uul, Airagene alpina^ pebs.^ van de Alpen en

uit Siberië.
Gematis ochotensis^ pont., Airagene ockotenxis^ pall., uil Si-

berie, 1818.
Clematis verticülaris ^ dec, Airagene Americana^ bot. sag..

uit Noord-Amerika , 1797.
Gematis occidentalis ^ nsa, Airagene occidentaUs « bobs.
Clematis smüacifoUa^ walt.» uit de Indie, 1824.
Gematis viornsides^ scbb., Clematis campanifioraj uit Noord-

America , 1828»
Gematis odorata^ walu, uit de Indie.
Clematis maritima^ uu., clemalis famula^ vab. «MfttuM,

HODD., uit Frankrijk.
Clematis chlorantha^ bot. begist., uit Sierra Leona.
Clematis Japonicay thobb^ uit Japan.

Aangaande de nnUige eigensduppen der etemaür mMe
deelt de heer lb coo in de Annaies etc de Gami 1640 de
navolgende bijzonderheden' mede:

Deze plant 4an inderdaad tot voedBcl verslrekken, terw^l d»
jeugdige acheuten er van in veraehilend» streken geget» war-
den. Inzonderheid zijn hei de itaÜÊmenr die er veel vaa hou-

Digitized by VjOOQIC

1003

den en dezelve op Terschiileode wijzen toebereiden. Na de
spruiten geel gemaakt te hebben , (dat door aanaarding zeer ge-
makkelijk geschieden kan) vermengen zij dezelve met hunne
eijerkoeken. In het zuiden van Frankrijk eet men ze jong
even als de aspersies en dikwijls ook in azijn ingelegd. Eéne
stoel brengt eene menigte jeugdige scheuten voort, inzonder-
heid wanneer men haar met een dikke beddkig zand overdekt ,
waarin zij zich al» dan ontwikkelen, geel worden, en de hoe-
danigheid van eene zeer goede groente verkrijgen. Wat de na-
deelige eigenschappen betreft, als behoorende tot de HenoncU"
UméeSf hieromtrent behoeft men niet de minste zorg te koeste-
ren, daar zelfs de vergaftigste planten jong zijnde, het schadend
vermogen missen en buitendien door he^ kooken het seherpe
bestanddeel in deze planten vervat, dadelijk wordt weggenomen.
Het zal er vreezen wij , evenwel mede gaan , ab met de aard-
appels, ten tijde van pa'riientibr , het vooroordeel zal het gebruik
maar al te zeer tegen werken.

DioscoaiDES en traods gebruikten dit gewas als een inwen*
dig geneesmiddel. Naar dien het eene soherpbijtende en blaar*
trekkende plant is^ en daar de bedelaars er ziek van bedienen,
om geveinsde wonden daar te stellen, ten einde het medelij-
den des te meer op te wekken , wordt het ook Bedelaars'
kruid genaamd, ja zelf zouden de bladeren ter onderhouding
van opene wonden (garon), kunnen dienen.

In Frovence laten de boeren het gewas droogen, om alsdan
door dit middel de muilezels en ezels aan het niezen te bren-
gen. Zij leggen te dien einde het gedroogde kruid in zakken,
welke zij vervolgens om de koppen der dieren binden, terwijl
de werking alsdan niet uit blijft en bet zonderlingste oonoert
daarstelt , dat men zich ooit verbeelden kan , doch naardien
deze dieren op die wijze sterk door de neusgaten ontlasten,
blijven zij langs dien weg van vele kwalen bevrijd, waaraan
zij anders onderhevig zijn.

Van de lange stengels kunnen fraaije mancyes vervaardigd wor«
den , en alleen uit dat oogpunt zoude de kweeking er van zelfo
aan te raden zijn. Men kan ze ook bezigen ter vervaardiging
van bijenkorven en ieder stroowerk, waartoe men anders wilgen
twijgen gebruikt Hoewel het waar is , dat men van het zijde-
achtige haarbosje, dat aan de zaden gehecht is, bij uitnemendheid
fijn papier vervaardigen kan , zoo toch zoude men eene moeijebjk
te verkrijgene boeveeiheid behoeven, om dit met voordeel en op
eene groote schaal te verrigtan.

Digitized by VjOOQIC

WORTEL.

(Daucus carotcu)

Üe Wortel ook Peen genaamd , onUeent zijne# geslachfsoaam
Daucus , van plinius , doch de oorsprong vao dit woord is moei-
jebjk op te diepen , hoewel er zijn , die het van het Grieksche
woord (taio^ tranden^ willen hebben afgeleid, wegens de Ter-
warmende eigenschappen der plant. Met deze benaming bestem-
pelde men eertijds, orschoon de gewassen verschillende wareo,
vele planten zoo als: Muteüina^ Meum vuigare^ Carota^ Visnaga.
Sesela^ Lappula^ Caucalis^ AntkrUcus^ Hippuris^ Daucus se-
lenoides^ Cordi^ Daucus caryophyUus^ Daucus cyanapus eu.

Herhan rangschikt dit gewas onder de PüaUas umAetteiat
gymno dispermas; rat onder de UmbeUiferas semine viUaso;
TODEHBPOiiT oodor de Myrrhides; decahdolle onder de OmMS-
fères en LinifABus onder de PeniandHa , Digynia^ met bet na-
^volgende geslachtskenmerk : De kelk is vindeelig ingesneden eo
de bloemkrans gestraald; de vruchten zijn langwerpig, geribd
en ruig. Deze tweejarige zaaiplant is een inheemsch gevras, ea
komt ook in ons Vaderland in het wilde voort. Wij zeNe trof-
fen ze in menigte aan in de provincie Groningen^ bij langs den
weg van de Wehesterklap naar bet gehucht Broek genaamd.

De wortel van deze phnt is penvormig. De stengel gegaf-
feld, stekelharig, gesleufd en gestreept. Driewerf gevinde , niet
glanzende bladeren, met ingesneden*vindeelige blaadjes, die vooral
van onderen eenigzins stekelharig zijn, en lijn4anoetvormige,
fQn gepunte slippen hebben. Omwindsels en omwindseltjes bei-
den, vindeelig. De bloemscherm veelstralig, tegenover de bla-
deren en eindelings geplaatst, vóór en in den bloeitijd vtak« na-
derhand zamengetrokken en uitgehold. De vruehtjee langwerpig,
met vijf stekelige ribjes. Haller deelt mede, dat de wortels wekt
in de moerassen groeijen, stengels voortbrengen, die eene hoogte
van zes voeten kunnen bereiken, eif bieuk vondt ze bij Mtmt
met donker paarsché bloemen.

Er is voorzeker mede geene aardvmoht, welke zoo algemeea
als deze verbouwd wordt , en steeds zulke goede uitkomsten op>
levert, dan de wortel.. Zelfs in Suriname komen dezelve votgeas
mededeeling van teenstra vrij wel. voort , o&choon zij er kleiner
blijven dan in ons Vaderland en veelal smakelooe lijo , doch de

Digitized by VjOOQIC

1006

wiiie en gipie zijn aldaar veelal waterachtig, laf zoel en zonder
eenige vastheid, terwijl robillard zegt, dat zij in Vaiencia eenen
verb'azenden omvang erlangen. De hoedanigheid dezer vruoht,
hangt evenwel meer van de gesteldheid van den grond ^ dan wel van
de verscheidenheid af, die men kweekt , terwijl men het er voor
hoadt , dat onze gewone wortels uit de veredeling der wilde zijn
voortgesproten^ Lobel stelde dit reeds vast, zeggende, dat het
zaad der wilde wortels in goeden grond in de tuinen uitgezaaid
zijnde, door kweeking in den tammen wortel overgaat, zoo als de
hoveniers te Antwerpen hij ondervinding hadden , welk gevoelen
wij ook later bij jacqüin bevestigd vinden. Hoe dit dan ook zijn
moge , dit is zeker , dat vilmorin de kweeking er van beproefd
heeil, en daarin zeer gelukkigis geslaègd.. Van de wilde wortels,
die oorspronkelijk hard, klein, gegaffeld of getakt waren, ver-
kreeg hij na verloop van drie voorttelingen (générations) , wortels
van eenen verbazenden omvang , geheel aan de gewone tuinwor-
tels gelijk , alleen nog met dit verschil , dat zij wat digter waren.
De smaak er van overtrof in zoelheid den gewonen , ja zelfs hiel-
den velen haar voor smakelijker dan die, welke men pleegt te
verbouwen.

De beide eerste uitzaaijingen bragten witte of okergele wor*
tels voort, dqch later ging de kleur er van in rood over, en
werden zij volkomen aan de veredelde gelijk. Over dat veredelen
der gewassen vindt men oog omslagtige mededeelingen fn Le Ban
Jardinier 1838, werwaarts wij onze lezers dan ook verwijzen.

De wortel bemint over het algemeen eenen vetten , diep om-
ge werkten zandgrond, of eene nieuwe losse gemengde aarde.
Nieuwe bemeste gronden voegen haar in het minste niet , want
dan worden de wortels roestig en wormstekig, doch zoo de
aarde eene nieuwe opwekking en toevoer mogte behoeven,
moet zulks voor dit gewas het vorige jaar plaats hebben, of
althans .nooit later dan in den voorgaanden herfst geschieden.
Het uilzaaijen er van kan reeds in Febmprij plaats hebben ,
mits het weder zulks toelate en de stand beschut zij , doch ge-
woonlijk begint men hiermede in Maart en zoo vervolgens in
April 9 Mei en Jun^j^ terwijl men wel de vroege verscheidenhe-
den in September uitzaait , om den winter ter plaatse over bhj-
\en en dan in de lente of vroeg in den zomer eetbaar te zijn.

Men drage vooral zorg, dat de aarde diep en goed omgewerkt
worde, daar dit mede eene der eerste vereischten voor alle wor-
telgewassen is. Het zaad wordt alsdan , na het vooraf roet zand
vermengd te hebben , ten einde het gelijkmatiger te kunnen uit-

Digitized by VjOOQIC

1006

«moijeDy los uit de hand geiaaid, of ook wel in rijen, diedu
vijftien tot twintig Ned. daimen Tan eikanderen verwijderd not-
ten lijn. Hel zaad wordt door middel van eenen hark onder |^
werkt ^ terwijl het bij eenen kleijigen bodem wel aan It radeo
is, hetxelve door eene dunne laag teelaarde te dekken. Was-
neer hel zaad dat lang in den grond legt , opkomt en ook aog
• wanneer de planten jong zijn, moet men deiëfve naaowhtlett!
wieden , terwijl wanneer zij grooter worden en te digt sUn er
gednnd moet worden. In den zomer neemt men voor het p-
bratk steeds de zalken weg , welke later de anderen zoadeo kin-
deren , waardoor de overblijvenden abdan eene onderliege tos-
sehenraimte van twaalf tot vijftien Ned. daimen verkrijgen, die zij
behoeven om den omwing te erlangen , welke zij bereiken kuDOce.
Jong zijnde , hebben de wortels veel van de slakken eo ipiofico
te tijden. In het eerste geval , Irachte men vroeg in den OMrsaien
des avonds dezelve meester te worden, terwijl MARCELLorviTiLUif
aanraad!, om rondom de bedden kleine hoopen zemelen te leg-
gen, waarop de slakken als om strijd azen, en alsdta semak-
kehjk te dooden zijn. Hoütton de la billardièrb geeft op f ^
hier en daar in den tuin hoopjes afval van groentea te leffic*
en deze met drooge bladeren te dekken, waarop li) ^^^
azen , en van daar zonder moeite weg te nemen zijo. Voor ftd
overige verwijzen wij op het werk van Mr. s. c. skell0 v^
VOLLBNHOVEN, De schttdè^ke insecten 6t iuinen enz. ^^^ ^
spinnen aangaat, die somvrijlen en inzonderheid met betrckkiof
tot de onderhavige plant,' welke zij jong zijnde afbijt^i^ ^
sap er uit te zuigen, geene mindere verwoesting dan de slikkai
aanrigten, deze verwijdert en doodt men het best door de joop
planten dagelijks een weinig te bevochtigen, en wel hel btflü
met roetwater , hetwelk hen , aangezien zij de vochtigheid fr«c-
zen, ras verdrijven zal.

Mogt het zaad trots de genoroene voorzorgen, oantS^I'^
opkomen, dan dunne men de digte plaatsen uit, om melde opK^
trokkene, de te holle aan te vallen. Dit verplanten evenwel nodinei <
omzigtigheid geschieden en wel door middel van een pist pooti^ ^
houtje, dat men bij langs den wortel in den grond etstkt eo
zoo zaehtkens dezelve opligt en losmaakt Men drage iiiiooder
beid zorg, de wortel aan het uiterste einde niet te besehtdigc*
eo tevens dat dezelve registandig en niet in eene gebogeae (T
lug in het gat worde geplaatst, waarin men dezelve hërplMW
wil, na welk uitplanten het gewas "begoten dient te wordflD«
den grond zoo lang voehtig btijren lot dezelve aaB«esl«g«i 0>

Digitized by VjOOQIC

1007

fn het HarücuUwtU Magazine 1849 leien wg «angaaiide dien
bouw het navolii^nde, dat onzes erachtens erenwel door meer-
dere proefnemingen sa! moeten gestaafd worden t Iedereen
kent de moeijelijkheid om wortels (e kweeken in eenen bodem
die achtereenvolgens onderscheidene vruchten heeft voortgebragt ,
doch welk bezwaar mac-uitosh, hovenier te Dalkeitz^ vermeent
te kannen wegnemen , en wei door een eenvoudig middel , dat
reeds sedert verscheidene jaren in den tuin van den graaf vam
MORTON te Dabnahoij met een goed* gevolg op eenen grond is
aangewend , ^e buiten haar , geene wortels zoude voortbrengen.
Men zaait er namentlijk het zaad op de gewdn^ wijze en ter
gelegener tijd uit. Onmiddeltijk na dit uitzaaijen plant men eene
zekere hoeveelheid savoyt koolplanten van vijf tot zes voeten
van eikanderen op hetzelfde bed uit Deze planten late men
gedurende den zomer den vrijen loop, en later zal men eenen
oogst van dikke, g^ve, wortels erlangen!!

Wil men het geheele jaar door deze groente hebben , dan moet
men zijne toevlogt tot de bakken nemen. Het uitzaaijen daarin
begint van af November en heeft later in Februari plaats. Ge-
woonlijk zaait men tusschen de wortels , radijs, spinazie of salade ,
welke er natuurlijk, vóór dat de wortels eetbaar zijn f uitgeno-
men worden, doch de aldus gekweekte wortels zijn niet zoo
geurig als dien van den voHen grond.

De wortels wederstaan onze winterkoude, mits deze niet te
streng zij, vrij goed; en van daar, dat men dezelve in droogt
gronden wel kan laten overblijven , zoo zij althans bij strenge
en aanhoudende vorst, hetzij door eene stroobedekking, hetzij
door drooge bladeren gedekt worden. Het zekerste evenwel is
dezelve al naar gelang het weder , in November of December ,
door middel van eene platte drietande vork (greep) op te delven.
Dit doende, snijdt men het loof vlak bij den hab af, waarna
de wortels met de kruin buitenwaarts , in lagen met zand er tus-
schen worden gelegd, en wel op eene vorstvrije plaats, die van
tijd tot tijd gelucht dient te worden. Het gebeurt niet zelden,
dat de wortels op deze wijze bewaard, tegen het voorjaar be-
ginnen oittespruiten , waardoor de worteb niet weinig worden
uitgeput, en in dit geval moet men den hals onder de spruiten
afsnijden en dezelve in denzelfden toestand tds vroeger herplaat-
sen, op welke vnjze zij lang kunnen bewaard blijven.

Ten einde zaad te winnen, kieze men terstond bij de inoog-
sting, de gaabte en meest volkomenste wortels uit, waarvan
men het loof eeo weinig boven den hab afsnijdt, en die men

Digitized by VjOOQIC

1008

alsdan a&onderlijk en het beat baUen bewaart, de wintert»-
dekkiog telkeo reize wegnemende, als. het weder zofts maar
eenigermate toelaat. Is het weder lacht , dan neemt men dezdw
een paar malen op , oqi ie een weinig te doen verwelken, waar-
door het uitschieten van vexelwortels vertraagd wordt

Dexe wortels nu plant men van af Faöruarv, doch veelal b
Maari uit, ter ouderlingen afsUnd van vijf en lestig Ned. dui-
men. Zij schieten in Mei op, en het zaad er van oogst meo w
Augustus in , als wanneer men de stengels afsnijdt , welke meo
vervolgens droogen laat Het zaad zelve neemt men dan eersi
van de bloemschermen , wanneer men het uitzaaijen wil, on»
het alsdan door middel van fijn zand of asch ter oitzaaiji«g ge-
schikt te maken. Het zaad behoudt het ontkiemiDgsvermogö
gedurende drie of vier jaren en naardien het éénjarige ved«
planten voortbrengt, die doorschieten, is het tweejarige welW
meeste aantebevelen.

Het is evenwel niet alleen in den moestuin , dat men ö«f
vrucht veAouwl, want wij geloven niet, dat er céne Proviw*
in ons Vaderland is , waar men de wortels niet in het groot*
verbouwt, doch welkers gehalte natuurlijk naar den frcMwJ
moet geschoeid zijn, hoewel deze algemeene bouw toch oo
tevens het bewijs met zich voert; dat deze plant op i«def^
bodem lieren wil, gewoonlijk komen zij na *^"°**®"' "^j
pels, kool, vlas, enz. zeer goed voort, doch ook ^^^^^.^
opvolging na het koorn, over welke vruchtverwisselingj^^
lezing aanbevelen, Akkerèouw-scheikunde ^ naar het Hoogjonf
van L. voM BABO. In dit geval wordt het land terstond nadat
koorn van het veld is, vóór den winter, hetzij eens, hctiijj ^
malen omgeploegd, welke bewerking in het voorjaar wede ^^
een paar malen plaats heeft. In het laaUt van ^^^'a ^Jin
alsdan het land na voorafgaande ploeging, geêgd, 8**^^ . ^p
bet begin van April bezaaid, ondergeëgd of ingesleept «ö öa j
gerold. Het zaaijen heeft veelal los uit de hand pla«tf ^
geval is het uitdunnen noodzakelijk , bijaldien zij te dig* ^^
staan, dat met het wieden, hetgeen diet verzuimd tMS^^
dient plaats te hebben. j^

Er zijn er die aanraden ; om zoodra de wortel wal 8*J'^
is, ongeveer anderhalve maand na de uitzaaijing, "* * g^
als dan met eene rol of met eene omgekeerde en ^^^V^^.
egge neder te drukken , of ook wel om het loof af I» ^^
dit doende beweert men , zullen de wortels in zwaarte m
nemen, dan anders bet geval- zoude zijn.

Digitized by VjOOQIC

1009

Op sommige plaateen saait men Mangel* of Beetwortels, tus-
sehen dezelve, of vult men de opeoe plaatsen door uijen aan.
In NoordrBrabant zaait men in sommige streken het zaad 5
welk aitzaaijen evenwel bij stil weder geschieden moet, om
het zoo gelijkmatig mogelijk te kunnen verdeelen, in het begin
Tan Maart 'm de rogge , doch dit doende , loopt men gevaar ,
dat de wortels later onder het zware rpgge stroo verstikken,
hoewel men in Vlaanderen zulks nog steeds met den besten
oitslag verrigt. De rogge in den oogsttijd gerigt zijnde , wor-
den de stoppels na het land twee of drie malen geëgd te hebben ,
er verder met de hand uitgetrokken , bijeenverzameld, en weg-
gebragt, en de wortels des winters geoogst , wanneer de weers-
gesteldheid zulks maar eenigermate toelaat Ablbroek deelt mede ;
hoe de bonw er van in Plaanderen , na de boekweit en haver,
plaats heeft, zeggende; dat voor den winter het land diep om-
geploegd, en het daarna met varkens- of koemest ter diepte van
6 tot 7 duimen bemest wordt, om dan in het voorjaar nogmaals
en dieper geploegd en bezaaid te worden. Volgens hem ver-
bouwt men de wortels er ook wel met spurrie en somtijds met
erwten, welke laatste in de maand •/«/(/', te gelijk met het
onkruid en te dik staande wortels uitgetrokken worden, terwijl
voN scswERZ beweert; dat het uitzaaijen ook onder tarwe en
oliezaad kan plaats hebben.

In Engeland en in Duitschland worden de wortels veel in
rijen verbouwd; men zaait dezelve alsdan in April; zoodra het
loof duidelijk te onderkennen is, wordt het land behakt, en de
planten hierbij te gelijk op zes duim onderlingen afstand gebragt;
terwijl bij eene tweede behakking deze afstand tot op tien of
twaalf duimen wordt vergroot

Thaör keurt het telen van dit gewas op rijen zeer goed , en
is er voor, dat men de jonge planten, vóór dat het land behakt
wordt, eerst wieden zal; zijnde hij wijders van oordeel, dat de
planten in de rij, negen duim van elkander moeten staan. Von
scHWKRZ bepaalt de ruimte tossohen de rijen op twee voet, en een
tweede voet tusschen de planten zelve; ook hij laat eerst wieden;
dan met de handhak het land bewerken, vervolgens met den cu/-
ticator tusschen de rijen ; welke bewerking een paar malen her-
haald wordt) waarna men er als dan beetvrortels tusschen zaait.
Over het algemeen is het wel aan te raden , aan dit gewas
eenigett mest te geven, inzonderheid in het voorjaar over het ge-
zaaide, goed verganen , langen mest te strooien, die later weer
wordt weggenomen : is echter de grond vóór den winter be-

Djgiti

zedby Google

1010

mest, dan is het o?enn«ten niet noodig, j« nnde hel idfi »
deeiis kunnen zijn, want te veel mest, geeft veel loof ea kkw
wormstekige wortels.

In het laatst Tan (ktober of dan, wanneer hel loof gcd be-
gint te worden, worden de worteb opgenomen en bewaird.
100 als wij reeds medegedeeld hebben.

Prof. VAN HALL deelt In het TVdsehr^ ter hcüordeHng m
N^erheid 1849, de wijze mede, hoe men in vele streken Taij
DuilscMand^ wortels tussehen het vfas bouwt, en hetwelk hierop
nederkomt Het vlas wordt in Maart of in het begin van Aprü
gezaaid. Ten tijde dat men het vlas de "eerste hmbI ui oJt-
wieden , zaaije men zaad van gele wortels of van witte (pasit
naken) daar tussehen. Dit zaad komt bij het daaroa Tolgeo^
wieden genoeg in den grond , en komt doorgaans zeer r^
matig op. Na de inoogsting van het vlas , wordeo de wcv-
tels, welker loof dan eene hand hoog is, met spitse hakkaa
gezuiverd en met gier begoten. Naar de ondervinding i ^ ^^
hieromtrent bij Offenburg in Baden verkregai ieeft, criaaft
men zoo, eenen zeer goeden wortel-oogst.

In Nederland , waar echter het zoo begieren der worteb »
vlas, mij nog niet is voorgekomen, worden vtasworUli ▼oor x«J
smakelijk gehouden, hetwelk de Hoog(eeraar y oor een deel
daaraan toeschrijft, dat het vlas niet afgemaaidsntoaar oitse^t
ken wordt, wavdoor de wortels zich in den grond beter lOS'
nen ontwikkelen 4 dan tussehen de stoppels van andere gewas^
sen wel eens het geval is.

In B'ankfük verbouwt men de wortels met.'^jivcr, garst «
vlas, of ook wel na rogge en tarwe , mits het*iand <**""* ^
oogst geSgd zij , en bezigt men er vier tot vijf Ned. ponden w
per bunder, doch in ons Vaderland veelal zes Ned pondes.

In Engeland kweekt men bij voorkeur als beestenvoeder*
roden; in Vlaanderen de bleekroden^ en elders de &^^^ .
wUlen, In Frankriik beschouwt men de geie van Achico^^
de beste, hoewel de groote mUe van BreiettU weOigt nog ot
ter voor den grooten bouw geschikt is , zoo wel wegens den om'
vang en kegelvormige gedaante , als wegens de lange ^'""J**^
heid. Sedert 1825 heeft viLHonnf, den witten met eeM^^^
bruin ingevoerd, en welke de voorgaanden nog verre acWer i^
laat De groene hals groeit boven den grond, de ^'*", '^•S
Uadervormig; zeer dik en het gewas baitengemeen weDg. 1»^
heeft «. ns dohsaslk de mtmantende hoedanigheid van ^ J?^
van Vósgee ter sptake gebragt. Deiê wortels, die v» wtf

Digitized by VjOOQIC

liMi

itrocB g«el over^MDi, ojii van eene middelmatige lengte, Iraai
;evormd , dik en lang van dnor. In 1843 heeft een bunder er van
0,000 Ned. ponden wortek opgeleverd. In 1848 verbouwde men
B Bélgie eeae verscheidenheid van den wUien met eene groene
Tuin en wel den roden met eene groene kruin ofhaU^ zrp^de
eer lang , glad , en Ueht rood van kleur en waarvan de halt die
lonker groen ia, van 10 tot 15 Ned. duimen boven den grond
liCsleekt Deze verBoheidenheid vereenigt in zich , den omvang van
leo witten^ en de meer geurige en voedende eigenschappen van den
oden , doch deze ^verscheidenheid is helaas nog aan het verloo-
»en onderhevig 9 en gaat van bleekrood tot het gele over.

De wijze waarop baillt de wortels tot aan Met bewaart, en
rel door middel van ventilators, gaan wij, als veel te omslagUg ,
itittwijgeude voorbg , verwijzende te dien einde op Le ban Jar-
ünéer^ 1851 , p. dOL

Teo einde een overzigt over dezen bouw in het groote in ons
Vaderland te hebben, zullen wij hier de opgave deswege mede
leelen, getrokkenv uit het Tijdsehrift ter teeordering van Nif-
verheid y 1851.

Uit Lbnkmrg luiden de berigten^ hierover vrij gunstig. Meer
en meer veibpQwt men aldaar vreemde soorten, en wel hoofd-
zakelijk de soort bekend onder den naam van CaroUes blan-
ches i coliet re//, die zeker de voorkeor, boven de inlandsehe
soort verdient

lil Noord^Braèant hebben de worteigewassen aanvankelijk
niet willen tieren; laat in het najaar hebben zij eenen nieuwen
groei gekregen. De vroeg gepinkte waren dun en aan vroegtij-
dige rotting onderhevig.

In Zeeland waren de paardepeSn algemeen goed opgekomen ,
en hebben zich door eenen gewenschten groei onderscheiden,
terwijl de verbouwing er vait, uitsluitend ten behoeve der paar-
den plaats vindt; zoodat dan ook in het vierde district deier Pro*
vincie, die dieren, gedurende den wintertijd, daarin hun voor-
naam voedsel vinden , oftchoon zolks vele gastrische ongesldd-
hedeiwten gevolge heeft

Uit ê'Gravenhage (Prov. Zuid*Hollattd> berigt men, dat, waar
de pee . uitshiitend verbouwd en tijdig gezaaid is, deze aan de
verwachting heeft voMaan. Men oogstte 100 mudden van het
booder, welke tegen 60 of 70 oenU het mud werden all^ezet.
De zomer-wortels na aardappels uitgezaaid , waren «minder
gunstig en bragten hoogtens 20 mudden per bunder op.
In Noord'ffollandy en wel op de Lange d^ken^ hadden de

Digitized by VjOOQIC

1012

wortels door droog;te veel vao het vaar geleden. De bter gr
zaaide slaagden gunstiger en leverden, tot 400,000 stuks bet boi>
der, welke tegen f \^ het 1000 werden verkocht

In Uirechi was de opbrengst der wortelgewassen over kt ge-
heel niet gunstig, hebbende door het sehrale roOTJaarsweda
veel geleden, daar hierdoor de groei en de ontwikkelii^ zrji
tegen gehouden.

In Gelderland was deze teelt redelijk uitgevallen, zdfe in sooh
mige gemeenten gunstig. De hoedanigheid was goed, maar zg
waren over het algemeen klein van stuk. Men ^ndkl deu
voor veevoeder.

In Overifssel hebben de wortels algemeen een goed gtwa»
opgeleverd, en zijn op sommige plaatsen zelfe zeer goed ge-
slaagd, 633 bunders hiermede bezet hebben, 50D7 lasten opgebragL
Uit Groningen waren de berigten van dit gewas zeer oikeeB-
loopende en over het algemeen de wortels middelmatig gfwUagil
in de .kantons Appingadam en Uoogezand leverde iiet bondff
dOO mudden , terw^l in Noordhom de oogst zeer gering was.
Ten bewijze dat ook Frankriik in dezen bouw niet ten acèle-
ren is, waar men zioh inzonderheid op het kweeken der vracge
of broeiwortels toelegt, bezigende veelaT'de eofurlB hative , strekka,
dat er in 1850 van Groissy^ Moniessan^ Verlus^ AuèercHSen
en Panlin^ 11,680 wagenvragten naar Parüf werden vervoerd.
De bestanddeelen der versche wortels zijn volgens HMUM&ifcr,
met bijvoeging der sedert daarin gevondene stoffeni

Druiven , suiker , appelzuur , kleurstof 6^

Mannite? l^

Gom, pectine. : 1,T5

Vlugge olie. 0g35

Eiwit. 140

Vezelstof , peotin^g- en overpectingzuur , stgfiseL . . 9^

Aschbestanddeelen. Imiivi

Water en verlies (vette oKeK J«MW

1Q0,P0

, De stikstofhoudende bestanddeelen, het
der wortete volgens HOESFoaD genomen op de, pein oü Mstes-

Stikstofhoudende bestanddeelen. 1^

Stikstofvrve organische stoffen. .1 ILJBl

AschbestanddeeleD. 0^

Water. ... 8M0

lOCM»

Digitized by VjOOQIC

lOlS

Berekend op watenrrije stof zoo is de aitkoiDst deze :

Stikstolhoodende bestanddeelen. 10,06

StikstofVrije organisobe stoffen 83^7

Asehbestapddeelen. 5,77

100,00.
Opmer/üngm betreffende dU gewas.

1. Een bunder levert gemiddeld in Ned. ponden nageno^:

Wortels Bladeren

34000 laooo

2. Een gemiddelde oogst ontneemt alzoo aan den grond als
ischbestanddeelen in Ned. ponden:

In de wortels In bet kraid Te zamen

257 ? ?

3. Een geniid({elde oogst van een bander levert in Ned. ponden:

in den wortel in het loof.

Stikstofhoadende stoffen 503 ?

Stikstofvrije organische stoffen 3947 f

Aschbestanddeelen 275 f

Water. .... * 29275

34000

De voornaamste soorten en verscheidenheden, ook in den
handel zijn deze :

De gele^ het meest van alle verspreid, van eene langwerpige
of bij de onderverseheidenheid ronde gedaante , mogende nog
steeds als eene der beste beschouwd wórden. Hiervan bestaan :

Lange leUische.

Geie koeworteL

Hoomsehe molstaarL

d'AchicourL

AUringham,

Bleekgele Saalfdder. '

Hooggele Erfurter.
De witte ^ minder algemeen en niet zoo goed. Zij is mede van
eene langwerpige gedaante, ofschoon er eene ronde onderver-
scheidenheid van bestaat Hiervan- bestaan :

Blanche a eallet verL

fffne witte broei.

Digitized by VjOOQIC

iei4

ZuT groote EngeUche. ,

Van BreteüiL

Van Vlaanderen.

Van Vosges.
De rodCy van eene langere of kortere ^ gedaame , ze» tÊÊft
naam van smaak en sterk m ons Vaderiamd cq in ZHntel-
iand gesooht, doch niet zoo zeer in I¥amkii9k. Senv
bestaan:

Vroege korte Dewdk om te broeijen.

Vroege*

KoemorteL

Kor ie zomer.

Biaedroode EngeUoke.

Oroote^ dikke ^ lange (BOrkahneo).

Rouge a coUet verL

Leidsche.

Hoomscht.

Firankforier.

Erfurter.

BrunsvBÜker.

AUringham. .

Van Melz.

Van AchicourU

Hybride de FUmdre.
De Oranjekleurige^ welke men ab eene ond<
van den gelen mag beschouwen, waarmede hij dan
alles^ behalve de Ueor overeenkomt fiienmn bfiinnn

ErfurUr.

Kleine,
Vioietkleurige ^ zeer groot en zoet van smaak, doeli «
eene al te t^dige aitzaaijing spoedig door. BierMn 1

Van Spanje,
i Nieuwe zeer lange.

Fijne lange.

Ah eene merkwaardige versebeidenh^d mag wöders
worden:

Carotie bUmche tranêparemt» ^ eene feffacbiirlunhsid oü *
blanche longue door baetil van IÊulh9Ut€ 'm den Bhm w
^regen. Zij is van eene middehnatige grootte,
als doorschijnende. Het vleesch is zeer malsch, en mist bgsl

Digitized by VjOOQIC

1016

8«beel en al deo eigendoawMlijkeii laiaak, die aan de wortels
eiCiett ie.

Wijden behooren de naTolgende soorten tot dit geslacht:

Datieus marUbna laiol^ xacquis en bsmhcq beseboawen deie
tweejarige plant, die in het Zaiden van Frankr^k te hnis be-
hoort , als oneetlMiar , dat w^ evenwel ten stellifsste tegenspre-
ken, naar dien- wij deze soort zelfe voortkweekende , hebben
bevonden, dat de lange*, dunne, witte wortel eenen genrigen
eigendommelijken smaak heeft , en lelfii eenen , niet onaange-
namen schotel oplevert

Daucus Aispidua desp^ eene tweiijarige plant in Frankriik
ioheemsch.

Daucus Mispanicut dic^ Daucus gummtfer laiul; Daucus ma-
rüimus with^ Daucus carota var. smith; eene tweejarige
plant nit Fraii^rijk.

Daucus Mauritanieus all^ eene tweejarige plant xich van 1708
d^gteekenende,

Daucus grandiflorus dbsf^ éénjarige laaiplant uit Algerie.

Daucus crinüus dbsf.; Daucus meifoUus brot.; TorUis cHnata
8PRKi«G^ eene vaste plant uit Mauritanië 1804.

Daucus Monteddensis sprbno^ eeigarige laaiplant 1827.

Daucus Bessaraèicus dec^ CaucaUs UUaraUs bieb.; Caehrys üt-

toraHs snuurc; Platyspermum UUorale koch.; tweejarig gewas 1828.

Daucus graciUs steoib^ eeigarige zaaiplant uit Algerie 1838.
Oe roode wortel, bevat plantaardige vezelstof, plantaardige

eiwitstof, suiker en eene vlugtige olie.
De elementaire lamenstelling der roode wortels naar hompobd

is deze:

, 10,66 stikstof houdende stof.

Stikstof. 1,67\

Koolstot 5^7

Waterstot 0,73

Zuurstot 2^7

Zwavel 0,12.

Koolstot 37,47i

Waterstot M^} ^^ niet stikstof houdende stof.

Zanrstot 41,63j ;

Asoh. 5,77 aseh.

101,02.

Digitized by VjOOQIC

^^Kfm^^mmm

1016

Deze camènsteUiDg berekende HOiBroRD, op de straks
vene wijze, naar de uitkomsteo zijner analyse Tan
gedroogde penen, namelijk:

C 43^

E. CK29L

rl« •••••••• i*74* • • li«MI«

Asch. ^77.

Zamenstelüng van het uitgeperste sap Tan roode woiteb, as
uitdrooging.

Vaste olie met sporen eener volatile olie. . ^ . . . IgQL

Roode kristallyoe neutrale stof (caroünej fkfiL

Niet kristalliseerbare suiker, met eenig zetmeel en appebunr. §3,7L

Eiwitstot 4y35L

Asch. (aluin, kalk en ijzer) 0^

loogoa

Het voedings aequivalént ?an penen , in Terscheo slaal, is,
naar het boven opgegeven gemiddelde stikstof gehalte: OSM;
zoo dat de voedings stof, die zij bevatten, geringer is , dan <fie
van de meest plantaardige voedingsstoffen. De volatUe olie, die
er in bevat is, geeft dezelve een geur, die velen onaangcnaaoi
is, en maakt, zegt pereou, dat zij aan sommige personen neC
ongeregelde spijsvertering niet goed bekomen.

Aangaande het toebereiden der wortels, dat op versehiflende
wijzen kan plaats hebben, verwijzen wij naar de TorscluIleiMie
kookboeken, terwijl wij daarentegen, hier zullen mede daelon,
wat dies aangaande minder bekend en wel behartigingswaardig is.

Ten einde dan eene siroop daaruit te bereiden, laat meo de
wortels zoo lang koken, dat zij omgeroerd wordende, eene
brij daar stellen. Deze perst men als dan uit , waarna men het
uitgeperste sap op nieuw laat koken en uitdampen , tot zoo lang
deze siroop de vereischte lijvigheid Verkregen heeft Deze siroop
kan men met vrucht bezigen, ter bereiding van eene mamwMe
van Rozenbottefó als anderzins.

Ook kan men de roode wortels als zuur en confituar voor
dienen, en in het laatste geval, sorjdt men de wortels in stokjes
van een duim breedte, welke men zoo lang dunnetjes seldt,
tot dat de pit over blijft, weggeworpra wordt, het nfgr Bffcflitr
daarna op de gewone wijze behandelende.

Digitized by VjOOQIC

1017

De boerinnen in Saksen , bedienen zich van het sap van l^jn
geraspte raauvee worteb , om daarmede de boter te kleuren en
100 doende de winter- en vroege voorjaars^boter, het aanzien
van beste grasboter te geven , voorwaar een onschuldig bedrog ,
aangezien de gehalte of duurzaamheid der boter , er in het minst
niet door vermindert.

In Rusland is het gebruik der wortels zoo veelvuldig onder
de geringe standen , dat zij verre , die der aardappels aldaar
overtreft y en in Saxen mag de bouw er van volgens lecoq,
mede aanzienlijk heeten.

Door gisting van water, dat eenigen tijd op fyn gestampte of
geraspte wortels gestaan heeft , kan men eenen bruikbaren azijn
verkrijgen.

Volgens soETEKs WcUnschappelük Maandschrift^ 2de deel,
houdt eene Edinburgsche sociëteit zich onledig, met uit peen een
geestrijk vocht te bereiden: uit 1150 pond wortels, waarvan
echter na de zuivering, het gewigt maar 1025 pond bedroeg,
verkreeg men 48 kannen brandewijn, die bevonden werden met
den HoUandschen korenbrandewijn veel overeenkomst te hebben ,
en zelfs aangenamer van smaak te zijn. In hetzelfde Maand-
schrift leest men ook: dat uit half-gaar gekookle, daarna ge-
droogde en tot poeder gebragte peenschijven, een zeer goed
voedsel kan verkr^en worden, waarvan me^ zich, omdat het
laog bewaard kan worden , inzonderheid op lange zeereizen be-
dienen kan.

HocHSTBTTER bewcort , dat het loof een geregt oplevert, even
smakelijk als de spinazie , hetwelk wij , ofschoon het betwijfe-
lende, evenwel niet kunnen tegenspreken, als hebbende er nim-
mer de proef van genomen.

Van het bakken van brood uit wortels , maakt Prof. kops meU
ding en in Zwitserland^ Duüschland en elders bezigt men ge-
droogde, gebrande en fijn gestampte wortels, in plaats van ci-
chorei onder dekofl^ , welke gedroogde wortels alsdan volgens Dr.
pBTTENHOFER , negenticndlB gedeelten van haar gewigt verliezen.

GoNNEB spreekt van zeker purperkleunge verwstof, bij de
Italianen onder den naam van Pavonazzo bekend , en die uit de
wortels verkregen wordt

ProL MORE» deelt in de Annales 1849, aangaande de wilde
wortels mede: In het midden van het bloemscherm bevinden zich
bloemen, die als het ware verbrand schijnen en zelfs zwart
ziJD. Deze bloemen tusschen twee porseleinen platen gewreven ,
geven eene zeer schoone roode kleur, die zoo wel tot olie- al»

Digitized by VjOOQIC

1018

ioi ^Merverw gebezigd kan wofden «o terstomi bniikbav is.
Zij wederataat bet BoDlioht «■ houdt laogeQ tijd «tand. Ir ■
zelfe een tint in sommige roien en In de eamellia's, dien noé-
jelrjk anders dan door deze verw ferkregen kan worden.

Het door bragoihiot , oit de gewone pe§n , daargeataMe ég»
aardige zuar , wordt door hem acidum peeüeum genoead , m
vindt men in de Ann, de Ckenu et de FApe^ KU, enwckrwf.

WACXBHAODEa Verkreeg uit den geien wortel in
eene kleorlóoce aetherisobe olie» en wel oit 34 pond i
van eenen sterk doordringenden eigendoBMnelijkeo reuk ,
verwarmenden eenigzinB opvliegenden smaak.

Van dek trippbr spreekt van een erineium d&uci, dal inde
geneeskunde wordt voorgeschreven, en waarvan men ach ved
als huismiddel gebezigd, bedient*

Over het uitgebreide nut, als veevoeder zullen wij luer lid
uitweiden, aangezien het te overbekend is, aHeenliik zg gengd.
dat voR scBiveRz de eerste geweest is , <Me de schapen sIms
mef wortelgewassen gevoederd heeft, aonder bijvoeging fsi
koom , dat volgens het London Jawn. 1840 , cb. w. foncaiLD eme
machine om wortels af te sneden en fijn te wreven heeÉ »
mengesteld, en men met fijn' gehakte wortels en aeoMlen lev
goed vogels mesten kan.

Eindelijk nadat de smaak, om bloemhangers te bezigen ai
DuUiehiand^ ook tot ons en wel in zulk eene mate is dQ«g«-
drongen, dat men^ dezelve bijna alom aantreft, b men op krt
denkbeeld gekomen , cfaartoe i>ok de zwaarste wortels en bèta
te bezigen, die men uitholt, met aarde vult, waarin de pimto
alsdan worden * geplaatst , terw^l, wanneer tn de leate dese
wortels beginnen uit te loopoi , dezelve in verband nwl de
geene onaardige vertoontng maken.

Digitized by VjOOQIC

W U N R ü I T.

(Hiuia graveolens.)

Üé WünruU^ ook RuUe genaamd, ootleent hareo geslaehts-
naam ftUa^ welke in alle talen bijna dezelfde is, vanhetGriek-
^ sche woord ruó ^ redden , wegens de heilzame eigenschappen der
onderhavige plant Deze afleiding is ook die van dioscoridbs , en
waarmede vossiüs Instemt. Nicander en jolas deelen in hunne Fe-
laponesische geschiedenissen mede ; dat men op het schiereiland
Feloponesu^ of Morea^ die plant pvn^v noemde, welke door
geheel Griekenland onder den naam van irHyxvov bekend was ,
eo door hestchius verklaard wordt , zeggende : p\rriliv ri ?£^-
(puXet y Kat iriliymoy ^€V%óv ; ook tamo zegt , dat de Grieken
de ruta^ friyavov noemen. Amiiaii en morison rekenen dit ge-
was onder die planten , welke vier zaadhaisjes voortbrengen.
Hbrmak onder dezulken , die véle zaadkorrels en vier tot vijf-
hoekige huisjes hebben, welke in even zoo vele vakjes ver-
deeld zijn. Rajüs brengt haar tot de onregehnatige , doch ruppius
tot de regelmatige planten terug , die eene vierbladige bloem ^
en een viervoudig verdeeld zaadhuisje hebben , met welke laatste
voLCKAMiR mede instemt Decardolle rangschikt de vójnruit
onder de Rutaeées , en urnaeos onder de Decandria , Monogy-
nia , mei het navolgende geslachlkenmerk : De kelk is vier- of
vijfdeelig ; de bloembladeren zijn hol ; het ontvangbed is omringd
door tien honigvoerende puntjes; het zaaddoosje is gelobd; de
bloemblaadjes zijn somtijds vier , en de meeldraadjes acht in getal.
De Sterkruikende wipiruit (Ruta graveolens) waarop wij hier
inzonderheid het oog hebben , is een heestergewas uit het zuiden
van Europa herkomstig en dagteekent zich van den jare 1562.
Zy bereikt de hoogte van eene el (3 voet Rijnl.) en is zeer talrijk.
JosBPHUs verhaalt in zijne Joódsche oorlogen , dat er nabij Jeru-
totem eene gestaan beeft , welke de hoogte van een boom had ,
doch door de vQanden vernield werd , en cordus spreekt van eenen
stam ter^ hoogte van twee ellen. De talrijke bladeren zijn ge-
vind of vindeelig ingesneden , en de vinblaacUes zijn langwerpig
ovaal , aan den voet gehoekt , vleezig , glad en zeegroen van
kleur y de bovenste zijn omgekeerd eirond , bloeijende van JuÜj
tot September tnilvormig aan het einde ; de Hl^uf der bloemen
is bleek geel ; de bloemkrans is vierbladerig en heeft aeht meel-

Digitized by VjOOQIC

1020

draadjes, doch de eindbloem heeft vijf bUacyes en üeo meel-
draadjes. De wijnruit bemint eene goede aarde en eene opeae
standplaats, en hoewel voor den vollen grond zijnde, is bij
eene strenge yfinterkoade, eene luchtige bedekking wel aan te
raden, ofschoon wanneer het heesteitic boven den g;roiid doed
vriest, de wortels in het voorjaar nieuwe stengels uitschieteo.
De voortkweeking heeft door zaad en stek plaats ^ of door wor-
telspruiten , die alsdan in het najaar van de moederplant wor-
den afgenomen.

Wanneer men dit gewas door zaad, dat het ontkiemingsver-
mogen twee tot drie jaren behouden kan, voortkweeken wil*
dan werke men den grond , die liefst nieuw en droogachtig weiea
moet, ter dege om, waarna men het zaad in de lenle los oü de
hand uitstrooit , om het vervolgens onder te harken. Hebben de
plantjes de hoogte van vier Ned. duimen bereikt, dan verpbat
men haar op nieuw in eenen dfoog^ grond, ter afstand vao
twee voeten , hebbende voor het overige slechts nu en dan eenige
bevochtiging noodig.

DioscoiuoES maakte in het eerst maar van twee soorten gewag,
als: sativa en agrestU^ waarbij hij later nog een derde soort.
hennala voegde.

ScHRODER, alle de soorten in het kort willende voorstetteo,
geeft ze aldus op:

RUTA.
Hortensis. Syhe^tris.

Latifl Tenuifol. Major. Blinor. flore ma^
usuales. albo usu destitiitas.

Ptthagoras noemt de kleine soort bet moMUtje en het grotfk
soort het wijfje.

Wij zullen ons aangamde de soorten en versoheideobedea .
slechts tot de opgave der navolgende bepalen:

Ruta motUana^ ait^ Ruta legUima^ sacq^ uit het Zinden. tab

Europa 1596.
Ruia divaricaia^ tkkorb; uit Napels en Griekenland 1823. Deze

schijnt wel eene verscheidenheid der graveoiens.
Ruta bracUosa^ dec^ uit Sicilië 1823.
Ruta macrophyUa^ sou; uit Afirika 1820.
Ruta aUnfiara^ book$ uit Nepal 1820.
Ruta- Corsica , dic.

Digitized by VjOOQIC

1021

Huia frinnaia ; un.; van de RaDarische etlandeo 1780.

Buta oreoJMme , webb. en bebt., van de kanarische eilanden 1843.

Ruta angusiifoUa^ pebs., RutachalepemisikïLL.^M\ikfr\^ei\113^

Hoewel de bladeren onaangenaam, specerijachtig, bitteren
scherp van smaak , en van eenen eenigzins bedwelmenden reuk
zijn, zoo worden zij door sommigen nogthans als toekruid bij
de salade gebezigd , terwijl het inzonderheid de Romeinen wa-
ren, die de bladeren tusschen hunne spijzen vermengden.

Grooter is evenwel het geneeskrachtige nut , dat reeds bij de
oude schrijvers bekend was , (gewagende zelfs hippocrates in
zijne werken er meer dan dertig malen van) die het tegen ver-
scheidene kwalen en gebreken ten sterkste aanbevelen, hoewel
DioscoRiDEs zegt, dat een te veelvuldig gebruik, doodelijke ge-
volgen hebben kan , terwijl orfila zelfs voorbeelden van vergif-
tiging, door dit kruid verhaalt, welke geheel overeenkomen met
die, van andere scherpe, plantaardige zelfstandigheden.

In de SalemUaansohe school daarentegen lezen wij :

NobUita9\ rutae, haec .^ guod iutnina reddat aciUa^
AuQctiio , RUTAE , VtT guippc videbit acute :
üruda eomesta recens oculos caUgme purgat,

of:
Sahia tum^ rüta, fadunt tibi pocuta tuta.

In Frankrijk schrijft men aan dit gewas nog zeer groote krach-
ten toe, vergelijkt men haar met de Sabina^ betwijfelende welke
van de beide voor de krachtigste moet worden gehouden.

Algemeen is het gebruik van de versche plant bij stuipen van
jonge kinderen bekend, als wanneer men de bladeren alsdan
op de polsen van het lijdertje ligt.

Onder de bereidingen komen voor :

Oleum rutae f welke men^door overhaling van het kruid verkrijgt,
geelbruin van kleur en zeer oplosbaar in water is. Batbaod
verkreeg uit 100 pnd. versche bloeijende planten, vijf drach-
men en vier greinen olie.

Aqua rutae,

Acetum rutae.

Aangaande de vorming van wifnruit-olie uit Levertraan , ver-
wijzen wij op het Wetemchappemk Jaarboekie van Prof. bleek-
EOOE, 1850, biz. 794.

Digitized by VjOOQIC

ÜSKRUID.

(Meurnbrycmihemutn cnfitaUinum.j

Het JJskruid ook wel Usplant geoaamd , ootleeot zijneD s^
sUchtsnaam , mesemöryanthemum door den geleerden mrm
aan dit plantengeslacht gegeven, onder welk men ook de fï
coides begrepen heeft van de Grieksche woorden meiemkiA.
middag y en anthemon^ bloeityd^ aangetien de bloemen ueh op
den vollen middag, wanneer het weder het warmste is, ootslai-
ten, hebbende naLKRius de i in t veranderd. Eertijds wenkt
deze planten chrysanthemum genaamd, later door heuui es
TotfHNEFOiT FicMes en eindelijk met dien van MetemèrffSiUki-
mum bestempeld.

Dbcahdolle rangschikt dit gewas onder de Mesemirfoaikt
mies en linhaeus onder de Icosandria^ Pentagynia^ met hfi
navolgende geslachtskenmerk: De kelk vgfbladerig, de Uooi
bladeren talrijk , die üjnvomiig en aan deo voet als vereeupi
zijn; het zaaddoooje is vleezig, peervormig en staal onder é»
kelk ; sommige soorten hebben vier , en wederom anderen ti»
stijlen. Deze éénjarige, doch, bij ifoiscTTE tweejarige zaaipUitt
i9 oorspronkelijk van de Kaap de Goede Hoop en de Kanon-
sche eilanden herkomstig, en dagteekent zich van den jare 1735.

Dit gewas kruipt langs den grond, de bladerea zijn ovtfi*
groot en vleezig ; de bloemen die in Juiff en Augustus oaéa-
ken, zijn klein en helder wit, ofeohoon er ook eene verseha*
denheid met scharlaken roode bloemen bestaat Ds 8^'
plant, met uitzondering der bloepnen, schijnt met bevroscn «■*
terdruppels bedekt te zijn.

De voortkweeking er van heeft door zaad plaats, dat otf 'b
eenen bak in April uitzaait; als wanneer de planten in Js^
in den vollen grond , op eenen warmen standplaats worden ofe^
gebragt. Hoewel deze wijze zeer eenwwdig is en bij eenige op-
lettendheid aan de verwachting zal beantwoorden, zoo ziet öeie
kweeking evenwel meer op het loof dan wel op de bloem ^'
gezien in het laatste geval de planten in potten moeten gekweeU
worden en in eene gematigde kas of in eene kamer ^^ ^
glazen moeten worden geplaatst, wel Mig dragende dat de ^^
tels niet door de gaten, die onder de pot lijn, doordringeB, J^
is ook alleen op deze wijze , dat men van deze planten SP^

Digitized by VjOOQIC

102S

zaad ter voortkweekiog verkrijgen kao. Volgeos bouché zaait
men het zaad in Maarl en Aprü^ bij 10 tol 18 graden warmte.
In Hei, wanneer het weder warm begint te worden, gewend
men de jonge planten aan de vrije lacht In JuKj en Augustus^
wanneer hare witte bloemen beginnen open te gaan , houdt men
op haar te begieten, indien men rijp zaad hebben wil.

Aangezien het getal der soorten en verscheidenheden van dit
geslacht, volgens jacqdes en herincq, 107 beloopt, zoo bepalen
wij ons slechts bij deze opgave , te meer , daar het alleen
de onderhavige is, waarvan de bladeren een geregt opleveren,
verre boven de spinazie te verkiezen, en waarom de ffspiant
sedert korte jaren dan ook onder de keukengroenten gerang-
schikt is, ofschoon dezelve wegens hare gevoeligheid voor de
koude wel nooit algemeen zal kunnen worden, te meer, daar
dezelve op die wijze gekweekt, gelijk wij reeds medegedeeld
hebben, geen zaad voortbrengt

^rottB»^

Digitized by VjOOQIC

ZONNEBLOEM.

{HeUanÜms anmmsJ)

De zonnebloem oDÜeébt haren geslaohtSDaain heliakihus , «ae
de Grieksche woorden helios, zon en anthos^ bloem ^ w^»»
den vorm der bloemhoofden.

Decamdolle rangschikt dit gewas onder de Composée^^ eo us-
NAECs onder de Syngenesia , Polyganda frusiranea , niei hel m-
volgende geslachtskenmerk:

De kelk geschubd en meer of min rappig, bladvormig; oat*
vangbed stoppelig en plat; zaadpluis twee bladerig, afvaOende,
schy f bloempjes tweeslachtig en vrachtbaar, randbloempjes ge-
slachteloos.

Deze éénjarige zaaiplant is uit Mexiko herkomstig en dd^tee*
kent zich van 1596. Aangezien alle zonnebloemen uit Amehké
herkomstig zijn , was deze plant yóór de ontdekking van dat we-
relddeel aan de Europeanen natuurlijk onbekend. Nog in de
laatste tijden brengt men van daar nieuwe soorten en vo^dieh
denheden over, zoo als uit Peru in 1800 HeUanthus procmmbetu
PERS.; uit Zuid-Amenka 1800 Helianthus macropk^Uu^ willd^
uit dezelfde streken 1810 Uelidnlhus laetifiorus pers.; en in 1^
Helianthus peHolaris mutt.; uit Mexiko 1826 Helianihm MieranibÊt
SPRENG.; uit ZtUd'Amerika 1828 Beüant/ms pateru lkhx.; oit
JHexi&o 1828 HelianÜms ovaluê lbhm.; van de Mifsouri 1834 Bt-
lianthus MaxmUiani schrad.; uit Virginie 1838 He&anthns or-
gyalis DEC.; enz. De stengels die dik , takkig en ruw zgn , be-
reiken de hoogte van twee ellen (zes voet Bijnl.) hoewel umi
zegt ; dat deze in Peru wel eene hoogte van twintig voet kunnefi
bereiken en men er in Madrid nog hooger gezien heeft, es vio
daar welligt dat j. baohikds deze plant het allergrootst krmi
noemt. De bladeren zijn groot, hartvormig, drieribbig, en steit
gehaard. De bloemen die van ^uUj tot September onlluiko»,
zijn zamengesteld en zeer groot, somtijds drie palmen over het
kruis, helder goud geel, ligter geel, dubbel of enkel naar de ver-
scheidenheden. Badhinüs deelt in zijn Pinax mede; dat eene
enkele bloem 2362 zaden in zich bevatte.

Deze plant is in Europa zoodanig genaturaliseerd en geacdh
mateerd, dat zij er even welig als in haar moederland tieit^ al-
leen die uitgenomen, welke Iaat bloeijen en eenen langereo zomó-,
dan de onze behoeven, om hare gehaele volkomenheid te bereikai.

Digitized by VjOOQIC

1025

DeVoortkweeking Tan de onderhavige plant, is zeer gemakkelijk
en heeft door zaad plaats , dat men in de lente slechts behoeft ait
te zaaijen zonder juist in het bijzondere met de gesteldheid van
den bodem te rade te gaan, hoewel eene voedzame aarde en
opene standplaats steeds te verkiezen zijn, doch wij kunnen niet
▼oorbij dan ook tevens aan te merken, dat, zoo de grond te
zwaar is, men wel veel loof maar weinig* zaad erlangen zaL

Bij het opkomen dunt men de planten, zoo zij te digt mog-
ten staan, uit, en houdt men het gewas schoon, terwijl, wan-
neer zij de hoogte van acht Ned. duimen hebben bereikt, men
haar zoo veel mogelijk met de kluit op eenen onderlingen afstand
van een tot anderhalven voet verplant en later bij staken aan-
bindt, om het knakken der stengels te voorkomen. Men drage
wel zorg, dat de vogels zich niét van het zaad, dat in October
rijpt , meester maken , en waarom men tegen de volkomene rijp-
wording het ontvangbed met een klein gedeelte der stengel af-
soijdt , om deze alsdan door op te hangen op eene drooge luch-
tige plaats te laten narijpen.

Voor de verbouwing' van deze plant in het groot , is het vol-
doende bevonden, dat het bestemde stuk land vóór den vdnter
ter dege bearbeid, zoo het noodig is ook eenigzins bemest, in
de volgende lente nog eens bewerkt, en vervolgens zoo bezaaid
wordt , dat op veertig duim onderlingen afetand , en daartoe ge-
maakte kuiltjes, twee zaadkorrels gelegd worden. Verder heeft
men dan niets te doen , dan het onkruid te weren , en ter ge-
schikter tijd de benedenste bladeren, benevens eenige zijscheuten
weg te nemen , om daardoor grootere bloemen en meer zatfd te
verkrijgen.

Van deze bestaat eene kleine verscheidenheid en wel de
HeUanthus indieus lin., welke de hoogte van 20 tot 30 Ned.
duimen bereikt.

Verschillend is het gebruik dat men van deze plant kan maken ,
en hare voortkweeking in het groot om het zeerst aanbeveelt
Zoo deelen gattenboff, scbkdhb, en anderen mede; dat zoo
wel de jonge stengels-, bladsteelen en vruchtbodems , als artisjok-
ken toebereid kunnen gegeten worden.

De Indianen stampen het zaad en bakken daarvan brood, ter-
wijl de inwoners van Kanada^ volgens kalm de zaden met die
der mals tot brij koken. Gebrand ^ zegt gouam , hebben zij den reuk
van koffij en geven eenen aangenamen drank.

Het zaad bevat tevens eene vrij aanzienUjke hoeveelheid olie,
die in hoedanigheid met de beste olijfolie gelijk gesteld mag wor-

Digitized by VjOOQIC

1026

den » en waarom men den plant in Uongafüe aterk iwbonrL
Tba«i en loudoh gewagen er mede yan , en bevelen dexa oUe ?oar
het huisselijk gebruik aan.

Volgens BKUEa*s Aiigemeine Zeüung 1844 is het persen deur
olie in Rusland thans vrij algemeen. Aanzienlijke hoeveelwdes
▼an deze olie komen (e Moêkou en te SL Petersburg ter naifcL
Op een landgoed van den reeds meergemelden Graaf scaBaEuniv,
werden in het vorige 'jaar 1,002 bunders daarmede beboavrd

Naar vab der trappen zoude men uit 25 pond zaad 4 pond eb
verkrijgen, terwijl hetgeen daarvan na de uitpersing overblgfttn
koeken gemaakt kan worden, welke een uitmuntend veevoeder
daarstellen, en tevens zeer geschikt , om er gevogelte mede temesteD.

Er zijn er die willen, dat de stengels van de soonebbenn ,
den hennep zouden kunnen vervangen.

Aangaande de potasch , welke in de stengels vervat is , heet
RiCH-URWANS door proefneming bevonden, dat doizend poadci
stengels, 57,02 asoh en 20/X) potasch opleverden, geheel ané«t
is evenwel de uitkomst bij vak der trappkh, die mededeek,
dat 100 Ned. pond stengek, 57^ Ned. pond aseh en 1000 Kei
pond hiervan 349 pond potasch leveren. Volgens «eo aoder he-
rigt, waarin vooraf gezegd is, dat de zonnebloem op ecnci
mageren, met plantaardige meststoffen toebereiden bodem ved
potasch , maar op eenenVSnet dierl^'ken mest toebneiden gread,
salpeter bevat, bragt een morgen land (Pruissische maat), met
verbrande stengels van de plant zehe bemest 88 Ned. poo4
potasch op.

In . de warme landen verkrijgt men door insn^ding m de
stengels, hars, en gedroogd leveren zij goede brandstof c|l

De bladeren zouden bg tgd van nood een tabaks-fiomieMi
kunnen leveren, tervir^l zij door het vee met graa^ wpidw
genuttigd.

Het vervaardigen van papier , moxa's enz., uit het nwigaelllg
gedeelte der stengels, gaan vi^ stilzw^gend voorbij, i>j>iyff^
de grondstof in eene veel te geringe hoeveelheid aaDweiig li ,
en veel te duur zoude worden , om het met vraeht te
aanwenden.

Digitized by VjOOQIC

ZURING (VELD-.;

De I^£ld9uring^ ook wel Boerenzwtrüng of Zurkel geBumd^
ondeem harea geslaehisBaam , fvffiear , waaraehijnlijk yan het
GriekMhe woord ruamai^ wegnmin^ èevrifden^ wegene de laie-
rendo eigeBSobappen dezer plant

Dbcmdollb rangschikt dit gewas onder de Fofygofiies en
LODUJBBB ooder de Mexandria^ TVigynia^ met het navolgende
genlaobtakenmerk : De keJk is geopend en driebladerig , de bloem*
krans is inagelgks driebladerig, tegen eikanderen gebogen en
hei laad bedekkende, dat driekantig Ia.

Dese vaste plant , welke ook in ons VaderUmdvwrslo%di% in het
wild fooihanden is^ en wel inzonderheid in de weidelanden wordt
aangetroffen» heeft eenen veeldeeligen wortel, eenen opgerigten,
Tan boven getakten, gladden, onbehaarden stengel, die even als
de bladeren en kelkklepjes, «omtijds eene roode fclenr heelt
Gaateelde, langwerpig of eirond-lanoelvormige en gepijlde Ua*
deren , met achterwaarts gekeerde tiaalges of lobben. De twee-
huixige bloempjes, half kransvormig om den stengel geplaatst, en
eenen bbemtros daarstellende , die in Junü en Jutü ontloikt
Bijna ronde, vUenge, netvormige kelkslippen, waarvan de bin-
nensto en grootste, de roodacbtig-broine glanzige zaden bedekken «
dia drie jaren het ontkiemingsvermogen behouden , so6 men ze
m de httlsels blijven laat, ten bewQze hiervan strekke fetet aa-
volgande: medegedeeld door wiuxam isifp aan den geleerden
CHAuas DAEwoi CU opgeDomen in de AnnaU of mUurul kk*
tory XHL

Er wordt op een vierde aar afstand van Udro9t aan de
oevers van de Tweid in Schotland , eene zandbedding gevon-
den , welke reeds sedert lang werd aitgegraven en een eigendom
van JOBH B8iL te Melrosö is. Deze zandbank in de helling van
eeneo heuvel gelegen, ligt ongeveer vijftien tot twintig Ned.
ellen boven de bedding der rivier. Een ari>eider bezig met zand
er uit te graven , vond eens op den bodem en wel ter diepte
van aeht Ned. ellen , eenê zekere hoeveelheid overblijfeds van
planten, waarvan sommigen nog in het zaad waren.

De eigenaar tegenwoordig zijnde, verzamelde deze planten
zorgvoldig bijeen , zond dezelve aan den Heer lanr , die op ïijn

Digitized by VjOOQIC

1028

beurt Prof. L^DUET er yaik gemorden deed. Dese beide geleer-
den taaiden het zaad uit, waarvan een tiende gedeelte opkwam,
welke zaden de navolgende planten voortbragten : Po^gaamm
convohmius , Rumex aceioselia , Airiplex pahüa en angusü
foüa.

Evenwel hangt het ontkiemingsvermogen ook maar ai te zeer
van den grond af, waarin het zaad wordt ailgestrooïd , en van
daar, dat men van tijd tot tijd vele proeven heeft genonen , om
planten in andere stoffen, dan aardsoorten , tot ontkiemen te bm-
gen. SucKow , bonnet , von hunboldt , jacquin , willddtow cd
anderen, hebben in dit vak, vele verdiensten. Op die wijze heeft
oen in WeeTien , van die ontdekking veel nat weten te trekken ,
en 20- tot OCjarige zaden van de Bahamiscke eUandem^ vao Ma-
dagascar en andere plaatsen doen komen, wier kieniTennega
dikwijls te vergeefsch was beproefd , terwijl de hierait gekweekt*
planten in den besten staat voortgroeijen. Dit geschiedde in ge>
ozydeerd keokenzontzaar , bij eene temperatanr van 20 giadea
Reaanrar.

Daar evenwel niet alle tainlieden geozydeerd kenkenioatzwir
kunaen maken , koos de Heer von hüidoldt eene eeavoad^gere
wijze deswegen. Men neemt volgens hem, een kubiek duim wa-
ter, een theelepel gemeen keokenzoutzuur, twee theelepeb broB
steenkalk , mengt dit te samen , werpt de zaden hierin , en laat
afles bij eene warmte van 16 tot 90 graden Reaomnr xieh oof-
wikkelen. De zaden ontkiemen daarin voortreffeltjk , doch zq
moeten zoodra de kiem te voorschijn komt, ait het vociit geae-
men worden. Dat de zaden evenwel in het geozydeerde keo*
kenzoutzaar niet lijden , toonen de talrijke , onder opngt vaa
den Heer jacqüin, gekweekte planten, die alle voortreffelijk
groeijen , niettegenstaande verscheidene als zaden , in geoxydaerd
keukenzoatzaar gelegen hebben.

Bij wiLLDBNow kiemden oude zaden zeer goed, wanneer bi)
dezelve tnsschen een wollen lap op een warm mestbed legde
en dit met geozydeerd keukenzoutzuur bevochtigde, zaden ^ die
reeds oud zijn , of zaden die gemeenlijk twee jaren en langer
moeten liggen, eer zij opkomen, kiemen in den lijd van 3i orea,
wanneer zg in flaauwe azijn geweekt worden.

Aan zuurstof, in den dampkring wordt de reden yan het kie-
ipen der zaden toegeschreven, hieruit laat zich dus verklaren,
dat, ingevolge de daarvan genomen proeven van den Heer iCBAaa,
de zaden in zaamgeperste lucht , veel eerder dan gewooafijk tot
kiemen gebragt worden.

Digitized by VjOOQIC

1029

Behalve de zuurstof, is opgeloste Salammoniak mede zeer ge-
schikt^ om het kiemen te bevorderen, en waarom iiet zich dan
ook verklaren laat, dat zaden in den mest dadelijk opkomen,
aangezien zich in den koemest niet aDeen keukenzoutzuor , maar
ook ammoniak bevindt In vloeistoffen , die geen zuurstof be-
vatten, komt het zaad niet op, en waarom dus in olie, als
uit waterstof en koolstof bestaande , geen zaad tot kiemen kan
worden gebragt

Teenstra deelt ons mede, dat men in Suriname behalve de
gewone zuring i die er overheerlijk is, ook eene zekere Guinesche'
of Toode zuring heeft, zijnde een heester met eene bruine,
roodachtige schors, de bladerep een en een halve palm lang,
zijn diep ingesneden , zoodat het schijnt als of het blad uit drie
bladeren bestaat, welke aan een* en denzelfden steel groeijen;
de bladeren zijn donkergroen met bruine middelribben en ver-
ven* De bloem welke veel van* 'eene stokroos heeft , gelijkt
volkomen op den bloem der Maho , ofschoon bleeker geel van
kleur zijnde; dezelve bestaat uit vijf fletsch gele bladeren met
een donkerrood hart, uit welke een roodachtige stijl voortkomt
met geel stuifmeel omgeven. Om den ronden, groenen zaad-
bodem dezer zuring, zoo groot als eene pruim, sluit* zich een
vijftal dikke, spitse, zeer puntige bloedroode bladeren, van welke
men een overheerlijk bloedrood gelei maakt, hetwelk vooral voor
zieken, een' aangenamen, tamperen smaak heeft , gelijkende
volkomen op aalbessengelei, wordende deszelfe zuur met suiker
getemperd en met kaneel geurig gemaakt; het is zeer verkoe-
lende en wordt bij scherpte in het bloed voorgeschreven , vooral
daar het de kracht bezit, om de drift en gisting bij eene al te
groote vloeibaarheid van het bloed to verminderen en de aandrang
der gal te matigen, «daar het de gal verdikt, als dezelve te dun
is, en te scherp zijnde, .verzacht Ook houdt men ditzuring-
gelei voor zeer heilzaam bij galkoortsen. Ook het afgekookte
water van de roode zuring, met suiker vermengd, is, koud
geworden , eene zeer verkwikkende koele drank.

Men kweekt de gewone zuring^ en door zaad en door plant-
ver^eeling voort. In de lente wordt het zaad hetzij los uit de
hand , hetzij hi ryen , hetzij tot randen uitgezaaid , welk uitzaai-
jen ook in den herfst kan plaats hebben en dat wg zelfs voor
verkiezelijker houden , naardien het zaad alsdan beter opkomt ,
dat men, na uitgezaaid te zijn, met eene laag aarde ter dikte
van eenen halven duim, dekt, en waarover alsdan een weinig
mostaarde wordt gebragt Zes weken na het dtzaaijen kunnen

Digitized by VjOOQIC

1030

de boÉtewte bladeren der jonge planten reeds wegganooitA wor-
den. De soring komt in alle soorten van gmndeQ tooii, bee
wel eene ligte^ diepe, niet te droogo noch te vochtige aaide
steeds te ▼erkiexea is. Naardien de zonerwarmle de xmrkcid
van het blad vermeerdert, doet men wel, ^oavk noardeiö/té'.
stand voor dit gewas te kiezen.

De kiudjge warmoeziers snijden de bladeren ten gcbnake, aso
als men veelal gewoon is, niet af, doeh plukken steeds de ba-
tensie, waardoor de plant langer stand boodt en overvJeedigcr
geeft, die op deze wijze tien tot twaalf jaren ter plaatse vcihl^-
ven kan» Het scheuren heeft in het voorjaar plaats, ab vFan-
neer men de pluiten dan op den onderlingen abtand van onge-
veer twee palmen plaatst.

Ook door heffings middelen kan men dit gewas veawwaRea.
Te dien einde legt mtn in de eerste dagen van November eenes
warmen bak aan, op welke mestbedding men eene laag bakaarde vao
aoht of tien Ned. duimen brengt en in den welken men alsdan ét
krachtvolste planten met de kluit overbrengt Worden de plas-
ten in dat jaargetijde op broeibedden gekweekt, dan moeien bj
door klokken worden gedekt, doch steeds zoo veel mogebik g^
lucht worden, want zoo nien lucht en licht abngdt, sekitf
het gewas spillig op en verliest ten eenemale de nmheid ea

Tot het broeden bezigt men bij voorkeur de BeUevilU en di
Rumex ofifoMus all.

• Het zaad dat in Juüf en AnigUêiu^ rgpt, wordl op devIMe
wgze als dat der spinazie gewonnen.

Van deze soort kweekt men deze beide verscheidenheden:
De Beüeoüle en
Met zasnengekrampene bladerm.

Het gebruik, der zuring is te algemeen bekend, dan dat wij
daarover in het bijzondere behoeven uit te weiden, alleenlök sj
dan ook gezegd , dat men de bladeren ook inlegt , welke dta
daartoe in September geplukt worden.

Kn Noorwegen bereidt men van de zuring een drank welke
niet alleen dient, om de dorst te lesschen, maar tevens als eco
huismiddel tegen scorbutieke ongesteldheden gebruikt wordt

OsuHDBa raadt in zijne volksgeneeskonde een atkooknel vu
zuring tegen Jicht en Bheumatisme aan.

De Lapiandere bereiden er hunne Jucmomeike van, en wel
volgens LLNNAEUS door eenige zuringbladeren «et een detde ge-
deelte water in eenen ketel te koken , en wel sM , dm deer

Digitized by VjOOQIC

1031

er gedarig OMttrden bUdereii bij te doeo, het voeht de lijnsheid
▼ao eene stroop yerkrefjen heeft Bekoeld zijnde, wordt er ren-
dieren melk bijgevoegd en het geheel alsdan in houteo vaten of
in rendieren magen ten gebmike bewaard.

Kalm spreekt van een brood, dat de Noordsche volken van
het zaad weten te bakken.

Verder bevat deze plant, zuring-zuvr (acidam oxalioam), dat
metpotasch vereenigd, het bekende 2ifrm^-2:^/ daarstelt , door
vAif aoHft als een 'middel om inktvlekken uit het linnen te ver-
drijven, aanbevolen, doob meer in de wolverwerijen gebezigd
om de roode kleur der stoffen te Verlevendigen.

Lbtbot heeft door proeven de corrosive werking van het
zoringzuur op de maag, ingewanden, spiervezel, pezen, enz.
aangetoond , en dus dit tmjfelachtige pont beslist.

BASTsa bevedt het kweeken er van aan ter verkrijging van het
Üzer-tinctuur. Met het aftreksel van den gedroogden wortel
kan men rood of donkerbruin verwen, leverende tevens door
bijvoegfaig van aluin eene goede schfldersverw op, doch wollen
stoffen op deze wijze geverwd , verliezen , zegt davbodrmit, hare
lenigheid.

Tot dezelfde doeleinden kannen gebezigd worden:

SGHAAPSZURING.

{Rmnex acttoseUa.)

Deze vaste plant, die op de hooge zandgronden, zandige
bouwlanden en begroeide duinen, algemeen door het gaosche
land gevonden wordt, heeft eenen dunnen, wijd en zrjd heen
kruipenden wortel; opgerigte of liggende, gesleufd-hoekige , gladde
en oobehaarde stengels. De bladeren zijn afwisselende , gesteeld ,
lancet-piekvormig , ook wel lancet-lrjnvonnig , onbehaard. De
bloemen die in Jun^f en JuUj ontluiken , vormen eenen pluimvor-
migen bloemtros, met weinige bloempjes in de a&onderlijke krans-
jes. De bloempjes klein en kort gesteeld ; de mannelijke en de
vrouwelijke, ieder voor zieh, op afzonderlijke planten. Eironde,
eenigzms netvormig-geaderde , gestippelde vruchtkelkjes.

Deze zuring is nog rijker aan zuringzout dan de voorgaande
en deswege in DuUscfU^nd en ZiwUserland veelvuldig gebruikt
HocBSTKTTER deelt mede, dat uit 2000 pond versche zuring bijna
16 pond zuring zout verlLregen wordt Het vee nuttigt deze plant
met graagte, doch irdklu heeft waargenomen , dat de koeijen
na het eten er van , bloederige melk gaven.

Digitized by VjOOQIC

1032

WATERZURING.
(Rumex aguatictu.)

Deze vaste plant, die volgens de goktbk veel aan de kantep
dersiooten voorkomt, heeft zeer groote, breede^ lancelvormj^*
hartvormige, gestoelde wortelbladeren , de stengbiaderen aan dea
kant golvende. De bloemen die in Ju^' en Augusüis onüaiken.
gekranst, in lange en getakte aren; de bloempjes tweekoon^, dt
klepjes flaauw korreldragend, de bladeren hart-lancetvormig, spïts.

In Engeland en Zweden wordt de|e zuring in de geaeeskimde
gebezigd, en in het laatste rijk gebruiken de vrouweo, den tat
poeder gestampten wortel tot reiniging der tanden en tot vcrsttf-
king van het tandvleescfa.

Glbditsch heeft den wortel, bladeren en het zaad dienstig be-
vonden, om er leder mede te looijen.

' GEKRULDE ZURING.
(Rumex criêpus»)

Deze vaste plant, die volgens van hall op vele plaateen ais
wallen, wegen en in de weilanden voorkomt, heeft de ondersta
bladeren aan den voet hartvormig $ de bovenste smal, met sterk
gekrnlden rand. De bloemen die in Junif en Julff onthskea,
zijn tweekonnig, de klepjes eirond, alle korreldragend; de Ui-
deren lancetvormig , golvende en spits.

NsBBiEN zegt, dat de iandbewoners in DuUsehland de joqp
bladeren van deze plant onder den tabak vermengen, ook kao
van dezelve in de leerlooijerijen gebruik worden genaaakt, es
naar hocbstbtter is het een geliefkoosd voedsel voor de scbi|Mfi^

SPITSE ZURING.
{Rumex acuius.)

Deze vaste plant, welke volgena de gortee veel op vochtig
zandgronden groeit, vond meese in Friesiand^ ns sibKi bij Agme-
gen^ MULDER bij Warmond enBEEGsiuopdeyavfe, 'mFrietl^uL
De bloemen er van, die in JuSi ontluiken, zijn tweeknnnig, de
klepjes langwerpig, een weinig getand, aUe korreldragend, de
bladeren hartvormig-langwerpig geplist , de bloemtroasen bladi^L
In Zwitserland zegt baller, groeit dezelve somtijds ter hoqgte
van drie ellen.

Wanneer deze met wijnsteen en aloio befaanddd worden, k-

Digitized by VjOOQIC

1033

vert zij eeae bestendige gele kleur op. Mappus zegt , dat de wor- '
tel van deze tot poeder en met hoenderdrek tot eeoe pap ge-
maakt, een zeker middel tegen de achorft is.

STOMPACHTIGE ZURING.
{Rumex obhuifoUHS,)

Deze vaste plant, die volgens van hall o^ vele plaatsen aan de
wegeD , algemeen door bet gansche land groeit , heeft tweekim-
nige bloeroen, die uï^Junü en iu/(;' ontluiken, de klepjes getand,
korreldragend , de wortelbladeren hartvormig stompachtig, de
stengel een weinig ruw. De bovenste bladeren zijn spits. De
bloemaren nit digte kraojes zamengesteld. Deze komt in eigen-
Behappen volgens cambrarios met de voorgaande overeen, ^ocb-
sTBTTii zegt, dat men in tijd van nood van deze soort brood bakt ,
zoo als dit in Zweden en Noorwegen reeds heeft plaats gehad.
In Engeland plagt men vroeger in de bladeren de boter te
vrikkeleo, waarom men haar dan ook den naam van BotertU"
ring gat

BLAAUWACHTIGE ZURING.
{Rumex scuiaiue.)

Deze vaste plant groeit volgras db gortzr overvloedig aan de
maur van het huis te Bronkhorst^ in het graafschap Zutphen.
Rat vond dezelve op de gebergten in Engeland \ rallbr op de
Aipen in Zwitserland; volckaver in Beiferen f hoberüs in Oraauw-
bunderlandy op de grenzen van Zwaden; gesard in Pr'ovenee
en gouan te Montpelllier^ Munting onderscheidt dezelve in Ge^
tneene , Roomsche of Rondbladerige en in Spaansche.

Deze vaste plant heeft tweekunnige bloemen, die in Junff
ontloikenp, eenen rolronden liggenden stengel, kartpiekvormige ,
zeegroenachtige bladeren, met teruggebogene , vaneen wijkende
haakjes. Deze munt inzonderheid door haren sappigen , zuren ,
aangeoamen smaak uit.

ZEEZÜRING.
(Rumex marWmus.)

Deze vaste plant groeit, volgens meerbubg, bij de gobtbr te
Katwifk bg bet MaUegat\ volgens bbirwardt aan het Haarlem^
mermeer bij Sloten; en naar bergsma en van ball op voeh-«
tige, veenachtige gronden, tosschen Amsterdam en het dorp

Digitized by VjOOQIC

1034

Sioiemi aan deo rinffdiik bij Awuietdam. D« UoeoMi die m
Mü en Aug^siUÊ ooüoiken tweekanaig; de Uepjes dmhockig,
borttelig-getaDd , korreldrageod , de bladereo lönToimig, de
bloemkransjes b^eengeplaaUL Dit levert mede eeoe roode verw-
stoffe op.

YIOOLVORMIGB ZURING.
{Rumex pukher.)

Dexe f aate plant is volgetts BonsAAVi iflkndnh. Ln ümUKA-
iand schijnt deteiye sioh niet verder noordwaarts tm ^etipmè»
den dan Baden en Béijeren. Lu. en court, geveo haar, doeft
net een teeken van twijfeling op» als in Vioënderen gevondn,
welke twijfel door ncu bevestigd wordt In FranJkrük oadireeki
üj aan de noordelijke en noordwestetijke Fk>ra*s. Id BtgeÊtmé
schijnt zij algemeener te xijn. Het vermoeden der ncliriiven vn
het Comp. FL Bdg^ dat onder dezen naam eea Tem i«
Humex Nemolapathtm ^ met getande perigoniaal slippen zes
kunnen voorkomen , is niet van grond ontbloot De twi iiiiiwi^i
bloemen ontluiken in Augustus^ een der klepjes voonismdp
korreldragend , de wortelbladeren vioolvomig, de stengel onbe-
baard , wyd uitgespreid.

WATERZURING.
{Humex aguatieui.)

Deze vaste plant » welke volgend vam hall aan de kanten der slw-
ten gevonden wordt , heeft tweekoanige bloemen die ia MMi en is-
gustus ontluiken; de klepjes flaauw korreldregend, de btodefsn
hart-lancetvormig spits. De woitelbladerea zijn seer groet fs
breed, lancetvormig, hartvormig, gestoeld; de stengMaderea ase
den rand golvende. De bloemen gekranst in lange getakte ana

MmiTiRG houdt deze voor de ware BritUmniDa der ooden , wtfttt
aaam hij niet van Groot- BHUanfe ^ maar van de geneeski auitign
eigenschappen wil afgeleid hebben. BrU legt hij , beteaknl hg
de Friezen vastmaken^ tan een tand en iea of kiea^miweh
ping^ zoo dat dus die naam zoude te kennen geven, dat hd
eene plant is , die losse tanden vast maakt In den Ekmt notai
men haar, water-rhaèarèer ^ hebbende volgens mappob denM
uitwerking.

De andere soorten als minder tol ons beiisk i
wii stibw^gende voorbij.

Digitized by VjOOQIC

ZÜBING. (GEKAKTELDE)
(OxaJü crenata.)

De gtkartdie Zuring ontieent harai geslaohfsiiaaiii Ox&Uê ,
?aD het Grieksehe woord axui^ zmtr^ wegens deie hoedanig*
beid aan de bladeren van vele soorten, van dit geslacht eigen.
DECAimoLLB rangschikt dese plant onder de Oxaêtdées^ en wmAxaa
onder de Deeandria^ Peniagynia^ met het navolgende geslacht*
kenmerk: De kelk is vijfbladerig, de bloembladeren tijn aan de
nagels vereenigd; van de meeldraadjes sijn vijf kort en vyf lan-
ger, het laaddoo^e is vijf-iijdig, op de hoeken veerkrachtig
openberstende.

Dese vaste plant door iacqüih, OxaUê ereiitfto genoemd, werd
in 1829 ait Peru naar Engeiand overgebragt, en in 1833 naar
Frankrük. Zi) kwam het eerst van Uma^ waar men hare knob-
belwortels eet, even als wij de aardappels.

De knobbelwortels win deze plant hebben eene middellijn,
als van eene groote noot, klimmende, sappige, tabijke stengels;
de vinblaacyes ovaal rond en wat dikachtig, de bloemen, die
▼an Mei tot September onthiiken, groot en geel, de bloemscher-
men langer dan de bladeren, de bloembladeren gekarteld.

Hoewel deze knol in vele opziglen de verwachting overtroffen
heeft, 100 toch zal de aanhoudende zorg, die men aan hare
kweekmg besteden moet , den groeten boaw er van , niet weinig
tegen weiken. Naar gelang unmers dat de stengels zich verlen-
gen, moet men dezelve aanaarden en in den zomer alle acht of
tien dagen, om zoo doende de knolzetting te bevorderen, daar
anders het gewas eene menigte van stengels zoade voortbrengen,
van weinig of geene waarde. Dit is dan mede ook wel hel
grootste bezwaar, want voor het overige is de kweeking er van,
eenvoudig. Men poot de knollen tenzelfden tijde als de aardappels
uit , en wel in rijen , die ÖO tot 00 Ned. duimen van elkanderén
verwijderd zijn, ten einde het aanaarden gemakkelijk kunne
plaats hebben. De knollen moeten gaaf en ongeschonden wor-
den oitgeplant en wel 30 tot 40 Ned. duimen van eikanderen
verwijderd en ter diepte van 20 tot 25 Ned. duimen. Men moet deo
grond niet vooraf bemesten, doch wanneer de knollen uitgeplant
zijn, dekt men er ^enige Ned. duimeo aarde over, waarna de
rijen met korte, half verganenmest worden aangevuld. Op dese

Digitized by VjOOQIC

1036

wijze komt de mett Diet. in dadelijke aanraking met den knol, die
zoo doende geen gevaar loopt te rotten. Hoewel iedere mest-
specie ?oor de oxaiis voegt, is de grond vochtig, dan evenwel
is paardenmest te verkiezen boven mnderen mest, die op hare
beurt wederom beter voor ligtere en warmere gronden voegL

Wanneer de knol begint te werken, komen ab van zelve de
ftoheuten met den mest m aanraking en wel jaist daar, wmar zkft
de knollen moeten vormen. Hoe dikwijls men de planten a»
aarden moet, is moeijelijk te bepalen, naardien dit ten eenenuk
van den groei der plant afhankelijk is, de gewone r^el even-
wei is deze, dat wanneer de stengels 12 tot 15 Ned. diümeo loagie
verkregen hebben, men dezelve zoodanig aanaardt, dat de oilersu
einden slechts onbedekt blijven.

In de meer noordelijke streken , waar de gewassen ikfc «
de lente later ontwikkelen , zal men wel doen , de knoilca e^
het einde van Februarij in warme bakken uit te poten en w^
spoedig als de weersgesteldheid zulks toelaat, kan men gcni^
de planten, hoe verre zij ook mogen gevorderd zgo, verpotei.
Dit is ook het eenige middel om de planten in bloei fe krijgct
en er zaad van te winnen. '

Tot dus verre heeft de oxatU crenaia wel gebloeid, maar oog
geen zaad voorlgebragt , welke zaadwinning nogihans teer l>e*
laogr^ke uitkomsten aangaande de veredeling van iMt gewe»
zoude opleveren. Eene wiUt verscheidenheid staat steeds na
zelve wederom op of neemt deze kleur aan, ook dan wannetf
men de gele heelt uitgezet, doch deze tciüB overtreft de géi
niet, zoo zij niet beneden haar moet gesteld worden.

Üe knollen er van zijn te bekomen behalve bij de ErfurtsdM
zaadkoopers, bij vam deb oibsss en PAns, Grand Place ttBrtsseL

£en Ëngelsch hovenier saündebs kweekte haar het eerst io de
omstreken van Oxford^ in eenen krachtigen, wel van mestaarde
voorzienen grond, want het was in eenen broeikak, waarin aiea
vroeger komkommers had gekweekt Hij plantte er eenen enketen
knol in, hebbende een gewigt van 28 greinen, en in ilngiul»
daarop volgende , bereikte het gewas eenen omvang als van eene
aaibezién boom, en bragt meer dan duizend bloemen van ecoe
•ohitterende uitwerking voort. Geen dezer bloemen leverde uêA
op, dat by een knobbdvormig gewas, als het onderhavige jon
niet zoo vreemd was, doch de aandacht was ook meer op de
opbrengst gevestigd, inzonderheid nu nAinLTOi ontdekte, dil
deze knoUen naar gelang van den omvang, even veel zetmeel in sicè
bevaltenden, als de aardappels. Dit geraeht zette aan deie

Digitized by VjOOQIC

1037

plant net weinig waarde bQ ^ welke belangsteHing nog Terhoogd
werd, toen het bekend werd, dat één knol van 28 greinen ge-
wigt, den 7 Aprü uitgeplant, den 14 December daarop yolgende
4M)5 knollen had voortgebragt , wegende te zamen 11 Ned. pon-
den , veertien drachma*s en twee en twintig greinen. Een groot
bezwaar deed zich echter op , en dat bestond daarin , dat deze
knollen zich eerst ^an Octobtr tot Novemöer vorinden, doch
pBiNGLB vond het middel ait^ om deze knolzetting te vervroegen
en de planten te noodzaken, deze in Augustus voort te brengen.
Ook roiTBAü verklaarde het geheim van pringle uitgevorscht
te hebben. Hij had namenlijk opgemerkt, dat de plant, hare
knollen aan de knoopen der stengels voortbrengt, en dat de
vorst, welke gewoonlijk in NatemAer invalt, dat gedeelte ver-
nietigende, hetwelk zich boven den grond bevindt, de onder-
aardsehe ranken alsdan een grooter getal knollen voortbragten,
zoodat men volgens hem de stengels der plant moest inleggen ,
en deze inlegging van af Augustus tot December bewerkstelligen.
HpBBAU van Drest^ was in Frankrijk degene, die in de kwee-
kiog van deze plant het beste slaagde. Op half Mei maakte 'hij
op een tuinbed , ter breedte tan vier voeten , tegen het Zuiden
gelegen, door een staketsel beschut, en uit eene wel bewerkte
milde aarde bestaande, eene greppel, breed een voet en ter
diepte van 8 tot 10 Ned. duimen. De aarde daaruit voortko-
mende, werd ter zijden van de grep en bij langs dezelve opge-
worpen, om later tot het aanaarden te dienen.

Vijftig knollen, te zamen niet meer dan acht oneen wegende,
werden in die greppel uitgepoot, ieder op eenen onderlingen
afstand van derde halve voet, en met eene laag gemengde mest-
aarde , ter dikte van een duim tot 18 strepen , gedekt.

Veertig dagen daarna waren de planten opgekomen. Nadat
de stengels zich van zes tot acht duimen ontwikkeld hadden,
volgde voRKAü den raad van portead, niet om de stengels in te
leggen , maar hij aardde dezelve even als wij de aardappels aan ,
vooraf evenwel de stengels naar behooren uitspreideode» Gubsrst
raadt aan , hiermede reeds te beginnen , wanneer de planten de
hoogte van acht tot tien Ned. duimen bereikt hebben. Alle tien
of twaalf dagen werd deze aanaarding herhaald, en wel tot aan
Augustus y als wanneer de planten eene^Jlrerbazenden omvang
erlangd hebben en het geheele bed dekken. De aarde achter*
eenvolgens tegen de planten opgewerkt en telken male bevoch-
tigd, om des te vaster ineen te sakken, Had toen de hoogte
van twea voeten bereikt

Digitized by VjOOQIC

10S8

Door dase handelwqse Ywkrees iiotsiD van lyne vyftiea «t

gepootta kDoUen, welke toen hoogstens aokt oneeo wogen, tmi

en veertig ponden knollen, waarvan velen van een lol tw«

onoen wogen en sommigen sells dit laatste gewigt bereikten^

'terwijl het getal in opbrengst nab^ de drie duizend heiiep.

Volgens deie wijze van kweeking, welke als de beste mal
beschouwd worden, verkrijgt men dan de verbazende opbrengst^
welke van 1 tot 66 staat.

Door ^et aanaarden der planten ter hoogte van twee voetet*
is het dan ook te verklaren , dat de steog^ niet door dea vecii
werden aangedaan, dat anders onvennijdelqk het geval moesf
worden, wanneer wij bedenken, dat Mareau de knolleo er ^aa
van den Isten tot den 15den Deunüter inoogste»

Deze zelfde bekwame kweeker heeft tevens de opmeiU^ 8^
ma^kt , dat dé moeder-knol bewaard bleef en wellig;t voer «eaa
uitplanting in het volgende jaar geschikt zonde zijn ; terwgl eca j
vriend van hem , de stengels der plant inleggende « loo ak ha-
ven is medegedeeld , sleohts eene zeer middelmatige oftbranpt
verïreeg.

Onderscheidene oitlandsche gewassen en daaronder ook d?
osBOÜs^ werden vroeger in ons klimaat voor oovmcklhaar ver
klaard^en aangezien , hoezeer zij bij ons volkomen goed^etonnd
ütuiftneel en normale vrochtbeginselen ontwikkelden, maar nog-
ihans van zelve geene vrucht zetteden , of ten minste geen vol-
komen zaad tot rijpheid bragtea, en evenwel brengen deie in
onderscheidene gevallen rgkelijk en goed zaad voort, vranaeer
de stempel met het eigen stuifimeel kunstig bestoven wordL la-
dien derhalve eene uitlandsehe plant van zelve geen zand zet, m
men nogthans zaad ter voortplanting wenseht, zoo is bet raad*
zaam, den stempel met het eigene stuifmeel te bevruchteo, io
de meeste gevallen zal deze kunstbewerking een gunstig geró%
opleveren, indien men met de noodige voorzigtigheid en hehea-
digheid is te werk gegaan, en de verdere kunstmatige yerfkfm
aangewend wordt.

Verder leze men hierover de verhandeling van c. f. «tfxnrsa ,
opgenomen, in de Naüiurkundige verhandelmgen Pë» de üoiL
MaaUc/i. van weimsch, tè Haarlem^ DL XXVI, UU Mk.

Door zeer schrnnéire proeven is bort db sAiirr vnciRT lao
verre gekomen, dat nq êenige zoringsoorten heeft doea bloei)» %
welke nooit natuurlijk ontloken waren, daar hij dezelve d»
nachts helder verlichtte, door met een brandglas de Üehtstraka
te verzamelen. Zie u eicbaed's i\^tc0 b9g^i»dm dtr èrwh
kunde en der planten^naüutrieer, Sa dL

Digitized by VjOOQIC

lOM

Hoe winsigtveDd dq op lieh uht bMchoowd ëo opbraigtt
der gekartelde zariog ook zijs moge, zoo betwijfelen wij iiel
evenwel, of zij ooit voor den grooten boaw gesohikt zal worden,
naardien de kooUen eene kweekiog van tien maanden beboefven,
om den vereiecbten oogst op te leveren. ,

Tevens deelt de Hoogleeraar noaaBR in s^ne Mmale$ mede;
dat men dit gewas ook sedert 1835 in den kruidkundigen taio te
Luik kweekt, doob langen tijd zonder een goed gevolg, dat
daaraan geweten moet worden , dat men steeds de planten zoo-
dra bet begon te vriezen opnam en deze alsdan in de gematigde
kas overbragt, iets dat rtpi» bevonden beeft ten eenemale over-
bodig te' zijn, naardien eeoige knollen in 1845 in den grond
gebleven, in Maart en Aprü 1846 kraohtvoile stengels voort-
bragten, boewei wij ook met onvermeld mogeo laten, dat de
tRriiiter toen buitengemeen zacbt waa , zeUi komt dit gewas jaai^
lijks nog van zelve op, in den toin te Saii^^Hifipofyte alwaar
D*BOiiBRKs-Fiiiu8 haar voor twaalf Jaren kweekte. Ik beb op
mijne goederen, zoo deelt een kondig landbonwer mede, er
een gedeelte gronds mede bepoot en bevonden, dat de vfncbt meer
voedsel bevat, dan de meeste meeiacbtige planten, die bet voor-
oaamste gedeelte der voedingsmiddelen voor mensehen ia ons
lacfatsgestel aitmaken. De gezamenlijke oogst bestond vit- cfe
hoeveelheid van tien tonnen, die drie tonnen meel opleverden.
De knol van de ozalis is goed van smaak en eenigzins zuoraeb-
Cig f zelfe raaaw beeft zij niets schadelijks. MA aardappels ge-
kookt, komt zij deze zee^ nabij. De schil is zeer dan en het
vleesch vol van groote, soboone zetmeelkorrels. Mobkaü van
Brest at dezelve eenmaal 's weeks en zij werden tevens door
zijne haisgenoten met smaak genuttigd.

WannELL zegt ; dat de knollen in den Tersefaen staat donker
rozenrood zijn, welke kleur in stroo-geel en wit overgaat en
eenigzins doorschijnend, dat nogthans spoedig verloren gaat Zij
versobillen zeer in lengte, gemiddeld bereiken zij die van vier
tot zes Ned. duimen, hoewel het zich bij velen tot eene Ned.
duim bepaah. Oorspronkelijk hebben zij eenen onaangenamen wa-
terachtigen zuren smaak , doch die de bewoners van Feru en Bo-
Uvia op eeoe eenvoudige wgze in eenen aangenaraen weten te her-
scheppen, door de knollen gedurende acht dagen aan de ioeht,
de daauw en de zon bloot te stelen. Na verloop van dien tijd
hebben zg eeo derde in omvang verteren, zijn gerimpeld en
mat en missen alsdan bijna alle zuurheid , terwijl zij door eene
eenvoudige koking of deor a%ekookt te worden een voedsel op-

Digitized by VjOOQIC

1040

leforeo , dil algemeeo ia' haar aioederiaiid geoiitl%d word
Sitll mea de knollen langer aan de xon bloot dan aelit of Im
dagen, dan krimpen lij nog meer in, worden donker bnuDMl
tig van kleor, zeife seer loet en komen alsdan gekookt i^oé
io smaak met de Pataat orereen. Een ander middel om d
laorheid van den knol weg te nemen en welke nog boveiMiien d
vooruit heeft, dat zij voor eenen onbepaaldeo tijd kamieo he
waard blijven , bestaat daarin , dat men dezelve aan eeoe a^
tereenvolgende bevriezing of opdrooging bloot stelL Op den
wijze behandeld, noemt men ze cAuno of ckugno ^Oca ea h»"
handelt men in Peru eveneens de aardappels.

De stengeb der plant, die men twee malen in hM jaar kaa
snijden , en als salade of groente gebruiken , levereo boitcndies
een vloeibaar znur op, dat met drie deelen water venneoftff
drinkbaar is. Laat men dit zuur gisten en denselfden gnid
van sterkte als de gewone azijn verkrijgen , dan kan meo daar
aan bij het inmaken van vleesch de voorkeur geven, dewijl Ü
znur , het vleesoh niet hard of taai maakt en er geen bijsmaik
aan geeft.

Ook aan het mee ait den knol getrokken, is de voorkeor ta
geven boven dat van Aardappels , Mals en Boekweit y omdat naar
eveoredigheid van | met koom vermengd , het een voortr^éTiik
wittebrood oplevert, hetgeen met de zoo evengeiH>emde niet in
die mate het geval is.

Nog omslagtiger gewaagt ra BELUWAnf er van, die ten does
opzigte het navolgende mededeelt:

Ik heb bevonden, dat de geheele plant gezond, verfrisséknd
en koorts-verdrijvend is.

Dat het kweeken er van in alle Provineien van Frankrijk kas
plaats hebben , en wel op lederen stand en op lederen bodem ,
uitgenomen wanneer de aarde klegig, digt, ondoordringbaar ee
steenachtig is.

Dat de geheele plant, wanneer zg hare volkomene ontinkke-
ling erl^d heeft, een overvloedig sap oplevert en wel 400 Ned.
kan per bunder , die voegzaam bereid , eenen aangenamea drank
daarstelt , welke de cider en «het bier vervangen kan , so ia vaten
bewaard, langen tijd kan duren zonder eenige verandering te
ondergaan.

Dat men in dit vocht zoo als het uit de plant getrokken wordt,
maanden laag versoh vleesoh gedurende den zomer zel& bewa*
ren kan.

Dat men er een extract uit verkrijgen kan, dat hel eitroes
en iimoensap vervangen kan.

Digitized by VjOOQIC

1041

Dat de knol bij ailDeineiidlieid tot het bakken Tan brood ge-
schikt is f wanneer deze voor de helft met koornmeel ?erfnengd
wordt!, ^^^ brood ligt te verteren , van eenen aAngenamen smaak ^ .
en even voedzaam als het tarwe brood is.

Dat de ozalis het dubbele van de tarwe invoedende deelen
oplevert, ter beider kweeking denzelven grondoppervlakte gebe-
zigd wordende.

Dat het gewas éénjarig is, en geheel niet aan die wisseling
bloot staat, waaraan de andere zoo dikwerf onderhevig zijn,
dat zij zoo wel de grootste droogte als de grootste koude verdu-
ren kan, en desalniettemin steeds eenen overvtoedigeo oogst
oplevert.

Dat de gemiddelde opbrengst vijftig Ned. ponden aan eetbare
knollen en vier honderd Ned. kannen vocht de vierkante roede
bedraagt

Eveneens heeft men beproefd om de Oxaüs Deppei% uit Btü'
züie herkomstig, als een moesgewas te kweeken. Zij brengt
evenwel geene knollen , als de voorgaande, maar vleezige wortels
voort , half doorschijnende en wel eenigzins op kleine rapen ge-
lijkende. Gekookt zgn zijvrij zaeht en eetbaar, doch bijnazon-
der smaak.

De proefneming om de bladeron even als de zuring te stoven,
heeft wel aan de verwachting voldaan, de smaak was zaeht
zuur, de bladeren waren spoedig gaar en de plant herstelde zich
ras, want bij den grond afgesneden, waren na verloop van tien
dagen en bladeren en bloemen reeds wederom ontwikkeld.

Deze soort verlangt eenen rijken , krachtvóllen grond , terwijl
de voortkweeking er van gemakkelijk is, naardien de plant bo-
ven aan en rondom de vleezige wortels eene menigte knobbelige
botten voortbrengt , die in de ienie of zelfs in den herfti in eenen
ligten grond nitgeplant , nieuvee planten voortbrengen.

Tot dus verre werd dezelve slechts als sierplant beschouwd ,
wegens de fraaije parperkleurige bloemen , die eikand eren langen
tijd opvolgen.

Digitized by VjOOQIC

ZURING. (KLAVEE)
(Oxaliè aeetosdla.)

Aangaande den naamsoonprong der Ongesteelde ktaoerxfÊring.
ook wel Koekkoeksbrood {seoaamd , en het geelachtakMnnerk wr*
«ijxen wij op het voorgaande arljkeL

De OxaBs aeetosdla of ongesteelde Uavenaring^ is eene oA
bi) ons inlandsobe vaste plant , en wordt, naar Prol y&x eiu ,
op vele plaatsen in de bosschen, vooral in Gelderland K^vondot,
terwrjl hallek het menigvuldig in de bosehaehtige strókco m
ZttjUserland vond.

De bladeren ongesteeld, met éénbloem%e bloemsleeiea^ at te
wortel voortkomende, langer dan de bladeren, de blaat^ ént-
voodjg , omgekeerd-hartvormig , de wortel geleed.

De bloemen, die in April en Mei ontluikeD, 190 wit, doé
•omtrjds roodachtig of bkiiauw.

De voortkweeking er van die in de lente door laad of wortel-
eehearing plaats heeft, is zeer gemakkelijk, mits de ffood /jgt,
met bladaarde vermengd en de stand sohadawaohtig sij. Op eeaeo
aonn^en stand geplaatst, moet dit gewas sterk bloten worden,
en de wortels er van zoo veel mogelijk tegen de muixefi wotdeo
gewaarborgd , die er zeer op belast zijn.

De klaverzoring wordt weinig gebruikt , doch kan de gescoM
aaing vervangen, die zij in zaarheid overtreft eo weUigt ook
van daar den naam van AUebda die men haar geeft, dieneodt
tevens om er het zoringzoot uit te trekken.

Ook vindt men in ons Vaderland^ volgens Prot vak bauu, cf»
vele plaatsen in moeshoven en andere vraohtbare atrekeo de

Oxaüs strkta of gele ktoMrzuring met eenen regMtandigea §»-
takten stengel;* de bloemsteel eenen bloerosoherm dragend, de
bladsteelen half-rolrond zonder steunblaa^jes , de blaadjes drie*
voodig, omgekeerd-hart vorming^ de bloemblaacyes gaaf, geel
van klear , welke bloemen in Junij en Julii ontlaiken.

Naar dien de andere véelvaldige soorten en verscheideiihedeD
onder de bloemen moeten gerangschikt worden , gaan wij den
sSÜlzwQgende voorbij.

Digitized by VjOOQIC

ZURING. (WINTER)

In het ja«r 1837 heeft «oum Hoogleeraar in de Dalaudiike
gesohiedeiÜB te Soioikum^ m de e^el^seoate gebergten van
ZwUserümd en aan de grenien der eeuwige saeeuwveiden ,
•ene luring eoort ontdekt^, welke hij ala eene nieuwe soort,
onder den naam van JUmex nieaU»f a%ebeeld en beschrefen
heea in de Actee de la Sociéii hehetigue fiee edences néUttrei-
les paur 1830.

Oeze plant, in de tuinen oveigebragt, ia hem gebleken niet
onbelangrijk te lijn , daar de bladeren van eènen aangenaam ii>-
reo smaak, lich Troeger ontwikkelen dan die van de gewone
suring, ja midden in de eneeow voortgaan met groeijen, zoo
dai deie plant den naam van winter of aneeow-iuriii^ met alle
regt verdient

Als men haar in het aijaar zaait en de winter niet ei te streng
in, kan men deze moesgroente gedurende den ganschen winter
hebben, doch ten aHen tijde vroeger dan de gewone zariog.

Naardien de wortels niet diep in den grond gaan, zal het ge*
was op eenigtins vooht-hoadenden grond gezaaid , of anders b^
droogte y begoten moeten worden.

Volgens de AnnaUê de la SodèU de OafuL 1848, zal Prot
Moman traohtea dit gewas «it ZwUeerlaad naar Uiik over te
brengea

Digitizedby Google

2WÉZERIKKEN.

CT)/pha angusUfoUa.)

De Zwezerikken ^ ook kleine Hansöeid, Duioelêküppem, Met-
renkolf^ Raèoarden^ LUekd&nten^ BuUepezeriMten ^ DoéM-
ien^ Dmzen^ Zeteknodsen^ Dolien^ Doken ^ Eêeikoive»^ Ètd-
dodden genoemd, ontleent haren geslachtsnaam Typha via het
Grieksohe woord Upkos^ moeras^ wegens de groeiplaats deief
planten.

OscAüDOLLE rangschikt dit gewas onder de TypJkaeéee^ eaia-
wABos onder de Menoeeia^ Triandria^ met het narolgeadb^
siaohtkenmerk: De mannelijke bloemen in een rolrond ttwBh
katje. De kelk flaaaw driel^Iadig, geene bloemkroon. Den«&
welijke bloemen onder de mannelijke geplaatst, hebben nocè
kelk, noch bloemkroon. Een gestoeld zaad, het steelQe wm
den voet met lange haren omgeven.

Deze vaste plant , welke de kroidkandigen met den naam vaa
emalbladige Lischdodde bestempeld hebben , is e«i*tiilandseh
gewas en wordt volgens de gortbr in hel Spaame bij HüMrlem ;
ook in den IJêsei op vele plaatsen; buiten Groningen in desk»o-
ten bij Haren ^ ÈBddelkarH^ Onnen énz. gevonden. Wij namea
het veelvuldig in de slooten, in de omstreken van fVeke waar,
even als kops aan den Doreweerd in Geideriandi onder Hemt»
en Sehalktcifk^ in de provincie utrecht RsiinrAanT vood het
in de Utreohts'che vaart, tussohen Ouderkerk en de Voetangd,
tnsschen Nijmegen en Arnhem^ bbrgsiia trof het mede bg
Utrecht aan, schdll bij Dordrecht en vah hall bij AmeUrdam^
op den weg naar Sloten,

Op vele plaatsen in de Provincie Qroningpn evenwel, ver-
mindert dit gewas even als het riet m de slooten , dat wij dur-
aan toeschrijven, omdat met verlaging van het waterpdl de
tlooten steeds dieper en tot op den blaauwen leemgrontf worden
uitgegraven.

De wortel van deze plant is verre voortkruipeodCb Oe sten-
gels zijn regtstandig, getakt, rolrond en stevig, onbehaard , glad,
zonder geledingen. De bladeren lijnvormig, gegroefd, meestal
langer dan de stengels. De bloemkayes rolrond , de vroawdijke
doorgaans op eenigen afstand van de mannelijke. Bij de man-
nelijke bloempjes geene bloemkroon, maar een flaaaw driéb^-

Digitized by VjOOQIC

1045

lige kelk; bij de vroowelijke noch kelk, ooch bloemkroon ,
velke bloemen in Jun^ en JuUf ontlu iken en het gesteelde laad
net lange harenr, eyen als met een zaadplais omgevelk.

Zoo Terre ons bekend , wordt de Typha angusfi/biia^ noeh de
Typha latifoUa^ die lijnvormige vlakke bladeren heeft en het
xiaimelijke en vroowelijke bloemkatje, beide rolrond^ bij elkan-
iereo geplaatst , en mede Inlandsch is , voor bet gebruik in *
ons Vaderland voortgekweekt.

Of deze waterplant , welke onze vijvers mede tot sieraad sonde
verstrekken tot dus verre steeds aan de aandacht is ontsnapt,
dan wel of men het der moeite niet waardig acht, zich op de
kweeking er van toe te leggen , dan wel omdat zij te ras in om-
vang toeneemt, wanneer zij in stilstaapde waters wordt over-
gebragt , inzonderheid die niet te helder zijn , verklaren wij niet
te weten. De voortkweeking zelve is dan ook niets anders dan,
eene overbrenging der plant van hare nataurlijke groeiplaats,
naar die vijvers, slooten of grachten waar men haar kweeken wil.
Bij den herfst verdort het loof en vroeg in de lente tegen Maart
of April komt het weder op, wanneer het alsdan ook eetbaar
19. De PiTTEURS-HiEGABRTS liet uit hot meer van Lèau , duizende
stoelen opnemen om de bladeren als mest ^n de stengels en
wortelstokken te branden.

Clarke was het , die zich het meeste over de nuttige eigen-
schappen der Typha heeft uitgelaten. Volgens hem waren de
inwoners van Axay en die van Tcherkoêk^ zoodanig met deze
spijs ingenomen, dat zij haar als eene goddelijke, eene gehei-
ligde plant beschouwden. Het ondereinde der stengels kwam
bij lederen maaltijd ter tafel en in ieder hois bijna vond men
bossen ter lengte ongeveer van drie voet, even als bij ons de
aspersies zamengebonden , en gereed om voorgediend te wor-
den, zij werden op de markten en in de groentewinkels ter
verkoop aangeboden.

Oe Kozakken zijn er nog meer op verlekkerd, zy ontdoen de<
zelve 'van de buitenste schil, zoeken bij den wortel van de plant
de malschte en witste scheuten uit, die ongeveer eene lengte
van achtien duimen hebben, en een aangenaam en gezond voed-
sel opleveren. Het zij de Kozakken rijk of arm zijn, jong of
oud zegt CLAKKB, ZOO verkiezen zij de lischdodde, boven iedere
groente, en van daar welligtden naam van Kozakken-aspersies.
Glaru heeft gedurende zijn verblijf onder hen er de proef van
genomen en verklaard , dat hem deze spijze zeer wel voldeed.
De Hoogleeraar korrih geeft op , dat men het binnenste witte

Digitized by VjOOQIC

1046

(üi lachte deel van bet ODdereinde van dea in het ?ooijaar oilspnii-
tenden stengel in water moet kokeo, en met looC eteo of ook wei
met eidoijerB gestoofd.

In het noorden en westen van Met&ifi^ eeC mea te met «qb,

of met siroop , aajn en loat , of met het eerste aüeen. bi f^

nektr en Bol9ward ferkoopen de kinderen deielve onder dèe

"naam van duren ^ terwijl iq in Leeuwardm onder deo g— "»

van xiggcn ter verkoop worden aangeboden.

In dé Provincie Groningen bepaalt xich deien handel skchb
lot de kinderen, die ze onderling eikanderen over doen en wei
tien voor ééne speld. De Tariaren bezigen dese plant, on er
matten van te vlechten , eAn eens als meo zulks io Oriekeids%d
doet WALPOtB deelt mede , dat men het plals verwerkt en er
door middel van de sesame olie, brandbare pitten van teoelm

In Engeland bedienen zich de kuipers van de , ineen gdtts{te
bladeren, tot voegwerk voor tonnen en vaten , eveneene ab brt
op de hellingen somwijlen aldaar het zoo genoemde tran^ verrugt

GftOKO BEiBBinunCB een Poolsoh Edelman beweert, dal het ziad-
plds der T)fpha iaüfoHa eene wol oplevert, die de boomco-wot
en het katoen evenaart

Klett te le^zig verkreeg uit twee deelen katoen en een deel
pluis, eenen draad even sterk ab van enkel katoen.

Lbcoq bereidde uit de wortels een alleRuiverst en zeer Ëja zet-
meel, tot verschillende doeleinden zeer bruikbaar bevonden, als-
mede eenen aangenamen drank.

Mattüscbka beweert, dat men door middel van het pUii rot-
ten en muizen dooden kan.

Het stoifineel is figt ontvlambaar en kan op verMhfliendb w^-
zen worden aangewend, terwijl eindelijk, basfail beweert, d«l
de wortels van deze plant wanneer het zetmeel^ er uit a^^m-
derd is, eene witte draadvormige zelfstandigheid achter latai,
waarvan de vezels zoo sterk zijn , dat zij ter verwerking gesdiilf
bevonden werden.

Digitized by VjOOQIC

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Groot warmoeziers handboek"

See other formats