Skip to main content

Full text of "Hanes y wladva Gymreig Tiriogaeth Chubut: yn y Weriniaeth Arianin,De Amerig"

See other formats 


Goügle 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct 

to make the world's books discoverablc onlinc. 

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct 

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc 

publishcr to a library and fmally to you. 

Usage guidelines 

Googlc is proud to partncr with librarìes to digiti^e public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc 
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to 
prcYcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying. 
Wc also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by indÌYÌduals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht Goog^s "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countrìcs. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

Äbout Google Book Search 

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs 
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb 

at |http://books.qooqle.com/| 









> 



HARYARD COLLEGE 
LIBRARY 



FROM THE FUND GIVEN 
INMBMORYOF 

GEORGE SILSBEE HALE 

AND 

BLLEN SEVER HALB 



^ \ 




< . T>» 



■'ii ■< 



■f» 



ì 

4 » 



f 

I 



Ji »■"<'■ 






'■■•■ ■■.r- 



>-. 






**:, ' .: 



» .■ 



#. 



;«^ , .•» '.^í 



.T' ■ -^J. 



* Wi^ .*■■,*'•«■ «* * ^ 



-•■V,, 



)'■■ 



''..^ .- 



..-' 



' .' 



. \ 



i 



» . ■- 



•í/- 



V' I 



*. I 



'>- \ 



r 

i 



* ' *■ " 









■f'b 






'l. 



i 



V » . 



r ■ *■ .• 
-■ i' r 

■. X-'. :■ 




)-Uí^'f^^ 





CYMRU NBWYDD. 



^Ä 



HANES Y 



WLADYA GYMREIG 



TIRIOGAETH CHUBUT, 



YN Y WERINIAETH ARIANIN, fDE AMERIG. 



Gan L. J., Plas Hedd, 

Sylvaenydd Gweithredol y Wladva^ a thrigianydd yno 

er 1864, 




CABRNARYON : 
CYHOBDDEDI6 OAN OWMNI'R WASG OENBDLAETHOL GTMRBIO. 



^ 1808. 



' / 




i\ 







Í<--Ì3<v 



•M 









íTî, ■' ,'■'. 






*y.-^' 



1 



i 

4 



.^ 



1 \S ' ' 







\ 













jî rjî&ItoiîÄÌr 
Sn s'^bb iDlaitifiacl. 



r 



"Ya gymaìnt a dajvod i lawer gymeryd mewn llaw osod allan 
mewti tr«vii drMtbawd vn j peCban « gredir vn ddiameu yn 
ein plìth, megis j traddodMOtit hw; i Di, y rbsi oeddfnt eu 
hnuain o'r dechreuad yn gweled, ac yn weinidof íon J gaii : 
minan a welais yn dda, wedi i mi ddilyn pob peth yn ddyv«I 
o'r dechreiiod, y8grìvenu mewn trevti atat, O ardderchocar 
TheophiIuB, vel y ceit wybod am y pethau y'th ddyegwyd 
yBddynt,"— Lüc i, 1—4. 



RHAGLITH. 



Bydd orgrftf y llyvr hwn, hwyrach, dipyn yn Uetwith i*r llygaid 
ftnghy varwydd : ond gobeithio yr wy v vod yr ysgola lawer ^ydd 
wedi ymdreiddio drwy Gymm ynddigon o hyrwyddiad deaHns ì'r 
darllenydd Gymraeg oyfredin, vel na bo dramgwydd nac an- 
hawsder iddo ddilyn yn ddorus y traethiad hwn o Stori'r 
Wladya, yn ddisglof o ran yr orgraf . Nid yw y newid namyn 
dodi V yn lle /, vel ag i adael yr ff hyllig, a tìirwy hyny vireinio 
peth ar olwg ein llyth*reniad. Ànav cas i'm llygad argrafydd i 
y w y dybledd cydseiniaid heglog a breichiog sydd ar ein horgraf : 
ac velly hevyd, wrth gwrs, y dyblu cydseinîaid er mwyn hyrhaM{ì) 
y sain lavar. Penbleth ddybryd yw ceisio rhesymu a chysoni 
orgraf ein Cymraeg — cadw ei grym a'i thawdd henavol, a chyda 
hyny yr yttwythder diweddar na verwina mo'r glust na'r 
llygad goeth. Hofaswn, vel cymydog i'r Hispaenaeg yn y 
Wladra, wthio x am ch^ vel yn yr iaith hono : a phe cawswn 
gyda hyny furv o S am ddt disgwyliaswn yn dawel am vilvlwydd 

yr orgraf. Nid o gymhendod y gwthir i sylw y symleiddiad 
hwn — rbftg agçr llìvddorau ** yr orgraf " — eìthr o weled osgo 
bendaot yr ysgolheigdod ddiweddar at ddilyn êain yn h^iiracfa na 
gwraidd ; ac o synied vod pob hwylufedod a byrder yn rlian o'r 
càbol a'r coethder yr ymestyna'r byd mor ddy val ato. Dilynais 
dduU gwerinol yr Gnol Daleithau o grybwyll pawb wrth eu 
henwau galw : a'r un modd o ran yr ieithwedd, ceisiais osgcH coeg 
rodres anystwyth, heb syrthio i anghoethedd Uenorol. 

fiwríedir y Uyvr hwn yn arbenig i dri dosbarth o ddar- 
Uenwyr : — 

1. '* Plant y Wlad^a,'* wedì eu geni a'u magu yno — mal y 
gwypont yn gy wir hanes eu Gwlad : y dyhead cenedlaethol 
dwvn a chysegredìg roddodd vodolaeth i'r Wladva : a'r egoîon 
a'r aberthau wnaed gan eu tadau a'u mamau i ddiogelu iddynt 
hwy y breiniau a'r cyvleusderau sydd yn awr yn etiveddiaeth 
deg iddynt. Nid ydys yn y rhengau yn gwybod ond yn rhanoi 
iawn am yr ymladd ymhob cẁr o vaes y vrwydr ; ond pan 
ddygir adrodcuon pobun at eu gUydd yn hanes cryno, bydd pob 
swyddog a soldiwr yn sythu ac ymwroli i wneud gwrhydrí 
mwy pan ddaw galw, wedi deall am y gorchestion a'r abertfiìon. 
y bu eve a'i dadau ynddynt wrth 8evyU yn rhych eu dyled- 
swyddau. Mae ^an y Gwladvawyz, weithian, wlad yawr o'r 
eiddynt eu hunain. Yn y Uyyr hwn ceÌBÌr enyn ynddynt 






valchiedd ohoni — nid yn unig o ran ei gwerth daearyddol (er y 
synir at liyny ryw ddydd), eithr hevyd o ran gwerth dylanwad 
jnr ymadverthion a'r dadblygion barwyd ar y bobl, vagwyd drwy 
y vath hanes a thraddodiadau — teilwng i*w himpio ar hanes a 
thraddodiau Hen Gymru ei hunan. Geisiais ymgodi uwohlaw 
pob ymblaid a rhagvarn a gormodedd, vel ag i adael ar glawr yn 
gür, i chwi bobl ieuainc y Wladva, 8ylvaeni yr adail sydd i chwi 
adeiladu amì. Na rwystrer chwi gan anhawsderau : na 
r^^ystrer chwi gan ymraniadau : ac yn anad dim na rwystrer 
ohwi gan anobeithion. 

2. Y lluaws mawr yn Amerig a Chynmi vu yn dilyn y Mudiad 
0wladvaol yn'ddorus a manwl : lawer yn gyvranogol mewn rhy w 
wedd neu gilydd, neu ar ryw adeg neu güydd ; ac yn dymuno 
cael adroddiad pwyllus, cryno, o'r Mudiad, sydd weithian wedi 
myned yn ddyeithr hen iddynt, ac na chawsent hyd yn hyn 
onid cràp yn awr ac yn y man ar y Stori Wladvaol. Nid rhaid 
adgyvodi y dadleuon a*r gwahaniaethau blinion a vuont gynt : 
na manu manylion dibwys helynt pob un iddo'i hun : na 
eheisio cywiro pob camliwiÌd a câamg^merìad vu ac y sydd ar 
led : nac estyn allan i âdyvalìon na dichonolion beth allasai vod 
neu a all vod — dyma'r Hanes yn syml a manwl. 

3. I'r miloedd a'r miloedd Cymry sydd led-led y byd, a 
hiraeth ar eu calonau am eu hen gyweithas Gymreig — megis 
cenadwri Ezra a Nehemia— i vynegu iddynt am Wlad wag, y 
gallent ei llenwi o'u pobl ; ac wrth wneud hyoy y cafent le 
penelin i dynu allan pa adnoddau bynag goreu sydd ynddynt — 
a hyny drachevn yn ysprydoli'r Wladva " i weithio allan ei 
hiechydwriaeth ei hunan." 

4. I'r Gwleidyddwr Cymreig- sydd weithian yn y rhy vel dros 
ei Wlad a*i Genedl. Wrth vwrw trem ystyrbwyll ar Ôenedl y 
Cynary yn awr, dyrus iawn yw dyvalu ** Beth vydd diwedd y 
pethau hyn " I Ystyrier y sathrva fymig sydd am damaid : 
y rhwysg a'r ymgais olygus am olud a moeth ; y cwlt gewynau 
a divyrion a rhialtwch : y di-grededd llàc hydwyth tra yn 
ymsuo mewn furviau a devod : y ciprys a'r treisio am olud a 
swyddi a busnes, a'r rhithio a'r eiddigedd, a'r dîalu am hyny : y 
dysectu ar y Suliau, a'r cuwch o'r herwydd : y llymruedd dyn- 
waredol ì gyd-furvio â mursendod a rhodres, dan furviau o 
goeg fuantedd : tra Bẁl ei hun yn addoli ei Ddwm a'i Boced a'i 
Vola. Bhaid vydd ar wleidyddwyr Cymru ymgodymu â'r de- 
monau hyn. Wele hevyd yr Herodraeth Yilwroî ovnadwy sydd 
yn cyniwalr Ewrob, gan rythu savnau i lyngcu pobloedd a chen- 
hedloedd i'w crombiliau rhwth, gan gnoi a chrinsian amynt, nes 
snalu pob asgwrn cevn ohonynt. Bhodder oip aderyn dros 
ffyriön ac ymylon y byd — China, India, Japan, Persia, Twrci, 
$0. Taener ger bron wed'yn vap o'r uthrol ünol Daleithau — 



6 

sydd yel cwrlid amryliw o bobloedd ac ieithoedd a syniadau ! 
'Sna, wele ninau yn Ne Àmerig a Mexico, yn ymUinio i furylau 
alwasai Darwin yn dueddion i wahaniaethu neu eilebu — y cyf 
Bîspaenig, o arlliw Indiaidd; ac yna haen ddiweddarach o'r 
un cyf Lladin-Italaidd, wedi ymgawlio gydag Ahnaeniaid, 
Prydeinwyr, ac eraiU. Ystyrier eto yr ymrwyvo ymhlith 
Awstriaid, Hungariaid, Bohemiaid, Pwyliaid, Serviaid, Sclaviaìd, 
Bwmaniaid, Bwlgariaid: a chyda hwy y Norsiaid, Daniaid, 
Flandrwys, Dwfes, Llydawiaid, Gwyddelod, a ninau Gymry. 
AdgoTÌer gweledigaethau Daniel, ac evryder hanes yn ol Grote, 
Gibbon, AUison, &c., a dyweded gwleidyddwyr Cynuru i mi 
wed'yn — A raid cymeryd yn ganiataol ryw wedd wleidyddol sydd 
yn ymddangos oruchav ar pryd hwn ? 

Oddiar hyn oU, ergyd apêl y Wladva at wleidyddwyr Cymru 
yw : ar iddynt, yn yr ymdrech am Ymreolaeth Gymreig eangu ar 
y syniad, vel ag i gynwys cyvathrach Pobl o'r un Dyhewyd : a 
thrwy hyny hevyd eangu cylch eu gwleidyddiaeth eu hunain, 
rhag dirywio ohoni i vod yn gymydaeth gul. Bydded hyn vel 
math o Wleidyddiaeth Dramor Gynureig iddynt — a byddai yn 
" Gylch Dylanwad" iachus ac eang iawn, gwerth ymgyraedd 
ato, tra yn gadwraeth efeithiol ar y nodweddion Cymreig goreu 
yr ymfrostiwn ynddynt. 

L. JONES. 

Caernarvon a Chaergybi, 

Dy'gwyl Dewi Sant, 1898. 



■i 



CYNWYÍ^IAD. 



Penawd. 

1. — Y Dyhead am Wladva Gymreig. 

2. — Cymru pan gychwynwyd y Wladva —1850-65. 

8. — ^Y Weriniaeth Arianin pan gychwynwyd y Wladva. 

4.— Cyn Sylvaenu'r Wladva. 

5. — Y Cyfrawd Gwladvaol yn yr ünol Daleithau. 1851 — 7. 

6.— YLlong "Eush," o'r ünol Daleithau. 

7. — Y Cyfrawd Gwladvaol yn Nghymru. 

8, 9, 10. — Cychwyn y Mudiad — Y Yintai Gyntav. 
11. — Tori*r Wladva i vynu : ail avael. 
12. — ^Y Llywodraeth Arianin yn pallu. 
13. — Llongau Prydain yn edrych 8evyllva'r Wladva. 
14.— Bheolaeth yr hen BwyUgor Gwladvaol. 
15. — ^Y Cwmni Ymvudol a Masnachol — " Myvanwy.'* 
16. — Ceisio gweithio adnoddau'r Wlad. 
17. — Cip ar Gyrau'r Berveddwlad. 
18. — Adgy vnerthiad : Troad y Llanw. 
19. — Dechreu y Yasnach. 
20. — Yr Ormes Swyddogol. Dyliviad Dyvudwyr, a dyvodiad 

Prwyad. Newydduryn cyntav, ẃc. 
21. — Brodorion Cynhenid y Wlad. 
22.— Egwyl cyn y ddrycin. 
23. — Y Vrwydr am Leodraeth ac Ymreolaeth. 
24-5. — Ymweliad M. D. Jones — Ocdi a gwingo nes cael. 
26. - Y Lleodraeth dan brawYÌon. 

27.— Yr Advywiad— C.M.C.: Rheilfordd Borth Madryn. 
28. — Y Camlesi a Dyvrhau. 
29. — Archwiliadau i'r Andes — Cwmni Tir y De. 
30. — Cyfro yr Aur. 

31. — Crevydd, Addysg, a Llên — F Dravod, 
32. — Tiroedd Godreu'r Andes. 
33.— Cyvleocdd i Ymvudwyr. 
84. — Tiriogaethau Cysylltiol. 

35. — Elvenau Daearyddiaeth a Daeareg y Diriogaeth. 
36. — Dinas Buenos Ayres. 



DARLUN!AU A MAPIAU. 

Map o Dirìogaeth j Wladva— Uap o'ir Dyttyn DdjYrheir. 

Tud. B, M. D. Jonea, B(üíi-8, Plaa Hedd— 2fi, D. S. DavieB— 

82, Edwyn Boberta— 37, L. J. & Syx Love Jones-Parry — 17, Map 
o Daith y Yintai QyDtav— 57, Brodorion Fatagonia— 60, B. J. 
Berwya— 79, T Yintai Gynt«v— 62, D. Ll. Jonea— 93, A. 
MathawB— 112, TrerawBon — 117, Brodor ar ei Gefyl— 195, 
OaimaB — 154, Hong-bont y Otuman— 162, Borth Mlodryn— 
164, Trelew— 165, E. J. Williama a Llwjd ap Iwan— 172, Cwmni 
Tir y De— 174, Gwersyllu ar daith i'r Andes— 176, Mynydd 
Edwyn — 182, Ban-yBgol i Enethod (Trelew), Eluned Morgan a 
Mair Oriffith — 193, Sipian Mati ger yr Andes. 
N.B. — Methwyd yn llwjr a chael foto o J. M. ThamaB i'w roi yn yr 

oriel hon — gwr, y gwehr wrtb yr hanes hwo, vu a rhan vbenlUw 

yn y WUdvB. 



Luü Jones, 
Eluntd MorgOH, 

TerTÌtorio Chubut, 
Buenoi Aÿrtt. 



Y WLADVA GYMREIG. 



I. 

Y DYHEAD AM WLADVA GYMREIG 

GAIR " Drych y Priv Oesoedd" oedd gwladychu — am vin- 
teioedd o bobl yn symud o un wlad i wlad arall, neu o un 
cẁr o wlad i gẁr arall — cyvystr, hwyrach, â'r gair Saesneg colon- 
izvng, neu settling. Llew Llwyvo. vlyneddoedd lawer yn ol, 
a*i lleddvodd i Wladva, rhag yr ch chwern ynghanol y gair, oddi 
ar yr un tyneredd clust ag a barai i Ceiriog yn y " Bardd a'r 
Cerddor," ánog ** Uadineiddio y Gymraeg'* wrth varddoni. 
Dynodid yr un syniad wedi hyny drwy y geiriau " trevedigaeth " 
** sevydliad " '* cymdogaeth " &c. Diau hevyd vod ynghîl y 
gair syniad o gymdeithasiad cenedlaethol — man cynuU ysbryd- 
oedd cydnaws yr un bobl, eithr y bobl hyny wedi gwasgar a 
chwalu gan amgylchiadau, ac eto yn dyheu am gyvuniad o'u 
cydnawsedd cyweithasol vel elven hanvodol i'w mwyniant a'u 
llwyddiant. Er y dengys covnodion hanes vod Uawer o Gymry 
wedi gadael eu ** üwyllt WaUa " drwy'r oesoedd ; ac ar ol hyny 
yn canu byth a hevyd '* Hiraeth Cymro am ei wlad;" ac er mai 
teneu oedd trigolion Cymru ar y pryd ragor yn awr, eto nid 
ymddengys vod gover i'r boblogaeth hyd amseroedd y Tadau 
Pererinol, pan ymvudodd llaweroedd ohonynt i Amerig rhag yr 
ormes grevyddol amser y Siarlod, a rhag yr erlidion bryntion ar 
y Crynwyr a'r crevyddwyr YmneiUduol. Aethai rhai o'r föed- 
ìgion cyntav hyny i Amerig tua 1636 — áO; yn eu pHth bobl 
grevyddol o Gasgwent a'r Véni. Yn 1682 aeth minteioedd 
niverus o Gymry aUan gyda Wm. Penn a Dr. Thomas Wynne o 
Oaerwys, yn y llong *' Welcome," gan '* wladychu " yn Penn- 
«ylvania, yn agos i PhUadelphia. Dylivai atynt Gymry bucheddus 
vel hwythau, gan sevydlu ger eu güydd er mwyn cyweithas a 
chyvleusderau, vel cyn nemawr amser yr oeddynt wedi prynu 
40,000 o erwau tir ar ddwyreinbarth Pennsylvania, gan eu rhanu 
jn gantrevi yn ol enwau yr hen ardaloedd oedd anwyl yn eu cov 
— Bala, Meirion, Gwynedd, Berwyn, &c. ; a'r rhai o'r Deheu- 
barth yn galw Bryn mawr, Buallt, Gwent, &c. Yn 1701 ceir hanes 
am eglwys gyvan yn ymvudo i Delaware, gyda'u gweinidog, 
Thos. Grifi&th; a thrachevn eglwysi cyvain o Vedyddwvr yn 
1711 a 1725. 

B 



lO Y WLADYA GYMREIG. 

Tuag adeg Chwildroad Fraino a Datganiad Anibyniaeth yr 
XJ. Daleithau, gwyntylliwyd llawer ar y syniad o Wladva Gym- 
reig yn yr ünol Daleithau gan ddau Gymro nid anenwog yn eu 
dydd, sev William Jones, Llangadvan, Maldwyn, a Morgan loaa 
Bhys, golygydd y '* Cylohgrawn Cymraeg," 1793 — ^y greal Cym- 
raeg oyntav y mae hanes am dano. 

Ymddengys vod y cyntav hwnw yn engraift drwyadl o'r oyvnod 
chwildroad Frengig yr oedd yn byw ynddi, ao o*r Gymreigiaeth 
rongc oedd yn nodweddu amser L. Morus a Dr. W. O. Pnghe. 
Ond chwilen benav ei vywyd oedd cael 8evydliad Cymreig yn 
Kentucky, am yr hyn y bu'n gohebu gyda Pinkney, cynrych- 
iolydd Unol Daleithau yn Llundain : ond bu varw yn 60 oed, 
cyn gallu gwneud dim rhagor. Rhyvedd yw darllen am 
ddyhead y gwr hwn ac ereill. Yr un adeg ag y oeisid cychwyn 

fwladva yn PennsyWania, y cyveirir ati isod, a Morgan loan 
Lhys yn *' golygu " cael un arall yn Ohio : ac yna ddarUen yn yr 
un Camhricm Begister vod 2000 o Gymry wedi myn'd o 
Liverpool rhwng 1790 a 1794 ar y neges hono, ond i 1500 
ohonynt ddychwelyd yn siomedig î Yr hanes syml yn fyddlon 
govnodir yn y van hon — gwneir sylwadau ymheUach ymlaen. 

Yn 1793, darvu i niver o voneddwyr Cymreig oedd yn pre- 
swylio yn Philadelphia a'r cyfiniau ymfurvio yn gymdeithas i 
geisio sicrhau Uain o dir gan y Llywodraeth i'r Cymry wladyohu 
arno. J. Morgan Rees oedd Uywydd y gymdeithas hono, a John 
Jones yn ysgrivenydd- Mewn cyvarvod Uuosog a gynhaüwyd' 
y pryd hwnw, penodwyd yr ysgrivenydd i dynu aUan gais át^ 
Ly wodraeth yr Unol Daleithau, yr hyn a wnaeth vel y canlyn : 
— ** Yr ydym ni, deiliaid fyddlon i'r Llywodraeth, cenedl y 
Cymry sydd yn preswyHo yn y drev hon a'r amgylohoedd, yn 
ervyn arnooh werthu i ni am bris teg ddarn o'oh tiroedd — darn 
digon mawr i wneud talaeth ohono i'n cenedl, ar y telerau & 
ganlyn — (1) Vod y tir i vod yn eiddo y Cymry, a neb araU ; yn 
dir da, a thuallan i unrhyw sevydüadau eraill. (2) Vod y cyv- 
reithiau i vod yn yr iaith yr ydym yn ei deall, 8ev y Gymraeg. 
(3) Ein bod vel talaeth i vod dan yr im oy vreithiau a'r taleithau 
eraiU." Ymhen yr wyth mis cavwyd yr atebiad oanlynol : — 
**Nid y^ cyvansoddiad yr Unol Daleithau yn caniatau ì'r 
Congr«s wneud cytundeb neiUduol âg unrhyw genedl pwy 
bynag. Wele y tir, ac wele y cyvreithiau." 

Ni Iwyddodd greai M. Rhys, mwy na Uawer ar ei bl, 
ac aeth ei gyhoeddwr ymaith at ei gyd-wladwyr i Amerig 
er mwyn y rhyddid o vyw yn ddUyfethair rhag gormes 
arlwyddol a threthol Cymru. Mae'n debyg iddo gael *' yr 
hen wladvawyr " tua Meirion a Bryn mawr, &o., ar ben 
eu digon, a'u oylohynion wedi d'od yn voethu8 a chymysgryw. 
VeUy, yn 1795 mae yn myned ar ìioly graÁl y Wladva Gym- 
reig i Ohio, ac yn ysgrivenu, **0s bydd y Cymry yn chwenych 



Y WLADYA GYMREIG. II 

gwladychu gyda*u gilydd, ac yn dewis myned i'r gorllewin, yr 
wyv wedi golygu tyddyn o dir ar yr avon Ohio a'r avon Big 
Miami, o gylch lat. 88J, man y mae Ue i gael 200,000 o erwau, 
heb un erw ddrwg ynddynt o bosibl." 

Mae'n debyg mai rhan o'r ymgais hono oedd yr hyn y 
cyveirir ato yn y Cambrian Begister am 1796, vel isod, ac 
mai yr im oedd y J. Morgan Rees a'r Morgan Toan Rhys y 
cyhoeddwr, ac a aeth wedi hynyiOhio. 

Mae niver o voneddwyr yn Philadelphia wedi ymfurvio yii 
gwmni, dan yr enw Cambrian Cc, i lunio sefydhad o Gymry, yn 
y man addasa^ ellir gael am iechyd, amaethu, gweithiau, a masnach 
yn yr Unol Daleithau. Penau y telerau ydynt : (1) Pob rhanddalwr 
1 dalu i lawr $100 cyn Tachwedd 1, 1796; (2) Pump o bwyllgor i'w 
neillduo i brynu a threvnu y sevydliad ; (3) Cwmwd o bum milldir 
sgwar i'w ddewis, rhanedig yn lotiau rmwn a lotiau cdlariy a dim 
rhagor na 50 o lotiau i'w rhoi i greftwyr ao ysgrivwyr ; y lotiau 
eraill i'w gwerthu ar adegau penodol, a'r cynyrch i vyned at y cyllid 
cyf redin, adeiladau cyhoeddus, &c. ; (4) yr hoU ffwmwd i'w ddyranu 
yn rhandiroedd 640 erwau yr un, a bwrw coemren rhwng y rhan- 
ddalwyr pwy vydd pìau pob rhandir ; (5) Nas gall neb ddal rhagor 
na phedwar rhandir, na mwy nag ugain lot yn y drev, 

Yn vuan wedi hyny dyUvodd y Cymry i'r ünol Daleithau, gaa 
yyned wysg eu trwynau, vel y byddai carenydd neu amgylch- 
iadau yn eu harwain— yn arbenig i ardaloedd Steuben, Utica, 
Oneida, Ebensburg, Newark, Granville, a thoo i Cincinatti a 
Welsh Hüls, Ohio. 1830 i 1840 heidient i Wisconsin, lUinois, 
lowa, a Minnesota ; ac o 1860 i 1870 i Missouri, Eansas, Neb- 
raska; ac yn ddiweddarach i Dakota, Montana, Oregon, a 
Washington Territory. Cyvrivir vod o'r sevydliadau Cymreig 
hyn yn Amerig dros 20 yn New York, 50 yn Pennsylvania, 40 
yn Ohio, 25 yn Wisconsin, 5 yn Minnesota, 20 yn lowa, 5 yn 
Illìnois, 9 yn Missouri, 10 yn Kansas, 4 yn Nebraska, a sevydl- 
iadau gwasgarog drwy amryw daleithau ereiU. 

[Gwel ** The Welsh in America," gan Huwco Meirion ; ac 
** America " W. D. Davies, goruchwyUwr y Drych,^ 

Gellir yn hawdd ddyvalu vod y crug envawr hwn o Gymry, 
gyda'r cylchynion a dylanwadau cymysg oedd arnynt, yn ym- 
doddi a newid yn aml a dirvawr. Ebe W. D. D. am Gymry 
Utica : — ** Mae gan y T. C. 26 o eglwysi yn y dalaeth, ond vod 
Uawer ohonynt yn wan iawn, gan vod yr hen Gymry yn marw, 
a'r plant yn Americaneiddio, yn ymvudo," &c. Drachevn : 
** Ehiva eglwysi yr Anibynwyr yn Pennsylvania 50, ondvodrhai 
ohonynt wedi troi yn Saesneg" : a'r un nodiad am Ohio. 



II. 

CYMRU PAN GYCHWYNWYD Y WLADVA, 

1850—65. 

Cyvnod rhyvedd ar Gymru oedd y blyneddoedd hyny— aray 
ddefroad i'r ymwybyddiaeth genedlaethol : tebyg i ddych'mygiad 
mi am y cread — ** Y ddaear yn avlmiiaidd a gwâg— tywyllwch ar 
wyneb y dyvnder — ac ysbryd yn ymsymud ar wyneb y dyvroedd.** 
Yr oedd ovn gwg arlwyddi tiriog vel hunlle dawedog dros y 
wlad : tra'r ebychai y grealon a'r AmseroM wich a gwaedd i 
geisio cyfroi deall a barn gymdeithasol-wleidyddol y genedl. Yn 
y cy vnos hwnw bu erlidigaeth diriol drom ar Yeirion, Maldwyn, 
Ceredigion, a Myrddin : rhoddodd hono achlysur i weinyddiaeth 
Arg. J. Bussell gael ymchwiliad pwyllgor seneddol i'r helynt. 
" A'r hwyr a vu, a'r bore a vu." 

Tua'r un adeg yr oedd advywiad Ilenyddol ac eisteddvodoI yn 
dechreu cyniwair pob ardal — o'r Wyddgrug i Yaldwyn, Penllyn, 
Arvon, Ceredigion, Myrddin, a Morganwg. Yn 1849 y bu 
Eisteddvod Aberfraw, a ddilynwyd gan un Bhuddlan, Madog, a 
LlangoUen ; tra'r oedd Deheubarth yn eisteddvoda yn y Vëni, 
Merthyr, Trevoris, Llanelli, &c. 

Yn ystod yr un cyvnod yr oedd hevyd gyfroadau crevyddol 
dwys mewn amryw barthau o'r wlad — gan ddechreu tua l'hont- 
rhydvendigaid, a cherdded drwy Yeirion, Arvon, Mon, a 
Dinbych. 

Erbyn hyny hevyd yr oedd peth ysbryd anturiaeth a masnach 
wedi cyraedd y Cymry oedd yn Lloegr a Morganwg, vel y 
dechreuasant deimlo eu traed danynt, a " chael blas ar bres." 
Ymwaelododd yn arav velly gaenen deneu o gyvala. 

O'r anelwig ymysgwyd hwnw y daeth i'r golwg yn y mán 
ymdrechion J. PhiUips am Goleg Athrawol, a Hugh Owen am 
Athrova Golegol — aeddvedwyd cyn bo hir gan Dr. Nicholas a 
Dr. Charles yn Aberystwyth. 

Erbyn yr 8'egaAi yr oedd y Ievain yn y blawd, a'r clamp toes 
yn chwyddo ac ymweithio, nes peri i'r corf gwladol ymestyn ac 
anesmwytho. Daeth Bhyvel Gartrefol vawr yr Unol Daleithau 
i dynu aîlan hyawdledd Bright, Cobden, a Ward Beecher rhag y 
gaethvasnach, a phob cyfelyb draha a gormes, nes llwyr ddefroi 
" y gydwybod YmneUlduol " Gymreig i'w seUiau. VcUy yr oedd 
Cymru, wedi deiviad tân yr erlidigaeth diriol, yn aeddved i 
ymdrech ac i aberth, o byddai raid. Yn y twymiad hwnw 
naturiol iawn oedd i Gymry yr ünol Daleithau vod mewn 
cyfelyb wres a chywair — miloedd o'u pobl (Gymreig) wedi rhoi 
eu gwaed dros y syniad oedd ynddynt am iawnder a brawdedd 



Y WLADYA GYMREIG. I3 

dynolìaeth, a llawer ohonynt yn dystion byw o'r erUdìgaeth 
duriog a'r ormes uchelwyr. Ymdavlasai S. B. ylaenllaw i 
ddanedd yr ormes yn Llanbrynmair, £ic ysgubwyd ey o'r badeU 
i*r tàn pan aeth i Tennessee i wneud Gwladya. 

Ac yn y dymp vawr hono yr esgorwyd ar y syniad o Wladva 
Gymreig. 

Yr oedd M. D. Jones, y Bala, yn un o*r ebyrth ddygent 
dystiolaeth o vlaen Pwyllgor Ty'r Cyfifredin : ac yno y rhoddodd 
adroddiad o erlidigaeth a marwolaeth ei vam yn y Gameddwen, 
ar stad Syr Watoyn. Vel canlyniad o*r wasgva a*r def- 
road hwnw, cavwyd gan D. WiUiams, Castelldeudraeth, 
sefyll etholiad dros Yeirion, a *'Davies y Borth," dros Gaer- 
narvon ; ac er na vuont Iwyddianus y tro nwnw, yr oedd yr hèr 
veiddgar hono wedi enyn tân digonol erbyn yr etholiadau 
dilynol, i'w gosod hwy a Watkin WiUiams, a Jones-Parry yn 
aelodau Seneddol dros Gymru. Aeth Ymneillduwyr y Deheudir 
gam ymhellach na hyny psm osodasant yr addvwyn Henry 
Bichards, "Apostol Heddwch," yn aelod dros Yerthyr ac 
Aberdar. A bu aruthr iawn gan uchelwyr Cymru y tro oedd 
ar vyd. 



III. 

Y WERINIAETH ARIANIN PAN GYCHWYN- 

WYD Y WLADVA. 

I'r darllenydd cyfredin, evallai mai lled ddyrus a niwliog yw 
hanes y Weriniaeth Arianin (Argentine BepubUc), Gwyddis, 
hwyrach, mai yn 1810 y cyhoeddodd y wlad hono ei hun yn 
anibynol ar Spaen, ei hen vam-wlad, — yn amser rhyveloedd 
Napoleon Bonaparte, ac y cymerth arni ei hun furv-lywodraeth 
Werinol. Dair blynedd cyn hyny gwnaethai Prydain ymgais 
drychinebus i gipio meddiant o'r wlad, drwy y Cadvridog White- 
Iock a'i 10,000 milwyr. Cyneuodd hyny wladgarwch angerddol 
y bobl— oeddynt eisoes yn vyw i'r dyhead mawr gy chwynasai 
Chwildroad ovnadwy Frainc — ac yn y brwdvrydead hwnw y 
cyhoeddasant eu hunain yn bobl rydd, werinol. 

Ond bu cyvnod maith o anrhevn ac ymladd enbydus ar ol 
hyny. Yr oedd yn 1820 cyn y medrwyd cytuno i lywodraethu 
y wlad yn ol y gyvundrevn gyngreiriol {federal), sev yw hyny^ 
pob talaeth yn y cyngrair i reoli ei threvniadaeth daleithol ei hun» 
o vewn rhyw ymrwymiad cyfredinol. 

Yn 1826 teimlid vod y 13 talaeth wnelai i vynu y cyngrair yn 
avro6go, anesmwyth, ac anghryno, ac velly medrodd Bivadavifr 
ail asio yr elvenau ar y cynUun o un weriniaeth, un bobL 



14 Y WLADYA GYMREIG. 

Dewiswyd ev (R.) yn lly wodraethwr : gan ystyried talaeth vawr 
Buenos Ayres yn benav a phwy8icav, ac ymddiried iddi y 
reolaeth dramor. 

Eithr yn 1835 daeth Bosas i arlywio yr holl wlad, a gwnai hyny 
mewn enw o vod yn gyngreiriol, vel cynt. Ond yr oedd berygl 
bywyd i'r rhai alwent eu hunain yn "Werinwyr, neu ünolwyr, ao 
aeth Uuoedd o'r rheiny yn aberth i wleidiadaeth y dyddiau 
hyny. Parhaodd yr ormes drom hon 17 mlynedd. 

Yn 1852 — wedi cael gwared o Bosas — eiddigeddodd y taleithau 
eraill wrth y briv dalaeth (Buenos Ayres), a daieth Urquiza a 
Derqui i lywodraethu, ar linellau gwerinol mewn enw, ond o 
ogwydd gyngreiriol, dalaethol. 

Erbyn 1861 ovnid vod yr elven gyngreiriol daleithol yn sathru 
ar uchaviaeth talaeth Buenos Ayres. Y Cadvridog Mitre oedd 
rhaglaw y dalaeth vawr hono ea y pryd : a rhag ovn i Derqui ao 
ürquiza dd'od ar warthav ei dalaeth ev, cynuUodd vyddin, ac 
aeth i'w cyvarvod, yn agos i linell dervyn ei dalaeth, lle yr ym- 
laddodd vrwydr Pavon. Oddiar y vrwydr hono y dechreua hanes 
trevnus y Weriniaeth. Cytunwyd i vyw yn "Weriniaeth deuluol 
o 14 talaeth hunan-reoledig, ond o gyd-ryw drefniadau, a'r oll 
yn yr un rhwymyn allanol cyfredinol. 

Velly, yn 1862, etholwyd Mitre yn arlywydd y Weriniaeth 
oll — neu yn hytrach, vel y mynid galw y wladwriaeth o hyny 
allan — " Y Genedl Arianin "-a'i olynwyr rheolaidd i'w hethol 
bob 6 blynedd. Oddiar hyny hyd yn awr, gwnaed velly yn 
gyson, er nad heb, lawer tro, chwildroadau a thervysgoedd 
gwaedlyd mewn amrvw ranau o'r wlad. 

Tra yr oedd ürquiza a Derqui yn rheoli, dinas Paranà (o*r 
un enw a'r avon vawr) oedd eisteddle y Llywodraeth ; ac oddi- 
yno y bu'r obebiaeth gyntav ynghylch y Wladva Gymreig. 
Ond pan ddewiswyd Mitre yn arlywydd, cymerid mai Buenos 
Ayres oedd y briv ddinas — er y bu blyneddoedd cyn y cytunwyd 
i hyny yn furviol. Yn ystod yr arly wyddiaeth hono — tra'r oedd yr 
€lven gyngreiriol eto'n grev yn y taleithau allanol — pasiodd y 
Gydgynghorva (Congreaa) ar i Bosario gael ei neillduo a'i 
«hydnabod vel priv ddinas y Genedl ; ond dodes yr Arlywydd ei 
"nage" (veto) ar hyny, a gadawyd i dalm o vlwyddi vyn*d 
heibio cyn i'r mater daod ger bron drachevn. Eithr yn y 
7-degau etholwyd Dardo Bocha yn rhaglaw talaeth Buenos 
Ayres, ar y ddealltwriaeth y dewisid dinas Buenos Ayres yn briv 
ddinas. Gran hyny, yn ystod ei raglawiaeth ev y troswyd y 
^dinas yn eisteddle a chaitrev y Lly wodraeth Genedlaethol ; a*r 
un adeg, wrth gwrs, y crewyd dinas newydd " La Plata " — 40 
milltir o Buenos Ayres — i vod yn briv ddinas y dalaeth. Yr 
oedd yn perthyn i ddinas Buenos Ayres lawer o adeUadau 
cyhoeddus ac eiddo a buddianau eraill amrywiol. Gwerthwyd 
y rhai hyny i'r Llywodraeth Genedlaethol yn adeg y trosiad ; a 



Y WLADYA GYMREIG. 15 

chyda cynyrch y gwerthiant hwnw yr adeiladwyd dinas rwysg- 
fawr La Plata. Ve ddeallir, vel yna, mai oddiwrth y ddlnas 
henav aphenav y cymerth y Dalaeth vawr ei henw : ond dealler 
eto vod tervynau, neu finiau y briv ddinas vel y maent yn awr, 
yn cynwys y maes-drevi cylchynol, nes vod yr oll yn gwneud 
priv ddinas eang— a'r cyvan dan reolaeth uniongyrchol y Llyw- 
odraeth Genedlaethol, megys ag y mae Washington a'i chylch- 
ynion dan reolaeth uniongyrchol Lly wodraeth yr ünol Daleithau. 



IV. 

CYN SYLYAENU'R WLADVA. 

Megys Uwyd-oleuni cyn toro'r wawr, hwyrach y bydd y 
detholion canlynol o govianau'r cyvnod boreu yn ddyddorol, vel 
arweiniad i mewn i'r Stori ddilynol : — 

Llanymawddwy, Mawrth 12, 1862. 

Rhyvedd y camgymeriad a vu rhyDgom : ac eto nid y w y c^nillun 
yn eglur iawn i mi. Beth yw yr aelodaeth y Boniwch am dani vel 
un a roddir i bwy bynag gy vrano haner coron ac uchod ? Pa vraint 
neu elw a berthyn iddi os y w y cy vaneddwyr i gael tir am ddim ? 
Dywedwch hefyd y dychwelir pob rhodd, mewn arian neu dir yn y 
Wladva. A roddir y tir yma i rai na vyddont yno i'w breswylio 'f EÍr 
engraift, pe bawn i yn cyvranu £10, a allwn i gael tir am danynt 
heb vod yno i gyvaneddu ? Pa vaint a roid am £10 ? Rhaìd i mi 
gyvaddev vy mod wedi sylwi gyda dyddordeb ar y symudiad o'i 
gychwyniad hyd yma. Ar y dechreu yr oeddwn yn ovni vod tuedd 
ynddo i hudo dynion i adael yr hen wlad ; ac o'r herwydd yr 
oeddwn yn barod i'w wrthwynebu. Ond yr wyv yn canvod yn awr 
mai nid dyna ddiben y gymdeithas, eithr yn uni&; er trevnu cartrev 
cyvanedd i wasgaredigion Gomer, y rhai sydd wedi gadael eu 
gwlad^ neu a vuasent yn ei gadael i vyned i wledydd eraiU. Yn y 

folygiad yna y mae geny v awydd i wneuthur yr hyn a allav er ei 
yrwyddo. Beth pe cymerwn i £10 neu £15, a oes modd i mi 
berchenogi darn o dir yn y Wladva yn vy enw vy hun, ond iddo vod 
yn ddarostyngedig i ly wyddiaeth y gymdeithas ymhob dim ond ei 
werthiad ? Chwi a welwch nad oes arnav eisieu y cy vryw bron ond 
mewn enw. Gallwch chwerthin am ben y fansi hon, ond fansi ydy w 
sydd rywâut neu gilydd wedi cael Ue yn vy mhenglog. Pe rhoddwn 
£20 bob blwyddyn am 5 mlynedd i'r gymdeithas, a allwn ni ddim 
cael darn o dir yn ei chysgod ? Ab Ithel. 

Y LLYDAWIAID A'R WLADYA, 

Yangirard, Paris, EbriU 21, 1864. 

Darllenais mewn newyddur Frengig vwy na dwy vlynedd yn ol, 
vod mmtai o Gymry gwladgarol wedì pendervynu 8evydlu Gwladva 



l6 Y WLADYA GYMREIG. 

yn PatagODÌa, i*r bwríad o gadw yno yn vwy rhydd a diogel eu 
nodweddion cenedlaethol a'u moesau, a devnyadio yno yn unig y 
Gymraeg. Yr oedd y vath newydd yn angerddol ddyddorol i mi, a 
pharodd hevyd gydvmdeimlad dwvn ymhlith aelodau y Brueunes 
6reiz (Brodoriaeth Llydaw)— cymdeithas wladgarol a Uenorol ar yr 
hon y mae'r Yiscount Yillemarque yn llywydd. Pan glywais am y 
peth gyntav ymholais gyda'r Parch James Williams, gweinidog 
Gymreig yn Quimper, ond ni fu'm haws. Y dyddiau hyn cevais air 
oddiwrä vy nghyvaill Llallawg, yn vv hysbysu vod mintai gyntav o 
ymvudwyr i hwylio cyn bo hir. Gan hyny yr wyv yn brysio danvon 
iddynt drwoch chwi ychydig eiriau o lon-gyfarchiad yn enw 
Brawdoliaeth Llydaw, cyn yr ehedo'r cychiad cyntav hwn i'w bro 
newydd : taw nia ydym wedi anghovio yn Llydaw **Mai eich tadau, 
tadau ein tadau — ma hoch tado, tado hon tado ; Ac eich mamau, 
mamau ein mamau — hag hoc'h mamo, mamo hon mamo ; ac y mae 
ynom ddawr calon ymhob peth perthynol i " had Bretoned tre-mor," 
ys dywedwn ni. Mae y vrawdoliaeth er's llawer o amser wedi meddwl 
mai dymunol vua8ai i'n cyf-genedl gyfredin ni y Celtiaid, — y gover 
famrflowj ohonynt, ymsasglu ynghyd mewn rhyw wlad wag gyv- 
addas, yn hytrach na chwalu eu hunain dros yr Unol Daleithau, 
Awstralia, &c., a chadw yno ein neillduolion eoreu ni. Credwn y 
gallant yn Patagonia ddilyn eu tueddion cenealaethol, dadblygu eu 
cyneddvau, a choledd eu niaith anwyl heb orthrech na pherygl o 
ymgoUi. Gwell genym pe gallasech vod yn anibynol oddiwrth un- 
rhyw wladwriaeth ; eithr gallwn ddygymod hyd nod ped elai y 
8evydlwyr yn ddibynol iawn ar Archentina, yn hytrach na chwalu a 
dì-genediaethu gover y wehelyth Geltaidd. Mae'ndebyg vod yn y byd 
lawer man fifrwythlonach na Patagonia, ond nid oes un man arall y 
gwn i am dano Ue gall yr ymvudwyr Cymreig ymsevydlu yn 
Wladva gyda'u gilydd, a digon o dir gwag heb ei vedaianu gan bobl 
wareiddiedig. Y mae rhaid chwalu ein cenedl ni, oblegid gy^ynged 
ein lle ; ond da vyddai cael ryw van o'r ddaear i grynhoi y Celtiaid, 
ac yno ddangos i r cenedloead eraìll beth vedr ein Cenedl wneud. 
Hyd yn hyn nid yw y Llydawiaid wedi dangos nemawr duedd 
ymvudo, a hofemeu cadw felly. Ond os daw y.dydd a'r duedd 
iddynt newid eu gwlad, da vyddai genym eu gweled yn cyvmno eu 
hadnoddau a'u hegnîon gyda'u brodyr o'r un gwaed a thavod 
y'Mhatagonia. Felly, hofem wybod, pe delai y cyvryw achlysur, a 
dderbyniai y Wladva yno aelodau neu vintai o Lydawiaid i'w myn- 
wes yn groesawgar, y rhai mewn byr amser vyddent hyddysg yn y 
Gymraeg, ac a vydaent yn gyvnerthiad cenedlaethol i'w gilydd : 
hyd nod pe deuai ofeiriad Catholig neu ddau gyda hwy, hwyrach na 
thramgwyddid. Da vyddai gan y vrawdoliaeth gael pob hysbys- 
rwydd o dro i dro am rawd a helynt y vintai aif allan ar y vath 
amcan anrhydeddus, a chael pob hanes a gobeithion y sevydliad 
ydych ar vedr blanu yn Ne Amerig. Chables de Gaulle, 

Ysg. Brenuez Breuz. 

Y dyvyniad dilynol sydd o lythyr preivad y Cadben Sullivan, 
B.N., newydd iddo vod yn plymio a lleoli arvordir De Amerig, 



Y WLADYA GYMREIG. I7 

yn yr hyn yr enwogodd ei hun yn vawr. [Gwel Llawlyyr y 
Wladva.j Cevnogydd selog i Gymdeithaa Genadol De Amerig 
oedd eve, a dilynydd i'r merthyr Allan Gardiner. 

Falmouth, Awst 6, 1861. 

Yn y Ue cyntav, ni ymyrai ein Llywodraeth ni gydag unrhyw 
wladva ar arvordir Patagonia : byddai o dan Buenos Ayrea, yr 
hon yn unig all hòni hawl \'r wlad. Byddai unrhyw vudiad o'r vath 
y oyveiriwch ato (Gwladva yn Pataaonia) yn wailgovrwydd. Mae 
yno avon vach (Chupat) oddeutu'r lle a nodwch, ar lanau yr hon y 
mae porva, ac a wnelai, pe'n ddiogel rhag Indiaid, Bevydliad pori ; 
ond nid oes iddi borthladd, a dim ond 6 i 8 tr. o ddwr ynddi. 
Byddai gwladva yn y van hono yn gynorthwy mawr i ni (y Gen- 
adaeth), ond ni pharhai ail vlwydayn. Byddai yr Indiaid yn sicr o 
roddi tervyn arni a Uadrata y stoc. Os oes mewn gwirionedd bobl 
o gyvala yn dymuno sevydHad a dalai yn Ne Amerig, gwell iddynt 
vynd ar lanau yr avon Uruguay, Banda Oriental, Ue mae*r Llyw- 
odraeth yn cynyg telerau boddhaol ìawn : dim trethiant, hunan- 
lywodraeth leol, hinsawdd a gweryd perfaith, cyvleusderau avonydd 
wrth y drws, tir rhad. Ped elai 10,000 yno gallent yn efeithiol 

fadw amhleidìaeth pe deuai rhyvel, ac mewn ychydig vlyneddoedd 
yddent yn ymarverol reoli'r wlad, a planu ein cenedl a'n iaith ni yn 
y rhanau goreu o Dde Amerig. 

— SULLIVÁN, R.N. 

Y canlyniad cyntav ymarverol i'r waedd am Wladva Gymreig 
oedd y vintai o Gymry aeth i Rio Grande do Sul, Brasil, yn 
1851, am yr hon y dyry ei sylvaenydd (T. B. l'hillips), yr 
adroddiad canlynol : — '* Tra yn trigianu yn Manchester daethum 
i gydnabyddiaeth gyda'r Parch. Owen Jones, D. Rhys Stephens, 
J. Lloyd, yr Amserau^ ac amryw vasnachwyr oedd a chysyllt- 
iadau gyda Brasil. Velly, ar ol mordaith i Natal, galwodd ein 
Uong yn Rio de Janeiro, a deallais yiio y gellìd sevydlu gwladva 
obeithiol yn Rio Grande. Yn yr Amaerau byddai penod ddy- 
ddorol dan y penawd ** Y Siop," bob wythnos, i'r hon yr ysgriv- 
enwn i, a thynodd y rhai hyny sylw Evans, Nantyglo. Wedi 
cyraedd Rio Grande yn 1850, trevnais gyda masnachdy mawr 
Caruthers, Souza & Co., i brynu tiroedd at sevydlu Gwladva 
Gymreig. [Daeth Souza yn vwy adnabyddus wedyn vel Barwn 
Mauá.] Tsdwn i y bedwaredd ran vy hunan, a threvnaÌ8 ar i'r 
masnachdy dalu cludiad yr ymvudwyr cyntav. Rhwng 1851 — 3 
cyrhaeddodd rhyw 100, gan vwyav o ardaloedd Nantyglo, Bryn 
mawr, ac eraill o Von a Dinbych— hen gydnabod, J. Roberts, 
Mersey View, I<iverpool. Ad-dalodd yr ymvudwyr hyny yn y 
màn gost eu cludiad, ond nid costau eu byw am agos i ddwy 
▼lynedd, yr hyn vu golled drom i mi. Aeth y sevydUad yn 
Tethiant tua diwedd 1854, am (1) mai coedwigoedd oedd y 
lle, a'r bobl yn anghyvarwydd, (2) am vod gwasanaeth 



l8 Y WLADYA GYMREIG. 

caethioD (Brasil y pryd hwnw) yn gwneud gwasanaeth 
dynion gwynion yn amharchuB; (3) drwy ddarganvyddiad 
glo yn Pelotas, ac velly alwad am waith i'r glowyr oedd 
yn y sevydliad. Enw y wladva oedd Nova Cambria, ac y 
mae heddyw yn sevydliad EUmynig Uwyddianus. Mae eto 
yn aros ychydig o*r 8evydlwyr ieuainc yn y gloveydd hyny 
a Pelotas — y rhan vwyav o'r hen rai dan y briddell, a'r 
sylvaenwr gwreiddiol yn awr yn y Wladva, yn llawn fydd yn 
ny vodol yr Hen Genedl, y rhai vel y dred eve ddygwyd yma yn 
arbenig gan Dduw, i'r amcan o adsylvaenu Genedlaeth Gymreig 
newydd." 

Pelotas, Hio Grande, Tach. 3, 1863. 

Am ein cydwladwyr sydd tua Porto Alegre, maent yn awyddus i 
vyned i Patagonìa, gan ddanvon atav vn barhaus ar i mi eu harwain 
yno. Ond doethach, debygav, oedd iddynt aros nes y ceìr sicrwydd 
vod y vintai gyntav wedi cychwyn o Liverpool : oblegid ped elent, 
a gorvod aros vno eu hunain dalm cyn y delai'r vintai atynt, byddent 
yn debyg o ddigaloni a chwalu. Rhaid trin cenedlaetholdeb y bobl 
gyda pharch a goval a phwyll. Pan hwylio y vintaì gyntav, hys- 
byBwch hyny i ni gynted y galloch, ac yna ve drevnwn niaau i ch 
cy varvod yn New Bay. Ónd bydd raid i ni alw yn Buenos Ayres 
ar y ffordd i lawr i gymeryd lluniaeth a rheidiau ar y bwrdd — yr 
hadyd, coed adeiladu, arvau, &c., y trevnir am danynt yn y cytundeb 
gyda'r Llywodraeth ArianÌD. Dylem gael awdurdodiad oddiwrth 
eich pwyllgor chwi i gael y pethau yna. Gwell vyddai danvon yr 
ymvudwyr yn vinteioedd bychain, y naiU ar ol y Uall, vel y calon- 
ogent eu gilydd. Cyngorem hevyd ar i gwmni cry v gael ei furvio o 
bobl ddylanwadol, gyda rhaneion o £5 at brynu haner dwsin o 
longau a dadblygu y Ue a'i ^asnach, ac i'r elw vyned i gynorthwyo 
tlodion Cymru dd'od i'r Wladva, a thrwy hyny noddi a meithrin y 

Senedlaetholdeb. Wrth ystyried vod niver y Cymry, bellach, yn 
dwy viliwn, debygav vi mai nid peth anhawdd vyddai manteisio 
ar pen. 9 o*r cytundeb i roi 20,000 o drigolion yno, vel ag i vod yn 
dalaeth o'r Weriniaeth Arianin, ac velly roi cnewylíyn o'r cyf Celtig 
ar öylvaen gadam yno. Rhodder i'r ymvudwyr ddigonedd o dir 
yno— 500 erw o leiav i bob pen tevlu. T. B. PHILLIPS. 

Yn 1867, pendervynodd un o'r teuluoedd Cymreig aethent i'r 
Brasil, ar ol deall vod y Wladva Gymreig mewn gwirionedd wedi 
cychwyn, yr elent hwythau drwy dew a theneu yno atynt. Yr 
oedd hyny yn amser yr ymblaid a'r chwalva. Daethant i 
ddechreu i Patagones ; yna aethant i vynu tua'r Gwardia i 
vugeila ; ond yn ol drachevn i Yiedma ; a phan gavodd L. 
J. long gan y Llywodraeth i vyned a gwartheg i'r Wladva 
achubodd y teulu hwnw o wyth enaid y cyvle i vyn'd ynddi i'w 
cyrchvan; ao yno y maent hwy a'u gwehelyth vyth, oddigerth 
yr hen vam ddewr a'u harweiniodd yno ac a hunodd yno yn 
ddiweddar. 



Y WLADYA GYMREIG. I9 

Delaì yr un waedd o Awstralia, vel hyn : — 

Forest Creek, Gorf. 28, 1862. 

Amaethwyr Cymru, cymerwch air y cyngor am Awstralia — byddai 
well i chwi ymhob modd ymuno yn y symudiad (Gwladvaol). Yn 
y Wladva Gymreig bydd gwell calon ynoch i blanu ac adeiladu : 
byddwch yn govalu vod y ty yn gadarn, ac wrth blanu gwinllan a 
^winwydden byddwch yn gwybod mai eiddo i chwi a'ch cenedl 
vydd hi, ac y bydd eich plant yn cael bwyta o'u frwyth. Byddwch 
yn teimlo mwy o ddyddordeb yn niwylliad y ddaear, gwelliantau 
celvyddyd, a chynyda masnach nag a deimlech vyth mewn estron 
wlad. Gwyddech mai eich gwlad chwi ydyw, ac velly bydd eich llavur 
ynbleser. (2.) Bydd yn well mewn pethau moesol a chrevyddol. 
•Cewch ddysgu eich plant yn yr hoU gelvau a gwyddonau yn yr iaith 
vyddwch chwi a hwythau yn ddeall. Bydd yr holl addysg gyvrenir 
yno yn ddiau yn Gymraeg. Yna, gan vod yno ddigonedd o dir da, 
am brÌB isel, ewch yno, neu yn hytrach, dowch yno, yn Uu mawr, 
oblegid mewn undeb mae nerth. E. P. Jones. 

Forest Creek, Medi 3, 1863. 

Yr ydym yn mawr lawenhau oblegid yr ymdrech glodvawr wneir 
i 8evydlu Gwladva Gymreig. Mawr ei hangen sydd, a hynu 
a wyddom ni yn dda yn y wlful hon. Mae yma amry w Gymry wedi 
d'od yn ddiweddar; ond nÌB gwn beth ddaw ohonynt, druain. 
Mae'n ddìgon tywyll ar y rhai sydd yma er's amser, ac yn gwybod 
duU a manteision y wlad ; ond sut y bydd ar ddyeithriaid, nis gwn. 
Yr ydych y 'Nghymru yn tybied vod Awstralia yn parhau yr un o 
lan aur a manteision bywoliaeth, a Uawer yn rhuthro dros y weilgi 
yn y syniad yna. OnagallaY ddweud nad oes yma'n awr vawr iawn 
mwy o vanteision byw nag sydd yna. Hwyrach vod yma lai o 
drethi, er vod y rheiny yn cynyddu bob blwyddyn ; ac os gosodir 
<îlwt o babell Uan yn rhywle, buan y cewch y swyadog yn govyn y 
dreth. Diau vod yn y wlad hon viloedd o Gymry ; ond y maent 
mor wasgarog vel na ellir cadw undeb rhyngddynt. Yn Forest 
Creek a Ballarat yn unig y mae llewyrch ar y cyrddau Cymreig. 
Mae pawb ohonom yn edrych ar ein cyvathrach genedlaethol hon vel 
peth tra gwerthfawr, ac yn govidio nas gall pawb o'n cydgenedl ei 
vwynhau. Wm. Benjamin. 

Yn y gwres hwn ymunodd 80 o Gymry i brynu Uong newydd, 
95 tunell, yn yr hon y bwriadent unioni'n syth i'r Wladva, eithr 
ni ddaeth ond un oddiyno — EvRn E. Jones, ger Wyddgrug. 



V. 

Y CYFRAWD GWLADYAOL YN YR UNOL 

DALEITHAU, 1851— 6. 

Y mynegiad furviol cyntaf sydd ar glawr am symudiad i gael 
Gwladva Gymreig ydyw yr adroddiad am gyvarvod o Gymry 
yn Philadelphia, y cyveiriwyd ato uchod. Yna y mae dysbaid 
hyd 1854, pan y danvonwyd y llythyr canlynol at Mr. Griffith, 
Chicago : — 

** Mae genym i*ch hysbysu vod Cymdeithas Wladvaol yn bodoli 
yn New York, ers tros 30 mlynedd yn ol, dyben pa un yw cael 
gwlad i'r Cvmry ym8evydlu gyda'u gilydd, yn Ue gwasgaru vel 
y maent heddyw, ar hyd a Ued y wlad vawr yma. ! na vuasai 
rhy w gynllun wedi ei drevnu vlyneddoedd yn ol i'r Cymry vyn'd i*r 
un wlad ac i'r un Ue, vel y buasent heddyw yn bobl luosog. Ond yn 
Ue hyny, mae ein duU o ymvudo wedi ein hau dros bedwar parth y 
byd, i golli am byth fel cenedl ein hiaith a'n henw, gan genedloedd 
eraiíl y byd. Ovnwyv vod yr amser wedi pasio am byth i gael 
6wladva yn y wlad hon : ond y mae eto wledydd aa heb eu 
meddianu, a llawer mewn rhan. Buom bron a pryuu Yancouv6r 
Island, gan yr Hudson Bay Co., i wneud gwladva. Dyna Paraguay 
— yn wlad vawr a frwythlon, ond hynod deneu ei phoblogaeth: 
byddai cael 20,000 o Gymry yno yn ddigon i vyn'd a phob peth o*u 
blaen. Hevyd mae Llywodraeth Buenos Ayres, yr hon sydd 
weriniaeth ar lan y La Plata, hynod deneu ei phoblogaeth, ond yn 
veddianol ar dîroedd eang a bras, yn cynyg tir i ni wneud gwladva 
yn ei thìriogaeth mewn lle o'r enw Bahia Blanca. Mae gohebiaeth 
yn myned ymlaen yn bresenol â'r Llywodraeth hono am y Ue a 
nodwyd, a disgwyliwn vod mewn 8evyllva yn vuan i'ch hysbysu vod 
gwlad wedi ei chael — hyd hyny, eich mantais yw casglu nerth : ein 
penderfyniad ni yw peidio rhoddi i vynu nes cyraedd amcan 
dechreuol ein cymdeithas. 

Yn Ebrill 14, 1860, ysgrivenai J. Eees, Williamsburg, N.Y., 
at Edwin Roberts vel y oanlyn : — 

Rhy vaith vyddai i mi adrodd am ein hoU dravodaeth o amser 
bwygilydd — pa vodd y bu i ni benodi ar Ynys Vancouver ar lanau 
Oregon, i wneuthur cychwyniad. A thra yr oeddym yn cynllunio 
mesurau i'w chael gan yr Hudson Bay Co. y daeth yr hanes am aur 
California, ag a gludodd ymaith y rhai mwyaf bywiog ac antur- 
iaethus o'n haelodau, ao a gyvnewidiodd 8evyllva yr Ynys hono yn 

hoUol tu hwnt i'n cyraedd ni Yr oedd cymdeithas 

wedi ei furvio yn ütica vel mam-gymdeithas, D. Price yn Uywydd, 
ac Edward Jones yn y8grivenydd ; eithr pan ymholais â hwy ymhen 
talm o amser i wybod beth oeddynt yn wneud gyda'r mudiad, yr 
ateb gevais oedd, na veddent hwy yno yr un drysorva, ac nad 



Y WLADYA GYMREIG. 21 

oeddynt yn cymeradwyo ein dull ni o vyned ymlaen ; os na ellid 
cael gwlad heb gynyg ííwgr-wobrwyo vel y soniem ni, eu bod yn tori 
pob cysylltiad â ni, ac yn gwahardd i ni ddevnvddio eu henwau 
nwynt : 'nad oeddynt vel swyddoffion yn bwriadu gwneud dim i 
hyrwyddo y symudiad, nac erioed wecU bwriadu, ac vod y gym- 
deithas yn ymwasgaru ! . . . Gwnai y llongau sydd yn myned 
i California ac Awstralia gludo ymvudwyr i Patc^onia yn rhad iawn, 
a'u glanio yn Montevideo neu Maldonado, a digon hawdd cael 
cludiad odaiyno i Buenos Ayres, a myned oddiyno dros y tir. 
Dy wedwyd wrthyy gan ddinesydd o Buenos Ayres y gwnai'r Uywodr- 
aeth hono anrheg i ni o amddifyna a porthladd Ëahia Blanc (!) ar 
jT amod i ni atal Indiaid lladronllyd ratagonia rhag dwyn aniveil- 
laid y cyfíniau. Ond yr wy v vi yn myned ar y dybîaeth mai gwell 
genym vyddai Bevydlu yn nyfrynoedà bras y Paraná neu Paraeuay, 
yn hytrach na myned i unman yr avlonyddia arnom gan Indiaid. 

Pan ddechreuwyd cyhoeddi y Drych (newyddur y Cymry yn 
yr ünol Daleithau), cavwyd cyvrwng hylaw i wyntyllio a 
thravod y dyhead yno am Wladva öymreig. Ac am vlwyddi 
lawer bu y cyfrawd hwnw yu berwi Cymry y Taleltnau. 
Eithr ar ddydd Nadolig 1855 yr ymluniodd y dyhead hwnw i 
furvio Cymdeithas Wladvaol yn Camptonville, CaÜfornia — T. B. 
Eees yn llywydd; C. Morgan, is-lywydd; D. P. Edwards, 
trysorydd ; Wm. ap Rees, yn ysgrivenydd. Danvonodd yr ysg. 
gylchlythyr allan i bob cyveiriad, ao i'r newydduron. Am y 
tair blynedd dilynol i hyny bu y cyfrawd Gwladvaol yn 
cerdded ao yn Uedu. Sevydlwyd cÿmdeithasau gwladvaol 
mewn llawer iawn o'r ardaloedd Cymreig drwy yr Unol Dal- 
eithau. Yn 1857 yr oedd gan y vam-gymdeithas yn Califomia 
drysorva o $2,000, a gwnaethpwyd trevniant cyfredinol i'r 
amrywiol ganghenau gyduno ar bwyllgor gweinyddol a 
thrysorva gyfredin — i barhau nes y byddai'r gwladvawyr cyntav 
wedi cyhoeddi cyvansoddiadgwlad j1 ac ethol swyddogion mewn 
fordd reolaidd. Brithid y Drych yn y blyneddau hyny gan 
grybwyllion am gyrddau Gwladvaol drwy yr U. Daleithau, a 
chevnogid y mudiad yn galonog gan y newyddur hwnw. Wrth 
edrych dros feil y Drych yn y dyddîau hyny ceir, ymysg cov- 
nodion lawer, y rhai canlynol : — 

Big Rock, Illinois, Medi 20, 1857. 
Bethel, Wisconsin, $120 yn y cwrdd cyntav. 
Pittson Ferry, Mawrth 26, 1867. 
Yermont, Meh. 13, 1858, $100. 
Webster HiU, Hydrev 3, 1857. 
Brownville, Maine, Chwev. 26, 1858. 
Cwmbwrla, Silver Creek, Mawrth 27, 1858. 

[Y cadeir^rdd, J. WiUiams, Biyn eryr, "wedi cychwyn tua 
Patagonia, arei draul ei hun, Chwev. 5, 1858."] 



22 Y WLADYA GYMREIG. 

Racine, Wis., Mawrth, 1858. 
Penuel, Oshko8h, Mawrth 5, 1857. 
Middle Granvüle, lon. 21, 8858. 
Evrog Newydd, Chwev. 20, 1858. 

[Dr. W. Roberts yn gadeirydd : Penderyynwyd : Ein bod yn 
cymeradwyo bwriad a hunanymwadiad M. D. Jones i ddyvod 
droBodd i hyrwyddo y symudiad Gwladvaol.] 

Yn y cyvwng hwn y mae enwau brodyr p.nwog Llanbrynmair 
yn d'od i'r wyneb. Yn 1856 7 yr hwyliodd G. R., ac wedi 
hyny S.R., gyda'r bwriad o gael sevydliad neu gym'dogaeth 
Gymreig yn Tennessee. Eithr ys truain vuont i gychwyn eu 
hanturiaeth ar vin tymhestl ovnadwy y Rhyvel Gartrevol. 

Yn y Drych am Medi 4, 1858, oyhoeddwyd vel erthygl 
arweiniol yr hyn a ganlyn : ** Glaniad y Parch M. D. Jones, 
Bala. Mae ein cydwladwr aiddgar, y Parch M. D. Jones, gwron 
y W^ladva Gymreig, wedi tirio yn y ddinas hon Awst 30, 1858. 
Hysbyswyd ei amcan eisoes, yr hyn y w, furvio mintai ymchwil- 
iadol i vyned i ddechreu ymsevydlu y'Mhatagonia, vel y gallo 
wneud Ue cymhwys i'r Cymry ymvudo iddo. Mae Mr. Jones 
yn ddyn uchel ei gymeria.d a'i ddylanwad, ac yn teilyngu y 
derbyniad gwresocav gan ei genedl ymhob man. Yr ydym yn 
dymuno pob llwyddiant iddo yn yr ymdrech genedlaethol. 
Mae gan Mr. Jones luaws o anerchiadau yn ei veddiant oddi- 
wrth amryw gymdeithasau yn yr Hen Wlad, yn cyvarch eu 
brodyr y tu yma i'r Werydd. 

ün o'r anerchiadau y cyveirid atynt oedd hon gan Ceiriog : 

"Ar eich ymadawiad i America ar y genadwri bwysig O' 
wneuthur ymchwiUad i ansawdd Patagonia, ac i gydweithredu 
gyda'n brodyr tu draw i'r Werydd gogyver a furvio Gwladva 
gysurus i'r dosbarth lluosog hwnw o'n cydgenedl sydd yn 
gorvod ymvudo yn yeunyddiol i amryw bMrthau o*r byd, nis 
gallwn lai na'ch anerch i amlygu ein cydymdeimlad à'r achos 
teilwng a bleidir genych, a datgan ein llawenydd vod i ni 
gydwladwr o'ch sevyllva a'ch medr chwi sydd yn barod i 
gychwyn oddiwrthym ar y genadwri ganmoladwy hon, ac vod 
genym voneddwr mor ymddiriedus i gynrychioli Cymry Prydain 
ynghynhadledd y Wladva Gymreig sydd i'w chynal yn Evrog 
Newydd yn ystod y vlwyddyn hon. — Arwyddwyd : John Hughes 
(Ceiriog), John Mason, Thomas Evans." 

Ve welir mai yn 1858 yr aeth M. D. Jones i'r Unol Daleithau 
ar ei neges Wladvaol, a chavodd ei genadwri dderbyniad brwd- 
yrydig yn yr holl 8evydliadau Cymreig. Ond ymddengys na phar- 
haodd y brwdvrydedd Cymreig hwnw yn hir iawn — evallai am 
mai ysglodion tlodi oedd ei gynud, neu am nad oedd weledigaeth 



Y WLADYA GYMREIG. 23 

eglur am y duU a*r modd i weithredu, neu am ddaryod ymranu 
ac ymbleidio. Gellid casglu eglurhadau vel yna oddiwrth y 
Dryöh yn y blwyddi hyny, a chylchlythyrau W. B. Jones a J. 
M. Jones, yn cynyg am sevydlu " Oambria Newydd " yn Mis- 
souri ar diroedd Eli Thyer. 

Y covnod creda,dwy nesav i hyny ydoedd cyvarvod ymadawiad 
Edwyn Roberts, Tach. 10, 1860, yn cychwyn ei hunan am 
Batagonia. Ebai'r Drych: " Mae pleidwyr y symudiad gwlad- 
vaol yn prysur berfeithio eu cynlluniau er dwyn y peth i weith- 
rediad. Daeth Edwyn Eoberbs i'n swyddva tra " ar ei fordd i 
Patagonia ;" ond wedi cyraedd New York, cavodd ei berswadio 
i vyned i öymru i wneud ei ran yno dros yr achos : dywedid 
mai folineb oedd iddo veddwl myned ei hunan i wlad anial 
Patagonia, a hwyliodd yn y * City of Manchester.' Ymddengys 
ỳn ddyn ieuanc calonog a hynod bendervynol." 

Wedi yr uchod nid oes genym govnodion am y cyfrawd Gwlad- 
vaol yn yr U. Daleithau, hyd lythyr Eleazer Jones. 

22, Broadway, N,Y., lon. 6, 1865. 

Aethum at yr ychydig gy veillion sydd yn y ddinas yn favriol i'r 
symudiad, ac wedi llawn ystyriaeth, y pendervyniad unvrydol yw — 
vod amgylchiadau y wlad non yn bresenol mewn ystyr arìanol a 
gwleidyddol yn gyvryw ag sydd yn ei gwneud yn amhosibl i ni 
vod o un cymorth i'r symudiad. Nid oes yn ein plith lawer yn 
veddianol ar gyvoeth, vel ag i allu cymeryd bonds i sicrhau echwyn. 
Hevyd y mae y telerau a dderbyniasoch mor amwys vel nas gallwn 
yn bresenol, heb beryglu interest v dyvodol, eu cyhoeddi a'u har- 
gymell ar y wlad, am nad oes ynddynt ddim yn gymelliadol i rai 
sydd yn gwybod manteision yr Homstead Law yma. Credu yr 
ydym mai distawrwydd vyddai oreu nes y bydd rhyw gyvnewidiad 
ar yr amgylchìadau. Mae y 8avle gymer y wasg Gymreig oU o'r 
bron gyda golwg ar y rhyvel, wedi chwerwi miloedd lawer tuag at 
Gymry Prydain, a gwnai yr eiddigedd hwnw niwaid i'r mudiad yn 
awr pe gwthid y peth i sylw. Cevai8 gryn ymddiddan ddoe gyda 
Berwyn ar y mater. Anvonais y8griv i'r Drych i hysbysu beth sy'n 
myn*d yn mlaen, a hysbysu yr amser i'r "vintai gyntav gychwyn, 
&c., ond heb gyveirio at yr echwyn a phethau sydd amhosibl eu 
gwneud o'r ochr hyn yn awr, rhag peri i elynion y symudiad watwor 
a niweidio yr amcan. Eleazeb Jones. 

Ve welir wrth ddyddiad y llythyr blaenorol vod hyn ar vin 
ymadawiad y Yintai Gyntav — a gwell hwyrach çwneud bwlch 
yn y van yma i roi ar glawr rai cy veiriadau geidw linynau hanes y 
cyfrawd yn yr Unol Daleithau yn y cyraedd. Covier eto mai yn 
y cyywng hwn y bu'r B,hyvel Gartrevol vawr, ac yr andwywyd 
gobeithion ac amgylchiadau S. R. druan — ^vel llu mawr eraiU o 
&ymry aiddgar yr Unol Daleithau. Eithr ni Iwyr ddifoddwyd y 
tân. Yn union wedi i'r Yintai Gyntav gychwyn, ac i Gymry'r 



34 Y WLADYA GYMREIG. 

Taleithau ymysgwyd peth o'u sy vrdandod, y mae hanes am ddau 
ohonynt, beth byna^, yn cymeryd i vynu eu pac i ddüyn y 
Yintai drwy bob anhawsderau — ac yr oedd y rhai hyny yn Ueng 
y pryd hwn — sev D. WiUiams, Durhamville, Oneida, a Hugh J. 
Hughes, Wisconsin. Bu D. W. wedi hyny ar ymweliad iV hen 
vro, yn 1873—4, a dychwelodd i'r Wladva at ei deulu yn y 
" Luzerne," 1876, lle y gorfenodd ei yrva rai blyneddau yn oL 
Ymddyrysodd y llall (H. J. H.) yn y chwalva vu ar y Wladva 
yn 1867, ac yr aeth rhai o'r gwladvawyr i Santa Fe, ac yntau 
gyda hwy . Y mae dau enw arall o Gymry yr Unol Daleithau yn 
perthyn i'r cyvnod hwn, sev iidwyn Roberts a Berwyn. Aethai 
y blaenav yn gydymaith L. J. i barotoi ar gyver y Yintai Gyntav, 
a'r olav yn un o'r vintai hono vynodd anelu am y ** Mimosa " o 
New York yn syth. Wedi hyn y mae dysbaid o saith mlynedd 
cyn i Gymry'r Taleithau vedru cydio o ddiviiv yn y mudiad 
gwladvaol, ac y daeth enw D. S. Davies ar y blaen yn y cyfrawd 
am long Wladvaol. 



VL 

Y LLONG **RUSH," O'R UNOL DALEITHAU. 

Youngstown, Ohio, Mawrth 23, 1872. 

At M. D. Jones. — Llwyddais wedi tri mis o lavur mawr yn yr 
hyn yr aethum allan o'i herwydd. Prynasom long dda, a'i henw 
** Rush," 200 tunell register. Gosodasom arni 250 o dunelli yn 
Uwyth i Buenos Ayres, a 29 o ymvudwyr i Patagonia : cludiad ar 
goel iddynt oU, a chynorthwy o $400 rhwng pedwar teulu at brynu 
oferynau amaethol cyn cychwyn o New Yorlc. Yr oedd y bobl hyn 
yn bur gevnog mewn pethau rheidiol, aradr a stove i bob teulu, 
hadau, pladuriau, rhawiau, bwyeiU, &c., Capt. James G. Evans yn 
veistr y Uoûg. Bu J . Mather Jones ar vwrdd y Uong yn rhoi ei vam 
a'i vendith arni, a D. T. Davies, trysorydd y Powis Colony : synent 
oll weled Uong mor dda genym. Yn Mahanoy tanysgrivasant $10,000 
at y Uong nesav : rhaid i ni gael pedair llong eto, vel y bo un yn 
cychwyn bob 6 wythnos. Mae genym enwau 200 i 300 sydd am 
ymvudo y tro neBav. Buasai y cyfarwyddwyr a minau yn uchel 
iawn ein Uawenydd yn awr am y Uwyddiant a'r rhagolygon, oni 
buasai am eich Uythyr diweddav yn hysbysu nad oes genych vreinlen 
ar Patagonia ! . . . . Rhaid voa rhy w dy wyllwch mawr ar y 
peth, onide paham na vuasîd yn ein wynebu mewn Uythyr. Weái 
son cymaint am vreinlen, a'r vreinlen, a r vreinlen o hyd, a chwithau 
heb gael un erìoed, onid creulon ynoch oedd terfynu eich Uythyr heb 
egluro i ni wir sevyllva y Wladva a'r Cwmni. Mae genym ym- 
ddiried mawr yn uniondeb eich amcanion, er vy mod wedi credu er's 
mÌBoedd nad ydych yn busir.esa men o gwbL 

D. S. Davibs. 



Y WLADVA GYMREIG. 25 

Wedi ail gyohwyn mar addawol a hynyna, ao Ì't " Bnab " 
gyraedd Buenos Ayres yn Uwyddlanns, diìynodd cyvre8 o an- 
fodioB anaele iddi hi a'r inuditid. Wedí dadlwytho y Uong, aa 
iddi alw yn Montevideo, aneamwythodd rhai o'r ymvudwyr y 
cymerasid cymaint traferthei-ddynt ; a ]>hangawBant gydahyny 
storm vliii oddiyno i lawr, Tel y bu r^d troi i M. Video dracheTn, 



mNODD y vintai lanio, a baan iawn y chwalwyd ac y llyngcwyd 
hwy, Tel nad aetli yr un ohonynt vyth i'r Wladva. Síedroad 
rhai ohonynt eu foidd i l'aysandu, gwetiniaeth Uruguay, a 
choisiodd Ii. J., yn 1873, grynhoi y gweddill i vyned gydag ef i'r 
Wladva — ond llwyr gollwyd golwg arnynt. Wedi adgyweìrio 



26 Y WLADYA GYMREIG. 

tìpyn aeth y ** Rush " ymlaen i'r Wladva, ac yn deithwyr arni 
Ed. Jones (Rhandir), J. Griffith (Hendre yeinws), a T. B. 
Fhillips, Brasil. Ar ol glanio y rhai hyny, a gweled San José, 
aeth y llong i Kio Negro, ac oddiyno yn y man i Buenos Ayres, 
lle y gwerthwyd hi gan y prwywr benodasid gan y perchenogion, 
Stuart Barnes. 

Buenos Ayres, Rhag. 30, 1872. 

At L. J. — Vel cynrychiolydd W. Jeremiah a'r Cwmni Ymvudol, 
dymunol vyddai genym gael pob hysbysrwydd am y Wladva — 
awgrymiadau a rhagolygon. Wedi holi pawb a allav yma, yr wyv 
yn casglu (1) Er gwaethav eich siomedigaethau ac anhawsderau vod 
Bevyllva y Wladva yn llewyrchus ; 2) Mai difyg cymundeb rheol- 
aidd ffyda Buenos Ayres yw eich priv anhawsder. Yr wyv yn deall 
hevya nad ydych ynllwyr sicr o barth breinlen dir gan y Llywodraeth. 
Yr ydych yn deall vod y cwmni wedi rhoddi imi lawn allu i weith- 
redu drosto gyda'r ** Rush," yr hon vwriedir gadw ar y glanau hyny 
i gadw cydiad masnachol, gan mai priv amcan y Gwmni yw hyny, a 
chyvlenwi y Wladva gyda phob nwyddau y bo alw am danynt. 
Govynant i mi hevyd eu cynorthwyo i gael breinlen briodol oddi- 
wrtn y Llywodraeth — am y tir sydd genych yn awr neu diroedd 
eraiU dymunolach ; ac yna, wedi cael hyny, y prynid llong vwy yn 

ebrwydd i gario ymvuawyr o New York i'r Wladva A 

yw eich Ue presenol yn voddhaol i chwi, neu a vynech chwi newid 
neu estyn eich terfynau ? Byddwch vanwl i ddynodi eich finiau 
presenol, neu y rhai ddymunech, — niver yr erwau, &c. 

Stüart Babnes. 

Yn y dyvyniad canlynol o lythyr L. J. at W. ap Rees, New 
York, a ysgrivenwyd o Buenos Ayres, Ebrill 9, 1872, ceir 
cyveiriadau at yr un adegau o*r hanes : — 

** Cyn hyn bydd S. Barnes wedi rhoi ar ddeall i chwi sevyllva 
pethau gyda'r * Rush,' ac ovn sydd arnav y bydd ei thynged yn 
ovid i lawer ohonoch. Yn vasnachol, hwyrach nad oedd well 
llwybr na'r un gymerodd S. Barnes, wedi iddo ddeall anaddas- 
rwydd y cabden i'r vath savle, — ond y mae hyny wedi Uethu y 
disgwyfion öwladvaol wrth y llong. Nid oedd ddisgwyl i'r 
prwywr vyned o'i fordd er mwyn y Wladva — er cymaint wnaed 
o hyny. Yr wyv newydd ddanvon cynygiad i ymvudwyr y * Rush' 
sydd yn Paysandu i dd'od i lawr atom yn ddigost os mynant, 
ac os gallant ymryddhau o'r man y maent : nis gwn ddim yn 
eu cylch ond y llythyr ddanvonodd tri ohonynt at y Consul 
Amerigaidd yma, a'r hwn, wrth gwrs, ddangoswyd i mi. Yr 
oeddwn wedi meddwl myn'd i'w gwel'd, ond y mae anhawsder 
quarantvne yn vy Uuddias. Aeth y * Rush ' yn aberth i'r un 
anaeddvedrwydd trevniadau ag yr aeth y ' Myvanwy.' Ond 
waeth heb ddànod wedi i'r peth basio. Anavus o beth oedd 
cyhoeddi * adroddiad ' (bondigrybwyll) y eabden pan aeth 



Y WLADYA GYMREIG. 27 

Mrs. Jeremiah adrev. Nis gellwch chwi yna ddeall ein an- 
hawsderau ni, ond gellwch gasglu y gwnaethid niwed mawr i*r 
Wladva drwy ddangos mor gynhenus ac ymranol y darlunid ni 
yn y stori hono. Gall y Wladva wenu uwch ebychion o 
eiddigedd neu valais gyfredin ; ond pan athrodir ni yn enw ein 
cyveillion goreu, vel y gwnaeth y cabdèn hwn yn eich enwau 
chwi, gan chwythu dẁli yma ac anwir acw, mae*n sicr o 
wneud rhyw gymaînt o niwaid yn ol ei vedr a'i gyvleusderau. 
Mae llawer dyryswch wedi bod eisoes ar y WIadva, oblegid 
ymyriadau ac adroddiadau *gwyr dyvod.* Eich busnes chwi 
yw y * Rush ' a*i helynt, ond da chwi, peidiwch ymravaelio 
ynghylch y Wladva. Yr ydych yn gwneud camgymeriadau 
dybryd yn eich * eglurhadau,' ac nid oes wybod i beth yr ar- 
weiniant. Problem anhawdd yw y Wladva : byddwch daeog 
yn ei chylch yn hytrach nag yn llevarog, a choviwch vod 
ysgrivenydd hyn o awgrymion wedi bod drwy yr hoU ryvel, 
derbyn mil o ddymodion gan gâr a gelyn, ond wedi gweled y 
Wladva'n llwyddo yn y diwedd. Nid oes neb yn edmygu mwy 
na myvi ax eich ymroad a'ch egni Gwladvaol — er y gellwch 
dybied, oddiwrth y sylwadau oerion, celyd, blaenorol vod vy 
nheimlad wedi ei haiameiddio : hwyrach ei vod, o ran hyny, 
ònd mae vy mhroviad wedi blaenllymu vy mam yn viniog, vel 
yr hyderav na raid i L. J. wneuthur yr un diheiriad pellach." 

Yngoleuni proviad y blyneddoedd dilynol mae*n hawdd, 
hwyrach, weled nad oedd y Wladva, na'r Weriniaeth, yn 
aeddved i vanteisio ar y cais anturus hwn wnaeth Cymry yr 
ünol Daleithau. Eithr ni ddigalonodd hyrwyddwyr Amerig- 
aidd y mudiad wedi y methiant hwn, mwy nag y digalonodd eu 
hynaviaid wedi trychineb Bull's Eun. Aeth D. S. Davies eil- 
waith ar y groesgad. Erbyn hyny cynorthwyid ev hevyd gan 
gynrychiolydd proviadol o'r Wladva (A. Mathews) : a chyn hir 
iawn noviwyd llong a mintai arall, i wneud ** ail gynyg Cymro," 
8ev yr ** Electric Spark," Capt. Rogers— i vyned yn sytho New 
York i'r Wladva. Yn y llong hono pendervynodd D. S. D. vyned 
hevyd, a gwel'd y Wladva drosto'i hun. Trevnasid y llong a'r 
Tintai hono yn gyd-gyvranol, gan vod agos yr oll o'r ymvudwyr 
yn bobl led gevnog, rhai ohonynt yn perchen celvi a devnyddiau 
lawer, addas i sevydliad newydd. Ysywaeth eto I rhedodd y 
llong hono ar draethell ar arvordir Brasil. Ni chollwyd bywydau 
neb, eithr bu un vam varw o ddychryn ymhen dyddiau ; ond 
am yr eiddo a'r celvi, gasglesid drwy gymaint goval a gobeithion, 
aeth y rhai hyny agos oll yn aberth i'r mor a'r amgylchiadau 
trallodus. Golygva dorcalonus yn ddiau ydoedd y vintai ym- 
Yudwyr truain hyny ar draeth poeth Brasü, a'u holl glud-gelvi 
anwyl ar chwal ac ar gladd — y brodorion duon, pan ddaethant 
i'r van, yn varbariaid hollol iddynt o ran iaith a golwg. Bu 



28 Y WLADYA GYMREIG. 

rald traws-longu y yìntai a*u dud ddwy waith i gyraedd Bio 
Janeiro; ac yno caywyd y caredigrwydd Prydeinig aryerol i 
rai tralloduB, yel ag iV hyrwyddo i ben y daith yn Buenos Ayrea ; 
ond ymhell iawn o yod mor geynog a phan yn cyohwyn. Yno — 
gwynyyd y son I cwrddasant â*r yintai o'r Hen Wlad oedd yn 
myn*d i'r Wladya, ac a gychwynasent o Gymru tua'r un adeg 
ag y delai'r Ueill o New York. Hono oedd " mintai Mathews 
a IJoyd Jones " — yr ail gychwyn i*r Wladya wedi y disdyJl hir 
o naw mlynedd. 

Gwnaeth Oymry gwladgarol yr ü. Daleithau drydydd cynyg 
dracheyn am long i'r Wladya, a llwyddasant yn rhyyedd. Drwy 
holl drychineb y '* Spark " glynodd Oapt. Bogers gyda*r yintai : 
a phan gyrhaeddasant y Wladya, a gwel'd y Ue a'r bobl, pen- 
deryynodd eve yyned yn ol at Gymry Amerig i ddweud wrthynt y 
weledigaeth gawsai, a'u cymhell i wneud trydydd cynyg am 
long i'r Wladya. Érbyn hyn yr oedd D. W. Oneida, a yuasai 
yn y Wladya rai blyneddoedd, yn barod i ddychwel at ei deulu 
yno ; a chan ei yod yn wr o yoddion taylodd ei goelbren gyda 
Oapt. Bogers i gynuU mintai. Prynwyd yelly y llong 
" Luzeme " : llwythwyd hi o gelyi a bwyd ; a dodwyd ynd£ 
yintfiü gryno o ymyudwyr i yyned ar eu hunion i'r Wladya. 
Oyrhaeddasant yn ddiogel wedi hir yordaith — ond oW brwidd, 
canys daryuasai yr ymborth yel nad oedd ganddynt namyn 
êta/rch yn ywyd i'r merohed pan ywriasant angor y tu allan i*r 
avon Ohupat, ac y cawsant broyiad o yara enwog y Wladya. 
Bu peth anghydwelediad rhyngddynt wedyn ynghylchy llong ; ond 
y diwedd yu ei gwerthu yn Patagones, yel na chaywyd nemawr 
wasanaeth gon hono eto i'r Wladya. 

Bu un cyswllt byr wedi hyny rhwng Oymry yr Unol Daleithau 
a'r Wladya, sey oedd hyny pan aethai Êdwyn Boberts i welad 
ei hen gartrey a'i gyyeiUion yn Wisconsìn. Diau iddo gael 
croesaw calon gan ei hen gydnabod, a daeth ei yrawd a'i chwaer 
a'i phriod ac eraill o'i gydnabod gydag ey i gyrchu am y Wladya. 
Yr oedd Cymru y pryd hwnw (1876 — 6) yn yerw bwygilydd am 
y Wladya, ac yeUy ymunodd mintai Bdwyn Boberts yno gyda^ 
un o'r minteioedd hyny, a daethent trwy Buenoa Ayres i yyned 
i'r Wladya. 



VII. 

CYFRAWD Y MUDIAD GWLADYAOL 

YN NGHYMRU. 

Michael D. Jones y Bala oedd yr enw cyswjm wrth ba un y 
^ngid i'r Mudiad GwIadvaol y'Nghymru, vel ag yn yr ünol 
Dáleithau. Yr oedd ei savle ev vel privathraw Coleg y Bala, 
vel Uenor gwreiddiol a dysgedig, ac vel gwleidyddwr pybyr, yn 
gyvaredd dynai sylw pawb ato. Yr Amsercm oedd cyvrwng 
mawr pob ymdravodaeth genedlaethol y dyddiau hyny — y 
Gyvnewidya Yeddyliol i ba un y bwriaá Hiraethog, leuan 
Gwyllt, Eleazer Boberts, a phawb oedd Iwythog o syniadau eu 
trysorau i'r bwrdd. Yno, velly, y owrddodd M. D. Jones, 
Evans, N^tyglo; S. B., John MiUs, Wm. ap Bees, 0. J., 
Manchester; Cadvan Gwynedd, &c., i vynegu eu dyhead am 
Wladra Gymreig. Wedi ei barotoad athrovaol aethai M. D.^ 
Jones am daith drwy Ogledd America dros vlwyddyn neu ddwy, 
ac yno, ynghyvlwr ei gydgenedl y gwelodd y Weledigaeth 
Wladvaol daniodd ei enaid, vel hono drydanodd Paul ar y 
fordd i Damascus. Pan ddychwelodd i Gymru, penodwyd ev 
yn olynydd i'w dad vel líivathraw Coleg y Bala. Yn 1858 
aeth M. D. J. drachevn i*r Unol Daleithiau, i geisio corfori y 
Mudiad Gwladvaol Lgwel pen. 5]. Wedi priodi yn 1869 a 
chartrevu yn Bodiwan, eve a gynaliodd gyvarvod Gwladvaol yn 
y Bala — Dr. L. Edwards yn gadeirydd, a Dr. Parry, Simon 
Jones, Bobert Jones, gwlanenwr, &c., ymhlith y cynulliad, o*r 
hwn y ceir y covnodiad canlynol yn llyvr E. B., tud. 18. 

" Nos WeuOT, Awst 15, 1866, galwodd M. D. Jones gynuUiad 
o gyveillion gwladvaol, i ysgoldy y Methodistiaid, Bala, i osod y 
Mudiad Gwladvaol ger bron. Sylwodd y cadeirydd vod y 
oynulliad iddo ef yn ddyeithr, ond wrth ystyried yr amcan 
mewn golwg tybiai nas gallai neb ddy weyd llai na bod y peth 
ÿn ddymunol : yr unig amheuaeth oedd ynghylch posibil- 
rwydd y peth. Yna galwodd ar M. D. Jones i ddarllen yr 
ohebiaeth dderbyniasai ar y mater, yr hyn a wnaeth, a gwneud 
ychydig sylwadau eglurhaol arnynt. Parch. J. Parry, golygydd 
j Owyddoniaá/H/r^ a ddywedodd vod y cadeirydd oisoes wedi 
cyveirio at hanvod y symudiad, sev a elUd cael Gwladva 
Gymreig — *Pa sicrwydd oeddys yn veddu y troai yr an- 
tuTÌaeth yn llwyddianus : na vuasai yr un vantais yn cymell 
cenedloedd ereül yno : neu pe troai yr anturiaeth allan yn 
yethiant pa sicrwyad oedd y buasai'r Oymry yn Bevydlu mewn 
man yr oedd anvantaia yn nglyn ag ev, pryd y geÛid cael lle 



30 Y WLADYA GYMRBIG. 

gwell. Atebai M. D. Jones vod esamplau o wladvaoedd wedi 
bod yn llwyddianus o dan amgylchiadau cyf elyb i'r rhai y gellid 
disgwyl i*r Wladva Gymreig vyned drwyddynt — ^gan enwi 
Awstralia, New Zealand, Gape of Good Hope, &c. — a pe 
methiant elai'r cynygiad drwy ymdoddi i genedloedd ereill, y 
diogelid cystal bywoliaeth i 8evydlwyr cyntav trevedigaeth, ond 
y dioddefent, hwyrach, anghyvleusderau a chwithdod." 

Fan ymddangosodd cylchlythyr Oymdeithas Wladvaol Cali- 
fomia yn yr Amserau, un o'i rhai cyntav i vabwysiadu y syniad 
oedd H. H. Cadvan, Caernarvon ; yr hwn, ar ol gohebu gydag 
M. D. J., ac ymgynghori gydag L. Jones, ac Evan Jones, 
argrafwyr, Caemarvon, a sefydlodd yno gymdeithas i wyntyllio 
y mater. Gwahoddwyd M. D. J. yno i areitho ar y mudiad : 
cavwyd gan y maer roi benthyg y Guild Hall, a chan D. Boberts, 
Pendrev, lywyddu. H. H. Cadvan oedd y cyntav i draethu, gan 
ddwyn ar gov vel yr oedd Pennsylvannia wedi bod yn dalaeth 
Gymreig vlodeuog yn y ganriv o'r blaen, gyda Thomos Uwyd 
yn is-raglaw, Davydd Llwyd yn briv gyvreithiwr, Anthony 
Morris yn vaer Philadelphia, a Griff. Jones ar ei ol, ac Owen 
Jones yn drysorydd. Eithr arav ymdoddai y Oymry i'r 
cysylltiadau tramor, vel cyn pen cenedlaeth neu ddwy, nid oedd 
yn aros nemawr ddim o*r hen enwau Cymreig, ac erbyn heddyw 
ni ẃyr eu disgynyddion eu bod yn perthyn yn y ganved radd i'r 
hen Gymry gynt oeddynt yn perchen y dalaeth. Wedi hyny 
cavwyd anerchiad gan Dewi Mon ÍAberhonddu yn awr, ond 
evrydydd o Goleg y Bala pryd hwnw), yn crybwyll mai bach o 
groesaw a roddai y byd yn gyfredin i syniadau y sawl 
gychwynent symudiadau newyddion mawrion — Wilberforce 
gyda rhyddhad y caethion, Howard i wella carcharau, Charles 
o*r Bala gyda'r Ysgol Sul. Yna M. D. Jones a anerchodd, gan 
gyveirìo nad oedd y rhwystrau welai pobl i gael Gwladva 
Gymreig namyn gwŷr gwellt o'u tybiau eu hunain. Golyger 
vod yn rhaid cael rhy w gan' mil o ddynion i wneud Gwladva, ac 
nas gellid cael hunan-lvwodraeth heb vyddin a llynges, yna*n 
wir breuddwyd ydoedd — ond breuddwyd gelynion. Rhaid 
ydoedd i ddechreu gael tiriogaeth gymhwys — a chymered 
cyveillion y mudiad bwyll ac ystyriaeth i edrych am hyny yn 
briodol. Ar ol cael tiriogaeth, elai niver o Gymry yno, vel ym- 
vudwyr, a hawdd cael Cymry provedig o*r ü. DaleitHau i furvio 
cnewyllyn velly — dy weder 50 neu 100 i ddechreu, a buan iawn y 
dilynai eraill : f el y mae Saeson yn cyrchu at Saeson blaenorol, 
Francod at Francod, EUmyn at Ellmyn. Pan ddelai y Oymry 
yn lluosog a chryv, mantais i'r lleill vyddai ymdebygu iddynt. 
Ar y cynUun syíiil yna yr oedd gwladvaoedd penav y byd wedi 
eu sevydlu, ac wedi Uwyddo. A pe methid cario aUan y 
dyhead a*r trevniant hwn, byddai gan y cyvryw gym'dogaethau 



Y WLADYA GYMREIG. 3I 

yanteision bydol yr ymvudiaeth bresenol wed'yn. Nid drwy 
adnoddau a chynlluniaa Lly wodraeth yn y byd y mae Saeson ao 
Amerigiaid wedi gallu sevydlu rhai o*u gwladvaoedd pwysicav, 
ond drwy egnion, a bod yn lew, vel yr awgrymid yn awr. 

Wedi sevydliad y gymdeithas hono bu dadleuon brwd yn y 
drev a*r newydduron ; eithr cyn hir ymddangosodd Uythyr yn y 
V(mer oddiwrth y cenadwr Cymreig at luddewon Llundain, 
John MiUs, yn cymhell gwlad Canaan vel lle priodol am Wladva 
Gymreig; yr hyn a gymeradwyai M. D. Jones, ond a wrth- 
wynebai Cadvan Gwynedd. Yn 1858 symudodd Cadvan G. 
i Lerpwl i vyw, ac yn nechreu 1859 rhoddodd ddarhth ar 
Wladva Gymreig, yn yr ystafell o dan gapel Bedford Street ; ac 
er na chavodd lawer o wrandawyr, cafodd ddau ddisgybl lynodd 
wrth y mudiad hyd y diwedd. 8ev Owen a John Ëdwards, 
Williamson Square : hwythau a gawsant atynt yn y man ddau 
vrawd o seiri (Jones, St. Paul's Square), a dau Griffith o velin 
North Shore ; a'r ddau Williams o Birkenhead, heblaw Morris 
Humphreys, John Thomas, paentiwr, John Griffith, WiUiam 
Davies, a L. J., pan symudodd ei swyddva argrafu o Gaergybi i 
Lerpwl, yn 1860. Y bagad brodyr uchod a ymgynullent ar 
nosweithiau penodol i barlwr y ddeuvrawd yn Williamson 
Square, a Cha^van Gwynedd yn gohebu drostynt gyda phob 
pleidiwr i'r nmdiad y gellid dd'od o hyd iddo, a»c a danysgrivient 
at y treuliau yr elid iddynt. A hwn oedd y Pwyllgor Gwladvaol 
gwreiddiol. Anerchai H. H. Cadvan gynulliadau o Gymry yn y 
cylchoedd, a hysbysiadai y pwyllgor yn y newydduron a'r capeU 
Cymreig. Yr adeg hono y glaniodd Edwyn Eoberts yn Liver- 
pool — " i vynd ei hunan i Batagonia," wedi blino yn disgwyl 
wrth areithwyr a newydduron : cavodd y Pwyllgor Gwladvaol 
avael arno, a threvnasant iddo roddi darlith ar Wladva Gynureig 
yn Hope Hall, Liverpool, y gauav hwnw : yntau a darioddbeth 
o'r amser liwnw gyda'i berfchynasau tua Nanerch, &c., yn sir 
Flint, ac a ddaeth yno i adnabyddiaeth gyda'r marsiandwr glo 
yn Wigan — Robert James, vu wedi hyny mor fyddlon gyda'r 
mudiad. 1 >aeth cynuUiad da i wrando darlith E. R. (J. Roberts, 
Mersey View, yn y gadair). Ond nid oedd weledigaeth na 
chynllun eglur wedi eu cael eto. Nid ymddengys velly i'r 
"Gymdeithas Wladvaol" ymgorfori hyd y 9ved o Orfenav, 
1861. Dodir yma, o gywreinrwydd, rai o'r covnodion sydd ar 
gael yn y llyvr gedwid gan H. H. Cadvan. 

Hyd. 9. — Pob aelod i dany8grivio dim llai na 6ch. yr wythnos 
at y treuHau. 20 : Enwyd D. Lewis, banc, a Robert James yn 
drysorwyr i'r vintai gyntav. Rhag. 18 — Argrafu 2,(X)0 o 
docynau casglu, a 1,000 o docynau aelodaeth : pawb a roddo 
2s. 6c. ac uchod i gael tocyn aelodaeth, i'w talu'n ol gyda Uog 
pan gyrhaeddo'r aelod i'r Wladva, a pe nad elai y gallai werthu 
ei docyn i'r sawl a elai. Dewiswyd R. James i gynrychioU y 



3« Y WLADVA GYMREIG. 

^mdeithas gyd&'r ymddiriedolwyr eraill — M. D. Jonee, D." 
WiUùimB, CaHtell Deudraeth ; O. H. Whalley, a Capt. Jonea- 
PwTy. 

Wedi jinflainyohiad Edwyn Boberts yn Hoçe H(J1, ym- 
ddan^B iddo vyned at ei fcyvathrachon yn sír Flint ond 
b]in(xld yno âraohevn, ac aeth at ei g&r Eobert JameB, Wigan ; 



yno ymnnodd gyda'r gwirroddolwyr " i ddyagu milwra erbya y 
byddai alw ar y Wladva." Tra'r oedd eve yno yr oadd pwylî- 
ROr Liverpool yn ániiB a chynesu ea gUydd, & thoc danvanwjd 
£. B. i Oeredigion i areithio'r Wladva a defroi'r wlad, gan dant 
ú dreoliau ar raddva vechaii iawn, ac iddo ddybynu gryn laww 



Y WLADYA GYMREIG. 33 

ar y taì capel am lety a chroesaw. Oddìyno eve a vedrodd ei 
íordd i Morganwg, Ue'r oedd ei ddawn gartrevol ddirodres a*i 
dân Cymreig yn enill calonau y glowyr wrth y canoedd. Wedi 
gosod Morganwg yn verw velly, anelodd yn ol trwy wlad 
Myrddin a Phenvro i Geredigion, gan gyfroi yr holl wlad fordd 
y cerddai. Nid oedd pwyllgor Liverpool yn barod i ruthrwynt 
o yath hwnw : eithr nid oedd unman arall yn gweithredu dim - 
gohebid gyda'r Bala, Festiniog, Aberystwyth, a Uawer o vanau 
yn y Deheubarth, ond yr oedd croesgad Edwyn Boberis 
*^yn myn'd a'u hẃadl." Llwyddasai E. B. i ddyddori loftn 
ap Hu Veddyg (Dr. Pughe, Aberdyvi), a maer Aberystwyth 
(J. Matthews), a rhyngddynt oll geiwasaut gynadledd i Aber- 
ystwyth) — ^y bore i gynllunio a manylu, a'r hwyr i ymflamychu. 
Yr oedd Daniel ab Gwilym yno i gynrychioli Morganwg, ac 
L. J. eadeirydd pwyllgor Liverpool, i'w cynrychioli hwythau ; a 
daeth llu mawr o bobl Ceredigion at eu gilydd. Yr oedd y 
brwdvrydedd y vath vel mai cenadwri cynrychiolydd Liverpool 
oedd bwganu yr anhawsderau a'r anaeddfedrwydd. Oyhoedd- 
aaid Edwin Bo'berts i ddarhthio yn yr hwyr ar ** Indiaid 
Gogledd Amerioa," côr Ueol i ganu, ac yna pawb i holi a 
beimiadu E. B. : cododd dau wr o Aberystwyth i veirniadu ; 
. ond amlwg nad oedd eu gwybodaeth ddaearyddol na gwleidyddol 
hwy yn eang iawn : velly pan gododd L. J. i ateb ac adolygu 
medrodd yn rhwydd ddìnoethi y camsyniadau a'r anwybodaeth, 
gan Iwyr droi y byrddau arnynt. Buwyd yn y neuadd hyd 11 
o'r gloch mewn llawn hwyliau : a dywedid ymhen blyneddoedd 
gan rai oedd yn y cwrdd hwnw na welsai Aberystwyth ei vath. 
Ond canlyniad naturiol y gynadledd hono oedd dangos mor 
anaeddved oedd y mudiad y pryd hwnw, ac mai da vyddai 
ymbwyUo Uawer iawn. Nid oedd L. J. ond dyn ieuangc di- 
Droviad ; yr oedd M. D. Jones yn ad-drevnu y Coleg, a chyda 
hyny ar vin neu newydd briodi ; a phwyUgor Liverpool onid 
dymaid o werin bobl yn taro tàn o'u güydd. Yn arav deg 
ymbwyUodd pawb. Yn ei grwydriadau rhwng Wigan, Liver- 
pool, sir Fünt a Mon daeth !^dwyn Boberts un tro ar draws y 
Conon D. W. Thomas, Llandegai, yr hwn a barhaodd yn gevn 
iddo hyd y dìwedd. Gohebai M. D. Jones gyda*r travnoddwr 
Arianin yn Llundain : ond ve welir oddiwrth pen. 8 mai hwnw 
òedd cyvnod yr avlwydd ar y Weriniaeth Arianin, vel na ddaeth 
cüm o hyny. 



VIII. 

LLAWLWR Y WLADVA A'R DDRAIG GOCH, 

Tra yr oeddys yel hyn heb ddim ond darlithiau a chyrddau, 
ac ambell i lythyr yn y newydduron, teimlid nad oedd yr oll 
namyn ** llev un yn llevain yn y difaethwch " : wedi araeth 
hwyhog neu gwrdd dyddorol, ni vydddi dranoeth nemawr o'i 
ddylanwad yn aros— nid oeddys yn covio nac yn sicr beth 
ddywedasid, ac nid oedd pawb yn deall yr un vath a'u gilydd. 
Velly, pan symudodd L. J. ei swyddva argrafu o Gaergybi i 
Liverpool, rhoddodd hyny gyvle i'r Pwyllgor Gwladvaol ddevn- 
yddio Trosol Mawr y Wasg i ghrio'r fordd. Nid oedd trysorva'r 
pwyllgor ond ceiniogau gweithwyr, yn rhoi o*u prinder a*u brwd- 
vrydedd at vudi£bd ymddangosai iddynt o vuddioldeb cenedlaethol 
anrhaethol. Cyhoeddwyd velly " Lawlyvr y Wladva Gymreig " 
yn 1861, a*i deitl " Sylwadau ar yr angenrheidrwydd a*r posib- 
ilrwydd o*i sevydlu : hanes Patagonia, yn egluro ei haddasrwydd 
i'r Sevydliad: y dravodaeth gyda fiuenos Ayres am dros- 
glwyddiad y tir ; bras-gynllun o drevn yr ymvudiad ; a darlun- 
len o Patagonia: gan H. H. Cadvan." Diau i grynhowr y 
llawlyvr chwilio llawer o lyvrau i gEiel y dyvyniadau sydd ynddo 
am Patagonia ; eithr gwlad anhysbys ydoead, ac yngoleuni ein 
gwybodaeth bresenol am dani ymddengys y llyvryn hwnw 
yn henavol ac anghyvlawn; ond lledaenwyd Uawer ohono 
yn Nghymru ac Amerig. Nid digon hyny ychwaith, os oeddid 
am i'r mudiad beri ei deimlo ymhob twll a chomel, ac aeddvedu 
i rywbeth sylweddol : — velly, 8ev ar y öed Gorfenav, 1862, ym- 
ddangosodd y Ddrcuig Goch i hyny, newyddur pythevnosol y 
Wladva Gymreig ac Ymvudiaeth," cyvres gyvlawn o'r rhai sydd 
ar gadw yn y Wladva. Yr oedd erthyglau y newyddur hwnw gan 
M. D. Jones, D. Lloyd Jones, L. J., Gutyn EbriU, Morgan P. 
Price, Mab Anian, H. H. Cadvan, Berwyn, a llu o ohebwyr 
eraìll yn chwythu y tân cenedlaethoi dros Gymru oll yn y gaà- 
gyrch am Wladva Gymreig. Yr oedd yr ysgrivenwyr yn eu 
dyddiau goreu, a'r Mudiad Gwladvaol yn tanio eu heneidiau. 
I'r hanesydd bydd y cyvrolau hyny yn gywreinion llenyddol 
gwerthvawr, ac yn govnodion awdurdodedig o'r CyÊrawd 
Gwladvaol nes yr ymsylweddolodd yn y vintai gyntav. A 
hwnw oedd y Cyfrawd Cenedlaethol Gwleidyddol cyntav (wedi 
dyddiau Glyndwr) y mae son am dano. Nid oedd y newyddur 
hwnw yn adnabod enwadaeth neb, mwy nag y mae'r Wladva eto. 
Yr oedd i'r Eisteddvod vanlawr cenedlaethol, ond ni veiddid 
travod gwleidyddiaeth yno. Eithr Uuman Gwleidyddiaeth 
Genedlaethol Gymreig oedd baner y Ddradg Qoch, a dysgu ac 



Y WLADYA GYMREIG. 35 

ysbrydu Cymry i deimlo yn bobl, vedrent lywiadu eu gwlad 
oedd hanvod y Mudìad Gwladvaol. 

Yn y rhivynau cyntav y gorchwyl mawr oedd " gostwng y 
cythreuliaid " gwrthwladvaol elent dan yr enwau ** Garibaldi,** 
Twrch, J. J., New York, &c., &c. Erthyglau arweiniol y 
** Ddraig OocTi^* oeddynt — ^Ymvudiaeth, Oastell yn yr Awyr, 
Pwrs y wlad, Anhawsderau Gwladyohu, Ehagluniaeth o du y 
"Wladva, Yr Eisteddvod a'r Wladva, Rhyvel y Taleithau, 
Stiwardiald a meistri tiroedd a'u deiliaid, Syrthiant y Ser, 
Hen Gweryl Ewrob, Planiad Cyf Cenedl y Cynary yn Ne 
Amerig, y ** Byd Cynureig " a'r Wladva, Y Times, Y bendefig- 
aeth a Ehyvel y Taleithau, Ewrob yn myn'd yn ol, America, 
Trevedigaeth, Mil-vlwyddiant, Egwyddorion. Gohebiaethau 
oddiwrth y blaenwyr Gwladvaol Edwyn Roberts, H. H. Cadvan, 
Gutyn Ebrill, Twmi Dimol, Dan. ab Gwilym, Cymro Du, 
Peredur, Morddal, W. ap Mair Gwilym, E. P. Jones, Cyn- 
ddylan, loan Dderwen o Yon, &c. Adroddiadau am gyrddau 
gwladvaol yn Lerpwl, Birkenhead, Merthyr, Aberdar, Castell- 
nedd, Mountain Ash, Hürwaen, Llanelli, Dolypandy, Aberys- 
twyth, Capel Seion, Llandudno, Henryd, Llanrwst, Castell 
Emlyn, Blaenau Festmiog, Ehymni, Dowlais, Cwm bach, &c. 
Dyry y dyvyniad canlynol gy weimod yr ail gyvnod : " Drwy y 
gyvres vlaenorol o*r Ddraig Ooch cawsom gyvle i ddwyn y 
mudiad gwladvaol i*w savle briodol yn ystyriaeth y rhan vwyav 
ohonooh. Yn y gyvres hon yr amcan yw myneguyn gyvlawn 
ì bleidwyr y mudiad wedd bresenol yr achos, a rhoddi adroddiad 
y prwyadon ddychwelasant yn ddiweddar, ac velly roddi cyvle i 
bawb veirniadu a chwilio a chynghori. Barnu mae'r pwyllgor 
hevyd vod yr amser wedi d'od nid i voddhau cywreinrwydd 
darllenwyr cyfredin, eithr i dravod ymholion pryderus ymvud- 
wyr, a gosod ger eu bron neillduolion y trevniadau gynygir, vel 
ag i weled beth sydd gjnrhaeddadwy a dymunol. Mae y rhai 
vyddai debyg o vod yn y vintai gyntav yn wasgaredig dros y 
byd cyraeddadwy ; ond dylent gydnabyddu â syniadau eu 
gUydd, vel ag i lunio sylvaeni cadarn o gyd-ddealltwriaeth a 
chyd weithrediad. " 

Gwehr vel hyn vod pethau yn arav aeddvedu. Ond nid oedd 
gyswllt clwm rhwng Pwyllgor Lerpwl âg M. D. Jones: y 
blaenav oedd yn mwstro, ond at yr olaf yr edrychid i wniud 
rhywbeth. 

Yr oedd y travnoddwr Arianin yn Liverpool wedi bod yn 
varsiandwr yn Buenos Ayres, ac yn teimlo dyddordeb yn y 
mudiad i gael Gwladva Gymreig yn y Weriniaeth hono, ac yn yr 
un adeilad ag ev yr oedd swyddva y masnachdy mawr T. Duguid 
& Co. Wedi cael yno ryw le troed, galwyd ar M. D. Jones 
yno i gyvarvod y travnoddwr Phibbs a'r masnachwr Duguid, a 
chyda hyny Eobert James, 0. Edwards, a L. J. Cytunwyd ar i 



36 Y WLADVA GYMREIG. 

bwyllgor Liverpool dynu allan gais at y Llywodraeth Arìaniii 
yn goyyn am neillduad rhan o Patagonìa i Yod yn WladYa 
(lynireig. (iwnaed hyny drwy y traYnoddwr, ao ymhen amser 
cyYaddas caYwyd y nodyn swyddol a ganlyn : — 

JLiverpool, Awst 25, 1802. 

** Awdurdodir chwi i vynegu hyrwyddwyr y madiad am Wladva 
Gymreiflr na vydd unrhyw rwystr o du v Lljrwodraeth i ganiatau 
mver o ìeciguea o dir, neu iyw rodd benoool o dir i bob teulu, os y w 
y gymdeithas o'r vath 8avle ag i warantu gwladychiad efeithiol v 
tir ganiateid ìddi. Os yw y gymdeithas Gymreig hon, yn ol ei<m 
bam chwi, wedi ei furvio yn ovalus, ac yn meddu ar y moddion a'r 
Bevvdloerwydd digonol i gario allan y cynygion a wnant, byddai 
well id(fynt ddanvon prwyadon allan yma wcdi eu hawdurdodi yn 
briodol, i orfen cytuno gyda'r Llywodraeth, ac hyd nod weled a 
dewis y manau y bwriedir sevydlu amynt. Os amsen, ac y byddai 
raid travod y cytundeb a phob adran ohono drwy lythyrau, dichon 
na byddai hyny yn ol buddianau eoreu y cytunwyr — evaUai ar 
vanyiion dibwys — y rhai pe travodid ar lavar arbedai amser 
gwerthvawr i'r ddwy blaid." — G.R. 

Wrth ystyried yr uchod, cynfforwn ohwi, voneddigion, i vod 
yn egniol, acar unwaith f urvio pwyllgor g weithiol cyvrivol, ^weithgar, 
a dylanwadol, gyda pha un y bydd yn bleser geny v weithredu yn 
swyddogoi vel travnoddwr, yn gystal ag vel pleidiwr diysgog i'r 
mudiad. — S. R. Phibbs. 

Medi 22 y8grivenai'r gweinidog dracheYn : " Nid oes dim yn 
y cynygion ymvudol ddanvonasoch na allai y Llywodraeth eu 
caniatau. Pe cyraeddai ymvudwyr yn vinteioedd, mwy neu lai 
niverog, a sevydlu eu hunain fel Ôwladva ar ryw ranbarth, 
derbynid hwy yc groesawgar." 

Wedi cael y vath wahoddiad i ddanvon prwyadon, gwnaethy 
pwyUgor bob ymdrech i gyvarvod yr alwad. Danvonwyd H. 
H. Oadvan i gasglu drwy Ogledd Cymru, Edwyn Boberts drwy'í 
Beheudir, ac M. D. Jones ac L. J. drwy ranau o Geredigion. 
Cyhoeddwyd rhestr y tanysgrivion, a gwnaent ychydig dros Jë200. 

Dewiswyd Capt. Love J^nes-Parry a L. J. i vyned yn 
brwyadon. 



Y PRWYADON A'R CYTUNDEB. 

Telid Í150 bob nn i Oapt. JoneB-Parry ao L. J". pan aethuit 
aUan yn brwyadon, ae ar ysgwyddau M. B. Jones y disgynodâ 
y baìoa o dalu i vynu't gwahaniaeth — gyda llawer yn rhagor o 
YÚchian eraill. 

I gydfurvio äg awgrym y travnoddwr gwnaed pwyllgor 
dylanwadol i vod vel math o ymddiriedolwyr at y Llywodraetb, 
Bav G. H. Whallav, A.S., D. WilliamB, airydd Meirionydd ; 
Capt. Love Jonea-Parry, Bobert James, Wigan ; ac M. D. 



Jones. Uchel-airydd Meirionydd (A.S. wedi hyny) ddygodd liytt 
oddeutu, drwy ei ben gyaylltiadaii gwleidyddol gyda^ M, I>. 
Jones yn y brwydran rhyddvrydol, a tbrwy ei gyaylltiadau cyv. 
reíthiol gydag ystadau Uadog a Madryn. 

Dewẅwyd L. J. a Capt. Jonee-Parry i vyned yn brwyadon 
a^ y Llywodraeth i geiaio ca«I deaUtwriaeth bendant. Tr 



38 Y WLADVA GYMREIG. 

oedd Capt. Jones-Parry yn hen deithiwr a **dyn y byd" : ond 
brwdvrydedd Gwladvaol L. J. oedd ei gymhwysder penav, 
mae'n debyg. Aeth L. J. vis o vlaen Capt. Jones-Parry, vel ag 
i dravod gyda Dr. Rawson y bras gynllun o gytundeb gynyg- 
iasid, am yr hwn y dywedasai*r gweinidog " nad oedd ynddo 
ddim nas gallai'r Llywodraeth ei ganiatau." 

Cyn i Capt. Jones-Parry gyraedd Buenos Ayres, yr oedd L. J. 
gyda chyvlwyniad Mr. Denby (T. Duguid & Co.), wedi ymdravod 
Uawer gyda'r Gweinidog Cartrevol (Dr. Rawson), ac o'r diwedd 
wedi medru cael furv o gytundeb i'w roddi ger bron y Senedd. 
Traferthwyd llawer i gael y cytundeb hwnw, ond wedi cytuno 
amo buwyd agos vlwyddyn cyn gwybod beth ddaethai ohono ; 
ond deallwyd o'r diwedd mai gwrthod éi gymeradwyo wnaeth y 
Senedd, a hyny am resymau chwith a rhyvedd iawn. Nid yw, 
gan hyny, o nemawr ddiben ei roi ar gov a chadw yma [gwel 
Adroddiad y prwyadon] . Ond bu'r ohebiaeth rhwng L. J. a'r 
Gweinidog Bawson wrth dravod y cytundeb cynygiedig yn gyvle 
i ddwy ochr y ddalen gael eu traethu yn eglur. Dadl L. J. oedd 
na vyddai Gwladva Gymreig mewn gweriniaeth o daleithau, a 
hyny y tu allan i bob talaeth furviedig, yn un anhawsder nao 
anghysondeb gwleidyddol-cymdeithasol. Dadl Dr. Rawson 
ydoedd y byddai gwladvaoedd o genedloedd gwahanol yn yr un 
weriniaeth yn elvenau o anghydfod, ac yn Uesteirio ymdoddiad 
i'r un Genedl Arianin. Yr un ddadl, ve welir, a Chenedlaeth- 
oldeb V. Ymherodraeth — Federal a Confederate. 

Wedi cytuno velly ar gytundeb i'w gyvlwyno i'r Congress 
pan gwrddai hono, aeth y prwyadon wedy'n ymlaen ar y rhan 
araU o'u prwyadaeth, 8ev i gael cip ar y wlad arvaethid yn van 
Gwladva Gymreig. Yr oedd Patagonia y pryd hwnw yn wir yn 
**ben pella'r byd,*' ac yn terra in cogenta, vel mai trwy an- 
hawsderau lawer, a chryn draul i Capt. Jones-Parry, y medrwyd 
mynd mewn llong vach i New Bay a'r Chupat. Patagones ar 
y Rio Negro oedd y lle cyrhaeddadwy pellav y dyddiau hyny, a 
chryn ryvyg oedd mynd y 200 milldir pellach mewn cragen o 
long vach gyda morwr o lanci dibris, a chriw o garcharorion 
penyd gedwid yn y pentrev hwn, Gwnaed y vordaith, bid 
vyno, yn gydwybodol a llwyddianus, a chan vod y cefylau 
ddygasid yn y Uong yn gwbl ddivudd, nid oedd ond cerdded am 
dani i bob man, yngwres mawr canol hav, a thrwy ddyrysni 
hesg a drain. Ar ol dychwelyd adrev ymhen pum' mis, gwnaeth 
y ddau adroddiad llawn i'r Pwyllgor, o'r hyn y gwasanaetha'r 
talvyriad canlynol yn engraift o'r gweddill. 

Llundain, Mai 7ved, 1863« 

Pan gvrhaeddais i Buenos Ayres ar y 14eg o lonawr, yr oedd y 

^vniaaau wedi eu hyrwyddo mor bell gan Mr. Lewis Jones, vel y 

masom delerau y cytundeb mewn ymgynghorva gyda'r Gwein» 



Y WLADYA GYMREIG. 39 

idog Cartrevol — Dr. W. Rawson. Ar y 18ved o lonawr, aethom 
mewn agerlong berthynol i'r Lly wodraeth tua*r dehau i drev Carmen 
neu Patagones, a chenym lythyrau at gadvridog y gwarchodlu yno, 
ac at Mr. Harris, masnachydd Seisnig sydd yn trigianu yno. 

Eìn bwriad ydoedd marchogaeth o Pataeones i avon Cfhupat, pell- 
der o yn agos i 300 o villdiroedd ; a dywedasai Dr. Rawson wrthym 
vod ein llythyrau at Col. Murga, y oadvridog, yn ei gyvarwyddo ev 
ì'n cynysgaeadu ni â chefylau, gosgordd, arweinwyr, a Uuniaeth, ac 
ymhob modd i'n hyrwyddo yn ein hamcan. Eithr erbyn ymholi, 
deallasom vod yn gwbl anichon gwneud y daith ar draws y tir yr 
amser hono o'r vlwyddyn (canol eu hav hwy), gan na vyddai dwvr 
i nì A*r aniveiliaid, ar ol yr hir sychder. Cawsom lawer o wybodaeth 
werthvawr gan Mr. Harris, yr hwn oedd gyda Capt. Fitzroy yn ei 
archwiliad o'r glanau hyny. Llogais ganddo ysgwner vechan o 25 
tunell, ac yn hono hwyliasom ymhefiach i'r dehau ar y Slain o 
Jonawr. . 

Y mae angprva dda ymhob man ar y caingcvor godidog hwn 
ÇNew Bay), a chysgod rhag pob gwynt. Y mae ei gongl dde-or- 
ílewinol oddeutu 30 milldir o avon Chupat. 

Hwyliasom o'r caingcvor, ac angorasom yn aber y Chupat y 9ved. 
Aethom i vyny yr avon ryw 25 milldir, a chawsom y ^weryd yn 
waddodol Kyvoethog, o ddyvnder anghyfredin, ac o liw tywyll. 
Gwastadedd mawr yw y wlad o bob tu yr avon, wedi ei sylchynu 
gan resi o ucheldir — ar y gorllewin yn rhedeg o ogledd i dde, ac ar 
y de yn cydio yr arvordir wrth gyvwng yn union i'r gorllewin, 
drwy'r hwn, mae'n debyg, y rhed yr avon. Yn y man pellav a 
gyrhaeddasom ni, h.y., oiddeutu 25 miUdir o'r môr, y mae caingc o'r 
ucheldir deheuol, oddeutu 30 troedvedd o uchder, yn rhedee at lan 
yr avon. 0*r van hon gwelem yr avon yn ymdroelli ymlaen yn 
dra chwmpasog, gan wneud parthau o dir gwyrddlas, ellid gydag 
ychydig lavur wneud yn ynysoedd. Y mae yno hevyd godiadau tir 
bychain tonog, y rhai a orchuddid gan heidiau o ddevaid gwylltion 
ac estrysod. 

Y mae'r avon yn vordwyol i longau ysgeivn, tebyg i agerlongau 
gwastad-waelod avonydd yr America, yn tynu, dyweder, ddwy 
aroedvedd o ddwvr. Y mae 12 troedvedd o dawvr ar y bár ar lanw, 
a 7 troedvedd yn yr avon with ei haber ar drai. Amrywia ei Ued o 
60 llath i 150. Os pendervynir ar avon Chupat vel man y sevydliad, 
rhaid i'r porthlada vod yn New Bay, 30 miUdir i'r gogledd, a 
chymhellwn i ar vod i reilfordd gael ei gosod rhwng y caingcvor a'r 
avon, gan na all Uongau yn tynu mwy na 12 troedvedd o ddwvr 
vyne<i i mewn i'r avon. Cymhellid ni yn gryv gan bobl Carmen i 
esgyn yr avon Negro, oan belled a Ue a alwent Manzanas, yr hwn le 
a ddarlunid vel man tra dymunol, yn cynyrchu amryw vathau o 
frwythau a choed mewn cy vlawnder ; ac ychydig yn uwch dywedid 
vod glo, Uechau, ac aur. Ond deallwn vod y llanerch yn gynullvan 
i'r Indiaid. — T. Love Jones-Parry. 



N'ew Bay, — Glaniasom mewn dwy borth o'r caincvor godidoghwn, 
a'r ddwy ar ei lan ddeheuol — y naill y gyntav wedi yr eler i mewn a'r 



40 Y WLADYA GYMREIG. 

llall y bellay, a chryn 30 milldir o'r bala. Mae y borth gyntay rhwna 
dau benrhyn Ued uchel, a thraeth haner cylch tlws odiaeth o dywoa 
ooch yn lanva iddo. Am beth fordd mae y tir o'r tu ceyn i'r traeth 
hwn yn wastadedd bychan, ac yna ymgoda yn vryncynau bychain 
gwyradlas, y rhaî yn vuan a deryynant yn un uoheldir eang yn uchder 
eu copäu. Mae y borva rhwng y bryncynau hyn yn dra gweiríoa, 
ac ôl llivogydd y tymhor gwlawog yn ymdroelli rhyneddynt. Yr o^àá 
y bryncynau hyn yn ymguddva efeithiol i'r ewanood a'r estrysod, a'r 
gwastadedd yn borva iddynt, er nad y w y Dorva hono yn agos mor 
doreithìog a*r borva rhwng y bryncynau. NaiU ai oblegid imfurv- 
iaeth arwyneb yr ucheldir hwn, neu*r tymhor o*r vlwyddyn jr 
oeddym ni vno, ymddangosai yn wyllt ac anial — y borva yn hir 
vrigwyn, a tnwmpathau avlerw o lysieuaeth chwynaidd ; ond yr oedd 
y " blewyn " yn iraidd a maethlon, fel yr arddangosid yn nffhyylwr 
vr aniveilìaid, ac fel y gellid disgwyl oddiwrth y ffweryd— pridd 
llwydgoch, yn tynu at voîa yn dywodog, ond yn rhy curwm i v<îi yn 
Uychlyd, er vod y dydd yn sych a*r gwynt yn uchel. Gallwn veddwl 
y tyvai gnydau ysgeivn yn rhagorol ; yn wir, o ran dwysder, tyvai 
wenith neu unrhy w rawn arall. Nid oes vrigyn o ffoeden yn y ffolwg 
yn unman, ac ni welsom frwd o ddwvr yn yr hoU le ; ond deallBusom 
oddiwrth gadben llong a vu yno vod fynon redegog wrth odren un o'r 
bryncynau. 

Avon Chupat, — Cawsom beth traferth i dd'od o hyd i'r avon hon, 
oherwydd vod ei harllwysva i'r môr yn rhedeg bron yn gyvochrog â'r 
arvorair, vel nad oes agorva yn y tir i'w weled o'r môr veî yr 
ymddangosa avonydd yn gyfredin. Mae y llain tir sydd vel hyn yn 
cyyeirio yr avon i r de-ddwyrain yn ei chysgodì, vel morglawdd, rhag 
y môr, vel pan yr eir i mewn ei bod yn hoUol dawel yn yr avon pan 
yyddo yn dymhestl yn y môr. Tua miUdir i'r dehau o aber yr avoii 
y mae sarn o greigiau isel yn rhedeg i'r gogledd-ddwyrain, ac un 
channd — y yasay — i'r avon yn rhedec heibio ei chwr pellay. Mae y 
channel arall yn rhedeg i'r gogledd-ddwyrain, a chryn ddwy yilldir 
rhyngddi a chwr agosay y sam, yr hyn sydd yn gwneud cymaint a 
hyny o yarian isel, vel deUa yr avon. Ar y traeth hwn ar lanw y mae 
tua 10 troedyedd o ddwvr, a rhanau ohono yn sych ar drai ; ao ynyr 
avon, pan vo V Uanw allan, y mae 7 neu 8 troedvedd o ddwvr. Lled aber 
yr avon, ar drai, yw tua 60 Uath, yr hyn sydd yn peri yod y lli' yn 
rhedes yn chwym pan vo'r llanw yn myned allan ; ond gan yr ymleda 
i 200 llath cyn pen chwarter milldir, a'i bod yn dra throeUog, ni 
theimlir nemawr oddiwrth y lli' ond ynunion yn yr aber. Mor belled aff 
y gwelsom ni, mae'r avon yn dra throellog— mor droellog yel nas gellid 
cael gwell enw Cymraeg arai na'r "Camwy" — yr hyn a ddengys 
nad ydyw yn rhedeg yn gyylym ; yn wir, oddieithr mewn man neu 
ddau, prin y cerdda yilldir a haner yr awr ; a chan fod ynddi, yn y man 
basay, wrhyd o ddwvr, ac heb ami»rydau na disgyniadau, gwelir ei 
bod yn forddiol i longau cy yaddas i'r vath wasanaeth am bellder 
mawr. Mae dwvr yr avon hon, vel dwvr y Plata a'r Negro, yn 
Uwyd o liw, eithr md llwyd mor dywyll a'r eiddynt hwy, ac os yr 
un, yn bereiddiach ei flas. Oblegid y lliw hwn, debygid, ni ellir dal 
pyseod ynddi ond âg abwyd. Gellir dywedyd voa yr avon yn 
rhedeg dîwy ganol dyfryn gwastad, yr hwn sydd yn amrywio mewn 



V WLADVA GYMREIG. 4I 

Ued o 4 i 10 milldir, ond o ran hyd nis gallwn ni ddywedyd ond ei 
vod yn ymestyn ymhellach nag yr aethom ni — ryw 2Í0 neu 25 
miUdir. Oylchynir y dyfryn hwn ar dde a gogledd gan ucheldir, 
neu gyyres o ucheldiroedd-— y naiU yn ymgodi goruwch y Uall, ac 
wrth aber yr avon, ar y tu gogleddol, y mae niver o vryncynau yn 
ei gysgodi oddiwrth y môr. Gan vod yr avon yn rhecìeg drwy y 
gwastadedd isel hwn nid yw ei cheulanau yn uchel— tua dwy lath 
oddiar y wyneb, ond y maent yn syth a chadam, oddieithr mewn 
rhai onglau, Ue mae yr avon wedi cloddio math o fosydd i'r ffwas- 
tadedd, yn Uawn o vrwyn anverth. Ymddengys vel pe byddai yr 
avon yn gorlivo ei glan am tua haner milldir i'r tir mewn rhai manau, 
oblegid ceir llanerchau o'r Ued hwnw vel gweirgloddiau toreithiog ; 
ao yn lle y twmpathau drain sydd yn aml ymhellach i'r tir, ceir 
twmpathau anverth o'r tusê^c grass gymaint a thâs wair vechan ; ond 
oredwyv vod y glaswellt hwn yn rhy gryv a garw i vod yn vwyt- 
adwy i aniveiliaid ; eithr y mae r gwair yn iraidd a thoreithiog, ac 
yn cynal diadelloedd o'r devaid gwylltion ac estrysod. Mae y 
gweryd yn amrywio cryn lawer, ond yr ymddangosiad vn vwy 
unfurv a thyviantus. Tervyna y dyfryn hwn, vel y nodwyd, yn yr 
ucheldir sydd yn cyf wrdd a*r avon 20 miUdir i vyny ; ac i'r gorllewin 
i hyny ymestyna dyfryn arall, yn ymagor mwy i'r dehau, ao yn 
ymddangos yn llvvnach a mwy coediog, 

Y tu gogleddol i'r avon sydd amgenach, ar y cy van, na'r iseldir 
deheuol. Wrth y môr y mae mân vryncynau tywodog yn cyvodi, 
ao amynt lysieuaeth led deneu, ond porva dda yn y pantleoedd 
rhyngddynt, Ue y gwelsom amry w o'r devaid gw} lltion ac estrysod 
yn ei mwynhau ; yn y pantiau hjn hevyd y mae twmpathau drain 
yn Ued aml, ond nid mor dew ag ar y tu deheuol. Cyrhaedda y 
bryncynau hyn am gryn villdir gyda gwely yr avon, ac yna mae y 
dyfryn yn briodol yn dechreu, yr hwn yr aethom ni 20 miUdir ar ei 
hyd, ac y gwelsom 10 miUdir eraiU oliono. Am yr wyth miUdir 
cyntav, nid yw y dyfryu hwn yn gwbl wastad, vel dyfryn deheuol 
y Negro, eithr yn radaol-donog. Ar y pellav o'r codiadau tir hyn 
y mae adveilion hen amddifynva o bridd, a adeiladwyd 2an vintai o 
helwyr vu yn y gymydogaeth hon tua deuddeng mlyneda yn ol. O'r 
bryncjm neu'r codiad sydd tu cevn i'r amddifynva mae y dyfryndir 
isel yn dechreu, ac yn ymestyn tua'r gorllewin mor belled ag y gwel 
Uygad. Mae y gwair ar y dyfryn hwn mewn manau mor uchel a'r 
ysgwydd, a hwnw yn wair iraidd a maethlon, a Uysiau çleision yn 
dryvrith rhyngddo. Y cwbl ellir ddywedyd am dano ydyw vod ei 
weryd yn gochddu, ac o bump i chwe' throedvedd o ddy vnder ; ei 
borva yn Ìân a gweiriog, a'i ymddangosiad yn dra dymunol ac 
addawol. — L. Jones. 



"Wedi deall ddarvod i'r Senedd wrthod y cytundeb buwyd 
gryn amser cyn ymuniawnu. Dyna'r pryd y ceir y covnodiad 
caolynol yn llyvr yr ysgrivenydd cyfredinol : Tach. 10, 1863 : — 
Cynygiodd M. D. Jones, ac eiliodd D. Lloyd Jones : Nad ydym 
yn rhoddi i vyny y syniad o Wladva Gymreig ; (2) Yn gymaint 
ag vod Oymdeithas y Wladva Gymreig wedi myned i draul vawr 



42 Y WLADYA GYMREIG. 

i gario y mudiad ymlaen hyd yma, a hyny wedi myned yn over 
oblegid gwaith y Senedd yn gwrthod y cytundeb wnaethid, vod 
cais i'w wneud at y WeinydcSaeth i ovyn pa beth all hi wneud i 
gynorthwyo'r Oymry ped ymsevydlent vel ymvudwyr cyfredin 
ar yr afon Chupat. 

Ýr oedd y travnoddwr Phibbs mor hyderus drwy*r cwbl y 
ceid y peth i ben vel y mentrodd y Pwyllgor ovyn iddo a elai 
eve allan i Buenos Ayres i ail-gychwyn y dravodaeth, a chyd- 
syniodd yntau ar yr amod i'r Pwyllgor ddwyn rhan o*i draul — 
yr hyn eilwaith syrthiodd ar gefn M. D. Jones. Aeth y 
travnoddwr Phibbs, ac wedi cyraedd ysgrivenodd : — 

Buenos Ayres, Mehefin 18, 1864. 

Gallwch vod yn sicr vy mod wedi pryderu a brysio Uawep er pan 
laniais yma yngnylch yr achos sydd mor agos at ein calonau. Yr 
ydym yn berfaith argyhoeddedig o'r Ues ddeilliai i'r wlad hon ac i 
ninau pe gellid dwyn y mater hir-oedus hwn i denryniad. Wedi 
ysgrivenu a siarad llawer â'r Weinyddiaeth, gallav eîch hysbysu vod 
í>r. Rawson yn ceìsio ei oreu ddylanwadu ar aelodau.y Senedd o du 
y Wladva Gymreig, vel y byddo'r mater yn gwbl eglur pan ddaw y 
peth ger bron y mis nesav. Ni wiw brysio y wlad hon. Pan 
ddygir y cais ymlaen i'r Senedd eto, byddav yno i roddi pob 
eglurhad. Newidiais raì penranau, vel y gellìr ei basio yn rhwyddach 
drwy'r Tŷ. Gwell peidio gwneud cyveiriad at y peth yn y 
newydduron. Bum yn dra dy val a by wiog gyda'r neges er pan wyv 
yma, ond wedi rhoddi cenad i'r Llywodraeih crybwyll y peth wrth 
y sawl a varnant hwy yn ddoeth. Mae Dr. Rawson wedi vy 
sicrhau heddyw y bydd iddo vy nghynorthwyo hyd yr eithav. 
Deuav yn ol gyda'r Uong sydd yn gadael yma yn Awst. 

S. R. Phibbs. 

hyny hyd y Tachwedd dilynol bu hir ddistawrwydd a 
phrydérus ddisgwyl. O'r diwedd cavwyd y nodyn canlynol, a 
hwnw'n ddiau ddylid ystyried, o hyny allan, vel saü pob 
travodaeth a gweithrediadau dilynol. 

BuenoB Ayres, Hydrev 26, 1864. 

At y Travnoddwr Phibbs. — Mae Senedd y tymor wedi cau heb 
vod yn ddichon cyvlwyno iddi y cyiundeb am Wladva Gymreig 
Patagonia. Barnai y Lly wodraeth mai anoeth ar hyn o bryd vyddai 
eto beryglu Uwyddiant y mudiad hwn : oblegid y mae'n awyddus 
hyd eithav ei gallu i sicrhau Uwyddiant y tro hwn. Oddiar y 
dybenion hyny y peidiwyd a dwyn y peth i sylw yn awr. Ond mae 
yr Arlywydd yn vy awdurdodi i gyvlwyno i chwi y cynygion 
canlynol jni y cy vamser, modd y galloch eu rhoi ger bron hyrwydd wyr 
y mudiad. Awdurdodir y Llywodraeth gan gyvraith 11 Mydref, 
1862, i roddi rhoddion o dir cyhoeddus, yn ol 25 cuadras (tua 100 
erw) i bob teulu sevydlont arno, yn veddiant, yn unrhyw ran o'r 
diriogaeth. Rhoddai y Llywodraeth dir velly yn y cyvartaledd 



Y WLADYA GYMREIG. 43 

hwn (gan ystyried tri vel teulu) i bob teulu hofent seyydlu ar 
lanau y Chupat — yn y rhagolwg y byddai i'r Senedd y vlwyddyn 
nesav ganiatau yn helaethacn i'r ymvudiaeth Gymreig. Os bemwch 
y gwasanaetha hyn vel sail cytundeb parotoawl, gellwch awdurdodi 
rhywun yn byw yn Buenos Ayres i gyd-ddeall â'r Llywodraeth. 

G. Rawsoìí. 

Ac ychwanegai'r travnoddwr wrth ddanvon y llythyr : — " Y 
mae Dr. Bawson yn wr mor ddeallus ac mor bwyllus, vel yr 
wyv vi yn llwyr ymddiried mai ei varn graf ev, a'i oval am i'r 
peth Iwyddo yn y man, barodd iddo oedi rhoi y mater ger bron 
vel yr addawsid. Velly, er cymaint ein govid oblegid yr hir 
oediad hwn, buasai ail-wrthodiad yn ergyd varwol i'r mudiad, 
ond yr hyn, gydag amynedd a medr, a chevnogaeth y Llyw- 
odraeth sydd sicr o Iwyddo cyn bo hir." 

Cyvwng divrivol ar y mudiad Gwladvaol oedd hwnw. Yr 
oedd rhai gochelgar yn tueddu i arhoi nes cael rhywbeth mwy 
pendant ; eraill, yr oerasai eu brwdvrydedd cyntav, wedi divlasu 
disgwyl rhywbeth ymarverol o'r holl gyfrawd, yn troi cevn bawb 
i'w helynt ei hun. Teimlai y Pwyllgor vod cryn arian eisoes 
wedi myn'd gyda'r mudiad, ac nad oedd cyvoethogion y genedl 
— ond Mrs. M. D. Jones ei hunan — wedi cynorthwyo dim ar yr 
achos oedd mor bwysig yn eu golwg hwy y pwyllgor, eithr 
beUach vod rhyw vath o rwymedigaeth genedlaethol arnynt i 
roi cychwyn teg i'r mudiad oedd wedi ei ymddiried iddynt er's 
6 neu 7 mlynedd. Drwy gyvrwng y Dilraig Goch bwriasid 
llawer cynllun ger bron i gychwyn y vintai gyntav. Y pryd 
hwnw nid oedd agerlongau ond ananil — nid elai i Buenos Ayres 
onid un bob mis — a chan hyny barnwyd mai y dull doethav 
oedd ceisio cynull ynghyd vintai o 150 ì 200 o ymvudwyr 
dalent eu cludiad eu hunain i vyned mewn llong hwyliau, vel y 
rhai oedd yn rhedeg y pryd hwnw i Awstralia, a dibynu ar 
addewid Dr. Bawson y gwneid parotoad i dderbyn yr ymvud- 
wyr yn eu gwlad newydd. Hysbysiadwyd am long, a bu M. D. 
Jones a L. J. yn ddyval tua Liverpool yn trevnu i chanrtro llong 
ar y sylvon hono, a dodwyd allan ar bost ac ar bared y galwad 
ganlynol am ymvudwyr : — " Bydd y Uong A 1 ' Halton Castle,' 
Capt. Williams, yn hwylio o Liverpool Ebrill 25, 1865, gyda'r 
Yintai Gyntav o ymvudwyr i'r Wladva Gymreig. Cludiad J612 
am rai mewn oed, £6 am blant dan 12 oed, babanod dan vlwydd 
am ddim. Ernes o J61 y pen i'w danvon i'r trysorydd, O. 
Edwards, 22, Williamson-square, Liverpool, a'r gweddili i'w 
talu pan ddelo'r ymvudwyr i Liverpool i gychwyn. — D.S. : Y 
mae 100 erw o dir yn rhodd i bob teulu o 3 ymvudwr, ac hevyd 
i'r vintai gyntav hon roddion y Llywodraeth o gefylau, ychain, 
devaid, gwenith, celvi, &c. Mae y pwyllgor hevyd yn danvon 
prwyadon ymlaen llaw i godi tai a pharotoi erbyn y glànio*r 



44 Y WLADYA GYMREIG. 

ymvudwyr. Mae eithav sicrwydd am y tir a geir ; ond nid oes 
sicrwydd am vaint y rhoddion, ond bernir y byddant o leiaf yn 
6 cefyl, 10 o wartheg, 20 o ddevaid, 2 neu 3 pecaid o wenith, 
aradr briodol i'r wlad, a choed frwythau, i bob teuln. Eheolir 
y Wlad^a gan gyngor o 12 aelod, pedwar o'r rhai ydynt yn awr 
aelodau o*r pwyllgor gweithiol, ac yn ymvudo yn y vintai 
gyntav, a'r 8 eraiU iV hethoí gan yr ymvudwyr : pobpeth 
cyfredinol arall, megis coed, guanoj &c., i vod yn eiddo'r Cyngor 
nes y rhyddheir yr echwynion a'r ymrwymiadau ; a rhaid i bob 
ymvudwr arwyddo ymrwymiad i gydfurvio à threvniadau y 
Cyngor yn y Wladva.'* 



X. 

Y YINTAI GYNTAV A'R PAROTOADAU. 

Wedi rhoddi allan y cyhoeddiad a*r gwahoddiad uchod trodd 
y pwyllgor eu sylw at awgrym arall Dr. Bawson, sev eu bod yn 
awdurdodi rhywun yn Buenos Ayres i gyd-gytuno gyda'r Llyw- 
odraeth, a pharotoi i dderbyn yr ymvudwyr. Yr oeddys wedi 
bod mewn cyvathrach â masnachdy Duguid & Co., ac aelod o'r 
tŷ hwnw (J. H. Denby) vuasai y cyvrwng rhwng y prwyadon 
(L. J. a Capt. Jones-Parry) a'r Llywodraeth, ac yr oeddid wedi 
cael awgrym y disgwylient hwy ranbarth o dir am eu gwasan- 
aeth pan gefìd mcddiant. Ond pryderai y pwyllgor rhag y 
digwyddai rhyw ddyiyswch yn y parotoadau ar gyver yr ym- 
Yudwyr: a chan y cawsent broviad o hir oediad pethau yn 
Buenos Ayres, a deall wrth adroddiad y prwyadon vuasent yn y 
Chupat o ansicrwydd ac anhwylusdod mordeithiau i lenydd 
mor anhygyrch a Patagones a'r Chupat — velly, wedi hir ystyried 
a bwrw penau ynghyd bamwyd mai diogelach vyddai cael gan 
L. J. vyned drachevn i'r cyfìniau y buasai eve a Capt. Jones- 
Parry yn ymgydnabyddu gyda'r bobl a'r wlad a'r dravnidiaeth, 
a chymeryd Edwyn Eoberts gydag ev, vel un pfoviadol o wlad 
newydd. Hwyliasant ar y neges hono ddiwedd Mawrth, 1865, 
a ehyraeddasant Buenos Ayres Mawrth 27ain. 

Pan aeth L. J. a J. H. Denby i weled y Gweinidog decJlwyd na 
allai y Llywodraeth estyn dim cymorth yn swyddogol, na 
rhoddion ar gyver yr ymvudwyr — dim ond cwpl o lythyrau 
swyddol at Yüwriad Patagones a'r masnachwyr Aguirre a 
Murga yno. Nis gallai sicrhau dim, ond y rhoddad*r peth o 
ylaen y Weinyddiaeth heb ymdroi cyn y delai*r ymvudwyr. 
Ond trevnwyd gyda J. H. Denby iddo ev chanrtro y sgwner 
*'Juno," a meichiavu gyda Moore a Tudor am luniaeth 



Y WLADYA GYMREIG. 45 

Temid yn angenrheìdiol i gyvarvod yr ymvudwyr. Gwnaeth 
hyny yn anrhydeddus iawn, ac vel yr y8grivenai 21 Medi, 
1875, — 10 mlynedd wed*yn, — wrth gyvlwyno ei gyvriv o £750 
am hyny— " gwyddoch oni vuasai i mi fyn*d i'r costau uchod 
y buasaá'r ymvudwyr wedi newynu, ac y tervynasai am y Wladva 
Gymreig. 

Gyda dim ond addewid voel y Gweinidog yr helpai'r Llyw- 
odraeth yr ymvudwyr pan ddelent, wynebai L. J. yr anturiaeth 
envawr o barotoi a threvnu pethau at dderbyn yr ymvudwyr 
oeddynt i hwylio o Liverpool ddeuvis ar ei ol. Ni wyddai ond 
y nesav peth i ddim o iaith nac arverion y wlad, ac nid oedd 
ganddo vawr ddimadaeth am helbulon Uongwra. Nid oedd 
ganddo swydd na phenodiad ; nid oedd ganddo arian na chredyd ; 
nid oedd ond 28 oed, heb broviad ond y proviad bach Cymreig 
traferthuB a chyvyng. Cychwynai (eve â'i briod ac Edwyn 
Hoberts) ryw ddeuvis cyn yr amser i'r vintai gychwyn : ni 
wyddai am visoedd ddim o helyntion traferthus y cychwyn 
hwnw. Cawsai groesaw a charedigrwydd mawr yn Patagones 
pan oedd yno gyda Capt. Jones-Parry, gan y brodyr Harris 
oeddynt yn gweithio'r halen yn y cyfiniau hyny : hwy, a 
rhyw dri eraiU, oedd yr unig rai yn y drev a vecb:ent Saesneg. 
Yr oedd J. H. Denby wedi hyrwyddo pethau yn rhyvedd hyd i 
Patagones : yno yr oedd yr anhawsderau yn dechreu ; ond trwy 
y brodyr Harris a'u hewythr Yg. Leon cavwyd pob hwylusdod 
ac anhebgorion. Ond y mae eu hetiveddion hwy o J. H. Denby 
vyth heb eu talu. Gwnaethpwyd dwy vordaith yn y " Juno 
gydag aniveiliaid a chelvi a rheidiau o Patagones i Borth Madryn. 

Gan gychwyn o Buenos Ayres 10ved o Vai, cyraeddwyd 
Patagones y 24ain — diwrnod cyn y dy'gwyl vawr genedlaethol. 
Ar gredyd masnachwyr Patagones a llythyr Dr. Rawson, llwyth- 
wyd y Hong o bob peth vernid yn rheitiol, gyda devaid ar y dec. 
Mehevn lav bu damwain ddivrivol i Mrs. L. Jones, drwy i gefyl 
bywiog a varchogai hi redeg ymaîth a'i thavlu gan ei niweidio 
yn ddivrivol : eithr ar y 10ved barnai Dr. Humble ei bod allan 
o berygl, ac y gallai'r Uong gydag L. J. ac Edwyn Boberts 
hwyüo am Borth Madryn. Cyraeddwyd yr havan ar y 
14eg, ac oddiwrth y dyvynion canlynol o'r dydd-lyvr ceir rhyw 
syniad anelwig am y traferthion :— ;-Dod i angor haner dydd, a 
glanio'r cefylau a'r dynion a'r devaid : difyg dwr yma : gwneud 
corlanau, a threvnu i'r dynion aros ar y lan. — 15 : Cael trol i'r 
lan, ond dim dwr eto. — 16 : Cael y da corniog i'r lan a choed : y 

Sryder mawr yw methu cael dwr, er vod y dynion allan bob 
ydd yn chwiho. — 17 : Cael y drol i gario ceryg tosca : diwmod 
gwlawog, a hyny'n codi calon dyn. — 18 : Y devaid ar góll, ond 
a gaed erbyn y nos. — 19 : Wedi codi peth cysgod i'r dynion 
evo'r byrddau coed. — 20 : Y bobl yn gomedd gweithio os na 
chaent ragor o vwyd, er eu bod yn diva dwy ddavad bob dydd ; 



46 Y WLADYA GYMREIG. 

methu cael yr ychain i weithio ; y cefylau ar goll hyd haner 
dydd, yna gwlaw dwys vel na ellid gweithio — 21 : Cael dwr 
o drugaredd, er nad y w hoUol heraidd : rhew ac oerni trwm : 
dechreu gwneud y tai o vyrddau wrth weled mor arav y mae'r 
tai tosca yn codi. — 25 : Y mur tosca godasid drwy gymaint 
traferth yn cael ei chwythu i lawr. — 29 : Cael planciau devn- 
yddiol o'r hen rèc ; dau gefyl ar goU ; dim hanes o'r ymvudwyr. 
— Gorfenaf 2 : Helynt vawr i gael y sachau ỳd i'r lan ; yn y dwr 
at ein haner. — 5 : Gorfen glanio hyny wnawn yn awr o'r llong, 
a chymeryd y 4 diocav gyda ni i Patagones.— 10 : Yn Patagones, 
ond dim llythyrau am yr ymvudwyr. — 18: Cael llythyrau yn 
dweyd vod mintai yn barod i gychwyn mewn Uong arsdl. — 24 : 
Cyraedd yn ol i Borth Madryn gyda'r devaid a gwartheg a 
chefylau, a chael Edwyn Boberts yn ddiogel ac iach yno. 
Gwnaethpwyd dwy vordaith yn y "Juno" ynghydag 
aniveiliaid a chelvi o Patagones i Borth Madryn cyn 
i'r vintai gyiltav gychwyn. Llogasid lldhg arall ('*Mary 
Helen *') i gludo coed a rheidiau eraill, symud yr ymvudwyr i'r 
Chupat, ac yna vyn'd i'r arvordir i gasglu guaTio i'w allvorio 
ymha orchwyl yr oedd y cadben yn hen gyvarwydd. Ehwng y 
ddwy long hyny cludwyd i Borth Madryn, erbyn y delai'r 
ymvudwyr, 40 i 60, o wartheg, cyniver a]hyny o gefylau, 1,000 o 
ddevaid ac an6iriv gelvi. Cychwynasid hevyd dros y tir 600 o 
ddaoedd corniog a chesyg, y rhai ysywaeth, a darvwyd gan 
Indiaid yspeügar y cyvnod hwnw. A hyn oll cyn gwybod a 
ddelai yr un ymvudwr yno vyth, ac yn rhinwedd yr hyder 
roddid yn y mudiad a'r goruchwyliwr oddiar gyvlwyniad y 
gweinidog Dr. Rawson i'r awdurdodau. 

HBLYNT Y CYCHWYN. 

Vel y dynesai'r dyddiad yr hysbysiadid yr ** Halton Castle ' 
i hwylio, anesmwythai y rhai roisent eu henwau i vynd yn y 
Vintai Gÿntav ; ac i wneud yr anesmwyther yn vwy, tywalltai 
gwrthwynebwyr y "Wladva eu fìolau i'r newydduron, yn y rhai 
nid oedd ball o ddonioldeb a chastiau diriaid. Daeth y 25ain o 
Ebrill, ond dim hanes yr "Halton Castle." Yn y dilema 
ddyrys hono, yn hytrach na chyvreithio i orvodi perchenogion 
y llong i gyvlawni eu charter, cytunodd M. D. Jones am 
long arall, y " Mimosa," i vyned a'r vintai i'w taith. Eithr y 
tro hwn nid oedd y charter ond am gorf y Uong yn voel — eve 
(M. D. J.) oedd i fitio y llong yn addas i'r ymvudwyr ac i 
gyvlenwi pob rheidiau iddynt ; a chan mai pobl gwbl ddi- 
broviad o vasnach y môr oedd y pwyllgor a'r llogwr, diau y bu 
dilunwch a chamgymeriadau anaele. Tua dechreu Mai, daeth 
y rhan luosocav o'r ymvudwyr i Liverpool ; ond nid oedd y 
Uong agos yn barod, a chan vod y bobl wedi gwario eu harian i 




lap yn esluro Cydíadaa Porth Madryn ÍNew Bay) gyda*r Avoa Ghupat a*r Dyfryn. 



48 Y WLADYA GYMREIG. 

brynu pethau rheitiol i*r yordaith a*r seyydlu, nid oedd gfioi- 
ddynt ddim ar gy ver eu cynal yn Liverpool hyd i'r llong vod yn 
barod. CyvarthaBai y gwrthwynebwyr mor ddyval a hyv vcl y 
tarvwyd agos yr oll o*r rhai cevnog vwriadent vod yn y vintai 
gyntav, ac velly nid oedd dim i*w wneud ond mynd i'r prifyrdd 
a'r caeau, a gwahodd y sawl a dd^lai — '* heb arian ac heb 
werth." Nid yn imig yr oedd bywohaeth cyniver o bobl yn 
Liverpool yn draul vawr, ond yr oedd eu cadw yn ddiddig a 
boddlawn hevyd yn vargen vwy na hyny. Y mae dychmygu 
am yr hybarch M . D. Jones ynghanol y berw a'r traíerthion a*r 
pryderon hyny yn olygva cov anileadwy. Yr oedd Mrs. Jones 
a bagad o*i evrydwyr fyddlon gydag ev yn yr anoddyvn hono — 
D. Ll. Jones, D. Hhys, A. Matthews, L. P. Humphreys. 
Boreu Mai 25ain yr oeddys yn barod i wneud rhyw fath o 
gychwyn: canoedd o bobl ar y lan i'w gweled yn cychwyn, 
baner y Ddraig Goch ysblenydd ar uchav yr hwylbren, y vintai 
yn canu " Duw gadwo'r Yrenhines " ar eirìau Cymraeg, a 
Uawer o bobtu yn gollwng dagrau yn bur ddiseremoni. Cavwyd 
mordaith dda o ddau vis, a glaniwyd yn Mhorth Madryn ar yr 
28cân Gorfenaf 1865 — ac o hyny y mae ** Gwyl y Glaniad." 

TB TMBLÁID. 

Yna y dechreuodd govidiau lawer. Am helbulon y glanio 
yn Mhorth Madryn, a*r crwydro oddiyno dros y paith i ddyfryn 
Chupat; a*r ceisiadau i dd'od a'r bywydvad llwythog gyda'r 
arvordir i'r avon ; a mordaith y merched a'r plant yn y sgwner 
"Mary Helen" o Borth Madryn i'r avon, ond yn cael eu 
chwythu i'r de am agos i bythefnos nes bod prinder dwr mawr 
ar y llong, a phrinder bwyd ar y Chupat ; a'r gwlaw ar ol hyny 
nes oedd yr " hen amddiflfynva," lle y lluestid, yn drybola penglin; 
vel yr aeth yr hoU ddevaid i goUi ; ac y buwyd hír o amser cyn 
gaUu Uusgo dros y paith i'r Chupat yr hoU glud a chelvi adawsid 
yn Mhorth Madryn— ped adroddid yr hoU helyntion hyny, nid 
oes mo'r 30 yn eu covio, ni vyddent ond streuon henavol i'r 
rhai ddaeth ar ol, ac ni vyddent chwaith ddeaUadwy i ddyeithr- 
iaid heb amgylchu môr a mynydd i egluro hoU neiUduoUon y 
wlad. Erbyn y Tachwedd dUynol — ^prin bedwar mis — yr oedd 
yr helbulon a'r traf erthion a'r ymravaeUon wedi eu cordeddu yn 
rhefyn o ymbleidiau vu yn frewyU vlin ar y Wladva hir o 
amser. ac nad yw y cleisiau oddiwrthynt wedi Uwyr wella hyd 
y dydd hwn. 

Danvonasai y Llywodraeth y MUwriad Murga o Patagones i 
roddi meddiant furviol o'r wlad i'r 8evydlwyr, a chydag ev 
vesurydd tir o'r enw Diaz i varcio'r fermi. Gyda'r olaf hwn yr 
oedd gwasanaethwr o Sais vel cyfieithydd — dyn a vuasai mewn 
BevyUva dda, ond aethai yn aberth Uwyr i'r ddiod, ac oedd ar y 
pryd yn vilwr cyfredin yn Patagones. Yr oedd Diaz yn 



Y WLADYA GYMREIG. 49 

engraiít o Arohentiad llyvn a moesgaj*, a thrwy ei benodiad yn 
vesurydd tir y sevydliad wedi dod i gysylltiad â'r Llywodraeth, 
a chan hyny yn gyvarwydd â hoU droellau a chelvyddyd swydd- 
oga. Doder at hyn draohevn yr hen ysva wasaidd Gymreig o 
ystyried pob dyn dyeithr yn arglwydd, a ohadwer mewn cov y 
briwiau a'r pryderon oedd ar bawb, a cheir rhyw syniad o'r an* 
Yoddogrwydd oedd yn cyniwair y vintai, ac o'r ymbleidio 
dyvodd o'r vath amgylohiadau. Digiodd L. J. wrth y dilunwch 
a'r ymbleidio, a thavlodd y cwbl i fynu. Aeth ev a'i deulu am 
Batagones a Buenos Ayrôs, ac yn yr un long elai hevyd y 
mesurydd tir Diaz, meddyg y ** Mimosa," y llywydd W. 
Davies, a rhyw haner dwsin eraiU. Ddiwrnod neu ddau cyn 
hyny oyrhaeddasai llongaid o aniveiliaid a bwyd oddiwrth y 
Llywodraeth yn ol y trevniadau wnaethai L. J. gydag E. 
Harris. Ond yr oedd Diaz wedi cael gan y bobl ehud ei benodi 
ev yn brwyad drostynt at y Llywodraeth, er y penodasid W. 
Davies yn " llywydd." Deallwyd wedyn ddarvod i " bapur '* 
vynd yn yr un long — y cyntav o lawer oyfelyb ddilynodd — at yr 
awdurdodau Prydeinig, yn aohwyn ac yn govyn cael eu symud 
o'r lle. Pan ddaeth Diaz i Buenos Ayres ni chydnabyddai Dr. 
Bawson mohono mewn un wedd. Cymerodd Denby (gwel 
y cyveiriadau) at hyrwyddo W. Davies ymhob modd, vel 
diiyniad o'i gysylltiad cyntav ev gyda'r Wladva, gan nad pwy 
vyddai'r prwyad. Drwy ei ddylanwad ev — a Dr. Rawson yn 
gweled bellaoh vod y Wladva'n faith, caniataodd y 
Llywodraeth rodd visol o £140 at luniaeth i'r bobl, ao yna 
cavodd Denby gan vasnaohwyr Prydeinig Buenos Ayres 
d€mysgrivio at brynu Uong vach o 30 tunell, i vod at wasanaeth 
y Wladva — yr hon a alwyd " Denby," ond a goUwyd yn drychin- 
ebus ymhen rhai blwyddi. Y pryd hwnw gwnaethpwyd peth 
osgo carbwl i "edryoh y wlad." Ond pan ddychwelodd y 
lly wydd o Buenos Ayres gyda'r lluniaeth a'r Uawenydd, aeth y 
llong vaoh ar draeth aber yr avon, nes bod yn gandryll iawn. 
Erbyn diwedd yr hav hwnw (1866), nid oedd vawr argoel y oeid 
cnwd. Deallwyd ymhen hir amser nad oedd cnwd i'w ddisgwyl 
o'r amaethu a'r bywyd ddìlynai y sevydlwyr y pryd hwnw — a 
hwy heb y syniad lleiav am y weledigaeth vawr o ddyvrhau. Yn 
y pryder dd&lynodd hyny aeth niver o'r rhai parotav i vynu 
gyda r avon am ryw 60 milldir i geisio barnu beth oedd rhagol- 
ygon y wlad tu vewn. Erbyn adnabod y wlad vel yr ydys yn 
awr, mae'n hawdd deall i'r daith hono ddyohrynu y teithwyr 
anghyvarwydd, ao vod yr adroddiad roisant yn anobeithiol 
ìawn. Pendervynwyd velly ymadael o'r wlad a thavlu i vynu y 
syniad o wladychu yno — ao o hyny y bu 

YB AIL YMBLAID. 

Gwingai y lleiavriv gwladvaol gan ddadleu na wnaethid 
prawv priodol na digonol: eithr yr un elven ag o'r blaen 



50 Y WLADYA GYMREIG. 

VII drechav, a phendervynwyd adgyweirio oreu medrid y 
llong vaoh ddryUiog oedd ar y traeth : ac i rai vyned ynddi i 
Buenos Ayres i geisio ymwared, drwy drevnu fordd i vyned i ryw 
gẁr arall o'r Weriniaeth. Galwyd " cwrdd o'r vintai " i ystyried 
y sevyllva, a daeth eilwaith i'r golwg y gwahaniaethau barn 
parthed y camrau ddylesid vod wedi gymeryd neu ochelyd : bu 
etholiad brwd i newid y pwyllgor, a daeth rhai elvenau newydd 
i'r golwg, gyda Berwyn yn yagrivenydd yn lle T. Ellis. Dewis- 
wyd gan y mwyavriv 6 ohonynt eu hunain i vyned yn y llong 
vach vel dirprwyaeth at y Llywodraeth, i ovyn cael eu symud i 
le mwy boddhaol iddynt at wneud Gwladva Gymreig. Trwsio'r 
llong vach yn addas i vôr vu gorchwyl mawr y cyvnod hwnw: 
a chavwyd drwy hyny beth syniad am draferthion Noa i wneud 
arch i achub ei dŷ: Uawer traddodiad rhyvedd sydd yn y 
Wladva am yr evaU ar y traeth, a'r cyrddau yn howld y Uong. 
Bid a vyno, cavwyd hi'n barod i vôr, a chyraeddodd Buenos 
Ayres yn ddiogel, er mor glytiog y gwaith. Ynddi elai vel 
dirprwyaeth:— W. Davies, A. Mathews, Edwyn Boberts, J. 
Morgan, G. Price, J. Eoberts, a T. a B. Ellis a'u teuluoedd, ac 
yn ** ddwylaw " y llong, R. J. Berwyn, D. Jones, G. Jones, ar 
Brobert Nagle. 

Pan gyraeddodd y "Denby" i Buenos Ayres, yr oedd L. J. 
wedi aros yno, er pan ddaethai eve a'r teulu o'r Wladva ddiwedd 
1865. Derbyniasai, tra yno y pryd hwnw, lythyrau oddiwrth 
Berwyn ac Edwyn Roberts, yn datgan syniadau y lleiavriv yn 
yr ymbleidio oedd yn cyfroi y sevydüad: cawsai hevyd y 
llythyrau canlynol oddiwrth M. D. Jones a D. Lloyd Jonss : — 

Gorfenav 12, 1866. Derbynìais eich nodyn o Patagones ar eich 
fordd i'r Wladva. Gobeithio yr erys rhyw ddwsin ohonoch yn 
nyfryn y Camwy i gymeryd goval yr aniveiliaid y bu cymaint cost 
a thraferth i'w cael yno — bydaant yn ddevnyddiol erbyn dyvodiad 
pobl briodol. Os oes dwsin ohonoch am aros, daw pobpeth yn iawn. 
Os nad oes neb yn aros, nid oes ond eildîo /im dymor i ddyfryn y 
Camwy, gyda'r ilawn amcan i ail ddechreu gynted y gellir. Os ä'r 
bobl i Santa Fé, ni dderbyniant help oddiwrthym ni yma. Mae'n 
enbyd vod rhy w ymvudwyr ehud a dibroviad yn cymeryd y mudiad 
i'w dwylaw eu hunain. At gael Gwladva Gymreig yn Patagonia y 
rhoisom ni ein harìan, ac ni vynwn ni ddim i w wneud â Santa Fé-— 
mae'n dro anonest tuagatom i symud o Patagonia. — M. D. Jones. 

" Threapwood, Mawrth 8, 1867. Mae drwg yn corddi rhywrai 
n y Wlaava. Ymddengys i mi nad oes dim rhwyatr hanvodol i 
wyddiant, ond rhwystrau yn codi oddiar vympwyon, camgymer- 
iadau, gwendidau, neu ddrygioni personau. Yn awr, anwyl gyvaill, 
hyderwyv y byddi chwi barhau i amddifyn y Wladva— Y Wladva. 
Ymddengys na vydd nemawr neb o'r vintai gyntav ar y Chupat yn 
hir. Amddifynwch y Wladva. Gwnewch eich goreu gyda Ör. 
Rawson ; a gwnewch eich goreu yn Patagones. Anvonwch i'r 



f, 



Y WLADYA GYMREIG. 5I 

Wladva. Gobeithio yr cwch chwi yno'n ol yn vuan, ac os ewch, 
y gwnewch adael i amynedd gael ei pherfaith waith — bydd raid i 
chwi wrth hyny. — D. lli. Jonbs. 

Patagones, Rhag. 6, 1866. Na ddigalonwch — mae hindda ar ol 
pob drycin. Mae tipyn o ddyryswch gyda'r Wladva yn awr. Ar 
ol yr helynt vawr a'ch cyrodd chwi ymaith, mae y rhan vwyav yn 
credu voa L. J. yn Wlaavawr trwyaol : coeiia W. Davies hyny yn 
awr : a choelia llawer mai brad vu yn eich gwthio ymaith drwy i 
Diaz chwythu y gwenwyn — anvad o ddyn oedd eve. Mae tua 
haner y l)obl yn Dendervynol o beidio symud ; ao mae vy mryd 
inau ar y Wladva, ac yno y byddav gallwch vod yn eiwr, tra 
gallav. Mae y teulu arlwyddaidd yn colli tir, ond yn glynu 
wrthym vel gelod. Bu ail etholiad yn ddiweddar, a bu newidiaaau 
lawer — Mathews allan, a minau yn ysg. yn Ue Thos. EUis. — R. J. 
Berwyn. 

Mae'n debyg y synwch pan ddywedav wrthych vod y Cymry 
sydd yn Pataffones wedi danvon cais atom i'n symud odcuyma 
atynt hwy ! ran sport, darllenwyd y Uythyr i r vintai, a bu 
chwerthin mawr at y syniad i ni adael yma jr hoU eiddo sydd 
senym — yn wartheg a chefylau, a chelvi ac eiddo. Nyni, Jree- 
Holders, vyned i ail ddechreu byw yn Patagones ! Pendervynwyd 
ar i Mathews a minau yRgrivenu Uythyr 1 ddweud mai folineb 
meddwl i ni symud oddiyma byth — pe na ddelai neb atom na Uong 
vyth. — Edwyn Robbbts. 

Yn union ar warthav y Uythyrau uchod y daethai'r ** Denby " 
i Buenos Ayres, yn syth o'r V\'ladva, gyda dirprwywyr " y 
symud." Cavodd L. J. velly gyvle i glywed adroddiad o*r 
helyntion gan y rhan vwyav o'r rhai ddaethent i vynu ; ac er 
nad oedd ganddo savle swyddogol i ddynesu at y Llywodraeth, 
beiddiodd vyned i weled Dr. Rawson, a chyvlwyno iddo y nodyn 
canlynol :— 

Buenos Ayres, lonawr 30, 1867. Yr wyv newydd dderbyn 
Uythyr oddiwrth M. D. Jones, Bala, hyrwyddwr mawr y Wladva 
Gymreig, dyvyniadau o ba un a gewch yn amgauedig, yn gobeith- 
io n ddivrìvol na avlonyddir ac na symudir y sevyaliad oddiar y 
Chupat. Yr oedd derbyn y llythyr hwn tua'r un dyddiau ag y 
cyraeddai yma y ddirprwyaeth o'r Chupat, i ovyn i'r Llywodraeth 
eu symud i rywle arall, yn ddigwyddiad mor gyd-darawiadol vel nas 
gallav lai nas edrych amo vel swrthdystiad ysprydoledig yn erbyn y 
vath ywriad gan y gŵr sydd wedi aberthu cymaint dros y mudiad 
Yr wyv wedi gweled y ddirprwyaeth ddaeth i vynu, a chlywed eu 
cwynion a'u dadl. Ond nid ymddengys i mi vod y sevyllva yno mor 
anobeithiol ag i gyviawnhau rhoddi cam mor ddivrivol. Nid oedd 
y prawv a wnaed ar y tir a'r bywyd ond bychan a di-lun iawn ; a 
byddai symud pobl wedi digaloni ac ymranu vel hyn yn eu rhoi 
mewn aimawsderau newyddion vyddai yn debyg o'u chwalu i bob 
cyveiriad, a thori i vynu y Wladva yr aberthwyd cymaint erddi, ac 
y disgwyliasid cymaint oddiwrthi. Sicrheir vi gan y rhai ddaethant 



52 Y WLADYA GYMREIG. 

1 vynu'n awr, yr arosai y bobl i wneud prawv Uawnaeh ped estynai 
y Llywodraeth iddynt vwyd a chelyi dros dymor nea ddau eto. Ao 
yn ernes i chwi o vy hyder yn nyvodol y Wladva ac o'r bobl (wedi 
yr ymadawo rhyw ddau neu dri theulu), boddlonav i vyned yn ol 
yno atynt, os bydd y Llywodraeth yn dewis hyny. Yr oeddwn 
wedi trevnu i vyn'd adrev i Gymru ; ond arofiav yma eto i weled 
pendervyniad y Ll^rwodraeth ar y mater sydd mor agos at vy 
nghalon. — L. Jones. 

Yn y cyvwng hwn daethai i Buenos Ayres ẃr ìeuango oedd 
yn bugeilo devaid yn y wlad tua Dolores, ond a ddaethai allan 
ddwy vlynedd oyn hyny, a'i vryd ar vyned i'r Wladva — oedd, 
yn wir, yn aelod o'r Pwyllgor Gwladvaol cyntav yn Lerpwl — 
J. Griffith (Hendreveinws wedi byny). Wedi deall y Bevyllva 
a gweled y dirprwyon, bwriodd ei goelbren gyda L. J. i vyned 
i'rWladva yn yllong vach — er ycondemnasid hono vel anaddas 
i vôr ar gais y dirprwyon. Ond medrwyd cael gan Capt. Nagle 
ventro ynddi gyda dau vorwr anarwd, cogydd o Francwr, a L. J. 
a J. G. yn griw a theithwyr I Hwyliasai tri dirprwy (Mathews, 
Berwyn, E. B.), ychydig ddyddiau cyn hyny, i vyned tua'r 
Wladva, trwy Batagones, a'r gweddill i ymdaro oreu medrent 
i vynd tua Santa Fé. Nid hwnw oedd y **tro rhyvygus*' 
cyntav yn hanes y Wladva, ac nid y diweddav chwaith. Yr 
unig awdurdod oedd gan " y criw " hwnw i'r vath antur oedd 
copi o'r llythyr roisai Dr. Bawson i'r dirprwyon elent i lawr i 
gael bam ysgrivenedig y sevydlwyr-a dyma vo :— 

Buenos Ayres, Mawrth 6, 1867. Wedi deall am yr anghyd- 
welediad rhwng y sevydlwyr ar y Chupat ynghylch aros yno, neu 
symud i ryw van arall o'r Ẅeriniaeth, mae y Lly wodraeth yn barnu 
mai goreu vyddai i chwi ddychwelyd i'r Wladva gyda'r aserlon^ 
sydd ar vin hwylio i Batagones, a galw cyvarvod o r 8evydlwyr i 
gael ganddynt yn ysgrívenedig eu barn a'u syniadau hwy ar y 
mater pwysig hwn. Rhowch ar ddeall iddynt vod y Llywodraeth 
yn ystyried, oddiar bob adroddiad y maent wedi vedru gael, vod 
methiant y cynhauav i'w briodoli i'r hir sychder, ac hevyd, evallai, 
i ddifyg goval a threvn, 301 codi oddiar daifyg moddion neu wybod- 
aeth ymarverol o'r wlad. Wedi yr aberthion mawr wnaed i sevydlu 
y Wladva, byddai y Llywodraeth yn anvoddlawn i adael y Ue heb 
i vlwyddyn arall o brawv ddaugos mai anichon vyddai i sevydlwyr 
gynal eu hunain a Uwyddo yno. Eithr er vod yr ystyriaeth hon 
ger bron y Llywodraeth, ni ddymunant ar un cyvriv geisio gorvodi 
y sevydlwyr i lavurio Ue maent, os bydd y mwyavriv am ymadael, 
wrth eu bod wedi coUi pob hyder i Iwyddo yno. Ni ddylai y 
sevydlwyr anghovio pwysigrwydd y Wladva vel cyrchva i'w cyd- 
wladwyr sydd yn disgwyl mewn pryder am ganlyniad yr anturiaeth, 
er mwyn d'od a chynorthwy i'r rhai syda eisoes wedi cychwyn y 
gwaith. Velly, pa bendenryniad bynag y deuir iddo, dylai yr 
ymvudwyr ymdrechu peídio ymwahanu, gan govio y coUent drwy 
hyny ea hoii b wy sigrwydd o savle vel Gwlad^a, sydd wedi bod bob 



Y WLADYA GYMREIG. 53 

amser yn ystyriaeth bwysig gan y Lly wodraeth wrth eu derbyn a'u 
cynorthwyo. Os bydd y inwyavriv yn dymuno aros i lavurio ar y 
Chupat, ve'u cynorthwya y Llywodraeth hwy gyda'r gynhaliaeth 
reidiol yn ol trevniadaeth y cytunid arni. ]5anvonir cynhaliaeth 
dau vis arall, at yr hyn sydd yn Patagones, a chyda'r agerlong sydd 
yn rhedeg yno danvonir yno gyvlenwad chwanegol W)b deuvis, i 
grvarvod y Uong vach "Denby." Hyderav y bydd i Mathews, 
Berwyn, a Roberts (Edwyn), gymhelì eu cydwladwyr a chyd- 
lavurwyr i gyd-ddwyn â'u gilydd, ac i ymarver y teimladau brawdol 
a Ohristnogol sydd mor angenrheidiol pan ynghanol anhawsderau 
natur a difeithwch, y rhai y rhaid ymladd â hwy i sicrhau cartrev 
iddynt eu hunain *a'u plant am genedlaethau eto i ddod. — O. 
Rawson. 

Yel adroddiad pellach o'r ymdrechva vawr hono— " i vod, neu 
beidio bod" yn Wladva, rhoddir yma y dyvynion canlynol o 
lyvr A. Mathews, yr hwn oedd ei hnn yn figiwr blaenllaw yn y 
ddirprwyaeth hono : — 

** Wedi rhoddi ger bron y sevydlwyr, mewn amryw gyrddau, 
adroddiad o'r dravodaeth vuasai rhwng y Llywodraeth a'r ddir- 
prwyaetb, y canlyniad oedd — tri theulu am aros ar y Camwy, 
tri theulu am vynd i Patagones, a'r gweddill am vynd i Santa 
Fë. Gyda'r pendervyniad hwnw yn y8grivenedig dychwelai'r 
ddirprwyaeth i Patagones i vynegu y canlyniad. Ond pan 
oeddys yn hwylio i vynu'r avon Negro, beth a welem yn dyvod 
î vynu'n gyvlym ar ein holau ond ein llong vechan " Denby " o 
Buenos Ayres, gyda L. J., a boneddwr araíl o'r enw J. Griffith, 
ar ei bwrdd. Yr oedd L. J. wedi Uwyddo i gael gan Capt. Nagle 
ventro y llong vach i'r môr eto, (er iddi gael ei chondemnio gan 
saer y Uynges Brydeinig,) am ei vod ev, L. J., mor awyddus i 
gael gan y bobl aros ar y Camwy. Deallodd y dirprwywr wrth 
hyny vod L. J. yn bendervynol o vynd i'r Chupat, er iddo wybod 
vod corf mawr y sevydlwyr am ymadael, a'u bod bellach yn 
Mhorth Madryn yn aros Uong i'w hymovyn. A gwyddai y dir- 
prwy 08 elai L. J. i lawr, a rhoddi addewidion teg ac esmwyth 
i'r bobl y byddai yn debyg iawn o Iwyddo i berswadio rhai i aros 
ar y Camwy, ao veUy wneud y gweddiU yn rhy vychan o niver i 
long dd'od i'w cyrchu i le newydd. Teimlai y dirprwy mai y 
peth pwysicav o bob peth oedd oadw y gwladvawyr rhag rhanu, 
vel ag i'w gwneud yn anaUuog i furvio cnewyUyn sevydliad 
newydd, ac os veUy nad oedd dim yn eu haros ond cael eu 
gwasgaru yma a thraw dros Dde Amerig ymhlith cenedloedd ao 
ieithoedd dyeithr ac arverion paganaidd. Teimlai, gan hyny, 
er nad oedd L. J. ac yntau yn cydweled, nac yn gyveiUion, bod 
dyledswydd arno i roddi o'r neiUdu bob tehnlad personol, a 
gwneud yr hyn oedd oreu er Ues dyvodol ei gydwladwyr ar y 
Camwy. Wedi rhai dyddiau a nosweithiau o veddwl a phryderu 
beth oedd oreu wneud, pendervynodd weled L. J. a chael siarad 



54 Y WLADYA GYMREIG. 

ac ystyried y mater yn ddivrivol. Velly y bu, a boddlonodd y 
ddau i ymgysegru i les y sevydlwyr yn y dyvodol, a dychwelyd 
eto yn y llong vach i'r Wladva, a.c uno i berswadio y bobl i 
dderbyn cynyg Dr. Bawson, i wneud prawv ar y Ue vlwyddyn 
arall. Erbyn i'r llong gyraedd Porth Madryn yr oedd agos 
yr oU o*r sevydlwyr wedi gadael y Camwy, a d'od drosodd 
yno i ddisgwyl llong i'w cyrchu ymaith vel yr oeddid wedi pen- 
dervynu. Ar y dechreu teimlent yn gynhyrvus iawn am y siom- 
edigaeth : rhai yn ystyvnig iawn am vynd i Patagones, a bu 
raid cyn hir drevnu i niver o'r rhai taerav gael myned yn y 
llong vach i weled y wlad y fordd hono, 'a chael manylach 
telerau gan Aguirre a Murga, perchenogion y tiroedd yno. Pan 
ddaeth yr yspîwyr hyny yn ol, nid oedd eu hadroddiad hwythau 
yn imol na boddhaol, vel nad oedd dim am dani ond derbyn 
cynygion Dr. Bawson, a dychwelyd i'r Camwy." 

Ondbuasai aros gyda chant neu 120 o bobl gythruddedig, heb 
vod darparìad o reidiau ac ofer ar eu cyver, yn vwy o ryvyg 
nag ydoedd y vordaith o Buenos Ayres yn y llong vach vregus. 
Velly, trevnodd L. J. gyda masnachwyr Patagones, ar ei 
gyvrivoldeb ei hun, ac ar bwys addewid Dr. Eawson, i gael 
cyvlenwad o'r pethau mwyav rheitiol i vyned gyda hwy yn y 
llong vach pan ddychwehd eto i Borth Madryn. 

** Yr oedd y gwladvawyr wedi bod yn Mhorth Madryn am tua 
deuvis — rai ohonynt wedi lladd a halltu eu haniveiliaid, dan y 
syniad mai over vyddai myn'd a daoedd mewn llongau i 
Patagones na Santa Fe ; eraill yn mileinio i ddisgwyl " llong o 
rywle." Tra yr oeddys vel hyn ar draeth Porth Madryn yn 
ymryson a dadleu, a myn'd drwy wasgveuon yr ymbleidio, 
daethai yr Indiaid i lawr i'r Camwy vel arver, ac wrth weled y 
tai yno wedi eu gadael yn wag, rhoddasant dân ynddynt, yn ol 
arver Indiaid, er mwyn y divyrwch o'u gweleJ yn llosgi, vel 
pan ddychwelodd y gwladvawyr nid oedd yno ond murddynau 
moelion. Aeth y penau teuluoedd unwaith eto drosodd i'r 
dyfryn, o vlaen y gwragedd a'r plant, i wneud tipyn o drevn 
yn barod iddynt, a myned a'r clud a'r gweddül aniveiliaid 
drosodd, vel erbyn diwedd Awst yr oedd biron bawb wedi 
dychwelyd, ac yn eu cartrevi megys cyn yr ymadawiad. 
Wrth reswm yr oedd ganddynt fordd vwy dramwyol y tro 
hwn, wedi yr holl dravaelu a wnaethid i symud, ac wedi cyvar- 
wyddo llawer â'r wlad ac â'r cefylau, vel na vu'r dychwelîad y 
tro hwn mor ^hn ac aniben ag oedd y dyvodiad cyntav. Gan 
mai y bwriad oedd aros am ryw naw mis, i gydfurvio â chais 
Dr. Rawson, ao yna symud i Santa Fe, nid oedd neb yn 
teimlo vod y chwalu vu ar bethau, a'r lladd vu ar amveiliaid yn 
rhyw golled vawr — dipyn o anfantais am laeth a menyn ar y 
pryd, dyna'r oU. 
** Ýr oeddys erbyn hyny wedi colli 44 drwy ymadawiadau, 16 



Y WLADVA GYMREIG. 55 

drwy varwolaeth (dau drwy drengu ar y daith, ac un drwy 
Yoddi); eithr ganesid 21, a daethai 10 o vanau eraill." 

Vel canlyniad yr ymblaid hono savodd yn Patagones deu- 
luoedd W. ap Mair Gwilym, J. Jones, Mountain Ash; E. Price, 
y gôv ; G. Solomon, a M. Humphreys, ac yno mae rhai o'u 
tylwyth hyd heddyw. 



XI. 

YR AIL AVAEL— CAEL YN HELAETH— TRA- 
LLODION LAWER— Y WELEDIGAETH. 

"Wedi ymdawelu o'r cythrwvl mawr hwnw, a chadw Gwyl y 
Glaniad 1867, gyda'r Indiaid ar draeth ac ogoveydd Porth 
Madryn, aethsü y gwladvawyr yn ol i'r Camwy [gweì yr 
adroddiad blaenorol) gan adael yn llaw L. J. yr ysgriv ganlynol : 

Porth Madryn, Awst 1, 1867. 

At Dr. Rawson, &c. — Nyni, sevydlwyr Cymreig y Camwy, wrth 
ystyried nad yw y manau na'r telerau gynygid i'n symud oddiyma 
yn mantoH yr anvanteision o ail c ychwyn byw eto mewn Ue dyeithr, 
— ac vod addewid y Llywodraeth i'n cynorthwyo yma mor hael- 
vrydig,-a'n bod yn y cy^amser wedi darganvod yn y cylchoedd 
lanerchi addas i vagu aaoedd a devaid, ac hevyd wedi cael ar ddeall 
vod ein Cymdeithas Ymvudol yn Nghymru yn gwneud ymdrechion 
mawr a llwyddianus i ddanvon ymvudwyr cnwanegol atom — ydym, 
gan hyny, wedi pendervynu cy<íiurvio â dymuniad y Llywodraeth i 
ni aros yma, gan ddybynu y bydd iddi unwaith yn rhagor ein cyn- 
orthwyo gyda'r pethau angenrheidiol i sevydlu yn arosoT yn y wlad 
hon. Yr ydym yn dychwelyd i'r Chupat dan anvanteision dinrawr, 
oblegid i ni symud eìn teuluoedd a'n neiddo oddiyno, a gorvod eil- 
waith eu cludo'n ol. Am hyny yr ydym yn cyvarwyddo ein cyn- 
rychiolydd (L. J.) i osod ger eicn bron ein hamgylchiadau a'n 
anghenion, gan ymddìried yn eich addewid i'n achlesu a'n cynorth- 
wyo. — Arwyddwyd, dros y vintai, 

Rhydderoh Huws, Llywydd. 
R. J. Berwyn, Ysg. 

Chwanegiad, Awst 5, 1867, at L. J. 

Ynglyn à'r ddeiseb roddwyd i chwi i'w chyvlwyno i Dr. Rawson, 
yn govyn am yr hyn a vamem yn rheidiol at vod y Wladva yn 
gwbl ddiogel, wele i chwi ein synìad ni : — ^200 o wartheg, 100 o 
aneri, 100 o gesyg a dau varch, 5000 o ddevaid, 25 o erydr Amerigaidd, 
2 bâr o gêr a thynbreni i bob aradr ; danedd ogau, coed at adeiladu, 
bwyd hyd gynhauav 1868 ; Uon^ i alw yma bob tri mis ; cymorth i 
godi a chadw ysgol ; meddygai llysieuol ; magnel, rheiflau ac ergyd- 



56 y WLADYA GYMREIG. 

ion. — Cyvarwyddir chwi yn benodol i beidio chwanegu Uwyth ein 
dyled. Cyvarwyddir chwi i ymovyn, gyda Uaw, a yydd modd i'r 
Ẅladva, mewn amser a ddaw, gael tir ar lan ddeheuol yr avon 
Negro. [Rhestr oV ddogn wythnosol y Uuniaeth yemid yn 
ddigonol.] 

Gan adael y " Denby " yn Patagones i Iwytho y bwyd a 
phob rheidiau oedd bosibl gael i'w cludo i'r Wladva, aeth L. J. 
yn ei vlaen i Buenos Ayres, i hysbysu Dr. Eawson o Iwyddiant 
ei neges, ac i gyvlwyno iddo y ddeiseb a'r geiseb ylaenorol. 
Dygai gydag ev y tro hwn chwech o vrodorion i weled y ddinas 
vawr, ao i ovyn rhoddion (rations) oddiwrth y Llywodraeth. 
Ysywaeth bu yr hen yrodor hawddgar Francesoo varw yno, 
oblegid y newid bwyd, &c., ond dychwelodd y lleill yn llawn eu 
dwylÄW, vel y gwelir iaod. 

Buenos Ayres, Tachwedd 4, 1897. 

Danvonir y pethau canlynol yn rhoddion oddìwrth y Llywodr- 
aeth i Indiaid cyfeillgar Grwlaava Chubut yn y llong ** Oceaa," 
Capt. Yan Sloten.— CAiax)s M. Bojas. 

100 o grysau, 100 o drowseri, 100 ponchos, 100 chiripas brethyn, 
100 par botasau, 50 oyvrwyau cyvlawn yn cynwys lomillos, coronas 
cabezadas, cinchones, estriberas, riendas, frenos, estríbos, espolines 
con correa, cinchas, jergas, cojinllas» 4 rhol tybaco, 4 rhem papur 
smocio, 2 barilaid gwin a gwiroid, 5 tercio yerba, 3 barìlaid siwgr, 7 
sachaid farinia, 50 sach bara caled. — Derbyniwyd ac arwyddwyd 
gan T. Davies, Bhydderch Huws, R. J. Berwyn, lonawr 20, 1868. 
Yn yr un Uong hevyd 30 o cefylau, a doffnau Uuniaeth y Llyw- 
odraeth am 6 mis, a 50 saohaia o wenith hâa. 



TrerawBon, lonawr 20, 1868. 

At L. J. — Yn ol eich apwyntiad gan y sevydlwyr Cymreie ar y 
Chupat i vod yn brwyad drostynt at y Lly wodraeth unwaith eto, 
mae y Pwyllgor yn dodi yr awgrymiadau canlynol am angenion a 
syniadau y vintai at eich ystyriaeth, fel oyvarwyddyd i chwi pa vodd 
i weithredu drostynt. Wrth gyvIwyno i'r Lly wodraeth y derbyn- 
ebau am y lluniaeth a gawsom er pan gydnabyddwyd o'r blaen, 
dymunir arnoch gyvlwyno ein diolchgarwch gwre80cav am y 
cyvryw gynorthwy, a sicrhau ein bod yn ymdrechu'n bendervynol i 
deilyngu y gofal hwn o eiddo'r Llywodraeth drwy weithgarwch a 
dyval-barhaa. Yr oedd y ddau gyvnod o brinder a chyvyngder a 
daioddeva8om y misoedd diweddav wedi ein anesmwytho yn 
vawr ; ond yr ydym yn deall mai trwy anibendod a furviau swydd- 
ogol y bu hyny. Nis gellwch roddi gormod o bwys wrth y Llyw- 
odraeth am y niwaid mawr y mae'r cyvyngderau hyn yn wneud i'n 
dicaloni a dyrysu ein trevniadau. Yr unig fordd i atal gwasgveuon 
vel hyn yw ar i ni gael sicrach a chysonach cymundeb gyda 
Buenos Ayres a Patagones. Mae ein Ilong vach wedi myned i 



Y WLADYA GYMBEIC. 



BEODORION C 



58 Y WLADYA GYMREIG. 

gyylwr drwg, vel nas gallwn ddybynu arni. Ceisiwch yn daer ar i 
agerlong Patáffones alw yn gyson gyda ni bob ryw ddau vi8, ac yna 
teimlem yn dcUogel. Mynegwch vod amryw o'r 8evydlwyr yn awr, 
er yr holl galedi ac anvanteision, yn medi Uanerchau o wenith da, 
— gwell a chysonach na dim a gynyrchwyd o'r blaen, ac wedi 
dysgu i ni pa dir sydd oreu iV drin, a pha vodd i'w ddyvrhau er 
sicrnau cnydau. Y colliant eleni yw mai ychydig hauwyd. Mae 
yn y 8evyaliad yn awr 10 o erydr : y bobl gan vwyav yn cartrevu 
mewn tai priddveini parhaol, ond heb ddigon o gêr cefylau. Gan i 
ni orvod bwyta yr hadyd ddanvona8Ìd yma, oherwydd yr oedi 
danvon cyvlenwaa bwyd, ac na vydd y cnwd eíeni yn vawr, cyvar- 
wyddir ohwi i ymdrechu cael i ni gyvlenwad eto o wenith, baidd, a 
cheirch at hau. Mae y rhodd vÌ8ol bresenol, ar ol tynu y costau 
freit, yn rhy vach i bob un gael ei wala o vwyd. Eithr nid ydym yn 
grwgnach, er vod ein stoc o dda byw yn hoUol anigonol i'r lle a'r 
Bevyllva. Mae'r ychydie dda comio^ sydd genym wedi bod o ven- 
dith anrhaethol i ni ; ond bu raid i ni gigydda cyniver ohonynt yn 
ystod y cyvyngderau vel nad ydynt yn cynyddu nemawr. Pe 
byddai gan bob un o honom 8 neu 10 o vuchod godro, gallem vyw 

În anibynol ar y Llywodraeth yn vuan iawn. Ymddengys fod y 
ilywodraeth wedi tynu i lawr y rhodd vÌ8ol o $700 i $400, am vod 
amryw wedi ymadael oddiyma : ond dylech aidgovio iddynt vod 
amry w o'r newydd wedi dod atom, a'n Dod yn disgwyl rhagor o 
Patagones, ac vod llawer o blant wedi eu geni yma, a'r baMinod 
haner dosn yn awr yn cyvrif vel doffn lawn. Os gellwch gael 
hwyluBdod i gael atom y gweddiU o n cydgenedl sydd yn Rio 
Grande do Sal byddem valch iawn i'w croesawu. Na ddiffygiwch 
ohwaith yn eich ymdrech i drevnu cael yma lawer o ddevaid ar 
raniadaetn. Hysbyswch y Llywodraeth vod y rhoddion gwerth- 
vawr ddanvonwyd i'r Lidiaid yn ein cadwraeth nes y daw'r penaeth 
Ghiquihan a'i Iwyth i lawr i'w hymovyn ; ond vod y tri brodor 
ddaethai yn ol o Buenos Ayres« wedi blino yn aros yma gyhyd am 
eu oymdeithion, ac wedi dianc gyda 9 o'n cefylau i chwilio am 
danynt. 

Dros y Pwyllgor, Rhydderoh Huws, Uywydd, 

R. J. Bebwyn, Ysgrivenydd. 

Tra yr oedd y prwy L. J. yn tramwy fel hyn ol a blaen at y 
Llywodraeth ajn y lluniaeth misol, ac wedi Uwyddo i gael 
ganddi freitio a llwytho y Uong " Ocean " i ddwyn gwartheg a 
chefylau i'r Wladva, yr oedd y pryder a'r wasgva yn y Wladva yn 
cynyddu, a mentrwyd imwaith wedyn yn y llong vach " Denby" 
i Patagones i ymovyn y cyvlenwadau hir-ddisgwyliedig, ac 1 
yasnachu y plu a'r mentyll Indiaidd dravnidiasai y sevydlwyr 
gyda'r brodorion. Pan ddaeth y " Denby " i Patagones, gyda 
chriw o'r sevydlwyr i vasnachu drostynt eu hunain a'u cyv- 
eiUion, a chael cyvlenwad da o roddion addawedig y Llywodr- 
aeth, hwyliodd yn ol am y Chupat, gyda'r 6 sevydlwyr a 4 ych, 
heblaw y llwyth gwerthvawr, ar yr 16eg o Chwevror, 1868, — 
ond ni welwyd byth mohoni ! ! (Gwel manylion eto.) 



Y WLADVA GYMREIG. 59 

Yn union ar ol danvon yr " Ocean *' aeth L. J. i lawr dra- 
chevn yn y ** lautje Berg " i Batagones i Iwytho ynddi 200 o 
wartheg a roisai y Llywodraeth eilwaith i*r Wladva. Helbul 
a thraferth enbyd oedd cael aniveiliaid gwylltion velly i long 
mewn Ue vel Patagones, a helynt vlin oedd eu cael o'r llong 
drachevn gervydd£u cyrn, a'u gollwng i'r môr, ac yna eu morio 
villdir a haner i'r lan yn Arwats (**Cracker Bay") ; collwyd 
drwy hyny 18 neu 20 ; a gadewsid 50 o aneri yn Patagones, 
am nad oedd le yn y llong, y rhai a f eiriwyd ymhen hir amser 
am velin vlawd a rheidiau eraill i D. W., Oneidia. Ond wedi yr 
holl vaeddu a UudJed hwnw, daeth yn llivogydd i'r avon, a 
gwlaw mawr, a chyn pen ychydig visoedd aeth yr oll o*r 
gwartheg hyny ar grwydr i'r paith, a llwyr gollwyd hwynt. 

Yn y llong hono (** lautje Berg ") y daethai teulu Rhys 
Williams o Bio Grande i'r Wladva, wedi bod 10 mlynedd yn 
tynu tuag yno. Dyna'r pryd hevyd y deallwyd voa y llong 
vach ** Denby " wedi coUi — canys daethai L. J. o Patagones, a 
deallodd yno i'r llong hwylio oddiyno am y Wladva 16 o Chwev. 
ac yr oedd yn awr yn vÌ8 Mai. Pan govir vod ar y llong hono 
ddau ben teulu, a 4 o vechgyn ag iddynt gysyUtiadAU agos yn y 
Ue, a Cadivar Wood, ysgrivenydd y ** Cwmni Ymvudol," ve 
ddeallir mai golygva ddivrivol oedd hono. 

Yr ysgriv ddUynol i'r trychineb hwnw oedd hon : — 

Chupat, Mehevin 12, 1868. 

Adroddiad i'r Llywodraeth. — Dymunwn g^dnabod yn ddiolchgar 
iawn y nodded a'r cynorthwyon dderbyniodd y Wladva o dro i 
dro gan y Llywodraeth. Ac wrth wneuthur nyny cymerwn y 
cyvle i eglurhau yr anhawsderau a'r anvanteision vu ar ein fordd, ac 
adrodd ein BevyUva ar hyn o bryd. Mae yn awr ddwy vlynedd a 
haner er pan laniasom yn Mhorth Madryn, ac erbyn hyn yr ydym yn 
canvod pa mor amherfaith ac amhrofíadol i'r sevyUva newydd 
oeddym. Y difys hwn, a Uawer o rwystrau sydd debygid yn an- 
ocheuidwy mewn lleoedd newydd, a'n Uesteiriodd ac a'n digalonodd 
yn vawr. [Yna rhoddir hanes yr ymblaid a'r ail ddechreu]. Mae ein 
prwy yn awr newydd ddychwelyd, a chydaff ev y pethau o^ynasom 
gan y Lly wodraeth ; ac yr ydym velly yn Uawn hyder y gaflwn yn 
awr vyw amom ein hunain, a pnoblogi y airiogaeth hon i'rWeriniaeth. 
Nid yw em rhiv yn Uawer, eithr nid yw hyny ond peth bach yn em 
golwff gan y ffwyddom y gaUwn eu chwanegu pan y mynwn o'n 
gwlad enedigcn, drwy ddanvon ein bod mewn 8evyUva i'w gwahodd 
a'u croesawu. Mae yma ddigon ohonom i vod yn ddiogel, ac i 
wneud prawv a dechreuad ar y Ue ; ac os bydd ein cynhauav nesav 
yn rhy wbeth gweddol, nyni a alwn am ein cyveiUion sydd yn dis- 
gwyl wrthym. Mae y va8naoh gyda'r Indiaid wedi ein cynys- 
gaeddu â modd i ffael llawer o angenrheidiau, ac yr ydym yn byw 
mewn eithav heddwch gyda hwy. Yr ydym yn teimìo'n geJonog a 
liyderus wrth edrych ar ein sevyllva yn awr, ac yn diolch eto i'r 



Y WLADYA GYMREIG. 



UjrwodrMtb un vaga ynota, drwj ei charedigrwTdd. y oalondid 
hwn. Ond mae'o rhy wyr genym vedrii byw arnom ein hnnain î k. 
dÌBgwyliwn y gi^lwii ya 1869 forddio digon o vasiuuib i gadw 
cymondeb rheolaidd ä Buenoa Ajres. Dnn^oair hyn yn ddwys 
iawn jD yr anfawd d'liweddav o golli jr unig long veddem. ííi 
wyddom ddim o'i hfUl«s er pan adawodd Patagonea i ddod taag ym* 



Cwmni Ymvndol gyda hwy, ai 
Wladva. Ervyniwn, gan hyny, 
goUwtie droB gov ; ond porhau i 
fieibîa 1 ni yn awr » pliryd arall, 



Y WLADYA GYMREIG. 6l 

gobeitfiio y fanrddwii cyn hir yn tshwainagu ein rhan at Iwydd 
O^fredinoly wlad. 

Bhydderch Huws, llywydd ; James B. Bhys, J. M. Roberts, 
Grufndd Huws, W. K. Jones, T. Davydd, T. Thomas, A. 
Jenhins, Edwyn Boberts, H. H. Oadvan^ Riohard Jones. — 
B. J. Berwyn, fsg. 

î*an gyfhaeddodd L. J. i Buenos Ayres gydá'r newydd vod yr 
állwedd i Iwyddiant wedi ei ddarganvod drwy y dyfehau, ac 
eisGWft gnwd todreithiog o wenith wedi ei godì, parodd dawelwch 
i'r Llywodraeth, a llawenydd oalon i Dr Bawaon, oedd wedi bod 
y váth gevn i'r Wladva, ond, y^ywaeth, erbyn hyny wedi ym- 
adiswyddo. Ond yr oedd y tryohineb o goUi'r Hong yn gosod y 
WladYa eilwÄÌth yn.gwbl ddigymundeb â'r byd, ac yn vwlch yr 
oedd raid -ei gy vanu mewn rhy w vodd neu gilydd. Wedi'r orchest 
wnaethái'r IJywodraeth i roi aniveiliaid i r Wladva, a hyny yn 
ystod y prmder arian barai rhyvel Paraguay, ac heb Dr. Bawson 
â'i welediad clir o bwysigrwyad y sevydliad — ^nid hawdd oedd 
cael olust y Llywodraeth, ac anhawddach vyth oedd medru cael 
äy^ ymwared ym€krverol, i brwy oedd heb adnoddau arianol o 
váth yn y byd. Un gobaith da ydoedd vod Dr. Ed. Costa, y 
gweinidog newydd, yn hen gydymaith a chyvaîll i Dr. Bawson, 
fel yr Aflywydd Mitre, ac, wrfch gwrs, yn g^ybod syniadau 
y gwr hwnw am le y Wladva yn y Weriniaeth. TéUy cyv- 
Iwynwyd iddo ev yn îurviol y oais swyddol a ganlyn : — 

Buenos Âyres, Medi 12, 1868. 

L. J., prwy y Wladva Gymreig ar y Chupat, o flaen Eich 
CTddaB yn mynegu — Öan vod y trevniad a wnaethnm gyda 
masnachdy Prydeinigyma i gludo y Uuniaéth ftrverolÌ*r Wlachra 
«m $750 íreit wedi dyrysu, yr wyv yn cyvlwyno yr awgrym 
gsnlynol am fordd arali i ddiogelu y sevydliad, a cnyvienwi hevyd 
^ar angen a deimlir «m long i vod yn y gwasanaétii yn gyson. 
<ÿnygìr4iì3i long o 60 tunell am $2,500 (aur). Byddai freit 
<diiâo y lluniaeth sydd yn awr yn barod yn $750 : mae gweddâl 
yn Uaw y cyvlenwyr (Carrega y Hernandez) yn $250; ac y 
jnae cyvfiiU i mi yn barod i roi $500 am gludo pethau iddo'i liun 
i lawT. Govyn yr wyv gan hyny yn awr ar i'r LlywodraeŴ 
-eeLwyna i mi 41,000 at gwblhau prtniad llong i vod at was- 
«naeth y Wladva, ar y d^ltwriaeth y telir byny'n ol yn freit 
pan vyddo g«n y Wladva gynyrch i'w allvorio. Am y $^,5CÌ) 
tyny ^ellid ẅevnu i gymeryd draft 3 mis y Llywodraeŵ. 
S.ynyna yw vy nghais taer yn awr, vel y gallwyv vry8Ìo'n ol aît 
y sevydlwyr, rhag y byddant eto yn unig ac mewn prinder 
i9k isbrsâBrth^ — L. J. 



62 Y WLADYA GYMREIG. 

Heb lawer o oedi caniatawyd y cais. Prynwyd y ** Nueva 
Geronima," a hwyliodd am Patagones gyda'r lluniaeth mÌBol, 
ac i gymeryd yno velin vlawd a gwenith a'r aneri adawsid yno 
rai misoedd oyn hyny, yn ol bargen wnaethpwyd gyda D. W. 
Oneida dros y Wladva, yn yr angen am velin. Wrth vyned i 
mewn i'r avon aeth y llong hono wedyn i'r lan, a chavodd gryn 
niwed. Ond glaniwyd pob peth yn ddiogel. 

Ar y cyvnod pell hwnw mae'r dyvynion canlynol o lythyrau 
Tad y Wladva yn tavlu peth goleuni oddiuchod : — 

Bodiwan, Hydrev 81, 1868. 

Yr wyv yn gweled vod y Wladva wedi ei phrovi vel lle iaoh, 
cymwys i vagu aniveiliaid, ac hevyd i godi yd, ond dyvrhau y 
dyfryn. Proviad y gwladvawyr, mi welav, yw mai'r tir du di- 
groen yw'r tir goreu i godi ỳd — yr hwn yr oedd W. D. a'i 
gwmni yn gondemnio vel tir hoUol ddifrwyth. Bhaid cael 
agerlong i redeg i'r Wladva, a Uong v£Lch i gario o Borth 
Madryn i Drerawson. Ni thalai llong yn awr, ac ni vedr y 
" Cwmni Ymvudol" forddio talu am long i'r Wladva heb gael 
elw oddiwrthi. Nid wyv yn gweled y gall y Cwmni wneud dim 
heb gael breinlen ar ddam mawr o wlad i'w boblogi. Drwy wrthod 
hyn mae y Llywodraeth yn ein rhwystro i wneud dim yn 
efeithiol— am na chawn c(ipital heb security, Da chwi, 
gwnewch eich goreu i gael gam y Llywodraeth roi i'r Cwmni 
vreinleu ar dir. Nyni a allem wneud Gwladva wedyn : edlych- 
aidd vydd pob peth yn ol y drevn bresenol. Hyd nod eto, nid 
yw y bobl wedi eu rhoi ar eu traed yn iawn. Os na vedr y 
Llywodraeth roi tir i'r Cwmni, a wnaif hi gymeryd y Wladva ei 
hunan dan ei nawdd.- M. D. Jonbs. 

Tach. 17, 1868. — Derbyniais eich nodyn yn hysbysu vod Hong 
öO tunell wedi ei phrynu at wasanaeth y Wladva. Nid wyv yn 
deall y pwnc vel yr esboniwch chwi ev : ond nid oes bwys, os 
caif y Wladva long i'w gwasanaethu. Yr wyv yn gweled yn 
eglur vod sicrwydd digonol am gymhwysder y dyfryn i gael 
Gwladva arno ; ac y mae'n ddigon eglur ond ei ddyvrhaii yn 
briodol, y cynyrcha gnydau rhagorol. Nid wyv yn gweled 
gor-bwys yn nglyn a'r cynhauav nesav ; mae'r prawv sydd wedi 
ei wneud eisoes yn ddigon i ddangos yr uchod i sicrwydd. 
Bhaid i mi eich rhybuddio i beidio disgwyl wrth y cwmni hyd 
nes y ceir rhyw well trevn i bobl gael diogelwch am eu harian. 
Pe caem ni avael ar y wlad drwy vreinlen byddai yn hawdd 
gweithio'r Wladva wedyn. Neu pe rhoddid breinlen i'r Wladva, 
vel y gallai hi wneud baxgen â'r cwmni. Y mae W. D. & Oo., 
yn cyhoeddi sicrwydd methiant y Wladva — yn ol ei ddarogan ev 
y mae methiant yn ddi-òs : dywed mai cardota a wna'r bobl am 
byth yu Patagonia, ac na wna y Llywodraeth ddim yn y byd 



Y WLADYA GYMREIG. 63 

iddynt. Yn hyny, beth bynag, gwnaeth gamgymeriad dybryd. 
Ond dylai y Llywodraeth wneud eto lawer mwy, os ydynt am 
roi cychwyn cryv i'r bobl. — M. D. Jones. 

lonawr, 1869. — Yr oedd golwg ardderchog ar y cnydau, a 
daethant i aeddvedrwydd yn gynar yn lonawr. Pan oedd pawb 
wedi gorphen tori eu gwenith, a'r rhan luosocay wedi ei godi yn 
stycynau, ac ambell un yn dechreu ei ddasu, daeth yn wlaw 
cyson am tua naw niwrnod. Buasai'r avon yn bur uchel drwy 
y tymor, ac wedi codi drachevn yn ystod y gwlaw, nes yr oedd 
bron at ymylon y torlanau. Ar brydnawn Sul, pan oedd agos 
bawb yn y capel, daeth yn storm o vellt a tharanau a gwlaw 
mawr. Erbyn boreu Llun torasai yr avon dros ei glanau, nes 
bod bron yr oU o*r dyfryn wedi ei orchuddio â dẃr. Gellid 
gweled y stycynau yn sevyll a'u penau allan o'r dẃr, yn edrych 
vel llwyni o vrwyn neu hesg mewn cors. Y Sul dilynol cododd 
yn wynt oryv o'r gorllewin, vel y cynyrvwyd y dẃr oedd megys 
Uyn ar y dyfryn, a chodi yn dònau llidiog. Tavlwyd yr holl 
stycynau i lawr, ac ysgubid hwynt, wedi ymddatod, gyda'r 
lliveiriant tua'r môr. Drwy ymdrechion egniol ac ymroad 
medrwyd achub ychydig o'r cnwd toreithiog hwnw, ond collwyd 
y corf mawr, ac nid oedd ansawdd y gweddill vawr o beth. Vel 
hyry, wele eto y vlwydclyn vwyav Iwyddianus a gobeithiol 
oeddys wedi gael o'r cychwyn yn troi allan yn vethiant a siom- 
edigaeth vawr. Ac heblaw ooUi y cnwd, collwyd hevyd 60 o 
aneri gawsid gan y Llywodraeth ychydig cyn hyny, drwy iddynt 
vynd i grwydro ar y paith — a neb i vynd ar eu holau — vel na 
chavwyd vyth mohonynt. — Llyvr A. Mathews. 



XIL 
NEWID Y LLYWODRAETH— CAU Y DRWS. 

Ar ylaon y dymestl OYnadwy hono hwyliodd L. J. yn y 
. " Nneya Geronima " o*r avon am Buenos Ayres eto, a J. EÌfis 
yn deithiwr -un o'r vintai gyntav, ond a arosasai ar ol wedi 
ymblaid Santa Fe, ac a gasglasai gryn lawer o nwyddau 
Indiaidd trwy yasnaohu gyda hwy, y rhai gymerai yn awr i'w 
gwerthu yn Buenoc Ayres. Gyda vod y llong o'r avon gwelwyd 
ei bod wedi ei hysigo drwyddi pan aethai ar y traeth wrth ddod 
1 mewn i'r avon. Bu raid cadw y pwmp a bwcedi i vynd 
ddydd a nos am y pum' niwrnod y parhaodd y vordaith: 
eoUasid yr angor : pan geisid codi hwyl elai yn gareiau : ac 
ynghyver Mar del Plata buwyd yn sugn y beisdonau bron taro y 
gwaelod ar bob tòn, vel mai â chroen y danedd y medrwyd ei 
thedeg ar y traeth ger y Boca, Buenos Ayres. 

Wedi yr hir ddirwest a'r ddiangva o'r braidd hono, erbyn 
oyraedd Buenos Ayres, nid oedd sevyllva pethau yno yn 
addawol iawn i'r Wladva. Y Weinyddiaeth wedi newid; 
Sarmiento yn arlywydd, a Dr. Velez Sarsfìeld yn weinidog 
cartrevol. Yn Dr. Luis V. Yarela, modd bynag, cavodd L. J. wr 
o ddeall cryv a chydymdeimlad gwladvaol, vel disgybl o ysgol 
Dr. Bawson. Drwyddo ev cyvlwynwyd i'r gweiuidog yr ad- 
roddiad canlynol : — 

Buenos Ayres, Mawrth 1, 1869. 

Newydd i mi gyraedd yma o'r Wladva Gymreig, Chubut, yr 
wy V yn brysio danvon adroddiad i'r Llywodraeth o sevyllva 
pethau yn y sevydliad hwnw. Hysbys i'r Llywodraeth am yr 
anhawsderau a'r caledi yr aethpwyd drwyddynt, ac mai ansicr 
oedd tynged y Wladva hyd yn ddiweddar. Mae y sevydlwyr 
o'u tu hwythau wedi dioddev caledi ac eisieu divrivol lawer tro; 
eithr ar ol y tori i vynu cyntav (1866) wedi ymdrechu yn ddewr 
i ymunioni ac i ymgadamhau. Am y ddwy vlyneddd ddiweddav 
mae yr ysgrivenydd (L. J.) wedi ymdrechu yn ddivlin ac wedi 
aberthu popeth i adgylvaenu a chadarnhau y Wladva, a chael 
gan y Llywodraeth (ac yn enwedig yn Dr. Bawson) bob cevn- 
ogaeth ac ymddiried. Eto nid ydoedd y Uwyddiant hyd yn hyn 
yn gwbl voddhaol — rhyw ddyryswch neu ddamwain yn atal 
pethau i vod vel y dymunid. Eithr y mae'n hyvrydwch ao yn 
yalchder i mi gael datgan yn awr wrth y Llywodraeth fod trev- 
edigo Gwladva Chubut bellach yn faith ddiogel a boddhaol. 
Mae addasrwydd y tir i amaethu yn awr y tu hwnt i amheuaeth, 
vel y provir drwy y cnydau sydd wedi eu codi yno ; ac mae y 



ì 




T WLÂDVA GYMRfElG. Ö3 

{fldth s^nailhoii yn rhoi B^rlTaen barh&ol i'r sey^ráliad. Ëdifycha 
y bobl ar ^.llejui awr yel.eu cartrey arosol, ac ^ maent velly yn 
ooäì iai brioa da ar eu fenni, a phorotoi tir át y tymor neeaY. 
î)ygwn gyda mi gryn gant o lythyrau oddiwrth y seyydlwyr, i'w 
postio at en ci$rvemion yn Hghymru yn eu cymell i ddod yno 

tynt, am y waith gyntav yn eu hanes. DÌBgwyUr yr eíeithia'r 
lihyrau byny yn vawr sa ^ ymvudiaeth Gymreig i Chubut. 

[wyrach vod yr amser yn ymyl pan elHr troi tuag yno y frwià 
£rev o ymvucUaeth Gymreig gymhellwn i yn daâr bedair 
Elynedd yn ol. Diau vod llwydd y Wladva yn dybynu ar godi 
f^enith. Ond nid hyny yn unig yw holl ganlyniad yr adnew- 
yddiad presenol. Danvonwyd i'r varchnad yma y von8Ìgnment 
cyntav o ymenyn rhagorol y lle, a> chavodd werthiant rhwydd. 
Mae niver^ buchod godro yn dsd i gynyddu. Drwy'r vasnaoh 
gyda'r Indiaid mae niver y cefylau a'r cesyg yn oynyddu. 
Ysywaeth nid oes yn y Wladva yr un ddavad eto. Am yr 
Indiaid nid oes raid achwyn : yn wir mae y gwahaniaeth yn eu 
hymddygiad at y "Wladva ragor at sevydlwyr Patagones yn 
rhywbeth rhyvedd. Gan mai amaethu oedd y priv amcan a 
gobsüth, nid ydys hyd yn hyn wedi cael ond megis cip ar 
ìýânóddaci eraül y wlad. Mae'r moelrhoniaid lluosog sydd ar 
'yr Ärvordir o veẃn cyraedd, a'r llynoedd heli yn gyvleuö. 
fáoe yno vae6 ecmg o vlaen y Wladva ond oael amser a chyv- 
ÌeruMerau i'w dadblygu. 

Wedi rhoddi vel yna adroddiad o'r flevyllva, vy nyledswydd 
f)ellach yw rhoddi hevyd ger bron anghenion a dymunion y 
gevydliad : (1) Hhagor o ymvudwyr ; (2) Ehagor o 'ofer am- 
aethu ac aniveiliaid gwaith : (8) Prinder cigvwyd, gan nad oes 
devaid, ac vod y -da corniog yn rhy werthvawr i'w cigydda : (4) 
ì)im digon o gynyrch i beri masnach — oná rhaid wrth gymun- 
deb ; (5) Angen ysgol ddyddiol i'r 40 neu 50 plant sydd mewn 
oed ysgol. — ^L. J. 

'Cy vlwyîiwyd hevyd yr un pryd y ddeiseb hon : — 

Trerawson, Ohubut, Chwev. 6, 1869. 

Mae Pwyllgor y Wladva yn dymuno eioh cy varwyddo vel ein 
sprwj at y Llywodraeth, i ervyn amiestyn ei ohynorthwy misol 
earedigiun vlwyddyn eto. Ein rheswm dros ovyn hyn yw — 
vod y cnwd eleni, er yn un da dan yramgylchiadau, yn anigonòl 
i gadw'r Wladva mewn bara — priv fon ein oynhaliaeth— hyd 
gynhauav eto, gan nad oes lawnder o aniveiliaid at gael cig. 
Ôblegid gorliviad diweddar coHwyd oryn lawer o'r gwenith 
deddÿö ẅedi gywain. Creda'r pwyllgôr pe byddai'r Llywodr- 
ŵeth mor garedig a chaniatau y rhodd visol am eleni eto, y 
gelHd gadael y blawd o^ rhestr, a rhoi rheidiau eraill yn ei le.— 
±lfi¥Di>. Httws, ìlywydd ; J. Gŵüpfith, Ysg. 



66 Y WLADYA GYMREIG. 

Ymhen rhai dyddiau cyvlwynwyd wedyn y geiseb ganlynol : — 

"Wrth gyylwyno i'r Llywodraeth yr adroddiad gydioi, 
dymuna y prwy dros y Wladva roddi ger bron yn £urviol y 
deÌ8yvion sy*n canlyn : — (1) Ar i'r'Llywodraeth barhau y rhodd 
Yisol o $250 at luniaeth am vlwyddyn eto ; (2) Ar i'r Llywodr- 
aeth gydsynio i werthu y llong "Nueva Geronima," niweid- 
iwyd mor dost ar y vordaith o'r blaen — gan nad oes drysorva 
gan y Wladva i dalu am ei hadgy weirio, a thalu cyvlogau dyledus 
i'r capten a'r criw — ac i weddilL gwerthiant y llong vynd i freitio 
llong arall i gludo Uuniaeth i'r Wladva ; (3) Ar i'r Llywodraeth 
8evydlu cynrychiolydd yn Nghymru i hyrwyddo ymvudwyr 
oddiyno i'r Wladva ; (4) Ar i'r Gwladvawyr gael y gweithred- 
oedd am y tir sydd ganddynt yn ol y gyvraith. — Hyderav y 
gwel y Llywodrsŵth resymoldeb yr ervynion hyn, ac na oedir eu 
cyvlawni, gan vod cosfcau dyddiol yn mynd ar y Úong. — L. J. 

Yn atebiad cavwyd, ymhen 6 wythnos : — 

Buenos Ayres, EbriU 5, 1869. 

Cyhobddbb. — Oherwydd nodyn Don Luis Jones. a dder- 
byniwyd gyda'r adroddiad am Wladva Chubut, ma« Arlywydd 
y Weriniaeth yn Erchi — Rhodder i'r Wladva vel cymorth 
diweddav y Llywodraeth rodd vÌ8ol o $260 am y vlwyddyn 
bresenol o'r lav o Ebrill diweddav ; (2) Vod yr arian geir am y 
llong brynasid yn ddiweddar at wasaraeth y Wladva i vyned vel 
y noda y prwy ; (3) Hhodder gweithred meddiant i'r sevydlwyr 
am y tiroedd sydd ganddynt. — Sabmibnto, Dalmacio V. 
Sarsfibld, L. V. Varela. 

Yn y dravodaeth gyda'r gweinidog Velez Sarsfìeld eve a 
ddanododd vod y Wladva wedi costio'n rhy ddrud i'r Llyw- 
odraeth, ac mai gwell vyddai ei symud i dalaeth Buenos 
Ayres — y byddaá dda gan ly wodraeth y dalaeth hono eu cael a'u 
cynorthwyo, a rhoddes nodyn i fynd at raglaw y dalaeth (A. 
Alsina), a galwodd ysgrivenydd y gwr hwnw gyda L. J. i gynyg 
talu costau symud y Wladva i gyfìniau Hinojo, a thalu y ddyled 
oedd arnynt i'r Llywodraeth Genedlaethol. 

Cauasai drws y Llywodraeth yn glep. Dengys y cylch-lythyr 
canlynol, ddanvonwyd ar y pryd i'r Wladva, beth vu y symud- 
iad nesav. 

BuenoB Ayres, Ebrill 24, 1869. 

Vy nghyveillion hof. — Yr wyv ar vedr cychwyn i Gymrui 
geisio rhagor o ymvudwyr : ac yn danvon hyn o gyvarohiad i 
chwi i roi cyvriv o'm prwyadaeth drosoch yma. Erbyn i mi 
gyrhaedd yn haner Uongddrylliad, yr oedd eisieu o leiav Jg200 i 
adgyweirio y Uong — dros £100 o gyvlogau y morwyr i'w talu, 



Y WLADYA GYMREIG. 67 

tra yr oedd wedi costio J6180 i*w rhedeg am y tri mis y bu 
genym, heb emU dim íreit. Gwerthwyd hi, ao ni chaywyd ond 
£150 am dani. Gan vod y weinyddiaeth bresenol yn newydd, 
rhoddais i*r Llywodraeth adroddiad cyvlawn o Bevyllva*r 
Wladva ; ond dywedodd y Gweinidog cyn darllen vy adroddiad 
vo d y Llywodraeth wedi pendervynu na wneid dim yn rhagor 
i*r Wladva. Gwesgais eich govynion bob yn un ac un : bum yn 
ddivlin i ddwyn pob dylanwad vedrwn : gwelais yr Arlywydd 
Ssbrmiento ei hun amryw weithiau ; gwelais y gweinidogion bob 
un, a chevai8 gymeradwyaeth oreu Dr. Bŵwson. Ond y cwbl 
yedrais gael i chwi ydoedd £50 y mis am vlwyddyn eto ; dim 
i*r Indiaid, dim at ysgol, na dim at ymyudiaeth. Wedi 
gweled nad oedd dim iV ddisgwyl oddìyno, meddyliais maì 
y peth goreu i*w wneud oedd i mi yynd i Gymru i yynegu ein 
rhagolygon, a chael ymvudwyr allan atom. Yr wyy oyidus 
iawn na chawswn rywbeth i'r Indiaid. Hwyrach y digiant, 
ond byddwch chwi garedig wrthynt. Nid -wyy yn gweled yy 
hun wedi gallu gwneud ond ychydig drosoch y waith hon. Ond 
coeliwch vi : ceyais vwy o draferth a blinder i gael a gevais nag 
erioed o'r blaen. Ymdrechay wneud y difyg i fynu drwy aQ 
yintai o Gymru. Hauwch gymaint allwch : peidiwch ovni 
prinder llavurwyr : codwch dai yn barod i ymyudwyr : ceisiwch 
roddi gwedd lewyrchus ar ein Gwladva erbyn y delo newydd- 
ddyvodiaid. — L. J. 

Talwyd cludiad L. J. gan y masnachwyr oedd yn cyvlenwi 
llunìaeth y Llywodraeth i'r Wladva, ac ymgymerasant â danvon 
y lluniaeth am y ylwyddyn y cyvle cyntay geid. Ehoddodd yr 
Arlywydd Sarmiento lythyr cyvlwyniad i L. J. at y Gweinidog 
Arianin yn Llundain — Don Norberto de la Riestra, a rhoddodd 
Dr. Bawson iddo y Uythyr canlynol : — 

Buenos Ayres, Ebrill 26, 1869. 

Dymuno yr wy v i chwi vordaith Iwyddianus, ao y Uwyddwch 
i droi rhedUy cryy o ymvudwyr i Wladva newydd Chubut. Fy 
mam i yw, y bydd y Wladva hono yn dra Uwyddianus, ac yod 
yn y wlad hono le cartreyu cysurus i vUoedd o ymvudwyr 
Uayurus, a drawsfuryir yn y man yn vreinwyr goleuedig a 
dedwydd o'r Weriniaeth Arianin. Os gaU y varn hon vod o 
ryw ddevnydd i chwi mewn rhyw vodd, bydd hyny yn voddlon- 
rwydd mawr i'r eiddoch — G. Bawson. 



L 



xin. 

LLONGAU EI MAWRHYDI TRITON A 
CiP^Cyir^Ä— TREYEDIGAETH BRYDEINIG 

Y PALKLANDS. 

Tn y digalondicl a'r chwìthdod cyniaT wedi neYydln'r 
Wladra, gwnaeih rhai o bobl anvoddog y cyynod helbnltns 
hwnw ddeiseb ddisiaw at raglaw y FaUdands (y dreyedigaeth 
Brydeinig gerllaw) i ovyn 08«! eu symud oddiyno i ryw tbii 
araíl. Ÿ FáUdands oedd cyrchva pysgotwyr moelrhoniaid 
yynychent aryordir y Wladva ar y pryd, a thrwy nn o'r llongaii 
hyny y cavwyd cyvle i ddanvon achwyn gyda dan o'r gwladva- 
wyr . Yr oeàd b wrdd prwyol Tm %*udiaeth örydeinig (a*i orsay yn 
Lerpwl) yn cilwgu o*r dechreu ar yr ymradiad i*r Wladva, a 
chyhoeddasid Bhybudd öochel i ymvudwyr rhag mynd yno, €k 
adnewyddwyd wedyn yn 1872, pan ddylivai ymvudwyr i'r 
Wlad^a o Oymm a*r Unol Daleithau. 

Proclamasiwn — Rhybudd i Ymvudwyr i avon Chupat, 
Patagonia.— Ehybuddiwyd ymvudwyr o'r blaen rhag myned ì^x 
van uchod, am y rheswm vod y 8evydlwyr yno weoí syrthio i 
drybinì nmwr, cus vod natur y wlad yn gwbl anaddas i dmbenion 
amaethol. Ymddeogys, er hyny, vod rhai yn n^ed yno eto ; 
gan byny erchit gan y Llywodiueth i rybuddio eto. Yn yr 
«droddiaa diweddav gavodd y Llywo<£ra«th iadroddiad y 
•* Triton "] dywedid vod y "Wladva mewn eevyllva gyvyng — 
rhai o*r sevydlwyr mewn perygl newyn, heb gysgod, ac heb 
waith— ac os na allai neu na wnelaì y Cyngor eu cynorthwyo, y 
byddai dioddevaint mawr. Velly, mae y Bwrdd yn rhybuddio 
eto ar i ymvudwyr ystyried yn ddivrivol beth a wnant wrth 
ymvudo i'r Wladva, ar y Chrpat : ac iddynt govio,os gwncait aír 
'ol y rhybudd hwn, mai arnyîit hwy eu hunain y bydd y bai am. 
unrhyw ddioddevaint ddaw arnynt. — âlfsbd H. ENaELBACH. 

Velly, pan gavodd rhaglaw y Fallclands y ddeiseb lechwraádd» 
a chael holi y ddau wrthgiliasent, llythyrodd yn ebrwydd at yr 
awdurdodau Uyngesol Frydeinig yn Montevideo (yr orsav 
agosav) ar i un o longau ei Mawrhydi wanu i lawr i*r Chupat 'i 
chwilio i'r helynt. Rhag i hyny vod yn dramgwydd i'r Llyw- 
odraeth Arianin, cynygiwyd mordaith i un o swyddwyr y Llyw- 
odraeth hono (ArenaJes) i vyned yn y ** Triton " gyda R. G. 
Watson, ysgrivenydd y llys-genad Prydeinig. Hyny oedd 
achlysur cyntav i longau rhy vel Prydain alw yn y Wladva ; ond 

maent wedi galw agos bob blwyddyn ar ol hyny. Bu y 



Y WLADVA GTMREIG. 69 

dravodaeth hono a'r ymohwiliad yn yoddion i efimwytho 
meddyliau a deônio yn well y cysylltíadau a'r treyniadau o 
hyny allan. Yr oedd 8evyllva y WladTa yn y man iselav vu 
amL Cyhoeddwyd y gohebiaethan hyny yn llyrryn Seneddol ; a 
dyddorol, o» rhyvedd, yw dîrwyn yr edaredd awyddogol, a*» 
nyddu yn llìnyn dealladwy. Dengys yr adroddiad hwnwv ntd yn 
unig ddilunwch pethau yn y Wladva, ond hevyd mor amhrov- 
iadol o nodwedd y wlad a'r bobl oedd yr adroddydd. I rai 
hysbys o'r Wladva, ac o'r helyntion govnodir, mae yr adroddiad 
yn ẃyrgam a rhagvamus. Ond dodir y dyvynion oanlynol, 
modd y gwelo'r darllenydd drosto ei hun : — 

Buenos Ayres, Gor. 20, 1866. 

I Mr. Jones, Coleg y Bala, y mae tadogi y Wladva hon, yr 
hwn a ddymunai 8evydlu gwladva lle y deallid Cymraeg, i'r 
hon y gallai pobl yn siarad yr iaith hono yn unig ymgrynhoi, 
heb vod o dan anvantais oblegid hyny, vel mewn gwledydd 
eraill. Y prwyad ddanvonwyd ymlaen i edrych y Ue oedd un 
Lewis Jones, a chydag ev un Mr. Parry— y rhai yn ol a 
ddywedir wrthyv a arosasant ar y Chupat am un diwmod yn 
unig. Wedi dychwelyd ohonynt i Oymru rhoisant adroddiad 
mor lachar am Fatagonia vel lle priodol i sevydlwyr Cymreig, 
vel y pendervynodd M. D. Jones vyned ymlaen gyda'i gynllun. 
Yr oedd yn ddechreu Hydrev pan gyraeddodd yr ymvudwyr i'r 
dyfryn, yn Ue mis Mai vel y dylesid- Yr oedd Jj. J. wedi cael o 
Eatagones gyvlenwad o luniaeth, mewn rhan drwy dynu biliau 
ar Loegr ac ar goel. Yn y cyyetmser yroeddid yn hydera ar Dr. 
Rawson, y gweinidog cartrevol ; ond cyn i'r cyvlenwad gyraedd 
galwodd L. J. gyvarvoà o'r Pwyllgor, a dywedodd ei vod yn 
anobeithio cael cymorth y Llywodraeth, a'i vod ev velly— yr 
hwn yn y savle a ddaliai a'r rhan gymerasai i dynu eraiU yno, 
ddylasai vod yr olav i'w gadael, — yn bwriadu ymadael o r Ue, a 
myned i rywle y gallai wneud yn well. Velly, gyda 3 neu 4 
eraiU, eve a aeth ymaith yn y Uong oedd yn barod i hwyho : 
oeisiodd wedyn — ^pan dda^th y Uong cyvlenwadau— gymeryd y 

blaen, ond ni vynai y sevydlwyr mohono mwy Am 

y 19 enw wrth y ddeiseb ddanvonwyd i'r FalÌdands, ymddengys 
nad oedd amryw o'r rhai enwir wedi ei harwyddo, vod 5 yn 
falant, ac vod 4 oedd a'u henwau 1 lawr heb erioed glywed son 
aan y ddeiseb : veUy nid oedd ond 9 a thri plentyn am symud, 
tra'r oedd 9Ó o'r 130 sevydlwyr yn dymuno aros lle maent, ac yn 

voddlawn ar eu sevyUva Mae dyfryn y Chupat ya 

meddu gweryd priddog, cyvoethog, tra addas naiU ai i bori neu 
amaethu : ac y mae'r rhanbarth y geUid cymhwyso y desgriviad 
ìiwn ato, geUid oyvriv, yn abl oynal poblogaeth o 20,000. Mae 
gan y sevydlwyr yn awr (1866) 60erw o. wenith aUan o'r ddae«r : 
62 o dâynion nsewn oed, ydynt wedâ bod jn ddyval i lusgo eu 



1 



70 Y WLADYA GYMREIG. 

pethau o lan y môr, cynull coed tân, codi cloddiau a thai, a 
gwneud 10 miUdir o fordd, yel nas gellir eu cyhuddo o Yod yn 
ddiog. Ymhen dwy ylynedd caif pob un weithred am 100 erw 
o dir. Cyvrivant y bydd cynyrch 30 erw, yn ol lOOOlbs i'r 
erw, yn ddigon i gynal y sevydHad dros y tymor nesav, a thalu 
hevyd ran o'r ddyled vawr sydd amynt, heb vai yn y byd o'u tu 
hwy. Ond ni ddyüd dybynu yn gwbl ar wenith, rhag y di- 
gwydd i un o'r pamperos mawr sydd yn ysgubo dros y gwas- 
tadeddau hyn weithiau, a'u dinystrio mewn un nosw^th. Y 
mae ganddynt 50 o o wartheg a 30 o anerí. — R. G. Watson. 

Teg, hevyd, â'r adroddydd yw rhoi y dyvynion o'r achwynion 
gyfroasai raglaw y FaUdands. ** Yn ol yr addewidion teg wrth 
gychwyn y Wladva, ymimodd llawer o Gymry yn y mudiad, yn 
y llawn obaith o gael pob peth yn iawn yn y wlad odidog ddar- 
luniasid gan yr arweinwyr. Disjgwyliem bob parotoad ar ein 
cyver ; ond pan laniasom wedi ein mordaith lur, ni chawsom 
ond yr awyr agored nos a dydd, a llawer ohonom wedi bod 
mewn eisieu bwyd — ^yn enwedig y rhai ar y Chupat. Am 
wythnosau nid oedd genym i'n cadw'n vyw ond dwy viscîen y 
dydd bob un, ac o'r diwcdd dim ond cwpanaid vach o ddwr a 
the i gynal ein cyrf gweiniaid, ac nid oes genym yn awr ond 
bara caled a dwr. Nid oes gan y Pwyllgor ddim darpariaeth ar 
ein cyver a'n mawr angenion. Yr ydym megis csiethion a 
charcharorion : nid oes yn y Wladva hon na rhyddid na chyv- 
leusdra i symud oddiyma. Gan hyny yr ydym yn apelio atoch 
chwi vel rhaglaw Prydeinig i gydymdeimlo â ni a'n symud i'r 
Falklands. Er mwyn Duw, trugarewch wrthym, a dygwch ni i 
ryddid Prydeinig. — (19 o enwau). 

D. John a Joseph Jones dystiolaethent : Nid oedd genym 
ddevnyddiau adeiladu — coed, ceryg, na chlai : nid oedd genym 
gefylau, drylliau na chwn : lladdem i'w bwyta bob bwystyil ac 
aderyn vedrem ddal — cadnaw, barcut, skunk. . . Addawsai 
y mesurydd tir, Diaz, vod yn llywydd yn lle L. J., ac y cymerai 
oval na vyddem heb vwyd, ond ni welsom mohono ev na bwyd. 
Dioddevasom yn ddychrynllyd o newyn ac oemi ; dim cysgod i 
orwedd dano ; dim i'w vwyta ond cig cefyl ; gorweddem yn y 
llaid a'r llaca: collodd tri ohonom y fordd na welwyd byth 
mo'nynt : bu 14 varw : bywiem mewn ovn a dychryn rhag 
Indiaid : da vyddai gan bawb foi i ry wle oddiyno o olwg y vath 
drueni a dioddev : nid oes ganddynt ddillad, ac os byddant yno 
y gauav rhaid y trengant oll. 

O'r ochr araU, ebai J. Ellis a 21 o benau teuluoedd : ** Mae'r 
adroddiadau drwg ledaenwyd am. danom yn dra eithavol. 
Gwnaed y chwedlau hyny gan 4 neu 5 o ddynion anvoddog, a 
fugio enwau 5 eraill. Cydnabyddwn ein bod yn cael digon o 
vwyd i'n cadw mewn iechyd da, a'n bod wedi hau tir digonol i 
vedru disgwyl cnwd digonol at gynhauav 1867. 



Y WLADYA GYMREIG. 7I 

Pan gyraeddodd adroddiad y "Triton" i law L. J., eve a 
Yarnodd yn bryd danvon gair at y llys-genad Prydeinig : — 

Buenos Ayres, Hyd. 14, 1867. 

At J. Buckley Matthew, Ysw., C.B. — Yr wyv newydd gael 
copi o adroddiad R. G. Watson am y Wladva ar y Chupat, ac 
yn cy vlwyno i chwi vel hyn vy ngwrthdystiad yn erbyn amryw 
o*r camsyniadau wneir yn hwnw. Goddevwch i mi ddatgan, vel 
dinesydd Prydeinig, mai syn a govidus yw canvod swyddog 
llysol wedi camddeall mor ddybryd yr helyntion y danvonwyd 
ev i'w chwilio, ac yn mynegu barn mor bendant a dywediadau 
mor ddisail am bobl nad oedd yn deall eu hiaith na'u syniadau. 
Dyvynir tystiolaeth 8 o bobl am y " twyll '* oedd yn yr hysbys- 
leni Öymraeg am y Yintai Gyntav. Mae 4 o'r rhai hyny heb vedru 
Saesneg, 8 arall yn dra amherfaith, a'r Uall oedd awdwr y 
ddeiseb fugiol i'r Falklands ! Dywedir i Mr. Ford (eich blaen- 
orydd yma) vynegu vod Dr. Bawson wedi beio L. J. yn bendant 
am y costau dibris yr aethai iddynt i dderbyn yr ymvudwyr. Ni 
ynganodd Dr. Rawson erioed wrthyv y vath beth. Wrth gwrs, 
gOYÌdiaá ev, a govidiwn inau. Vy unig gostau i yn Buenos 
Ayres oedd am vwyd i'r ymvudwyr, a chartro y Uong " Juno " 
i'w cludo i Patagones a Chupat, ac am yr hyn yr aethai Mr. 
Denby yn veichiau. Y " costau dibris " hyny oeddynt 1,000 
o ddevaid, a'u cludiad, 300 sachaid o wenith, gwartheg, cefylau, 
coed, &c., a 3 mis o draul y llong, yr oU hwyrach yn £1,400. 
Dywed Mr Ford na addawsai y Llywodraeth ddim at dreuliau y 
sevydlu. Naddo. Ond yn mis Medi y vlwyddyn hono talodd 
y Llywodraeth JS800 at y draul hono, a gwarantu tal am y 
devaid i Aguirre a Murga, a gwerth mil o bunau wedyn o 
aniveiliaid. Oydnabyddir ar bob llaw mai difyg mawr y sev- 
ydliad yw prinder aniveiliaid ac ofer : ond pob peth sydd gan- 
ddynt o vy " nhreuliau dibris " i y maent. Y gwenith ddygais i 
yno hevyd a gadwodd y Wladva'n vy w wedi colli y tymhor hau. 
-Er y pryd hwnw mae y Lly wodraeth wedi talu jS2,000 o gymorth 
misol i'r sevydlwyr, am yr hyn nad oes vuwch na davad na 
chefyl nac oferyn wedi eu chwanegu. Pan ddywedai capten y 
"Fairy"vymod i yn cadw " store," dylasai wybod mai an- 
wiredd ydoedd, gan mai y Pwyllgor ovalai am y stor ac nid y vi. Y 
Mr. Parry y cyveirir ato mor gwta yw mab Lieut.-General Syr 
Love Jones-Parry. Buom yn y Chupat nid am ddiwrnod, ond 
am wythnos, ac yn New Bay am wythnos arall. Pan ddych- 
welsom ni roddasom adroddiad llachar yn y byd. Ni thynwyd 
biliau heb awdurdod : ond pan aeth pob peth bendramwnwgl 
dyrysodd pob trevniadau masnachol, a bu raid i'm dilynwyr 
wynebu canlyniadau eu cynllwynion hwy eu hunain. Parthed 
awgrymiadau personol yr adroddwr am danav vi, digon yw 
cy veirio at y faith vod Dr. Bawson a minau yn parhau i gyd- 



7^ Y WLADYA GYMRBIG. 

weithio yn galonog i gadamhau y Wladva, ac yod y seyydlwyr 
yn Yoddlawn iawn ar yy nghyvarwyddyd ; tsa mae*r bolä- oedd 
yn adrodd ac yn athro^ wrth yr ymchwüiwr wedi hen gevnu ar 
y Wladva, a vinau, '* vel y dylaswn, yn aros yr olav." — L. J. 

Ar ol ymweliad y ** Triton," bu cyvyngderau blin ar y 
Wladva. Buwyd 13 mis heb gymundeb gydag unman arall o'r 
byd! Digwyddasai rhjr^el mawr Frainc a'r Almaen heb i*r 
WlÉwlva glywed am ei dechreu na'i diwedd. Eithr Ebrill 4, 
1871, daeth y gwnvad Prydeinig ** Oracker " i edrych helynt y 
Wladva. Ond cyn rhoddi adroddiad o hyny gwell yw cydiò 
pen yr edevyn wrth yr adeg yr aethai L. J. i Gymru ri869) 
gyda'r dyvyniadau canlynol o'r llyvr seneddol nwnw am y 
** Cracker." 

Bueoos Ayres, Mawrth 16, 1871. 

Llys-genad Prydain at larll Granville. — Owelais yn newydd- 
uron y ddinas hon vod pryder rhag vod y Wladva ar y Ohupat 
mewn eisieu, ac yn awgrymu mai da vyddai ped dai un o 
longau Ei Mawrhydi i lawr yno i ymchwüio ; yn enwedig gaa 
vod yr Indiaid tua Bahia Blanca yn ymderyysgu. Daethum o 
hyd i Mr. Oarrega, y masnachwr vyddaL arverol o ddanvoa i*t 
Ohupat roddion lluniaeth y Llywodraeth, ond y rhai a dervyn- 
asent yn Mehevia, 1869. Dywedai eve vod L. J. (Ohubut), wrth 
ysgrivenu ato ev o Brydain, yn govyn iddo barhau i ddanyon 
bwyd i'r Wladva, gan y diflgwylifia ddanyon ymvudwyr yno at 
ddiwedd y vlwyddyn, drwy Gwmni Lloogaa £nrviesid yno i 
hyny. Wedi hyny cawsai l^rthyr arail oddiwiih L. J., o^ 
Wladva, yn hysbysu vod y Uong wedi oyraedd gyda rhai ym* 
vudwyr, a pheth llwyth, ac yn ervyn amo ev (Carrega) gaei 
gan y Uywodraeth roi liioddion eilwaitlì i'r Indiaid, vel y 
byddai'r Wladva yn ddiogel rhag y rheiny. Yr oedd hyn yn 
Mai, 1870 ; eithr ni wnai y Llywodraeth ddim, ao nid ymholiâ 
chwaith i dynged y Wladva. Ni vedraia olrhain y Uon^ 
ddiweddav oddiyno [** Myvanwy "1, ac ni wyddid am yr un 
cymundeb gawsid wedi hono. Oeisiais ymhob modd wasgu ar 
y Llywodraeth wneud ymchwiliad ; ond yn gwbl over : yr oedd 
yr ymladd yn Bahia Blanca ac Entre Bios yn ddigon o esgos. 
Gan nad oedd dim yn tycio, apeliais at Oapt. BedingÂeld, pztv 
swyddog yr orsav lyngesol, i anvon gwnvad i'r Ohupat. Ond 
barnai y awyddog hwnw pe buasai rhyw wasgva ar y Wladva y 
mynasent ryw gymundeb gyda Bahiá Blanca neu Bio Negro. 
[Gwel hanes yr ymdrechion wnaed.] Awgrymai L. J. wrŴ 
Oarrega pe delai llong tuag atynt maá doetíi vyddai i hono 
alw y tuaJlan i aber yr avon. Bid a vyno, chwi sydd yn gwyfaod 
beth vedr y llongau wneud : ond ystyriav vy hun wedi gwneud 
vy nyledswydd wrth roddi ger eich bron y sevyUva a*r pcyderon. 
— H. Qì MaodonnsiiL. 



Y WLADYA GYMREIG. 73 

Oddiwrth hynyna ve welir sut y daeth y •*£Jracker,** panoedd 
gyyyng ar y Wladva — ^a da iawn vu y dyvodiad hwnw. Mae yn 
engraift, hwyrach, o lawer gwasanaeth distaw wneìr gan Lyw- 
odraeth Prydain. Dyry y dyvyniadau canlynol o adroddiad y 
"Cracker' ryw ddiföladaŵth o'r cyvwng yr aethai y Wladva 
drwyddo, ac o'r sevyUva a'r syniadau erbyn hyny. 

Montevideo, 16 Ebrill, 1871. 

Ebai Capt. Denniston : " Mae'n hyvrydwch mawr i mi vedru 
mynegu ddarvod i ni gael y Gwladvawyr mewn iechyd ac 
ysbryd rhagorol, er mor ryvedd hyny wrth ystyried na vu 
cymundeb rhyngddynt â'r byd er's 20 mis, oddigerth pan dda.eth 
L. J. ac 11 o ymyudwyr yn Mai, 1870. Yr oedd diolch 
y bobl druain hyn i lys-genad Prydain-am ymholi yn eu cylch ac 
i'w helynt, yn olygva doddedig ; a diau y bydd yr ymweliad 
hwn yn voddion i ddileu y teimlad o Iwyr unigedd oedd yn peri 
i rai ohonynt ddigaloni. Mae y Wlad^a wedi dioddev dwy 
vlynedd o sychder [camlesi anigonol], vel mai methiant vu y 
cynhauav. Cyvrivur vod eu cnwd tuag 16 tunell o wenith — ^tua 
digon i gy vlenwi bara iddynt. Ond y mae hyny yn perthyn i 
ychydig bersonau : dau deulu heb ddim grawn ; a 10 heb yn 
agos ddigon ; tra nas gellir» disgwyl cymorth am bedwar mis o 
leiav. Velly, wedi archwiliad trwyadl i'r sevyllva, pendervynais 
gymeryd y cyvrivoldeb amav vy hun i hebgor o vwyd y llong 
i'r rhai tlotav (19 mewn niver) 604 Ibs. bara caled, 309 Ibs. pys, 
404 Ibs. blawd, 308 Ibs. blawd ceirch, 201 Ibs. tatws parotoedig — 
oll 1724 Ibs. o luniaeth, a 200 Ibs. o sebon. Mae yr hoU Wladva 
wedi bod am ddeng mis heb un math o groceriea, gan vyw ar 
Tara menyn, Uaeth, a chig helwriaeth. Cyn y dervydd hwn 
disgwyliant y bydd cynydd y gwartheg yn ddigon i gyrlenwi eu 
hangenion. Mae'r peUder i Patagones (y man agosav atynt) yn 
200 miUdir o wlad ddifaeth ddi-ddwr, vel mai yr unig gymundeb 
ymarverol iddynt vyddai Uong vechan o ry w 80 tuneU. Gwelais 
bron bob un yn y Wladva, ac ni chlywais ond un gri, sev difyg 
cymundeb, ac veUy ddifyg hoU vân angenion cyfredin bywyd. 
Ni ynganodd neb ddymimiad i adael y Ue ; a chytunent olì y 
byddent yn gwbl gysurus pe cawsent y rheidiau cyfredin yn eu 
cyraedd. Mewn cyvarvod o'r hoU sevydlwyr govynwyd i mi 
ganiatau cludiad i Mr. L. Jones, er mwyn iddo ymdrechu cael 
Uong at eu gwasanaeth ; ac i Mr. D. WiUiams, Oneida, ddis- 
gwyliai gyvlenwad o ofer amaethu o'r ü. Daleithau — ^a chaniat- 
eais y ddau gais. — B. P. Dbnistoun. 

Ac ebai'r meddyg TurnbuU : ** Ymwelais yn bersonol ag agos 
bob un o'r trigoUon, a gaUav veUy dystio i iechyd rhyveddol yr 
hoU sevydUad, yn neiUduol y plant. Yr oedd y casgUad yn 
anocheladwy — vod y newid o hinsawdd Cymru i'r lunsawdd 
dymherus hon wedi bod o anrhaethol les iechydol i'r trigoUon. 



74 Y WLADYA GYMREIG. 

Vel rhan o adroddiad y " Cracker," cyhoeddwyd am y tro 
cyntaT ystadegaeth vanwl am bawb a phob peth yn y Wladva 
ar y pryd: — ^Poblogaŵth 153, teuluoedd 84, gwartheg 148, 
aneri a Uoi 80, bustych 73, cefylau 108, cesyg 39, ebolion 4, 
devaid 9, erwau o wenith 257, cnwd Uynedd 37,8501bs, haidd 
13001bs. 

Hynyna ! ymhen chwe' blynedd I wedi dioddeviadau, cyn- 
henau, aberthau, ymdrechion, dewrder, eiddilau, egnìon, cyd- 
weithio, cynUunio, methìantau. 



T&EVEDiOAETH Bbydeinig yw y Falelands yu gorwedd ryw 
150 o fiUdiroedd i'r dwyrain oddiar arvordir deheuol y Werin- 
iaeth Arianin (ddynodir yn gyfredin " Patagonia "). Hinsawdd 
wyntog a niwlog sydd i'r ynysoedd ; ond megir llawer o ddevaid 
a daoedd yno. Bu cryn giprys am y Falklands ar un adeg rhwng 
Uywodraethau Frainc, PÎydain, a Spaen, ac am gyvnod byr b 
yr Unol Daleithau hevyd yn Uygadu yn eu cylch. Vel 
olyniaeth i etiveddiaethau Spaen, mae y Weriniaeth Arianin o 
dro i dro wedi gwrthdystio yn erbyn meddiant Prydain ohonynt. 
Ond Uywodraethir hwynt gan Brydain er's blyneddau lawer vel 
Trevecligaeth y Goron (Crown Oolony)^ gydag awdurdodau 
gwladol, mUwrol, ac eglwysig. Hon yw yr unig drevedigaeth 
Brydeinig yn Ne Amerig briodol ; ac edrychir arni vel cartrev 
gorsav lyngesol De-ddwyrain Amerig, er mai Montevideo yw 
cyrchva benav y Uynges. Oblegid hyn, mae cyswUt wedi bod o 
djTO i dro rhwng y Wladva a'r FaUdands. Llongau rhyvel 
Prydain yn galw ar eu fordd i neu o'r FaUdands i saethu a 
threuUo gwyUau hav mewn hinsawdd dymerus : ac wrth vod y 
morwyr a'r swyddogion o'r un bobl a magwraeth a'r gwlad- 
vawyr, bydd cyvathrach a thravnidiaeth rhyngddynt. 

Yn y 7 degau, a chyn hyny, arverai Uongau pysgota moel- 
rhoniaid chwilena arvordir y Wladva a'r tiriogaethau ereiU, a 
gwneud y FaUdands yn orsav eu masnach. Un o'r Uongau 
vynychent y Ue oedd yr *' Irene," Oapt. Wright ; ao untro, pan 
mewn cilvach tua Tombo Point, ryw 80 milldir islaw y Wladva, 
daethant ar draws gweddiUion dynol, a Ue bedd gerUaw. Ni 
avlonyddwyd ar y bedd, ond cavwyd yn ei ymyl oriawr arian, 
ag arni enw'r gwneuthurwr, J. Hughes, Carnarvon; cyUell 
boced a'r Uyth'renau D. D. ami : a botwm livrai Ued hynod. 
Deonglai y Wladva y creiriau hyny vel yn perthyn i bobl y Uong 
vach " Denby," goUasid yn 1868—9 : D. D. oedd D. Davies, 
mab T. Davydd, Dyfryn Dreiniog ; y botwm livrai berthynai i 
T. Dimol pan wasanaethai glwb yn Manchester ; yr oriawr vel 
un a roisid i oval Cadivor Wood i'w glanhau yn Patagones. 
Aeth Oapt. Wright a'r creiriau i'r FaUdands, gan wneud dat- 
ganiad yno o'r darganvyddiad. Bu peth gohebiaeth rhwng L. J. 



Y WLADYA GYMREIG. 75 

a'r rhaglaw yno yn eu cylch, ond newidiwyd y rhaglaw hwnw, 
ac o ddifyg cymundeb rhwng v Falldands a'r Wladva, collwyd 
golwg a hysbysrwydd yn eu cylch. 

Bu Esgob y FaUdands, cyn ei ddyrchavu i*r meitr, yn gen- 
adwr at vrodorion Tierra del fuego, vel dilynydd i'r merthyr 
Allan Gardner, a gwnaeth Gymdeithas Genadol De Amerig 
orsav genadol yno iddo ev, ac ysgol genadol yn y FaUdands. 
Mae stori Allan O-ardner a'i ddilynwyr newynwyd mewn ogov 
gan y Fuegìaid yn evengyl genadol wasanaethodd i sylvaenu a 
phaihau y gymdeithas hono ; ond hunan-aJltudiaeth yr esgob 
(Mr. Stirling y pryd hwnw) am dair blynedd ei himan i ganol y 
rhai isav dynol hyny, a sevydlu yno ysgol genadol y Faìldands 
(Keppel Island), yw addum penav yr ynysoedd. Erbyn hyn y 
mae rhan o vaes Uavur yr esgob wedi d'od yn sevydliad Arianin 
haner lyngesol a physgotol, a'r rhan £uraU o dan nodded Ghili. 

Er's blyneddoedd bellach aethai y FaUdands yn rhy lawn o 
amveiUaid a devaid, a bu raid i'r rhai cevnog oddiyno symud eu 
deadeUoedd i Diriogaeth Santa Gruz (yn y cyver) a Ghydvor 
Machelan. Erbyn hyn mae y rhimyn o'r tir goreu gyda'r Gyd- 
vor, a chyda'r Andes, ac oddiyno i'r Werydd, yn dryvrith o 
ddevaid " pobl y FalMands : " hyd nod maent wedi gweithio 

fyda'r arvordir i gẁr deheuol tiriogaeth y Wladva (Chubut). 
íae agerlongau y " Eosmos " (EUmynig) yn galw yn y FaUdands 
a Montevideo a'r Gydvor, wrth vynd drwodd i GhiU, a Uyw- 
odraeth y FaMands yn talu Jg200 y tro iddynt, heblaw cludiad 
teithwyr a nwyddau. 

Yn 1873 bu un cyswUt masnachol araU rhwng y Wladva a'r 
Falldands, 8ev pan brynodd Geo. M. Dean & Go., 50 o gefylau 
j Wladva i'w gwerthu yn y Falldands, a gadael dilladau yn gyv- 
newid am danynt. Bu hyny o gryn hẁb i'r Wladva ar y pryd, 
a diau i'r cefylau dalu i'r masnachwr. Tua'r un adeg y galwodd 
yr "AUan (îardner" — ^Uong Gymdeithas Genadol De Amerig, 
gyda'r Esgob Stirling ac eraiU ar ei bwrdd, ar ei fordd o Tierra 
del fuego i Patagones. Danvonodd yr Esgob oddiyno ynddi hi 
Yuches newydd i Mrs. L. J., yn Ue y rhai werthasid i dalu cyy- 
logau gweithwyr y guano tua'r adeg y galwasai eve. 



XIV. 
RHEOLAETH Y PWTLLGOR GWEINYDDOL. 

Oyn oyohwyn o Lerpwl jn 1865 yr oeddid wedi aylweddoli 
mai rhyw vath o barWI ar y Pwyllgor Gwladyaol gjchwynasai 
y Mudittd yyddaì y furv o reolaeth eHmwjthav i drevnu dad- 
blygiad j Wladya wrthi. Elai amryw o wyr blaenllaw j 
Pwjllgor hwnw yn y Yintai Gyntav — pobl wjddant j sjniadau 
a'r trevniadau j gweithÌaHÌd wrthjnt, a chyda hwj rai o'r 
peiiau ohrÌav j daethpwyd i'w hadnabod pan ymgjnuUodd y 
Yintai i gyohwyn. Ar y Byniad hwnw yr etholwvd gan j vintai 
ei biin 12 o Bwyllgor (i'w newìd lx)b blwjddyn) a chadeirydd 
hwnw i'w jBtyried jn lljwjdd j Wlad^a. Too wedí glanio 
gwelwyd angen cyvraith a liys, a threvnwjd i ethol jnad a 
rhaith (ar wahan ì'r Pwyllgor O-weinjddDl] i jHtjríeâ pob mater 
o ddadl a hawl ao iawnder. Oalwjd hjnj yn Uys rbaith a IIjb 
athrjwjn (arbitrate) — jr olav hwn o 8 neu 5 aelod, dewisoaig 
wrth reol ac oblegìd gwasanaeth, rhag i'r Ujb rhaith vjned yn 
avrDBgo a beichua at achoBÌon bychain. Yn ol j ârevn non ym- 
gynuILEd j Fwjllgor am 10 mlynedd, unwiûtb y mia, ac ammch 
08 byddai alw, i dravod pob mater o dre^nidedd a darpariaatíi. 
Gwnaed jn ye eisteddiadau plaen hjnj lawer cjidlim o 
ddeddviad j bu dda wrthjnt om v]jneddoedâ lawer ; mwj 
ymtirverol, jBgatvydd, na'r aiieiriv " orch jmynion " nc 
" ordeiniadau " vwiÌTaIIan moraml jnol jfnrdau Archentaidd. 
Eehlaw j pendervjniadau achlvBurol, mabwysiadwyd y 
Deddvan canljnot: Breiniad ac Etholiad, Gweinyddiad Bam, 
Bbaniad y Tit, Tyddynod, AddyBg EIvenol, Tavaniau (maEnacb 
Indiaidd), Cartrevlu, Bugeila, Caeau a Thervynau, Fjrdd a 
Fosydd, Áo. 

dan yr oraohwjliaeth hoao bu jn Ilywjddion a chadeÍTWjr 

yllgor — WiUiam Davies, Ehjddereh Ôuwb, Edward Priee 

XB.. H. Cadvan, T. Davjdd, J. B. Ehjs, J. Griffith, L. J., 

eithiau byddai raith lled vjwi<w, a byddEd raid wrth ddoeth- 
i gadw pethau yn weddaidd. Ambell etholiad hevyd 

ú teimladan jn lled ucbel ; ond tawelai pob peth ar ol oael 
iljniad yn daç a ohlir: hwjrach na vjddai namjn 80 o 
Iwyc, nar boblogaeth onid 90, eithr eUd drwy j dewisiad 
Edddgat ao moc vanwl a phe buasai mil ar yr etholres— vel 
iganodd A. Jenfaina un tro vod ei bleidhüa ev mor bwjsìg 
yn y Wladva a pbe bnasai bendevìg yn Mhijdain. 



Y WLADVA GYMREIG. 77 

Yn engraift o'r gweinyddiad lleol hwn gododd y Wladva iddi 
ei hnn at gadw trevn a heddwch, oovnodir yma im tro pan 
arehodd Llys Ehaith atavaelu gwenith un oedd yn gomedd talu 
yn ol dyvamiad y Llys hwnw [nid oedd arian yn y wlad y 
pryd hwnw] . Galwyd y cartrevlu allan, a thrawdiwyd yn llu 
arvog at y tŷ, gyda throl a chefyl yn yr osgordd at gludo*r 
gwenith : darÚenodd y Llywydd (H. H. Cadvan) yr ŵys a 
gorchymyn y llys i'r teulu wrth y drws : yna archwyd i ddau o'r 
rheng vynd i*r tŷ a chario'r gwenith i*r drol i'w werthu yn y 
pentrev, lle'r oedd y merched a'r plant yn gynulledig ac yn dis- 
gwyl y canlyniad mewn pryder : ac aeth pawb adrev heb i ddim 
anymunol ddigwydd (er mor vygythiol yr ymddangosai pethau) 
gan deimlo vod iawnder ac urddas cyvraith wedi eu parchu. 
Gellir gwenu, hwyrach, ar y peth yn awr, a throion cyfelyb : 
ond dangosai yr agweddau a'r amgylohiadau hyny y syniad 
dwvn oedd yn y gwladvawyr am drevn ac iawnder, a'r ddysg y 
ceisid gweithredu wrthi am y deng mlynedd y cavwyd llonydd i 
wneud hyny. Ysywaeth, y syniad Arianin i lywodraethu'r 
Wlad^a o'r oychwyn oedd swyddoöa — malldod mawr y 
Wermiaeth erioed, a chyvystyr o ran efaith i'r müwra ovnadwy 
sydd yn llethu Ewrob. 1865 i 1874 — y naw mlynedd o gyv- 
yngderau ac unigedd — bu raád i'r Wladva nyddu o*i hamgylchiadau 
ei hun drevniant o hunan-reolaeth i'w chadw o vewn rhwymyn 
gwareiddiad a chynydd. Oddigerth pan avlonyddai L. J. ar v 
Llywodraeth am ryw gymorth i vedru byw rywsut yn yr an- 
hawsderau vaglai y sevydhad, ni roddai yr awdurdodau Arianin 
sylw yn y byd i'r bagad pobl ymblanasent ar eu finau deheuol. 
O ran hyny, amrwd iawa oedd y Genedl Arianin ei hun y 
dyddiau hyny, a thraferthion gwladol lawer yn llesteirio ym- 
drechion ei gwleidyddwyr i geisio cael peth trevn o'r caos. 
Hono ydoedd yr adeg y bui Chili wthio ei hòniad o arbenogaeth 
ar Patagonia. Digwyddai vod Dr. Irigoyen yn gynrychiolydd 
Archentina yn Ohüi ar y pryd. Ni vlinasid y wlad hono gan 
chwildroadau vel y dirdynid yr Arianin, ac wrth weled y gwagle 
mawr ar vap ei chymydog i'r de a'r dwyrain, a hithau wedi ei 
chyvyngu i'r rhimyn cul o dir rhwng yr Andeä a'r môr, tebyg i 
Ohili eiddigeddu a blysio Patagonia. Oddigerth y rhibyn 
8evydliad dilewyrch ar y Rio Negro (Carmen neu Patagones) ni 
yeddai Archentína yr un bachiad tiriog a sevydlog yn yr holl 
diriogaeth vawr. Ymddengys y gwyhai yr eryrod gwleidyddol 
(Mitre, Eawson, L:igoyen, &c.) yr hovranau yr ochr arall i'r 
Andes, ac yn y man medrwyd cael gan yr Unol Daleithau 
ymyryd yn garedig i wneud cytundeb rhwng y ddwy wlad oedd 
yn Uygadu am yr ysglyvaeth. Dengys bywgrafiad Dr. Eawson, 
gyhoeddwyd wedi ei varw, y rhoddai eve bwys dirvawr ar y 
meddiant Arianin o'r Wladva : a phan roddodd Gen. Osbome ei 
ddyvarniad wrth athrywynu rhwng y ddwy wlad rhoddai yntau 



78 



Y WLADYA GYMREIG. 



bwys mawr ar y f aitli vod teymedd ymarverol Arohentina wedi 
ei sevydlu ar y Chupat. Ni wyddai y Wladva ddim o hyn am 
vlyneddoedd wedyn. 

Nid oedd yn y Wladva tua'r adeg hono namyn rhyw 100 o 
boW : ao velly nid rhyvedd vod y Uywodraeth yn ddìbris 
o honi. Eithr ni ddibrisiai y Wladva ei hun, hyd nod yn y 
gwyll hwnw : eisteddai y Pwyllgor yn rheolaidd : cedwid tipyn 
o ysgol ddyddiol : cedwid y moddion crevyddol yn rhyvedd a 
divwlch. Am y 9 mlynedd hyny ni ddaethai onid rhyw ddau 
neu dri o*r newydd atynt, tra yr aethai rhai ymaith, a rhai 
veirw. Hwnw oedd " cwrs parotoawl " y Wladva, megis y 40 
mlynedd i*r Hebreaid : a cheir yn yr hanes sydd yn dilyn weled 
Yod yr ebddvsg wladol hono wedi eu harwain yn ddiogel drwy 
amgylchiadau dyrys. 



Y YINTAI GYNTAY YMHBN CHWABTER GANBIY. 



1. 
2. 

3. 

4. 

6. 

6. 

7. 

8. 

9. 
10. 
11. 
12. 

13. 
14. 
15. 
16. 

17. 
18. 
19. 
20. 
21. 
22. 
23. 



Hanedigo 
Mrs. Amos Willìams, Bangor. 
John ap WilUams, Glan- 

dwrlwyd. 
, Mrs. L. Davie8, Gasnewydd. 
Mrs. Hanah Jones, Aberdar. 
Thos. Harri, M. Ajsh. 
Mrs. Rhys Williams, Brasil. 
R. J. Berwyn, Tregeiriog. 
G. Jane Thomas, ^uigor. 
Mrs. R. J. Berwyn, Pentir. 
L. Humphreys, Ganllwyd. 
Mrs. W. J. Ransas, Aberdar. 
Mrs. L. J., Plas hedd, Gaer- 

gybi. 
M. Humphreys, Ganllwyd. 
Mrs. W. R. J., Bedol, Bala. 
Mrs. M. Humphreys, Gilcen. 
Mrs. Rhydderch Huws, 

Bethesda. 
J. Harris, M. Ash. 
Mrs. Zecaria Jones, M. Ash. 
Mrs. M. Evan8, Maesteg. 
Edwyn Roberts, Wisoonsin. 
Mrs. Ed. Roberts, M. Ash. 
Mrs. Eliz. Huws, Glynog. 
Mr8.W. Aostin, Llanuwchlyn. 



Hanedlç o 

24. Mrs.Ann Davydd,Aberteivi. 

25. Mrs. JoBua Jones, Bangor. 

26. H. H. Gadvan, Rhostryyan. 

27. G. Huws, ieu., Llanuwchlyn. 

28. Rhys Williams, Nantyglo. 

29. J. Huws, ieu., Rhos. 

30. W. J. Huws, Rhos. 

31. Wm. Austin, Merthyr. 

32. T. T. Austin, Merthyr. 

33. Davydd G. Huws, Rhos. 

34. J. D. Evans, M. Ash. 

35. Daniel Harris, M. Ash. 

36. Ed. Price, ieu., Prestatyn. 

37. Richd. Jenkin8, Troedyrhiw. 

38. Ll. H. Gadvan, Lerpwl. 

39. Amos Williams, Llanbedrog. 

40. W. R. J., Bedol, Mawddwy. 

41. Rich. H. Williams, Bangor. 

42. Robert Thomas, Bangor. 

43. Thomas Davydd, Gilgeran. 

44. Richd. Jones, M. Ash. 

45. Griff. Huws, Llanuwchlyn. 

46. W. T. Rees, M. Ash. 

47. L. Davies, Aberystwyth. 

48. J. Moelwyn Roberts, Fes- 

tiniog. 



Wrth agor yr ail bont dros y Gamwy (Ppnt Rawson), 1890, y 
cymerwyd y f oddlun gyf erbyn, gan J. M. Thomas, Gastell Iwan. 
Nid yw pob un o'r Vintai gyntav oedd yn y Wladva ar y pryd 
i vewn yn y llun—9 neu 10 heb vod. Buasai varw 48. Tr oedd 
yn Nghymru 2, yn Patagones 4, yn Santa Fé 4, anhysbys 3. 



8o Y WLADVA GyMREIG. 

Owelir mBÌ 48 aydd yn j darlun o'r 152 lajiiodd ; ond y m&6 242 

o'u gweheljth «niongyrehûl yn yWlad^a. Daethai yn weini- 

dogion urddedig gyJa'r Yintai L. Humphreys ao A. Mathews, 

ac y mae'r ddau yn aroe eto : ond clavychodd y blaenav ymhen 

y Ylwyddyn, ac aeth Ì Gymru am 20 mlynedd gan ddyohwelyd 

™ y " YeBta " yn 1885. T figiwr ar y cẁr uchav jw D. Ll. 

Tnnnii Daogosir yn y darlun un o'r hen droliau gwreiddiol 

yn y Wlfidva o goed llong-ddryll oedd ar aber yr avon 

id yno gyntav ; a ohywreiorwydd saerníol o gynlluniad J. 

ms, Glandwrlwyd, bolltau a heiym y rhai hevyd a dynid o'r 

Eddillion Uoûg, Dangoair hevyd un o'r tai oryno oyntav 

yn y Wlad^a. Dengya y ntap bychan t.d. 47, Borth 

a, lle y glaniwyd y Yintai ; a'r îordd yr elent tua dyfryn 

t oedd agos yr un ag yr aj( y rheilfordd yn awr, ond y 

nt hwy beth ar y chwith wrtb gyveirio at Drerawson. 

lluestya gyntBv — gryn 4 neu 5 nulldir o aber yr avon, 

y tlong vaoh aeth a'r prwyadon yno gyntar (1863), nid 

r un long i'r avon wed'yn hyd y " Denby " yn 1867, a 

yd hono ya 1868, Ve ddeallir wrth y map mor gyvleus 

irth Madryn, wrth fod aber jr avon yn borthladd mor 

*'r môr tu allan mor agored i wyntoedd. 



XV. 

Y CWMNI YMVUDOL.—MVVANlVV A RUSH. 

Pan dctechreuodd y cymylau doasai y Mudìad Gwladvaol 
glìrìo peth (1869), ymumonodd M. D. Jones a D. Ll. Jones— y 
ddau gyvrivol oedd yn aros i veddwl cario'r mudiad ymlaen. 
Suddasai y blaenav J^,500 o stâd y teulu i gychwyn y Yintai 
Gyntav a'r costau blaenorol ; ac yr oedd yr olav wedi andwyo 
ei yrva weinidogaethol drwy ei gysylltiadau a'i ddyheadau 
Qwladvaol. Velly, pan ddeallasant vod seiliau y Wladva yn 
lled sicr — wedi cael yr allwedd o ddyvrio y tir — ^pendervynasant 
furvio Cwmni i weithio allan y Wladva yn ei gwahanol 
weddau. Yr eginyn cyntav i hyny oedd ** Cymdeithas Ym- 
vudol Festiniog," rhaglen yr hon ddynodai **mai amcan y 
gymdeithas yw gwella amgylchiadau ymvudwyr a chartr3vwyr, 
drwy anvon y rhai blaenav i wlad lawn o adnoddau mwnol a 
chynyrchiön amaethyddol ; ac velly osod y rhai olav mewn 
gwell savle i gael tàl teÚwng am eu llavur." Buan wedi 
hyny yr ymeangodd y syniad i'r furv ganlynol: — 'M.'wmni 
Ymvudol a Masnachol y Wladva Ghrmreig — Sawd, £50,000; 
mewn 5,000 rhanau o £10 yr un. dyvarwyddwyr : Capt. R. 
Delahoydie, Aberystwyth ; M. D. Jones, Bodiwan ; Owen 
Edwards, 22, Williamson Square, Liverpool ; Ö. W. Thomas, 
cyvrivydd, Abbey Street, Chester ; T. Wood, etiveddiaethwr, 
Chester. — ^oviadur teitbiol : D. Lloyd Jones, Festiniog : Cov- 
iadur cyfíedinoJ : T. Cadivor Wood. Amcan y Cwmni ydyw 
llogi, pryau^ neu adeiladu Uongau hwylio, neu ager, at gludo 
ymvudwyr ac eiddo i'r Wladva Gymreig— prynu stoc amaeth- 
yddol, a'i werthu i'r sevydlwyr — masnachu àg unrhyw 
barth o*^ byd. Ceir rhagleni, rheolau, furviau ymovyn 
rhaneion, holl gyhoeddiadau y < 'wmni, a phob hysbysrwydd 
gan y Coviadur Cyfredinol, T. Cadivor Wood, Werberg Street, 
Chester. 

Ymdavlodd D. Lloyd Jones i dynu allan a gweithio y cyn- 
lluniau gyda phob dyvalwch, gan gynal cyrddau i egluro a 
chymell y Cwmni drwy Dde a Gopfledd Cymru — gohebu ac 
ysgrivenu yr oll ei hunan, wrth vod ei gydymaith swyddol, 
Cadivor Wood, ar ei fordd i'r Wladva. Erbyn 1869 yr oedd y 
Gẁmni wedi ei novio yn Uwyddianus, a'r llonggyntav, " Myv- 
anwy," wedi ei phryuu a'i fitio i'r môr — yn llong newydd 
ysplenydd o 800 tunell. Yr oedd L. J. wedi dyohwelyd o 
Buenos Ayres i Gymru erbyn byny : a datganai oddiar y 
proviad morwrol gawsai mai llong vechan o ry w 100 tunell neu 



lai wasaiiEiethfti y Wlad^a oreu y pcyd liwuw. Ond "lloDg 
ymvudol " vynai y Cwmni. Erbyn cael y " >Xyvariwy " yn 
barod gwelwyd nad oedd ei iuaint yn cyvateb Ì ovyiiion y 
gyvrwttL, ynghyluh Uongau ymvQdol. ae mai 11 o yitivudwyr yn 



Y WLADYA GYMRBIG. 83 

Madryn, ac oddiyno i Monteyideo gyda*r glo. Monteyidio 
aeth y llong i Paysandu i gymeryd Uwyth o grwyn gwlybion i 
Antwerp. Erbyn hyny yr oedd biliau adeiladwyr y llong yn 
ddyledus : ond taliadau y rhanddalwyr yn y Cwmni heb ddod i 
law : tra nad oedd enillion y Uong ond prin ddigon i dalu y 
treuliau o'i gweithio. Gwelodd yr adeiladwyr eu cyyle i wasgu: 
aed trwy fury o werthiant cyyreithiol yn Antwerp, a dychwelodd 
y llong i yeddiant yr adeiladwyr am ryw goeg bris. Enw M. D. 
J ones oedd wrth y biliau roisid ar y Ilongau, ac amo ey yeUy y 
disgynodd gwneud i yynu'r difyg a'r costau Uethol. Hon oedd 
yr aü dagya yawr gawsai M. D. Jones oblegid y Wiadya. 
Ysigodd hyny amgylchiadau y teulu : a digwyddodd ar adeg 
ddiyriyol y oythrwyl yu ymhlith yr Anibynwyr am y " ddau 
gyy ansoddiad. * ' 

Dyohwelai L. J. a'i deulu yn y " Myyanwy" yn syth o 
Gasnewyddj ac heblaw hwy deuluoedd y goy a'r crydd ddan- 
yonai y Gwmni i yod o wasanaeth i'r Wladya, oblegid yr angen 
am y creftwyr hyny. Ond siomasid y Wlsídya am yintai o 
ymyudwyr, er mai da oedd cael yr 11 ddaethai : diangasai 
neyyd 4 neu ö o yorwyr y Uong, y rhai yuont yn y Wladya 
ylwyddyn neu ddwy : ac yeUy digon helbulus i'r cabden yu y 
yordaitn, yel mae'n debyg na roddodd adroddiad calonogol am 
y Wladya. Hwyliodd y ** Myyanwy " o Borth Madryn am 
Monteyidio — Mai, 1870— amser rhyyel Frainc a Prwsia, a bu'r 
Wladya 13 mis heb un math o gymundeb gyda'r byd, hyd nes i'r 
•* Oracker " gael ei danyon i ymholi gan lys-genad Prydain yn 
Buenos Ayres. 

Wrth furyio y Owmni Ymyudol hwnw am y ** Myyanwy " 
daethai yr hyrwyddwyr (M. D. Jones a D. Iil. Jones) i gys- 
yUtiad â Chymry arianog New York, drwy D. S. Dayies : 
hwythau yno a furfiasant gyfelyb g\\'mni i brynu a rhedeg 
Uongau, yel math o gangen o'r Owmni Ymyudol, i wneuthur 
Uin^ gyson o longau i gydio'r Wladva wrth y Mudiad oU, ond pob 
Uong ar ei chyyriy ei hun. Prynwyd a danyonwyd y ** Bush " 

ÍGwel hanes y Uong hono, tud. 24 1 gan yr adran Amerigaidd o'r 
Iwmnì, cyn iawn wybod nac amgyéed tynged y '* Myyanwy," 
na deaU seyyUya y Wladya ar y pryd. Ond yr oedd yni D. S. 
Dayies y pryd hwnw ac wedi hyny yn cario pob peth o'i ylaen. 
Sylweddasai eye tra yn yr Unol Daleithau apostolaeth M. D. 
Jones am Wladya Gymreig, ac ymdaylodd i weithio aUan gyn- 
Uuniau y Cwmni Ymyudol o ddiyriy calon. Nis geUid wrth yr 
anfodion syrthiodd ar y Uong a'r ymyudwyr hyny, mae'n 
debyg, ac nis gaUai y Wladya yn ei diymadyerthedd ar y pryd 
Yod o nemawr help i'r ymgais lew hono, — ^yeUy aeth y tìmMt 
heibio heb yod y Seyydliad yawr elwach arno — yn wir cyn i neb 
dd'od o'r niwl oedd oddeutu'r nawy nes bod yn rhy ddiweddar. 



84 Y WLADYA GYMREIG. 

BRBINLBN AM DIB. 

Seilid y Cwmnîau hyn, mae'n debyg, ar gyvrivon damcanus 
cymdeithasan yswirio ao adeiladu. YsgrÌYenai y cynllunydd 
(I). Ll. J.);— 

Ehag. 16, 1869 : Yr wyv vi wedi gweithio yr holl scheme 
lawer gwaith drosodd, ac os yw reports i ddybynu amynt, bydd 
cynllun eang vel hyn yn ddiogel ac efeithiol. Y priv drawhaclc 
ydyw y f aith nad oes genym Ÿreinlen ar y tir. Pe caem ni vedd- 
ìant o dir ve godem ariaji vaint vyner. Ai ni vyddai yn bosibl cael 
breinlen ar lí5n o dir yn cynwys y Valdez, New Bay, a watershed 
y Ghupat, neu yn hytrach ryw 150 miUdir ar hyd llìnell Uedred, 
ac o byny i'r Andes ? Ni ddymunwn vod dim mewn breinlen i 
gyvyngu ar vested mterestSt suo wrth gwrs ni chyvyngai ar 
awdurdod y Wladva. Mae*n amlwg y byddai'n werth ym- 
geiaio am hyn. Os na rydd y Llywodraeth vreinlen, a wnai hi 
ddìm rhoi teitl i ni ar y dyfryn, a*i werthu am ryw swllt yr erw. 

Ebrill 16, 1872, ysgrivenai M. D. Jones ar yr im mater : — 
** Yr wyv yn ervyn amoch vỳnu breinlen i*r Owmni Ymvudol: 
o*r vath ag y tynwyd ei braslun allan, a*r hon sydd yn aros yn 
anorfenol yn Buenos Ayres. Mae pobl America, a phobl y 
wlad hon cyn hir, yn sicr o gyvranu at y Cwmni, ond cael 
breinlen ar dir ; a rhoddent ddigon o ymvudwyr yna ar goel 
ond cael tir yn ddiogelwch. Yr oeddwn yn meddwl vod y 
Llywodraeth Arianin wedi rhoddi breinlen hyd nes y gwesgais 
Denby i gydnabod mai ar ei haner yr oedd. Difyg breinlen yw 
yr unig beth sydd yn ein Uuddias yn awr. Mae amoin eisieu 
cael commercial basis i'r Cwmni, ac ond cael hyny trosglwyddwn 
bobl yna yn rhwydd. A gav vi ervyn amoch vynu y vreinlen 
yn ddioed." 

GweHr oddiwrth yr uchod vod camddealltwriaeth dybryd 
wedi bod am vreinlen a threvniadau dyvudol. EvaUai vod a 
wnelo'r bylchau hirvaith yn y cymundeb y pryd hwnw rywbeth 
á hyny. Bid a vyno ni wyddai y Wladva nemawr ddim am y 
cynlluniau a'r cyvryngau ddadlenir yn y llythyrau blaenorol. 
Debygid mai Uythyr M. D. J., wrth gyveirio at " gais anor- 
fenol " J. H. Denby i gael breinlen yw yr allwedd i'r dyryswoh. 
Yngoleimi proviad y blyneddoedd hyny a'r rhai dilynol, gellir 
yn awr weled p'le'r oedd gwendid y cynlluniau — " Ehoi y càr o 
vlaen y cefyl " yr oeddys. Nid oedd y Llywodraeth mor bwdr y 
pryd hwnw ag y daeth i vod wedi hyny. Yr oedd Mitre, 
Äawson, a'u hysgol hwy, a'u dilynwyr Sarmiento ac AvellQJieda, 
yn cadw Uygad eiddigus ar y tiroedd cyhoeddus. Yr tm pryd, 
diau i lawer tavell brav o dir vynd yn aberth i'r esgus o vudd 
cyhoeddus, ae yn vwy o lawer am favrau gwleidyddol. Pe 
gallasai'r Cwmni Ymvudol bb^nü rhanbarthau o'r wlad, drwy 
gymeryd mantais o ryw hen gyvraith anghoviedig, a thalu eostcm 



Y WLADYA GYMREIG. 85 

cyfreithwyr, cawsid breinlenymhen amser. Ond nid ymddengys 
vod gan y Cwnmi gyvala parod wrth law o gwbl i hyrwyddo'r 
olwynion. Nid oedd syniadau y gwladvawyr ar y pryd chwaith 
yn myned nemawr bellaoh na diogelu bob un ei dyddyn bach ei 
liim ; a phan ddaeth enw S. Bames i*r golwg, a neb yn gwybod 
pwy ydoedd na'i gysylltiadau, ymhellach nag mai Amerigwr 
" smart " o New York ydoedd, — a*r cymundeb yn yylchog ac 
arav — a helynt y " Rush " a'i hymvudwyr moranvoddhaol, nid 
rhyvedd i bethau " vynd i'r gweUt." Diau vod y cynlluniau yn 
burion, ond sevyllva y Wladva mor amrwd a diymadverth, a 
dim cyd-dynu na chyd-gydio rhwng cyniver o unigolion eiddil 
traferthus, aneb nerthol (arianog) tu cevn i roi hwb gychwynol. 
Tmhen blyneddoedd (1887) cavodd Cwmni Tirol y De vreinlen 
am 800 lech o dir goreu yr Andes, drwy dalu yn Ued ddrud am 
dano mewn twmeiaeth. 



XVI. 

LLONG ETO TR WLADVA I GEISIO GWEITHIO 

ADNODDAU'R WLAD. 

Dangosai adroddiad y *' Cracker" pamor ddigyswUt oedd y 
Wladva wrth y byd y pryd hwnw (1870), ac y byddai raid cael 
etö long i redeg ol a blaen i Buenos Ayres, at gadw cymundeb 
cyson. Caniatesid i L. J. a D. W. Oneida, ddod i Montevideo, 
yn y " Cracker," i edrych vedrent wneud rhywbeth ihyrwyddo 
hyny ; ond pan ddaethant yno yr oeddy vad velen {yéllow fever) 
mor ddrwg yn Buenos Ayres, vel yr ysgubid ymaith y trigolion 
byd i 500 y dydd a rhagor. 

VeUy bu raid aros yno am ddau vis cyn gàUu myned at y 
Llywodraeth i ovyn am ymwared Uong. Bu L. J. ddyval a 
thaer gyda'r awdurdodau yn ceisio egluro y sevyUva a gweithio 
y deisyviad — ond oU yn over. Bu raid iddo droi eüwaith at 
lys-genad Prydaán i ovyn ei help caredig ev, er vod Capt. 
Bedingfield wedi datgan yn gryv yn erbyn ymyryd. 

Buenos AjxeB, Awst 3, 1871. 

Tr wyv dan orvod i apelio eto at yr un caredigrwydd ag a 
vedrodd ddanvon y ** Cracker," i hoU hynt y Wladva, yn Ebrill 
diwedday. Gwelsoch oddiwrth yr adroddiad hwnw mai angen 
mawr y ssvydUad yn awr yw moddion cymundeb i ddanvon 
cynyrchion i*r varchnad, a chael rheidiau yn gyvnewid. Br 
cyniver o anhawsderau ydys wedi gael, mae y gwladvawyr yn 
awT mor fyddiog yn eu gwlad newydd vel y maeni yn codi tai 



86 Y WLADYA GYMRBIG. 

brics cysurus iddynt eu hunain, a*r unig gais arall wnaethant 
atay, heblaw llong, oedd am weithredoedd ar eu tir, ac ychydig 
gymorth at ysgol. Eglurais i*r Arlywydd Sarmiento nad oedd y 
gwladvawyr yn hofi bod yn vaich ar y Llywodraeth, ac y gallent 
bellach, gynal eu hunain, pe cafent gyvleusdra marchnad i*w 
cynyrchion. Er y pryd hwnw bum 84 o weithiau yn swyddfeydd 
y Llywodraeth, a dwyn pob dylanwad vedrwn o*m tu— ond oll 
yn over. Yn Mehevin, govynwyd i*r agerlong " Fatagones " 
pa swm chwanegol ovynai hi am redeg i'r Wladva o'r Bio 
Negro ddwywaith yn y vlwyddyn, a dychrynwyd pan ovynid 
$3000 aur (JgôOO) bob tro. Tna goyynaìs am y $2000 neu 
$3000 tuagat hrynu llong vel o*r blaen i'r Wladva. Oedwyd o 
ddydd i ddydd, hyd Awst 2, pryd yr hysbyswyd vi gan yr is- 
ysgrifenydd, ** Vod yr Arlywydd wedi pendervynu peidio gwario 
yr un ddoler yn rhagor ar y Wladva, osna symudai y sevydlwyr 
i rywle arall." Yn y cyvwng hwn nid oes genyv gan hyny ond 
syrthio'n ol ar eich cydymdeimlad chwi. Wedi pedwar mis o 
ddihoeni a disgwyl yma, yr wyv yn cael vy hun yn analluog i 
vyn*d yn ol at y sevydlwyr a vy nheulu, na chymeryd iddynt y 
nwyddau y gwn vod amynt gymaint o'u hangen. Mae son am 
" symud " pobl nad oes amynt un dymunìad i hyny, ac ydynt 
wedi mynd drwy galedi anhygoel i ymgartrevu mewn gwlad 
newydd, yn greulondeb debygav vi, ac yn anheilwng o'r 
Weriniaeth Aiianin. Am hyny, nid oes genyv ond tavlu vy 
hun a'm cydwladwyr ar drugaredd cynrychiolydd Ei Mawrhydi 
Brydeinig. — L. J. 

Canlyniad yr apêl hwnw vu y nodyn canlynol ymhen tair 
wythnos oddiwrth lys-genad Prydain : — 

Buenos Ayres, Medi 18, 1871. 

Mae'n dda genyv eich hysbysu vod mater y llong wedi ei 
setlo. Prynwyd hi, ac y mae'r archeb wedi ei rhoi i'r Gapitania 
i'ch cyvlenwi â phob peth rheidiol i'w fìtio i'r môr. Ceir yr 
arian gan y Llywodraeth, hyd i swm amcan-gyvriv Ballesteros. 
Gtillwch gymeryd meddiant ohoni pan y mynoch, a brysiwch i 
wneud hyny gynted cewch y nodyn hwn. — H. G. MagdonnblIi. 

Yna daeth cyhoeddeb y Llywodraeth vel hyn : — 

Buenos Ayres, Hyd. 11, 1871. 

Wrth ystyried y dymunoldeb o gynal Gwladva Chubut, 
rhodder $3000 i brynu llong ar y telerau canlynol : — (1) Fod y 
Uong i'w hystyried yn eiddo'r Llywodraeth, ac i vod dan y vaner 
Arianin, nes yr ad-delir y swm gan y Wla<lva. (2) Dros ystod 
hyny nis gellir ei gwystlo na'i gwerthu. (3) Vod i gynrych- 
iolydd y Wladva yswirio y llong ar unwaith rhagpobcolledmôr. 



Y WLADYA GYMREIG. 87 

(4Ì Hyd nes y trevnir awdurdodau y "Wladva, vod i'r cynrych- 
iolydd weinyddu yn yr hyn vo angenrheidiol. (5) Vod i*r 
cynrychiolydd arwyddo ei gydfurviad â*r telerau, a thros- 
glwyddo papur perchenogaeth y Uong, ac inventory o bob peth 
sydd ynddi. Alsina (Luis L. Dominguez). 

Enw y Uong hono oedd "Maria Ana," ond newidiwyd yr 

enw gan y Llywodraeth i " Chubut." Yr oedd hono yn llong 

grev, o ryw 200 tunell. Dychwelai D. W. Oneida a'i ofer 

amaethol yn y llong hono gyda L. J., a Leesmith, a Green- 

wood. Freitiwyd hi gan dŷ masnachol yn Buenos Ayres, i 

Iwytho guano ar lenydd y Ẅladva. y rhai a ddodent ynddi 

gyvlenwadau o vwyd a chelvi at y gwaith. Velly, drwy y llong 

Dono, cawsid cyvle o'r diwedd i wneud prawv ar yr hyn vuasai 

drwy'r blyneddau mewn golwg — sev gweithio adnoddau naturiol 

Y wlad. Vel ceidwad y Uong dros y Llywodraeth, freitiodd L. J. 

ni i'r cwmni am £300 y mis; ond bu raid iddo vynd yn 

bersonol gyvrivol am gyvlog y g^veithwyr o'r Wladva elent i 

Iwytho y dom ynddi. Cychwynodd yr anturiaeth yn eithay 

Uwyddianus ; ond cyn hir, aeth yn ddyryswch gyda rheolydd y 

cwnmi — un o'r enw Stephens, ddaeth wedi hyoy yn hysbys 

ddigon. Wedi bod rai misoedd yn gweithio velly, ac wedi 

gadael y feryllydd ac ereill ar ynys anghyyanedd i ddala moel- 

rhoniaid, daeth y briv long oedd yn y gwasanaeth — " Monteal- 

legro" — ^i geisio dod i'r avon — ond aeth ar y traeth, ac yn 

Uongddryll, a'r llwyth tom oedd ynddi gyda'r môr. Bu raid 

velly ddanvon llong y Wladva, ** Chubut," i achub y feryllydd 

a'r dynion oedd tua Camerones, am yr hyn wasanaeth y mynai'r 

feryllydd Lewald dalu o'r arian oedd ganddo ev perthynol i'r 

cwmni : ond yr hyn na chaniatai Stephens, a bu peth frwgwd. 

Cawsid nad oedd y gíiano gesghd ond peth Ued salw, ac na 

thalai y fordd i'w gasglu i long a'i drosi wedyn i long arall ; ac 

vod cyvlogau y dynion yn crynhoi tra'r oeddys yn aros tywydd 

gweithio. Deallwyd wedyn mai gweld yr anturiaeth yn myn'd 

yn goUedus yr oedd y rheolydd, ac ddarvod rhedeg y " Monte- 

allegro" i'r làn yn vwriadol, er mwyn yr yswiriad. Bid a 

vyno, hwyliodd y ** Chubut " i Montevideo, ac oddiyno i Buenos 

Ayres, i ddisgwyl y freit, a chyvlogau, a lluniaeth i vynd yn ol. 

OÎid ni chavwyd ddimai vyth— ond pob dyhirwch a chnav- 

eiddiwch. Velly syrthiodd y Uong yn ol i'r Llywodraeth. Ond 

yr oedd gan L. J. i wynebu £300 cyvlogau y gweithwyr gartrev 

yr oedd yn gy vrivol am danynt ; a bu raid iddo werthu pob peth 

a yeddai ar ei helw y pryd hwnw i gyvarvod govynion y dynion 

— a hyny a wnaed hyd y fyrling eithav. 

Eithr nid hyny wedyn oedd diwedd helbulon y **Monteal- 
legro " a'r gucmo, Cawsid y llong ** Chubut " drwy i lys-genaò. 



88 Y WLADYA GYMREIG. 

Prydain wasgu peth ar y Gweinidog Tramor — ^Dr, Tejedor. 
Yna, ar y lav Ohwev., 1872, danvonodd hwnw y nodyncanlynöl 
at L. J. : — 

Derbyniais eich Uythyr Bhag. 6, ac lon. 16. Nis gallAv 
gymeradwyo eich gwaith gyda*r llong Oriental ** Monteallegro." 
Dylasech gy vyngu eich hun yn unig at noddi y rhai gollasant 
eu llong. A p*le mae*ysgwher " Chubut ? " LYn Montevideo] . 
Nid ydych yn mynegu yn eglur: ac i roi y cyvarwyddiadau y 
govynwch am danynt, rhaid cael gwybod hyny yn gyntav dim. 
Ar hyn o bryd, digon yw adgovio vod y llong wedi ei rhoddi at 
wasanaeth y Wladva, ac na ddylid, ac na ddylesid colli golwg ar 
hyn. Pan gav vwy o vanyhon byddav veithach. O.Y. — Yr wyv 
newydd dderbyn o Montevideo lythyr oddiwrth Stephens, yn 
yr hwn y mae'n gwadu yr hoU hanes a roddwch chwi : a gall 
hyny beri llawer o ovid. Danvonwch adroddiad llawn cyn 
dyohwelyd. — Tejbbob. 

Yr "adroddiad" goreu hwyrach yw y dyrynion canlynol o 
lythyr Capt. Harrison, meistr y " Monteallegro," am y dyn 
gevnogid gan Dr. Tejedor: — "Montevideo, Chwev. 4, 1872. 
Ve synwch, mi wn, pan vynegav i chwi i Stephens ddevnyddio 
vy enw i ar 6 o dderbynebau am £30 nad oedd wnelwy v ddim á 
hwy. Ymhlith ei bethau cavwyd gwn pres, ac arvau lawer. 
Govidus i mi yw bod wedi cymysgu gyda'r vath leidr a fugiwr 
enwau. Da vyddai genyv gael eich tystiolaeth CL, J.) am y 
rhybudd roisoch i vy mate, pan yr awyddai hwnw ar i'r 
* Monteallegro * ddod i*r avon i'w dinystr yn vwriadol. — ÌIL 
Harbison." 

Gwelir velly mai methiant a cholled vawr vu y cais i 
ddadblygu adnoddau'r arvodir y Wladva y pryd hwnw. Ymhen 
rhai blyneddau gwnaed peth masnach gyda chrwyn y moel- 
rhoniaid oddiar y tueddau hyny. 



XVII. 
CIP AR GYRAU'R WLAD. 

Ar ol i*r "Myyanwy " lanio ei hymvudwyr yn 1870, a hwylio 
ymaith i Montevideo, nid oedd gan y Wladva yr un cyvrwng 
cymundeb gyda*r byd: a buwyd velly visoedd yn disgwyl 
rhywbeth o rywle, ao yn pryderu beth wneid. Ganol yr hav 
hwnw daeth tri brodor o'r berveddwlad i vasnachu, a phender- 
vynodd tri o'r sevydlwyr achub y cyvle i vyn'd gyda hwy yn ol 
i*w cynevin, a cheisio cael gan eu penaeth, Tsikikan, eu harwain 
dros y tir i Patagones — L. J., D, W. Oneida, ac Ed. Price, a 
chyda hwy dri morwr ddiangasent o'r " Myvanwy." Ymhen 
blwyddi lawer y deallwyd anturiaeth mor ryvygus oedd hono y 
pryd hwnw. 

Wedi gadael y dyfryn mae y fordd yn codi i'r paith mawr a 
alwyd wedi hyny Hirlam Fyrnig, am 50 milldir, heb ddavn o 
ddwr, nes dod i'r fynon fechan, Fynon Allwedd. Oddifitr y paith 
hwEW gwelir mynyddoedd uchel (3700 tr.) yn dyrchu i'r golwg, 
a thrwy vwlch yn y mynyddoedd hyny yr elai'r fordd. Galwyd 
y mynyddau hyny Bànau Beiddio. Wedi croesi'r Hirlam, 
disgynir i is-baith dwvn, a Uyn ar ei waelod, o'r enw Getl-aik. 
Oddiyno i'r gorllewin wynebir am y Bànau drwy vylchau 
creigiog — un o ba rai y w y Ceunant Cethin — nes dod drwyddynt 
i droad rhediad y dwr. O'r van hono gwelir gwlad vwy agored 
a rhywiocach yr olwg, nes dod i wersyll^a vawr y brodorion o'r 
enw Kytsakl, a hwnt i hyny Makidsiaw. Hono oedd y gìp 
gyntav gavwyd ar gyrion y berveddwlad, wedi y wib balvalog 
yn 1865 — 6, hwnt i'r Creigiau Cochion. Bu raid dychwçlyd o'r 
daith hono heb vedru mynd i Batagones, am y dywedai'r Indiaíd 
na vedrid mynd dros Yalcheta ganol hav velly — a cywir oedd 
hyny. 

Gwnaeth L. J. a D. W. Oneida gynyg araU i vynd tua Pata- 
gones gyda'r ar^ordir, gan ddisdyllio dwr y môr i'r cefylau a 
hwythau. Paith graianog a thywodog gavwyd y fordd hono : a 
thorodd y pair, vel y bu raid dychwelyd drwy gryn galedi Dro 
araU, glaniodd yr un dau yn y Valdes, a cherddasant gryn dir 
ar y cyrion hyny. 

Wedi cynevino âg agwedd y wlad a'i neillduolion, a dull y 
brodorion o deithio — ^ymhen blwyddyn neu ddwy, aeth L. J., A. 
Jenkins, a Bichard Jones am daith mis i'r gogledd-orllewin, i'r 
cyrchvanau adwaenwyd wedi hyny vel Telsm, Kona, Bankiwaw, 
Trom-niew, &c. 

Clywsid llawer o son gan y brodorion am Bio Chico (avon 
vach) oedd yn arllwys i'r Camwy, heb vod nepell o'r sevydliad. 
o 



90 y WLADVA GYMREIG. 

Cyn bo hir, i ohwilio am hono aeth J. ac O. Edwards, a J. M. 
Thomas — a daethant i*r lleoedd oethinay, mae'n debyg, sydd 
yn yr holl wlad, o ran bod yn greigiog, agenog, anhygyrch. 
Oavwyd yr avon vach (Iàmakan), ond yr oedd y fordd ati mor 
anhawdd a phoenus yel na vu o vawr gyrchu — a rhyyedd y son, 
y mae er's blyneddau rai agos yn sech ond ar dymhorau 
eithriadol iawn. 

Cyn hir wedi hyny cynullodd J. M. Thomas yintai archwìliadol 
i yyn'd tua*r de, gan ddilyn yr Iàmakan nes darganvod Llyn 
Oolwapi, tua lledred 44.50. Yn vuan ar sodlau hyny aeth L. J., 
John Griffith, a'r anianydd Dumford gyda'r arvordìr hyd 
ynghyyer Pigwm Salamanca, ac yno groesi i'r gorllewin nes 
a*od ohonynt hwythau i Lyn Colwapi, a dilyn ei vin ddwyreiniol 
hyd at yr avon Sin-gyr, sydd yn arÛwys i'r llyn ynghy ver Llyn 
Otron, man y mae gover y llyn hwnw yn arllwys i'r Sin-gyr : a 
dilynwyd yr avon hon o 40 neu 50 miHdir, hyd y troad mawr a 
wna i'r gorllewin. 

Gwnaed gwib neu ddwy arall vu yn allwedd i'r fordd sydd yn 
awr yn myned i'r Andes, ac a elwir Hirdaith Edwyn (am mai 
eve gayodd ben y llinyn). Elai E. E. y tro hwnw (1871) yn 
gydymaith i ddau Sais deithient gyda'r avon i chwilio am aur, 
ac a aethant hyd at y dyfryn eilw y brodorion Kel-kein. 

Ond y treiddio cyntav i'r berveddwlad ydoedd yr un trych- 
inebus y lladdwyd tri Cymro gan y brodorion, ac y diangodd y 
pedwerydd ( J. D. Evans) o savn angeu drwy yuanedd ei gefyl 
a naid ovnadwy ei yarchogedd yntau. Treiddiasaut hwy yn yr 
ymchwil am aur hyd at Walcheina a'r Teca — taith namyn 
diwmod i'r Andes. 

Wedi yr ymlid llwyr yu ar y brodorion gan gadgyrch vawr y 
Cad. Boca, trevnodd J. M. Thomas archwil lled Iwyr ar y wlad 
i'r gorllewin, hyd yr Andes, gyda'r rhaglaw Fontana, a 
chymdeithion o'r gwladyawyr — o Eskel a Tsolila yn y gogledd 
gyda'r Andes, hyd at Lyn Fontana yn y de, ac oddiyno gyda'r 
Sin-gyr i Lyn Colwapi, ac yn ol gyda'r môr i'r Wladva. 
Gwnaetljant ddwy daith y tro hwnw i leoli ac adnabod y wlad ; 
a gwnaeth J. M. Thomas a chymdeithion amryw deithiau eraill 
y fordd hono i linellu a gwneud fyrdd. Erbyn hyn mae y wlad 
wedi ei bras-vesur a'i mapio yn lled Iwyr — ond wele, gwâg iawn 
ydyw eto: tiriogaeth o 30,000 o villdiroedd ysgwar heb onid 
prin 4000 o bobl ynddi. 

Gwelir oddiwrth hynyna mai aray a hir y buwyd cyn adnabod 
y wlad, ond y cefid cip ar y cyrion yma ac acw, yn awr ac yn y 
man. vel y byddai hamdden a'r cyyleusderau. Sypiwyd cryn- 
odeb y paragraf hwn, ond cymerodd i'r Wladya vwy nag 20 
mlynedd i yedru dweud cymaint a hyn'a. 



XVIII. 

YR ADGWNERTHIAD— TROAD Y LLANW. 

Yn y disdyll ddilynodd y dón ddaethaá a'r "Myvanwy" i 
Borth Madryn (1870), a phan giliai ymaith eil-dòn y "Euah," 
lansiasaì B. S. I)avies yn New York i geisio hybu*r Wladva — 
aeth A. Mathews am wib o*r Wlad^a (Ue buasai o'r cychwyn 
am 7 mlynedd) i Gymru, at Dad y Wladva (M. D. Jones) i 
weled a deall sevyllya y Mudiad erbyn hyny — A oedd obaith 
cael rhagor o ymvudwyr i*r 8evydliad, vel ag i*w gwneud yn 
Wladva Gymreig o ryw ragolygon? Parasai yr helbulon 
oblegid y ** Myyanwy," ac anghydvod enwadol y ** ddau gyvan- 
8oddiad,"nad oedd y WIadva y pryd hwnw yn air deniadol iawn 
i neb ond i'r hen arwr ei hun, a*i vagad dysgvblion crediniol. 
IJn o'r rheiny oedd D. S. Davies yn yr Unol Daleithau, yr hwn, 
er gweled y *' Rush " yn myned rhwng y cwn a*r cigvrain vel y 
** Myyanwy," a gynhyrvai Gymry y Taleithau i wneud caás 
arall am loug Wladvaol. Pan aeth A. Mathews allan velly o 
Bodiwan y Bala i udganu'r Wladva eilwaith yn y trymedd oedd 
yn gordoi yr awyrgylch, nid hir y bu cyn cael clust y wlad i'r 
weledigaeth a'r dadguddiad oedd ganddo am Gymru Newydd, y 
gwelsaj M. D. Jones ei chysgod cyn myned i*r tywyllwch 
mawr. Pan aeth adsain yr udganiad hono dros y Werydd, 
gwaeddai D. S. Davies ar i A. Mathews vyned drosodd i*r 
Taleithau i gy vuno nerthoedd yno gydag ev at gael eilwaith long 
Wladvaol. Hyny vu, a llwyddodd D. S. Davies yn y man i 
gael gan Gymry Amerig brynu yr **Electric 8park,** a*i 
ìlwytho o reidiau ac ymvudwyr. Eithr eto — ys tru y son I aeth 
hono i drychineb. [Gwel yr hanes t.d. 27.] 

Cyfrodd darlithiau A. Mathews bobl Cymry hevyd yn lled 
vyw — er na ddaeth gydag ev Vx Wladra ar y pryd ond rhy w 50, 
eithr ymhen y vlwyddyn wedyn dylivodd y proselytiaid o*r gad- 
gyrch hono wrth yr ugeiniau. Cyraeddasai mintai anfodus yr 
** Electric Spark " hevyd i Buenos Ayres tua'r un amser, vel yr 
oedd yn y Cartrev Ymvudol agos i 100 o Gymry gyda'u gilydd, 
yn disgwyl llong i'w cludo i ben eu taith. Ac nid oedd y 
Wladva ei hun y pryd hwnw vawr ragor. 

Wedi ymweliad y *' Cracker," ceulasaì y Wladvá drachevn ar 
eì sorod o unigedd a bychander. Medrwyd, mae'n wir, allvorio 
V llongaid gyntav o wenith y Wladva yn yr ** Irene " (1873), a 
bu hyny yn achlysur i vasnachdy Rooke & Parry gychwyn peth 
masnach gyda'r Wladva [gwel y benod ar vasnach], ac yn y 
t3yvwng hwnw y daeth y ddwy vintai adnewyddodd holl arwedd 
J)ethau. Yr oedd mintai yr ünol Daleithau wedi ei hysbrydu 



9a Y WLADVA GYMREIG. 

gan gryn lawer o " vynd '' eu gwlad, & chan Twyav yn beroben 
cryn ^pjn o âdarpariadau ac oferynaii addae i wlââ uewydd. 
Tynasaa eu trjchineb hevyd hwy drwy hroviad i wynebu au- 
hawsderau a dioddevmnt gwlad ac arverion dyeitbr. Yr oedd y 
TÌntíii o Gymru yc ddetholiad engreiftiol iawn o bobl weithiol yr 
H«n Wlad — ynj ddiwjd a ohynil a bnchedduB — rai yn feroíwyr 
deBlloG, a'r oll yn gynevin â bywyd gwledig llavurüB. Erbyn i'r 
ddwy vintai dd'od at eu gilydd, yr oedd iddynt bedwar o weini- 



df^on Anibynol— A MathewB yn dychwelyd o'i groesgad 
Wladvaol ; D. Lloyd Jonea wedi rhoddi eglwya Rhnthyn i Tynu, 
ac yn myned i'r ẄadTa i barhau ei ymdrechioa gyda'r mudiad 
yr aethai yn aberth iddo ; J. Caerenìg Ev&ns (Cwmaman), am 
ei Tod yn 'WladTawr rhongo ; a D. S. Davie8 ar ol ei long- 
ddrylliad tua'r Brasil, yn líwybro drwy dew a theneu i wel'd y 
Wlâd^a drosto'i hun. Rhwng y ddwy vintai yr oeddynt agos 
moc luosog a'r Wladva ei hun,— ond eu bod bwy yn ançerddol 
awjddue i gychwyn gwrhydri ; tra'r gwladTawyr, wedi't holl 
siamedigaethau a phrovedigaethau, yn anyetwyth en gobeithion 
a'u hyder, ac mewn perygl i foHj'lu ao ymollwng. Bu y dyvad- 
wyr newydd dalm o amser cyn cyraëdd pen eu tiúth oll. Buoiit 



Y WLADYA GYMRBIG. 93 

TeÜy tna thri mis yn Buenos Ayres. Nid oedd y ddinas^ono y 
pryd hwnw ond anelwig ddigon, ragor yw yn awr, a*r darpar* 
ladau a threvniadau swyddogol ond amrwd iawn: yelly, yr 
oedd bod agos i gant o öymry yno gyhyd o'amser, yn gwynebu 
am le na wyddid ond y nesav peth i ddim am dano, yn peri 
cryn ymhoü a chywreinio yn y oylch swyddogol a masnaohol. 
Ddechreu y vlwyddyn hono (1874) daethai y llwyth cyntav o 
wenith y Wladva i*r varohna<i yno, a pharodd ei ragoriaeth ar 
bob gwenith arall gryn gyfro ama.ethol [gwel ** Dechreu masnach 
y "Wladva"]. Tỳ masnachol cyvrivol yn y yarchnad hono ar y 
pryd oedd Eooke & Parry — ^yr olav yn Gymro trwyadl o Lan- 
rwst, vuasai yn sWyddva D. Roberts & Son, Liverpool, ond a 
ddaethai i Buenos Ayres yn y 6 degau : a thrwyddo ev y gwerthasid 
gwenìth y Wladva. Yr oedd y tŷ masnachol hwn yn gyrchva 
vawr i'r dyvudwyr, a chan nad oedd Cajtrev Dyvudwyr nepell 
oddiyno, byddai'r tramwy rhwng y naill le a'r líall— a hyny yn 
nghanol y drev — yn tynu cryn sylw. Wrth weled argoel mor 
dda am vasnach gyda'r Wladva prynodd y masnachdy hwnw y 
llong " Irene," i redeg ol a blaen : ac yn hono y danvonwyd yr 
ymvudwyr i ben eu taith : eithr yr oedd yn vis Medi cyn 
iddynt oll gyraedd. 

Yr oedd derbyn a lleoli cyniver a 90 o ddyvudwyr gan y 120 
gwladvawyr truain hyny, na welsent neb ond Indiaid (oddigerth 
clp ar bobl y tair llong) er's naw mlynedd, ac a syrthiasent yn 
naturiol ddibris o ymddangosion a chylchynion, yn ddefroad 
Uwyr a dymunol wedi eu hir gyntun : a bu cyvathrach a thrav- 
nidiaeth vywiog rhyngddynt — " pethau yr Hen Wlad " yn cael 
eu íeirio am bethau y wlad newydd, arian Prydain yn pasio am 
aniveiliaid. I'r dyvudwyr newydd, ínae'n debyg vod rhai dull- 
iau a gweddau byw wthasai y wlad a'r amgylchiadau ar y 
gwladvawyr vel pethau rheitiol yn ymddangos yn chwith : eitli 
buan iawn yr ymdoddodd ac yr ymgystlynodd yr oU i'w 
güydd i wneud y Wladva Adnewyddol. Wedi yr hir egwyl ar y 
môr, ac ar ol hyny yn Buenos Ayres, cronasai yni gweithio y 
newydd-ddyvodiaid vel argae (a dadebrasaá egni yrhaicyntevig), 
vel pan gawsant ddaear y Wladva dan eu traed,a digon o le penelm, 
ymdavla8ant i waáth o ddivriv calon — wedi cael awgrymion yr 
hen sevydlwyr parthed y dy vrhau a neiUduolion eraul y wlad — 
vel y bu gan yr oU, hen a newydd, gynhauav da y vlwyddyn 
ddUynol: er y cerddasai tymor llavurio ymheU cyn i bawb 
ddechreu cael gavael. Yn yr olwg ar y cnydau argoelus hyny 
yn eu blodeu, ac yn yr adgov o'r düorni vuasai ar ddifrwythedd 
" tir du digroen " y WlÉUÌva, naturiol iawn oedd i lythyrau 
oalonog y minteioedd hyny, a'r " hen wladvawyr," roddi Cymru 
a Chymry Amerig ar dân. Dylivodd dyvudwyr newydd yn 
gam ar eu gìlydd yn 1875 — glowyr goreu y Deheubarth, gan 
vwyav, y rhai vuasent ddarbodus a chynil yn yr " amser äa, " 



94 Y WLADYA GYMRBIG. 

gawBÌd cyn hyny, vel ag i vod, lawer ohonynt, yn ymvudwyr 
Ued gevnog, parod ac addas i lavurio*r tir. 

Wrth gwt y Vintai Adnewyddol danvonodd y Llywodraeth 
swyddogion i'r Wladva — cabden y borth a'i lu [gwel penod 20 
" Yr Ormes Swyddogol "]. A bu govidiau lawer o*r plegid. Yr 
oedd y sevydlwyr newydd, wrth gwrs, heb ddeall yn iawn y 
sevyllva, ac yn bobl ochelgar, heddychol; ond yr oedd yr " hen 
wladvawyr " wedi cynevino lleodru eu hunain, ac yn eiddigus 
am eu hawliau ac am eu gwlad, a phan gawsant cyn bo hir 
engraift o'r swyddoga newydd oedd i vod amynt, drwy weled 
cychwr y lle yn cael ei roi mewn cyfion, heb na Uys na phrawv, 
bu aruthr ganddynt. 



XIX. 
DECHREU MASNACH Y WLADVA. 

Oynhauav da 1873-4 a nwyddau Indiaidd, alwodd am long i'w 
travnidio i varchnad. Wedi coUi gwasanaeth " Uong y gucuno^'* 
aeth Oapt. Cox yn y " Maggie," ac wedi hyny yn y " Pascual 
Ouartino,'* i ail ^asnachu gyda*r Wladva a Montevideo. Aeth 
yr olav i'r lan ger San Blas, wedi mordaith o 40 ni wmod I Yn ei Ue 
aeth Uong vechan gan un Oharles Brown, a Uwyth perthynol 
i un o hen gyveiUion y Wladvayn Patagones,acwele gyvieithiad 
o'r tâl gavodd hwnw : — ** Hyn sydd i wirio vod Oapt. Brown, yn 
ei long vach, wedi cyraedd yma yn ddiogel, a glanio y Uwyth 
ddanvonasai Don Tgnacio Leon *i awdurdodau y Wladva.' 
Ond ni thalwyd y freit. Gwnaeth Oapt. Brown ei oreu i'w cael, 
ond y mae'r bobl ar hyn o bryd yn rhy dlawd i dalu, gan eu bod 
wedi gwerthu pob peth a veddent am ddiUad, &c., i'r *• Oracker." 
Gwnaethum vy ngoreu i gael y freit i Oapt. Brown — ond yr 
oedd yn anichon. — H. H. Oadvan, Llywydd, Mai 24, 1871." 

Yr oedd y Uong Brydeinig **Irene," berthynol i'r FaUdands, 
yn arver pysgota moelrhoniaid ar gyfìniau y Wladva. Gwybu 
Oapt. yr ** Irene " (Wright), am y Wladva, a daeth i'r avon i 
edrych beth welai. Digwyddai fod dau o'r sevydlwyr (E. Price 
a J. Griffith), wedi cael cnwd da o wenith ; a chytunasant ei 
ddanvon yn yr ** Irene " i Buenos Ayres. Hwnw oedd y Uwyth 
cyntav o wenith y Wladva aUvoriwyd, a bu ryvedd gan 
Tasnachwyr Buenos Ayres weled y vath ronyn. Gwnaeth yr 
"Irene" vordaith neu ddwy eUwaith i'r Wladva, ac agorodd 
masnachdy Eooke a Parry gangendy ar yr avon Ohupat, 1 
vasnachu yn y gwenith, a'r plu, a'r caws, ac ymenyn aUai y 
Wladva wertíiu. Yn 1874, daeth y ddwy vintai vawr gynulí- 
asai D. S. Davies, A. Mathews, a D. Ll. Jones yn yr Unol 



Y WLADYA GYMREIG. 95 

Daleithau a Ohymru. Cludoád yr " Irene " y dyvudwyr hyn 
a*u celvi lawer (taw dyvudwyr cevnog oedd y rheiny) ar ddwy 
vordaith neu dair. Gwerthwyd y Uong hono, a phrynodd y 
masnachdy long arall, o*r enw "Adolfo," gyda'r hon y buontyn 
travnidio am vlyneddau. Wrth weled llwydd y vasnach hono, 
daeth Cymro arall (J. M. Thomas), i gychwyn masnach gyda'r 
llong *'Gwenllian.*' A chyn hir iawn wedyn, vasnachwr 
Arianin, o'r enw Malaquias Nunez, yn y llong "Esperanza." 
Nid oedd raid mwyach bryderu dim am gysylltion travnidiol a 
chyvleusderau. Dylivai dyvudwyr drwy Buenos Ayres, ac os 
na vyddai llong yn hwylus siartrai y Llywodraeth long rhag 
blaen, i gymeryd y bobl a'u clud lawer i'r Wladva. ünwaith neu 
ddwy danvonwyd yr agerlong " Patagones " gydag ymvudwyr 
a'u celvi yn benodol i'r Wladva. 

Pan ddechreuodd dylivîad dyvudwyr 1874-5, nid oedd y 

Wladva mo'r 200 o eneidiau. Ond yn 1876, pan gyhoeddwyd 

adroddiad y " Volage," yr oeddynt yn 690. Gan y cyraeddasai 

412 yn union wedi i'r gwladvawyr aIlvorio euhollwenith — heb y 

syniad lleiav vod y vath niveroedd i ddilyn — ^bu peth gwasgva a 

phrinder y vlwyddyn hono. Ond perthynai i'r Wladva y cyvnod 

hwn 3 o longau hwyHau — yn rhedeg i Patagones a Buenos 

Ayres. Cynyddasai y da corniog i agos 1000 o benau : gwerthwyd 

6000 Ibs. o venyn y vlwyddyn hono, 7000 Ibs. o blu estrys 

(gwerth £1750); 1200 o ventyll crwyn Indiaidd {quillcmgo8\ 

gwerth £1800 ; a rhawn, crwyn, gwlan, a chrwyn moelrhoniaid, 

werth £1200 ; a 300 tunell o wenith. Erbyn 1880, pan gavwyd 

adroddiad y llong ryvel "Garnet," cynyddasai gwerth yr 

allvorion gwenith i j616,000 ; plu estrys, 15,000 Ibs., gwerth 

JëSOOO; quill(mgo8y £2500; crwyn, gwlan. rhawn, &c., £1200. 

Erbyn 1885, yn ol yr " Amethyst," yr oedd yno 1660 o drig- 

olion. Ond yn 1881, buasai methiant llwyr am gynhauav, ac 

am ddwy vlynedd ddilynol i hyny cnydau saiw a geid, a phrisiau 

isel (gwel hanes y Camlesi am eglurhad). Er y cawsid cnwd 

da yn 1884, nid oedd y pris ond £3 y dunell. Parhai y vasnach 

Indiaidd rywbeth yn debyg: ond gwelwyd nad oedd pysgota 

moelrhoniaád yn talu, gan nad oeddys yn deall yr adegau a'r 

duU blingo ; ac velly peidiodd hono. Galwasai y vasnach am 

ddwy long arall— " Patagonia " a **Monte Leon." 

Hwn hevyd oedd cyvnod y Camlesi Dyvrio. Ar ol cael yr 
allwedd dyvbio, buwyd dalm o amser cyn deall yn iawn sut i'w 
ddevnyddio. Yr oeddys, mae'n amlwg, heb adnabod Uawer o 
neillduohon y wlad : canys yn 1868-9 gorlivodd yr avon dros 
yr holl ddyfryn, a choÛwyd agos yr oll o'r cnwd godidog 
gawBÌd: tra y bíwyddi dilynol ni chodai yr avon i uchder y 
.fosydd gloddiasid i arwain y dwr drosy caeau — a chollwyd tymor 
cyvan o eisiau bod y fosydd vodvedd neu ddwy yn is ac yn 
Uetach. Gwnaed tri neu bedwar cais i argaeo'r avon, vel ag i 



96 Y WLADYA GYMRBIG. 

ffodì lyyal y dwr ar gyver ardaJoedd cyvam cydiol oedd a chyd- 
fosydd yn barod. Ond wedi llwyr yethiant cynhauav 1881, 
deallwyd y byddai raid cael Canüesi cyfredinol, digon o vaint 
a digon isel yn eu geneuau i gyvlenwi galwad ddy vriol y ddwy 
ochr i'r avon ar adegau iselav y tymor. E. J. Williams, 
rheolwr presenol y rheilfordd, ymgymerodd â chynllunio y 
rheiny, a gweled eu cario aUan-dan gyvyngderau ac anhaws- 
derau Ìawer. 



XX. 

YR ORMES SWYDDOGOL. 

Yn 1874, pan ddaethai y ddwy vintai o ddyvudwyr Cymreig 
i Buenos Ayres a'u wyneb am y Wladva, — un o Gymru, a'r Uall 
o*r ünol Daleithau — buont dalm o amser yno yn disgwyl cyvle 
i vyned i ben y daith. Nid oedd ond byr amser er pan sevyd- 
lasai y Llywocuraeth * ' Swyddva Dy vudiaeth" f urviol, i hyrwyddo a 
hyforddi dy vudwyr, a chodi Cartrev iddynt letya tra yno. Drwy 
hyny gwybu y Llywodraeth vod 90 o Öymry wedi d'od i vyn'd 
yn adgyvnerthiad i'r Wladva ar y Ohupat— a*r newydduron yn 
dyvalu ac yn corddi : A dynaW pryd y dechreuodd * 'hili hòni 
a/rbenogaeth am Fatagonia. Yr oedd y Wladva wedi bod yn 
eu hymyl er's 9 mlynedd — yn eiddil a dísylw er's llawer dydd, 
oddigerth pan vyddai daer iawn am ryw gardod neu long : ond 
hybiasai vyw yn dawel a threvnus, a dechreuai Iwyddo'n awr. 
Pan ddadebrodd y Llywodraeth i ystyried dichonoÜon Chubut, 
a gweled argoelion y sevyllva newydd ar bethau, y cam cyntav 
gymerodd, wrth gwrs, oedd stuyddoga, a danvon yno vath o 
eoa^t-guardj dan yr enw llu cabden y borth, penaeth cyntav yr 
hwn oedd un Major yivanco, ac wedi hyny B. Petit Murat, a 
Chameton. Danvonasid y Milwriad Murga yn 1865, newydd i'r 
YÌntai gyntav lanio, i roddi meddiant o'r tir i'r Owladvawyr, a 
chodi y vaner Arianin yn arwydd o'r arbenogaeth dros y wlad. 
Brbyn 1874ciliasai Dr. Rawson i vywyd preivad; ond dengys ei 
yywgrafíad gyhoeddwyd wedi ei varw, y gwelsai eve o'r cychwyn 
y cwmwl o Chili yn codi ar y llywel, parthed perchenogaeth 
aríwyddol Patagonia. Eithr dan yr Arlywydd Sarmiento, yn 
1874, y bamwyd yn bryd adnewyddu yr hawliad, drwy ddanvon 
yno Gabden y Borth. A hyny oedd dechreu yr ormes yilwrol 
vu yn hunlle hir ar y Wladva. 

Buwyd mewn cryn benbleth yn deall y swydd, a betli vyddai 
yr efaith ar y "Wladva. Daethai yn y ddwy vintai dyvudwyr 
ddynion deaUus—rai ohonynt wedi cael proTiad o lywodraetliiad 
yr ünol Daleithau, a rhai eraill wedi bod yn gweinidoga a lly w- 
ladu ar lawer o vaterion yn eu hen gartrevi. Yr oedd dyyodiad 



Y WLADYA GYMREIG* 97 

cyniyer o ddyvudwyr gyda*a gilydd yn galw am holl sylw ac 
egni y seyydlwyr— i'w cyvarwyddo, a'u lleoli, a'u cyneyìno i 
amgyfred y sevyllva, vel ag i*r oll allu cydweithredu yn galonog. 

Ymddangosodd y paragraf canlynol mewn tri o newydduron 
dyddiol Buenos Ayres am Mawrth 28ain, 1879 : — 

" Y Llong Somta Orwa, — Ymedy yn y llong hon, i'r Chubut, 
yr is-ddirprwy porthol Br. Alejandro Vivanco, a chydag ev yr 
iS'ríngyll Ccuidido Chameton, a'r gwylwyr arvorawl fiodòlfo 
Murat ac Alejandre GazcoD. Y mae'r dirprwy dywededig yn 
dwyn gydag ev gyvlenwad o arvau, i*r diben o osod parchedig- 
aeth i'r awdurdodau Arianin yn y Gwladvawyr Cymreig sydd 
yno." 

Ond daeth Major Yi^anco i lawr yn Gabden y Borth : ac un 
o'r pethau cyntav wnaeth oedd carcharu a chadwyno un o'r 
sevydlwyr, heb na phrawv na f urv. A bu ry vedd gan y Wladra. 
Ymhen talm wedi nynyy daethpwyd o hyd i adroddiad y Major 
hwnw at y Llywodraeth, a bydd yn eglurhad ar y bygylu tu ar 
y Wladva y pryd hwnw, a wedyn : — 

" Y mae eisieu deall yn vanwl y Wladva hon i wybod anhaws- 
derau swyddog yn y Ue, heb vod ganddo y cynorthwy i berì 
uvudd-dod i*w orchymynion. Yn y Ue cyntav, y mae y trigolion, 
drwy vod wedi arver rheoli eu hunain, yn arddangos cymeriad 
tra avlywodraethus. Ac o*r ochr arall, y mae perygl ymosodiad 
Indiaid yn hawdd i*w weled yn ymyl, wrth eu bod wedi eu 
gwasgu o'u manau cynevin, ac nad oes ganddynt ond Chubut 
yn agored iddynt vedru arver eu tueddion yspeilgar. Maŵ amry w 
o'r Manzaneros ẃedi bod yma yn ddiweddar, i'r unig ddyben, 
mae'n ddiau, i edrych y rhagolygon am yspail. Velly, rhwng y 
ddau, mae'n gweddu rhoddi tervyn ar yr ansicrwydd hwnw, nid 
yn unig er diogelwch y sevydliad, eìthr hevyd er tawelwch yr 
awdurdodaeth, yr hwn yn awr na all ddybynu ar unrhyw 
gymorth." 

Yn yr un ysprydiaeth y dan^onwyd y nodyn swyddogol can- 
lynol, at ddilynydd Vivanco, sev JPetit Murat, oddiwrfch briv 
gabden y borth : — 

Buenos Ayres, 12 EbriU, 1879. 

Hysbysir chwi vod Major Vivanco wedi clavyohu, ac velly, 
mae Arlywydd y Weriniaeth wedi ymddiried i chwi y Borthva* 
Cewch yma y cyvarwyddiadau ddygai Major Vivanco, yn ol y 
rhai y bydd i chwithau weithredu. Cauiatewch i mi sylwi 
wrthych mai un o'r rhesymau penav oedd gan y Llywodraeth yn 
eich penodi chwi oedd am y gwyddid eich yni a'ch dewrder chwi, 
a'r rhai y bydd genych i'w harver gyda r bobl acw, ydynt wedi 
arver gwneud yel y mynont. I wneud eich swydd yn efeithiol, 
na phetruswch ddevnyddio yr adnoddau sydd yn eich cyraedd — 



■I 



98 Y WLADVA GYMREIG. 

gcui gymeryd sylw y cyvle cyntav o'r hyn welwch yn eisieu — 
megys a yyddai weÛ newid yr ynad, neu chwanegu milwyr, neu 
betn am gorforaeth. — ^Mabiano Cordebo." 

Pafbdd llythyr bygythiol D. Mariano Cordero, yn union wedi 
llyfetheirio a baeddu y seyydlwyr Cymreig, i*r Wladva wrth- 
dystio vel hyn : — 

Ohubut, Mai 23, 1879. 

Mac y cyvarvod hwn o sevydlwyr y "Wladva yn cymeradwyo 
pendervyniad eu Oyngor yn rhoddi cyvarch croesaw i Gabden y 
Borth. Ond wedi darllen llythyr y priv gabden, yn dymuno 
datgan yn bwyllog vod ysbryd a syniadau y llythyr hwnw yn 
codi oddiar gamddeall y Wladva, ac mai gwell vyddai i'n 
Cyngor ohebu gyda*r awdurdodau cenedlaethol i gael deall- 
twriaeth — (1) A oes gan swyddva y llynges ryw awdurdod 
uniongyrchoí i ymyraeth â rheolaeth leol y Diriogaeth, amgen 
na threvniadau y Borth. (2) Cydnabod yn bajrchus ysbryd 
caredig 8wyddva Dyvudiaeth yn ei llythyr, ac mai deall yr 
ydym ni mai â*r 8wyddva hono — ^beithyDol i*r Gweinidog 
Cartrevol, y mae a wnelo'r Wladva. (3) Vod llythyr Don M. 
Cordero wedi ei achlysuro gan gam-adroddiadau a chamliwiadau, 
ac mai buddiol vyddai i'r Cyngor ddanvon adroddiad cywir i'r 
Llywodraeth am sevyllva a theimladau pobl y lle. (4) Awgrymir 
yn barchus mai hyrwyddiad mawr i'r Wladva, ac esmwythyd i 
fyddlondeb y Wladva, vyddai i'r Llywodraeth gydnabod ac 
ymddiried yn awdurdodau Ueol y sevydliad, nid yn unig vel 
cynrychioledd cywirach a mwy dealladwy o'n angenion a'n 
ceisiadau, eithr vel rhan gy vrivol o'r llywodraethiad cenedlaethol 
gwerinol. (6) Ein bod yn ymdrechu bob amser wneud hyny, 
ac yn ervyn am gyvarwyddyd y Llywodraeth ymhob achos y 
barna hi vod galw. 



DYLIYIAD DYYUDWYR A DYYODIAD PRWYAD 

CENEDLAETHOL. 

Nid oeddid ond prin ddechreu amgyfred y sevyllva a'r anhaws- 
derau swyddogol dyeithriol— bawb yn ei helynt yn ceisio trevnu 
y bywyd newydd, un a'i vaes ac arall a'i vasnach — pan ddylivodd 
dyvudwyr chwanegol 1875 yn garn ar eu gilydd. Gyda hwy 
daeth y Prwyad Cenedlaethol {National Commiasioner) cyntav 
— Antonio Oneto, ysgolhaig o ìtaliad o ran cenedl, ac yn medru 
Saesneg a Hispaenaeg gweddol, ond mwy o ddyddordeb ganddo 
mewn gwyddorau nag mewn travod dynoliaeth gymysg a dyeithr. 
Gydag ev danvonasid mesurydd tir o'r enw Thomas Dodds 
( Ptydeiniwr- Arianin), i ad-drevnu y mesuriad blaenorol wnaethai 
Diaz yn 1865, ond a adawsai hwnw yn anorfenol; a'r Llyw- 
odraeÓi yn awr yn awyddus i hwyluso y 8evydlwyr newydd i 



Y WLADYA GYMREIG. 99 

gartrevu ar eu tiroedd ar unwaith — heb ddeall vawr o'r amgylch- 
iadau. Tra y dyblasid y boblogaeth vel hyn mewn deuvis, 
danvoQasai y Wladva eu hoU wenith i varchnad Buenos Ayres, 
cyn gwybod am y rhuthr hwn o bobl. Rhagwelid velly y byádai 
prìnder lluniaeth oyn y tymor dilynol. Yr oedd y Wladva yn 
ddolurus iawn oblegid carcharu y sefydlwr gan gabden y borth. 
Heblaw hyn oll, nid oedd gan y Prwyad Oneto, ná*r Wladva, 
weledigaeth eglur parthed ei swydd a'i allu vel cynrychiolydd y 
Llywodraeth. Ei gyvarwyddiadauoeddynt : — ** Chwi gewch yno 
gynulliad o bobl sydd er's 10 mlynedd yn Uywodraethu eu 
hunain : etholant yn gy vnodol ynad a chorf oraeth, maent wedi 
sevydlu prawv drwy reithwyr : a rhoddi i'w gweinyddwyr y gallu 
varnasant yn ddoeth, neu yn ol arverion sylvaenedig gwledydd 
gwâr. Hyn oll ddylech eu cydnabod a'u parhau vel y maent — 
gan gyvyngu eioh gweithrediadau i roddi i ni adroddiad manwl 
o'r treyniadau 8evydledig yno, modd y gallo'r tílywodraeth ben- 
dervynu yn eu cylch maes law. — Juan Dillon, Penaeth Swyddva 
Dyvudiaeth." 

Wedi gweled cy varwyddiadau y Prwyad Cenedlaethol newydd, 
ariddo **barchu a pharhau y trevniadau lleol," nid oedd y 
Wladva yn barod i ollwng gavael o'r trevniadau hyny, a 
chydiai yr hen seyydlwyr yn dỳn ynddynt : eithr mynai elven 
arall laesu dwylaw, a dygymod â'r prwyad a chabden y borth, 
rhag tynu gwg yr awdurdodau goruchel. Ceir gweled yn oi 
Uaw i'r vrwydr hono barhau am 10 mlynedd — hyd nes y 
sicrhawyd Lleodraeth a llwybr Ymreolaeth. Nis gellir, gan 
hyny, obeithio vedru rhoi dilyniad syml iawn o'r digwyddion 
cyyrodedd a ddaeth gyda'r vath amrywiaeth o draferthion a 
chymysgva o yuddianau a chenelau. 

Yr oedd dau bwnc lled vaterolyngalwhollsylwygwladvawyr 
ynghanol y bendramwnwgl ddaethai yr un pryd a'r swyddogion 
newydd. ün oedd perygl prinder bwyd, a'r Uall oedd rhaniad 
y fermi i'r sevydlwyr newydd. Cyn amgyfred y dyliviad 
pobloedd oedd i ddyvod, danvonasai y Wladva eu holl wenith i 
yarchnad Buenos Ayres, i'w werthu, vel pan ddaeth y prwyad 
(a'r llu dyyudwyr) ei draferth gyntav oedd cael gan y Llyw- 
odraeth ddanvon dognau o luniaeth i'r rhai prin ; ac wrth gwrs 
bu ciprys a helynt wrth ranu hwnw. öwelwyd na lanwai 
hyny yr angen, ac velly bu raid i'r Wladva (vel cynt) wneud 
trevniad i gael cyylenwad o Ywyd a gwenith hâd o Patagones. 

Y pwnc arall oedd adyesur a rhanu'r tir. Fel y cyveiriwyd, 
danvonasai y Lly wodraeth vesurydd, a phenodasai bwyllgor o'r 
sevydlwyr i arolygu y raniadaeth — ^y Prwyad, a'i ysgrivenydd, 
(B. J. Berwyn), L. J., D. Ll. Jones, a J. Griffîth. 

Pan yn y berw hwnw bu digwyddiad divrivol, gododd 
wrychyn y Wladva, ao a gododd hevyd i sylw amwysedd 



lOO Y WLADYA GYMREIG. 

oy y arwyddiadau y prwyad a grym y trevniadau Ileol. Y digwyddiad 
hwnw ydoedd pan laddodd morwr Frengig o'r enw Poirier, 
beilot lleol ar long yn yr avon (Charles Lynn), drẁy ei daro yn 
vârw ar ei ben à phastwn. Cymerwyd y llovrudâ i'r ddalya yn 
y van, a chadwyd ev yn y carchar dan geidwaid govalas. 
Chwymai y Prwyad, ond ni symudai cabden y borth vy8 na 
llaw, er y gáHesid tybied mai dan ei weiniad ev (morwrol) yr 
oedd y peth. Cythruddodd yr holl Wladva, ac yr oedd rhai yn 
tueddu i arver y dull lanciaidd ar achlysuron o*r vath, drwy 
lynehdo y üeiddiad ar y van. Bid a vyno, tyngwyd y rheithwyr, 
cymerwyd y tystiolaethau gyda chyveithydd o G-ymro yn medra 
Francaeg, ac aethpwyd drwy yr holl achos yn furviol, mor agos 
ag y gellid i'r drevn Brydeinig : a rhoddes y rheithwyr vani 
unvryd o lovruddiaeth wirvoddol. Gwnswth y Pwyllgor drefn- 
iadau iV gadw'n garcharor diogel nes y ceid ystyriaeth bwyllog 
bellach ar y mater. Cyn hir, derbyniwyd y nodyn canlynol:— 

Trerawson, Chwev. 9, 1876. 

Àt Bhydd. Huws, Ynad. — ^Yn enw y gyvraith, ac vel yr imig 
awdurdod genedlaethol yn y Wladva, yr wyv yn govyn i chwi 
roddi i vynu i mi y carcharor Louis Poirier, Tw ddanvon yn y 
llong *' Adolío " i'w roddi ger bron y llys cenedlaethol am dro- 
seddau. Os bydd i chwi wrthod vy nghais, deallwch, yn enw y 
gyvraith a'r Llywodraeth y byddav yn eich dal yn gyvrivol am 
hoU ganlvniadau eich amryvusedd a thòr cyvraith. Mae gan 
bob áfn nawl i'w brovi gan y llys priodol, ac uwchlaw hyny yr 
hawl 1 apelio' at Uchav Lys Cyviavmder, ac yn y diwedd ovyn 
trugarecfd yr Arlywydd. Velly disgwyliav y rhoddwch i vynii 
y dyn wyv yn ovyn. — ^A. Onbto, Prwyad. 

Bhag peri tramgwydd i*r awdurdodau goruchel rhoddwyd y 
dyn i vynu i avael y Prwyad, ac aethpwyd ag ev i Buenos Ayres: 
bu yno 2 neu 8 blynedd, yn myned drwy fmrv o brawv a 
phenyd: ond daeth yn ol i'r Wladva i ddangos ei hun yn ddyn 
rhydd, ac i deulu y trancedig, heb neb yn gwybod pa ddedvryd 

gawsai. 

■ 

Yr un Prwyad Oneto ddanvonodd y nodyn canlynol at L. J.— 

Ohubut, 1 Chwev., 1878. 

Mae'r Piwyad Cenedlaethol svdd a'i enw isod yn eich awdui- 
dodi chwi i vlaenori 20 neu 40 o ddynion arvog i archwilîo 
cyfiniau y Wladva, a dal pwy bynag anhysbys i'r "Wlad^a, a*u 
dwyn wedi eu diaTvogi ac o danwarchodaeth i'r Brwyadva hon. 
Os ymosodir amoch gellwch erchi tanîo, ond gwnewch bob peth 
i osgoi tywallt gwaeo.— A. Onbto. 



Y WLADYA GYMREIG. lOI 

Egluihad yr uohod yw hyn : — Medrodd y Wladva ymdaro'n 
rhy vedd gyda'r brodorion drwy*r blyneddoedd. Tr oeddynt bob 
amser yn elven andcr — o anianawd ac arverion anwar; yn 
weddillion cymysg o dri llwyth mawr a hen ddialeddaa rhyng- 
ddynt : wedi cynevino a bradychu en gilydd a chael ea bradyoha 
gan yr haner-brì'd Arianin o*a deutu; yn ebyrth gwaIlgov i'r 
gwirod pan gaíent gyvle, ac ar vin ^vlana vel pobl o ylaen 
cadgyrch vawr y Gadvridog Boca, nes ymgynddeiriogi. Nid 
rhyvedd gan hyny pan ddaeth sibrydion i'r Wladva vod yr 
Indiaid yn bygwth ymosod ar y lle, vod peth cyfro ymhlith y 
sevydlwyr. Wedi cael y nodyn achod aethpwyd yn lla arvog — 
ond lled avrosgo — hyd at y Creigiaa Gochion i chwilio am vro- 
dorìon. Ond yn Ue dod ar draws lluoedd y ** Manzaneros *' 
rhy velgar, digwyddodd vod llwyth cyveillgar Sac-mata yn d'od i 
lawr i varchnata vel arver : a rhyvedd y rhedeg a'r rhusio vu 
heb ddeall pwy oedd yn foi na pwy oedd yn ymhd. Wedi ym- 
grynhoi i*r Gaiman cavwyd deaUtwriaeth sut yr oedd pethau. 
Ond deallwyd ymhen amser vod peth gwir yn y bygwth, ao mai 
yr hen Tsonecod, wersyllent ar y pryd ger Gbiman oedd wedi oael 
gwynt ar y stori, ac yn eu braw (taw pobl lwvr oeddynt hwy) 
wedi goUwng y gath o*r cwd. Ond mae'n debyg i adroddiad y 
Tsonecod o*r vilwriaeth(?)hono vrawychu ybrodorion ar y pryd 
vel na wnaethant vyth ymosodiad o ddivriv, ond pan laddwyd y 
tri Ghymro yn Kel-kein [gwel hanes hyny] . 

y pryd hwnw dodes cabden y Bortii (nid yr un swyddog a 
chynt) un arall o'r sevydlwyr mewn oyfion, yn garoharor, a 
gwrthdystiodd y Wladva vel y canlyn : — 

Ghubut, Tachwedd 22, 1879. 

Yr ydym ni sydd a*n henwau isod yn gwrthdystio yn bwyllus 
a divrivol yn erbyn traha y swyddog Uyngesol, yn dodi un o*n 
cyd-sevydlwyr mewn cyfion creulon dan ddedvryd o 10 
niwmod, ar gyhuddiad o drosedd, heb brawv rheolaidd yn ei 
wydd ev ei hun a thystion, ac velly*n groes i arver pobl wareidd- 
iedig, yn sathru breiniau gwerthvawr y Wladva, ac yn sarhad 
ysgeler ar y Llywodraeth Genedlaethol. Yr ydym hevyd yn 
galw ar ein hawdurdodau lleol i roddi i ni eglurhad pa vodd y 
bu'r vath drais ar ein hiawnderau, a pa gamrau gymerir i'n 
hamddifyn o hyn allan. Nid ydym drwy hyn yn dadgan un- 
rhyw vam am y cyhuddiad o drosedd. — J. B. Ehys, L. Jones, a 
82 eraill. 



BIN BEEINIAD—TÎOGI ARVAU. 

Yn yr helbulon '* rhanu*r bwyd," a ** rhanu'r tir," a*r Ormes 
Swyddogol yn trymbau, ac aniddigrwydd dyvudwyr ar y bywyd 
newydd yn boenus ddigon — ^yr oedd gyvyng iawn ar y Wladva 
jn y cyvwng hwnw. T wneud pethau yn waeth, nid oedd y 



I02 Y WLADVA G\ MREIG. 

sevydlwyr eu hunain yn cydweled parthed swydd na doethineb 
y prwyfiìd yn gweinyddu. Buwyd yn y benbleth hono ran o 
ddwy vlynedd — yn cynal cyrddau ac yn cynal ethohadau. Yn 
y cyvamser cawsai L. J. gnewyllyn ei wasg argrafu ; ao yn 
MedL 21, 1878, daeth allan y rhivyn cyntav o Ein BreirUad, 
newyddur wythnosol bychan i wyntyllio y gwahanìaethau 
parthed iawn weinyddiad y Wladva, a'r gwingo rhag yr 
Ormes Swyddogol. Gwasanaethed y dyvynion a ganlyn o'r 
uewydduryn hwnw vel âachion trydan ar y caos oedd yn 
amgau y Wladva, a chaif y darllenydd weled yn y llyvr hwn y 
gwreichion danbeidient drwy'r awyr yn y tywyUwch hwnw, a 
sut y daeth y Wladva i oleuni dydd yn y man. *' A minau a 
anwyd yn vrevniol " ebe Paul, sydd eglurhad ar yr enw. 



Bloedd üom Gwlad, — ^Ymysgydwed y Wladva ! Ai dibris 
genym ein Breiniad — insel ein dyndod gwladol? Pa mor 
chwithig bynag yw y vywoliaeth yma, ragor yr hyn bortreadodd 
llawer iddynt eu huDain wrth gychwyn, y mae ein rhydd- 
vreiniad (a'n hiechyd) yn gafaelìad trwyadl. Gwylier na vo i'n 
hir-gyDevindod & owasanaethü ein gwneud yn ddibris o'r vraint 
a*r gaUu i LrwoDBAETHU. Y mae i ni viloedd lawer o vrodyr 
yn Hen Wlad ein Tadau yn dyheu am ryw lais yn Uywodr- 
aethiad eu gwlad— ond yn over ; a phe cawsent, y maent mor 
ychydig yn y pentwr aruthrol ve] na vyddai eu llev ond main, 
main ar y goreu. Ein cevnderwydd, y Gwyddelod, a geisiant 
yn ddyval uno eu gwaedd hwy am Hunanlywodraeth— ac y 
maent hwy lawer luosocach cenedl na nyni — ond gwawdir y 
waedd vel ysgrech auhywaeth, anheilwng o unrhyw sylw amgen 
na dodi bysedd yn y clustiau rhagddi. Ëithr ninau yma ydym 
oll yn vreiniol. Nid yn unig nyni sydd i ddywedyd pa vodd a 
phwy i*n llywodraethu, ond nyni hevyd sydd i lywodraethu. 
Ai bach o beth hyn genych, chwi wehelyth breinwyr Hywel 
Dda? Tebycach o lawer mai heb iawn synio yn ei gylch yr 
ydych, oherwydd hir bylu ein syniadaeth wleidyddol gan 
wasgveuon amgylchiadau yn Nghymru yn llyngcu pobpeth 
iddynt eu hunain. Er's canrivoedd y mae ein cenedl ni heb 
ymarver dìm à'i ddawn wleidyddol, am nad oedd ganddi wlad. 
Eithr wele genym ni Wlad yn awr, a rhaid ymysgwyd ati o 
ddivriv i'w gwleidydda. 



Cyva/rvod Owleidyddol Medi 18vedf 1878» — Sylwadau gan 
D. Ll. Jones.— Teimlai vod y duU presenol o arolygu gwein- 
yddiad y Wladva yn anefeithiol. Ŷr oedd bod yn aelod o'r 
Oyngor yn vaich a threth ar amser ac amynedd : methu cael 
eisteddiadau, ac wedi eu cael, methu gwneyd dim. Priodolai 
hyny yn un peth am vod yr aelodau yn byw mor wasgarog, ond 



Y WLADYA GYMREIG. lO^ 

yn Vwy am vod y Oyyansoddiad, vel y mae, yn atalva yn 
hytrach nao yn arweiniad. Pan ymgynullid yn vrysiog ar 
nawn Sadwm, byddai .rhyw vân negeseau yn galw eu holl 
sylw, vel na oheid hamdden i wneud gwaith gwirioneddol. 
Cwynai y wlad, ac yr oedd y 8evydlwyr newydd yn neillduol yn 
methu deall y 8evyllva. Dywedid vod gwaith mawr wedi ei 
wneud gynt, ond yr unig beth — yr unig lecyn glas— a welai eve 
oedd gweinyddu barn, ond yr oedd y trevniadau h^Tiy y rhai 
salav oedd gan unrhyw gymdeithas wareiddiedig. Ẅneir dim o 
honi nes cael breinlen corforaeth o dan law Arlywydd y Werin- 
iaeth. Nid oedd y GyvaQ8oddiad presenol yn arweiniad î 
ddeddvu cadarn nac yn gwarchod fìniau y deiliaid. Yr oedd 
enaid y peth ar ol — dim awdurdod. Nid oedd yn ein cysylltu 
â'r Weriniaeth, ac heb hyny yr oedd yn anichon i'r Cyngor 
wneud dim. Pobpeth a wneir yn unol â*r cyvreithiau c^- 
redinol Ajianin, gallai hyny sevyll. Yr oedd fyrdd a fosydd, 
addysg, a gweinyddiad barn yn galw yn uchel am sylw, ond nid 
oedd aUu i'w pendervynu. Cavwyd anhawsder gyda*r cyvrivon, 
oherwydd yr aml swyddogion yn bwrw bai y naiU ar y Uall, ae 
oherwydd anhawsderau cyvansoddiadol meddid. Os ydys am 
ethol, myner Cyngor wedi ymrwymo i vynu trevniadau 
gweithiadwy. Myner Corforaeth, a diau y cafai hono stâd o dir 
ar gyver stâd o ddyled y Wlad^a. Nid oedd yr amryw vân 
swyddau sydd yma ond dynwarediad, a geUid eu crynhoi i UN 
meddwl a Uaw gyda mantais — y Uywydd, yr ysgrivcnydd, a 
chadeirydd y Oyngor yn un Maer, a hwnw yn vaer ynadol. 
Hyd nes y ceid hyny, teimlai nad ymgymerai eve o hyn aUan 
âg unrhyw benodiad gwleidyddol yn y Wladva. 

L. J. a sylwai: — Yr oedd eve yn eithav awyddus i wyntio 
pwngc y Gorforaeth, pan welai adeg gyvaddas : ond syniai mai 
nid ar draws nac yn ystod ein hetholiadau sevydledig ni oedd 
yr adeg hono. Nid oedd yji Uwyr ddeaU beth a olygid wrth 
Gorforaeth yn y Wladva. Am yr hyn a alwai Cyvansoddiad y 
Weriniaeth yn munidpalidad^ datgenid yn bendant yno ma 
hawl Daleithol oedd hyny, yn yr hyn, vel y cyvryw, nad aUai y 
Llywodraeth Genedlaethol ymyryd Os dywedid nad oeddym 
ni Dalaeth, ac mai y Llywodraeth Genedlaethol oedd iovalu am 
danom yn mhob peth, yna dywedai yntau vod y Weriniaeth 
wedi darparu i'r Gydgynghorva wneuthur dbddfwriabth 
NEiLLDUOL ar gyver sevyUva vel yr eiddom ni. Gan hyny, o 
gael deddvu ar ein cy ver, hwylusdod rhesymol vyddai cael rhyw 
drevniant a'n gwnelai yn gnewyUyn Talaeth, a ymeangai o 
hono ei hun vel yr ymeangem ninau, — ^ac nid Bwrdd Lleol. 
Dylaá vod genym ni vyrddau Ueol yn Nhrerawson ac yn Gaiman, 
i ovalu am iechyd, a heddwch, ac adeüadaeth, a chladdveydd y 
manau hyny, ond dylai vod genym hevyd ryw un oruwch- 
reolaeth gynrychiolai yr hoU wlad. Buasai eve drwy'r 



|04 Y WLADYA GYMREIG. 

blyneddoedd yn govyn i*r Llywodraeth basio drwy y Gyd- 

Syngh(»rya ryw gyvryw ddeddv, ond heb dycio. Gwnaed un 
dec[dv arbenig ar ein oyver, 8ev Deddv y Tir; ond gwnaed y 
mesur carbwl hwnw tra o dan y syniad vod yma dir llavur 
anheryynol, ac wedi defroi o'r amryvusedd hwnw nid oedd ry w 
vrys mawr i*w ohario allan, drwy roddi gweithredoedd i ni* 
Yr oedd eve, velly, mor awyddus a neb i gael deddywriaeth ; 
Ofid yn ymarverol barnai mai over hollol oedd i 700 neu 800 o 
boblogaeth bellenig ddisgwyl i'r Gydgynghorva, oedd bob 
amser ar frwst, vel Cyngor y Wladya, wneuthur trevniadau 
Tiriogaethol ar eu oyver hwy jm unig. Peidiodd dyddordeb 
mawr y Llywodraeth pan beidiodd dyvudiaeth yma. Hwyrach 
y gwneid rhywbeth rywdro. Ond a vyddem ni heb drevniadau 
i ni tin hunain hyd hyny ? Anvonasai y Llywodraeth Brwyad 
yma i'w chynrychioli, a dywedasai yn bendant wrtho vod y 
trevniadau a veddem neu a wnaem ni i beurhau nes y gwnaent 
hwy eu gwell, os gwelent angen i hyny. Paham, ynte, y 
diystyrwn ni y trevniadau? Diau eu bod yn amherfsdth ac 
anghyvlawn, ond eve a veiddiai ddweud eu bod yn gryno o 
yewn y Cyvansoddiad Cenedlaethol — ^yn llawn mwy yn ymar- 
Terol velly nag odid lywodraethiad lleol yn y Weriniaeth, — ac 
nad oes eisieu ond myned yn mlaen yn yr un yspryd, ao velly 
Toddio y Llywodraeth a lleshau ein hunain. Md oedd ryw 
ddaioni mawr un amser o hòni ryw or-oval am yuddianau ereill 
Ve ovalai y Llywodraeth drosti ei hun, gallem ventro, vel y 
ewnaeth pan gyveiliornasom yn achos y llovrudd. Oad y 
dyryswch a'r divlasdod iddo ev oedd vod gweinyddwyr trevn- 
iadau y Wladva yn esgeulus ac anfyddlawn. Yr oedd ein fyrdd 
a*n fosydd a*n pontydd yn druenus, ac yn govvn llawer mwy o*n 
sylw na chorforaeth nac arall. Musgrell iawn vu y Cynghor, 
mae*n ymddangos ; ond tadogai eve lawer o hyny, a holl ddi- 
lunwch presenol ein sevyllva, i ddifyg yni ein Gweinyddwyr. 
Y Prwyad Oneto gyhoeddai ei syniadau yntau vel y canlyn: — 
Ni vu genym erioed weinyddiad rheolaidd, a phob amser 
mewn gwrthosodiad i'r oyvreithiau Cenedlaethol. Mae bellach 
yn bryd ei gwneud yn gydfurviol â'r cyvreithiau Cenedlaethol. 
Er mwyn cyrhaeddyd hyn byddai yn ddoeth apelio at y Llyw- 
odraeth Genedlaethol, mewn trevn i roddi i ni gyvarwyddyd 
Cenedlaethol, a chyvansoddiad bwrdeisiol; gweinyddiad bam 
Genedlaethol, a rhoddi i ni y nerth angenrheidiol i gario 
ymlaen gy vraith a chadw trevn ; ac hevyd ein cynysgaeddu â'r 
moddion hanvodol i 8evydlu cartrevlu, er ein amddifyniad rhag 
ymosodiadau tebygol y brodorion. 

Hevyd, dylem wahodd y Llywodraeth i anvon i iii athraw ac 
athrawes aUuog ; oherwydd heb addysg bydd ein plaiit a enir 
yma — ^y rhai yn ol Cyvansoddiad y Weriniaeth ydynt yn ddeiliaid 
ohoni— heb wybod dim o iaith eu gwlad* a deusint yn Indiaid 



Y WLADV^A GYMREIG. IO5 

PftlŵgeDaidd gwynion — heb vedrusrwydd, ac heb uohelgais 
nrddasol y meddwl a'r galon. 

Hévyd, mae yn anbebgorol cael meddyg. Ac i'r amoan hwn, 
tra y govynwn i*r Llywodraeth ein cynysgaeddu âg un, dylem 
hevyd gynyg talu rhan o gyvlog y cyvryw un. 

Dylem govio bob amser mai angenion gwladol penav pobl 
waareiâdiemg ymhob oes ydynt— Ynadaeth ddilwgr a dysgedig, 
atfaraw da» a meddyg da. 

Gweinyddiad mewn gwrthdarawiad â*r cyvreithiau Cenedl- 
aethol nis gall barhau, na bod yn gryno ; ac wrth y ddamwain 
leiav hi a glofa. Ni vydd grym yn ei ddy vamiad gan y rhai 
cyndyn pan ddelont dani. Yn gymaint ag nas gall ein Gwladva 
eiddŷu ni wasgu ei dedvrydau ar y Genedl, ac nad yw er lles y 
Wladva dan unrhyw amgylchiadau iddi ymwahanu oddiwrth y 
Weriniaeth (hyd yn oed pe goddevid y cyvryw ysgariad), 
byddai raid iddi oblegid ei heiddilwch, yn hwyr neu hwyraoh, 
alw am nodded rhyw allu arall, ac mewn canlyniad vyned yn 
ddeìlìadon y cyvryw allu. Yn ein hamgylchiadau ni, gan ein 
bod agos oU yn Brydeinwyr, y tebygrwydd vyddai i Loegr ein 
eysyllta wrthi ei hun ar y cy vle lleiav a roddem iddi. 

Ond a gadael o'r neilldu y vath ddadl ddreiniog, govynwn — 
A all y Wladva ymgynal heb gymorth Prydeiniaid haelionus, a 

rhoddion haelvrydig y Weriniaeth Arianin ? Ýn 

ddiau, nis gall. 

Gadewoh i ni ddodi heibio bob tueddvryd cenedlaidd, a chovio 
mai delw un sydd arnom — mai brodyr ydym, wedi ein cylymu 
ynghyd yn rhwymyn carìad brawdol, ac nad oes ond rhinwedd 
a gwybodaeth yn gwahapiaethu rhwng dyn a dyn. Wrth ovyn 
yn wirvoddol ac uniongyriîhol ar i'r Llywodraeth roddi i ni 
Weinyddiad Cenedlaethol, a'n cyvlenwi â'r modd i'w grymuso, 
byddwn yn gwneyd gwaith cymeradwy, a'r un pryd byddwn yn 
enill hawl gryvach i achles a serch y Llywodraeth. Gadewch i 
Bi roddi tervyn ar yr ansicrwydd gweinyddol sydd wedi bod yn 
hongian hyd yn hyn uwch ein penau, a boed yn wawr cyvnod 
gweinyddol newydd arnom, deilliedig o'r Gy vraith Arianin. 

Mewn trevniadau gwladol, edrychwn beth a all ddigwydd i ni 
gyda chy vreithiau Cymreig:— priodi, geni, marw, ysgariad, byw ar 
wahân, ewyllysiau, cytundebau, gwerthiadau, echwyna, ocraeth, 
gwarchodaeth, amddivaid, plant naturiol, ymrwymiadau,rhwym- 
edigaeth rhieni, dyledswyddau plant, gwarcheidwaid cyvreithlon, 
ymddiriedolwyr, dyledswydd ieuenctyd, dyledswydd henadur- 
jaid, rhaniad eìddo, masnach — a llawer agwedd arall y dichon 
i QÌ yn ddamweiniol, neu rywvodd arall, yn yr holl gvsylltiadau 
gWÌeÂoì hyn, droseddu y cyvreithiau cenedlaethol mewn un 
pwynt, ac yna byddai pob travodaeth arall a wnaem, i raddau 



I06 Y WLADYA GYMREIG. 

mwy neu lai, yn sigledìg, a gallent achlysuro aml gyngbaws hir- 
vaith ger bron yr Ynadon Cenedlaethol. Onid ymddengys i 
chwi, gan hyny, dan y wedd neillduol hon, yn well i ni roddi ein 
hunain mewn cydfurviad â*r cy vreithiau Oencdlaethol ? 

Ac i ddiweddu : mae amser yr Etholiad yn nesu, ýn Hydrevý 
yn lle tugelu am awdurdod Cymreig, tugelwn (yn ol y drevn 
Genedlaetholj i sevydlu awdurdod Arianin : cyvlwyno canlyniad 
y tugelu i'r Llywodraeth Genedlaethol, a govyn iddynt ŵ 
corfori yn wir Wladva Genedlaethol Arianin — ac ve ddwg i ni 
ddaioni. 

Yn y rhivyn dilynol, atebwyd syniadau y Prwyad gan L. J, 
vel y canlyn : — 

Ynghylch y crug coeg " ymrwymiadau gwladol " (plant anghyv^ 
reithlon, &c.) a luchir vel llwch i lygaid y wlad, yr ydym vel 
Gwladvawyr Cymreig yn deall yn drwyadl vod Deddvlyvrau 
Cenedlaethol y Weriniaeth— yn wladol, droseddol, Tasnachol, 
mwnol— yn rhwymedig arnom, vel pob rhan arall o'r Weriniaeth ; 
ae os bydd ein deongliadau Ueol ni ohonynt yn anvoddhaol i'r 
pleidiau, vod apêl (ymhob peth ag y caniateir apêl gan y 
gyvraith) oddiwrthynt i lysoedd uwch. A phe gwrthdroid 
rheithvam y Wladva mewn Uys uwch, nid yw ond yr hyn a 
ddigwydd bob dydd o aniryval ranau y Weriniaeth; ac ni 
phrovai, ar un cyvriv, vod ein gweinyd<flad ni yn avreolaidd. 
Ond nid y Brwyadaeth yw y llys uwch hwnw sydd i ddatgan a 
yw rheithvarnau y Wladva yn gy wir ai peidio. Neges y Brwy- 
adaeth yma, yn ol ysbryd a llythyren y penodiad, ddylai vod — 
cynysgaeddu ein gweinyddwyr â'r cyvleusderau i iawn ddeaJl 
eu gwaith, ac nid bwrw pob anhawsderau ar eu fordd, a dywedyd 
pw, pw, am eu holl yradrechion. Mater o varn gyvreithiol 
vanm yw. pa mor bell y mae cydnabyddiadau y Llywodraeth o 
weithrediadau y Wladva yn cyrhaedd, heb vod y Gydgynghorva 
wedi gwneuthur datganiad furviol yn eu cylch; a gallaà 
cyvreithwyr goreu y Weriniaeth wahaniaethu arno. Ond ni 
chredwn y mynai y Llywodraeth i'w Phrwyad hi gymeryd 
mantais o'r ansicrwydd hwnw i vwrw awgrymion, melus i rai 
gwrthnysig, na allwn ni godi trethi at ein gwasnanaeth Ueol ö 
wneuthur fyrdd, a phontydd, ac ysgoHon, &c. 



Ehagvyr 14, 1878, bu cwrdd gwleidyddol araU yn Gaiman, 
wedi yr etholasid D. Ll. Jones yn ynad, ac yn hwnw gwnaeth 
ev sylwadau i'r perwyl a ganlyn : — 

Hyd yn hyn y mae'r Llywodraeth wedi goddev i ni vyned 
ymlaen, ond nid oes genym scrip na scrap o awdurdodiad. 
Hwyrach vod y Cynghor y peth goreu ellid gael dan yr holl 
amgylchiadau, ond sMft yw ar y goreu, a dyna yw arweddioDC 



Y WLADYA GYMREIG. I 07 

holl amgyltíhiadau y Wladva. Ni vreuddwydiodd cychwynwyr 
y Wladva am anibyniaeth gwladol iddi — dim mwy na chael 
Talaeth Gymreig yn y Weriniaeth Árianin, a chanddi ei senedd 
leol ei hun ; a cheir hyny, ond i*w phobl ddeall eu gwaith. Os 
na chorf orir, dichon y penodir eto gomisiwn fyrdd at y comisiwn 
tir a'r comisiwn addysg. Os na cheir rheoíaeth addysg y lle i 
ni ein hunain, gwell genyv weled arian y Llywodraeth yn myned 
gyda'r avon. Bhaid i ni gael addysg, ac yr wyv am i'r addysg 
hono vod yn Gymraeg; eithr yr wyv am i bob plentyn a 
addysgir yma allu ateb drosto ei hun yn Saesneg a Hispaenaeg, 
ac yna yn rhy vawr i boeri am ben Sion y Sais. Na ato Duw i 
ni anghofìo ein hiaith, ond na ato Duw hevyd i ni aberthu 
gwybodaeth er mwyn iaith. Gwna«th y diwygiadau crevyddol 
y Gymraeg yn ifidth dduwinyddol, ac y mac'r newydduron yn ei 
gwneud yn iaith wleidyddol. Bid a vyno, y mae'r Llywodraeth 
yn awr yn edrych trevniadau y Wladva, a chan hyny y mae'r 
adeg wedi d'od i geisio cael seiHau politicaidd parhaol. Gwell i ni 
ddyweyd yn awr wrth y Llywodraeth beth a ddymunem gael, 
yn hytrach nag aros i weled beth wneir, a grwgnach wed'yn. 
Y mae deisebau lled ryvedd wedi myned oddiyma, ond weithiau 
y mae hyny yn angenrheidiol. Dylai y Wladva yn awr ovyn 
cael rheolaeth ein fyrdd, ein dyvrio, addysg, masnach, heddwch. 
Pe caem decree yn caniatau hyny i ni— corforaeth — byddai 
gan y llywodraethiad lleol reolaeth ar yr ynad, ac yna ni vyddai 
o nemaw pwys pwy ddaliai y swydd, gan y gellid edrych ar ei 
ol. Caniata y cyvansoddiad cenedlaethol i ni gymaint o 
awdurdod barnol ag sydd arnom eisieu y rhawg. Aif blyneddau 
heibio cyn y gallwn ni godi carcharau, ond dylem gael awdurdod 
i anvon estroniaid avlywodraethus o'r lle. Bhagrith yw ein 
rhaith vel y mae, a dylai vod yìi debycach i chwarter sesiwn 
Prydain. Gall y Lly wodraeth estyn cr yn lawer ar y cyvansoddiad, 
vel ag i ganiatau hyn. Gyda hyny y uiae amom eisieu porthladd 
rhydd, un y gaU Uongau o Br^ dain Iwytho a dadlwytho ynddo ; 
porthladd didoll os gellir, ond porthladd tollawl beth bynag ; a 
chaniatad i ddwyn i mewn yn (ididoll beirianau yn arbed llavur. 
Dylai y pum' mlynedd nesa^ weled masnach seth rhyngom a'r 
Hen Wlad, a bydd yn gy wilydd i'r Wladva os mai y masnachwyr 
presenol gaif y vasnach hono. Pwnc y priodi eto sydd yn galw 
am ddealltwriaeth, gan vod eiddo tírol yn codi, ac etiveddiaeth 
yn d'od yn bwysig. Nid wyv yn teimlo unrhyw anhawsder yn 
y mater hwn, ond cael y Bhestrydd Cyfredinol i gydnabod ein 
trevniant. 



Ysgarmes wleidyddol hir-goviadwy oedd hono. Etholasid 
D. Lloyd Jones yn Ynad, a J. W. Jones (Tanygrisiau), yn 
Ysgrivenydd. 



I08 Y WLADYA GYMRBIG. 

Oeir yn Ein Bremiaà y cy ynod hwnw adroddiad am ymweliad 
L. J. à Borthaethwy (Port Desire), a'rGroes-wen (Santa Cnus), 
dros y Llywodraeth, i weled a ellid yn y lleoedd hyny blana 
seyydliadau Gymreig. Benüd nad oedd nemawr ragolygon 
amaethol ar ^Tfinian aryorol Borthaethwy ; ond tebygai y gellid 
gwneud sevyaliad llewyrchns ar ddyfryn y Siawen (cangen 
ddelai i*r C!ruz yn agos i*r môr) o'r gorllewin, tna Ma-waish. 

Tsgarmes arall y ceir adroddiad ohoni yn Ein Breiniad yw 
yr un parthed ysgoldy Glyn-du — pan ovynai yr athraw cenedl- 
aethol Powel am gael deynyddio yr ysgoldy yn ysgol ddyddiol, 
ond yr hyn a omeddai y gynulleidya a'i mynyohai, am yr 
oynent yod yr athraw hwnw o dueddion Pabaidd. 

Geir adroddiad yno heyyd yod 'y Gyngor wedi medru codî jS50 
drwy gyngaws — arian dyledus i M. D. Jones ar gyvriy y Vintai 
Gyntav — ^prawv nad oedd y gweinyddiad lleol mor ddiymadyerth 
ag yr homd. 



PARHAD 0*R ORMES 8WYDD0G0L. 

Yr oedd y reolaeth driflyg hon — Prwyad, Gabden y Borth, a'r 
Pwyllgor — ^yn anioddeyus iawn i*r Wladva. Oodasid Swyddva 
Dyyudiaeth, i vod hevyd yn Swyddva Gwladvaoedd, a chyda 
hono gohebai y Pwyllgor i geisio cael dealltwriaeth pa yodd i 
weithredu yn yr ymrysonau parhaus oedd yn codi. Gwasan- 
aethed y nodyn canlynol vel engraift : — 

Ghubut, Mai 5, 1880. 

Mae seyyllya dreynidol y Wladya yn parhau i yod yn vlinder 
a dyryswch i'r Wladva — o ddifyg definiad eglur beth yw dyled- 
swyddau yr awdurdodau lleol. Hysbyswyd ni yod cyyraith y 
Ghaco wedi ei chymhwyso hevyd at Ghubut. Mae amwysedd 
swydd y Prwyad, a llaw drom y swyddogion llyngesol, yn peri 
i'r Pwyllgor bryder diryawr pa vodd i weithredu yn ddoeth ac 
efeithiol, a chan hyny yn eryyn yn daer ar Swyddva Gwladya- 
oedd i'n hysbysu o yanylion cyyraith y Ghaco, a'r modd i'w rhoi 
mewn grym yma. — J. B. Bhys, L. J. 



Yohydig cyn hyny galwasai un o longau y Uynges Arianin yn 
y Wladva, a chanlyniad hyny oedd y paragraf canlynol yn y 
Porteno — un o newydduron Buenos Ayres. " Nid oes gan 
seyydlwyr Ghubut barch yn y byd i'r awdurdodau Arianin. 
Datganai y Prwyad Oneto ei Iwyr anallu i lethu nac atal yr 
anrheyn sydd yno, a dyweí yr awdurdodau llyngesol nad oes 
ond grym arvau yn eu cadw rhag tori allan mewn gwrthryyel." 



Y WLADYA GYMREIG. IO9 

Engraift eto : — 

Trerawson, Mai 22, 1880. 

At D. Luis Jones. — Oblegid y digwyddiad vu yma ddoe, 
rhaid i mì eich traferthu, os gwelwch yn dda, i alw yma evo mi 
gynted y gellwoh, oblegid y mae hyny*n ovynol i*n diogelwch 
personol yn ol y digwyddiad ddoe — ^taw ymddengys ein bod yn 
byw ynghanol cyvnod *40 [gormes Hosas]. Nis gallav ddod 
i*ch gweled, gan yod tair Uong genym i drevnu eu papurau. — 
G. Zembo&ain — Penaeth y Gyliidva. 

Y gy vlavan y cyveirir ati uchod ydoedd ymravael godasaá ar 
heol Trerawson am redva gefylau, rhwng Cabden y Borth a 
Fenaeth y Dollva, ymha un y gwaeddai y naill a*r llall ar i'r 
heddgeidwad arvog oedd gerllaw saethu, a Ghabden y Borth 
oedd yr un syrthiodd yn varw ar y van. Ni vu brawv nao 
ymdiwiliad i*r achos hwnw vyth o ran dim ẃyr y Wladya. 



BYR BENODI L. J. YN BRWYAD. 

Ddechreu Ebrill, 1879, aeth ý prwyad Oneto i Buenos Ayres, 
wedi bod yn y Ẅladva dair neu bedair blynedd, a phenod- 
wyd ev i vyned gyda*r naturiaethwr Moreno "i olrhain yr 
hoU diriogaethau deheuol a olchir gan y Werydd, evrydu eu 
cynyrchion pysgodol, mwnol, naturiol, ac amaethol, &c.** 
Ymhen talm o amser aeth ar yr archwü wyddonol hono mor 
beUed a Borthaethwy, Ue y bu vlwyddyn neu ddwy : eithr cyn 
hir iawn, yn yr unigedd hwnw, dadveiliodd ei gy^ansoddiad 
eadam, a bu varw yno, Ue y mae gwyddva ei vedd yn adail 
amlwg yn y borth hono. Gwnaed yr archwiUad a*r adroddiad 
ddiwedd 1879. 

Awyddai Don Juan DiUon yn vawr i achlesu y Wladva, a 
rhoi chwareu teg iddi ddadblygu ei hun. Boddiasid ev yn yr 
adroddiad am Borthaethwy a'r Groeswen, ac veUy pan ddaeth 
L. J. i Buenos Ayres i gael melin wynt archasai o Brydain, oedd 

Ltro cyntav iddo w«led Don Juan DiUon, penaetii Swyddva 
y Yudiaeth. A*r pryd hwnw — heb na govyn na disgwyl swydd 
yn y byd — penodwyd L. J. yn Brwyad y Wladva vel düynydd 
A. Oneto. Ond gan vod yr un ysprydiaeth vygylog yn aros vel 
traddodiad yn y swyddveydd gweinyddol, buan iawn yr avlon- 
yddwyd ar y prwyadnewydd — prin 6 mis — ac y penodwyd Juan 
Einoquetto, yr hwn a vu ddraen yn ystlys y Wladva am 
vlyneddau, vel y gwelir eto. 

Pan benodwyd L. J. yn brwyad yr oedd D. Gandido Charne- 
ton yn gabden y borth — disgybl i*r D. Mariano Goidero 



IIO Y WLADYA GYMREIG. 

ddanyonasai y nodyn bygythiol (tud. 97), yraddengys i*r penod- 
iad vod yn dramgwydd i hwnw, a danvonodd y nodyn can- 
lynol : — 

Chubut, lon. 27, 1880. 

Er nas gaJlav ddeall pam y danvonasooh y nodyn gevais 
oddiwrthyon heddyw, [nid oedd ond ei hysbysu o*r penodiad] 
yr wyv yn brysio i*w ateb, er mwyn eich hysbysu vy mod vel 
Cabden y Borth a swyddog milwrol, bob amser yn barod i beri 
parchu yn vilwrol, o vewn tenrynau vy swydd— gwaedded a 
waeddo — gyvreithiau vy ngwlad, y rhai a wn yn ddigon da na 
raid i ddieithryn, er eich savle vel swyddwr cenedlaethol, vy 
addysgu na*u hadgovio heb vy nghenad. Yelly govynav i chwi 
y tro nesaY beidio closio eich hun atav vi, gan nas gallav vì 
wneud hyny yn ol. Dy wedav eto y gwn yn dda gyvreithiau vy 
ngwlad, €Wî y mae ynwyv gydwybodolrwydd dwvn o'm gweithred- 
oedd, ac nid wyv yn vyr o'r egni angenrheidiol yn yr amgylch- 
iadau vu'n galw am hyny i'w cyvlawni yn vanwl, hyd nod er 
eich gwaethav chwi, ac heb dcUm ovn ymrysonau allai godi 
wrth gyvlawni vy nyledswydd, yr hyn wyv wedi wneud hyd 
heddyw yn gwbl gydwybodol : ac nid wyv yn gwybod ddarvod 
i mi erioed vyn'd dros finiau vy awdurdod, na thresmasu ar 
eich finiau chwithau vel "yr awdurdod wladol, gyvreithiol, 
milwrol a goruchel" y Wladva hon [darnodiad y gyvraith o 
swydd prwyadj a'i phreswylwyr, gan nad yw yr un sydd a'i 
enw isod yn cydnabod yr un awdurdod vilwrol na goruchel ond 
yr eiddo ei hun. — Oandido F. Charneton. 

Lle*r oedd ysprydiaeth vygylog vel yna yn fýnu nid rhyvedd 
i Swyddva (îwladvaoedd chwiho am brwyad newydd o'r un 
nodwedd, a throi L. J. o'r neilldu mor swta. Tr eglurhad arall 
ydoedd vod dylanwad D. Juan Dillon yn dechreu ymgilio i roi 
lle i'w briv swyddog gynt i gymeryd ei le. Pan benodwyd y 
prwyad newydd mor sydyn, yr oedd L. J. ar vordaith tua 
Buenos Ayres i roddi ei adroddiad, a rhoddhr rhan o hwnw yma 
vel mynegiad o sevyllva pethau ar y pryd yn y Wladva : — 

Buenos Ayres, Awst 13, 188L 

At Benaeth S\«yddva Gwladvaoedd — Daethum i vynu yma i 
osod ger eich bron sevyllva ac angenion y Wladva yngwyneb 
dyHviad dyvudwyr atom, a difyg trevmadau i'w derbyn a'u 
hyrwyddo. Y 160 ddaethant yn ddiweddar medrwyd eu lletya 
a'u hwyluso hyd eithav cyvleusderau y lle a charedigrwydd y 
cymdygion. Ond daethum i vynu yma i gymell i'ch sylw y 
pwysigrwydd o vod y trevmadau yn gyvlawnach, rhag llesteirio 
y ddy vudiaeth Gymreig sydd yn awr yn llivo tuag yma. Pan 
gyrhaeddais yma deallais vod gẃr arall wedi ei benodi i'r swydd. 
Nid yw hyny o bwys yn y byd genyv yn bersonol, er nas gailav 



■> 



Y WLADYA GYMREIG. III 

dclìma4 y rheswm dros y vath newìdiad sydyn. Ond ar vudd- 
ianaa a rhagolygon y Wladva gall ef eithio yn niweidiol. Y mae 
dyvodiad y dyrudwyr diweddar hyn i*w briodoli mewn rhan i'r 
hyder barodd vy mhenodiad i yn brwyad ymhlith hyrwyddwyr 
y mudiad gwladvaol yn Nghymru, ac nid peth iV atal a'i 
adnewyddu yn ddysbeidiol yw lliv dyvudiaeth. Bwriadaswn 
wasgu i*oh sylw yr awgrymion canlynol: (1) Oaniatau i*r 
Wladva gael cychwyn ei bywyd lleodrol {municijpaT) yn ol 
Cyvraith y Ohaco, Ue bo mil o bobl. (2) Estyn y sevydliad 
gyda'r dyfryn, ac i vanau addas i'r de a'r gogledd. (3) Dyrchavu 
y Brwyadva i vath o raglawiaeth i arolygu yr holl gylchynion. 
(4) Trevnu gydag agerlongau P.S.N. Oo. i lanio dyvudwyr yn 
Ohubut, ac i'r Llywodraeth dalu at eu cludiad swm cyvartal i'w 
cludiad o Buenos Ayres i'r Wladva, ac velly arbed yr ymdroi 
poenus presenol. 

Bydd yn amgauedig vy adroddiad blyneddol barotoiswn cyn 
gwybod na byddai alw am vy ngwasanaeth. Oaniatewch i mi 
hevyd amgau pendervyniad y Oyngor ar vy mhenodiad, vel yr 
oedd yn vynegiad o deimlad y sevydlwyr. — L. J. 

" Àt Br. L. «Tones, Prwyad y Llywodraeth Genedlaethol yn y 
Wladva. Mae genyv yr anrhydedd o gyvlwyno i chwi y pen- 
dervyniad canlynol basi^d yn unvrydol gan y Oyngor yn ei 
eisteddiad diweddav: — *Mae y Oyngor yn llongyvarch Br. L. 
Jones ar ei benodiad yn Brwyad, ac yn datgan ein boddhad 
wrth weled y Llywodraeth yn penodi sevydlwr i'r swydd, gan 
y credwn yr hyrwydda hyny ddadblygiad y Wladva, ac y 
cadarnha gyd-ddealltwriaeth.' — ^Ed. Jones^ Ysg. y Oyngor." 



Yr helynt nesav a groniclir o gyvnod yr ormes, a eglurir yn 
well drwy y dyvynion canlynol. Finoquetto oedd y prwyad y 
pryd hwnw, a OhÉumeton yn Gabden y Borth. 

Trerawson, EbriU 7, 1881. 

Ymgasglodd niver o gymdogion o achos camymddygiad 
swyddogian y Borth tra ar eu hymarveriadau gyda dryUiau — 
sev tanio ergydion moelion trwy fenestri yr ysgoldy at bersonau 
ar wahanol achlysuron, ac yn arbenig ddoe, pryd yn chwanegol 
at yr uchod y taniwyd rai gweithiau i wyneb Louis Fevre, gan 
ei glwyvo, yr hwn oedd yn eu dwylaw yn garcharor. Pender- 
vynwyd gwneud yr uchod yn hysbys i'r Ynad a'r Prwyad, ac os 
na weithredant hwy o hyn i'r Sul, alw cyvarvod cyhoeddus. — 
T. Dayibs, Iosua Jones. 

Ebrill 11, 1881. 1. Vod y cyvarvod hwn yn apelio at yr 
Ynad i gasglu pob tystiolaeth a hysbysrwydd ynglyn â gweith- 
rediadau swyddogion y Borth yn eu hymddygiad at y carcharor 
Louis y Francwr sydd yn eu dwylaw, a'u gwaith yn tanio 



í 



m 



g Js 









Y WLADVA GYMREIG. II3 

ergydion at yr ysgoldy a phersonau. 2. Penodir J. M. Thomas, 
W. S. Tyndale, B autista Faure, T. Davies, a W. E. Jones, i 
hysbysu y prwyad a'r ynad o'r cyvarvod hwn, ac i dynu allan 
TẀthdystiad i'w gyhoeddi yn newydduron Buenos Ayres. 

Ebrill 12, 1881. Nyni, pwyllgor benodwyd gan y cwrdd 
cyhoeddus yr lleg cyv., a ymholasom parthed carohariad dau 
ddyn gan Gabden y Borth (Senor Ghameton), aV gamdriniaeth 
gavodd un ohonynt — ao eve yn ddeiUad Frengig, a*r hwn a 
vaeddwyd yn ddivrivol— a gredwn mai gwaith y prwyad yw 
cymeryd i vynu droseddwyr, ac nid Gabden y Borth : gan hyny 
dymunir ar i'r prwyad cenedlaethol ovyn am y carcharorion, er 
mwyn cymeryd eu tystiolaeth yn ol y gyvraith ar gyvryw 
achosion. Gymhellir ni i awgrymu hyn yn ol pen. 6, erth. 117 o 
Gyvraith Gwladvaoedd. Os bydd y prwyad yn bamu'n ddoeth 
ddevnyddio y gallu roddir iddo yn pen. 6, erth. 120 o'r gyvraith 
hono, cytunwyd yn y cyvarvod uchod ein bod i uvuddhau i*w 
orchymyn.— T. I)avibs, W. Robt. Jonbs, B. Falbb, J. M. 
Thomas, W. S. Tyndalb. 

Yr Ynadva, EbrUl 9, 1881. 

At Gabden y Borth — Yr wy v dan rwymau poenus i alw eich 
sylw at gwynion roddwyd yn furviol ger vy mron — yn gyntav 
gan gadeirydd y Cyngor, yna gan ddirprwyaeth o'r Cyngor, ac 
wedyn gan bendervyniad cyvarvod cyhoeddus (1) Vod dau ddyn 
wedi eu carcharu am ladrad heb hysbysu hyny yn yr Ynadva. 

(2) Eu bod wedi eu harteithio er ceisio cael ganddynt gyfesu. 

(3) ün ohonynt (L. Fevrier) dinesydd Frengig, wedi ei gamdrin 
yn erwin. (4) Vod milwyr y Borthva wiíh ymarver saethu 
gydag ergydion moel wedi anelu at Fevrier a'i anavu ar anuryw 
vanau o'i gorf. (5) Droion eraiU, tra'r oedd y vilwriaeth hon 
yn ymarver velly, ddarvod iddynt saethu drwy fenestri yr 
ysgoldy, a throion eraill anelu at rai o'r trigolion. 

Yr wyv gan hyny yn parchus, ond pryderus, ovyn am eich 
eglurhad, ac os mynwch, trosglwyddir i chwi yr ysgrivau sydd 
yn cynwys y cwynion hyn. — D. Ll. Jonbs. 

Gan mai Finoquetto oedd y prwyad y pryd hwnw, ato ev y 
danvonwyd y gwrthdystiad uchod. Cabden y borth oedd yn 
gormesu : ond ystyriai y prwyad ei swydd ei hun goruwch 
hwnw ; ac velly gadawyd iddynt hwy bendervynu. Gan eu bod 
o'r un ysbrydiaeth ormesol, wrth-wladvaol, deallasant eu gilydd 
cyn hir : ysgrivenodd Finoguetto lythyr o eglurhad a diheurad, 
gan ymgymeryd na ddigwyddai avreoleiddiwch cyfelyb eilwaith. 
Gollyngwyd y Francwr o'r oyfìon, ac nid hir chwaith y bu 
cyn i Charneton vyned i Buenos Áyres, a chael ei benodi yn 
gabden y borth yn La Plata. 



XXI. 

BRODORION CYNHENID Y WLAD—YR 

INDIAID. 

Dengys wynebpryd, maint, ac anianawd brodorion y rhan 
ddeheuol o gyyandir De Amerìg— o La Flata i Ti^rra del fuego, 
— Bev y wlad a elwid yn ddaearyddol Patagonia — eu bod yn 
perthyn i bedair cenedl — (l) Pampiaid, sev trigohon gwas- 
tadeddau eang talaeth Buenos Ayres; (2) Arawcanod, a 
breswylient lethrau yr Andes o'r ddau tu ; (3) Tsonecod 
(Tehuelches) brodorion táJ a chorfol y canolbarth ; (4) Fuegiaid, 
8ev pobl gorachaidd gwaelod eithav dehau y cyvandir. Mae y 
ddwy genedl vlaenav wedi cymysgu Uawer ; a*r ail wedi agos 
gy vlawn arosod ei hiaith ar y ddwy arall. Siaredir peth Pam- 
paeg gan Iwyth Sac-mata tua Teca, a siaredir Tsoneca gan y 
rhai grwydrant dalaeth Santa Gruz, sev gweddill yr hen Bata- 
goniaid. Ond y mae corf mawr yr Arawcanod, a*r bobl gymysg 
sydd gyda hwy, yn glynu wrth eu hiaith a'u devion o bob tu i'r 
Andes, ac yn myned dan yr enw cyfredin Tsilenod (Chilians). 
Sìaradant hwy hevyd yr Hispaenaeg yn Iled rigl. Pan 8ev- 
ydlwyd y WIadva (1865) yr oedd y brodorion, gelUd dweud, yn 
arglwyddi ar yr holl wlííd o Cape Corrientes, lled, 37, i lawr hyd 
Tierra del fuego, a*r holl berveddwlad oddiyno i*r Andes. 
Bhuthrent weithiau ar Bahia Blanca, neu Uadratent aniveiUaid 
Patagones bryd araU. Droion eraiU deuent o dueddau Mendoza, 
San LuiS) a C6rdova, gan ysgubo aniveiliaid a phobl o'u blaenau. 
Ymdrechai y Llywodraeth Arianin, ynghanol ei thraferthion 
gwladol ei hun, rhag yr alanas enbydus hono drwy gadw dymaid 
o vüwyr yma ac acw i gadw'r brodorion o vewn tervynau : a 
rhoddai hevyd roddion blyneddol iddynt o viloedd o dda 
comiog a chesyg. Pan oedd Adolfo Alsina yn rhaglaw talaeth 
Buenos Ayres, eve a osododd yr hoU vyddin i godi clawdd 
mawr (vel Clawdd Ofa) ar hyd y fin y bernid vyddai hawddav 
i'w gadw ; ond medrai y brodorion osgoi hwnw, a chiUo i'r 
eangder anhysbys o'r tu ol pan y mynent. Adeg cychwyn y 
WIadva rhoddai y Llywodraeth 4,000 o benau daoedd yn 
rhoddion tri misol yn Patagones i'r penaethiaid Bawnké, 
Namun-cwrá a Shaì-hweké, a'u pobl. Pan geisiwyd yn 1865 
vyned a 600 o wartheg dros y tir o Patagones i'r Wladva, 
tarvodd yr Indiaid hyny y meichiaid, a choUwyd y daoedd. 
Ymhen blwyddi wedi hyny pan osododd Aguirre a Murga ar y 
Bio Negro (100 miUdir i vynu'r avon) y Cymry wahanasent yn 
yr aU ymblaid, bu raid i'r rheiny foi am eu hoedl pan ddelaî 



Y WLADYA GYMREIG. II5 

y brodorion i lawr yno i dderbyn rhoddion y Llywodraeth. 
Pan oedd y prwyadon L. J. a Capt. Jones-Parry yn Patagones 
(1863) yr olygva braidd gyntav gawsant oedd y brodorìon wedi 
lladd ceidwaid amddifynva vechan San Javier, 12 neu 15 miUdir 
o Patagones. GweHr oddiwrth gyvlwr y wlad y pryd hwnw mai 
rhyvyg ao enbydrwydd vuasai gosod yn y van hono ddymaid o 
Gymry vel ag oedd y Vintai Gyntav, cr eanged y wlad a'r avon 
hono. 

Velly, pan welwyd na thyciai Clawdd Ofa Alsina, ao y 
dyrchai gwaedd colledigion a chaethion yn uchel, pendervynoda 
y Cadvridog Roca — oedd ar y pryd yn Weinidog Rhyvel — 
wneud cylch milwrol cyvlawn am gyrchvanau y brodorion, a'u 
dal neu ea diva. Mae hanes y gadgyrch vilwrol hono yn bluen 
amlwg ynghap y Cadvridog— ond trueni yw y sathrveydd hyn 
ar genhedloedd yn ymdrechu am ryddid. Yn yr yBgubva vawr 
hono cymerid i vewn y rhan vwyav o diriogaeth y Wladva, a 
syrthiodd llawer o*r hen vrodorion diniweitiav i blith y 
carcharorion, o ddamwain hollol. . Wrth dynu y rhwyd hono 
daeth i mewn lawer o rai cymysg. oedd wedi medru osgoi y 
ddalva vawr gyntav, ac wedi foi i'r cyrion pellav, Ue'r oedd 
hea gydnabyddion y gwladvawyr wedi dianc, yn ddigon pell 
debygsent hwy. Ceisiodd y Wladva gyvryngu gyda'r rhaglaw 
Winter ar ran eu hen gydnabod, gan mai eve oedd rhaglaw y 
dalaeth ar y pryd, ac yn gweithredu yn vilwrol o dan Roca, vel 
hyn : - "Nyni, trigolion Chubut, ydym yn ervyn eich hynawsedd 
am ddatgan vel hyn ein teimlad a'n dymuniad ar ran y bro- 
dorion adnabyddus i ni yn y cyfiniau hyn. Heb ymyryd 
mewn un modd yn y mesurau y barnoch chwi yo ddoeth eu 
mabwysiadu, dymunem, vel rhsd wedi hen gydnabyddu â'r bro- 
dorîon ddatgan ein gobaith y gellwch ddangos atynt bob 
tiriondeb a chynorthwy ag a vo gyson â'ch dyledswydd. Ar 
ein rhan ein hunain cymerwn y cyvle i vynegu ein bod wedi 
cael llawer o garedigrwydd oddiar law y brodorion hyn er 
amser 8ylvaeniad y \Ÿiadva, ac ni theimlasom nemawr bryder 
am ein diogelwch yn eucanol— yn wir, bu yc Indiaid yn vur o 
ddiogelwch a help i ni. Credwn y byddai cymdogaethau 
bychain o*r brodorion yn y cyfiniau yn hwylusdod bob amser 
i wthio sevydliadau newyddion i'r berveddwlad, vel y bu eu 
masnach i ni yma. Hyderwn velly y gwelwoh yn bosibl, tra yn 
cyvlawni eich dyledswydd vilwrol yn ol eich doethineb, adael 
ein hen gymdogion brodorol yn eu cartrevi tra y parhaont mor 
heddychol a diniwed ag y maent wedi arver [Enwau pawb — 
Gorf. 20, 1883.] 

Aeth dirprwyaeth o vonesau blaenav y Wladva at y rhaglaw 
Winter gyda'r ddeiseb — ond ni thyciasant. Danvonwyd y 
carcharorion i Buenos Ayres : rhoddwyd y dynion yn y vyddia 



Il6 Y WLADYA GYMREIG. 

a*r llyngeB ; a'r benywod a'r plant gyda theolnoedd a sevjdl- 
iadau yn y ddìnas a*r wlad, a buan yr yn:igollasant yn y 
cylchynion. 

Tra yr erlidid y brodorion yn yr amserau blinion hyny, byddai 
y penaethiaid yn arver llythyru yn aml i'r Wladva i ddwe'yd eu 
cwyn a'u cam — taw nid ces dadl ddarvod i vilwyr a swyddogion 
ddanvonasid ar y vath neges ddivaol vod yn galed lawer tro. 
Yelly, vel ag y cadwyd araeth Garadog o vlaen Cesar yn 
Bhuvain, yr ydys yn rhoddi yma lythyr y penaeth mawr 
ShaihweM at L. J. Fan ymwelodd Moreno á'r penaeth hwnw 
yn 1870 yr oedd ei olud a'i allu yn vawr iawn, a dychryuodd yr 
ymwelydd rhag yr overgoeledd peryglus a welai, a fôdd am 
ei hoedl. 

Lly wodraeth Yrodorol Arianin, 

Avon Lhnay, 3 Ebrill, 1881, 

At Lywydd Gwladva Chubut. — Daeth i*n llaw eich nodyn 
gwerthvawr am Mawrth 8, drwy y dygiedydd Bemardino 
Arameda. Yr wyv yn trysori gyda hyvrydwch y cynghorion 
a'r hanesion a roddwch i'm Uwyth i vod yn heddychol gyda'r 
Llywodraeth a chyda chwithau. Gyvaill, cíywedav wrthych yn 
onest na thorais i yr heddwch a'r ewyllys da sydd rhyngOY a'r 
Llywodraeth yn awr er's rhagor nag 20 mlynedd, ac ddsarYod i 
mi gyvlawni vy holl ymrwymiadau wnaethwn yn Fatagones yn 
fyddlon. Eitlur ni allwch chwi vyth, vy nghyvaill, amgyfred y 
dioddevaint dychrynllyd gevais i a vy mhobl oddiar law 
Miguel Linares a Gen. Yillegaa pan gymerasant yn garcharorion 
drio'm penaethiaid a 68 o ddynion, dair blynedd yn ol. Gwnaed 
hyny, meddent, oblegid rhyw laddiad briodolent i'm penaeth- 
iaid i a 9 o vénwyr tua Neuquen, ond a wnaed gan Fichi-hwi, 
perthynol i Iwyth y penaeth Namum-curá. DanvonaÌ8 vy 
nghwynion lawer gwaith at uwchswyddwyr Fatagones — ^Barros, 
Yillegas, Bemal, Linares, &c., ond ni roddwyd unrhyw sylw i'm 
cwynion. Ac yn awr, vy nghyvaill, y mae genym i ddwe'yd 
wrthych am y rhuthrìadau ovnadwy a wnaed amav ar y 19 o 
Vawrth, pan y syrthiodd tair byddin ar vy Uwythau, a lladd yn 
ddirybudd niver vawr o'm pobl. Daethant yn lladradaìdd ac 
arvog i'm pebyll trigianu, vel pe buaswn i elyn a Ueiddiad. 
Mae genyv vi ymrwymion divrivol gyda'r Llywodraeth er's hir 
amser, ac velly nis gallaswn ymladd nac ymryson gyda'r 
byddinoedd, a chan hycy ciliais o'r neilldu gyda'm llwythi a'm 
pebyll, gan geisio velly osgoi aberthau a thrueni, yn yr hyn y 
Uwyddais am beth amser o leiav. Nid wyv vi anwrol, vy 
nghyvaiU, ond yn parchu vy ymrwymiadaugyda'r Llywodraeth, 
ac ar yr un pryd veithrin yn fyddlon y ddysgeidiaeth a'r 
govalon roddodd vy nhad enwog — sev y priv benaeth Chocori — 
i beidio byth a gwneud niweidiau nac amham y gweiniaid, 



y WLADVA GYMRBIG. 



Il8 Y WLADYA GYMREIG. 

eithr eu caru a*u parchu yn ddynol. Er hyn oll, yr wyv yn cael 
vy hun yn awr wedi vy nivetha a vy aberthu — vy nhiroedd, a 
adawsai vy nhadau a Duw i mi, wedi eu dwyn oddiarnav, yn 
ogystal a*m hoU aniveiliaid hyd i haner can' mil o benau, rhwng 
gwartheg, cesyg, a devaid, a gyroedd o gefylau devnyddiol, 
a thorv ddiriv o verched a phlant a hen bobl. Oblegid hyn, 
gyvaill, yr wy v yn govyn i chwi roddi ger bron y Llywodraeth 
vy nghwynion yn llawn, a'r trallodion wyv wedi ddioddev. Nid 
wyv vi droseddwr o ddim — eithr uchelwr brodorol (noble 
creolejf ac o raid yn berchenog y pethau hyn — ^nid dyeithryn o 
wlad arall, ond wedi vy ngeni a vy magu ar y tir, ac yn 
Archentiad fyddlon i'r Llywodraeth. Oblegid byny nis gallav 
ddirnad y trueni syddwedi di-ígyn arnav drwy ewyllys Duw, 
ond gobeithiav y gwel Eve yn dda vy neall o'i uchelderau, a vy 
amddifyn. Ni wnaethum i er.oed ruthrgyrchoedd, vy nghyvaill, 
na lladd neb, na chymeryd carcharorion -a chan hyny ervyniav 
arnoch gyvryngu dro8wyv gyda'r awdurdodau, i ddìogelu 
heddwch a thangnevedd i m pobl, ac y dychwelir i ni ein hani- 
veiliaid a'm holl eîddo arian, ond yn benav vy nhiroedd. 
Gobeithiav ryw ddiwrnod gael ymgom gyd* chwi, a gwneud 
trevniad cyveillgar rhwng eich pobl chwi a'm pobli. — Hyn, 
trwy orchymyn y Llywodraeth Yiodorol. — ^Yalbntin Saihubque, 
— Jose A. Loncochino, Ysg. 

Cavodd y Wladva ryw ddwyhelbul neu dair gyda'r brodorion : 
ond dylid gwahaniaethu yn y meddwl bob amser rhwng y naìll 
bobl a'r lleill. Y gyntav oedd yn 1866 gyda r Tsonecod (y 
gwir Batagoniaid) pan oeddys newydd gychwyn, a'r sevydlwyr 
yn gwbl amhroviadol. Daethai un teuiu (Francisco) ar eu crwydr 
o vlaen eullwyth, vel y deallwyd wedyn, er mwyn hela with eu 
hamdden. Pan ddaeth y llwyth, gyda'u canoedd cefylau 
brithion, a gwersyllu gerllaw pentrev y \Viadva, yr oedd cryn 
gyfro ymhlith y sevydlwyr — neb yn deall eu giiydd ond trwy 
arwyddion,* ond gwnaed velly lawer o vargeinion am gefylau a 
gôr vuont o vudd anrhaethol i'r eginyn sevydliad. Pan oedd y 
llwyth yn ymadael cymysgasai rhai o gefylau y gwladrawyr 
gyda chefylau y brodoriou, a phan aethpwyd i chwilio am 
danynt dranoetii y deallw^'d ac yr ovnwyd mai cast ydoedd. 
Nid oedd wiw caniatau peth velly ar y cychwyn : velly arvogodd 
rhyw ddwsin o'r rhai parotav, a rhoddodd Francisco ventbyg 
cefylau, ac ymlidiwyd : daethant o hyd i'r brodorion ar bantle 
mawr a adwaenir hyd y dydd hwn vei Pant-yr-ymlid ; a thra yr 
ymhelai un o'r brodorion gyda gwn un o'r ymlidwyr aeth yr 
ergyd allan, a bu, wrfch gwrs, gy rj ymhlith y dorv. Edrychai 
pethau yn beryglus am vunud : ond tawelodd y ^penaeth 
Orkekum \y bu Musters gydag ev wed'yn) y dorv, ac ymadawyd 
mewn heddwch, gyda'r cefylau colledig yn ddiogel. 

Dro arall aethai L. J. a phump o'r brodorion gydag ev i 



Y WLADYA GYMREIG. II9 

£uenos Ayres i gael rhoddion o Ywyd a dillad iddynt gan y 
Llywodraeth, a chavwyd yn hael. Pan ddychwelasant i*r 
"Wladva a'r llwyth yn oedi dyvod (taw adeg brysur hela ydoedd) 
blinasant yn disgwyl, a ryw noswaith loer lladratasant 6 neu 7 
o geíylau, ac ymaith a hwy. Gwnaed peth osgo i ymlid, ond yr 
oedd y wlad yn hollol ddyeithr y pryd hwnw, a'r teithio Indiaiad 
yn greft heb ei dysgu. 

Dro arall fl871) pan oedd pawb wrthi yn llavurio eu tiroedd, 
oU yn agos i w gilydd — o'r Morva mawr i'r Oevn-gwyn — daeth 
niver o vrodorion lladronllyd, dan arweiniad un Pablo, ac a 
ysgubasant 60 neu 70 o gefylau. Yr oedd hono yn ergyd 
analluogai y Wladva i ymlid nemawr. wrth vod grym cefylau 
y sevydliad wedi eu cymeryd, a'r bobl hevyd yn anghyvarwydd 
â'r wlad, ac â theithio paith. Teimlid mai over vyddai ceisio 
dilyn, dan yr amgylchiadau, ac nad oedd dim am dani ond 
dioddey, a bod yn vwy gwyliadwrus. 

Ymhen amser wed'yn, pan gynyddasai buches D. W. Oneida 
i gryn 60 neu ragor, ar du de yr avon, daeth gwaedd eu bod ar 
goU. Nid oedd hyny yn beth anghyfredin, a buwyd ddiwrnod 
neu ddau cyn bod yn sicr iawn o'r faith, a gweled eu tràc yn 
cael eu gyru yn gryno i vynu'r avon. Heliwyd arvau ac 
ergydion, a benthyciwyd y cefylau goreu vedrid, ac ymaith a*r 
ymUdwyr heb vawr drevn na darparifiiethau. Ond gwyddid na 
allai gwarthsg deithio vel y teithiai cefylau, ac velly y deuid o 
hyd iddynt cyn yr elent ymhell iawn : ac velly y daethpwyd 
tua'r havnau mlain, Ue y cychwyna Hirdaith Edwyn -ac yr 
oedd govyn cryn hyder i gredu yr elai gwartheg drwy le mor 
anhygyrch. Mae'r Hirdaith tua 60 milldir dros baith di-ddwr, 
a'i dau ben yn havnau toredig meithion : ond cyn cyraedd y 
disgyniad gorllewinol, cavwyd un vuwch wedi ei ch'lymu wrth 
Iwyn o ddrain. Oddiyno i'r avon y mae 5 neu 6 milldir o havn 
ddaneddog droellog, ac yn gorfen ar waelod dôl neu drova'r 
avon — ac ar y ddôl hon yr oedd y gwartheg blinedig yn 
gorwedd wedi y vath daith a gyru caled. Yr oedd y vuwch 
glymedig yn arẅydd vod yr yspeilwyr gerllaw ; ond ni wyddid 
eu niver, na'r lle'r oeddynt ; veUy ymddolenai yr ymlidwyr yn 
ochelgar o'r havn, a gwelai y rhai blaenav d«i neu bedwar o 
varchogion yn gyru'n vrawychus ar hyd y ddôl gan anelu am 
lethr greigiog tua'r gorUewin. Erbj'^n hyny, yr oedd pawb aUan 
o'r havn, ac oU yn gyru nerth traed y cefylau, gan gymeU, a 
chwipio, a spardynu, yn UineU hir wasgarog, nes coUi golwg y 
naiU ar y Uall yn y troeUau a'r agenau a'r clogwyni— taw ni 
vu erioed le luwy cethin i garlamu drosto. Chwibanai bwledi y 
rhai blaenav oddeutu clustiau a chefylau y foedigion, y rhai a 
blygent ac a droeUent i bob ystum ac ymochel. Gwelwyd un 
o'r foedigion yn syrthio neu yn disgyn oddiar ei gefyl, vel na 
weUd dim ond ei het; a phan ddaeth yr erlidiwr cyntav i'w 



I20 Y WLADYA GYMREIG. 

ymyl, dynesai yn ochelgar a*i wn yn barod 1 danio — ond pan 
ddaeth i'r van canvu nad oedd yno ond yr het yn unig — vod y 
brodor cyvrwy s wedi manteisio ar un o'r aneiriv agenau a chreigiau 
i ymguddio a dianc o*r cyraedd. Erbyn hyny yr oedd y cefylau 
deithiasent yn ddi-ddor dridiau a theirnos, wecU llwyr luddedu, 
a*u traed di-bedolau yn anavus ar ol y creigleoedd geirwon. 
Veíly fiuravwyd : gwelwyd vod y f oedigion hwnt i gyraedd gobaith 
eu dal : ac arav ddychwelwyd i*r ddôl i orphwyso a gwylio y 
gwartheg. A hono yw Dôl-yr-ymlid. 

Bu dwy ymlidva îarall — eithr nid ar ol brodorion, yn ol yr 
ystyr o '* Indìaid/* ond yn hytrach mintai o alltudion Chili yn 
Punta Arenas (Cydvor Machelan), y rhai a godasent yn erbyn 
eu gwarchodwyr ; ac wedi Uadd ac yspeilio, a foisent, gan ymdaith 
ar hyd yr arvordir heibio Santa Cfruz a Port Desire hyd i'r 
Wladva. Dioddevasant lawer mae'n debyg: ymravaelient a 
Uaddent eu gilydd, vel y mae eu hesgyrn hyd y dydd hwn 
megys ceryg roilldir tru yr hoU fordd o Sandy Point i'r 
Wladva, 800 milldir. Cravangodd gweddill ohonynt (gryn 60) 
hyd y Wladva; a chan eu bod yn arvog, ac yn gymeriadau mor 
enbyd, a*r Wladva yn ddigon diamddifyn o ran arvau a threvn- 
iadau milwrol, mtsdrodd y PwyUgor eu dal a*u diarvogi, a*u 
danvon ymaith i Buenos Ayres. 

Yr amgylchiad araU ydoedd pan ddaeth crwydryn o*r un 
dosbarth a*r uchod i*r Wladva, ac y barnwyd yn ddoeth ddanvon 
dyheddwr (pUsmon) i*w gyrchu at yr awdurdodau : ond yr hwn 
pan ddaeth i olwg y pentrev, a drywanodd yn varw y dyheddwr 
(Aaron Jenkins), ac a fôdd i*r paith. Erbyn dranoeth yr oedd 
y preswylwyr agos oU allan ar y paith yn chwiUo am y Ueiddiad. 
DUynwyd ei drac a*i droeUau bob yn gam, nes ei gornelu a*i 
gylchynu ynghanol hesg mawr ger Trebowen : neidiodd ar gevn 
cefyl heinyv i foi, a*i gyUeU yn ei geg, ond cyn iddo ymuniawnu 
yn iawn yn ei sedd yr oedd dwsin o vwle(fi wedi mynd iddo. 
VoUy y dialwyd gwaed Aaron Jenkins — " Merthyr c ntav 
breiniaeth y Wladva.** 

Yn yr unig helynt araU gyda*r brodorion daeth i*r golwg 
nodweddion gwaethav yr anwariaid — fymigrwydd dy val am yr 
ysglyvaeth, a chreulondeb cîaidd wedi cael gavael. Hwyrach 
vod un ystyriaeth a Uniara böth ar hanes y te'ychineb hwnw — 
8ev mai cymysgva o*r brodorion erUdiasîd o van i van gan vüwyr 
Roca yn y gadgyrch y cyveiriwyd ati, oedd y gang wnaeth y 
gyvlavan. Aethai pedwar o*r sevydlwyr am wib i "weled y 
wlad** a chwüio am aur — ^un ohonynt yn arweinydd eovn a 
chyvarwydd ÍJ. D. Evans), dau o*r UeiU yn anghyvarwydd â 
gerwina, ond y llaU yn ddyn gwydn a heinyv. Düynasent y 
öhubut hyd y man y daw'r avon Teca iddi o*r de, a*r Lypà o'r 
gorUewin, lle y cwrddasant â masnachwr brodorol, stori yr hwn 
a'u dychrynodd. Pendervynasant ddychwelyd ar vrys, a theith- 



Y WLADYÂ GYMREIG. 121 

iasant yn ddy^el ddydd a nos, gan osgoi a thorì llwybrau, vel na 
edlìd eu dilyn. !Uaethant velly , yn dra blmedig, a*u harvau yn glwm 
ar y pynau, hyd at ddyfryn Eel-kein — ^nid nepeU o gychwynva 
Hirdaith Edwyn — ^y diwmod yn wyntog a lluwchiog iawn : ond 
wele I vel corwynt, clywent waedd anaearol mîntai o vrodorìon 
ar eu gwarthav, Uwch cefylau y rhai gymylai am danynt, 
gwaewfyn yn ymwibio o*u deutu, rhuthriadau, codymau, ac 
ysgrechau. Yr oedd cefyl J. D. Evans yn gryv a bywipg, a 
phan glywodd y waedd ac y teimlodd vlaen piceU, Uamodd yn ei 
vlaen hyd at fos ddovn, lydan, yr hon a gymerodd aj: un naid — 
a naid ovnadwy oedd hono. Pan edrychodd y marchogwr drach 
ei gevn, gwelai ddau vrodor yn dìlyn, gan ysgrechain a gwaeddi, 
a tìiorv wedi ymgroni tua'r van y goddiweddwyd hwy. Nid oedd 
gui y foadur beUach ddim i* w wneud ond ceisîo dilyn ymlaen i'r 
Wladva am ymwared — vwy na 100 miUdir o fordd — heb vod 
ganddo damaid o vwyd. Pan gyrhaeddodd, a dweud yr hanes, 
cyfrowyd yr hoU le yn ddirvawr : cynuUwyd mintai o wirvodd- 
olwyr arvog ar unwaith i wneud ymchwiliad : pan gyrhaeddwyd 
y van, gwelwyd, ysywaeth, vod y gwaethaf aovnidwedi digwydd 
— ^y trì corfyn truain wedi eu baeddu a'u darnio yn vwystvUaidd, 
a gweddiUion tân heb f od ymheU Ue y gwersyUasai y llovruddion 
ar ol yr alanas. Nid oedd beUach ddim i'w wneud ond casglu y 
gweddiUion at eu güydd, a gwneud bedd cryno i*w claddu mor 
barchus ac anwyl ag y gellid. Darllenodd L. J. y gwasanaeth 
claddu o'r Uŷfr Gweddi Gyfredin, a chanwyd " Bydd myrdd o 
ryveddodau " dan deimladau o ddivrivwch a braw anUeadwy o 
ran yr adgov : a dywedir vod rhai o'r Uovruddion oedd yn 
Uechu yn y cyfìniau ar vwrìadau drwg peUach, ar ol clywed y 
canu hwnw wedi dovi a myn'd adrev yn Uai Uidiog. Hono oedd 
yr unig gyvlavan vrodorol vawr a vu yn ystod y 25 mlynedd— 
ac ar gwr ìsav dyfryn Kel-kein y digwyddodd, man a elwir o 
hyny aUan Lle-y-beddau. 

Wrth gwrs, ar ol dyvodiad yr Hispaeniaid i Dde Amerig 
(1560), y gwybu'r brodorioa ddim am gefylau. Grwydro ar 
draed y byddent cyn hyny, ac y mae eu hen wersylloedd a'u 
celvi yn evrydiaeth ddyddorol i'r hyaaviaethydd. Mae'n debyg 
mai eu cyrchvanau penav oedd y rhanbarthau ty vianus gyda 
godreu yr Andes : ond gan vod yr hinsawdd yno a'r gweryd yn 
lleìthach, nid hawdd yn awr taro ar eu holion. Yn ol damcan 
Darwin o*r " Treohav treisied, gwanav gwaedded," mae'n debyg 
y meddianid y gwregys tyvianus gan yr Arawcanod, a gwthiwyd 
yr hen Tsonecod rhwth i'r de a'r dwyrain — dyweder tirìogaeth 
oresenol Ghubut. Oddiwrth y gweddìUion geir yno, a*r tra- 
ddodiadau yn eu mysg pan seiHwyd y Wladva, gellid casglu (1) 
Mai arvau ceryg a chaUestr a arverent. (2) Mai pysg a chregyn 
oedd eu cynhaüaeth pan yn y cyraedd. (3) Vod cyvnod wedi 
bod amynt y claddent eu meirw, a chyvnod araU y Uosgent 



122 Y WLADVA GTMREIG. 

hwynt; ao mewn manau cerygog mai dodi cameddi arnynt 
wneid. (4) Man y mae hen gladdveydd — ^heb vod yn dra 
henavol — y mae hyd yn awr bentyrau o sglodion callestr, penau 
saethau, penau tryveri, a gweddUlion llestri pridd amrwd ond 
addumol : ceir hevyd vwyeill ceryg, a morteri a phestlau. A 
oeddynt yn claddu eu meirw yn eu gwersylloedd ? Ai Uestri 
Uudw cyrf yw y priddlestri ? Ai Uestri ofrymau i'r meirw, yn 
ol devodau dwy neu dair canriv yn ol ? Cavodd y gwyddonwr 
Moreno vỳmi mewn cadachau, yn ol duU Perw, mewn ogov yn 
Santa Oruz, ryw 400 mUldir i'r de o'r Wladva. Mewn carnedd 
wnaethid yn ovalus ar lan Llyn Colwapi, cavwyd gleiniau o 
gregyn m&D. iawn, a Uinynau aur yn eu cydio. Mae Moreno yn 
ei lyvr am yr Arawcanod welsai eve rhwng y ddwy avon 
Neuquen a Limay, yn rhoddi adroddiad am draddodíadau 
gysylltent y bobl hyny gyda rhyw bobl waedlyd iawn, debyg i*r 
Meiicaid. Ond ni welwyd nemawr ddim o hyny yn y Tsonecod 
cawraidd. tawel. Mae ganddynt hwy ddevod arbenig, a'u 
cysyUta hwyrach gyda'r mỳmi Santa Cruz — sev i'r penaeth 
gerdded i'r avon hyd ben ei lin i ddisgwyl codiad yr haul, a pan 
ddelai hwnw i*r golwg, daeneUu ychydig ddwr i **wyneb yr 
haul,'* gan vwmian rhyw vath o weddi gyvarchwel. A oedd 
veUy ryw gysylltiad rhwng y mými Perwaidd — cartrev addoUad 
yr haul — â devod y Tsonecod i gyvarch codiad yr haul ? Am y 
devodau diweddar arverid, diau eu bod yn gymysgedd o'u hen 
overgoelion, a choelion yr Arawcanod, a choeUon Pabaidd. 
Claddent eu meirw yn eu heistedd, gan ddodi yn y twU gyda 
hwy eu harvau a'u celvi mwyav prisiadwy, a peth bwyd a diod : 
yna Uaddent gefylau a chwn y marw : gwleddent ar gig y 
cefylau a'r cesyg : Uosgent ddiUad ac addurniau y marw : torai 
y menywod eu gwynebau nes gwaedu a baeddu, ac oemadent 
alar mawr. Y mae cymaint dirywiad a chymysgiad arverion 
yn eu plith erbyn hyn, vel nas geUir bod yn sicr am eu devion 
priodi. Ond pan ddelai misglwyv cyntav Uances, codai yr hen 
wragedd babell dyweU, ymha un y cauent yr eneth wedi canol 
ddydd, ac y cwrnent ganu o'r tu allan. Pan ddelai'r nos gwneid 
coelcerth lachar gerllaw, a dawnsiai y dynion oddeutu'r goel- 
certh, ac am eu Iwynau noethion arfedog o blu estrys gwynion 
wedi eu cyd-glymu ; tra y tabyrddai'r benywod ar oferyn croen 
tỳn, ac y cwraent ganu. Cadwent hevyd wyl ar lawn Uoer, a 
chwareuent gryn gampau. 



XXII. 
EGWYL CYN Y DDRYCIN. 

Heblaw yr ormes swyddogol, yr oedd i*r WIadva y pryd hwn 
draferthion ac anhawsderau eraill lawer. ün o'r rheiny oedd 
methu cael meddiant o*r fermi, at yr hyn y cyveiria*r nodyn 
canlynol : — 

Chubut, Chwev. 6, 1879. 

At H. E.Welby, Xsw., Llys-genad Prydain jti Buenos Ayres. — 
Mae govidiau tirol y Wladva bron a bod yn anioddevol. Nid ydys 
eto (ymhen 14 blynedd) wedi cael meddiant o'r un tyddyn. 
Bu*r addewidion swyddogol mor aml a*r siomion. A*r hanes 
diweddav yw nad ydyw y mesurydd Dodds yn d*od yn ol. Yn 
ol y gyvraith wreiddìol rhoddid i bob un feroi o 25 cuadra (tua 
100 erw) wedi dwy vlynedd o gyvaneddu. Yn 1868 cyvlwynais 
i*r Swyddva Gartrevol restr furviol o*r rhai oedd a hawl i ferm 
yn ol y gyvraith hono, ac oddiar hyny hyd yn awr yr wyv wedi 
gwneud yr un cais saith waith, pan ddelwn i*r ddinas yn 
swyddogol dros y Wladva. Yn Medi, 1875, pasiodd y Congres 
gyvraith arbenig arall yn rhoddi chwaneg o dir i*r sevydlwyr, a 
rhoddion haelach o dir i*r dyvudwyr newydd. Taenwyd y 
gyvraith newydd hon yn swyddogol (drwy Torromé) yn 
Nghymru, a daeth dyliviad o ddyvudwyr. Wedi bir oedi, 
cavwyd y byddai raid cwtogi y tiroedd addawsid, am nad oedd 
ddigon o fermi addas yn ol darlleniad y Prwyad ar y gyvraith. 
Addawyd yn bendant y pryd hwnw na bydaai ragor o ymdroi, 
ac y rhoddid allan gyhoeddeb yr Arlywydd ar unwaith yn 
dynodi yr ad-drevniad, vel ag i bawb wybod am eu tir. Mae y 
tymor eleni eto ar dervynu, ac y mae'r dyvudwyr newydd (a'r 
hen) yn fermio ar y tiroedd bob yn vagad, gan vyw rywsut a 
rhywle nes y cafont wybod p*le bydd eu fermi : ac y mae byw 
velly yn anvoddhaol iawn. drwy beri cynhenau a llavur over 
lawer. Cyn cynhauav (Ehag. — lon.), ac wedi dyrnu (Maw. — 
Chwev.), yw yr adegau priodol i godi tai, nid yn uuig oblegid 
addasrwydd y tywydd, ond hevyd am.vod galw amserau eraiU 
i lavurio'r tir. Y mae o 70 i 80 o sevydlwyr yn awr a llawn 
hawl i'r gweithredoedd ; yn wir, 7 ac 8 mlynedd dros ben yr 
amser. Hevyd 300 ereill wedi aros 12 a 18 mis i wybod p*le 
mae eu tiroedd, vel y gallont ddechreu byw. Mae yr holl le 
vell3' mewn penbleth ac ansicrwydd — y rhai taerav yn cydio yn 
y manau y mynont : croes hawhon yn dylivo i*r brwyadva: a'r 
bobl dawel, dangneveddus, yn gorvod dygymod â gerwinder ac 
anghyvleusdra o bob math. Chwane;;;er nf, hjryy m<\\ cnwd 
salw a gavwyd (oblegid newydd-deb y gwaith i'r bobl a'r lle), 



124 ^ WLADYA GYMRBIG. 

ac at hyny y boenedigaeth a'r ymravaelio am loniaeth y Lljw- 
odraeth, a chwi welwch vod y sevyllva yn ymylu ar vod yn 
andwyol. A mentirav ddweud nad oes bobl eraül ar y ddaear 
a'i goddevent mewn amynedd vel y Wladva. 

GeUwch weled vod ein helbulon yn gyfredinol, ac nid dolur 
personol i rai ydyw. Byddai oedi eto yn ddivrivol o beth. Yr 
unig beth welav vi yn y cyraedd — ^nes y cyhoedda'r Llywodraeth 
ei threvniant yn dervynol — vyddai mabwysiadu Deddv Tyddynod 
y Pwyllgor Lleol, gan vod hono yn agos yr un peth ag a gynyg- 
iai Dülon, cyn bod yn rhy hael a rhoi ei hun mewn dilema. — 
L. J. 

ADDYSG AC Y8G0LI0N. 

0*r cychwyn cyntav yn 1865 gwneid peth ymdrechion dys- 
beidiol i gadw ysgolion yn y Wladva. Yr athraw furviol 
oyntav oedd E. J. Berwyn — ^yna Tomas 'Puw, Rhys Thomas, T. 
G. Prichard, Dalar, &c., gan ymganghenu wedyn i'r amryw 
ardaloedd, vel y byddai galw. Yn Mehevin, 1877, yr etholwyd 
y bwrdd ysgol rheolsddd cyntav yn Nhrerawson, a'r aelodíau 
oeddynt, L. J. (cadeirydd), B. J. Berwyn, J. Howel Jones, H. 
J. Pughe, a H. H. Caavan. Erbyn 25ain, Mai, yr un vlwyddyn, 
yr oeddys wedi adeila^u ysgoldy brics cryno, a thô haiam iddo 
— wasanaethodd hevyd yn hir vel capel, nes i'r gynulleidva godi 
capel priodol iddynt eu hunain. Cy vlog yr athraw cyntav oedd 
J680 y vlwyddyn, a'i vwyd a'i lety. Parhaodd yr ysgol hono am 
6 blynedd, a tnyvodd ynddi dô o blant deallus ac ymarweddus 
— taw yn Gymraeg y cyvrenid iddynt yr hoU addysg-^u hiaith 
gyBevin. 

Mawrth 80ain, 1878, mae ar govnodlyvr y bwrdd ysgol : — ^L. 
J. (cadeirydd), Edw. Owen, J. Hywel Jones, B. J. Berwyn, J. 
M. Boberts. Daeth cenadwri o'r Glyn du yn govyn i'r bwrdd 
dd'od i gynadledd ynghylch addysg gyneUd yno ddydd Llun, i 
ystyried rhyw vesurau y mae'r Llywodraeth Arianin yn 
awgrymu parthed addysg yn y Wladva." DeaUwyd mai y 
cynyg hwnw oedd penodi B. J. *Powel (Elaig), yn athraw 
cenedlaethol y Ue. Llundeiniwr o Gymro, wedi dysgu Cymraeg 
a Hispaenaeg, oedd Elaig, yn ieithwr medrus ac yn ysgolor 
gwych, ond a vu voddi ar vàr y Caonwy ryw ddwy vlynedd 
wedyn. Yr oedd Elaìg yn Wladvawr aiddgar — ddaethai aUan 
yn un swydd i hyrwyddo'r mudiad, pan oedd Torromè yndanvon 
ymvudwyr ac yn cynorthwyo. Tra yn Buenos Ayres, daeth i 

gysyUtiad á rhai o Wyddelod Pabaidd dylanwadol y ddinas 
ono, a'r canlyniad vu iddo vyn'd drwy yr un petruson a 
throveyddmeddyliolagyr aethai Newman a Manning drwyddynt, 
vel pan ddaeth yn ol i'r Wladva, yr oedd yn Babydd arddeledig. 
Bu hyny, wrth gwrs, yn dramgwydd i'r Gwladvawyr, a pharodd 
beth anghydvod ynghylch ysgoldy Glyn du, Ue cychwynasai 



V WLADYA GYMREIG. I25 

El&ig ei ysgol, Yel " athraw oenedloethol " yr oedd rhwymatl 
amo iarYerHiBpaeiiaeg, ve1ÿr " ÌBÌth genedloethol ;" ondganna 
wyddai ei ddisgjblion (y plaiit) ddim o'r iwth hono, eve a aeth 
at S gwwth o grynhoi gwerslyyrau Cymraeg-Hispaenaeg, Ì voä 
at wfisanaeth yagolioii y Wladra : argrafwyd hwiiw yn 18S0, 
yn llyYryn 50 tud. Yr oedd wrthi yn bryaur yn Hunio geìriadni 
Cymraeg-Hiepaenaeg pan ddaeth ei ddiwedd. 

Dan y dyddiad Ebrill 2, 1878, mae y Wkdva yn dHiivon y 
cais furyiol canlynol at Gyngor Addysg y Geiiedl yn Buenoa 
Ayres : — " Yn lonawr diweddav, caniataodd y Llywodraeth Í160 
y mÌB at ysgol yn y Wladva; ond oedwyd gwaitbredu dim ex 
nyny oblegia i'r athraw penodedig ymadaël am y briv ddinas. 



aAnuN. 
Yn vuan wedi i ääymíAwyr 1874 symud yno i vyw. 

Mae Cyngor y Wladva wedi gwnend trevniad elwir genym 
' Deddv Addyag Ëlvenol,' yn ol pa un y mae bwrdd yegol ì 
gynrychioli yr amryvriol ysgolion vo yn y lle, ymhob achoa y 
bo galw, ao vel y cyvryw yr ydym nì yn cyvlwyno y caÌB hwn 
ger eioh bron. Yr ydym dros bedwar doBbarth, o ryw 6 
miUdir bob im, yn cynwya o 25 i SO O blant yr un. Melo ysgoldy 
jinhob dosbarth, a ohyvlog i'r athrawon ymhob ysgol, delir gan 
rieni y plaot. Mae codi a chadw yr adeiladau, dewÌB a thalu yr 
athrawon, casgln tanysgrÌYÌon, prynu llyvrau a chelvi, &c., yn 
dÌBgyn arnom ni. reidrwjdd mae yr yBgolioa hyn ar wasgar 
lawer — pellder mẁth i'r plant gerdded — ychydig lyyrau a chävi 
yn gyrhaeddadwy— a'r rhieni ond pobl dlodion ar eu goren. 



126 Y WLADVA 6YMREIG. 

Gan hyny, dymTinem awgrymu ai nid buddiolach i*r WIadva, na 
chael im ysgol am y $150 y mis, yyddai i'r Llywodraeth neiUduo 
y $160 misol hwnw yn gnewyllyn trysorya, o dan oval ac er 
budd pwyllgor — un aelod o bob dosbarth ysgol — i arolygu a 
chynorthwyo yr amrywiol ysgolion ; gan hyderu y chwanega'r 
Uywodraeth y rhodd vÌ8ol yn y man. Teimlwn yn ddiolchgar 
iawn am y dyddordeb ddango sodd y Llywodraeth yn ein haddysg 
drwy y rhodd hon." 



T DTNION SBNOL. 

Yn engraift eto o*r anhawsderau gylchynent y sevydliad yr 
amser hwnw, wele ddyvyniad arall ynghylch y dynion dideulu, 
ac heb veddiant tir : — 

Chubut, Mawrth 6, 1880. 

Dymunir gwasgu i sylw Swyddva Gwladvaoedd achos y 
sevydlwyr sengl sydd vyth heb dir. Wedi y tymor o*r blaen 
aeth ymaith ragor nag 20 o*r rhai hyn, am na cha'ent dir vel y r 
addawsid iddynt yn Nghymru : y mae 10 eto yn parotoi i vynd. 
Mae ymadawiad y dynion hyn yn amhariad mawr ar ein gaUu 
cynyrchus a*n diogelwch, \^h eu bod yn codi lluestai yma ac 
acw i vod gyda'u gwaith, ac velly yn vath o warchodlu o 
ddiogelwch, ac hevyd yn gallu rhoi eu holl egni i godi cnydau, 
gan eu bod heb ov£Jon teuluaidd. Mae y dynion hyn agos oll 
yn fermwyr, ac wedi dwyn gyda hwy lawer o ofer amaethu. 
Ond talant yn awr ardreth o $5 yr hecterw am le hau ; ac y mae 
hyny gyda chostau dyrnu a chario'r ŷd yn perí nas gaUant enill 
digon i vyw. A hyn oU pan y mae llawer o fermi anghyvanedd, 
ond vod enwau rhyw bobl am danynt yn y swyddva, ond ybobl 
hyny yn gweithio mewn manau eraül. Gan hyny, ervynia y 
Cyngor a*r pwyUgor tir ar i*r Llywodraeth ranu y tir gweddiU 
i bobl gymwys. Dros y Cyngor — J. B. Bhys. 

ABCH Y CYNGOB BHAG OWEBTHü ABYAU I*B BBODOBION. 

Chubut, Mawrth 6, 1880. 

Ehybudd Lleodrol. — Yn eisteddiad y dydd cyvisol, archodd 
y Oynghor gyhoeddi y pendervyniad canlynoli—Gorchymyner 
i*r Cadeirydd Gweinyddol rybuddió masnachwyr ac unigoUon 
o'r Archiad o*r blaen yn gwahardd gwerthu, newid, na rhoi 
arvau tân nac ergydion, nac arvau trywsmu hirach na 15 mod- 
vedd i Indiaid, o dan ddirwy drom a forfedu y cyvryw arvau. 
Nid yw trwyddedau y doUva yn esgus i eithrio hyn. — L. J., 
Cadeirydd y Cynghor ; D. Lloyd Jonbs, Ynad. 



I 



Y WLADVA GYMREIG. I27 

Gwnaed hyn am y oyhoeddasai newydduron Buenos Ayres 
vod y gwladvawyr wedi gwerthu arvau i'r Indiaîd, y rhai a 
Rawsid yn eu dwylaw pan erhdid hwy ar gadgyrch Boca. 
ProYwyd wedi hyny yngwbl ddiameu mai camgymeriad dybryd 
oedd hyny. 

SBYYDLÜ Y POST LLYTHYBAU. 

Ohubut, Mehevin 21, 1880. 

At y PostveÌ8tr Cyfredinol. — Mae Cyngor y Wladva yn 
dymuno galw sylw y Weinyddva at anhawsderau postawl y 
8evydliad : (1) Os na bydd postveistr yn drigianydd, hysbys o'r 
lle, ac yn medru yr iaith, mae perygl camgymeriadau lawer, 
drwy vod enwau y sevydlwyr mor debyg i'w gilydd (o leiav i'r 
anghyvarwydd) ; (2) Vod y bobl yn wasgareíg dros 16 league 
o wlad, ac mai trwy hysbysu naill y llaU y gellid yn ddiogel 
ymddiried trosglwyddiad Uythyrau drwy rywun adnabyddus ; 
(8) Vod cyveiriadau pobl i dramor yn aml iawn yn drwsgl a 
gwaUus, vel y dylai'r Uythyrwr Ueol vod yn wr deaUus, fiìbl i 
gy wiro hyny, ac yn hysbys o Gymru a Lloegr ; (4) Nis gall ond 
un cyvarwydd hevyd egluro y tablau, stampiau, a'r trevniadau. 
— L. JoNES, Cadeirydd y Cyngor. 



Yn y deaUtwriaeth da oedd yn bodoU rhwng y Wladva a 
Swyddva Dyvudiaeth (1879) cawsid gan y Llywodraeth addaw 
devnyddiau at argae ar yr avon, vel ag i gadw'r dwr yn uchder 
dyvrhau o'r fosydd— ac yr oedd hyny yn anrhaethol bwysig i 
sevydUad Iwyr ddybynai ar hyny. Govymd i'r sevydlwyr 
wneud y gwaith, ac i'r Llywodraeth roddi y devnyddiau. Ond 
gwahaniaethai pawb am y oynllun goreu, ac aeth yn ddyryswch 
vel na wnaed y gwaith hwnw vyth, er ceisio droion wedyn. 
At yr ymdreoh hono y cyveiria'r nodyn canlynol : — 

Y Wladva, lonawr 20, 1880. 

At y Oyngor. — Gan i mi ymgymerydâ'r swydd lywyddol eleni 
dan y meddwl y derbyniai'r Wladva yn Uawen gynygion y 
Llywodraeth am argae, ac y geUid oddiar y sylvaen gyUidol 
hono ddwyn ein cyvathrach â'r Llywodraeth i fm:v ymarverol, 
ac y gaUwn i yn y cyvryw gyvwng vod o wasanaeth i'r 
Wladva. Ond gan vod y Oyngor yn awr wedi methu gweled y 
fordd yn glir i ymgymeryd & hyny, ni welav vod angen mwyach 
am vy ngwasanaeth neiUduol i yn yr achos pwysig hwnw. 
Hevyd, pan grybwyUodd y Prwyad Cyfredinol wrthyv yn 
Buenos Ayres am y peth, datgenais vy syniad yn hyderus y 



■ 



128 Y WLADYA GYMRBIG. 

derbyniai'r Wladva y vath gynyg yn awchus. Ond gan i mi 
gamgymeryd syniad y Wladva mewn peth mor hanvodol, nis 
gall y byddai gan y Prwyad Gyfredinol nemawr hyder belíach 
mewn mirhy w awgrymion oddiwrthyv vi. Mae'n ovidu5 genyr 
draferthu*r Cyngor mor vuan wedi'r etholiad, ond o dim yr 
amgylchiadau ve welir na vyddai yn anrhydeddus ynwyv ddal y 
swydd ond hyd benodiad olynydd. — L. Jonbs. 

Gwnaethid dau neu dri chynyg cyn hyn i godi argae, a Uawer 
ymdrech wnaed i gyvuno a dyvnhau fosydd cyn cynllunìo 
camlesi dyvrhaol cy£redinol o bob tu i*r avon. Danvonasai y 
Llywodraeth hevyd ddau wyddonwr — Stant a Bossi — ^i levelu a 
chynllunio camlesi : ond y gwladvawyr eu hunain berfeithiodd 
gynlluniau, ac a'u cariodd allan, ar eu traul eu hunain. [Gwel y 
benod ar y Gamlesi.] 

Yn y cyvnod hwn o egwyl yr oedd y Wladva yn arav 
waddodi i ddeall a gwvnebu yr amgylchiadau a*r traierthion 
amrywiol oedd yn cylchynu y sevyllva. Gosodasid seiliau 
travnidiaeth a masnach [Gwel Masnach y Wladva] : deuai y 
brodorion i lawr i vasnachu (cyn y gadgyrch vilwrol), vel yr 
oedd y dravnidiaeth Indiaidd y pryd hwn yn ateg bwysig i'r 
se^ydHad. Yr oedd problem y fosydd a*r camlesi ar ei haner, 
a'r gwladvawyr, vel yr hen Gymry gynt, yn methu cydweled ar 
lawer pwngc o drevniadau lleol, ac velly anesmwythyd a 
chwithdod yn cyniwair Uawer o*r bobl newyddion. 



XXIIL 

Y YRWYDR AM LEODRAETH AC 

YMREOLAETH. 

I ddeall y gohebiaethau sy*n dilyn rhaid crybwyll eto sevyUva 
y cysylltiadau gwladvaol yn ystod yr Ormes Swyddogol, gyda 

{)henodiad J. Finoqueto yn £rwvad. Anelwig iawn oedd 
Ìynges y Weriniaeth Arianin y pryd hwnw : y llyngesydd oedd 
vrawd i'r Don Mariano Gordero oedd yn £riv Gfabden y 
£orth, ac a ysgrivenasai y llythyr bygylog blaenorol. Yr oedd 
Uynges GhiU, debygid, gryn lawer yn amgenach : dyna*r adeg y 
cymylodd cyvathrach y ddwy weriniaeth parthed Patagonia, ac 
y daiivonodd Archentina ei llynges i'r Groes-wen (Santa Gruz), 
a GhiU ei Uynges i Gydvor Machelan ; ond cyvryngodd yr ünoí 
Daleithau rhyngddynt. Llynges a Uyngeswyr hen fasiwn oedd 
gem Archentma— parod i daro pan ddelai alw, gan nad beth 
vyddai y canlyniad. Ysgolorion o*r ysgol hono oedd cabden y 
borth adanvonaaid i'r Wladva y pryd hwnw. Y8grivenydd 



Y WLADYA GYMREIG. I29 

godasid yn 8wyddveydd y Priv Gwnstabl fchief of policej 
oedd Pinoqueto. Ni wyddai y "Wladva ond y nesav peth i ddim 
am yr anghydvod Chili -ond teimlid vod yr awyr yn llawn 
elvenau ter^ysg. Velly yr oedd anesmwythyd lleol y Wladva 
yn beth amhens Chilaidd i olwg yr ysgol vygylog hono. 

Pan drymhaodd yr Ormes i*r vath raddau ag i garcharu a 
baeddu un o*r se^ydlwyr, vel y cyveiriwyd uchod, barnwyd yn 
bryd i'r Wladva beri glywed ei llais yn y cyfro : gweinyddai D. 
Lloyd Jones vel Ynad, L. J. vel Cadeirydd y Cyngor, a thros eu 
cydwladvawyr cytanasant i ddanvon y nodyn canlynol at y 
Prwyad Finoqueto : — 

Y Wladva, Tachwedd 3, 1881. 

At y Prwyad Cenedlaethol D. Juan Finoqueto. — Yn enw y 
Wladva oU, a thros y Lleodraeth, yr ydym dan orvod i ervyn 
eioh sylw, — vel yr awdurdod genedlaethol yn y Wladva, — i 
ddwylaw yr hwn yr ymddiriedwyd nid yn unig urddas y 
(^enedl, eithr hevyd iawnderau y Bevydlwyr vel deiliaid y 
Weriniaeth. Yr ydych bellach wedi gweled mor ovalus a 
pharchus yw y gwladvawyr i gydfurvio â'r cy^reithsau ac o u 
hawliau cyviawn : os troseddent, byddai hyny o ddifyg deall. 
Mae yr awdurdodaeth a. gynrychiolwn ni, hevyd, yn cymeryd i 
ystyriaeth anhawsderau gweinyddu Ue mor arbenig — lieb 
dreynìadau cyvlawn at bob amgylchiadau. Er hyny y mae 
iawnderau cyfredin cysegredig, ac y mae rheolau cyvreithiol 
sevydledig, wedi eu harver a'u cydnabod gan y Genedl, y rhai 
nas gellir eu hosgoi na'u tori yn ddi-berygl. Oblegid hyn y mae 
y Wladva wedi cyfroi drwyddi yn achos y digwyddiadau ddoe 
ac echdoe, pan gymerwyd yn garcharor ac y poenydiwyd un o*r 
seyydlwyr, heb na phrawv na rhybudd. Nid ydym yn mynegu 
barn na syniad am yr achos; ond, mae'n amlwg, nas gellir 
mewn unrhyw wlad wareiddiedig oddev y vath ymddygiad 
gormesol ; ac velly, wedi gwrthdystio vel hyn yn ddivrivol rhag 
y vath drais, mae y gwladvawyr yn edrych atoch chwi i gosbi 
yr hyn a vu veius, ac i amddifyn y dyvodol gyda'r awdurdodau 
goruchel. — L. Jones, Cadeirydd y Cyngor; Dávid Lloyd 
JoNES, Ynad Heddwch. 

Chubut, Tachwedd 12, 1881. 

At y Gwladvawyr Luis Jones a D. Lloyd Jones. — Gan i 
chwi ddanvon yn swyddogol i'r Brwyadva hon yn enw Cyngor 
ac Ynad, a chan vod yn hysbys na vodola yn y sevyd)iad hwn 
awdurdodau cyvreithlon wedi eu cymeradwyo gan y Llywodr- 
aeth na definiad o'ii galluoedd — heblaw yr awdurdodau cenedl- 
aethol, yr wyv yn syml ddychwelyd i chwi y nodyn, vel y 
galloch ei adwneud yn y furv briodol, gan ddeisebu vel sev- 
ydlwyr, ac nid vel awdurdodau, modd y galler yn gyvreithlon 
loddi sylw iddo a'i ddanvon — os bydd eisieu— i'r uchawdurdodau. 



I30 



Y WLADYA GYMREIG. 



Weâì egluro yel yna ddychweHad y nodyn, gallav chwanega yod 
y Brwyadya hon wedi cymeryd mesurau yn y mafeer y cyy- 
eirìwoh ato na wneir eto y camwedd a nodwch, a danvon ad- 
roddiad i'r awdurdodau. Mae y Llywodraeth eto heh vamu yn 
angenrheidiol sevydlu yn y Gwladvaodd Cenedlaethol unrhyw 
awdurdodau lleol, megys Cynghorau, Ynadon, na heddgeidwaid, 
wedi eu dewis gan y sevydlwyr, ond ymddiried i*r ftwyadon 
weinyddiad mewnol, miiwrol, ac i hyny wedi rhoddi iddynt gorf 
o heddgeidwaid yn warchodaeth. Gẃyr yr hoU seyydlwyr vod 
ganddynt yn y Prwyad awdurdod gy yreithlon i edrych ar ol eu 
hoU gwynion a thravod eu materion pan voalw am gyyiawnder, 
ac y bydd gwasíuiaethwyr y Brwyadva yn oyalus yn eu holl 
ymwneud cyhoeddus a phreiyad, ac i roddi esiampl i*r seyydlwyr 
yel na byddo unrhyw gwyn am eu gweithrediad. Ar lavar, 
hysbysais chwi y byddai yn dda ^enyy geynogi ccds at y Llyw- 
odraeth i gydnabod yn swyddogol eich swyddi a defìniad eich 
awdurdod ; eithr hyd nes y ceir hyny nis gallav eich cydnabod 
yn y cyyryw weddau, a chreday na ellwch lai na chanyod 
rhesymoldeb vy saviad. Gyda hyn o eglurhad mae'n bleser i 
mi gyylwyno i chwi fy ngwerthvawrogiad ohonoch. — Jüan 

FlN0QUBTT0. 

Atebwyd yr uchod. 

Tachwedd 18, 1881. 

At y Prwyad Cenedlaethol, D, Juan Finoquetto. — Ymbwyllais 
hyd yn hyn cyn cydnabod derbyniad eich nodyn rhyyedd a'i 
ateb. *Mae*n beth tawelwch cael eich gair ^' na chaif peth yel 
hyn ddigwydd eto." Ond y maŵ eich honiad " nad oes yn y 
Wladya hon ddim awdurdodau lleol ynbod," yn tueddu i gyfroi 
yn y seyydlwyr ovnau am eu hawliau cyyreithlon, ac yn peri 
nas gallant gredu yod hyn yn gynrychiolad gwir o syniadau y 
Llywodraeth tuag at y seyydliad. Bhoddais i chwi ar eich 
dyyodiad yma grynodeb o hanes gweinyddol y Wladva er y 
cychwyniad, lleg mlynedd yn ol. Bhoddais i chwi ddyyyn- 
iadau o lythyrau Gweinyddiaeth Mitre a Bawson a'u cevnog- 
aeth i*r Wladva : cyyeiriais at dros 800 o ysgriyau swyddogol 
yuasai rhwng y Wladva a'r Llywodraeth. Ychwanegais o gyv- 
arwyddiadau y Prwyad Oneto, ar iddo **barchu a pharhau yr 
awdurdodaeth oedd." Adgoviaîs chwi o agweddiad dewr a 
phwyllog y Wladya pan ddaeth Uu arvog aUtudion Punta 
Arenas yma. Yna yn Hydrey 6, 1876, cyhoeddodd y Llywodr- 
aeth Ddeddv Dyyudiaeth a Gwladyaoedd, ymha im y oyd- 
nabyddid yn Uawn y savle Leodrol i*r 50 teulu eyntav ddelai i'r 
seyydliad. Cyyeiriais chwi heyyd at gyyraith Bhaglawiaeth y 
Chaco, 1872, ac a gymhwyswyd at diriogaeth Patagones, 11 o 
Hydrey, 1878, yn dynodi galluoedd a dyledswyddau Oyngor 
Lleodrol ac Ynad Heddwch. I gyyarvod hyn oU nid oea 



Y WLADYA GYMREIG. I3I 

genych bod haeru nad oeí yr un yBÇ^ÌY faroiol oddiwrth y 
Llywodraeth, mewn cist haiarn, yn datgan hyny mewn geiriati I 
Hyny mewn gwlad rel yr eiddom ni sydd mor amiwd ac 
anghyylawn hyd yn hyn mewn pethau llawer iawn pwysicach. 
Mae ein Ueodraeth ni yn gweithio'n rheolaidd er's 16 mlynedd, 
ao nis gellir ei dyrchavu na'i darostwng drwy ddyvodiad a 
niynediad y swyddog yma a'r swyddog arfiÎL Byddai hyny yn 
gam âg urddas y Llywodraeth, ao à fyniant y 'Wlad^a. A 
goddeywch i má ychwanegu, Br. Prwyad, mai camgymeriad 
mawr vyddai gwyro y Wladva oddiar y llwybr sydd wedi ei 
gadw mor union hyd yn hya. Byddai ymddwyn yn drahaus at 
bobl sydd wedi ymwreiddio yn y wlad, a'u plant cya hir ar rôl ei 
difynwyr, yn anheilwng o'r genedl Arianin. Mae Chubut yn 
ganolvan i Diriogaeth ddyvodol Patagonia, a disgwyHr iddi 
gynevino â llywodraethiad y diriogaeth hono yn deilwng o'r 
Ẅeriniaeth. Hydérav gan hyny y gwelwch, gan nad pa £urviau 
sydd ac ol» vod gan y Wl£ulva bob hawl i'w Lleodraethiad ei 
hun ac i barch y Q-enedl. — L. Jonbs, Cadeirydd y Oyngor. 

Tra'r oedd y berw hwn ymhhth y sevydlwyr, yr oedd Don 
Juan Dülon a'r Llywodraeth o'u tu hwythau, yn ymysgwyd 
peth i gyvarvod yr helynt, vel y dengys y nodynau canlynol : — 

Buenos Ayres, ChweT. 22, 1882« 

Tervynav y llythyr hwn drwy eich anog yn y 

Wladva i vod yn ochelgar a govalus gyda'r awdurdodau fleol y 
mae'r Llywodraeth ar vedr benodi, a myned ymlaen vel y 
gwnaethoch hyd yn hyn— a hyny yn vwy velly'n awr, gan voa 
Dt. Irigoyen (y Gweinidog newydd) yn favriol iawn i ddy- 
Yudiaeth Gymreig: gallwch ddisgwyl oddiwrtho evbob chwareu 
teg a chevnogaeth. Byddai yn dda hevyd ped ysgrivenech ato 
ev yn blaen a manwl eich hunan, a diau genyv y derbynid eidi 
nodiadau gyda chymeradwyaeth a gwerthvawrogiad. — Jüan 

DlLIiON. 

Gwnaed hyny yn vyr iawn, vel y canlyn r — 

Chubut, Mawrth 13, 1882. 

At y Gweinidog Cartrevol, Dr. Irigoyen. — 

Avlonyddais gyniver waith ar y Llywodraeth ynghylch cael 
rhyw vath o Leodraeth i'r Wladva, vel na wnav y waith hon 
ond eich adgovio o ddeisy viad y sevydlwyr i gael tervyn buan ar 
eu helbulon. Nid ydjrm ni yma yn ymdraferthu parthed 
dyledswydd pwy ydyw ein rheolaeth a'n dybynaeth : yr hyn y 
mae ein dawr ni ynddo ydyw, gweled cyvlawniad eich addewid 
chwi o gynúiwyso atom gyhoeddeb y Chaco, 1872, mewn rhyw 
furv ymarveroL Ni phoenav chwi gyda nrasnyÜon ein sevyllv» 
wladol resynus, a Uwyr saviad yr ymvudiaeth Gymreig tuag atom. 

— L. J(»¥BS* 



132 Y WLADYA GYMREIG. 

> 

Y coynodìad nesav ydyw Cyhoeddeb y Uywodraetb, vel 
hyn:— 

Buenos Ayres, EbriU 30, 1882. 

Yn gymaint ag vod swydd prwyadon gwladvaoedd wedi ei 
dileu, rhaid yw trevnu yn ddarbodol i g£idw trevn a gwein- 
yddiad ar y boblogaeth; a chan vod Deddv Dyvudiaeth yn 
dynodi pan vo 50 o deuluoedd wedi ymse^ydlu, y gallant ethol 
Ynad Heddwch a phump o Gyngor, mae y Llywodraeth, gan 
hyny, yn Erchi : — Cymhwyser Deddv y Chaco, ì 872, at 
Diriogaeth newydd Fatagonia, 1878, a threvner y Lleodraethiad 
vel y canlyn:— [Yna dilyna 15 o benranau yn gosod trevniant 
lleodrol lled gyvlawn yn y cyraedd — gwel Deddv Tiriogaeth 
Chubut, sydd agos yr un.] — B. Irigoybn. 

Y camrau cyntav gyda'r gyvraith newydd hon tuagat ei 
chymwyso i*r Wladva oedd ar i'r Bhaglaw Winter **Tir- 
iogaeth Patagones," benodi pwyllgor i furvio etholres o*r rhai 
oedd a hawl i ethol. Yr oedd hwnw ar y pryd yn llawn fwdan 
gyda chario allan y gadgyrch yn erbyn yr Indiaid dros y Cadvr. 
Boca. 

Hyd. 15, 1882, ymddangosodd paragraf yinhriv newyddur 
Buenos Ayres yn hysbysu vod y prwyad Finoguetto wedi 
danvon adroddiad i*r Ll^wodraeth am addysg y Wladva, yn ol 
pa un yr oedd 200 allan o*r 700 trigoUon yn analluog i ddarllen 
nac ysgrivenu ! Eglurwyd ymhen hir a hwyr vod y cyvriv 
hwnw yn cynwys yr holl blant o ddiwrnod oed i vynu, tra nad 
oedd mewn gwirionedd ond 39 o wry wod a 28 o venywod (o bob 
math) heb vedru. Chwanegai yr adroddiad : — 

*'Ni ddysgir yn ysgolion y Wladva hon ond y davodiaith 
Gymraeg yn unig, a chynwysa y gwerslyvrau ddysgeidiaeth na 
ddylid ei oddev yn ein pHth ni, sev vod y Wladva wedi ei seilio 
i gadw'n vyw y devion a'r iaith Gymraeg. Mae ysgol gau y 
Llywodraeth, ond 5 yn unig sydd yn myned iddi, sev piant y 
bobl hyny sydd wedi gallu ymryddhau o*r penboethni clerigol, 
ac nad oes arnynt ovn digio eu pregethwyr. Mae*r prwyad 
Finoquetto, wrth nad oes yno leodraeth vel mewn manau eraill, 
yn govyn i'r Llywodraefch roddi y gallu iddo ev drevnu addysg 
y lle heb y beiau uchod.*' — Nacion, 

'Hjá. 18, yn yr un newyddur, atebai'r Profeswr D. Lewis, 
athraw Lladin a Saesneg yn y Coleg Cenedlaethol, gwr o sir 
Gaervyrddin, a enillasai savle anrhydeddus ymysg dysgedigion 
y ddinas, ond a vu varw tuag 1890:—** Mae y Cymry yn wir 
yn dymuno cadw eu hiaith, yr hon nad yw Saesneg, eithr 
Celtig — ac y mae*r dymuniad yn naturiol a chyvreithlon, vel y 
dangosir drwy yr ymdrechion a wneir yn y wlad hon gan bob 
cenedl i gadw eu mamiaith. Mae'r awydd hwn — ac ni ddylid 
"od heb ei wybod— a*i wraidd yn y natur a*r galon ddynol. 



Y WLADYA GYMREIG. I33 

Myn gohebydd arall, wrth gevnogi y prwyad, vod y Cymry 
drwy amcanu gwneud hyn yn v wlad hon yn gwneud peth na 
veiddiant wneud yn Lloegr, ' lle y gwrthodir yn bendant iddynt 
arver eu hiaith.* Ond dylasai y gohebydd hwnw wybod y 
caniateir haner cant o ieithoedd yn yr ymherodraeth Brydeinig. 
Wele Canada yn engraiít, lle y siaredir Francaeg a Saesneg vel 
eu gilydd, hyd nod yn y Senedd. Nid yw y Cymry mor fol a 
gwrthod unrhyw addysg, ac ni wrthodant byth ddysgu 
Hispaenaeg, gan vod eu dyvodol bydol, deallol, oymdeithasol, a 
fnoesol yn y wlad yn dybynu llawer ar hyn : ac mewn yspryd 
gwrthnysig yn unig y cenedlir y syniad arall. Gwn hanes vy 
nghydwladwyr y tu yma a thu draw i vôr, ac ymrwymav nad 
oes ddichon i'r Weriniaeth gael poblogaeth dawelach, vwy 
deallus, a llavuru6. Nid oes anvoddogrwydd yn bod; ac os 
ydynt heb ddysgu iaith y wlad, y mae hyny am nad oes neb i*w 
dysgu, neu am nas gall yr un athraw ddysgu cylch o 40 milldir. 
Y mae ynvydion ymhob cymdeithas, eithr pob dyn pwyllog a 
ovala na chondemnia Wladva gyvan am anoethineb, hwyrach, 
ychydig anwybodusion. — D. Lbwis." 



Ar ben y 7 mlynedd hyny — oblegid yr ormes vlin òedd ar y 
Wladva — gadawsid i'r hen weinyddiad " Cyngor " syrthio i 
vrusgrellni, vel nad oedd yn aros ond y " Uywydd " (J, C. Evans), 
a*r trysorydd (H. H. Cadvan), a'r Ynadva (yn ochelgar): 
Velly Ehag. 18, 1882, galwodd y llywydd gyrddau yn yr holl 
ardaloedd, .^ gydystyried y sevyllva, a phenodi yno gynadledd i 
dravod yr holl amgylchiadau. Yn y gynadledd hono pender- 
vynwyd: — (1) Danvon eilwaith ddirprwyaeth at y Llywodraeth. 
(2) Cymeryd achlysur o'r casglu ystadegau blyneddol averol i 
wasgu ar y prwyad ei gamliwiad a'i anghywirdeb yn y davlen 
vlaenorol, a govyn iddo gymeryd cynorthwy Ueol o ymddiried y 
bobl at y gwaithi (3) Ymrwymo i'n gilydd i dderbyn ayvarniadàu 
ynadol athrywynol o'n plith ein hunain, vel peth mwy boddhaol 
na'r dull presenol o weinyddu iawnder. Cynaliwyd y cyrddau 
yn yr amrywiol ardaloedd wedi y gynadledd, a chytunwyd yn 
ünvrydol ar y pendervyniadau uchod. Savle yr Ynadva, vel y 
gwelu:, y rhoddid vwyav o bwys arni — ac ni veddylid vawr y 
deuai^r ergyd yn y dull y daeth. 

Khag. 20, danvonodd y prwyad nodyn yn govyn i L. J. 
alw yn y brwyadva ** i wneud mynegiad." Yno " mynegodd " 
iddo omedd rhoddi ei ystadegau, am (1) vod adroddiadau y 
llynedd mor gamarweiniol, vel dangosiad o gyvlwr addysg a 
moesau y Wladva, vel y barnai mai gomedd vel hyny vyddai y 
gwrthdystiad mwyav efeithiol. (2) Mai y dull mwyav boddhaol 
i ystadegu ôevydliad gwasgarog vel hyn o bobl amryw-ieithog 
Yyddai drwy gydweithrediad lleol o ymddiried. (3) Nad ydy» 



134 . Y WLADYA GYMREIG. 

drwy hyn yn beio ymddygiad neb yn bersonol, ond yn achwyn 
ar y reolaeth a'r duU o*i gweinyddo. Wedi arwyddo y mynegiad 
uchod, dywedwyd wrtho ei vod yn garcharor, '*am ddiwmod 
neu ddau/* nes cael tystiolaeth rhai eraill oedd yn y cyngrair 
'*i herio*r awdurdodau/' Pan ddeallwyd vod L. J. yn garcharor, 
cyfrowyd jr holl Wladva : cynuUai y cymdogion i siarad y peth, 
ac yn eu pUth R. J. Berwyn. Hònai y prwyad vod Berwyn yn 
anoB y gwladvawyr i gipio L. J., ac ymosod ar y brwyadva, a 
chymerai amo vod gan y bobl arvaa : ac i vewn a Berwyn at L. 
J. Galwodd Finoquetto ar y swyddog (cabden y borth a dynion 
y doUva) ** i gymeryd arvau at amddifyn y vaner Arianin." Ni 
chaf ai y carcharorion wel*d eu gUydd na'u teuluoedd— yr hen 
arver Hispaenig a elwir incomunicadot a buont Teìly rai 
dyddiau. 

Ond hwyrach mai mwy boddhaol y w dodi yma yr adroddiad 
oanlynol o'r helyntion ddUynodd, dynwyd aUan ar y pryd gan 
bwyllgor dewisedig o bUth y rhai oeddynt wyddvodol : — 

'*Yr oedd galw ar un o 8evydlwyr blaenav y Wladva i'r 
brwyadva * i wneuthur mvnegi£bd/ heb na gwys na chyhuddiad, 
ac yna ei gadw yn garcharor heb brawv na dcdvryd, yn beth 
mor chwith i'n syniadau ni am iawnder, vel y cyfrôdd pawb. 
Pan ymgynuUodd y pentrevwyr, dan^onasant ddau o'u pUth 
yn genadon i'r brwyadva i ovyn am ba beth yr oedd L. J. 
yn garcharor, ac a ryddheid ev ar veichiavou. lUiag. 22, daeth 
y 8evydlwyr o'r wlad ynghyd i Drerawson, i gynal cyrddau 
trevnus âsji gadeirydd : a danvonwyd eto genadwri i'r brwyadya 
i'r un perwyl. Yr atebiad oedd gorchymyn ymddiheurad "am 
ymgynuU yn vygythiol.'' Parhaodd y dravodaeth drwy dranoeth, 
a chaniatawyd i'r ddirprwyaeth weled y carcharorion. Wedi eu 
gweled a chael ymddiddan à hwy, penodwyd y pwyUgor isod i 
ovalu am yr achos, ac aeth agos bawb adrev i'wcartrevleoedd y 
noson hono. Wedi 10 niwmod o garchariad veUy, rhyddhawyd 
L. J. a Berwyn ar wystl eu gair i ymddangos pan elwid arnynt. 
Ond cyn hyny danvonasid ysgrivenydd y brwyadva o amgylch y 
8ev'ydfiad gyda phapur i'w arwyddo [gwel isod]. Ar ol 
ymddiried yr achos i oval y pwyllgor a ddewisasid (sydd a'u 
henwau isod) cynaUwyd cyrddau ymhob ardal i egluro y matcìr 
heb na chôl nac ovn. Gan hyny, hydera y pwyUgor y gwel y 
Llywodraeth ddarvod i'r bobl ymààwjn yn bwyUog a gweddaidd 
dan amgylchiadau digon cyfrous. Balchîant yn awr o'u hen 
arver vel breinwyr rhydd, yn gaUu ymddwyn mor wahanol i'r 
hyn yr ymddygid atynt hwy ; a gobeithiant y gwel y Llyw- 
odraeth oddiwrth hyn vod unrhyw Leodraeth ymddìriedir i'r 
Wladva yn ddiogel o gael ei harver mewn .pwyU a dealL 
DeaUir vod y8grivenydd y brwyadva yn cynull eawau wrth 
bapur amwys yn hòni nad ydyw ond da^aniad o warogaeth i'r 



Y WLADYA GYMREIG. 135 

Llywodraeth, ac y gallai rhsd ei arwyddo yn ddiveddwl. Ond 
meẅ y pwyllgor hwn, dros yr hoU Wladva, yn gwneuthur y 
mynegiad hwn i*r Llywodraŵth, rel y gwir adroddiad syml. 

Wm. Bobt. Jones, cadeirydd ; B. O. Jones, ysgrivenydd ; 
David Lloyd Jones, Maurice Humphreys, Joshua 
Jones, Evan Parry, H. H. Cadvan, W. Bich. Jones. 

[Y papur y cyveirir ato : — " Oblegid y digwyddion diweddar 
o garcharu L. J. — vel na vo i*r Llywodraeth ein cymeryd ni 
gyda y rhai beius yn y mater hwn. ydym yn datgan ohonom ein 
hunaán ein bod yn parchu ac yn derbyn yr awdurdodau cenedl- 
aethol yn y Wladva hon a gynrychiolir gan y Prwyad."] 

Danvon«iryd L. J. a Berwyn i Buenos Ayres, ac elai Fino- 
auetto gyda hwy yn y llong ; wedi cyraedd yno aeth pob un 
i w lety. Dranoeth, aeth y tri gyda*u gilydd i Swyddva Tiroedd 
a Gwladvaoedd : aeth y prwyad i mewn at y penaeth, a phan 
ddaeth yn ol ymhen rhyw 10 munud, " Oadewch i ni vyned," 
meddai, ** yn y cerbyd." Ni ovyna6Ìd ac ni roddasid unrhyw 
eglurhad, ac ni wyddid i ba le yr elid. Y " Policia" ydoedd! 
Yno, drachevn, ni ovynwyd ac ni roddwyd ond yr enwau a'r oed. 
** Ni welsom Finoquetto mwy am ddyddiau rai. Aed a ni drwy 
ryw gelloedd avlan a barau haiarn iddynt, a dangoswyd dau 
vwrdd i ni orwedd arnynt — * Ac yn ufern eve a gododd ei 
olwg." Yr oedd hyny voreu Sadwrn. Cawsai L. J. gyvle 
(drwy daJu) i ddanvon gair at gyvaill iddo, a daeth hwnw i'w 
weled at yr hwyr, gydag addewid Dr. Irigoyen y gollyngid hwy 
yn rhydd y diwrnod hwnw. Deallwyd wedyn ddarvod i'r 
prwyad vedru oedi yr archeb yn y swyddveydd: a bu raid 
treulio y nos hono ar y byrddau moelion, ynghwnmi lladron a 
gwallgoviaid, a llygod freinig — amryw o'r rhai olav y bu raid 
cydio ynddynt i'w lluchio i'r llawr pan avaelent mewn tamaid 
o*r cnawd. Nawn dranoeth galwyd amom at y Priv Gwnstabl, 
a chymerwyd ein henwau vel o'r blaen: yna daeth hen von- 
eddwr o Wyddel atom aethai yn veichiau drosom — Don Miguel 
Duggan, o gofa bendigaid— gẃr wedi arver cymwynasu cyd- 
wladwyr traílodus, ac wedi clywed drwy gysylltiadau nodyn 
L. J. am yr helbul — a ddaethai oddiwrth ei vrecwest, canol 
dydd Sul, i*n gosod yn rhydd, o ewyllus da at y Wladva. Bendith 
ar ei enwl — taw y mae eve wedi myn*d i'w orfwysva er's 
blyneddoedd. 

Nid peth anghyfredin yn Buenos Ayres y dyddiau hyny oedd 
carcharu eu gilydd dan yr esgus o gamweadau gwleidyddol. 
Yn y oellau yr un pryd a'r Gwladvawyr yr oedd Dr. Manuel 
QaÌDtana — ddaeth wedi hyny yn briv weinidog yn Arlywydd* 
iaeth Saenz Pena, — a archasid i garchar san Dr. Yictor Molina, 
Yel cadeirydd y bwrdd ethol, am anuvudd-dod» 



L 



136 Y WLADYA GYMREIG. 

Gwnaed sylw mawr o helynt y "Wladya yn newydduron 
Buenos Ayres. Ebai y Nacion (y priv newyddur) : **CynorthL- 
wywyd seyydlwyr y Wladva ar y cychwyn oblegid eu savle 
neìllduol. Ar ba delerau y gwnaed hyny? Ar y telerau o 
barchu a chyvlawni oyvreithiau y Weriniaeth, ac uvuddhau i'w 
hawdurdodau, a'u gwneud yn vreinwyr Arianin bob yn ychydig. 
Velly mae gwladvawyr Chubut yn Arianin— rai oblegid gadael 
eu gwlad a mabwysÌEulu gwlad newydd, a'r lleill oblegid eu geni 
yma, a chan hyny maent yn yr un 8evyllva ag unrhy w van axall 
o*r Weriniaeth, er y gwahaniaeth iaith a chenedl. Pam, ynte, 
y bu*r ymravaelion hyn, a pha gyvriv i*w roddi am y gwrth- 
wynebiad i*r awdurdodau benodasid gan y Llywodraeth ? Bu 
hyny oblegid gwyro cyvreithiau a sevydliadau y wlad — oblegid 
anaturioli y gy vundrevn gyvan8oddiadol — oblegid y d£Lnvonir i*r 
gwladvaoedd orchymynwyb yn Ue swyddwyr da — vel yr eglur 
ddengys adroddiad Swyddva Gwladvaoedd am y vlwyddyn o*r 
blaen. Ac yn awr pan yr ydys newydd erchi ethol ynadon a 
chyngorau i ddwy ranbarth y Chaco, yn ol y gyvraith, dylid 
adgovio vod gwladva Chubut er's hir amser mewn sevyllya 
addas i weinyddu ynadva a lleodraeth, a phe buasid wedi 
gwneud hyny yn gynt arbedasid yr holl helynt avreolaidd a vu'n 
ddiweddar yno. L)vwedasid yn un o adroddiadau y Swyddya 
Dirol — * Mae bod heb gyvreithiau a threvniadau at lywodraeth- 
iad a gweinyddiad y gwladvaoedd cenedlaethol wedi peri cyfro- 
adau divrivol yn Chubut, a rhoddi achlysur i chwedlau disaU am 
y sevydlwyr vel avlonyddwyr y wlad. Eithr dy wed y gwladv€i- 
wyr — * Archentiaid ydym, a govyn yr ydym sut y mynech i ni 
vyw 8W3 ymddwyn hyd nes y deddvoch drwy gyvraith neu 
gyhoeddeb weinyddol.* Nid rhyvedd vod camddealltwriaeth 
wedi codi. Dengys yr helynt y dylid sevydlu ilywodraeth leol 
briodol, a thrwy hyny at-dynu y sevydlwyr at eu gilydcì, vel y 
gwna'r Unol Daleithau." — Nadon, 

Awdwr y sylwadau uchod oedd neb llai na Dr. Bawsoii. 

Yn y cylchoedd Prydeinig drwy y Weriniaeth oU parodd y 
carchariad gyfro dirvawr. Ebai y Buenoa Ayrea Standard: 
Mae carchariad Mri. Jones a Berwyn yn engraift eto o'r 
bwnglera gweinyddol sydd yn andwyo ein gwlad. Yr ydym yn 
hòni cevnogi dyvudiaeth pobl atom, ond chwith iawn yw y duU 
gymerwn i wnc»ud hyny. Wele ddau voneddwr adnabyJdus o 
bob tu i'r Werydd, a'u dylanwad wedi bod drwy'r blyneddau 
gyda buddianau goreu y wlad, yn cael eu danvon i garchar gyda 
throseddwyr a gwaUgoviaid i'w dwyn ger bron y Uysoedd! a 
hyn oU oblegid chwUen wyllt tipyn o swyddog yn y police! 
EvaUai y dywedir wrthym mai drwy gamddealltwriaeth y bu'r 
peth : dywedwn ninau vod deaUtwriaeth rhai o'n hawdurdodau 
yn galw am driniaeth o oleuni dreiddia drwy ddwlni mawr 
iawn. Y peth sy'n ddyrus i ni yw y carcharu. Pa gyvraith 



Y WLADVA GYMREIG. I37 

dorẅyd, pa draás ar heddwch na diogelwch neb a gyvlawnwyd ? 
Os bu anghydweliad, pam na ellid ei setlo mewn dull teilwng o*r 
urddas a*r rheewm gwaraidd yr hònwn ni vod yn perthyn 
iddynt. Os oedd raid carcharu un o'r pleidiau, pam na chymer- 
asid yr un mwyav yn y camwedd? Pe buasai priv ddinas 
Archentina yn wersyll Indiaid ni vuasai ryveddach gweled 
yngharchar ddau ẃr ag y mae*r wlad yn vwy dyledus iddynfe 
nag i ddwy gatrawd o blismyn gwledig. Yr ydym yn sicr nad 
oes ddeiliaid tawelach yn bod na*r Cymry — ^yn bobl hyddysg, 
diwylliedig, diwyd, a thawel — a pham velly na adawsid iddynt 
drevnu eu haohosion lleol eu hunain: gwnaethent hyny yn 
Uawer gwell na chrach swyddogion vel hyn. Pe byddai 
swyddwyr y Llywodraeth yn Chubut yn deilwng o barch, 
gwyddom yn burion y cawsent hyny gan y Cymry hyn i*w 
Uawn haeddiant. Mae sevydlwyr Chubut yn ddyledus am eu 
Uwydd presenol yn gwbl i*w hymdrechion eu hunain, ac nid i 
ddim cymorth gawsant gan y swyddwyr.'* 

Ar ol bod yn y ddinas vis cyvan, ganol hav poeth— heb na 
holi na phrawv — cyhoeddwyd ryw ddiwrnod gan y Gweinidog 
Cartrevol, y reithvam ganlynol ar y carcharorion : — "Wedí 
gweled adroddiad prwyad Chubut, yn dangos vod L. Jones a B. 
J. Berwyn wedi gwrthwynebu awdurdod y prwyad hwnw — ^y 
blaenav drwy gymeU cyrddau i wrthwynebu treTniadau y 
prwyad i gymeryd rhiviant y Ue, a'r ail drwy ànos y 8evydlwyr 
i gevnogi*r blaenav, eithr ar yr hyn na wrandawodd y sevydlwyr 
— ac am hyny ddarvod dwyn y ddau i*r ddinas hon i garchar. 
Wrth ystyried (1) Mai priodol vuasai cyvlwyno yr achos i*r 
Uysoedd rheolaidd am yr haeddianol gosp ; ond y gellir yn yr 
achos hwn weithredu mewntynerwch, yn ol dymuniad y prwyad 
ei hun : (2) Fod yr awdurdod genedlaethol wedi ei barchu drwy 
i'r dorv sevydlwyr ymchwalu o vlaen yr arddangosiad wnaeth 
y prwyad, a datgan eu huvudd-dod i'r awdurdod, a govyn vel 
cymwynas am ryddhad L. J. (3) Vod hwnw ei hun, y penav 
yn y camwedd, yn esgusodi ei ymddygiad drwy ddatgan nad 
oedd ganddo un bwriad i amharchu yr awdurdodau. (4) Vod y 
prwyad ei hun yn eiriol dros y carcharorion, a govyn ar iddynt 
gael eu hystyried vel wedi eu carthu o'u trosedd, ac vod y 
gwyddonwyr Frengig oedd yn y Ue ar y pryd yn cymeradwyo yr 
un peth— Cyhoedder hwy yn rhydd. — B. DB'lRiaoyBN. 

Dychwelasai Berwyn i'r Wladva pan welwyd mai mewn mwg 
y darvyddai'r helynt— ond arosodd L. J. i weled y diwedd, ac 
yna ddanvon y nodyn canlynol i'r Gweinidog, ymhen 6 wythnos 
o ddisgwyl : — 

Buenos Ayres, 15 Chwev., 1883. 

At y Gweinidog Cartrevol, Dr. Irigoyen.— Ehoddwyd i mi 
heddyw y wybyddiaeth swyddol o bendervyniad y Llywodraeth 
jm y mater a'm dygodd o'm cartrev pell yn y Wladva i'r 



138 V WLADYA GYMREIG. 

ddinas hon. Dioddeyaìs mewn amynedd yr hnÀÍ helbuk>n a 
sarhad a roddwyd arnom, yn y llawn obaith y gelwid amav o'ch 
blaen i roddi cyvrìv am vy syniadau ao ymddygiadau, ac y cawn 
velly gy vle i ddangos i chwi mor anheUwng oedd y cyhtiddliad 
wneid yn ein herbyn. Dywedür wrthyv yn awr mai y « pen- 
dervyniad " sydd wedi ei hysbysu i mi heddyw yw yr unig 
Iwybr gweinyddol dichonadwy, heb vyned i'r llysoedd— ac vdly 
nad oes ond diolch am hyny. Ond gan vod y " pendervyniad " 
yn cynwys y cyhuddiad, nis gallav ddychwel i vy nghartrev «to 
neb adael ar gov a chadw i'r Lly wodraeth yr hyn hevyd yynegir 
yn y penderyyniad—'* Na vwriadwyd sarhau yr awdurdodau " ; 
a chwanegav yn awr " na sarhawyd mohono eenyv o gwbL" 
Dengys adroddiad pwyllgor y sevydlwyr vod ymddygiad y 
Wladva wedi bod yn bwyllog ac ystyriol, yn ol arver poW war- 
aidd. Ond a rhoddi o'r neiUdu y mesurau y bamodd y Prwyad 
yn rheitiol eu cymeryd yn yr helynt, hyderav y sylwir yn çUr 
vod yr hoU gamddeaUtwriaeth wedi codi oblegid y duU chwith 
o weinyddu achosion Ueol y Wladva. Yr oedd 8avle y prwyad 
cenedlaethol mor amwys — heb reolau na deddvau na duUiau i 
lywio wrthynt, vel yr oedd yn agored ar imrhyw vuuud i ddi- 
rywio yn unbenogaeth bersonol beryglus — i*r hyn hevyd yr aeth. 
Chwaneger at hyny yr anhawsder o vod heb ddeaU iaith y bobl 
(ac veUy eu synisìdau), a chyda hyny y duedd o edrych ar y 
8evydlwyr vel tramoriaid i deymasu arnynt, ve weUr yn amlwg 
vod rheolaeth prwyad yn anvoddhaol ac anesmwyth. Dyna 
anhawsder Chuout er*s talm. Yn vy natganiad cyntav wrth y 
prwyad nodais hyn allan yn bendant. 

Tra yr oedd y pethau hyn yn digwydd yn y Wladva, deaUasom 
wedi hyny, vod y Llywodraeth wedi cychwyn gwneud trevn ar 
yr amwysedd a'r anhawsderau, drwy gy vraith y Chaoo. Ervyû 
yn unig wnawn yn awr am vrysio hyny. Nid oedd y digwydd- 
iadau diweddar, o'u hawn ddeaU, ond eglurhad o angen ac 
addasrwydd y Wladva i Leodraeth. Byddaá ensynio vod y 
Wladva yn anfyddlon i'r Weriniaeth yn sarhad ar hanes ein 18 
mlynedd gweinyddiad Ileol. Gellwch vod yn sicr, pan gerir aJlan 
gyhoeddeb EbriU 11, 1882, yn ol yr amlineUiad gyhoeddir ar 
gyver y Chaco, y mawr werthvawroga y Wladva hi, ac y 
cariant hi aUan yn ddeaUus. — L. J. 



XXIV. 

YMWELIAD M. D. JONES A D. RHYS : AR 
GANOL Y YRWYDR LEODROL. 

Yn mis Mawrth, 1882, heb wybod dim wrth gychwyn oddi- 
cartrey am y traferthion a*r ormes oedd ar y sevydli£bd, daeth 
yr Hybarch M. D. Jones i ymweled à*r Wladva sylvaenasai ac 
a hyrwyddasai eve: a D. Bhys, Oapel Mawr, yn gydymaith 
iddo. Y pryd hwnw y cavodd gyvle gyntav i weled peth o'r 
wlad, a deiJl drosto'i hun sevyllva a gweddau pethau yn y 
8cvydliad. Nid oedd namyn rhyw 40 o oedogion y '^Mimosa" 
i'w gyvarch ar ei laniad — ond llu mawr o'u plant. Eithr eve a 
vendìthiasai niveri lawer o'r mmteioedd dUynol, drwy eu gweled 
yn cychwyn o dro i dro, a rhoi **Duw yn rhwydd" iddynt. 
Dechreuasai rhai o'r rheiny Iwyddo yn y byd (vel y Uwyddai'r 
WIadva), atheimlo peth diolchgarwch i'r gẃr aberthasai gymaint 
i wneud iddynt hwy gartrevi a rhagolygon; ac a sava8ai yn 

gevn i'r mudiad am 20 mlynedd. Yn ei gydymaith, D. Bhys, 
a chyvarvyddiad â*i hen ddisgyblion a chyd-lavurwyr D. Lloyd 
Jones, A. Mathews, J. 0. Evans, a L. J., cafai y boddlonrwydd 
mwynhaol o deimlo vod ei ** wobr yn vawr iawn,'* a'i apostol- 
aeth WIadvaoI yn cael ei Uawn werthvawrogi gan y rhai wydd- 
jent ei mantais yn dda. Wedi yr ymgyvarchwel i weled llu o 
hen gyveimon, a chydmaru adgovion ac argrafìon am y wlad a'r 
bobl, a'r gobeithion ; ac yna gael pregethau a chyrddau hwyliog 
a Iluosog, lluniwyd mintai i roi gwibdaith o vis gyda D. Bhys 
i'r berveddwlad anhysbys, ac i M. D. Jones, vel gẃr 60 oed 
(ormod i daith velly), achub yr egwyl hono i weled ac amgyfred 
y wlad, ynghyd a'r sevyllva yn gyfredinul. Wedi y carcharu a'r 
cythryvlau yr oedd dda i L. J. ^'ael y wibdaith hono gyda D. 
Bhys, a chael yn gymdeithion Cirif. Huws, Esau Evans, D. S. 
Jones, B. 0. Jones, a W. T. Williams, gan vyDed i dueddau y 
Télsun a Banau Beiddio, ac adrev yn ol drwy ddyfryn Eel-kein 
a Hirdaith Edwyn. A bu y daith hono yn broviad newydd ac 
adnewyddiad yspryd i D. Bhys. Yn y cyvamser gwnaed cwmni 
bychan arall i roddi wib gyda M. D. Jones ar hyd y dyfryn-dir 
gyda'r avon mor belled a gwaelod yr Hirdaith, i'r havn greigiog 
alwyd oddiar hyny Havn Mihangel. 

Tra gwnelid y gwibdeithiau hyn, travodai y sevydlwyr yr 
amgylchiadau cyfrous ddìgwyddasai y misoedd blaenorol, a 
chaient vam ao ymgynghoriad M. D. Jones a D. Bhys i'w 
cynorthwyo. Ganlymad yr oU oedd penodi D. LI. Jones i 
Yjneá yn ddirprwy gyda M. D. Jones a D. Bhys at yr awdur- 
dodau (drwy Profeswr D. Lewis) yn Buenos Ayres i gyvlwynû 



\ -« 



140 Y WLADYA GYMREIG. 

eto gais y Wladva sm Leodraeth ac Ymreola^th. Gwnaed 
hyny yn furyiol vel isod, ond bu llawer sgwrs ac ymweliad 
heblaw hyny : — 

Ghubut, Mehevin 10, 1882. 

Y rhai sydd a*u henwau isod, trigolion Gwlculva Chubut, tra 
yn datgan eu hymlyniad wrth gyvansoddiad, cyvreithiau, a 
threvniadau y Weriniaeth, a'u pendervyniad i vod yn rhanog yn 
nadblygiad ardderchog dyvodol eu gwlad vabwy8iedig, a*u llwyr 
argyhoeddiad nad oes ddeiliaid mwy heddychol, diwyd, a fydd- 
lon gan y Weriniaeth — a ddymunant yn barchus alw sylw at y 
faith eu bod yn goddev colledion dinrawr drwy ymyriad y 
Prwyad yn achosion lleol y Wladva. Mae y Cyngor a*r Ynad, 
drwy gydsyniad y Weinyddiaeth, vyth er 1865 wedi eu hethol gan 
y sevydlwyr eu hunain ; ac yr oedd cyvraith Dyvudiaeth 1876-8 
yn trevnu gweinyddiad lleol gwladvaoedd i vod yn llaw 
Cyngor ac Ynad. Mae tuedd mewu dyryswch vel hyn i borlysu 
diwydrwydd a llwyddiant y Wladva. Yr ydys gan hyny yn 
govyn yn barchus i'r Llywodraeth roddi gallu i'r awdurdodau 
lleol i cü:avod yn llawn ac efeithiol y buddianau lleol a berthyn- 
ant i fyrdd, camlesi, iechyd, heddwch, diogelwch ac addysg y 
Ue— -pob peth perthynol i Leodraeth (municipaJ). Yr ydym 
gan hyny yn deisyvu ar Eich ürddas i gymeryd i ystyriaeth y 
cais hwn gynted y bo modd, a symud yr anghyvleusderau a'r 
niweidiau y cwynwn rhagddynt. 

Arwyddwyd gan 247 o'r sevydlwyr: cyvlwynwyd gan D. 
Lloyd Jones. 

Wrth gyvlwyno y ddeiseb yna ysgrivenai y dirprwywr vel y 
canlyn: — ** Mae y Wladva agos i vil o villdiroedd o'r briv 
ddinas, ac ar ei phen ei hun yn gwbl. Os codai rhyw anhaws- 
der gweinyddol ag y byddai raid ei basio i'r Llywodraeth, 
byddai o reidrwydd visoedd heb ei setlo. Oblegìd y neillduwch 
hwn nid oes i'r sevydliad ddim byd yn gyfredin neu debyg 
gydag un man arall o'r Werioiaeth ond gyda'r môr. a chan hyny 
mae ei holl vaterion yn lleol. Bhaid rhoddi pwys cbr hyn i 
vedru deall y 8evyllva. Gwedd arall arni y w, y byddai pob erw 
o*r dyfryn yn anialedd llwyr heb ddyfrhcíi. Mae y 8evydlwyr 
wedi cwblhau 89 milldir o briv gamlesi, a 100 milldir o gang- 
henau. Gyda hyny, tra yr oedd y gwyddonwyr yn levelu a 
chynllunio, gweithiodd y Wladva argae werth J£d,OOÒ, vel y 
mae'r sevydliad wedi soddi £25,000 mewn gweithiau cyhoeddus 
yn dwyn elw — a diau vod y rhai di-vudd gymaint a hyny dra- 
chevn — ^taw y mae proviad y Wladva wedi bod yn ysgol ddrud 
iawn. Mae y dyfryn yn 44 milldir o hyd wrth 4 o led — dwyrain 
a gorllewin : yr avon yn 60 milldir o ben y dyfryn i*r môr, gan 
ymdi'oelli i bob cyveiriad, a gwneud troveydd lawer. Mae 
Uinellau tervyn y fermi yn tori y Uinell ar ongl o 45 : mae'r 



Y WLADYA GYMREIG. I4I 

kilomydraii yn sgwar drwy*r dyfryn uchav, ond yn hirsgwar 
drwy'r dyfryn Ì8av. Cyn hir disgwylir i'r cynllun dyvrio o'r 
avon drwy gamlesi, fosydd, a chloddiau gyvlenwi pob erw o'r 
tir, vel y ma« nwy yn cael ei gario drwy bob heol yn y ddinas. 
Vel hyn y mae genym rwydwaith o gamlesi, yn y rhai y mae 
gan y sevydlwyr oll vudd cyfredin : geilw hyny am bontydd a 
lliyddoru lawer, ac ymyra hyny â'r fyrdd cynoeddus ymhob 
cy veiriad, gan beri costau a govalon lawer. Eai misoedd yn ol 
8yvrdanwyd y Wladva gan yr hysbysiad vod holl weinyddiad y 
buddianau hyn wedi eu hymddiried i'r prwyad. [Pell oddi- 
wrthyv vi yw yngan gair amharchus am Mr. Finoquetto — 
ymddengys yn voneddwr bob modvedd"|. Yr oedd ganddo i 
wneuthur rheolau am fyrdd, fosydd, caeau, heblaw setlo pob 
ymravael a chwynion. Ehoddodd y prwyad orchymyn y 
gallai'r neb a vyno gau ei ferm i vewn ond gadael 12^ Uath o 
fordd o'i hamgylch, a gadael 45 llath o vin yr avon. Setlodd 
hyny drevn ein fyrdd — yr oeddynt i redeg ar ogwydd o 46 i 
rediad y dyfryn, a phob 760 Uath yr oedd fordd i vod : i vyn'd 
o'r drev i'r dyf ryn uchav, rhaid dilyn yr avon, ac wedi hwyrach 
dravaelu dwy villdir bod o vewn 10 Uath i'r man cychwyn, neu 
vynd igam-ogam gyda'r tervynau : a phe byddai gan ddyn 
amynedd i wneud hyny, gelwid arno rai misoedd bob blwyddyn 
i rydio fosydd a phantiau avrived. Nid wyv yn dweud nad hyn 
y w y gyvraith, ond dywedav os mai dyna ydyw, ac os rhaid i'r 
sevydlwyr aberthu 10 erw o dir ger pob ferm i wneud fyrdd 
cyvreithiol, y rhaid aberthu hevyd lawer o dir i wneud fyrdd 
tramwyol. Yn ol y cynllun hwn o fyrdd rhaid i bob fermwr 
vynd i'r draul o gau ei holl ferm, yn Ue ei haner— gwn am un 
man y rhaid i'r fermwr wario £500 am wivro yn lle J£160, a 
chollì 60 erw o vin yr avon — cyvriva mesurvdd medrus y 
byddai'r cynllun hwn yn golled i'r Wlad^a o £160,000 rhwng 
tir a thraul. Gwelir velly, wrth yod y fermi yn croesi yr avon, 
a'r camlesi yn croeei'r fermi, a'r fyrdd yn croesi camlesi— yr 
arweiniai peth vel hyn i benbleth Iwyr. Oeisio dangos yr wyv 
drwy hyn vod rheolaeth leol yn rheidrwydd. Nis gall vod 
camgymeriad mwy na gomedd i'r Wladva ei hawdurdodau 
lleol : byddai yn rhwym o ddwyn y swyddwyr cenedlaethol i 
warth — ^nid am na byddant yn cyvlawni eu swyddi yn ddigon 
c jdwybodol, ond am nas gallent wneud hyny yn ddeaìlus heb y 
proYÌad lleòl. Ac am yr Ynadva drachevn — ve welir oddiwrth 
yr anhawsderau cymhleth a amlinellais y codai achosion a 
hawliau a buddianau i'w travod ag y byddai ry anhawdd i ddyn 
dyeithr eu dadrys. Mae y sevydlwyr yn Archentiaid i'r gwraidd, 
ac ni ddylid eu herlid oblegid eu hiaith — mae hono yn rhodd 
Duw. Diau vod yn hanvodol i'r awdurdodau lleol vod yn deall 
Hispaenaeg, a'r un mor sicr vod o ddirvawr bwys at wèinyddu 
cyviawnder a chwajreu teg ar i'r Cymry gael Ynad yn eu deaJl 



142 Y WLADVA GYMRRIG. 

heb gyrìeithydd. Mae y Cymry yn bobl ddwyieithog, ac y mae 
llaweroedd o blaat y WladTa yn hyvedr i siarad Cymraeg, 
Saesnaeg, a Hîspaenaeg. 



(( 



Eryyniem gan hyny am deryyn buan ar y mater hwn. 
(^adawer i*r Wladya deimlo vod gweinyddiad eî hachosion Ileol 
ei hnn yngoval deddvau uniawn, weinyddir gan ddynion yn 
meddu ei Uawn ymddiried. Mae traferthion gweinyddiad wedi 
bod er*sblyneddoedd yn rhwystr Tn fyniant diwydol. Ni yuasai 
ond an^nrhaid yn rhoddi y nerth i wneud yr ymdrechion ydys 
wedi wneud: ond bu*r ymdrechion hyny yn ddadblygiad ar 
alluoedd vyddant bellach yn help mawr i'n Uwyddiant cyfrediool. 
— 1>. Lloyd Jones. 



Dychwelodd M. D. Jones a D. Bhys i GJymru yn yr ymwy- 
byddìaeth eu bod wedi gweled y wlad a'r bobl, a chcual cy vle i 
hyrwyddo dealltwriaeth rhwng y Wladva a'r Llywodraeth 
Arianin — heb vawr synied y byddid agos i dair blynedd wedyn 
cyn cael y Lleodraeth y brwycbid am dant. 



XXV. 

OEDI A GWINGO NES CAEL. 

Dychwelasai D. Lloyd Jones o'i ddirprwyaeth at y Llywodr- 
aeth yn Awst, 1882, gydag addewidion Dr. Irigoyen i ganiatau 
lleodraethiad yn ol amlinellîad Cyfraith y Chaco. Ond aeth y 
vlwyddyn hono heibio heb i ddim gael ei wneud tuag at hyny. 
Ganol y vlwyddyn ddilynol synwyd y Wladva pan gyhoeddwyd 
y nodyn cajilynol yn newydduron Buenos Ayres oddiwrth y 
Prwyad : — 

Chubut, Ebrill 18, 1883. 

At Dr. Irigoyen. — Mae genyv i'ch hysbysu vy mod wedi 
dychwelyd yma yn ddiogel, ac wedi cymeryd eto awenau y 
brwyadva — ^am yr hyn y mae'r sevydlwyr wedi eu mawr vodd- 
hau, yn ol vel y mae llawer ohonynt wedi vy hysbysu. Yr wyv 
yn brysur drevnu yr ysgol — sylvaen addysg y bobl, vel y byddo 
addas i*r hyn y bwriadwyd hi. Yr wyv nevyd yn rhanu y 
gweithredoedd tir i bawb y perthynsmt, yr hyn sydd yn dangos 
y cyvlawnir pob addewid wna y Gweinidog ; ac y mae gweled 
eich enw chwi wrthynt yn brawv o'r sylw ydych yn roddi i'w 
hachosion lleol, ac yn ernes o'r bwriadau da sydd genych tuag 
atynt. Digon yw dweud hevyd vy mod yn arolygu y materìon 
lleol — ^megyafyrdd, maesydd, claddveydd, adeiladau, ŵo., yn yr 



Y WLADYA GYMREIG. I43 

hyB^yhaicynorthwyir gan bwyllgor o*r sevydlwyr, tuag at Iwydd- 
amày lle, yr hyn yw vy holl uchelvryd, ac yn yr hyn y gobeithiav 
Iwyddo gyda chevnogaeth grev y Gweinidog. Mae cyíro mawr 
yma oblegid darganvod aur a glo yn y cyfiniau : llawer wedì 
rhuthro yno : ond yr wyv vi wedi cymeryd vy mesurau : dan- 
vonàv adroddiad a samplau i chwi : nid yw ond taith pedwar 
diwrnod oddîyma: av yno, a chyda mi vwnwr proviadol i 
archwilio : wyv anghredus vy hun, ond y mae yno aur yn ol 
pob adroddiad ellir gredu. Gorchymynwch eich fyddlon is- 
swyddog— JuAN Pinoqubtto. 

Wrth weled adroddiadau mor gamarweiniol, a'r hir oedi 
cychwyn dim mesurau at roi oy vraith y Chaco mewn grym drwy 
yrhaglaw "Winter, vel yn y Piriogaeth nesav, dechreuodd y 
Wladva anesmwytho eilchwyl a gwingo, ac velly danvonwyd y 
Uythyr canlynol at y Gweinidog Cartrevol : — 

Chubut, Gorf. 20, 1888. 

Wedi cael ar ddeall eich parodrwydd i hyrwyddo*r Wladva i 
gael ei Lleodraeth briodol ; ac erchi i*r rhaglaw Winter barotoi 
etholres gyfelyb ag yn y Chaco o*r rhai a hawlvraint ganddynt i 
ddewis eu hawdurdodau lleol — bu lawen gan y Wladva. Eithr 
ysy waeth daeth i*m gwybyddiaeth yn ddiweddar vod hyny eto 
wedi ei ddyrysu a'i oedi yn amhenodol, drwy drovaus gyvrwys- 
der y prwyad yn dtwdleu mai nid y rhaglaw sydd i'w orchymyn 
ev, eithr Swyddva Tiroedd a Gwladvaoedd. Mae hyny, a di- 
gwyddiadau croesion beunyddiol y Ue, yn peri i mi ovni y bydd 
i'r prwyad eto yedru dyrysu y bwriadau da ddangosir yn y 
gyvraith newydd, a'r gorchymyn i*r rhaglaw Winter. A rhag 
bod oedi ac ystrywiau eto, dymuna'r Wladva awgrymu yn 
bsffchus i'r Llywodraeth ar iddi benodi rhyw wr neu ddau o'r 
brivddinas yn ddirprwyaeth arbenig i sevydlu yn y Wladva y 
Leodraeth ünellir yn y gyvraith newydd. Ac o rhynga vodd i'r 
Gweinidog, cy vlwynant iddi enwau Don Juan Dillon a Profeswr 
Lewis, o'r Coleg Cenedlaethol, vel rhai tra addas i'r neges 
arbenig hono. — Dros y Wladva. — L. J. 

Danvonwyd nodyn cyfelyb at y rhaglaw Winter, yr un pryd, 
ac yn ervyn arno vrysio erchi yr etholres. Ond yr oedd y 
swyddog hwnw yn' vawr ei fwdan yn cario allan gynlluniau 
cadgyrch Gen. Roca ar y brodorion. Yn Awst, 1883, daeth ar 
y neges hono i'r Wladva, ac arosodd ddeuvis, heb wneud yr un 
osgo at lunio etholres. Lletyai y rhaglaw gyda'r prwyad, a 
chymdeithion hwnw, o reidrwydd, oedd o'i gylch. Wrth 
weled yr hir oedi hwnw wedyn. a gwybod o ba le y delai pob 
ystryw, furviwyd pwyllgor i vyned at y rhaglaw yn furviol, a 
chyvlwyno iddo y nodyn welir isod. Deallwyd hevyd y pryd 
hwnw nad oedd ** Bhaglawiaeth Patagones " ond peth cwbl 
ddarbodol^ — mai ei neges ev oedd milwra y brodorion o'r hoU 



144 Y WLADYA GYMREIG. 

wlad ; ac vel milwr byddai ei gydymdeimlad gyda*r swyddwyr. 
Ond oymerid cysur o'r faith ei vod ev wedi cychwyn Lleodraeth 
yn ei raglawiaeth briodol ei hun, 8ev Yiedma, o du deheuol yr 
avon Negro. 

Chubut, Awst 10, 1883. 

At Eaglaw Tiriogaeth Patagones.— Dymuna y ddirprwyaeth 
sydd ger eioh bron ddatgan wrthych eu gobaith y bydd i'ch 
ymwefiaid presenol â'r Wlàdva vod yn voddhaol i chwi, ac,y 
bydd i'r oroesaw gawsooh yn yr amrywiol ardaloedd eioh dar- 
bwyllo mai pobl dawel, drevnus, a diwyd yw sevydlwyr Ghubut, 
a'u bod yn oaru eu gwlad newydd, vel y dengys eu oartrevi 
cysurus a'u boddlonrwydd. Disgwyliant hevyd y gwel eich 
Uygaid oraf ohwi yr amrywiol angenion sydd arnom am well- 
iantau — tai, fyrdd, pontydd, fosydd, ysgolion, pentrevi, &c.— 
poblogaeth egniol, yn awyddu am welhantau a threvn sevydlog 
o reolaeth. Gwyddoch vod y Wladva wedi arver gweinyddu 
achosion y lle, ac iddi yn ddiweddar ddanyon dirprwywr at y 
Llywodraeth i ovyn am Leodraeth furviol a threvnus, a ohael 
oevnogaeth ac addewid y Gweinidog i hyny, ao i chwithau 
yn Rhagvyr dilynol erohi i'r prwyad yn Chubut wneud etholres 
y Wladva yn ol amlinelliad Cyvraith y Chaco, eithr i'r swyddog 
hwnw godi anhawsderau rhag gwneud nes cael gorchymyn 
oddiwrth Swyddva Gwladvaoedd. Yn Mehevin diweddav 
gwybu y Wladva eich bod chwi wedi erchi iddo yr ail waith 
dynu állan etholres : ao oddiwrth hyny oesglid vod y rhwystr 
oyntav wedi ei symud. Velly, pan wybuwyd yn Gorfenav eich 
bod chwi ar ve<ir ymweled â'r Wladva, gobeithir bellach, tra'r 
ydych chwi gyda ni, y gwelwoh yn dda roi mewn grym y 
Leodraeth addawedig gan y Gweinidog, am yr hon y mae 
cymaint disgwyliad. — Y Pwyllgoe. 

Ymarhoid heb wneud dim at gael etholres, ao aeth 1883 i 
ddivancolí heb i'r Wladva vod vymryn nes o ran cael Lleod- 
raeth. Diddymasid y prwyadaethau drwy'r Weriniaeth oll, ond 
cedwid Finoquetto mewn awdurdodaeth agored megys oynt : 
elai a delai ev i Buenos Ayres, gan adael y Wladva i ymdaro 
drosti ei hun drwy'r misoedd. Aethai y rhaglaw Winter i'w 
Diriogaeth ei hun, heb wneud un osgo at roi uvudd-dod i 
orchymyn y Llywodraeth am etholres leodrol — gwesgid olust a 
goddevid yn daeog : neb ond Finoquetto yn arglwyddiaethu, a'i 
waseiddion yn oasglu olecion at gynud ao ager. Bamwyd ei 
bod yn hen bryd dẅyn yr hen gy ylegr Brydeinig eto i'r vrwydr, 
ac velly, ar ddechreu 1884, cavwyd gan Syr Love Jones-Parry 
ovyn yn Nbỳ y Cyfredin, ai ni allai llys-genad Prydain yn 
Buenos Ayres wneuthur rhywbeth gyda'r Llywodraeth Arianin 
i liniaru yr ormes a'r avreoleiddwch oedd ar y Wladva Gymreig 
yn Chubut. Y llys-genad ar y pryd oedd yr Anrhyd. E. 



Y WLADYA GYMREIG. I45 

Monson. Am ddau vis gwasgai y llys-genad yn ddyyal a bon- 
heddig drwy y Swyddva Dramor Arianin, ac o*r diwedd cavodd 
yr atebiad canlynol : — 

Buenos Ayres, Gorf. lÖ, 1884. 

I*r Gweinidog Tramor. — Parthed eich nodyn o ymholiad am 
Wladva Ohubut, oblegid cais Mr. Monson, Uys-genad Prydian 
Vawr, mae'n hyvrydwoh genyv ddweud wrthych yr edrychir ar 
ol y Wladva hono megis yr edrychir ar ol holl wladvaoedd 
•eraiU y Weriniaeth. Yn adroddiad Swyddva Gwladvaoedd am 
j vlwyddyn ddiweddav rhoddir adroddiad o Iwyddiant y lle a*r 
gweithiau dyvrhaol Uwyddianus wneir yno. Mae ganddynt 
brwyad yn ol y gyvraith sydd mewn grym, dysg a medr yr hwn 
sydd yn gwbl voddhaol i mi, a digon yw darlien ei adroddiadau 
i weled y dyddordeb a gymer a'r gwelliantau a gyn^'giai : cevn- 
ogir ev hevyd gan rai o'r sevydlwyr a gwyddonwyr vu yno yn 
<îdiweddar. Yn aros am gymeradwyaeth y l^ongress y mae 
■darpariaethau gweinyddol i'r Tiriogaethau sydd yn cyvarvod 
pob eisieu i hwyUo rheolaeth leodrol, creu barnwyr cyvreithiol, 
ac hyd nod gynrychiolaeth yn y Congres drwy ddirprwyon, yn 
meddu llais yn y travodaethau. Disgwyliav y vlwyddyn hon 
weled y cynÙun yn ca«l ei vabwysiadu, ac hevyd y bydd yn 
«yvarvod yr ymovynion gawsoch chwi oddiwrth lys-genad 
Prydain Vawr. 

Digwyddodd vod L. J. yn Buenos Ayres ar ^usnes ar y pryd, 
a phan wybu y llys-genad hyny, eve a ddanvonodd yr atebiad 
gawsai i L. J., vel y gwnelai yntau unrhyw nodiadau arno vamfti 
yn addas. Wele y nodÌEWÌau wnaed : — 

Buenos Ayres, Awst 26, 1884. 

Wrth ddweud vod y Wladva yn cael yr un sylw a gwladva- 
oedd eraill, mae'n debyg mai cyyeiriad ydyw hyny at adrodd* 
iadau y prwyad am y Wladva — nidat ddyooiuniswlau a buddianaii 
j 9evydlwyr. Tra yr edrychir arnom v©l haid o dramoriaid i V 
bygylu, ac nid yel deiliaid cydradd, byddwn at drugaredd 
adroddiadau vel hyn — yn y rhai y mae cred y Gweinidog yn 
ddirvawr I Oeisiodd y Wladva ddweud ei chŵyn lawer gwaith 
a llawer modd, ond bu y canlyniad diweddar mor siomedig a 
^îhreulon, vel nad oes yn aroB ond naill ai gwaseiddiweh 
ysgymun neu vudandod taeog. Llethir dadleuaeth bwyllas 
drwy ei alw yn yradwriaeth : deonglir cyd-ddwyn amyneddgar 
megis divrawder neu gydsynìad. Mae naw mlynedd er paa 
jmyrodd y prwyad cyntav â'r trevniadau lleol : bu dirprwyon 
4Ìro ar ol tro yn ervyn cael travodaeth : ni wadwyd erioed yr 
hawl a'r doethineb : gwnaed addewidion Ìawer na oedid yn 
hwy, eithr hyd yn hyn y mae savle leodrol a chyvreithlon y 
^^adva yn cael «i gwbl anwybyddu. Gall vod adroddiadau 



146 Y WLADYA GYMREIG. 

a llythyrau yn pasio rhwng yr awdurdodau, ond y mae*r 1,200 
gwladvawyr mor anhysbys ohonynt a phe byddent alltudion. 
(2) Sonir am " fyniant y Wladva, a*r gwelliantau vwriedir."^ 
Eglur yw vod y cynllun unbenogol o geisio rheoli yn dallu y 
Gweinidog i wir gyvlwr pethau. YsywÉwth, nid yw y "Wladva 
yn llwyddo. Drwy ystoa y 18 mis diweddav y mae dyvudiaeth 
o Gymru wedi llwyr beidio : ymadawodd dwsinau o wladvawyr 
da i vyned i vanau eraill : yn wir bu y cyvnod hwn y caletav 

gawsid er*fl blyneddau. Ac eto y mae Dr. Irigoyen yn " vodd- 
auB iawn ar adroddiad ei is-swyddog " am y llwyddiant ! 
Gobeithio y Uwydda'r Wladva eto yn y man, ond bydd hyny 
drwy ymdreohion diwyd a chynüdeb tawel y sevydlwyr, ac nid 
drwy ** adroddiadau," a'r dull presenol o weinyddu pethau yn y 
lle. (8) Amy "cynÚuniau dyvrhaol," maent yn yr awyr er*s & 
mlynedd, a*r Llywodraeth wedi gwario £2,50() i'w " he^rydu,"" 
ac yn govyn £4,000 at ddevnyddiau yn awr : tra mae'r gwlad^a- 
wyr ohonynt eu hunain wbdi gweitmo camlesi sydd yn eu gosod 
o leiav uwchlaw dybynu ar gynU/nnicm y Llywodraeth. Gwerir 
Jg8,000 y vlwyddyn ar swyddogion yn y Wladva, a chyda'r holl 
gyidluniau mawr yn yr awyr, ^u y tybiai'r Gweinidog y dylent 
vod yn voddlawn iawn, neu eu bod yn aniolchgar iawn ; (4> 
Mae Dr. Irigoyen yn berfaith voddIawn ar adroddion y prwyad. 
Nid yw wedi covio unwaith mai disgwyl mae y Wladva am 
weled gweithredu rhywbeth, ac nid adrodda, a threvn weinyddol 
wedi ei sevydlu yn ol cyvraith. (6; " Mae rhai o'r sevydlwyr yn 
Toddlawn i'r prwyad 1 " a rhoes y gwyddonwyr Frengig air da^ 
iddo I tra yr anwybyddir gwaedd vawr y Wlsulva pan garchar- 
wyd ei phobl, ac na chymerwvd sylw o'u disgwyl distaw am 
gyhyd o amssr. (6) " Mae cynllun o vlaen y Congres i drevnu 
gweinyddiad y Tiriogaethau *' meddir. Mwynheir Lleodraeth. 
«isoes gan sevydlwyr lUo Negro, Cha.co, a Misiones: galledid 
er'a talm estyn yr un breintiau i Chubut pe mynasid. Yr ydys 
wedi hir ddisgwyl a govyn am hyny, a chael addewid swyddol 
fjpÌYeir waith vel naid oes genym bellach ond gwenu'n anghred- 
miol, a dywedyd, "Ni agredwn pan y*i gwelwn." Bryd bynag^ 
y daw hyny, bydd ar y Wiadva rwymau i ddiolch i lys-genhadon 
ei Mawrhydi yn Buenos Ayres am y dyddordeb gymerant bol> 
amser yn ein helyntion ni yn y Wladva, vel dymaid o Brydein- 
wyr yn ymladd am ohwareu teg dan anhawsderau lawer. Yn 
bersonol a Gwladyaol bu dda i mi wrth y dylanwad mawrvrydig 
hwnw lawer gwaith, a diau vod yr ymdeimlad hwn o nodded i'r 
gorthrymedig wrth wraidd ein hedmygedd o*r vaner Brydeinig. — 
L. J. 

hyny allan bu Syr E. Monson yn dyval wasgu ar y Llyw- 
odraeth : oawsaá gopi o'r ddeddv wriaeth oedd o vlaen y Congres, 
a danvonodd hi i L. J. i weled a vyddai Yoddhaol i'r Wladva p& 



y WLADVA GYMREIG. I47 

y ceid hi. O'r diwedd, yn Hydrev 16, 1884, ymhen pedair 
blynedd wedi dechreuad y vrwydr, ac agos i 20 mlynedd wedi 
Bylvaenu y Wladva, cavwyd Deddv y Tiriogaethau Cenedlaethol 
— •* magna cha/rta " y Wladva. 

Bwriadwyd unwaith roddi yma gyvieithiad llythyrenol o 
honi ; ond gan vod eisoes amryw welliantau neu gyynewidiadau 
wedi eu gwneud ami (vel y gwneir yn Mhrydain), ac vod. 
Uawer o'r trevniadau yn gy vreithiol, a'r cyvreithiau hyny yn ol 
y duU Hispaenig, ni rcddir ond y orynodeb dealladwy canlynol 
ohoni : — 

Bhenir y Tiriogaethau— sev y rhandiroedd eang oedd y tu* 
allan i*r 14 Talasth gyvansoddent y Weriniaeth~i naw tiriòg- 
aeth : Pampa, Neuquen, Eio Negro, Chubut, Santa Cruz, Tierra 
del ^uego, Misiones, Formosa, Chaco. Nodìr fìniau pob un: 
fìniau Chubut (y Wladva) oeddynt o lanau*r Werydd hyd 
bigymau uchav yr Andes, ac yna ledredau 42 i 46 De — pedair' 
gradd lledred, a rhywbeth tebyg yn hydred — dyweder 240 miUdir 
ddaearyddol bob fordd. 

Pan ddelo poblogaeth unrhyw diriogaeth yn 80,000 bydd 
mewn sevyllva barotoawl i ovyn cael bod yn dalaeth, ac i g£iel 
deddvwrva iddi ei hun nes bod yn dalaeth. Mae y dirprwyon 
i*r ddeddvwrva i vod yn un ar gy ver pob dwy vil o*r trigolion : 
wedi eu hethol gan y rhanbarthau lleodrol, ac i barhau mewn 
Bwydd dair blynedd : yn vreinwyr oy vlawn oed, ac heb vod yn. 
dal unrhyw swydd dan gyvlog y Uywodraeth. 

Bheolaeth y Diriogaeth vydd drwy i*r Llywodraeth benodi 
Bhaglaw, drwy gydsyniad y Senedd, am dair blynedd, ac ym- 
ddiried i hwnw "drevniadau diogelwch, gweinyddiad, a dad* 
blygiad y diriogaeth." Ysgrivenydd y rhaglawiaeth a benocUr 
ill dau nevyd gan y Llywodraeth ar gynygiad y rhaglaw: a- 
hwynt-hwy sydd gyvrivol i'r Llywodraeth. 

Y Llywodraeth sydd i benodi Bamwr Cyvraith (am ei oes- 
neu ymddiswyddiad) a chydag ev ysgrivenydd o dwmai, a 
dadleuydd : a'r gweinyddion llysol arverol. 

Y Trevniant Lleodbol (munioifpal) sydd drwy Ynadon 
Heddwch (taledig) dros bob rhanbarth o wlad y bo mil o drig- 
olion ac uchod ynddi : i'w hethol drwy dugel gan bob un mewn 
oed vo ar yr etholres, ac i barhau mewn swydd am ddwv 
vlynedd. Travodant bob achos o hawl ac iawn hyd i wertn 
$200 (yna apel at y Barnwr) : mewn achosion troseddol pan na< 
vyddo y gosb yn vwy na 4 diwrnod o garchar, neu $20 o ddirwy:: 
travodaeth yr ynadon i vod ar lavar ac ar y8griv, a'r dyvamiad 
i vod wrth wiredd a dilysedd credadwy, gan ovalu, modd bynag» 
am furviau prawv a difyn. 

Y Cyngob Llbodbol o bump i bob rhanbarth, a etholir drwy 
dugel pob etholwr ar yr etholres ar ddydd ao yn ol trevn osodedig, 



148 Y WLADYA GYMREIG. 

i barhau yn eu swydd ddwy vlynedd, rhan i*w newid bob 
blwyddyn. Y Bwrdd hwn sydd i drevnu gweìnyddiad eiddo a 
buddianau cyhoedd y lle : pènu y trethi lleol, eu casglu a'u 
lireulio : erchi pob gwaith cyhoeddus y gellir ei wneud o r cyllid 
lieodrol. Mae trevniadau manwl iawn oddeutu etholiadau a 
iurviau ; ond "arverion y Weriniaeth" yn peri traferth ao 
anhawsderau yn aml. 

Y Rhaglaw cyntav benodwyd i roddi y trevniant Tiriogaethol 
newydd mewn grym oedd yr is-vilwriad Luis G. Fontana, bon- 
«ddwr goleuedig a thirion, drwy drugaredd, ag a vuasai yn 
arolygu gwiadva Formosa, cwr o eithav arall y Weriniaeth. 
•Gan vod y gwladvawyr yn hen gyvarwydd â Lleodraeth yn ym- 
arverol, ac nad oedd y ddeddv newydd namyn hanvod yr hea 
drevn, gyda rhyw vanylion a dulliau Arianin, gorweddodd 
pethau yn esmwyth ar unwaith. Penodwyd L. J. yn Ynad tu 
gogleddol yr avon, a D. IjI. Jones yn Ynad y tu deheuol ; ac 
ŵtholwyd Cyngor cryv yn cyvarvod yn Gaiman vel y man 
canolog. Penodwyd Bamwr Cyvraibh a swyddwyr i*w lys ; a 
phenodwyd llu o is-swyddwyr i'r rhaglawiaeth a'r llys ; a 
phenodwyd hevyd bo8t-veistr i'r Wladva — ^y Llywodraeth yn 
íalu cyvlogau yr oll, oddigerth y Cyngor. Heblaw yr holl 
swyddwyr hyn yr oedd hevyd eisoes gabden y borth a'i wyr, a 
penaeth y dollva a'i glercod. Y swyddoga hwn yw malldod y 
Weiiniaeth. Mae anibendod a furviadu hevyd yn dreth droin 
ar amynedd ac amser, ac yn gancr i ysu busnes ac oneatrwydd 
y wlad. 



XXVL 

Y LLEODRAETH DAN BRAWYION. 

Am bum' mlynedd wedi cychwyn y Lleodraeth elai pobpeth 
ymlaen yn llyvn a chyson. Ond yn Medi, 1888, ceisiwyd arver 
y castian gweinyddol ac etholiadol sydd yn anurddo cymaint ar 
hanes y Weriniaeth, a rhoddir yr adroddiad yma o'r helynt vel 
engraáft a rhyh^dd at y d.yvodoL 

Vel canolvan i'r holl Wlad^a cytunid ar Gaiman vel eisteddle 
y Cynghor Lleodrol. Trewrawson oedd eisteddle y Ehaglaw- 
iaeth — 20 milidir is i lawr na Gaiman ; ond y dyfryn uchav 
toreithiog 15 milldir uwch i vynu (gwel map t.d. 47). Oeisiasid 
govalu vod aelodau y Cyngor canol hwnw yn cynrychioli y 
gwahanol ardaloedd yn lled drwyadl. Trerawson oedd y priv le, 
gan mai yno yr oedd y Rhaglawdy a'r hoU swyddwyr, a chyda 
hyny y Uuaws Italiaid ymdyrent yno i vasnachu. Wrth gwrs, 
yr oedd rhiv yr etholwyr gyda'u gilydd (tua 400) yn peri nad 
oedd llais y swyddwyr a'u cysylltiadau ond bach o riv yn y 
cyvriv cyfredinol. Velly, yn Medi 17, 1888, rhoddes y rhaglaw- 
iaeth allan gyhoeddeb vel y canlyn : ** Gan mai eglur yw vod 
ineithder y sevydhad a'i gynydd yn perinad ydys yn teimlo hyd 
yma ddylanwad y Lleodraeth ganolog vel y byddai ddymunol, 
ac vel y mae angenrheidiol i gy varvod Uuaws galwadau y Ue, ma& 
y Ehaglaw yn Erchi : Penoder pwyUgor Ueodrol (commiaion 
mtmicipal). cyvyügedig i Drerawson, priv ddinas y Diriogaeth. 

Í2) Y pwyllgor hwnw i vod yn gynwysedig o bum' aelod o 
íreswylwyr y drev, a'i awdurdodaeth yn gyvryw ag a roddir gan 
y gyvraith i gorforiaethau cyfelyb. (3) Penoder • i furviO' 
y' pwyUgor hwnw y breinwyr canlynol : — G. Mayo, H. 
MusacJiio, A. Delaboro, V. Zonza, J. BoUo. (4) OymheUir 
amynt i roi sylw arbenig at iechyd a harddwch y drev.- L.. 
JoBGB FoNTANA, Ehaglaw. 

Aethai y Rhaglaw ymaith i Buenos Ayres yn union ar ol rhol 
aUaa y gyhoeddeb, gan gadael ysgrivenydd y rhaglawiaeth yn 
rhaglaw darbodol. Yr oedd cryn wahaniaethau barn parthed 
deongUad ac efaith y gyhoeddeb. Teimlid vod peth rheswm yn 
y gŵyn vod y gweinyddiad Ueodrol yn arav ac avrosgo oblegid 
hyd y rhanbarth : ond gwyddid hevyd mai yr amcan oedd rhanu 
y grym ethoUadol, a bachu yr awenau Ueodrol gyda'r mwyavriv 
oeda yn swp gyda'u gilydd yn y pentrev, tra pobl y wlad yn 
wasgarog, ao heb vod bob amser yn unvryd-unvarn, vel ag i vod 
yn rymus. Ond colyn y cast oedd datroi ethoUad uniongyrchol 

fan y bobl am benodi yn unbenogol aelodau y Cyngor Ueodrol. 
fid hîr y buwyd cyn canvod mai yr hyn a ovnid a ddaeth 



150 Y WLADYA GYMREIG. 

:arnom. Drwy hoUti y rhAnbarth yn ddwy barnai y rhaglaw 
darbodol na vyddai vil o drigoHon, vel y govynai'r gyvraith, yn 
y naiU na'r liall, i vedru ethol drwy bleìdlais, ac velly mai y 
rhaglaw oedd i benodi Oyngor am ranbarth islaw mil o bobl. I 
enhuddo mwy vyth ar y cast gelwid y corf newydd oeddid wedi 
l>enodi yn **Bwyllgor Trerawson" (commision de Bawson) suc 
nid Cyngor Lleodrgl (consejo municipal), Yr oedd penodi 
pump o swyddwyr y Llywodraetih yn draha dybryd, tebyg i'r 
ormes y buasid dani o'r blaen ; ac yr oedd hevyd anwybyddu y 
gwladvawyr yn newisiad Cyngor yn sarhad ar y Wladva oll — ^y 
bobl oedd wedi gwingo nes cael Lleodraeth dég. Nid oedd 
bellacli ddim i*w wneud ond ymladd gyda'u harvau hwy eu 
hunain- cyvrwysder a furviau. Nid oedd ond gwasgu clusthyd 
adeg ethoiiad. Ni newidiasai y gyhoeddeb ddim ar savle yr 
Ynadon, ac velly yr oedd hono wrth gevn. Cyn hir estynwyd y 
bawen i'r boced: archai y "pwyllgor" ar i bawb dalu eu 
trwyddedau olwynion (vel y byddid arver) ar ddyddiad a roddid. 
Wrth gwrs, rhedodd Ùawer i dalu yn ebrwydd ; ond gwelwyd 
hevyd vod y ddysgeidiaeth Wladvaol wedi magu asgwrn cevn yn 
y mwyavriv. Wedi cynull cyrddau cyhoeddus i dravod y mater 
mewn pwyll, cytunwyd i bawb dalu eu trwyddedau i'r Ynadva, 
o dan wrthdystiad. Dyrysodd hyny beth ar y glymblaid dra- 
haus; a cheisiasant vygylu yr Ynad Lloyd Jones i gymeryd 
oddiarno swm y trwyddedau dalesid yno dan wrthdystiaíi. 
Pan welsant na wnai hyny y tro chwaith, ac vod y Wladva yn 
dechreu gweled sut y byddai pethau heh Mholidd lleodrol, 
^alwasant am etholiad dau aelod ar ben y tymor y penodasid 
hwy. Ond gwnaed hyny mor gastiog ag oedd y cast cyntav : 
galwyd yr etholwyr i Bawson (rai 18 milldir o fordd) pan oedd 
pawb ymhen eu helynt gyda dyvrio y cnydau — Medi 26, 1889 — 
yr adeg 'brysurav o'r vlwyddyn — heb rybuddion amserol na 
chyfredinol, ac heb drevniadau etholiadol ar gyver y rhaniad 
wnaethid ar y rhanbarth. Cwbl over oedd govyn am ohirio vel 
ag i'r sevydhad oU gael ethol yn deg : mynwyd cynal etholiad, 
ac vel hyn y bu'r canlyniad : — Pleidleisiodd 43, tra yr oedd ar yr 
etholres 377 ; dewisodd y 43 hyny J. BoUo a V. Zonza : i'r rhai 
hyny pleidleisiodd 7 o Archentiaid, 25 o Itahaid, 8 tramoriaid, 
Z Prydeinwr. 

Ve welir oddiwrth y figyrau hyn mor llwyr yr erthylodd yr 
** etholiad " hono — ond yr oedd yn ol y fürv, a theìmlai y 
glymblaid mor gadam yn eu sedd bellach, vel yr aethant mor 
hyv a cheisio diswyddo yr Ynad, am iddo sevyll i beidio oyd- 
nabod y glymblaid, a gomedd rhoddi i vynu iddynt arian y 
trwyddèdau roisid yn ei ymddiriedaeth. Tynodd hyny allan y 
■** pendervyniad " swyddol a ganlyn : — 

Cyngor Lleodrol Rawson, Chwev. 4, 1890. — Yn gymaint ag 
vod y papurau sydd ymeddiant y Cyngor hwn yn dangos vod 



Y WLADYA GYMREIG. IJI 

jr Ynad D. Ll. Jones wedi troseddu yn ei swydd yn ddivrivol, 
drwy anwybyddu y Cyngor hwn yn llwyr, yn groes i*r llẃ 
gymerodd yr 2 o Vedi diweddav, mae y Oyygor hwn, yn ol y 
gallu roddir iddo gan penr. 10 o'r Gyvraith, yn Gorchymyn : — 
I)arvydded D. Ll Jones vel Ynad Bawson, a phenoder yn ei le 
Pio Agustin Perez. Pasier i*r Barnwr govnodion o'r hyn barodd 
y gorohymyn hwn, vel y cosper ya ol yr haeddiant. — G. Mayo, 
Caideirydd. 

Gosodasai yr Ynad hysbysiad ar bost y bont — ^y man 
cyhoeddusav— yn hysbysu y byddai ei swyddva ev j'n agored 
vel arver. Mawrth 6, 1890, ysgrivenodd yr Ynad y nodyn can- 
lynol at L. J. : — Yr wyv newydd gael gwys ymddangos oddi- 
wrth Woodley (Priv Gwnstabl). Nis gwn yr amcan, oddigerth 
eu bod am vy nanvon ymaith, neu vy nghadw rhag myn'd i 
Buenos Ayres. Mae Woodley wedi govyn am gael tori i lawr y 
post ar ba un y mae vy hysbysiad, a*r lle hevyd y mae hysbysiad 
y " municipalidad." Gwrthododd Gutyn ac Humphreya 
(adeiladwyr y bont). Ar vy fordd yma oyvaa:vyddais Woodley 
a dau blismon yn myned at y bont. Yr wyv yn ddnvon hyn er 
mwyn cael trevnu yn ol yr hyn a ddigwydd.— -Dayid Lloyd 

JONES. 

Ond- yr oedd Lleodraeth wedi costio'n rhy ddrud i'r Wladva i 
veddwl ei golli drwy gastiau cy vrwy8 a thraha vel hy n. Cyfrôdd 
y Wladva drwyddi, vel ag yn adeg carchariad L. J., a chynted y 
cavwyd egwyl o*r fwdan dyvrhau, cynhaliwyd cyrddau ymhob 
ardal, ac arwyddwyd gwrthdystiad cyvreithiol grymus yn erbyn 
y fug etholiad, a'r holl weithrediadau trahaus dilynol. Ym- 
davlodd L. J. a J. M. Thomas i'r vrwydr o ddivriv, i vod yn 
gevn i*r Ynad. Y cam cyntav oedd i r Ynad roddi allan 
gyhoeddeb yn egluro i'r Llywodraeth ei saviad ev, vel hyn : — 

D. Ll. Jones, Ynad Gweinran Bawson, yn egluro : — Ddarvod 
cyhoeddi ysgriv dan y dyddiad Chwev. 4, wedi ei harwyddo G. 
Mayo ac A. Blancà, ac arni stamp y Cyngor, ac a gevais i y 
diwmod hwnw. Hònav vod G. Mayo a dau eraiU hònant eu 
bod yn aelodau o'r Cyngor, yn gwneud hyny'n groes i pen. 22 o 
Gyvraith rhiv 1532 : vod y ddau eraill yn aelodau oblegid pen- 
dervyniad y lleill, yn groes i pen. 22, 24 o'r Gyvraith : vod 6 o 
bob 6 o'r etholwyr wedi gomedd myn'd i'r etholiad, ac wedi 
cyvlwyno gwrthdystiad rheolaidd yn erbyn, a mynegu eu 
gwrfchdystisìd i'r chwilwyr ar y pryd : ddarvod i'r pwyllgor o'r 
etholwyr aethant i'r Bhaglawdy, gaŵl ar ddeall yno nad oedd y 
** Cyngor " honedig wedi cael ei gydnabod gan y Llywodraeth : 
vod y bobl hyn wedi trawsveddianu yr awdurdod lleodrol, i'r 
dyben o rwystro yr Ynad gyvlawni ei swydd yn briodol. Gan 
hyny, wrth ystyried maá yr Ynad yw yr unig awdurdod leodrol 
gyvreithlon sydd yn awr yn y rhanbarth, a'i vod drwy benodiad 



152 -Y WLADYA GYMREIG. 

arbenig yn geidwad y rhestru a phob ysgrivau ; nis gall, ond í 
archeb y Llywodraeth yn unig, drosglwyddo ÿ cyvryw i neb pwy 
bynag, heb archeb y Ehaglaw. — D. Ll. Jones. 

Yn Mai dychwelodd y Rhaglaw Fontana o Buenos Ayres, a 
cbavodd y Ẁladva yn verw bwygilydd oblegid y traha lleodrol. 
Yr oedd rhoi y Lleodraeth i veddiant penaeth y dollva, clerc y 
dollva, broJcer y dollva, meddyg y rhaglawìaeth, a*r athraw 
cenedlaethol, tra y mynegai'r gyvraith yn bendant nad oedd yr 
un swyddog taledig o'r Llywodraeth i vod ar y Cyngor, yn 
beth rhy warthus a beiddgar i'w oddev. Velly, Mai 17, 1890, 
danvonwyd y nodyn canlynol o'r Bhaglawdy i'r Ynad, 0-. 
Mayo, L. J., a J. M. Thomas : — ** Yn gymaint ag vod yn well 
bob amser geisio heddychu drwy deg yn hytrach nag ar hawliau 
a llythyren, a chyn i'r Barnwr edrych i'r ysgrivau am yr 
anghydwelediad rhwng y Cyngor ac Ynadva Eawson, mae y 
Bhaglaw a'r Barnwr wedi penodi y dydd voru, am 2 o'r gloch, 
i dravod a heddychu y mater, a gobeithir y gellwch chwi, vel 
arwyddwyr y gwrthdystiad vod yn bresenol. — A. A. Conbsa, 
dros y Ehaglaw. 

Yn canlyn wele y covnodion gadwyd ar y pryd o'r ymgomva 
vu, a'r canlyniad: — *'Gwyddvodol: Y Bhaglaw, y Barnwr. 
Conesa, Mayo, D. Lloyd Jones, J. M. Thomas, L. J. — ^orodd 
y Bhaglaw y sgwrs drwy roi aj: ddeall ei vod wedi ymgynghori 
â'r Lly wodraeth am y peth, ac wedi cael ei gymhell i gyd-ddeall 
evo'r Barnwr yn yr helynt. Wedi siarad maith a llac, govyn- 
Wyd i Mayo ei syniad : yntau a gyvlwynai bapur o delerau ar ba 
rai yr ymddiswyddai eve : (a) Vod yr Ynad i dalu iddo ev arian 
y trwyddedau dderbyniaai dan y gwrthdystiad ; (b) Yr Ynad i 
roi ei swydd i vynu, ac ymrwymo peidio sevyll ail etholiad pan 
ddelai yr amser. Owrthodwyd y vath delerau ar unwaith. 
Yna gogwyddodd y siarad i ddangos vod y Bamwr yn tueddu i 
edrych ar ddiswyddiad yr Ynad gan Mayo vel peth byrbwyll ac 
avreolaidd. Wedi gweled hyny aet h Mayo all an i gydymgynghori 
â'i bobl, a phan ddaeth yn ol dywedodd eu bod hwy oll yn ym- 
ddiswyddo yn ddiamodol. Diolchodd y Rhaglaw yn furviol i 
Mayo am y gwasanaeth a wnaethai yn ystod y tymor. Dair 
gwaith yn ystod y sgwrs ceisiwyd dwyn i sylw bwyntiau y 
gwrthdystiad, yn enwedig am gael un Cyngor i'r weinran oll 
vel cynt ; ond bu raid boddloni ar gadw urddas yr Ynadva, a 
gobaith cael ethol Cyngor rheolaidd. 

Mai 14, 1890, galwodd y Bhaglaw am etholiad i ranbarth 
Bawson, vel y rhanesid hi, a chan y byddai tymor yr Ynad 
hevyd ar ben, gelwid am ethol Cyngor ac Ynad. Wrth 
gyhoeddi hono drachevn deuai yr ewin forchog i'r golwg yn y 
paragraf o'r gwysiad i ethol : — "I vod yn aelod o'r Cyngor 
Lleodrol rheolaidd, rhaid bod yn drigianydd yn y rhanbarth. 



Y WLADYA GYMREIG. 155 

cyylawn oed, yn meddu tir, a siarad yr iaith genedlaethol. I 
vod yn Yûad yr oedd ovynol bod yn vreiniwr Cdinesydd). 
Dodir y bwrdd otbol ymhorth yr Eglwys Gatholig o 9 yn y bore 
i 4 brydnawn, neu yn neuadd y Barnwr." Yr oedd son am 
gymwysder tirio? a medru Hispaenaeg yn gwbl ddiwarant wrth 
gyvraith : ond bwriadwyd y crybwyUiad yn ddiau vel math o 
vygylu a lleddvu tymherau ar ol y frwyno diweddar. Daeth yr 
un gwingo i'r golwg yrahen blyneddoedd wedyn i geisio cael yr 
etholiad lleodrol ar y Sul, ymhorth yr Eglwys Babaidd, yn ol 
llythyren y gyvraith : a'r un anach barodd y drilio ar y Sul, nes- 
y medrid newid hyny hevyd. Cynaliwyd yr etholiad hono yn 
vywiog a manwl yngwydd y Rhaglaw a'r Harnwr, y rhai a 
dystient na welsent hwy erioed etholiad gwerinol mor ddeallus 
ac mor anrhydeddus, heb dervysg ra chastiau. Ysywaeth, y 
mae ethoìiaiau y Weriniaeth Arianin ymhell o vod yn addurn 
i'r Genedl, ao yn aml iawn yn arwaiu i dervysgoedd a thywallt- 
gwaed, oblegid tymerau nwydwyllt y bobl, a'u dibrisdod o 
vywydau eu gilydd. Canlyniad y cyfrawd lleodrol hwnw vu 
ethol purap o Wladvawyr blaenllaw i Gyngor Rawson, a D. 
Lloyd Jones yn ynad: ac i'r Gairaan gael Cyngor ac ynad iddi 
ei hun — J. C. Evans yn ynad cyntav, a Huw Griffith ar ei oL 
Drwy Gymraeg y mae pob travodaeth yn y ddwy, — a rhoddi 
cyveithiad Hispaenig i'r Rhaglawiaeth o'r pendervyniadau. 



Bu dau brawv arall ar y Lleudraeth — a'r ddau dro daliodd 
allan yn llwyddianus iawn, dan gryn wasgva ac anhawsderau : 
a chan eu bod yn engreiftiau o'r saviad Lleodrol rhag cael eu 
'sigo gan y cawredd Llywodraethol, rhoddir yma adroddiad 
ohonynt er calondid a chyvnerthiad i'r bywyd Ueol yn y 
Wladva. 

Y cyntav oedd parfched y Dreth Dir. Tach. 2, 1893, ysgrivenai 
L. J. yr hanes i'r Drauod vel hyn : — 

** Bydd hwn yr 23ain tro l mi vyned at y Llywodraeth 
Ârìanin yn swyddol dro3 y Wladva, a'r 43ain mordaith yno — 
a gwaith divlas ovaadwy ydyw — croes i'm graen i erioed, ond 
vel y byddav yn ttìiinlo rheidrwydd dyledswydd yn vy ngyru i 
geisio hyrwyddo tipyn ar y Wladva. Myvi vy hun, hwyrach, 
dynodd helvnt y Drdth Dir yn vy mhen y Uynedd, drwy ymyryd 
1 geisio cael sawd gweithio i'r Lleodraeth, heb neb yn vy nanvon 
na vy ànos, oiid vy neongliad i o'r gyvraith ag y barnwn oedd 
yri gy vle rhagorol i nerthu breichiau y Cyngor. Gyda'r mymryn 
cyllid lleodrol sydd genym o £250 y vlwyddyn -a £60 o'r 
rheiny yn myned ara ysgrlfenydda — nid oedd obaith gallu 
awNBUD nemawr ddim. Mae y Llywodraeth Genedlaethol yn 
treulio JÊ5000 raewn cyvlogau ara ein swyddoga— tra ninau yn 



5-äi 



o í I 



Hí 



Y WLADYA GYMREIG. • I55 

OWNEUD pobpeth erddom eîn hunain heb ddimai o*r ië5000 - 
fyrdd, camlesi, ysgolion, faldiau, pontydd, glanveydd, neuaddau, 
capeli, &c. Caniataodd y gydgynghorfa, dro yn ol, i 40 y cant o 
drwyddedau maanachol y Dirìogaeth yyned i'r Ueodraethau : 
ac yr oedd hyny yn ^avell Ued dda. Ond dadleuwn i vod y 
Dreth Dir leol hevyd yn perthyn i'r Lleodraeth, am vod ** yr oU 
j tu vewn i'r finiau Ueodrol " yn cael eu nodi yn y gyvraith i 
vyned i*r Lleodraeth. Elai y $2000 neu $3000 ohòno gesgUd 
yma yn vlyneddol i'r Uynclyn mawr yn y briv ddinas — ddylasai 
ai os yma. Ond mwy na hyny, byddai cael trethu ein tir ein 
hunain at ein buddianau ein hunain, yn gafaeliad gwleidyddol 
gwerth son am dano." 

Yna yn Chwev. 8, 1894, rhoddai drachevn yn y Dravod yr 
adroddiad canlynol : — 

** Wedi tri mis o bwnio dyval ar yr awdurdodau am y Dreth 
Dir, debygav i mi gael o'r diwedd o leiav garai o groen y Llyw- 
odraeth, os nad hevyd y croen i gyd. Gwingai y Twmsd 
Cyfredinol drwy dda^eu mai eiddo Tiriogaethol yw y Dreth 
Dir, ac nid eiddo Lleodrol, ac velly na eUid caniatau onid 
160 o fermi " tu vewn i'r fin," y gaUai'r Lleodraeth eu prisio a'u 
trethu. Ond yn swta hoUol, pan oeddwn yn y niwl amwys yna 
gyda'r Twrne Cyfredinol, cevais y nodyn canlynol o swyddva 
Ôweinidog y CyUid, Dr. Terry : — * Ar eich cais, mae genyv yr 
hyvrydwch o'ch hysbysu vod yma yn aros am arwyddiad y 
Gweinidog yr ysgriv yn caniatau i Leodraeth Chubut y devn- 
yddiad o Dreth Dirìogaethol y rhanbarth hono, yn ol vel y 
govynai eich yBgriv.' " 

Gwelodd y Ehaglaw a phenaeth y gyUidva yn y Wladva vod 
j Llywodraeth yn cydnabod grym y ddadl ; a threvnwyd yn 
ebrwydd i weithredu yn ol hyny, a rhoddi yn ymarverol hawl 
i'r Lleodraeth brisio y tiroedd, a chodi y dreth leol yn bl hyny. 
Diogelwyd velly nad elai y Dreth Dir aUan o'r Wladva; a 
diogelwyd hevyd weinyddiad y dreth gan y Cynghorau. 



Yr engraift araU a govnodir nid ydyw, evaUai, yn vanwl 
Leodrol, eithr dengys gyswUt y peirianwaith Lleodrol wrth y 
trevniant Llywodraethol mawr, ac veUy y modd i'whysgogi. Yr 
eglurhad cyntav ar y mater hwn yw — vod cy vraith y Werinia«th 
yn ystyried pob gwryw a enir ynddi (a phob un a ovyna am 
ddinasvraint) yn agored i wasanaeth mUwrol o 18 i 40 oed, a'u 
bod i vyn'd dan ddysgyblaeth vUwrol ar adegau, ond yn benav 
ar bob dydd Sul, am 3 mis o'r vlwyddyn : eithr yn ymarverol 
ni elwir ond ar ddynion sengl yn unig i vyned drwy yr ymarver 
hon. Yr aU eglurhad yw— Mai y Sul yw diwrnod mawr 
divyrion a segura y Weriniaeth, ac veUy yr hawddav i'w hebgor 



156 ♦ Y WLADYA GYMREIG. 

i gorf mawr y bobl : oddiar y syniad hwnw y trevna'r gyyraith 
vod yr holl etholiadau, o bob math, i vod ar y diwmod hwnw. 

Gyda hyna o eglurhad gellir dilyn pwyntiau yr ysgriv ddilynol 
gyvlwynodd L. J. i'r Lly wodraeth ar ran y Wladva yn Mehevin, 
1897, yn nghylch yr ymarver vilwrol ar y Suliau, a'r hon vu 
Iwyddianus i gael newid y diwmod i hyny : — 

** L. J., sylvaenydd y Wladva, Chubut, dros y bechgyn rhestr- 
edig yn y cartrevlu tiriogaethol yn cyvlwyno eu dymuniadau 
aiddgar i'r Llywodraeth i gael newid cUtornod y dríl vilwrol o'r 
Sul i ryw ddiwrnod arall o'r wythnos. Wrth wneud hyny, hofai 
yntau gy vlwyno yr eglurhadau canlynol, yn y gobaith y byddant 
yn ddigonol i gael gan yr awdurdodau ganiatau yr hyn a ovynir 
mor daer gan y llangciau. 1. Nid yw niver y rhai rhestredig 
onid 70, ac o'r rheiny nid oes onid 10 neu 12 na waeth ganddynt 
pa ddiwrnod i ddrilio, tra y mae i'r 60 eraill yn groes iawn i'w 
syniadau a'u teimladau moesol. Ni ddymunai y bechgyn mewn 
un modd osgoi eu dyledswyddau gwladol, eithr ervyniant ar yr 
awdurdodau i drevnu rhyw ymwared iddynt na vo'n sathm eu 
moesau, na'r eiddo eu rhiaint 2. Mae ein Tiriogaeth mor 
anghysbell vel y mae unfurviaeth y ch/dd wedi bod yn anichon 
droion. Y llynedd aethai 30 neu 40 niwrnod o'r amser penod- 
edig heibio heb i'r rhaglawiaeth wybod am yr alwad. 3. Dair 
neu bedair blynedd yn ol, archodd y Llywodraeth ar i'r rhag- 
lawiaeth ganiatau i'r Lleodraeth newid dydd yr etholiad o'r Sul 
(vel y trevna'r gyvraith) i ryw ddiwrnod arall — a gwnaed velly. 
4. Mae yr un anhawsder gyda'r etholiadau am Ynadon Dyvrio, 
yn ol Bural Code y Tiriogaethau. Am y rhai hyny dywedai y 
Bhaglaw yn ei adroddiad diweddar : ' Mae y gwladvawyr hya 
yn gwrthod rhestm eu hunaia ar gyver etholiad ynadòn dwr, 
am vod hyny ar y Sul, ac nis gellir yn gyvreithlon eu gorvodi i 
hyny.' Grweithiasant y tair camlas vawr eu hunain, gwerth 
tair miHwn o ddoleri, ac aiolygant hwy drwy gwmnîau; ond 
gwrthodant gymeryd arolygaeth y camlesi hyny, am vod ' arver 
y wlad ' yn galw amynt wneud hyny ar y Suliau. 5. Nid yw 
devion ac arverion y gwladvawyr mewn un dim yn groes i voea 
ac anrhydedd gwareiddiad — yn hytrach arbenigant hyny, & 
haeddant velly bob parch a sylw : maent yn vreinwyr da, yn 
cydfurvio â phob ymarwedd a threvn dda, — nid ydynt yn arosod 
eu devion ar nebun, a govynant yn unig am oddeviant ar ran y 
Llywodraeth ynghyloh parchu y Sabboth yn ol eu cred hwy. 
6. Vel sylvaenydd Qwladva Chubut goddever i mi chwanegu 
ystyriaeth wladol bwysig, sev y w hyny, yr efaith anfavriol a bàr 
yr anealltwriaeth hwn ar yr ymvudiaeth Gymreig tua'r Diriog- 
aeth hono. Mae y Rhaglaw yn gwaeddi, a chyda rheswm, am 
sevydlwyr i'w diriogaeth eaug, ac os gall y Llywodraeth yn 
garedigganiatau y cais hwn, nidoes ynwyv amheuaeth y byddai 



Y WLADYA GYMREIG. 157 

yn hẃb adnewyddol i ymvudiaeth tua'r Diriogaeth eajig a gwâg 



acw." 



Yr oedd dríl y tymor hwnw wedi deohreu cyn i'r ysgriv vlaen- 
orol vyn'd drwy y furviau govynol : eithr wedi y gorfenodd, 
rhoddodd y Llywodraeth gyhoeddeb ídecree) allan yn caniatau 
i Raglaw y Diriogaeth newid diwrnod y dríl o'r Sul i ryw ddiwr- 
nod arall bob tymor. 



XXVII. 
YR ADWWIAD. 

Y rhaglaw cyntav dan yr oruchwyliaeth newydd oedd Luis 
Jorge Fontana, a bu'n dal y swydd dros ddau dymor (6 blynedd),.' 
Alejandro A. Conesa yn ysgrivenydd iddo — yr hwn hevyd 
ddewiswyd yn ysgrivenydd gan y rhaglaw ddilynodd — sev Don 
Eugeni Tello. Yr oedd yn 1885 pan ddaeth y rhaglaw Fontana 
i gymeryd ei swydd, a dechreuodd ar unwaith roddi y gwein- 
yddiad Lleodrol mewn grym. Penododd y Senedd Dr. Horacio 
Eeale yn Varnwr Cyvraith. Aeth pob peth i'r rhigolau yn 
rhwydd ao ar unwaith, wrth vod yr holl dravodaethau blaenorol 
wedi parotoi y Ue a'r bobl i weinyddu yn ddeallus ; a'r rhaglaw 
o*i Jdu yntau yn gynevin á 8evydliadau gwledig, ac yn wr 
goleuecÛg, rhyddvrydig. Bellach gellid ysgrivenu, " A'r wlad a 
gavodd lonydd," o ran anesmwythder gwleidyddol-gweinyddol 
— ao a ddechreuodd Iwyddo. 

I^rwy gydol yr helbulon gweinyddol yr oeddys wedi bod yn 
ymgodymu ac ymdrechu âg anhawsderau eraill lawer, oeddynt 
i'r Uuaws, hwyrach, yn nes adrev a chyfredadwy — sev oedd 
^T^y' y dyvrhau, y cynyrchu, y cludo, a*r masnachu. Wedi 
cael y weledigaeth o ddyvrio, a rhwbio llygaid beth amser i'w 
darllen yn iawn, dechreuwyd cyvundrevn o fosydd o'r avon 
i vanau cyraeddadwy ar y dyfryn: ond cavwyd gwersi o 
siomedigaeth a cholled gyda'r rheiny droion oblegid anwadalwch 
codiadau yr avon. Yna aethpwyd i veddwl yn sicr mai argaeo 
yr avon a'i chadw velly yn yr un uchder o lyv8J oedd y cyiülun 
diogelwch. Gweithiwyd yn wydn, egniol, a dyval ar y syniad 
hwn, drwy anhawsderau a ohyvyngderau lawer. Yr argae 
gyntav geisiwyd oedd un o bo&on helyg, uwchlaw Gaiman. 
Wedi hyny cyvunodd fermwyr y Drova Dywod i wneud cynyg 
teg am argae goed gynllunedig : a gwariwyd cryn arian am y 
coed hyny, ao ymdrechion pybyr vwy na hyny, i ymladd à'r 
hen avon — ond yn over. Yna yr oedd ceryg a cnreigiau Otûman 
wedi llygad-dynu pobl Bryn-gwyn a*r Dyfryn üchav i deimlo yn 



158 Y WLADYÂ GYMREIG. 

hyderus y trechent hwy ellyll y dwr drwy vwrw digon o'r ceryg 
hyny i*w grombil— a milain ovnadwy vu y codymu hwnwt 
cawsid pen ar y mwdwl unwaitb, ond cnodd a thyllodd yr hen 
avon am y sodlau a'r ceseiliau nes ei gadael yn vurddyn 
mesopotamaidd o wydnwch y Gaimanwyr. Dro wedyn, pan 
ddaethai peirianwyr ac arianwyr — trosolion mawr y byd 
diweddar — i 'maelyd codwm â*r ellyll, a nerthoedd o egni a 
dyvais tu ol, disgwylid yn ddiogel gael y llaw uchav amo — eithr 
ys truain o bethau yw penau a pocedau pan gyvyd Natur yn ei 
mawredd arddunol i'w teilchioni a phoerì arnynt — ysgubid pob 
peth devlid i'r anoddyvn — bwyteid y torlanau— furvid traethau 
— ac elai gobeithion y gwladvawyr hevyd gyda'r Uiv. Ceisiwyd 
unwaith neu ddwy wedi hyny gljrtio y murddynau argaeon 
hyny— ond i nemawr ddim pwrpas. 

Yna, ar ol yr holl drybaieddu a sigdod, sgrwtiodd y Wladva 
wrthi ei hun, vel pe'n dywedyd, **0s nad wyt gryv bydd gyvrwys :" 
ac aed ati ar unwaith i lyvelu ac anelu i hudo yr hen avon yn 
arav vach o'i manau uchav yn y Creigiau Cochion i redeg drwy 
OAMLESi graddol dros hoU wyneb y dyfryn. Hwn bcllach yw yr 
allwedd aur sydd i agor dorau pob anhawsder — ond vod gwaith 
gov amo yn aml i fitio—" dim digon o rediad," " newid gwely'r 
fos," " tori cangen newydd, neu unioni," cavnau, dorau, &c. 

Tra yr oeddys eto wrthi yn ceisio dadrys y cyljrmau hyn» 
teimlid yr esgid yn gwasgu ar vawd masnach y lle, ac wedi 
cosi bodiau a fèrau eu gilydd clybiodd dyrnaid o'r gwlad- 
vawyr i wneud "Cwmni Masnacnol y Camwy" — C.lí.C. — 
Chubut Mercantile Co. — Compania Mercantil del Chubut l 
danvon eu gwenith (taw dyna goin y wlad) yn gyvunol i 
varchnad Buenos Ayres, a chael nwyddau ac arian yn ol am 
dano. Yr oedd hyn yn 1885, a chraidd y clwb oeddynt T. T. 
Austin, W. W. Mostyn, J. 0. Evans, D. D. Boberts, B. 
Brunt. &c. 

Tua*r un adeg credasai T. Davies (Aberystwyth), wrth weled 
aber salw anghyvleus yr avon, mai hwylusdod mawr vyddaL 
cael rheilíordd o vau ardderchog Borth Madryn dros y paith 
i'r dyfryn (vel yr awgrymasai Syr Love Jones-Parry yn ei 
adroddiad), a chavodd gan L. J. ac E. J. WilUams lyngcu yr un 
syniad. Ond " hawdd dywedyd dacw'r Wyddva, nid eir drosti 
ond yn ara." Wedi cael gwared o hunlle y Lleodraeth, aeth 
L. J. i Buenos Ayres i geisio cael breinteb ganiataol gan y 
Llywodraeth i wneud rheüfordd velly, a chael lech o dir rhodd 
o bobtu'r linell. Llwyddodd yn hyny : ondpeth arall oedd cael 
rhywun a.g arian i wneyd y fordd haiam. Ŵedi unwaith daro 
ar wr mor egniol ag A. P. Bell, aeth y peth rhagddo i dervyniad 
Uwyddianus a buan. Yn 1887 agorwyd y fordd haiarn hono — 
F.C.C.C— o 70 kilom. (42 mill.) rhwng Borth Madryn a Threlew 
yn y dyfryn. 



Y WLADYA GYMREIG. 1^9 

Gwelir wrth y vras olwg yna mai cyvnod mawr i'r Wladva 
oedd hwnw: (1) Cael Lleodraeth reolaìdd. weithiadwy, dan 
arolygaeth rhaglaw deallus, rhyddvrydig. (2) Agor camlesi 
dyvrio, vel gwythi arian ar hyd y dyfryn. (3) Oychwyn mas- 
nach ar seiliau cydvael, i vod yn allu lleol ac elw. (4) Gosod y 
rheilfordd yn llinyn travnidiaeth o Borth Madryn gyda*r byd 
oll, a dwyn 300 o ddyvudwyr i vywyd tra newydd. 

TREM DBACH Y GEVN. 

Sypiwyd digwyddion y paragraf diwedddav vel crynodeb a 
helynt y Wladva dros amryw vlyneddoedd, vel y byddent velly 
yn vwy dealladwy a dyddorol : ond rhaid myned yn ol o ran 
amseriad i gael penau edavedd y bellen hono eto a'u cydio a*u 
nyddu i wê y stori. 

Yn 1875-6 (10 mlynedd cyn cael o*r niwl) pan ddylivai y 
dyvudwyr o öymru i vyn'd tua'r Wladva, a hono ar y pryd yn 
anaeddved iawn i'r vath ruthr, oblegid y traferthion a*r an- 
hawsderau lawer a*i cylchynai (y cyveiriwyd at rai o honynt) — 
danvonodd Swyddva Dyvudiaeth un vintai ohonynt i Santa Fé 
(ardal Beconquista), lle y mae gweddill bychan ohonynt yn 
aros hyd heddyw. Eithr ymhen hir a hwyr medrodd dau neu 
dri theulu ohonynt eu fordd i*r Wladva (H. S. Pugh, Bobt. M. 
Jones, J. Loyd, &c.) Ué maent wedi cartrevu yn gysurus. 

Wrth grybwyll am Sante Fé dylid cyyeirio y darllenydd yn ol 
i t.d. 52, lle y crybwyllir am ran o'r ddirprwyaeth aethai i vynu 
yno yn 1867 (yr " ail ymblaid *'). Talaeth vawr boblog yw 
Santa Fé yn awr, Ue y codir llawer o wenith, a'r tiroedd wedi 
eu meddianu gan gym*dogaethau o EUmyn, Helvetiaid, Ital- 
iaid, Prydeiniaid, &c. Mae yno un teulu o'r Cynury yn aros 
eto (Joîm Morgan, Pwllglas, Penygarn, ger Aberystwyth), ac 
mewn sevyllva gysurus, gan gadw eu hiaith a*u devion Cym- 
reig yn rhyvedd, eithr y gweddill wedi chwalu ac ymgoUi yn y 
cylchynion. 

Yn 1877 yr oedd y wasgva yn y Wladra yn ddwys iawn, am 
nad oedd weledigaeth eglur parthed argaeo yr avon, neu ynte 
gamlesu (gwel y cyveiriadau at y cyvnod hwnw). Llu o bobl ar 
draws eu gilydd : yn eu chwithdod a'u hiraeth yn methu cael 
bywoliaeth, ac ynghanol helbulon pethau ar eu haner : a'r 
vrwydr am leodraeth yn poethi— cynhelid cyrddau, cynhenai 
pleidiau, ac ymadawai y rhai vedrent. Pan alwodd y rhyyel- 
long Brydeinig '* Yolage ** y vlwyddyn hono, cavodd y cabden y 
nodyn canlynol oddiwrth rai anvoddlawn i*r sevyllva : — 
" Govyn yr wyv i chwi am gludiad oddiyma i rywle arall i 
chwilio am vywoliaeth. Yr wyv yn myned yn ddirprwy dros 
vwy na 150 o rai eraill ddymunent wella eu hunain, yn lle 
myned yn ol, vel y maent yma. Am vy nghymeriad cyveiriav 
chwi at A. Oneto, y prwyad eenedlaethol." 



l6o Y WLADVA GYMRBIG. 

Yn 1884-5, pan ddaeth ysgegva yr argae a methiant cynhauav, 
daeth tòn arall o anesmwythder, ac aeth amryw ymaith i van 
a elwid Curumalan (Sauce Corto) yn nhalaeth Bnenos Ayres : 
a chawsant yno diroedd a chyvleusderau i wneud cynyg arall. 
Mae yno rai yn aros hydeto, ambellun yn fynianus, llawerwedi 
chwaiu, ond Uawer hevyd wedi dychwelyd i'r Wladva o dro i 
dro, a chartrevu yno yn voddlonach ymhlith eu pobl eu hurain 
nag yn y gymysgva a'u cylchynai : a phethau yn y Wladva 
■erbyn hyny wedi ymunioni a gwella. 



*'CWMNI MASNACHOL Y CAMWY " — C. M. C. 

Cyveiriwyd at y Cwmni hwn — *' Y Co-operative," vel y gelwir 
o. Mae hwn yn sevydliad pwysig bellach : yn meddu tair neu 
bedair maelva, ac yn ddiweddar wedi prynu llong 300 tunell i*w 
helw ei hun : cyvala o ry w Jê10,000, yn rhaneion £1 yr im : 
rheolir y vasnach gan vwrdd o 12 aelod (elwir hyrwyddai) ac 
arolygydd [manager). Derbynir y gwenith (a phob cynyrch 
masnachol arall) oddiwrth y fermwyr, a rhoddir papur am y 
pwysau a'r gwerth yn gredyd i gyvriv y gwerthwr, a chaif yntaa 
nwyddau neu arian vel y bo eisieu (i hyd ei gredyd) : rhenir y 
vlwyddyn i dau neu dri thymor. a'r pris gwerthu ymhob tymor 
vydd rheol y credyd: yn Buenos Ayres gwertha y rhyngwr 
{broher) bob llongaid i gyvriv y Cwmni, a denvyn yn ol y 
nwyddau neu arian archasid gan j^r arolygydd: ar ddiwedd y 
vlwyddyn gyllidol (Mai), yn y cwrdd blyneddol travodir y van- 
liolen, ac yn y man telir y llôg ar y cyvala a'r elw ar y pryniadau. 
Mae masnach vlyneddol y C. M. C. tua $300,000, a'i log cyfredin 
tua 12 y cant : mae yn delio ymhob peth, vel siopwyr mawr 
gwlad hen f asiwn : ond un nodwedd arbenig ynddo y w peidio 
masnachu dim yn y dìodydd meddwol : o'i ddeutu y mae Uuaws 
o stordai eraill, yn dybynu am eu helw agos yn gyvan ar 
ddiodydd (oddigerth dau neu dri eraill Cymreig) : mae yn oael 
^inwyddau weithiau yn syth o Brydain, er yn gorvod talu oryn 40 
y cant o doU amynt : mae y Uong wedi costio £2,000, a rhedìr hi 
i Buenos Ayres o Borth Madryn, oddieithr pan ddanvonir hi i 
gyrchu Uwyth o nwyddau i Brydain. 



Y WLADYA GYMREIG. l6l 

RHEILFORDD BORTH MADRYN. 

Ar Wyl y Glaniad, 1886, y cyraeddodd y ** Vesta,*' gyda 300 

o ddyvudwyr i weithio y rheilfordd uchod. Daethent allan dan 

gyvlog a chytundeb wnaethent gyda'r Cwmni yn Lerpwl, ond 

nad oedd gan y naill blaid na'r llall nemawr amgyfrediad o am- 

gylchiadau yr anturiaeth. Oblegid difyg cymundeb rheolaidd i 

le mor anghysbell ar y pryd, ni wnaethid trevniadau digonol a 

phrydlon i gyvarvod y vath ruthr o bobl, a devnyddiau at 

waith. . Yr oedd yn amser trin tir yn y Wladva, anemawr neb yn 

dra hyderus y cychwynid y vath anturiaeth a f ordd haiarn ; vel yr 

oedd dyvodiad mintai y ** Yesta " ar Wyl y Glaniad agos mor 

anisgwyliadwy a dyvodiad mintai y ** Mimosa " 20 mlynedd 

cyn hyny. Eithr drwy i'r Wladva yn gyfredinol iawn vod yn 

groesawgar a chymwynasgar wrth y newydd-ddyvodiaid, 

medrwyd eu lleoli a'u hyrwyddo heb nemawr anghafael, yn arav 

vach. Cludid y teuluoedd dros y paith i'r dyfryn trigianol gan 

vèni y sevydlwyr : a threvnid pebyll ac amry vath ddarpariadau 

ar gyver y dynion sengl a chreftwyr oreu medrid. Wrth gwrs, 

yr oedd ymhlith cyniver o bobl gasglesid ar vry8 gwyllt rai 

adar Ued vrithion : ond yr oedd y mwyavriv (o'u cydmaru â 

gweithwyr eraill) yn burion pobl, a throdd Uawer ohonynt allan 

yn wladvawyr líwyddianus a hapus. Mae'r paith maith o 40 

miUdir sydd rhwng Borth Madryn a'r avon Chubut yn ddi-ddwr, 

oddigerth wedi gwlaw anghyson y tymor gauav. Dechreuwyd 

gweithio o'r ddau ben — o Borth Madryn dan y peirianydd W. 

A. Brown, a chydag ev 150 o'r dynion dibriod: ac o'r pen arall 

(Trelew) dan y peirianydd Edwaard J. Williams, a chanddo y 

gwyr priod dan ei arolygaeth. Yr oeddcyvlenwi dwr i gyniver 

o bobl dan amgylchiadau y vath gylchynion yn orchwyl dÌvrivol 

o anhawdd, ac nid rhyvedd i'r dynion achwyn a gomedd 

gweithio unwaith neu ddwy : ond ar y cyvan gweithiwyd yn 

lled gytun a didramgwydd, ac vel yr oedd y ddauben yndynesu, 

a'r dynion yn cynevino peth â nodwedd y wlad, delai pethau yn 

llyvnach ac esmwythach, vel y medrwyd cwblhau y gwaith yn 

1887. Yn haner-cylch am Borth Madryn cyvyd gris o uch- 

baith i ryw 300 troedvedd o uchder, a dringa y rheilfordd igam- 

ogam i ben hwnw dros ryw 6 milldir, ac yna i lawr goriwaered 

graddol at van a elwir Twr losef : oddiyno rhedir dros baith 

graianog gwastad, gyda'r borva deoeu a drain yn ei orchuddio 

hyd o vewn rhyw 4 miUdir i Drelew, a disgyn oddiyno i lawr 

drwy bantle naturiol i'r dyfryn. Gwelir velly nad oedd nemawr 

anhawsderau naturiol neu wyddonol ar y Uinell— dim pontydd 

na thwnel, na nemawr gòbiau na thoriadau o waith mawr. 

Erbyn hyn y mae glanva o 400 llath i Iwytho a dadlwytho yn 

Mhorth Madryn. Lled y llinell yw 1 mydr {metre)^ y mesur 

sayonol Frengig. Dipyn gyda haner y fordd y mae cloddva o 

M 



\VLADVA GVMKI 



Y WLADYA GYMREIG. l6j. 

geryg adeiladu a llorio, o'r hoa y oodwyd ceryg i adeiladu yr 
orsav a'r tai yn Nhrelew. Diau yr estynir y Ùinell hon yn y 
man ar hyd dyfryn y Camwy, ac ysgatyydd wed'yn bob cam iV 
Andes (250 müldir), gan vod y Llywodraeth eisoes wedi penodi 
gwyddonwr i*w chynllunio. 

Cryn siomiant i'r gweithwyr ddygwyd allan o Lerpwl i wneud 
y fordd oedd methu cael tir fermi yn eiddo iddynt wedi gorfen 
y gwaith. Bu hyny, debygid, am ddaryod iddynt hwy ddeall 
vod fermi ** gweigion " ar eu cyver ar y dyfryn, gyda*u cyd- 
wladwyr oedd yno o'r blaen, ond a gymerasid bob un gan 
eraill ymhell cyn iddynt hwy gyraedd. Mae peth dyfryndir 
heb ei veddianu ymhellach i'r gorílewin : a rhyw 100 milldir o'r 
sevydliad mesuredig y mae dyfryn arall (Kel-kein) cwbl debyg 
i'r dyfryn cyntav, ond ei vod ymhellach o'r mor. Wedi talm o 
amser neillduodd y Lly wodraeth y dyfryn hwnw i'r dyvudwyr 
hyny, neu eraill, ond erbyn hyny yr oedd y bobl, ran vwyav. 
wedi ymadael, — ^rhai mewn soriant, a rhai wedi ymwthio i gil- 
vachau eraill, ond neb i Kel-kein. Bwriad cyntav A. P. Bell 
(hyrwyddwr y rheilfordd) oedd lleoli mintai y **Vesta" ar 
Kel-kein, wedi gòrfen y gwaifch, a'u cynorthwyo i ymscYydlu 
drwy roi stoc iddynt : ond dyrysodd yr hoU drevniadau pan 
luniwyd Owmni Tir y De, ac y bu varw A. P. Bell. 

Dyfid deall yn y van hon vod aber yr avon Chubut ry w bedair 
milldir islaw Trerawson (eisteddle y Bhaglawiaeth), ac vod 
Uongau yn tynu o 7 i 8 tr. o ddwr yn myned i mewn ac allan i 
vasnachu gyda Buenos Ayres yn syth oddiyno. Mae gorsav y 
rheilfordd (Trelew) ryw 12 milldir yn uwch i vynu'r dyfryn ; 
a Gaiman 18 i 20 milldir uwch na hyny. Ve ddeaUir y savleoedd 
yn well drwy y map bychan ar t.d. 47. Gwelir oddiwrth hwnw 
mai y mor-gaingc elwir yn y map New Bay (Bahia Nueva) ywyr 
allwedd i'r sevyllva, wrth vod aber yr avon mor anigonol ac 
anvoddhaol vel porthladd, tra y mae Borth Madryn yn angorva 
mor gyvleu8 a chysgodol rhag y gwyntoedd peryglus y fordd 
hono. Gwelir vod gorsav Trelew yn dervynva ganolog i gyn- 
yrchion y dyfryn drosglwyddir i ac o Borth Madryn. 



y WLADVA UYMHBIG. 












Y CAMLESI A DWRHAU. 

Mae y Cauüeai etbyn hyn jn rhwydwaith lled Jda droa y 
dyfryn, ond cryo waith períeithio arnynt eto. Digwyddodd yn 
fodus iawn erbyu cyvnûd y oamleai hyn vod gwr ieuano ö 
VoBtyn (E. J. ẂiUiams — errydydd i Dr. Pan Jones yr un pryd 
a'r A.8, dros Fhnt) newydd ({yraedd y Wladva, wedi ei gwTB 
gwyddonol vel meaurjddftpheirianydd, ondnidywy Weriniaeth 
yn trwyddedu neb heb arholiad yn Hiap. Vel y dywed y Tríoedd 



B. J. WILLIÁHS. LLWYD AP IWUI, 

am Hy wel Dda, mai eve ddechreuodd wneuthur trevn a dosbarth 
ar ddeddvaii Cymru, veliy E, J, W. lyvelodd ac a ddynododd le 
j oamlesi sydd erbjn hyn yn llinynau arian ar hyd y dyfryn. 
Tn y man (1886) cavwyd hevyd waaanaetb Llwyd ap Iwan yn 
yr ungehjddyd iyn njstal a chyda'r rheiltordd a'r chwiliadau 
i't Andes}. Buasai Bossi a Stant dros y Lìywodraeth rai blyn- 



l66 V WLADYA GYMRBIG. 

«ddau cyn hyny yn lyvelu a chynllunio, a'r cynlluniad hwnw 
ddangoBÌr yn y map o'r dyfryn sydd gyda*r llyvr hwn ; ond nid 
dyna yn union y cynllun gavwyd yn ymarverol i'r dyfryndir oU, 
«r y dengys hwnw yn ddigon agosy trevniad dyvrhaol o'r dyfryn. 
Y ddwy briv gamlas ydynt gyvredol o bob tu i'r avon, gan 
ymgangenu ar y manau uchav, vel y bo gyvleu8. Ar y tu 
gogleddol mae'r genau (bala) gryn 60 milldir o'r mor, ac o'r tu 
de ryw 60 milldir. GeÙir ystyried yr un ar y tu de yn un llinyn 
o'r Trifysg ('* Santa Cruz") i Barc-yr-esgob : ond y mae'r un 
ar y tu gogleddol a dybledd ami ger Gaiman — ^h.y., bala 
newydd yno i vyned hyd Drerawson, tra y briv ogleddol y n dirwyn 
drwy Gaiman ar lyval uwch, gan ymarllwys i'r avon ar gyver 
Drova Dulog. Perthyna y camlesi hyn i dri chwmni, a'u 
trevniadau a'u rhaneion yn amrywio cryn lawer : arolygir hwynt 
gan swyddogion cyvlog o etholiad yr aelodau, y rhai hevyd a 
ddewisant y byrddau hyrwyddol sydd yn gwylio yr oU. Mae 
gan y Llywodraeth Arianin, yn y taleithau uchav, lawer o 
weithiau dyvrhaol wnaed gan bwrs y wlàd : ond y mae camlesi 
j Wlad^a yn frwyth cynlluniad a gweithiad y Wladva ei hun 
bob doler. Yn y cy vnod bore ar yr ymdrechion camlesol hyn 
nid oedd ond rhaw bâl at y gwaith envawr oedd o'u bla^nau, na 
dim ond enllyn main y bara sych a dwr i helpu gewynau a 
<îhevnau. Darllenasai un o'r gwladvawyr am varch-raw 
{horse-sho^el) wnaethai rhyw lanci, ac aeth yntau ati i wneud 
un iddo'i un : gwna.ed gwrhydri o waith gyda hono, a rhai ** go- 
debyg" iddi : cyn hir yr oedd march-rawiau yn ofer anhebgor a 
chyfredirLol yn y Wlaava. Aruthr o olygva i ddyeithriaid y w y 
tomeni pridd wrth gamlesu sydd ar hyd a Ued y dyfryn — digon 
dolurus i lygaid, oud arwyddocaol iawn o'r egni dyval dyrchodd 
ac a gloddiodd y vath grugiau er mwyn y rhedweliau o ddwr 
bywiol sydd rhyngddynt. Gryn amser yn ol cyhoeddodd y 
Hhaglawiaetb amcanaeth o'r Camlesi — eu hyd a'u gwerth, Ued 
agos. 

Camlas y Dyfryn uchav, y briv, 25 miU. ; gwerth $64,000. 

,, cangenau, 27 ,, „ 54,000. 

,, fosydd personol ,, 30,000. 

„ Ì8av 22 „ ,, 42,000. 

,, „ cangenau 18 ,, ,, 25,000. 

,, fosydd personol ,, 32,000. 

C. D. 0. (tu de) briv 50 „ „ 70,000. 

cangenau 45 ,, „ 48,000. 

fosydd personol „ 18,000. 






187 $388,000. 

îlrbyn covriviad 1896, cyvrivai y Bhaglawiaeth y gwerth yn 
ddwy viliwn o ddoleri ; ond tebyg nad y w yr oU ond brw- 
amcan Ued agored. 



Y WLADVA GYMREIG. 167 

Mae cyvundrevn lled gyvlawn o gamlesi vel hyn yn golygu 
agos BÌcrwydd am gnydan, gan nad beth to y tymhorau : 
a'r rheidrwydd am danynt yn golygu hevyd na raid fwdanu i 
gywain a chynhauavu rhag ovn drycin. 0*r tu arall, mae'r 
camlesi a'r cangenau, mewn hinsawdd dwym, yn golygu tyviant 
rhongc o vrwyn a hesg a thavol a chwyn o bob math, a hadaa y 
rhai drachevn änt gyda'r dwr i bob man. Yelly, ar adegau rhaid 
syohu'r camlesi er mwyn carthu y tyviant, gwella^r ymylon, 
newid neu unioni. Ve ddeallir hevyd vod pawb yn galw am y 
dwr agos yr un pryd ac vod y cyvlenwad ambell vlwyddyn yn 
brin, pan ddigwyddo yr avon vod yn isel, ac na vo bwysau dẁr 
ar y cavnau : ond gwanwyn a chanol hav, vel rheol, y mae'r 
avon yn ei hanterth vel na vydd brinder. Pan eangir y camlesi 
yn y dyvodol, vel ag i gynwys y dyfryndir dyvradwy oll — a 
inwy vyth pan vydd galw am ddyvrio dyfryn Kel-kein, a hwnt 
i hyny hyd i ddyfryn yr Alloran, rhaid i gynlluniad a rheoleidd- 
iad y caÈolesi vod yn vater o evrydiaeth wyddonol, megis y mae 
yn Arisona, Colorado, &c. Prinder y dẃr yn y cyrion isav, 
pellav o enau y gamlas, yw yr anhawsder, tra y mae'r trevniant 
yn anghyvlawn vel yn awr : pellder i gario y cynyrch i varchnad 
yw yr ánhawsder i'r rhai sydd yn byw uchav, ond ynghyraedd 
dwr ddigonedd. 

Mae amaethu yn Mhrydain yn gelvyddyd lled wahanol mewn 
amryw weddau i'r hyn yw yn y Wladva — nid o ran hau, a medi, 
a thrin y tir, ond o ran y dyvrhaü, a*r gwaith, a'r proviad 
cysylltiedig â hyny. Yn hinsawdd sych y Wladva, sychu a 
chrasu y mae pob peth ond a vwydir drwy ddyvrio — teisenu i 
vod yn danwydd y mae tom y gwartheg ; a chan nad oes ond 
ychydig iawn o bresebau yno, na dim porthiant cefylau namyn 
gwellt, a gwair, a grawn, ve ddeallir nad oes nemawr wrtaith 
achlesol i'w gael. Amrywia ansawdd y tir hevyd, wrth gwrs, 
mewn gwahauol barthau; a golyga hyny wahaniaeth yn y 
dyvrhau, heblaw y gwahaniaeth yn y tymorau a'r adegau dyvrio. 
Wedi aredig ferm, rhenir y tìr yn gaeau bychain a elwir sgwar- 
iau, drwy goii cloddiau pridd o ryw droedvedd neu haner llath 
ar draws ac ar hyd, yn ol vel y bo gogwydd y tir, ac y bo 
cyswUt y fos, ac ystyriaethau eraiU o broviad dyvrhaol. Ar ol 
hau a llyvnu gollyngir y dŵr i'r sgwariau parotoedig nes bod at 
uchder y cloddiau, ac ymddengys megys llyn cronedig : yna 
agorir adwy yn y clawdd i oUwng y dẃr i sgwar araU nes yw 
hono wedi ei mwydo, ac velly ymlaen nes vod yr oll wedi eu 
dyvrio. Eir drwy yr oruchwyHaeth hon ddwywaith neu daár 
yny tymor, ac ar ryw vathau o diroedd hauer dwsin o weithiau : 
ond os deü y cloddiau y tro cyntav, hwnw ystyrir bwysicav. 
Mae gwylio y cloddiau hyny a'r dwr — yn enwedig yn y nos, nea 
pan vo gwynt cryv — yn orchwyl dyval a deallus : ac os tỳr y 
clawdd, golyga hyny drybaeddu yn y Uaca at y tòr ar ddiwrnod 



l68 Y WLADYA GYMREIG. 

oer, eyallai, a dyvriad anvoddhaol gyda hyny. Erbyn hyn mae 
pob fermwr yn adnabod manau gwan a manau goreu ei gaeau, 
ac yn darbod ar eu cyver : eithr beunydd y mae rhyw vanau 
newydd i'w dwyn dan driniaeth neu welliantau. Hyd yn hyn 
nid oes dim gwrteithio ar y tir yn y Wladva ragor na thaenu peth 
o'r gwellt ar ol dyrnu, a throi hwnw i'r ddaear wrth aredig 80vl 
y Uynedd. Ac yn y van hon y dylid crybwyll un nodwedd 
neillduol iawn ar farmio yn y Wladva — sev nad oes ond un 
haner o'r tir âr dan driniaeth yr un vlwyddyn : gadewh: yr haner 
arall yn segur, neu evallai yr erddir hi at ddiwedd hav i'w gadael 
yn vraenar dros y gauav. Velly, erbyn yr ail dymor, dychwelir 
i drin y sgwariau cyntav, ac eir drwy yr un orchwyliaeth, ar ol 
cyvanu y cloddiau. Tua haner ferm (120 erw) lavurir yn y 
tymor: ond wrth gwrs y mae llawer heb vod haner hyny, a 
Uawer yn anwastad, ac velly anyvradwy, neu waith clirio drain 
oddiarnynt. Ond dyna'r unig *' ddilyniad cnydau " sydd yn y 
Wladva hyd yn hyn : a dengys nad oes mo agos i haner y tir yn 
cael ei ddevnyddio i gynyrchu dim mewn tymor. Yr unig 
eithriad i hyn yw y cnydau alfalfa, neu Iticerriej a dyvir yno yn 
wair ac i hadu, am yr hwn hâd y mae marchnad dda bob 
amser yn Buenos Ayres. Math o clover yw, o'r hwn y mae 
cefylau a gwartheg yn hof iawn, ond pan yn las sydd beryglus 
i*r gwartheg : torir tri neu bedwar cnwd o hwn yn y tymor, a 
gwna wair rhagorol : ambell dymor gadewir iddo hadu, a chan 
vod yr hâd gymaint yn rhagorach na hâd cyfredin y Werin- 
ia.eth (vel hevyd y mae gwenith y Wladva). rhoddir pris da am 
dano, ac y mae Uawer un yn elwa'n well ar yr hâd hwnw nag 
ar y cnwd gwenith : y gwaethav o hwn yw ei vod yn ymledu i 
bob cyveiriad gyda'r dŵr a'r gwynt, ac yn anhawdd iawn i'w 
newid, am ei vod yn gwreiddio mor ddwvn mewn daear mor 
briddog a chleiog : lleddir hwn gyda'r peir-bladuron [mowers) 
Amerigaidd ysgeivn dau gefyl a'r gyrwr ar ei eistedd. Gwelir 
oddiwrth hynyna nad oes ovalon lawer ac amrywiol ar fermwyr 
yn y Wladva, os bydd y cyvlenwad o ddwr yn ddigonol at yr 
alw : ni raid iddo bryderu am hindda i gy wain ei gnwd yd : mae 
ganddo vedur i'w vedi a'i rwymo, a chaif ddigon o amser i'w 
gario a'i ddasu : ei ddwy helbul yw barug ddechreu gwanwyn, 
a gwynt ganol hav yn bylchu ei gloddiau dyvrio a dyhidlo ei 
rawn aeddved. Gallai gwas ferm yn Nghymru veddwl wrth 
geisio dilyn hyn o ddesgriviad na vyddai ganddo ddim i'w wneud 
yn y Wladva ond chwibanu i ddisgwyl i'r dẃr vynd dros y cae, 
ac yn y man eistedd ar y medur yn Uygad haul brav i yru drwy 
ryw 5 erw y dydd o wenith ; cario hwnw yn y vèn wrth ei 
bwys : disgwyl am ddiwrnod a chinio mawr y dyrnu : ac yna ei 
gario vesur tunell a haner i'r varchnad, gan vod ddiwrnod ar y 
daith. Ond covied yr ochr arall. GweHr hevyd y golyga 
trevniant celvyddydol vel hyn o amaethu gryn lawer o bontydd 



Y WLADYA GYMREIG. 169 

a chobìau a llivddorau : a phan elwir i gov hevyd vod f yrdd i 
redeg gyda phob dwy ferm» a'r rheiny gan vwyav erbyn hyn 
wedi eu cau gyda physt a gwivrau, — ve ddeaUir vod y dyfryn 
yn rhwydwe anhawdd i ddyeithr ei ddeall. 

Plenir peth tatws a llysiau gerddi (anrhaethol ry vach i 
iechyd y lle) : mewn manau addas codir tatws da ; ond hyd yn 
hyn ansicr yw garddu drwy ddyvrhau yr arwyneb, oblegid y 
duedd i gramenu sydd yn y tir yngwres yr haul. Coed cynhenid 
y wlad ydynt yr helyg gyda min yr avon, ond erbyn hyn y mae 
miloedd lawer o fynidwydd {poplara) wedi eu planu, unwaith y 
cavwyd dyvrio cyson, ac y medrwyd gwivrio i w cadw rhag yr 
aniveiHaid. Mewn manau y cymerir peth traferth a goval, tyv 
coed frwythau o bob math yn gnydvawr, os nad yn breifion, er 
llwydrew a gwynt gwanwyn yn mènu ar y blodeu. Pompiwn, 
letys, tomatod, &c., hevyd a dyvant yn rhwydd ac yn aruthr. 

Ond gwenith a haidd yw cnydau mawr y Wladva hyd yn hyn,, 
ac alf alf a* 



XXIX 

YR ARCHWILIADAU TR ANDES.— CWMNI TIR 

Y DE. 

Yn tadaJ. 90 et seq, ceir bras-adroddiad o'r chwiliadau vuasai 
ar y wlad o dro i dro, tra yr oedd y Liywodraeth yn ymlid y 
brodorion o van i van, nes eael y diriogaeth yn Ued wâg ohonynt. 
Nid ydynt hwy eto wedi llwyr golli : canys ceir ambell vagad 
ohonynt mewn pebyll yma ac acw ar y cyrion anghysbell, yn 
byw aj yr helwriaeth sydd beunydd yn ciUo o vlaen poblogiad, 
ond yn suddo i arverion isel o ddiota a hapchwareu nes bod yn 
dlawd angenus weithiau. 

Pan ddaeth A. P. Bell (1884) i wneud y rheilfordd, awyddai 
am weled yr holl wlad : a chyn hir trevnodd i ddanvon teithwyr 
a chwilwyr dros y diriogaeth, ac ymhen yspaid aeth ei hunan ar 
eu holau, a danvonodd E. J. Williams drachevn, wedi gorfen y 
rheUfordd, i weled a dethol y manau goreu welai. Y rhai 
blaenav ddanvonwyd ar y chwil hono oedd Llwyd ap Iwan, 
Carlos Burmeister, a Leonard Lewis. Dygent gwch plygedig 
gyda hwy, ac yn hwnw ceisìodd un neu ddau ohonynt ddisgyn i 
lawr i'r Tawelvor ar yr avon Caran-lewfw, sydd yn cychwyn o 
Vro Hydrev, nes eu hatal gan raiadr vawr. Gwnaed sawl cynyg 
wedi hyny, yn gystal a chyda'r glanau a thrwy*r coedwigoedd, 
ond hyd yn hyn heb gael mynediad drwodd. Daeth Burmeister 
a Lewis yn ol mewn bad (arall) ar hyd yr avon Camwy, a 
chavwyd drwy hyny amgyfred o nodwedd hono. Wedi dychwel 
o'i daith gyntav hono, trevnodd A. P. Bell i gychwyn 8evydlu 
yn y lle elwid gan y brodorion Fo-fo-cawel, yngolwg yr Andes 
ei hunan, bron ar gẁr gogleddol tiriogaeth Chubut: a dan- 
vonwyd yno vintai o ryw ddau ddwsin o Gymry, ar vulod 
llwythog, i barotoi lle am y sevydliad. Mae yno erbyn hyn 
^atancia, neu roMnch eang o ddaoedd. 

Ar un o'r gwibiadau hyny trevnasid i ddanvon tri o Brydein- 
iaid drwy Patagones, ac ar draws paith sych y Yalcheta, tua'r 
Wladva. Nid oeddynt hwy na'r trevnwyr yn deall nemawr am 
nodweddion ac anhawsderau y vath ymdaith, a'r oanlyniad vu 
iddynt grwydro a cholli'r fordd. Ymhen blyneddoedd rai daeth- 
pwyd ar draws rhai o'u harvau, a gweddillion eraill ohonynt, ar 
vin y môr ger y Valdez. Bu cyfelyb grwydr i hyny ddwywaith 
jn vlaenorol yn hanes y Wl8MÌva — sev pan gollwyd D, William, 
Aberystwyth, yn union wedi iddo lanio o'r "Mimosa" (1865), 
ac y cavwyd ei weddillion, ymhen pedair blynedd, ryw 10 Tnillfiir 
o'r avon. Y Uall ydoedd lago Davydd, o Bryn Mawr, grwydr- 



V WLADYA GYMREIG. 171 

asai pan yn dychwelyd o Borth Madryn i geisió anelu at yr avon 
(1866) ; ond daeth yr Indiaid ar draws spectol a ^eddUUon 
eraill ohono, drnan, pan yn hela tuag Ajrwatg ymhen rhyw bum 
mlynedd— y dwyrain o Borth Madryn, yn lle y de. Nid yw y 
crwydriadau a*r coUiadau hyn ond pethau hawdd i ddigwydd ar 
y vath beithiau eang a thebyg i'w gilydd, heb nemawr vanau 
uwch na'u giiydd a dynodol o ran furv — o leiav yn y cyûniau 
tua glan y môr, lle y bu'r dichweiniau hyn. 

Ynadanyonwyd E. J. Williams i weled yr holl wlad Andesaidd 
— o Neuquen a'r Eio Negro, gyda Ilyn Nahuel-huapi, heibio 
Eskel a Walcheina hyd at Jenua, ac yncj. at Malddsiaw, Kytsácl, 
a Yalcheta, aç yn ol gyda'r avon Chubut. Yr oedcl gan A. P. 
Bell gynllun mawr o vlaen y Senedd Arianin i redeg rheilfordd 
o'r Werydd i'r Tawelvor, a chyda hyny drevnu gyda'r Llyw- 
odraeth i gael meddiant o 800 lech o'r tir goreu y fordd hono. 
Medrwyd manteisio ar gyvraith Ued amwys, y bernid oedd yn 
llythyren varw, i ve8ur a mapio y manau dewisol, a thrwy dalu 
yn lled ddrud i dwrneiod a swyddwyr cavwyd Äavael ar y 300 
lech. a furvio velly gwmni Tir y T>e (Southern Lcmd ^Jo.J. Yr 
oedd hyny ar vlaen y dòn noviodd hevyd gwmni y rheilfordd : 
ond cyn hir daeth y disdyll dòrodd i vynu yr *' English Bank of 
Eiver Plate," a phallodd y cyvala. Gwnaethai y cwmai hwnw 
balasdy o sevydhad ýn Makidsiaw; adeilad vawr arall yn Nhre- 
lew i gartrevu ymvudwyr (taw yr oedd dyvudwyr lawer yn y 
cynllun) . Gosodasid 20,000 o dda corniog a chesy g yn Fo-f o-cawel, 
50,000 o ddevaid mewn manau eraill. Pan ocdd y cwmni yn ei 
vlodeu gwerthid llawer o'r daoedd i vyned i Chili, lle yr oedd 
amledd y boblogaeth vwnol yno yn galw atn vwy cyvlenwad o 
gigvwyd nag a gynyrchai y wlad hono ei hun. Yn y man, 
dilynodd sevydiwyr Oymreig Bro Hydrev yr un cynllun, a dan- 
yonasant i Cnili ganoedd o eidionau i'w gwerthu. Disdyll ydyw 
ar y cwmni hwnw hyd yn hyn : ond y mae rheilfordd vawr y de 
^Oreat Southern Baiì/wayJ yn parotoi i wthio cangen o'u rheil- 
fordd Neuquen hwy i lawr tua Nahuel-huapi a Fo-fo-cawel, ac 
€vallai Vro Hydrev neu Teca. Oddiwrth y map bychan o'r 
cyfiniau hyny sydd ar y tu dalen gysylltiol, a'r map niawr, ceir 
dimadaeth o bwysigrwydd a dichonolion yr ardaloedd hyn. 



Y WLADYA GYMREIG. 



w/ 




^^■^ìS^e^ 


1 


|\"^v 




\^^^y 










i — 



XXX. 

CYFRO YR AUR. 

Mewn gwlad newydd yr ydys beunydd yn darganvod rhyw 
weddau ar Natur sydd ddyeithrol i'r anghyvarwydd anwyddonol : 
ac wrth vod hinsawdd Tiriogaeth Chubut mor sych a di-wisg, 
mae esgymedd y bryniau a'r paith yn haws i'w gweled a'u 
hobrain— ond yn chwith a dyeithr i'r chwiliwr o Gymru. Yr 
oedd yr uthredd a'r dyeithrwch ar ddechreu y Wladva yn 
" synu, pensyvrdanu dyn "— unfurvedd di-bendraw o risiau paith 
graianog : ysgythredd o greigiau geirwon a chlogwyoi llymion : 
havnau a hoUtau auhygyrch canghenog— vel petai Natur wedi 
bolltio y wlad rhag archwiliad. Ond yr oedd mewn rhai o'r 
sevydlwyr ysva anìwall i dreiddio a gweled y wlad. Ac y mae 
rhyw swyn hudol mewn chwilio ac ymwthio i leoedd na bu neb 
o'r blaen — gan ryveddu a dyvalu ar weddau dyeithr pethau yn 
eu gwreiddioldeb cynhenid. Dyna'n ddiau y priv gymhellai i'r 
teithiau a'r anturiaethau cynhyrvus sydd wedi cadw cywrein- 
rwydd y byd yn vyw drwy'r oesau — o ddyddiau Herodotus i 
amser y Cymro gwydn Wm. Griífith (Africa ac Awstralia). 
Hyny, gyda chwil vawr Pizarro am aür, drwy deg neu hagr. 

Bhai oedd yn berwi o'r angerdd chwiliadol hwn oeddynt J. 
D. Evans, Zecaria Jones, a J. M. Thomas. Tra'r oedd y rhai 
hyn yn cyniwair drwy anhawsderau lawer *'i edrych beth 
welent," yr oedd rhai o hen weithwyr aur Awstralia a Columbia 
oeddynt yn y Wladva yn moeho clustiau pan ddeieth y si vod 
llwch melyn a gronynau wedi eu cael yn yr avon Chupat. Un 
o hen eurwyr Awstraha oedd W. Richards, sir Vôn, a ddi- 
gwyddaiün tymor vod yn cyd-hau gydag Edwyn Roberts— un 
a vreuddwydiasai lawer am yr Andes (o syml ramantedd ei 
veddwl, ac nid o ysva aur). Wedi i'r ddau hyn daro tân o'u 
gilydd, asiodd gyda hwy 5 neu 6 eraiU : ac yn 1890 llwythasant 
eu mèni o luniaeth a rheidiau, gan anelu i'r berveddwlad an- 
hysbys iddynt hwy, ac heb fordd mèn yn yr holl gyrau. Ac 
yniaith a hẅy. Yr oedd Uwybrau Indiaid yma ac acw, ond nì 
wyddai y teithwyr vawr am danynt : ond peth anhygoelach 
vyth oedd medru myned a meni ar hyd-ddynt, nes dod at 
odreuon cyntav yr Andes. Buont i fwrdd 5 neu 6 mis, a phe 
cawsid adroddiad o*r daith hono diau y darllenasai vel ** trek " 
y Boeriaid tua'r Transval. Wedi dychwelyd yn groeniach, a 
chael " tacnot " y Llywodraeth ar y manau welsent, dechreuodd 
jsibrwd gerdded y Wladva vod " aüb wedi ei gael!" ac o 
vesur ychydig chwyddodd yn ddychmygus i vod yn El Dorado. 



V WLADVA GyMREIG. 



Y WLADYA GYMREIG. 175 

Danyonodd y dargajivyddwyr y newydd i Gymru, a daeth allan 
atynt yn vuan ddau ẃr cyvarwydd mewn mwnydda — sev D. 
Bichards, Harlech, a E. Boberts, New York. Yn y cyvam8er 
holid y darganvyddwyr gan bobl y lle am eu cafaeHad o'r mwn 
melyn, nes yn y man enyn yn eu gilydd y dwymyn aur arverol : 
ac ymaith a bagad o'r rhai parotav, mewn mèni ac ar gefylau, i 
wneud y rhuthr wangcus am ran o'r yspail — ac ymaith a'r 
**vintai ysgubol" \flývng gang) helter scelter ar draws eu 
gilydd, C&08 beitíiiau a bryniau, drwy havnau a rhiwiau, a 
rhydiau a chreigiau, nes cyraedd i Teca — "eu mynyddoedd 
hyvryd " — ac adrev yn ol dipyn aravach. Mae y wib hono yn 
vabinogi Wladvaol er's blyneddau — vel mwysair Ceiriog, ** Mynd 
i dý Kit vy chwaer i dê, a chael dim." Eithr parhaodd llawer i 
chwilio, a thyllu, a golchi, dros y wlad y fordd hono amser hîr. 
Wedi i*r ddau vwnwr weled y wlad drostynt eu hunain, a 
threvnu telerau gyda'r darganvyddwyr, aeth D. Richards yn ol 
i Gymru i wneuthur adroddiad. Yr oedd hyder Edwyn Eoberts 
mor gryv yn ei ddarganvyddiad vel y gwerthodd ei ferm (am 
£2,000), ac yr aeth ev a'i deulu i Gymru, i wthio yr anturiaeth 
gyda D. Eichards. Drwyddynt hwy ill dau, a chymorth yr 
A.S. dros vwrdeisdrevi Arvon, furviwyd y *' Ẅelsh íatagonian 
Gold Fìelds Syndicate*' yn Llundain, i weithio y gwaddodion 
a'r wythien. Daeth D. Bichards yn ol i vod yn arolygwr y 
gwaith, a Eeid Eoberts, o Gwynvynydd (Dolgellau), gydag ev, 
ac eraill, ac hevyd wyddonwr cyvarwydd {expert) o'r enw Hoefer. 
O ddifyg deall y wlad a'r anhawsderau, oedwyd a bwnglerwyd 
gryn lawer, mae'n debyg : ond gwaeth na hyny, aeth yn anghyd- 
weled rhwng y darganvyddwyr a*r cwmni, veîy bu raid danvon 
W. J. Parry, Coetmor, yr hoU fordd i'r Wladva (nid i Teca), i 
geisio heddychu — eithr methodd. Ac wedi llawer o giprys aeth 
y peth rhwng y cẃn a'r brain. Dywedir vod y Syndicate wedi 
colli cryn £13,000 ar yr antur. Bydd ambell un o gymdogion 
y Teca yn taro ati i olchi yno pan vydd *' angen gwrach " 
arnynt : a gwnaed yno ambell hwb go vilain gan Wladvawyr 
** garw am dani." Hwyrach vod y nodyn camynol gystal ag 
adroddiad am yr anturiaeth, vel yr ystyrid hi gan yr arolygwr 
cyn *' dyvod y dyddiau blin." 

Chubut, Chwev. 17, 1892. 

. . . . . Wedi croesi dyfryn tlws y Teca gwersyllasom 
am rai wythnosau ar aberoedd a chyfiniau yr avon hono, i'r 
perwyl o gyd-ddeall a chyd-weithio gyda'r darganfyddwyr o 
berthynas i oludedd y gwaddodion, a gwelsom yn vuan yn y 
graian arwyddion da aur. Yna chwìliasom yn vrysiog yr 
uchbaith oylchynol, a thorasom amryw draws-gloddiau a 
phydewau. Furvir yr ucheldir hwn o amryw haenau — ^tosca. 



Y WLADVA GYMREIG. 



Y WLADYA GYMRBIG. 177 

caolin, tywodyaen, conglomerate, tywodvaen goch, &c. Mewn 
rhai manau mae y íurYÌad trydeddol {tertiary) yn amlwg iawn : 
yn wir, bydd aruthredd ei furviadau a goludedd y gwaddodion, 
ryw ddydd yn sicr o synu y byd mwnawl. Mesurasom a marc- 
iasom 2500 hecterw o dir eurol, gwerth o 68. i £S y Uath 
gubaidd trwch y gwaddodion yn amrywio o 4 i 20 tr., vel y 
gellir eu cymeryd yn 9 tr. at eu gilydd. Mewn rhai manau 
caem 24 gronyn ynüiob padellaid o 141b. graian. Gwnaethom 
brawYÌon vel hyny am 14 diwrnod, gan gymeryd o 2 i 4 
padellaid ymhob un, ac ni chawsom ond tair padellaid heb ddim 
aur. Aethom o Teca yn Ehagfyr, a chan groesi y Sin-gyr 
daethom at draed Pegwn Katerfelt, gan gael aur mewn amryw 
vanau ar y fordd yno. Wedi treuHo atnry w ddyddiau tua llyn 
Fontana, aethom yn ol am y gogledd gyda llethrau y mynyddoedd 
tuagat yr avon Corcovado. vewn rhy w 5 lech i'r llyn o'r enw 
hwnw, daethom ar draws avon yn rhedeg i'r gorllewin drwy yr 
Andes : ac wedi ei dilyn drwy anhawsderau dirvawr cyrhaedd- 
asom, debygav, o vewn taith 6 awr i'r Tawelvor ; eithr oblegid 
dewed y coed a'r tyviant, ac vod amser ein *' tacnot " ninau yn 
dirwyn i vynu, dychwelasom i ardaloedd y Corcovado eto. 
Teimlav yn sicr y bydd y bwlch hwnw cyn hir yn agoriad i ac 
o'r Tawelvor : neu y ceir agoriad o'r Caran-lewfw a Bro Hydrev 
i Teca i Borth Malaspina yn y Werydd, ac velly osgoi y vordaith 
drwy'r cydvor neu oddeutu'r penrhyn. Ar ranau uchav y 
Corcovado yr oeddym ar ddyfryndir tebyg i'r Teca, a chaem 
argoelion addawol iawn, ar y rhai y dilynasom am bedair 
wythnos — un o ba rai roisom i vesur a nodi y tir vydd arnom 
eisieu pan ddechreuir gweithio — arwynebedd o 8000 hecterw o 
waddodion euraidd roddent o 6s. i £2 14s. y llath gubaidd, 7 i 
9 tr. o drwch : yr aur ynddynt yn vanach nag yn Teca, ond 
eawsomrai gronynau brasach lawer iawn mewn cioddiadau traws 
wnaethom. Credu yr wyv vod Uawer o waddodion aur 
cyfelyb yn y diriogaeth hon, ond y bydd raid wrth amser, egni, 
a chyvala i'w dadblygu yn daladwy, ac i'w dwyn ger bron y 
cyhoedd yn ddestlus ac heb ruthrau. — David Richards. 

- Parodd y cyfroad am aur y Teca i lawer eraill o'r sevydlwyr 
grwydro a chwilio Uawer yn y mynyddoedd cylchynol. Cangen 
o'r archwilio hyny yw Cwmni Aur Nant Rhyvon (Bio Corintoa 
Gold Mine) — ar odreu mynydd Tswnika, neu Bigwrn Thomas, 
heb vod nepell o'r Teca, ond mynydd gwahanol. Gyda'r 
cnewyllyn o'r dargan vyddwyr Cymreig, gwnaed c wmni (EUmynig 
gan vwyav) yn Buenos Ayres i ddadblygu y gwaith hwnw. 
Codwyd melin Uvio yn y goedwig ar y mynydd gerllaw, vel ag i 
gael coed at y gwaith : cavwyd agerbeiriant a phwmp i suddo y 
pydewau arbrawv, a danvonwyd gwr cyvarwydd o California a 
Columbia i arolygu a gwneuthur adroddiad cy vlawn. 

K 



178 Y WLADVA GYMRBIG. 

Heblaw yr ymgyrchoedd uchod, bu chwilení a thyllu a golchi 
lawer tua Llyn Fontana, a thraohevn tua'r Coroovado. 
Glynodd rhai Cymry tua Teca — ^rai yn golchi gwaddodion, ac 
eraill yn cloddio am yr wythîen euraidd oV graig : a gwnaed 
ohonynt gwnmi i'w novio yn Llundain ac yn Buenos Ayres. 

Er^s blyneddau lawer golchasai Zecaria Jones a J. D. Evans 
yn yr avon Camwy (Chubut) am aur, ynghyfiniau y Wladva, a 
phan oedd y milwyr yn ymlid y brodorion yn 1880, cavwyd 
argoelion golygus yn y ceunant mawr sydd yn d'od i'r Camwy o 
gyfìniau Eytsácl. 



XXXL 
CREYYDD, ADDYSG, A LLEN Y WLADYA. 

Yel syniad Cymreig Cenedlsiethol, ar ol diwygiadau mawrion 
y ddeunawved ganriv, yr oedd y Wladva yn rhwym o vod yn 
Grevyddol. Nodweddid trwyadledd crevyadolder di-hoced syl- 
vaenydd ymudiad — M. D. Jones — vel yn sicrhau yrunUinelliad 
yn yr olyniaeth Wladvaol, gan nad pa weddau neu raniadau 
gymerai amì ei hun maes law. Wrth ymgyrsiedd at ymreolaeth 
wladol, leodrol, nis gellid gobeithio hyny ond drwy ddyvnhau a 
grymuso yr anwyledd crevyddol sydd yn arbenìgo y bobl ragor 
y oylchynion. Yn y wedd hono nid oedd enwadaeth arverol 
Oymru onid Ueodru y devion crevyddol yn ol graddva yr alw a'r 
cyvleu8derau. Yelly, o'r cychwyn cyntav ni vu culni sectol o 
nemawr lestair i'r Wladva : daeth enwadaeth yn wahanredol yn 
y man, eithr nid yn íymig nac yn chwerw vyth. Yr oedd 
ymhlith y dyvudwyr cyntav rai arddelent gysylltiad à*r am- 
rywiol raniadau crevyddol cyfredin — ^Anibynwyr, Methodistiaid, 
Wesleyaid, Bedyddwyr, Eglwyswyr, ond ni pharû hyny ym- 
raniad, oddieithr o anghydnawsedd personol. Pan ddaeth 
dyvudwyr 1874, deuai yn eu pHth bedwar o weinidogion berth- 
ynent i*r Anibynwyr — ac Anibynwr anibynol oedd M. D. Jones 
-ond ni theimhd dim gwahanvur. Wedi y dyUviad mawr o 
1875 i 1880 hwyrach y parai chwithdod y bywyd i*r newydd- 
ddyvodiaid syrtìiìo yn ol ar eu hen gynevin raniadau, ac veUy 
yn arav yach ymddìdol yn ol yr hen gorlanau : eithr, o'r tu araU, 
yr oedd eu bywyd newydd yn creu cysyUtiadau newydd, tra 
hevyd mai elven vawr yn eu clybiaeth oedd Ueoliad y íermi 
syrthiai i'w rhan. Gyda hyny eto rhaid covio vod yr hen dra- 
ddodiad bychanigyn o Dde a Gogledd Cymru yn dylanwada 
peth ar yr ymweithiad furviodd y Wladva. Pe na wnaethai y 



Y WLADYA GYMREIG. Ä79 

Wladva ddini oné lledu ein Cymreigedd i vod yn anrhaetbol 
hwnt i hwntw a northman, yr oedd hyny yn iechyd cenedl- 
aethol, beblaw ysgavnu y fìniau enwadol. Mae'n debyg vod 
Cymry yr Unol Daleithau yn llawn ymwybodol o hyn, ac mai 
dyna un eglurhad ar gatholigedd eu hysbryd hwythau. Wrth 
vod Anihynwyr luosocav yn y De, a Methodistiaid yn y Gogledd, 
a'r ddwy frwd ddy vudol yn cy vuno i furvio y Wladva, daeth cyd- 
bwysedd crevydda y lle yn elven o loewedd ac ymdoddiad 
de^us, y byddai dda i Dde a Gogledd Cymru wrth uruch- 
wyliaeth gyfelyb. Yr oedd y capel cyfredin cyntav ^n un 
bychan a salw ddigon : a phan aethpwyd i wella ar hwnẃ (pan 
ddaethai dyvudwyr) yr oedd yn nodweddiadol iawn o'r Wladva 
mai codi y^oldy dyddiol wnaed gyda'r brics vwriadwyd i godi 
capel, ac yna ddevnyddio hwnw yn gapel, nes y codwyd capel 
Anibynwyr yn Nhrerawson. 

Pan gynyddodd y Bedyddwyr yn y Wladva, yr oedd eu 
daliadau arbenig hwy yn pwysleisio eu neÜlduaeth, ac velly nid 
hir y buont cyn cael capel oryno o'r eiddynt eu hunain — a 
chladdva gerllaw— o barhad eu traddodiad enwadol yn Nghymru 
na chaniatai oyvraith iddynt hwy gyd-gladdu" gyda'r Uuaws. 
Hwnw — ^y Vron-deg — yw yr unig dy cwrdd Bedyddwyr sydd 
weithian yn y WleìdYii. Mae yn y Bryn-crwn ar waelod y 
dyfryn uchav luaws o Vedyddwyr aiddgar, ond yn cyvuno i 
addoli gyda'r gynulleidva gymysg sydd yno, weithian wedi oodi 
adail newydd gryno- i vod hevyd yn ysgoldy dyddiol at W€is- 
anaeth ysgol y IJywodraeth : engraift arall o'r cyd-oddeviad 
gwladvaol. 

Oddiar yr un ysprydiaeth goddevus y mae hevyd ddau neu 
drio dai cyrddau eraill arddelir vel rhai ** anenwadol," ac a ddev- 
nyddir hevyd weithian yn ysgoldai dyddiol at wasanaeth trevniant 
y Llywodraeth o addysg. Y mae hevyd ddau dy cwrdd yn yr 
ardal elwir Tir Halen, ar du deheuol yr avon — ^y lleill oll ar du 
gogleddol yr avon. 

Dynodir y gweddill o'r capeli vel yn perthyn i naill ai yr 
Anibynwyr neu y Methodistiaid — pump neu chwech o bob un: 
eithr nid oes ond un gweinidog gan y Methodistiaid, tra y mae 
i'r Anibynwyr chwech neu saith. Ar gyver yr anwastadrwydd 
rhiv yna, ni cheir un anhawsder, o ran enwadaeth, i vanteisia 
ar wasanaeth y gweinidogion Annibynol yn y tai cyrddau eraill. 

Y mae i'r Esgobwyr Prydeinig hevyd ddwy eglwys yn y 
Wladva — y naiU yn y Dyfryn Uchav, a'r llall yn Nhrelew. 
Edwyn Eoberts, yn ei aidd Gymreig dros yr hen Eglwys 
Brydeinig, vedrodd gael gan Eglwyswyr Oymru deimlo dawr yn 
y syniad o gael llan yn y Wladva, a danvon clerigwr (H. Davies) 
yno i gychwyn yr achos, bymtheg neu ugain mlynedd yn ol — 
ac o hyny y daeth Llanddewi, drwy achles y Canon Thomas (o 
Gaergybi yn awr, ond St. Anne's gynt). Yr oedd y Uan hono 



l8ct Y WLADYA GYMRBIG. 

mor anghysbell i Edwyn Boberts a*i deulu, vel pan ddaethant 
hwy yn ol i Gymru, a chyfro yr aur yn ei anterth, medrodd eve 
a'r Canon Thomaa ddanyon clerigwr arall (D. G. Davies) i 
gychwyn eglwys yn y man canolog Trelew. Buasai y clerigwr 
hwnw yn gwasanaethu yn eglwysig tua Canadaa'rU.Daleithau, 
agwyddai velly beth oedd gwlad newydd: ac i ychwanegu ei 
ddevnyddioldeb, pan ddychwelodd i Gymru, bu dalm o amser 
yn evrydu ac arver meddygaeth, vel y mae ei wasanaeth yu y 
cyveiriad hwnw yn gafaehad mawr i'r Wladva. Oododd adail 
gryno a golygus yn Nhrelew: a bu esgob y Falklands yn eì 
chysegru tuag 1897. 

Am y Babaeth dywed Cyvan8oddiad y Weriniaeth (gyda 
gwersi yr lesuitiaeth yn Paraguay), mai y grevydd Babaidd yw 
crevydd y wlad: ond nid oes gysylltiad cyvreithiol rhwng 
yr eglwys hono a'r wladwriaeth : telir o bwrs y wlad hyn-a-hyn 
y vlwyddyn i'r esgobion a*u glwysgor, a chyvrana y Llyw- 
odraeth ddognau at godi eglwysi ac adeiladau elusenol man y 
bemir eu heisieu. Ond o draddodiad a devosiwn y mae llawer 
o oludogion y wlad (yn neillduol y bonesau) yn hael iawn 
o*u cynorthwyòn i'r ofeiriadaeth. Elusen, vel y gwyddis, 
yw hanyod y grevydd babaidd : mae gan yr urddau crevyddol 
(yn neillduol yn yr hen daleithau canol) lawer o eglwysi ac 
adeiladau : nid yw treuUau of erenu yn vawr iawn : ac nid y w y 
bobl yn gyfredin yn govalu ond y nesav peth i ddim am 
greyydda o vath yn y byd — oddigerth y rhai coelus a thra 
deyodol. Eithr y mae hevyd lawer o wyr blaenav y Weriniaeth 
yn babyddol iawn, ac yn ystyried eu crevydda yn ddyled- 
swydd wladol yn gystal ag yn ddyledswydd ddevosiynol, a chan 
hyny nad yw drais yn eu hystyriaeth hwy i ddevnyddio savle 
swyddol a chymdeithasol i hyrwyddo pabyddiaeth vel crevydd 
y wlad. 

Oddiar ryw ystyriaethau vel yna, mae'n debyg, y gwesgir 
pabyddiaeth i syíw yn y Wladva weithiau, heb raid dy valu obeutu 
cudd weithrediadau **Jesuitaidd" nac arall. Nid oes nemawr 
amser er pan roddodd teulu Gwyddelig-Arianin goludog allor a 
delw ddrudvawr i eglwys babaidd Trerawson, pan oedd y Canon 
Vivaldi (a yedrai Saesneg yn dda) yn ofeiriad yno. Mae y 
rhaglaw presenol wedi cael gan y Llywodraeth gyvranu yn hael 
at eangu a harddu yr eglwys sydd yno: a chyda hyny godi 
adeiladau eang vel math o ysgoldai a lleiandai. Heblaw hyny 
codasai Vivaldi eglwys babaidd olygus ar y van adwaenir vel 
Rhyd-yr-Indiaid — ^tua haner y fordd o*r Wladva i'r Andes: a 
dywedir yn awr yod y rhaglaw yn codi eglwys babaidd arall ar 
gẁr Bro Hydrey — yn vwyav neillduol, meddir, ar gyver yr 
Indiaid a'r Chiliaid sydd yn gweithio i bobl Bro Hydrev, 
Fo-fo-cawel, a'r cyfìniau gwasgarog oddi yno hyd Teca. 



Y WLADYA GYMREIG. l8l 



ADDYSG AC YSGOLION. 

Cyveìriwyd at yr ymdrechion wnelai y Wiadva o dro i dro 
ymhlaid addysg y île. Y gogwydd cyntav wnaeth y Llywodraeth 
tuagat hyny oedd penodi Elaig yn athraw i r Glyn-du, ac iddo 
gyvlunio gwer8lyvr Oymraeg-Hispaenaeg. Tua*r adeg hono, 
neu cyn, yr oedd yr Arlywydd Sarmiento (vuasai yn yr Unol 
Daleithau) wedi cael oddiyno niver dda o athrawesi colegol 1 
hyforddi athrawesi ac athrawon y Weriniaeth yn y cynlluniau 
a'r ddysgyblacth Amerigaidd. Cyn hir digwyddodd i athrawes 
o Gymraes dd*od i gysylltiad â'r rheiny, a phan glavychodd 
o'r cryd a'r mwyth yn Catamarca, danvonwyd hi gan y IJyw- 
odraeth i roddi y Wladva ar ben y fordd yn athrawaidd (Miss 
Annie Jones, y pryd hwnw, Mrs. E. M. Morgan wedi hyny). 
Ymhen yspaid wedi hyny cynorthwyai y Llywodraeth yn 
ddysbeidiol hwn a'r Uall, vel y cefid dylanwad i gâel swydd 
athraw. Tua'r adeg y rhanwyd y lleodraeth yn ddwy ranbarth, 
gwnaeth Gaiman ymdrech lew i 8evydlu ysgolion yn lleodrol, 
gan drethu yn gynorthwyol at hyny, vel y caniatai'r cyllid. 
Cododd Cyngor y rhanbarth hono lŷsdy ac ysgoldy cyvunol yn 
Gaiman — un aden yn gynghordy ac ynadva, a'r rhan arall yn 
ysgoldy dyddiol. Cynaliodd yr ardalwyr hevyd yr ysgolion yn 
Maes-teg. Cevn-hir, Bryn-gwyn, a Bryn-crwn am rai blyneddau 
ar eu traul eu hunain. 

Cyn y defroad parthed addysg drwy y Weriniaeth oU, ymrwy vai 
y Wladva oreu medrai i gadw ei phlant yn Uythrenog bìd vyno : 
a cheir uchod vras grynodeb o'r ymdreoliion hyny. Yr oedd 
merch iengav L. J. (Eiuned Morgan) newydd ddychwelyd adrev 
o'i hysgol yn Nulgellau a Llundain, ac yn vawr ei hawydd i 
hybu a gloewi addj^sg genethod y Wladva. I'r perwyl hwnw 
codwyd adail bwrpasol yn Nhrelew, a'i dodrenvu yn addysgol at 
letya y genethod yn weddaidd ac yn iachus. Wedi dwy 
vlynedd a haner o brawv, a gweled vod cynllun mawr y Llyw- 
odraeth eisoes yn tavlu blaen ei gysgod dros yr addysg: ac 
iechyd un o'r athrawesi (Mair Grifl&th) yn dirywio, barnwyd yn 
ddoeth roi yr ymgais hono i vynu. 

Yr oedd un o gyn-athrawon y Wladva (Tomas Puw, o Lan- 
ddervel), wedi ymddyrchavu i vod yn Brofeswr yn y Coleg 
Athrawol, i*araná, ac wedi bod yno rai blyneddau, a chael cyvle 
i gychwyn tri o vechgyn eraill y Wladva ar eu gyrva addysgawl 
genedlaethol, ymdynodd yn ol at ei hen gysylltiadau yn y 
Wladva : eisoes yr oedd gwaedd yn y sevydliad am ysgol uwch- 
radd, ac achubwyd y cy vleusdra i sicrhau gwasanaeth y Profeswr 
Puw at hyny yn y Gaiman. 

Yn 'y blyneddoedd hyny (1890 — 2) parasai y defroad am 
addysg gyfredinol gychwynasai Sarmiento, i'r Cyngres ddeddvu 
trevniant eang o ysgolion ac addysg dros yr hoU Weriniaeth. 



r: 



^ 




BLDKBO MOBOAN. 



Y WLADVA GYMREIG. 183 

Tn gadeürydd i'r Cyngor Addyag hwnw penodwyd Dr. B. Zorilla 
(ddaeth wedi hyny yn hriv-weinidog), yr hwn a ymroddodd yn 
ddyval, yn erbyn Uawer o ddivaterwch a gwrthwynebiadau 
rhagvam Babyddol, a phrinder arian, i weithio allan y gyvmi- 
drevn yn egniol a goleuedig. Erbyn hyn y mae'r trevniant 
addysg yn lled gyvlawn a gweithiadwy, yn enwedig yn y briv- 
ddinas a priv-ddinasoedd y taleithau— addysg rydd-rad i bawb, 
a phob celvi ysgol ; colegau i athrawon ac athrawesi, arolygwyr 
ysgolion ; athroveydd ; a thâl lled dda i'r oU sydd yn dal 
swyddi- ond vod y taliad ar ol yr amser visoedd weithiau, yn 
enwedií» yn y manau anghysbell, yr hyn sydd yn mènu llawer ar 
yr efeithiolrwydd. Gwaria y Llywodraeth ar y trevniant yn 
awr o dair i bedair miliwn o ddoleri yn vlyneddol (dyweder 
£300,000). Priv fynonell y oyllid i hyny y w rhan o'r dreth dir 
uniongyrchol drwy y Weriniaeth oll. Adeiladau harddav y 
briv-ddina8 ywyr ysgoliou a'r colegau athrawol — ac velly lawer 
yn y taleithau hevyd. Yn ol y trevniaut hwnw y mae bellach 
ddwsin o'r ysgolion elvenol hyn yn y Wladva -Tir-halen, Maes- 
teg, Bryn-crwn, Gaiman, Bryn-gwyn, Drova-dulog, Tre-oroi, 
Trelew, Pont-hendre, Ty-gwyn, Eawson. Ehoddir y figyrau 
canlynol am yr ysgolion yn ol adroddiad y Rhaglawiaeth : 12 
ysgolion cyhoeddus ar draul o 1^20,000 y vlwyddyn, dyweder 
$180 y mis yr un : a $7170 y vlwyddyn i dair ysgol wladol 
eraill. Cyvrivir 518 yn yr ysgolion hyn, eithr 268 yn gyson. 
Cwynir yn aml rhag anghysondeb y plant. Yr unig draferth yn 
awr yw yr anhawsder ieithol — megys ag yn Nghymru. Mae 
cyvundrevn addysg y Weriniaeth yn yr Hispaenaeg - iaith y 
wlad. Ond y mae miloedd lawer o Italiaid yn y wlad, vel y 
clywir Italaeg agos mor amled a Hispaenaeg ar yr heolydd: 
mewn cyrion eraiU Ilevarir Almaenaeg yn iaith gyîredin y bobl 
— Swisiaid Santa Fe, a Rwsiaid Hinojo ac Entre Kios yn benav. 
Ceir, hwyrach, amgyfred llawnach o'r sevyllva ieithol hon drwy 
grybwyll vod yn y briv-ddinas newydduron dyddiol (dau neu 
dri bob un) yn Italaeg, Almaenaeg, Francaeg, Saesnaeg. Nod- 
wedd arall i'w gadw mewn cov yw mai iaith twrneiaeth a 
gwleidyddiaeth yw Hispaenaeg, ond wrth gwrs y termau 
gwyddonol a chreftol cyfredinol wedi eu cyvieithu yn benav o'r 
Francaeg, ac y mae gan evrydwyr ac ysgolheigion yn gyfredin 
gràp ar yr iaith hono. laith masnach y byd yn benav yw y 
Saesnaeg : ond llenyddiaeth y byd mor gyfredin i'r Francaeg 
a'r Almaenaeg ag iddi hithau. Yn awr yn y gymysgva ieithol 
yna bydd raid i addysg y Wladva vyned drwy yr un eangiad a 
phuredigaeth a'r Gymraeg yn Nghymru. M ae rheolaeth addysg 
y Weriniaeth yn awr yn nwylaw pobl oleuedig, ryddvrydig — yn 
Uawn deimlo yr anhawsderau ieithol : otid o'r tu arall, y mae 
cenedlaetholdeb ivangc y genedl yn angerddol weithiau, a*r 
dylanwad pabaidd (vel yn Mhrydain) yn cravangu am le 



184 Y WLADYA GYMREIG. 

pepelin. Yn yr ymdreiglva hon y mae devion crevyddol y 
Wladva, a chyvarwydd-deb y bobl gyda iaith a llenyddiaeth a 
syniadau Prydeinig, yn rhwym o vod yn elvenau o ddadblygiant 
nerthol y dyvodol — megys y mae yn ei anterth yn Nghymru 
yn awr. 



LLBN A DIWYLLIANT. 

Bywyd gwledìg, ve welir, yw bywyd y Wladva— tri pentrev, 
a'r gweddill yn fermi 240 erw ar hyd arwynebedd o 50 milldir. 
Amaethu y tir a'i ddyvrhau, a*r gorchwylion gydag aniveiliaid, 
yw gwaith mawr y bobl wledig yno. Achlysura y gwasgaredd 
hwnw gryn dramwy, a chaji vod cefylau a cherbydau yn rhad 
ac aml mae cryn gyniwair a chyrchu. Y pentrevi yw Tre- 
rawson, Trelew, a Gaiman : y vlaenav yw eisteddle y rhaglaw- 
iaeth,,a chynullva y swyddogaeth a'r cysylltiadau Italaîdd a 
chymysg eraiU. Diwylliant lle cymysg a swyddol velly yn 
benav yw divyrion y cafea^ cardiau, a billiard, Mae gan yr 
Italiaid glwb cyd-gy veillu8 yno, a byddant yn dathlu eu gwyHau 
yn vrwd : ar drichanmlwydd Columbus codasant govgolovn i'r 
arwr hwnw ar gcmaes Gaiman. Yr oedd Dr. Beale yn llenor, 
heblaw yn Yarnwr Cyyraith y lle, ac o'i ddeutu ev furviwyd 
clwb cyweithas ar ei enw, vel cynullvan i'r rhai coeth a thrws- 
iadus. Anaml y mae meddwi (Seìsnig) yn brovedigaeth yno. 
oddigerth i*r dosbarrh isav: cryn ddiota neu lymeitian, ond 
llawer o'r diodydd hyny yn velus neu win main. Mae yn 
Bawson rai Oymry blaenllaw ynghanol yr elvenau cymysg hyn : 
a dau gapel at eu gwasanaeth Cymraeg. 

Byw ddwy neu dair miUdir uwchlaw Bawson y mae capel 
Tair-helygen ac ysgol Ty-gwyn. Ac oddiyno ar i vynu'r dyfryn, 
o bob tu i'r avon y mae'r diwylliant arverol Cymreig yn 
oruchav o fynianus, ac yn gwbl debyg i ardal wledig yn 
Nghymru — cyrddau llenyddol, cyrddau canu, cyrddau ysgol 
Sul, **eisteddvodau," Gwyl Dewi, Gwyl y Glaniad, Gwyl Galan, 
&c. Yn y pentrevi y mae llyvrdai, a darllenva neu ddwy, a 
cheidw y maeldai hevyd gelvi ysgol ac ysgrivenn. Nid yw y 
Cwlt Gewynau sydd yn Nghymru yn brovedigaeth i'r Wladva : 
ac hwyrach mai ** garw " o ran ymddangosiad y bemid canlyn- 
iad y bywyd di-bryder sydd ar y bobl. Eithr yn warchodaeth 
rhag gormod rhusedd y fordd hono y mae cwrteisrwydd a 
thrwsiadedd Buenos Ayres yn gadwraeth o ddiwylliad lled 
ddiogel — tàw y mae hono yn ddinas vawr, vywiog, a'i dylanwad 
yn treiddio dros y Weriniaeth oll, vel Paris dros Fraingc. Mae 
hyvedredd y plant a phobl ieuaingc y Wladva mewn dwy ncu 
dair o ieithoedd yn loewedd j^nddo'i hun, heb vod tuedd yn hyny 
i'w hunanoli ragor Saeson uniaith oU-ddigonol. 



Y WLADVA GYMREIG. 185 

Ddiwedd 1893 daeth alw Wladvaol i L. J. vyned i Buenos 
Ayres, a gadael rhwng ei yerch (Eluned Morgan) â pharhau i 
gyhoeddi y Dravod : a hyny a wnaeth hi am rai misoedd — ei 
olygu a'i gysodi, gyda chymorth prentis. Ond gan vod iechyd 
L. J. yn vregu8, a'r haich yn ormod i*w verch, trevnwyd i 
bwyllgor o rai blaenllaw y Ue barhau y cyhoeddi ar ea cyvriv- 
oldeb eu hunain. Blinwyd ar hyny drachevn : ond wedi bod 
yspaid heb yr un cyvrwng, furviwyd " cymdeithas argrafu," i 
brynu'r 8wyddva a'r wasg, ac adnewyddu yr anturiaeth. Dewis- 
wyd A. Mathews yn olygydd, o dan drevniant bwrdd y wasg, ac 
eve sydd bellach er*s dwy vlynedd yn cario'r gwaith ymlaen, 
gyda'r argrafydd ddaethai allan at y gorchwyl yn 1890: a 
chydag E. J. WiUiams (Mostyn), yn gevn i'r hoU ymgymeraeth. 
Y llynedd eangwyd peth ar y newyddur, ond y mae eto'n rhy 
vach i vcd yn ddyddorol i bawb. Yn yr un pentrev (Trelew) ag 
y cyhoeddir y Dravod, y mae dau lyvrwerthwr yn grmeud 
cryn vusnes o werthu newydduron a grealon Cymru a Lloegr. 
Mae Gwmni y Bheilfordd yn rhoddi ystavoll a llyvrau i ddarllen 
yno hevyd yn ddi-dâl. 



I geisio cadarnhau ac eangu y Diwylliant hwn, cychwynodd 
L. J. 

Y DBAYOD, 

"Newyddur wythnosol y Wladva," ac y daeth ag argrafydd gydag 
ev i hyny pan ddychwelai o Gymru yn 1889. Wele yr anerchiad 
cyntav i egluro'r amcan : — 

" Wrth gychwyn y newyddur cyntav hwn yn y Wladva, yr 
ydys yateiado dipyn yn bryderus ar iddo wasanaethu yn deüwng 
y neges o wareìddio a choethi sydd yn arbenig waith y wasg. 
Nid ydys yn gallu gobeithio y bydd iddo voddio pawb, na gwneud 
pob peth ar unwaith. Cyvyng, gymharol, vydd ei gylchrediad, 
vel ei ovod, o reidrwydd ; eithr oblegid hyny, ac arbenigrwydd 
y Wladva, llawn neiUduolion gwladol, anhawdd vydd cadw y 
drayodaeth yn ddigon amrywiol, yn ddigon eglur, ac yn ddigon 
pwyUus. Eithr penav amcan y Drayod vydd gwasgar dylanwad 
darUen a meddylio drwy ein cymdeithasiad wladvaol hon. 
ddifyg cyvleusdra cymundeb â'r byd, teimlo yr ydys er's blyn- 
eddau vod perygl i ni geulo ar ein sorod, heb hogi ein gilydd, a 
gloewi wynebau ein cyveiUion; ac yn enwedig vod ein pobl 
ieuamgc heb gyvleusdra gwybod na thravod, tra yn agored i 
lawer o ddylanwadau mall ac anghoeth. Diau hevyd y bydd 
ein materion gwleidyddol yn galw am aml dravodaeth, yn yr 
hyn y mae Uawer o waith dysgu ar ein pobl — ^nid yn unig ein 
gwleidyddiaeth vel rhan o'r Weriniaeth, eithr hevyd amrywiol 
weddau ein gwleidyddiaeth leol — ^yn Ueodrol, gwmnîol, a mas- 



lS6 Y WLADYA GŸMRBIG. 

nachol. Ond ymhob peth yr ydys am ymdrechu oadw y 
draYodaeth yn goeth a didramgwydd. Yn y byw rhydd, diovn, 
sydd arnom yn y Wladva, provedigaeth ein pobl yw arver iaith 
grev, dramgwyddus, wrth dravod materion cyhoeddus. Covied 
ein gohebwyr hynyna : boed iddynt govio hevyd mai bychan 
vydd ein govod, ac velly mai byr ac í bwrpas ddylai yr obeb- 
iaeth vod." 

Ehoddir y dy vynion canlvnol o rai y8grivau ymddangosent yn 
y Dravod vel engreiftiau o r ymgais hono i ddevnyddio y wasg 
yn voddion mawr diwylliant y Wladva : a chan eu bod hevyd 
yn cyveirio at amrywiol weddau y mudiad a sevyllva y wlad^a 
o dro i dro, cynorthwyant y darllenydd, y8gatvydd, i ddilyn y 
sevyllva yn well na dim eglurhadau eraill : — 

Y CREDO GWLADVA0L. 

*' Mae y Wladva wedi bodoli ddigon o hyd yn awr i weled yn 
hamddenol rawd canlyniad amrywo'rmáJivudiadauoddiyma, ac 
mewn 8evyllva ddigon urddasol i beidio gogan am vethiantau a 
govidiau y rhai a ^ynasant frwyth eu fordd eu hunain, nac i 
genvigenu am unrhyw Iwydd bydol ddigwyddodd i ran neb 
mewn manau eraill. 

" Ond 1 na aller argrafu ar veddyliau rhai yn anesmwytho, 
beth yw banau y Credo Gwladvaol : — gwella'r ^j^woliaeth, phis 
cadw ein cymdeithasiad Cymreig. Ysywaeth y mae ymvudwyr 
Cymreig wedi bod drwy gymaint 'gwasgva byw, cyn cael eu 
gwthio dros erchwyn eu hen wlad, vel y mae manau tyner 
mwyniant a chysur wedi myned yn bẁl a diymadverth ynddynt. 
Gweithiant yn ddivevl, bywiant yn galed ddigon, hunan-ym- 
wadant ac abertbant yn ddiddig: eithr oU i'r amcan o vod 
heb arnynt " yr un geiniog i neb," a chael *' tipyn wrth gevn " 
amgen na rhy wun arall sydd yn wrthrych cenvigen. Yn awr nid 
oedd raid d'od i eithavoedd De Amerig i'r nodweddion uchod 
gael cyvleusdra llawn rhwyddach i dderbyn eu gwobr o werth 
ac arian ; ac nid oes amheuaeth nad oes ambell un yn yr am- 
rywiol vân heidiau godasant oddiyma, wedi Uwyddo yn lew yn 
y peth hwnw — a rhwydd Duw iddynt. Eithr y mae Bodolaeth 
y Wladva yn golygu rhywbeth tu draw i hyny ; a gobeithiwn 
vod erbyn hyn laweroedd o deuluoedd ar y Camwy wedi deall 
beth oedd y Weledigaeth yn ymarvcrol sylvaenodd y Wladva ; 
ac y byddant bellaoh vyw i ddangos i'r rhaí yn ymladd, vel y 
buont hwythau. â m&n draferthion v cylch cyntav o sicrhau 
bywoliaeth, y sut i veddianu eu heneidiau mewn amynedd, er 
mwyn anwyledd y cymdeithasiad Cymreig sydd mor velns wedi 
y vrwydr gyntav hon, ao sydd hevyd, weithian, wedi gwreiddio 
a lledu yn Nhìriogaeth y Camwy, vel nad oes ei haval yn yx 
holl vyd vel Derbynva i Gymry," 



Y WLADYA OYMREIG. 187 

GTWEITHA8. 

" Berw gwleidyddol mawr yr Almaen a Frainc yw oyweith- 
asiad faodalismj. ran hyny, y mae hyn hevyd lon'd yr 
awyrgyloh yn Lloegr a'r Unol Daleithau : y bobl, y werin— y 
traethau noethlwm o ronynau tywodog — yn ceisio oodi eu penau 
uwohlaw y dwr, i vod yn dir ty vu a frwythloni : ao i ddilyn y 
fugyr, cyvala a hen vuddianau, vel gwarchgloddiau cedyrn yn 
oael eu gweithio ar draws y traethau i'w hysgubo ymaith gan 11 
amgylohiadau ao angenootyd. Gwedd va&naohol y oyweithasiad 
hwn yw cydvaelio: ei wedd wleidyddol yw cyd-vuddio, oyd- 
vodoli, cyd-raddio. Y wedd ymarverol ar yr ysprydiaeth hon 
yn Nghymru, yw Undebau gweithwyr, i gydseyyll neu gyd- 
syrthio, wrth godymu gyda'r meistri. Yn y Wlfitdva, y wedd 
arni y w, cydelwa drwy gadw yr enillion rhag cael eu gwasgar ar 
ryngion— gwyr rhwng ; a*r cy weithiad gwleidyddol, yn y furv 
leodrol. Wrth edrych ar helyntion unigolion yn y Wladva, 
brithion a chymysglyd yr edrychant. Eithr wrth davlu trem ar 
sevyllva 3000 o Gynory yma, mewn cyweithas â*u gilydd^ — swp 
o bobl weithio gyfredin yn yr Hen Wlad, wedi eu traws-blanu i 
amgylchiadau cwbl wahanol i'r hyn y tyvasant ynddo— y mae*r 
gweddau cy weithiol sydd arnom yn aruthr o newydd a dyddorol. 
O vwrw golwg ar y cyd-bori blith draphlith y mae'r aniveiliaid, 
-^y cyd-brynu ar veduron nes ymgryvhau, — y oyd-ddyrnu, — y 
cyd-gamlesu envawr, a'r cyd-vaelu mewn masnaoh; a ohyda 
hyny, y gydreolaeth wladol ar ein cysylltiadau cymydogol a 
breiniol — wrth ymgodi i edrych ar yr holl bethau hyn gyda'u 
gilydd, furviant vywyd pur wahanol i ddim cynevin i ni yn 
Nghymru. Nerthant rym eniUion y Uí^ drwy eu cydgrynhoi ; 
Ìleihant gadwrajeth rhai digynyrch ; meit'.irinant ddarbodaeth a 
threvniadaeth veddylgar ; ac arverant y bobl i veddwl dros eu 
gilydd, dros y lluaws, yn lle dros yr hunain hunahol. Ysgatvydd 
mai digon avro8go ao anelwig ^a aml vydd y gweddau hyn 
arnom ; yn enwedig wrth vwr w cip ar ryw un neu arall o honynt, 
ar wahan i'r UeiU. Ac y mae osgo ar ein oymeriad oenedlaethol 
Geltig, sydd yn mynyoh godi cymylau ar draws ein cyweithas, 
sev y w hyny ansevydlogrwydd. Nid oes well pobl yn y byd na 
ni am vrwdvrydedd wrth gydio mewn rhywbeth, ao hyd yn nod 
i aberthu, os bydd raid, tra bo gwynt yn yr hwyl ; ond os deoh- 
reuir oeri, ve gerdda yr iasoer drwy y oorf oyweithiol, nes y 
rhỳno i varwolaeth ; a mawr y dànod a'r ymgeoru wrth ben y 
rhew a'r ysgerbwd. Diau hevyd vod anaeddvedrwydd proviad 
ynom i'r vywydaeth newydd hon ; bywyd sydd yn íîovyn parhad 
dy val — nid yn unig yn yr un person, ond 1' w drosglwyddo o un 
i'r llall yn olyniaeth gyson. Èlven gryvav y vywydaeth hon — 
Êrwyth proŸiad amyneddgar — yw cyd-ddwyn, oyd-oddev. Y 
mae pwdu, sòri, mòni, ar unwaith yn ddangosiad o anaeddved- 



l88 Y WLADYA GYMREIG. 

rwydd. Ac yn nesav at hyny y w, cymedroledd mewn siarad : 
cyd-bwyllo, ac nid dadleu. 

" Rhed syniadau vel yna drwom, wrth edrych ar y Wladva 
yn ymlavnio y dyddiau hyn, mewn amryw weddau ar ei bywyd 
cyweithiol. Ysprydiaeth odidog ar ein Sevydliad yw hwn. Na 
voed i vân gynhenau na divlasdod vallu yr ysbryd hwn yn neb. 
Gwyher rhag i'r cryvder vagwyd yn y cydwres hwn synied y 
gall eve, bellach, vyw ar ei bedion ei hun, gyda*r eiddo ei hun. 
Hwnyna yw gwreiddyn froenedd golud a chy vala ; ac mae'n 
sicr o vod yn bechod parod i amgylchu pobl yn dechreu teimlo 
eu traed denynt." 

BIN CENELAETH TN NGHYMBU. 

'* Bhag cacyna ohonom yn ormodol tua*n bys coch bach gwlad- 
vaol hwn. hwyrach y bydd yn iechyd i ni godi golygon ein dar- 
llenwyr, yn awr ac yn y man, i wybren y byd mawr, llydan ; a 
thavlu sylliad ar y cwr hwnw ohono o'r hwn yr hanasom, 
* Cymru lân, gwlad y gân.' Tra y mae cyrchu blyneddol o'r 
"Wladva i'r Hen Wlad, gan rai wedi crynhoi y forddiol i roi gwib 
yno, y mae, weithian, genedlaeth i!yvan yn y Wladva o rai heb 
ddim dawr, ond dawr hanesiol, yn Nghymru. gymaint a 
hyny, mae y rhai olav hyn ar savle i roi trem eangach ar a 
welant, na'r rhai yn dychwel mewn dyhead at ryw vanau neu 
ryw gysylltiadau a wynvydir ganddynt. Oddiyma draw hevyd, 
y mae Cymru vach vel rhy w 

* Seren yaoh wen, yn entrycli y nen, 
Yn sirìol ar ael y furvaven.' 

A^nau yn gwylio ei symudiadau vel y gwylia seryddwyr dro- 
ellau y Uu nevol. Nid oes iddi na De na Gogledd oddiyma, nac 
^glwys nac Ymneillduaeth, na Cheidwadaeth na Thrwyadlaeth. 

** Y maent ne'wydd vod yn rhivo y bobl yno — ^y ddeiliadeb bob 
10 mlynedd. Ac y maŵ hon eto, vel pob un o'i blaen, yn 
Bregeth Wladvaol groch : y bobíogaeth ya teneuo, ond lle 
byddo gweithiau mawrion, a blodeu pob cymydogaeth yn gürvod 
ymvudo i chwilio am le penelin. hyn y cyvyd Gwladva 
Gymreig, vel symudiad gwleidyddol, pe cafai y gwleidyddion 
ond hamdden sobr i gymeryd golwg eang ar eu cylchynion. 
Trevniant ydyw y Wladva, i geisio cadw y gover gwerthvawr 
hwn rhag myned ar ddivancoll cenedlaethol. 

** Erbyn hyn mae y * Cenedlaetholdeb ' hwn — neu Genelaeth, 
vel y mae rwyddav ei alw — yn berwi yr Hen Wlad. Ddeng 
mlynedd ar hugain yn ol, yr oedd ein Profwyd Gwladvaol ni, yr 
Hybarch o'r Bala, * vel un yn llevain yn y difaethwch * ar y 
pwngc hwn. Pan resymai oddi wrth wers y ddeiliadeb, mor vuddioI 
vyddai crynhoi yr elvenau cenedlaethol hyn, * Pw,' meddid yn 
ei wyneb, * trenged cenedlaetholdeb — lol ydyw i gyd.* A chod- 



Y WLADYA GYMREIG. 189 

WYcl * Achosìon Saesnaeg/ ac aeth y merched i yursena. Ond 
Bhagluniaeth o'i thu hithau, yr un pryd, a wnaeth o'r elvenau 
chwal hyny eu hunain, yr Ysprydiaeth Genelaidd sydd yn awr 
yn corddi yr Hen Genedl drwyddi. Teimlodd yr alltudìon ym- 
vudol eu gwadnau danynt, — eu bod ysgwydd yn ysgwydd wrth 
bobloedd eraill. — vod iddynt nodweddion gwerth eu cadw, ac 
vod teimlo velly yn valch o'u tras ac o'u nodweddion yn rhoddi 
yni ac urddas i'w bywyd. Drwyddynt hwy daeth y syniadau 
a'r teimladau i gerdded yr hoU genedl, o leiav veddylwyr a 
blaenaviaid y genedl. Cymer eto beth amser cyn y daw i lawr 
i odreuon y genedl — gwlad hud a lledrith y mursena a'r Achosion 
Sasnach. 

" Welè bapurau y ddeiliadeb wedi eu hargraphu yn Nghym- 
raeg, a govyniad ynddynt yn Nghymru pa iaith siaradent. Wrth 
gwrs, gwingodd í)io Sion Davydd, a cheisiodd ddyrysu y peth, 
Bhoddes hyny achlysur i anaryw ddeisebau vyned i'r Senedd yn 
Nghymraeg. Mynodd pobl Ceredigion gael eu pen-dyheddwr 
yn Gymro, er gwaethav yr ysgweirod a'r Ysgrivenydd Cartrevol ; 
ac yn awr wele hanes un o ynadon y sir yn cynyg yn Gynuraeg, 
yn y chwarter sesiwn, y dyla eu Cadeirydd vod yn deall iaith y 
wlad, gan ddisgwyl y buasai'r Sais Blunt sydd ganddynt yno, 
yn ddigon o voneddwr i roi Ue i'w addasach. Hysbysiadir am 
athraw amaethol i Brivysgol Aberystwyth, a rhaid iddo vedru 
llevaru Cymraeg fermwyr. Mae yr aelodau seneddol ieuainc 
dros Gymru wedi peri eu teimlo yn allu yn St. Stephan, ac y 
mae Ymreolaeth i Gymru yn rhan hanvodol o'u credo a'u 
neges." 

SAV0N PARCHÜSRWYDD. 

" Mae i voesoldeb cymdeithasol ei savon. Y savon wirion- 
eddol, mae yn wir, ydyw yr hyn sydd dragwyddol iawn, neu 
Dduw ; ond i gymdeithas yn gyfredin, y savon yw ymddygiadau 
arweinwyr cymdeithas : megis rhieni, dynion o ddysg a gwybod- 
aeth, crevyddwyr, Uywodraethwyr a chynghorwyr, ac athrawon 
o bob math. YeÚy mae 8avon moesoldeb, neu barchusrwydd, 
yn amrywio mewn gwahanol wledydd, ac weithiau mewn 
ardaloedd gwahanol, ac ar wahanol adegau neu gyvnodau. 
Dywedir, * Dyna ddyn parchus,' neu, * mae yn ddyn parchus 
iawn.' Dyna ddyn yn Nghymru — mae yn gyvoethog, ac yn 
ddyn o wybodaeth a barn, ac yn ddevnyddiol ddigon mewn 
llawer cylch ; ond y mae yn dueddol i yved i ormodedd. Nid 
yw braidd byth yn myned adrev o na phwyllgor na bwrdd heb 
vod yn * llawn,' vel y dywedir. Os holir yn ei gylch, dy wedir, 
* O, dyn parchus iawn ydyw hwn a hwn,* ac os digwydd rhywun 
mwy manwl na'r cyfredin ychwanegu, *Go dueddol i yved 
diveryn gormod ydyw,' atebir yn amddifynol iawn yn y van, * mai 
iddo ev ei hun y mae hyny.' Ond ni edrychir ar ddyn o'r vath 



igo Y WLADYA GYMREIG. 

yna yr nn modd yn y TaJaethau ünedig. Ni ddywedir dyn 
parchus am dano yno, am vod tôn ddirwestol y wlad yn uwch 
nag ydyw yn Nghymru. Vel hyn, ni welwn vod savon parch- 
usrwydd yn gweäianiaethu yn ol vel y mae tôn y cyhoedd yn 
uchel neu yn isel yn nglyn â gwahanol rinweddau. Yn awr, 
os ydyw y sylwadau uchod yn gywir, mae o bwys mawr, mi 
dybiwn, sut yr edrycha y Wladva ar ddechreu ei gyrva gym- 
deithasol (canys nid ydy w eto ond bron yn dechreu) ar wahanol 
rinweddau. Pa un edrychir amynt yn uchel a chysegredig, neu 
ynte yn gydmGurol ddibwys. Os yr olwg gyntay a gymerir, bydd 
savon parchusrwydd yn uchel, ond os yr olwg olav a gymerír, 
bydd savon pajrchusrwydd yn isel ac amheus, a bydd yroes 
sydd yn codi vel yn y niwl beth yw bod yn barchus. 

' ** Bwriadav álw sylw at dri pheth ag y mae o bwys i'r Wladya 
vod yn glir a diddadl yn eu oyloh, sey Priodas, Sabbath, a 
Sobrwydd. Na ddychryned neb rhag vy mod yn myned i 
bregethu ar y pyngoiau hyn. Mae yn wìr yod iddynt eu gwedd 
gieyyddol, vel i bob pwngc, ond nia ar y wedd hono yn union- 
gyrchol y bwriadwn edrych, ond edrychwn amynt vel y maent 
yn gloddiau, a fìniau gwareiddiad a chymdeíthas dda. — A. M.^* 



XXXII. 

TIROEDD EANG GWREGYS TWIANUS 

GODRE'R ANDES. 

Wedi i'r Llywodraeth Arianin ymlid y brodorion o'u cynevin 
a'u lloohesau tua'r Andes, deallwyd vod gwlad vawr, amrywiog 
ei nodweddion, yn ymestyn yn wregys gyda godreu yr Andes, 
ao vel pe rhwng hyny ag is-res o drumau nes i'r dwyrain» 
Cawsai J . D. Evans a'i gymdeithion anfodus laddwyd gan yr 
Indiaid gip arni y pryd hwnw : ac yr oedd adroddion müwrol 
oadgyrch y CadTOdog Rooa yn oadarnhau yr argraf favriol 
hono, ac yn gwirio hen draddodiadau yr Indiaid am Wlad yr 
Avalau, a Mynydd y Taranau, a Llyn y Cyvrinion. VeUy, yn 
1886-7, cyn\âlodd J. M. Thomas vintai o'r gwladvawyr i vyn'd 
gyda'r Bhaglaw Fontana ac yntau a G. Mayo, "i weled y wlad" 
— ^bawb yn dwyn ei draul ei hun, eithr dan reolaeth hwy ill dri. 
Gosgordd anrhydeddus oedd hono gavodd y Rhaglaw — heb 
ddim yn vilwrol ynddi ond eve ei hun a'i votymau a'i aergecmt : 
(ond y dygai y gwladwyr beth arvau at saethu cig-vwyd). Ac ni 
chavodd neb erioed anturiaeth hapusach, a gwneud gwasanaeth 
i'w wlad ar leied o drwst a thraul. Yr oeddynt ryw 30 o niver. 
Gwnaeth y vintai hono ddwy daith archwil ar yr eaugderau 
newydd ymagorai o'u blaenau, a gwnaed wedi hyny wibiadau i 
gywiro yr argrafion cyntav, brysiog: ac ar ol hyny aeth y 
Bhaglaw (a J. D. Evans gydag ey) ar hyd fordd arall bob cam 
i'r Rio Negro hyd i Patagones. Ymnen yspaid wedyn aeth a^os yr 
iin vagad egniol o wladvawyr (heb y rhaglaw) dros ranau o'r 
un daith, dan arweiniad J. M. Thomas, i agor fordd dramwy i 
vèni, bob cam i Vro Hydrev— -y fordd vawr bresenol. Hawdd 
mynegu hyn ar bapur ymhen blyneddoedd, ond yr oedd yn 
wroldeb a threvnidedd ardderchog yn y cy vnod a'r amgylchiadau 
hyny. Dilyna y fordd, gan amlav, hen Iwybrau y brodorion — 
gyda'r avon hyd yr oedd hyny yn ddichon, ac yna ar draws y 
paith maith bryniog a charegog, hyd at Byd-yr-Indiaid, î;lle y 
gadewir yr avon wrth anelu am y gorUewin (gan ei bod hi yn 
gogwyddo tua'r gogledd-orUewin), a chan ddirwyn eilwaith 
gyda hen Iwybr brodorion nes dod i Teca, ac oddiyno eilwaith 
balvalu eu fordd drwy Gors Bagillt a godreu mynydd Tswnica 
(Pico Thomas), gan ddisgyn o'r uchelderau gyda Nant Bhyvon 
(sydd yn arllwys i'r Tawelvor). Yno yr ymegyr gwlad vawr, 
hajrdd Bro Hydrev ("Cwm Hyvryd"). O'r van hono ym- 
ganghena y vro yn ddwy gaingc— yr un tua'r gogledd am Eskel 
a Cholíla, a'r un tua'r de drwy goedwigoedd y " Dyfryn Oer " 



192 Y WLADYA GYMREIG. 

a*r Corcovado. Oddiar waelod dyfryn Nant-rhyvon, cyn y 
llyngcir liono gan yr avon ^aw Caran-lewfw (o'r gogledd), y 
mae golygva Bro Hydrev yn werth myned ymhell i'w gweled — 
yn enwedig wedi y daith vaìth, unfurdd o'r Wladva. Cyvyd yr 
Andes yn gadwen benwyn tua*r gorllewin, ond y Uethrau islaw 
moeledd gwyn y penau yn elltydd coediog hardd ac amrywiol — 
o'r bedw brigog-ganghenog i'r pinwydd talsyth cyhwvanog ; a 
mathau lawer o brenau eraill addurnol neu vyth-wyrdd. Ym- 
estyna y gelltydd hyn yn ymylwe tua*r de hyd at y Corcovado, 
ac i'r gogledd hyd at Esltel ; y gwaelotir oddi aroynt yn ddolydd 
porvaog— lle yn eu tymor y bydd carped o 8yvi (mevTi8) 
peraidd, neu a orchuddir gan vry8glwyn, neu hesg, neu vrwyn, 
yn ol vel y bydd yr avonydd. Neu os troir y wyneb i godiad 
haul drachevn (a*r cevn at yr Andes), ymddyrcha mynydd 
Llwyd a mynydd Tswnica a mynydd Edwyn megys breichiau 
o*r Andes vawr, a'u penau gwynion ganol hav yn dangos 
ucheled ydynt, er heb vod mor gydiol gadwynog a'r briv drum. 
Oddiyno tua*r dehau rhed y 'gwregys iraidd hwn ynghysgod yr 
Andes nes d*od i Lyn Fontana, o*r hwn yr ymEtìrllwysa'r avon 
Sin-gyr (lled. 4ô) — corf o ddwr gymednt a*r Chubut ei hunan : 
ond wedi gyrva o 400 o villdiroedd a ymgoUa o ran gwely (a 
dyvroedd weithiau) yn y Chubut ryw 100 m. cyn i hono gyraedd 
y mor. Tua'r gogledd o Vro Hydrev eto mae yr un nodwedd o 
wlad nes d'od at Lyn Nahuel-huapi — dyvroedd yr hwn yw 
fynoneU avon Limay, a hono oddiar y van yr ymuna yr ayon 
Neuquen gyda hi, a wnant rhyngddynt yr avon Negro, sy'n 
ymarUwys i'r môr yn Ued. 41 (a'r Chubut yn 43. 15). Ar y 
daith hono, wedi darganvod Llyn Fontana a'r Avon Sin-gyr, 
dilynwyd hono nes gwel'd Llyn Colwapi (o vewn rhyw 50 miUdir 
i'r Werydd), gan ddychwelyd i'r Wladva gyda düyniad dys- 
beidiol y Sin-gyr, eüw y brodorion yn lámacan (**yr avon 
vach "), sydd yn agor i'r Camwy ryw gan mUldir o'r môr. Drwy 
y teitbiau hyn gaUodd y rhaglaw gyvlwyno i'w Lywodraeth 
adroddiad Ued gyvlawn am y diriogaeth oedd dan ei oval. A 
gwybu y byd gwybodus amcan go lew am y darn daear oedd i 
vyn'd dan yr enw Tiriogaeth Chubut o hyny aUan. 

I ddangos ei chymeradwyaeth o'r gwrhydri hwnw, ac yn 
anogaeth i'r 8evydlwyr avael yn y Ue, neiUduodd y Llywodraeth 
50 lech (250,000 erwau) o'r tiroedd goreu welsid i vod yn 
wladva yno i'r sevydlwyr — a dyna yw Bro Hydrby. Paji 
wnaed covriviad 1895, yr oedd yno 944 o drigoÜon ac 85 o dai — 
ond y cynwysid yn y figyrau hyny gryn 500 o Indiaid a Chü- 
iaid. Ysywaeth, mae y Llywodraeth hyd yn hyn heb dros- 
glwyddo meddiant cyvlawn o'r wlad i'r sevydlwyr rhag ovn i 
hyny beri tramgwydd i Lywodraeth ChiÜ, wrth vod pwngc y 
fìniau rhwng y ddwy wlad yn anorfenol. Mae hyn yn peri peth 
elven o anvoddlonrwydd ac ansicrwydd i veddyUau y sevydlwyr 



BRO HYDREV. 



194 Y WLADYA GYMREIG. 

— er y gwneir trosiadau mynych ar y tiroedd yno. Hwyrach y 
bydd hyn o eglurhad byr ar y sevyllva yn ddigonol: — yn y 
seith-degau (gwel aml gyveiriadau), yr oedd pethau yn ym- 
ddangos yn vygythiol rhwng y ddwy weriniaeth parthed per- 
chenogaeth rhan ddeheuol y cyvandir. Cyvryngodd yr tìnol 
Daleithau drwy ei chenadydd yn Chili (Gen. Osbome), a gwnaed 
cytundeb o linelliad a fìniau : yn ol hwnw rhoddid rhimyn cul o'r 
tir gyda chydvor Machelan i Chili — ^rhenid Tierra del fuego 
rhwng y ddwy wlad, a datgenid y fin i vod " gyda phigymau 
uchav yr Andes a rha/niad y dyvroedd.'* Pan aethpwyd i 
edrych y "pigyrnau uchav," gwahaniaethai ygwyddonwyr dros 
y ddwy wlad yn vawr iawn ar y rheiny : eithr os mai rhaniad 
y dyvroedd oedd i*w ddilyn, yna yr oedd cryn davelli o'r gwregys 
tyyianus godreu dwyreinioL yr Andes a'u dyvroedd yn arllwys 
i*r Tawelvor — ochr Chili, wrth vod yr avonydd yn cyd-redeg 
gryn fordd gyda'r Andes, ond yn rhedeg drwy vylchau anhy- 
gyrch o*r gadwen vynyddig i'r Tawelvor — ^yelly drwy dri neu 
bedwar o vylchau, ond yr avonydd cyn myned i'r bylchau hyny 
yn dreinio Ueiniau mawr o wlad tu dwyrain i'r Andes. Mae'r 
ddau briv lyn — Nahuel-huapi a Fontana — ^yn ymarllwys i'r 
Werydd, tra Uynoedd y Corcovado a Cholila yn bwrw drwy'r 
bwlch i vôr Chili. Wedi cryn ddadleu a pheth cecru — o leiav o 
du newydduron y ddwy wlad — cytunodd y ddwy Ly wodraeth ar 
i'r ymravael gael ei athry wynu rhyngddynt gan Ÿrenines Prydain 
Vawr (drwy ei chyngorwyr, wrth gwrs). Mae weithian ddwy 
ylynedd neu dair er pan gytunwyd velly : ond y ddwy wlad yn 
amlhau llongau rhyvel aruthrol, vel pe*n bygwth eu gilydd. 
Mae gan y ddwy wlad hevyd ddirprwyon gwyddonol yn ar- 
chwilio a mapio y mynedveydd o'r naill ochr a'r llall er*s tro. 
Yn y cyvamser mae y Werinaeth Arianin yn gwthio rheilfordd 
o'r Werydd, gyda'r avon Negro a Neuquen, am lyn mawr Nahuel- 
huapi, gyda*r hwn lyn y mae agorva lled rwydd i odreu Chili. 
Oblegid yr ysbrydiaeth yna, mae'n debyg, y peidiodd y Llyw- 
odraeth Arianin a rhoi meddiant tervynol o*u tiroedd i sevydlwyr 
Bro Hydrev, rhag y buasai hyny yn achlysur tramgwydd i 
Chili. Ond diau y ceir meddiant cyvíawn yn y man. 

A rhoddi o'r neilldu 50 lech Bro Hydrev, a 300 lech tiroedd 
Cwmni Tir y De, gwnaeth y Llywodraeth drevniant mawr arall 
am y tiroedd eang tua'r broydd hyny. Vel hyn : — I wobrwyo 
y milwyr wnaethent y gadgyrch gynlluniodd y Cadvridog Boca 
i lethu neu ddiva yr Indiaid, deddvodd y Congres i roddi allan 
sicrebau {certificates), i'r milwyr hyny, yn ol eu graddau ac yn 
ol eu gwasanaeth: trevnid i'r swyddveydd milwrol wirebu ac 
arolygu y rheiny, ac yna y gellid eu gwerthu yn y varchnad " i 
gymeryd eu siawns " a brynai neb hwynt neu beidio. Y cam 
nesav oedd i'r Llywodraeth vesur a gwneud adroddiad am y tir 
gawsid velly "yn veddiant i'r Genedl," a ohytunwyd i dalu 



Y WLADYA GYMREIG. I9S 

$300,000 am yesiir yr holl diriogaeth velly. Yr oedd hyny dan 
arlywyddiaeth Juarez Cebnan, yn erbyn yr hwn y bu chwildroad 
1890, ao y bwriwyd ev allan o swydd: a chymaint oedd y 
llygredd gwleidyddol y pryd hwnw vel na roddai neb ddimai am 
y sicrebau tirol hyny elwid " Sicrebau Milwrol Rio Negro." 
Pan ddechreuwyd carthu y llygredd, aiC i rai dynion cywir dd'od 
i awdurdod, ac i adroddiad y mesurwyr vuasent dros y tiroedd 
ddechreu d*od yn hysbys, ymholid obeutu'r sicrebau yn gynil a 
gwyliadwrus. Bu clytio a newid Uawer ar y trevniad gwein- 
yddol yn eu cylch, vel y buwyd hir o amser yn eu hystyried 
megys **cath mewn cwd," neu lotri i anturio o ddamwain 
arnynt. 0*r diwedd trevnwyd y gallai pwy bynag oedd yn dal 
sicrebau gael tir i'w gwerth, ond i*r perchen ddynodi a thalu am 
advesur y manau ddymunai gael. Yr oedd y mesurwyr, neu 
bwy bynag arall oedd wedi bod dros y tir, mewn mantais i vedru 
dynodi y manau goreu: ac vel y cryvhai hyder cydnabyddid 
velly unrhyw hysbysrwydd gwarantedig elhd gael vel sail 
meddiant i*r tiroedd i'r rhai gymerent yr antur. Ar y cychwyn 
yr oedd pris y sicrebau hyn yn isel iawn, oblegid diíyg hyder y 
cyhoedd yn nifuantrwydd y trevniadau: ond codai y pris yn 
raddol nes bod, mewn rhed manau yn 48. neu 5s. yr erw, vel y 
prinhai y tiroedd cyhoeddus, oblegîd y gwerthu wnelai y Llyw- 
odraeth ar ran-diroedd eang — weithiau drwy " uchav ei gynyg," 
neu weithiau drwy drevnu arbenig gyda Swyddva Tiroedd 
Cyhoeddus. Yn y dull hwn tavlwyd yn agored i anturwyr ryw 
2,000 lech o'r tiroedd tyviantus gyda godreuon yr Andes; a 
gadael 3,000 neu 4,000 eraill o vanau llai golygus at drugaredd 
y dyvodol. Dylid covio yn y van hon vod pob lech tua 5,000 o 
erwan (a bod yn vanwl 2,500 hecterw). Mae y tiroedd hyn 
wedi eu mesur yn sgwar (petrual) o 4 lech, sev 2x2, ond wedi 
eu rhanu weithiau i lenyrch Uai : eithr amlach o lawer yn rhan- 
diroedd o 8 neu 12 neu 16 lech yn yr un enw. Wedi i*r antur- 
wyr gael eu dewis vanau bydd y gweddiU yn agored i*r cyhoedd, 
yn ol rhy w vantais neu gyvleusdra y deuir i wybod am danynt. 

Vel engraift araU o'r gwerthiant tirol hwn, dyUd nodi y Uain 
o 60 lech gyda'r arvordir ynghyfiniau y Wladva, ychydig i'r de 
o'r avon Chubut, ryw 60 miUdir islaw aber yr avon. Yn t.d. 
75 eglurìr vel y bu raid i sevydlwyr y FalMands symud eu 
deadeUoedd oddiyno am vod yr ynysoedd hyny yn Uawn: 
mudasent rai tua Chydvor Machelan a Santa Cruz: ac yn 
ddiweddar prynasant daveU o 60 lech, gyda'r sicrebau müwrol 
oedd yn y varchnad, gan ddwyn drosodd rai mUoedd o ddevaid 
o'r FaUdands i'w dodi ar y tir brynasid gerUaw y Wladva. 

Y mae eisoes sevydUadau eang (gan mwyav o ddevaid) yn 
britho Uawer o'r tiroedd y cawsid meddiant ohonynt drwy y 
sicrebau mUwrol, ac y mae hevyd viloedd o ddaoedd yn cael eu 
cadw ar diroedd veUy gan aguatters, heb berchenogaeth yn y 



196 Y WLADVA GYMREIG. 

byd ar y tir, na thalu ardreth am dano— hyd ryw bryd y daw 
perchenogìon i yeddianu yn ymaryerol. 

Neillduodd y Llywodraeth 50 lech o*r tîroedd hyn i vod yn 
gartrey a lleoliad i'r brodorion {reservation)y tua*r van eJwir 
Lang-iew, heb vod ymhell o dueddau Teca a Eìtsawra. Ond 
tra bydd eangderau o dir hela heb boblogaeth amynt, diau mai 
crwydro y manau hela hyny wna'r Lidiaid, i ddala'r creaduriaid 
gwylltion, a gwerthu y crwyn ddaliant er mwyn elw y gwerth- 
iant, yn gystal ag o nwyv yr hela a hen arver. Ar ran o*r 
lleoliad hwnw rhoddwyd perchenogaeth i*r hen benaeth mawr 
Shaihweki a'i veibion-ond chwith iawn iddynt y cyvyngiad 
hwn ar eu Ue ragor broydd coediog eu hen gynevin tua*r 
Manzanas. Tr im modd caniatawyd perchenogaeth i rai pen- 
aethiaid eraill, ond gwyddis yn burion mai " gwerthu'* y tiroedd 
hyny vydd y diwedd, i*r anturwyr a'r travnidwyr sydd yn cyni- 
wair y parthau hyny. Yn y cyyamser mae gweddillion y 
brodorion ar chwal dros yr holl dinogaeth, gan hd at eu gilydd 
a*u cyvathrach ar adegau hela neu adegau travnidio. 

Heblaw hyn oll mae tavelli eang yn leagues wedi eu prynu 
a*u meddianu tua*r Yaldez, Arwats, Bhyd-yr-Lidiaid, &c. 



XXXIII. 
CWLEOEDD I YMYUDWYR. 

Wrth weled y tiroedd oyhoeddus yn myned vel iiohod yn 
dayeUi aruthrol rhwng y rhai arianog, gwnaeth y Llywodraeth 
dreyniad i roddi cyvle i ddyvudwyr ac eraill gael gavael ar beth 
o'r tiroedd hyny, mewn Ueiniau lléd, ao mewn manau cyvleus, ar 
delerau cevnogol. 

Jbnua (seinier vel Chenwa yn Gymraeg— gr av pan o vlaen e 
ac i i'w seinio vel ch Gymraeg, ac u vel t^;)— ^NeiUduir 50 lech 
(250,000 erwau) yn yr ardal hono man y gaU sevydlwyr gael 
chwarter lech bob im (625 hect, tua 1800 erw) yn veddiant, (1) 
Os byddant Archentiaid drwy eni neu vabwysiad. (2) Os nad 
oes ganddynt dir o'r eiddynt eu hunain yn y Weriniaeth. (3) 
Os cartrevant yno am dair blynedd a dodi aniveiUaid ar y Ue 
hyd i werth (300. Tua'r ardal elwir vel uchod cyvuna frydiau 
y Chirik a Jenua, i redeg drwy y dyfryndir hwnw, nes yr ymgoU- 
ant (ar rai tymorau) yn agos i nant Apelé. Mae rhaniadaeth y 
tiroedd hyn yn chwarteri heb eu llineUu a'u mesur hyd yn hyn : 
ond y mae Uawer o bobl ieuaingc y Wladva wedi rhestru eu 
henwau i ovyn hawUad i'r tiroedd hyny, a chanddynt dda>oedd 
yn barod i'w dodi amo pan wna y Lly wodraeth drevniadaeth 
ymarverol ar y Ueiniau hyny iddynt. 

Mae dyfryndir Jenua yn waelotir porvaog manteisiol : mewn 
manau mor Uydan a dwy i dair miUdir o led, ac mewn manau 
eraiU namyn miUdir neu weU : ond debygir nad yw y bryndir 
cyfìniol mor iraidd a manau eraiU, wrtíi vod creigleoedd y 
Uethrau yn Ued Iwm. Os cynwysir yn y mesuriad a'r Ueoliaid 
y cangenau elwir Lamseniwf, a'r gwastadeddau o Erw-waw a 
Chirik, yna bydd Ueiniau da i sevydlu arnynt. Ar adegau bydd 
Uivogydd cryvion ar wastadedd Jenua, yn ysgubo ar eu fordd i'r 
Sin-gyr tua Choiki-nilawe. Mae yn y cyfiniau amryw sevydl- 
wyr er's rhai blyneddau, vel math o iqnatter%y ac ydynt hysbys 
o'r nodweddau Ueol hyny. Yn y cymoedd rhwng Erw-waw a 
Uethrau Rytsáwra y mae peth coed, ddevnyddir yn gartrevol 
yno : ond Ued ddi-goed yw y cyfiniau, er y dywedir vod peth 
coed tanwydd yn y cyraedd fordd hono. 

Dynodir y sevydliaid hwn yn y map mwyav dan yr enw Jenua, 
neu " Herman SchUeper." 



SevydUad Colwapi, gerUaw y Uyn mawr o'r enw hwnw, tua 
Ued. 45*50, a rhyw 60 miUdir o lan môr y Werydd yn y cyver. 



198 Y WLADVA GYMREIG. 

Neilldiiir 60 lech y fordd hono str yr un telerau ag y gynygir 
yn Jenua. Eithr y mae'r gwastadeddau hyn yn dra chymwys at 
eu dyyrhau, yr un modd. ag yr ydys yn dyvrio dyfrynoedd 
cnydiol y Wladva. Lliva avon vawr y Sin-gyr i'r llyn eang 
Colwapi, gan vyned heihio dyfrynoedd a gwastadeddau dyvradwy 
lawer yn yr hoU gyfiniau hyny. Weithiau bydd y llyn agos yn 
sychy gan adael gwastadedd o waddod bras lle y bu ei wely. 
Gyda phroviad gwyddonwyr dyvrhau y Wladva, byddai rhag- 
olygon y gwastadedd hwn yn eithav cyraeddadwy. Ar y ddau 
tu y mae ceryg hylaw yn y cyraedd at adeiladu (sic argaeo os 
bydd raid). Ystyriaeth arall bwysig i sevydlwyr yr ardaloedd 
hyny yw vod cymoedd pori manteisiol iawn yn y cyraedd; lle y 
mae tarddiadau Tiwr yn treiglo o'r Uethrau gerllaw, nes ireiddio 
y borva i*r daoedd a'r deadelloedd. Nid oes borthladd diogel a 
hwylus yn nes na Bustamente neu Malaspina, ryw 150 o villdir* 
oedd o Colwapi : ond y mae Tili Roads (ar y cyver) tua haner y 
pellder hwnw, ond nid mor gyraeddadwy ar bob tywydd. 



Dyfryn Ebl-kein — Neillduasai'r Lly wodraeth ddyfryn Kel-kein 
yn fermi 100 hecterw (240 erw), ar gyver dyvudwyr y ** Yesta,'* 
yn benav : un ferm yn rhodd, a*r lleill i'w gwerthu am bris 
cymedrol iawn. Buwyd yn hir yn cael y caniatad gweinyddol 
drwy y furviau govynol yn y swyddveydd : a thrachevn gyvnewid 
y lleoliad, vel ag i gynwys y dyfryndur ymarverol. Erbyn hyny 
yr oedd dyvudwyr y ** Vesta " wedi chwaJu, a rhoi i vynu y syn- 
ìad o sevydlu yno — ac wele gwag ydyw hyd yn hyn. Yr eglur- 
had, mae'n deoyg, sydd vel y canlyn : Mae cwr Ì8av y dyfryn 
hwnw, dyweder, gryn 100 müldir o'r Wladva, a fordd Ued an- 
hawdd ac anhygyrch tuag yno. Dadleuid na ellid gobeithio 
*'cariogwenith " oddiynoi'r Wladva am bris dalai y draul: y 
pryd hwnw nid oedd gwerth tunell o wenith yn y varchnad ond 
rhyw £8. Barnai y rhaihyderus y gellid cael 300 o fermi vedrid 
ddyvrio ar y dyfryn hwnw, gyda pheth gwaith camlesu a chlirio 
drain. Sònir yn awr am redeg rheilfordd o'r Wladva i Teca — y 
Llywodraeth eisoes wedi penodi gwyddonwyr i edrych ac 
eyrydu y peth ; a phan wneir hyny bydd dyfryn Kel-kein yn 
gyraeddadwy iawn o'r Wladva. Y dyfryn hwn yw llwybr 
presenol y mèni lawer sydd yn travnidio i'r Andes, ac yno mae 
yr orfwysa gyntav wedi croesi yr Hirdaîth vaith a'r havnau 
milain sydd ar y ddau ben i'r daith. Nid yw y paith cylchynol, 
debygid, yn borvaog iawn heb vyned ymhell tua'r gogledd, lle 
mae nentydd a phantiau golygus. Gellid deall y gwahaniaeth 
vyddai i'r dyfryn hwn pe y ceid rheUfordd yn ei gyraedd, gan vod 
gwlad o 300 o fermi yn golygu cartrevi i luaws o bobl ryw 
ddiwmod. 



Y WLADYA GYMREIG. I99 

Y mae dyfryndir cul, troeUog, am gryn 30 milldir oddiar gwr 
uchav y Wladva, yn myned dan yr enwau ** Dyfryn yr hen 
eglwys," a "hen wely," ** campamento," &c. Bualir Ilawer o 
ddaoedd y fordd hono yn y tymor hav, i'w cadw rhag myned ar 
grwydr i'r meusydd yd yn y Wladva, gan dalu hyn-a-hyn y pen 
am eu gwarchodaeth dros y tymor. Mae tua'r fordd hono rai 
Ueiniau o Jir a rhyw vath o veddiant amynt. 



XXXIV. 

Y TIRIOGAETHAU CYSYLLTIOL. 

Eglurwyd yn t.d. 147 ddarvod i'r Llywodraeth greu naw o 
Diriogaethau wrth wneuthur trevn a dosbarth ar y tîroedd 
di-boblog berthynent i'r Weriniaeth. Pump o'r rheiny wnelent 
gynt y rhaniad daearyddol adwaenid vel ** Patagonia." Tir- 
iogaeth Chubut (y Wladva) yw y ganol o'r rheiny — Bio Negro 
a Neuquen i'r gògledd, Santa Cruz a Terra del fuego i'r de. Yr 
olav yw y leiav, gan nad y w ond haner yr ynys sydd yn gorwedd 
^rhwng cydvor Machelan a'r penrhyn eithav — yr haner arall 
ymeddiant Chili. Mae'r haner isav hono drachevnyn goediog a 
gwlawog; tra y rhan uchav yn sych a pheithog: brodorion 
corachaidd pysgotol sydd ar y rhan goediog a gwlyb, ond y 
Tsonecod cryvion a'u gwanacod ar y rhan arall, agosav i'r 
cydvor Mae y Llywodraeth yn nawddogi y diriogaeth vechan 
hono oblegid ei savle ryng-wladol — rhwng ChiH ag Archentina, 
a cherllaw y FalMands : ond mae ei choed yn peri travnidiaeth 
vy wiog, a'i physgodveydd yn gynaliaeth i lawer. Bu cenadaeth 
vlodeuog gan Eglwys Loegr yno amser yn ol at y brodorion 
còraidd: ond y mae hono wedi edwino oddiwrth ddylaaiwad 
mall alltudva Arianin osodasid gerllaw. [Gwel t.d. 74] . 



SANTA CRüz (Groes-wen). 

Mae fin ogleddol y diriogaeth hon yn cydio wrth fin ddeheuol 
tiriogaeth y Wladva, ac y mae hi tua'r un vaint o wlad, ac yn 
Ued gyfelyb o ran nodweddion — gwregys tyvianus gyda'r Andes, 
a*r llain oddiyno i'r arvordir yn baith tebyg i'r Chubut. ün 
avon vawr sydd i'r diriogaeth, sev yr avon Santa Cruz ; ond y 
mae un arall lai, yn rhedeg o'r Andes i'r môr, sev y Gallegos, 
tua Ued. 52° : ac y mae cangen yn d'od i'r Santa Cruz (elwir 
Siawen), yn ymarllwys iddi heb vod ymhell o'r môr (lled. 50"). 



200 Y WLÂDYA GYMREIG. 

Bhed y Santa Cruz o Lyn Viedma, yn yr Andes — llyn vel Llyn 
Fontana a Llyn Nahuel-huapi — ac ymddengys vod cyvres o 
lynoedd cydiolgyda*r llethrau Andesaidd, rai yn arllwys i*r Tawel- 
vor, a'r UeiU yn tynu at Lyn Viedma a San Martin : tra yn uwch 
i'r gogledd vyth y mae llyn elwir Llyn Buenos Ayres, a dy vroedd 
yr hwn y goheithir vedru eu camlesu cyn hir i*w harwain i 
Borthaethwy (Port Desire), a dyvrio dyfryndir eang ar y fordd 
tuag yno. Ceisiodd Darwin a'i gymdeithion ar y "Beagle" 
vyned i vynu*r avQn Santa Cruz hyd i Iyn Viedma ; ond pallodd 
euhamynedd, er y Uwyddasai yr Hispaenwr Viedma i archwiUo'r 
Uyn agos i ganriv cyn hyny: bid a vyno, deallwyd drwy y 
gwch-daith hono nad oedd nemawr ddyfryn amaethol gyda'r 
avon er cry ved ei dyvroedd, vel nad oedd ragolygon am sevydliad 
amaethol mawr y fordd hono. Mae cẁr isav Tiriogaeth Santa 
Cruz gryn lawer yn oerach na'r gwregys paith ar y cyrion 
gogleddol : a chan vod lled y cy vandir yno yn llai, mae Ueithder 
y gwregys iraidd gyda'r Andes yn peri vod y borva yn well, a 
tharddiadau dẁr yn amlach. Gyda'r gwregys Uynoedd y mae 
creigiau basaltaidd anhygyrch: gyda'r arvordir mae y paith 
unfurv anwastad, nes d'od at dueddau Borth San Julian, lle 
sydd is a mwy ty wodog, gyda morveydd eang : nes d'od eilwaith 
at y bryndir ar dueddau Sea Bear Bay ac ynys Penguin. 

Borth Gallegos (lled. 52'') yw canolvan y diriogaeth, ac yno y 
mae'r rhaglawiaeth. Gen. Mayer oedd y rhaglaw nes y bu 
varw yn ddiweddar : a chan ei vod yn ieithwr da {\e\ Almaen- 
wyr yn gyfredin), a llawer o Brydeiniaid wedi ymsevydlu yn y 
tueddau hyny, fynai dealltwriaeth a chydweithrediad calonog. 
Wrth benodi olynydd iddo dewisodd y Llywodraeth Amerigwr- 
Arianin o'r enw Mackinlay, yn meddu yr un cymwysder ieithol, 
ar gyver sevyllva gymysg y diriogaeth yno. Ve ddeallir yma 
vod y gwregys ty vianus gyda'r Andes yn ymestyn i'r Uain cyfelyb 
perthynol i Chih yn y sevydhad a'r drev ar y cydvor elwir 
Sandy Point, neu Punta Arenas. Yno yw porthladd a chyrchva 
masnach y wlad hono, gan vod y borth yn ddi-doll i bob cenedl, 
ac ar vynedva y cydvor i agerlongau yn galw heibio. 

Devaid a gwlan yw priv adnoddau y Diriogaeth hyd yn hyn : 
a chan mai deveitwyr cevnog o'r Falklands yw y sevydlwyr, 
cymerant bob goval a thraferth i wella eu deadelloedd a'u 
bualau, nes bod gwedd fynianus ar y dìrìogaeth. 



TIRIOGAETH BIO NEGRO. 



Yr avon vawr Negro yw fin ogleddol y diriogaeth hon, a lled. 
42°, yw y fin ddeheuol, gan yrpestyn rhwng yr hydredau hyny 
hyd at Lyn Nahuel-huapi, a dilyn y gwregys Andes hyd y fìn 
ddeheuol. Mae hyn yn arwynebedd mawr, gan vo'd Ued y 



Y WLADVÂ GYMREIG. 20I 

cy yandìr o'r môr i Nahuel-huapi agos i 400 mill. Ond oddieithr 
dyfryndir Viedma (trev Patagones) hyd at Pringles, a chyda 
hyny rimynau dyfryndir Oouesa a Castro, ni cheir nemawr 
wlad amaethol nes cynwys gwastadedd mawr Ohoel-choel — yr 
hwn yn ddiau yw gardd y dinogaeth. Mae dyfryndir gweddol 
yn y Ue elwir Ohinchinal ; ond amgenach na hyny yw Boca, 
ychydig islaw deuddwr y Limay a Neuquen : ac yn uwch na 
hyny eto mae gwastadiroedd eang minion llyn Nahuel-huapi. 
Gerllaw Boca gweithiodd y Llywodraeth gamlas ddyyrio, rai 
blyneddau yn ol : ond ni wneid y devnydd ohoni ddisgwylid : 
eithr gan vod yno yn awr wersyllva vilwrol boblog, diau y bydd 
dda wrth y gamlas hono i gynyrchu rheidiau i*r boblogaeth y 
fordd hono. Mae dyfryndir mawr Ohoel-choel cyn hir yn debyg 
o vod yn ganolvan gynyrchus a chyniwair iddi — tàw eisoes y 
mae'r rheilfordd elwir Uinell Neuquen wedi ei gweithio at y 
llanerchi hyny o Bahia Blanca ar y Werydd : estynir y llineU 
hyd at Boca : ac yn y man, debygid, y croesir y Bio Negro yno, 
gan anelu y llineU wedyn i gyveiriad tiroedd Nahuel-huapi, 
màn y mae bwlch mynedva i OhiU. 

Mae fìniau Tiriogaeth Bio Negro yn cynwys rhanau o'r avon 
Oolorado mewn manau, ac yn cydio hevyd wrfch finiau Tiriogaeth 
Pampas, tra mae cydiadau eraill ohoni gyda thalaeth Buenos 
Ayres. 

Paith, veUy, y rhaid ystyried rhelyw y Diriogaeth eang hon 
— oddigerth y manau ddynodwyd, y rhai yn ddiau ydynt 
lanerchau pwysicav y wlad. 

Mae y Bio Negro yn avon vawr ysblenydd ; a rhedir ager- 
longau bas arni ar dymorau, hyd i vynu at Boca. Ond dengys 
y faith vod y Llywodraeth yn adeüadu rheilfordd gyvocilog 
gyda'r avon, vod anhawsderau ymarverol i wneud devnydd 
mordwyol ohoni. 

TIRIOGABTH NBUQUBN. 

Gwlad vynyddig wrth geseiliau yr Andes yw y diriogaeth 
hon, a'r avon Neuquen yn Uivo o'r gogledd-orUewin, i uno 
gyda'r Limay (o Nahuel-huapi) gerUaw Boca : ac o hyny aUan 
elwir y Bio Negro. Hon oedd hen wlad yr Indiaid — gwlad yr 
avalau (man^anas) : a thrigai miloedd o'r Manzaneros y f ordd hono, 
gan gyniwair i ChiU ac hyd Mendoza vel y byddai cyvleusderau. 
Pan wasgodd Archentina am veddiant o'r wlad, vel rhan o'i 
thiriogaeth, ymvudodd tair mil neu ragor o'r trigoüon i Ohüi, 
yn hytrach nag ystyried eu hunain yn Archentiaid. 

Y mae gan y Weriniaeth Ajianin raglawiaeth gyvlawn yno, 
vel yn y tiriogaethau eraiU: yn y man a elwir Ohos-malal. 
Gyda OhiU y mae hen gyvathrach y bobl hyn — ^yn wir hwynt- 
hwy yw yr Arawcaniaid, ac ol yr hen genadaethau Jesuitaldd ar 
eu devion hyd heddyw. 



XXXV. 

ELYENAU DAEARYDDIAETH A DAEAREG Y 

DIRIOGAETH. 

Drwy gymorth y inap cydiol gyda'r llyvr hwn, gellir amgyfred 
yn well a chael peth dirnadaeth am y wlad vawr sydd yn myned 
daji yr enw Tiriogaeth Chubut — 8ev rhan ganol y mynegiad 
amwys gymerid yn gyfifredin gynt dan yr enw "Patagonia." 
Mapiau arverol Prydain ac Ewrob a'i galwasant Patagonia : eithr 
yr hen enw gwreiddiol Hispaenig ar yr holl wlad oedd Patagones : 
sev yw hyny, y Traed Mawr, am mai velly y traddodiad am 
vrodorion cynhenid cawraidd y wlad. Y Llywodraeth Arianin, 
pan gavodd veddiant o'r wlad, a*i rhanodd yn bedair tiriogaeth, 
S3v Jftio Negro, Chubut, Santa Cruz, a Tierra del fuego. A'r un 
yn myned dan yr enw Chubut yw y rhandir vawr sydd at law y 
Wladvai*wphoblogi a*i dadblygu (gwely trevniantllywodraethol). 
Yr eglurhad ar yr enw sydd vel hyn : Y brodorion arverent alw 
y briv avon dan yr enw Chupat (vel yn Saesneg) neu Tsiwba : ond 
chupar yn Hispaenaeg y w diota neu lymeitian, a rhag i'r Ue gael 
Uasenw barnodd Dr. Eawson (y priv weinidog) mai Uareiddiach 
enw vyddai Chubut (a seinio y ddwy u vel w), 

Wrtìi wneud y rhaniad hwn, nid yw ond llinelliad daearyddol 
dychmygol o ran de a gogleddd : ond cadwen mynyddoedd yr 
Andes yn y gorllewin, a Môr y Werydd ar y dwyrain yn fìniau 
eglur. Ehaniad mawr Natur arni y w y ddwy avon o*r Andes i*r 
môr — sev y Chubut, o tua Ued. 42° a hyd. 72", gan arllwys i*r 
Werydd lled. 48.16 ; a*r Uall yw yr avon Sin-gyr, o Lyn Fontana, 
yn Ued 45", ac wedi teithio rhyw 400 milldir yn ymddyrysu tua 
Llyn Colwapi, lled. 45*50. 

Rhaniad arall Natur arni yw y gwregys, traws i*r ddwy avon (a 
nentydd eraill), sydd yn finio ymyl mynyddoedd yr Andes — o 
42" i 46" — gwregys iraidd tyviantus. gydag aberoedd a choed 
mewn manau ; ond chwyddiadau o ucheldiroedd gwastad, eithr 
gostyngiadau eang, vel meingciau neu rìsiau aruthr, dan wisg o 
borva heb vod yn doreithiog bob amser. 

Megys o ystlysau y cewri dwyreiniol i'r chwyddiadau meìngciol 
hyn y daw amryw frydiau a nentydd — y benav o'r rhai yw y 
Teoa, yn Uivo o'r de i ogledd am 250 milldir, gan ymarllwys i'r 
Chubut tua Ued 42*50. Y lleill ydynt aberoedd Chink, Erw-waw, 
Jenua, Samn, Apele — oll yn tynu tua'r Sin-gyr a Colwapi. 

Gyda'r arvordir dwyreiniol — ^min y Werydd — ^mae y wedd yn 
wahanol iawn i'r hyn ydyw tua'r gwregys Andesaidd. Yma 
ceir y furviadau rhyvedd alwai Darwin yn lench formation, 



Y WLADYA GYMREIG. 203 

megis meìngciau neu risiau y cynyyd. Nid ydynt, yn wir, onid 
gwaelod y môr wedi ei ddyrchavu yn ei grynswth, nes bod yn 
vyrdd-dir uchel, eithr eilwaith, mewn manau, wedi ei gavnio a'i 
rychu yn nhreigl cyvnodau. Gan vod hinsawdd y Dirìogaeth 
mor sych, nid yw lleithder a thyviant yn mènu nemawr ar 
wedd y fundadau ar y copäau : eithr eglur vod rhyw dy walltiadau 
mawr o wlaw ar adegau yn rhwygo llethrau y paith meingciol 
hwn yn bantiau a havnau. Amrywia Ued y gwregys peithiog 
hwn o 60 milldir, tua lled. 46'60 (cyver Eolwapi), i 150 mill., 
lled. 42*" at Banau Beiddìo. Ond torir ar draws ac ar hyd y paith 
meingciol prìddol, gwaddodol hwn gan rìmynau o greigiau celyd 
neu ronynog garw. Ar gyfiniau y Tëlsun mae pigymau llosg- 
valog amlwg, yn rhedeg gydag ymylon y paith uchel : tua chwr 
uchav dyfryn cyntav y Camwy (Chubut) mae y creigiau celyd, 
talpiog hyn yn rhedeg megys mur gyda*r avon lámacan, ac yna 
ryw 50 miUdir is i'r de a dorant ar draws, o ddwyram i orUewin, 
yn gevnen o*r un creigiau moeüon— heb vod yn uchel— nes dod 
yn agos i*r môr. 

Cyvres o'r peithiau a'r creigiau a*r tomenau hyny yw y wlad 
ganol vawr hono, nes dod at yr agorva o ddyfryndir elwir Dyfryn 
yr AUorau, neu ar lavar gwlad "Rhyd-yr-Indiaid'* (Ue mae 
gogwydd i dde-orUewin yn yr avon). Oddiyno ymlaen, igyveir- 
iad gorUewin, (am ryw 60 miUdir eraiU) Ue yr ymgyvyd gris neu 
vainc araU uwch, 011 d yn vwy bryniog a chydiol vel cyvresi cad- 
wenol : eithr yn eu hymyl is-beithiau a sych-lynoedd (vel tuag 
** Ania"). llyw 50 müldir peUach yn yr un cyveiriad mae vel 
petai lanerchau ireiddiach« — eithr uwch eto o lyvel y môr — yn 
ymestyn velly hyd at ymylon y gwregys tyvianus y cyveiriwyd 
ato. 

Mae'n anobeithiol gaUu cyvleu mewn darlun geiriau, amgyf- 
rediad o nodweddion mor wahanol i ranbarthau cyfredin Ewrob. 
Y mae mor eang unfurv o ran rhyw weddau, tra'n amrywio'n 
ddiryawr o ran rhai neUlduolion eraUl, vel nas geUir oymhwyso 
ati yr un desgriviad cyfredinol, vel ag i'r meddwl ddelweddu 
iddo'i hun ryw syniad cUr am y wla 1. Ovnadwyy hwyrach, yw 
y gair addasay am y paith maith, mud : a/ruthr, evaUai, gyvlea y 
syniad am chwyddion ac uchelion yr Andes yn eu hanverthedd. 
Nid difaith dywodog : ond difaith gerygog, — sych-bantiau cleiog 
neu varianog : anialedd o ddrain, a blewyn tuswog rhyngddynt, 
neu grug cwta mewn manau eraiU. Ar rai o'r Uethrau oddiar y 
peithiau, neu wrth odreu rhai eraiU, ymddengys tarddiadau o 
ddwr gloyw— eilw y brodorion ** Uygaid dyvroedd " — ond Ue 
bynag y byddant dangosir tyviant o vrwyn, neu hesg, neu borva 
las— yn ol grym y tarddiad. Mewn manau o'r paith hwn mae 
rhai o'r tarddiadau hyn yn groew, a rhai eraiU yn helîaidd, ger- 
llaw i'w gilydd. Maŵ math arall o'r tar Jdiadau crocw hyn yn 
bwrlymu o'u cwr yma neu eu cwr arall yn ddysbeidiol, bob 



204 V WLADYA GYMREIG. 

ychydig yunudau — ^rai yn tavlu prilliad yn Ued uchel. Lle bo 
frwd Ued grev yn ymwthio o geseUiau neu agenau yn y creigìau, 
a hono yn ddigon grymus i gerdded gryn beUder, gweUr pysgod 
ynddi, ond y frwd yn coUi ac yn darvod yn raddol, neu y dwr 
yn nawsio i vod yn helîaidd fel y gwanycha*r Uygad. Nodwedd 
ryvedd yw y frydiau anghyvlawn hyn — ^lawer ohonynt heb na 
dechreu na diwedd, a elwir ar lavar gwlad yn " hen welyau ". 
Dichon mai arllwy8veydd y tymhorau gwlawog ydynt, ac yna 
yn madreddu yngwres yr haul nes bod y naws hdiaidd ar eu 
dyvroedd merw oddiwrth yr haUtedd sydd yn y tir. Gyda 
minion y merw-ddwr hwn ty v cyrs a hesg, ac y mae yn gyrchva 
i lawer o ednod gwyUt. 

Ve ddeallir oddiwrth hynyna mai elven vawr hanvodol y 
Diriogaeth yw Dwr. Lle bynag y mae dwr yn y cyraedd, yno 
yw cyrchva dyn ac anivaÜ. O gadwen vynyddig yr Andes lUva 
dyvroedd lawer — ^y tu gorUewinoî (OhiU) wlawogydd trymion aml, 
nes bod y wlad hono (o'i chanol i' w de) wedi ei mwydo'n barhaus. 
Peth o'r gwlawogydd hyny ddelir gan vrigau yr Ajides a livant i 
lawr y Uethrau dwyieiniol, ac a ireiddiant wregysau tyvianus 
tiriogaeth Ohubut: eithr, ysywaeth y son, mae Uaweroedd o*r 
frydiau hyny wedi medru y fordd yn ol i*r gorUewin (ChiU) i'r 
avonydd mawrion sydd wedi yaiwthio drwy vylchau yn yr 
Andes i wneud eu ffordd i'r Tawelf or. Pe buasai yr hoU avonydcL 
mawrion hyny i'r dwyrain (yn Ue i'r gorUewin), newidiasid holl 
wedd tiriogaeth Ohubut. Daethai avonydd mawrion y Oajran- 
lewfu a*r Corcovado (Batu-Palena) i ymyl Bro Hydrev, ond 
troant yn ol i*r Tawelvor yn ddy vroedd aruthr. Mae Uynoedd 
mawrion Nahuel-huapi a Fontana, a tharddion y Ohubut, gerUaw 
OhUi, ond rhedant i'r dwyrain yn yr avonydd mawrion Rio 
Negro, Ohubut, a Sin-gyr. Hawdd olrhain vel y Uivai'r Oor- 
covado i'r dwyrain mewn cyvnod daiaregol cymarol ddiweddar 
iawn, gan gyvuno gyda'r Ohubut tua Teca. 

Ehwng y Eio Negro (Ued. 41°) a'r Chubut (Ued. 43.16), nid oes 
frydiau rhedegog (oddigerth gwregys iraidd y Limay) ynhiriogfiieth 
briodol Chubut. VeUy y mae gogleddbarth y wlad, y tu hwnt i 
Banau Beiddio (hyd. 69"), yn gyvres o beithiau rhywiocaoh na'r 
peithiau deheuol : a chan hyny wedi bod yn gyrchvaoedd 
mawrion i'r brodorion gyda'u haniveUiaid ac i hela. 

Mae un nodwedd ddaearyddol arbenig ar ddeheubarth y dir- 
iogaeth, sev Llynoedd Kolwapi ac Otron, Ued. 45'50, ac o vewn 
rhyw 50 miUdir i'r Werydd. Dangosir ar y mapiau megys petai 
amryw lynau : eithr nid ydynt ond sych-lynau ag weithiau 
haenen deneu o ddwr ar eu manau isav. Ond mae y ddau lyn 
(Otron a Rolwapi) yn perthyn i'r avon grev Sin-gyr — ^y cyntav 
yn gronva greigiol o ddyvroedd gloywon, a pheth gover yn 
rhedeg ohono dros erchwyn ddwyreiniol i'r Sin-gyr, Ue y gwna'r 
tro wrth anelu i'r badeU vawr sydd yn myned dan yr enw 



Y WLADVA GYMREIG. 20$ 

Kolwapi — enw brodorol yn arwyddo cwdyn neu dderbynva. 
Fan vydd y Sin-gyr yn grev bydd llyn Éolwapi yn gryn 60 
milldir o amgylchedd. Ond dywedir ei vod ar adegau yn gwbl 
sych ; tra hyny o ddyvroedd liva o'r Sin-gyr yn ymgolli yn y 
corsydd canghenog rhwng hyny ag Otron. Ar gyver 
arllwysva*r Sin-gyr y mae vel petai barhad o'r avon yn 
myned yn ei blaen o'r Uyn, ond mewn gwely llai lawer, ac yn 
myned dan yr enw lámacan. Fan sycho Kolwapi, ganol a 
diwedd hav, a gwyntoedd cryvion y tymor yn codi y llaid 
sych yn lluwchveydd tomenog nes tagu bala yr lámacan, 
neu ymlunio yn gorsydd merw, mor belled ag y bo pwysau di- 
gonol i wthio'r avon ar ei gyrva tua'r Chubut. Tua haner f ordd 
yr lamacan i*r Oamwy y mae pantle mawr, yn agor oddiyno am 
y môr yn y man elwir Oamerones : ar waelod y pantle mawr 
hwnw, gysylltai yr lamacan â'r Oamerones, y mae rhedwely 
helîaidd yn arwain f r môr, yn ol vel y bydd tymorau gwlawog 
a'r tarddiadau oddiar y llethrau yn ymarllwys i'r pantle. 



Megys i acenu y sylwadau blaenorol parthed oll-bwysigrwydd 
yr " elven deneu ysblenydd " dwe mewn tiriogaeth sech vel y 
Wladva, rhoddir yma rai dyvynion o lawlyvr D. S. Davies am y 
gelvyddyd o ddyvrhau : — 

" Oeir drwy ddyvriad lawer mwy o gnwd, ac yn vwy cyson — 
bob blwyddyn yn ddifsiel, a gellir poblogaeth luosocach ar bob 
milltir, a gwell iechyd nag a geir mewn un wlad ar y ddaear ag 
sydd yn dibynu ar y gwlaw am ei chynyrch. 

" Y mae y tir o vath ag eydd yn derbyn gwres yr haul i 
ddyvnder mawr, a pheth o'r dyvnder hwn heb ond ychydig neu 
ddun lleithder, nid yw y gwres yn cael ei vwrw allan na'i leihau, 
eithr gwasanaetha velly i gynhesu y rhan a leithir gan ddy vriad, 
a'r amod hwn sydd yn rhoddi ty viant heb vawr o rwystr gan nad 
oes nemawr ddyddiau cymylog, niwliog, oer, na llaith. Wedi i'r 
gwenith gael ei ddyvrio yn ddigonol, ac iddo gael pen da, atelir 
y dwvr, i'r gwenith gael aeddvedu y mae'r gwaith hwn yn 
myned rhagddo yn ardderchog. Nid oes tywydd gwlawog i 
achosi y rhwd, na nosau oerion, llaith yn aravu dadblygìad y 
grawn trwy ei grebychu na'i vallu ; ac â'r gweithrediad feryllol 
ymlaen yn ddirwystr i vuddugoliaeth." 

** Tn Nhiriogaeth ütah y mae dyvriad wedi cyraedd y llwydd- 
iant mwyav yn America. Y mae diwydrwydd medrus a phen- 
dervynol y Mormoniaid wedi gwneud i'r " anialwch vlodeuo 
megis rhosyn." Yn Great Salt Lake Oity, mae'r frydiau o'r 
mynyddoedd wedi cael eu dysgu i redeg trwy yr ystrydoedd, i 
vaethu eu coed cysgodol, a dylivo eu gerddi, a'u maesydd a 
vlodeuant o frwythlonder. Arwynebedd cyvrivedig y tiroedd 



206 V WLADYA GYMREIG. 

aradwy yw 268,000 o erwau, yr hyn, yn ol 640 enaid ar bob 
milltir petrual o dir dy yredig, a roddai gynhaliaeth i 402,000 o 
drigolion, ar gynyrch amaethyddiaeth. Dyyrir 134,000 o erwau 
— yr oll a drinir." 

" Yn CaUfornia gwelais gamlesi dyvriol wedi cael eu hagor 
gan y brodorion, dan gyvarwyddyd y Cenhadau Jesuitaidd. 
Ymhob Cenhadaeth Babyidol y mae y camlesi yn ymestyn 
am Yilltiroedd dros dir na chynyrchodd ddim cyn i'r frydiau ad- 
yywiol hyn gael eu goll\vng ar led drosto. Mae dylanwad 
cyfrous yr aurgloddiau, am beth amser, wedi aravu dadblygiad 
adnoddau amaethol Califomia; ond nid yw yr amser ymhell 
pan y bydd yr " oes euraìdd *' yn gwelwi o vlaen cyvundrevn 
berfaith o Ddyvriad; oblegid y mae hinsawdd, a gweryd, a 
dwvr y Dalaeth yn neiUduol addas at hyny. Dygir proviad y 
mwnwyr ynhrosglwyddiad dwvr i wasanaeth amaethyddiaeth. 
Troir y dwvr sydd wedi ei groni gan natur i vaethu crasdir 
dyfrynoedd y Sacramento a'r San Joaguin, gan gyvoethogi yr 
amaethwr yn vwy na'r mwnwr. 

**Yr unig ddyogelwch i amaethyddiaeth yn Califomia yw 
mabwysiad cynUun eang o Ddyvriad, a*r unig ddyogelwch rhag 
newyn. Dim ond 20 modvedd o wlaw sydd yn disgyn yn 
California, pan y mae yn vwy na dwy waith hyny yn y Tal- 
aethau Dwyreiniol ac yn Ewrop,** 

" Italy yw gwlad glasurol y gelvyddyd o Ddyvrio. Yno y 
mae peirianaeth ddyvriol yn cael ei dysgu vel celvyddyd, a'i 
hanrhydeddu vel profeswriaeth. Yn Turin y ma« priv Athrova 
y gelvyddyd : a cherllaw y mae cyvundrevn eang o ddy vriad ; 
ceir velly gyvleusderau i'w dysgu yn ymarverol. Mae yr 
EidaUaid presenol wedi rhoddi eu sylw yn vwy i ddyvriad tir- 
oedd aradwy ; a chanddynt hwy y mae y gyvundrevn ber- 
feithiav o ddyvriad o bawb yn Ewrop. Camlas Ticinio yw 
bywyd Lombardy, ac y mae yn gweithio er ys 600 o vlynedd- 
oedd. Ac y mae y wlad hono yn un o'r gyvoethocav a mwyav 
poblog a welodd y byd erioed. Yn Piedmont hevyd, mae y 
rhanchr ddyvredig yn viliwn a haner o erwau." 

" Parodd y newyn yn India Brydeinig i'r Llywodraeth ym- 
gymeryd âg adeUadu camlesi dyvriol. Y penav o'r gweithiau 
hyn yw Camlas y Ganges, agos 1000 o viUdiroedd o hyd. Oymer 
hyn o'r avon Gysegredig 8000 troedvedd cubaidd yr eiUad o 
ddwvr. Y mae y llavur hwn wedi cael ei wobrwyo yn helaeth yn 
ngwareiddiad y bobl, yn y gwelUant mawr yn eu cyvlwr 
iechydol, a'r cynydd anverthol yn y cylUdau i*r Llywodraeth 
oddiwrth ardreth y tir a'r dwvr. Drwy y ihwydwaith ddyvriol 
hon, daiostyngwyd 11,102,048 o dir gwyUt, difrwyth ac aviachus. 



Y WLADYA GYMRBIG. 207 

Tr oedd y draul yn £1,500,000, a*r elw ar ol 'talu pob treuliau, 
yn rhoddi cjllid i*r Llywodraeth o 23^ y cant. 

"Anialwch o dywod a chwerwyn {aage 6riwÄ) oedd y Salt 
Lake Basin, Utah, pan seyydlodd y Mormoniaid yno ddwy 
vlynedd-ar-hugain yn ol ; ond trwy ddyyriad a gwrteithiad y 
mae rhan vawr o'r dyfryn wedi ei wneud yn gyvartal o ran 
frwythlondeb, i diroedd brasa^ y Talaethau Dwyreiniol. 

" Pan aethy Mormoniaid yno gyntav, uid oedd coed na phrys- 
gwydd yn tyvu lle mae Dinas y Llyn Halen. Trwy eu dyvriad 
efeithiol, addurnir y Ue yn awr â niver mawr o goed locust a 
chotwm. Geir y cyntav o'r had, a thrawsblenir y llall o'r 
mynyddoedd. Mae gan bob heol yn y ddinas ei frwd o ddwvr, 
a dyvrir pob gardd yn y ddinas yn rheolaidd dan gyyarwyddyd 
swyddogol." 

" Yn ychwanegol at y sicrwydd am gnydau rheolaidd, y mae 
cynyrch tiroedd dyvredig yn vwy na chynyrch tiroedd eraill 
(trwy wlaw) o un ran o bedair i un ran o dair. Mewn hinsawdd 
dymherus y mae y cynhauav yn cael ei osod allan o gyraedd 
dylanwad y tymhorau. 

" Nid yw tiroedd dyvredig byth yn rhedeg allan. Braseir 
hwynt yn awr yn rheolaidd gan waddodion. Mae y pwnc o 
iachusrwydd a moesoldeb wedi cael ei brovi yn voddhaol yn 
niwylliant ac adveriad llanerchau difrwyth yn India, lle mae 
pobloedd lluosog wedi cael eu dwyn o gyvlwr o drueni, a newyn 
a gwrthryvel, i sevyllva o iechyd, boddlonrwydd, a llwyddiant, 
trwy y cnydau toreithiog a gynyrchir gan Ddyvriad. . 

" Yn Italy, lle y cedwir covriviad, y mae cynydd y boblogaeth 
yn y parthau dyvredig yn 50 y cant yn vwy nag ydyw yn y 
parthau sydd yn dybynu ar y gwlaw. Gellir priodoH Uuosog- 
rwydd mawr y Chineaidi helaethîwydd eu cyvlenwadau o ddwvr. 



Yn elvenol gellid dosranu Daeareg y Diriogaeth :--(l) Cadwen 
vawr yr Andes, megys asgwrn cevn ; (2) Y gwaenydd godreuol 
wrth y rheiny, vuont dan waddodion a dylivion, ac a gavniwyd 
ac a rychwyd wedi eu codiad ; (3) Y canolbarth bryniog, 
creigiog, toredig, gyda chymalau ac ymylon o'r paith ; (4) Y 
peithiau eang, unfurv, wedi eu llivio a'u sgwrio yn gymoedd 
priddog a chleiog, a'u malurion yn crynhoi tua*r gwaelodion ; (5) 
Creigiau llosgvalog {volca/nic) gwahanedig yma ac acw drwy y 
furviad paith godent yn fymau byw ar adegau ; (6) Yr arvordir 
vel dangoseg o'r gweithrediadau. 

Wrth vod hinsawdd y Diriogaeth mor sych a sevydlog n 
raid dyvalu nemawr am y driniaeth vu ar y wlad. Gwres haul 
cryv mewn gwlad sych, a rhew miniog ar adegau, a rhuthr o 



208 Y WLADYA GYMRBIG. 

wlawogydd yn yìndywallt weithiau ar lethrau ac i bantiau — 
dyna*r saemì'aeth y bu*r wlad dano. Ar yr uch-wyneb graianog 
presenol y mae megys petai mewn argraf mai gwaelod môr 
ydoedd yn ei grynswth, táw ar y gwyneb hwnw ceir cyfion coed 
enyawr wedi ymgaregu yn eu corfolaeth, 12 i 15 Uath o hyd, yn 
brenau preifíon di-geingciau ; a thalpiau drylliedig ohonynt dros 
lawer o wlad, ac mewn amryw fuìryiau. Yna mae yr haen 
drwchus o gleigraig (soap-atone Darwin) o yilionos, morol wedi 
bod a rhan aruthrol yn y furviadau — o'r arvordir i lethrau yr 
Andes, yn rhimynau gwynion, neu liwiau eraill, ac o anuryw 
furviau a graddau. Gyda'r tosca hwn y mae cregyn wystrys 
f osylog aruthr o vaintíoli : tra ar ben uchav bryncynau neu 
bigymau o baith y mae cregyn wystrys llai a meddalach, yn 
gystal hevyd a chregyn gleision lled debyg i*r rhai presenol. 
Gyda'r rhai olav hyn y mac llavnau a chlapiau o gypsum yn 
disgleirio'n llachar yn yr haul, neu wedi ymdorchi i lawer furv 
a modd, ond oll yn awgrymu yr halen elai i*w cyvansoddi. 
Gyda*r malurlon morol hyn ceir tomeni o ddanedd siarcod a 
moelrhoniaid, yn gymysg âg esgyrn pysgod o amrywiol vathau, 
ond rhai ohonynt heb vod yn ddyeithr iawn. Mewn manaa 
eraill ceir fosylau neu vrisg o greaduriaid Ueidiol, a rhai ereül 
tiriol yn byw ar wellt a*gwreiddiau. Arbenigìr un o'r rhai hyn 
gan y naturiaethwr Almaenig eowog Burmeister, vel y ddolen 
oedd yn cydio y cefyl yn ei ragvlaenor fosylaidd cyn iddo vagù 
y cam cyvlawn« 

Ar gyfiniau y Télsun y mae arwyddion amlwg o gynhyrviadau 
llosgvalog enbyd -y bryncynau min y paith vel rhesi o simneîau 
pigymol a'u crateri yn agored, lle mae cavnau o ddwr gloyw yn 
ffynonau i*r gwanacod. Yr uch-baith gerllaw aorchuddir o dalpiau 
o geryg duon llosgedig, ac o'u deutu yn orchuddiedig o ddamau 
crisiaì a lludw du. Beth yn nes i'r gogledd y mae nant lled 
grev (Nant Egwyl), a chyda minion y frwd y mae yslaven 
werdd, debyg a vo*n codi oddiar ryw gyfyrddiad copraidd— tra 
gwahanol i'r yslaven heliaidd gyfredin i'r paith. 

Yn yr im cym'dogaethau ag uchod y mae mynydd Pitsaláw« 
o ryw vath o galchvaen laswerdd : ac o'r naül du iddo ddwy 
fynon y bamai gwyddonwr a'u provodd vod rhyw olew carbon- 
aidd ynddynt. Ychydig i'r gorllewin oddiyno mae y dywodvaen 
goch newydd : ac ar odreu Banau Beiddio, heb vod ymhell o'r 
un ardal, y mae marmor gwyn yn brigo ar lawer man yno. 
Tua'r lámacan y mae talpiau o ohsiâÀam. du caled iawn. Hwni 
i gwr uchay dyfryn Kel-kein y mae haen ddu, elwid Havn-y-glo 
am y tybid vod trysor du yno. Yna ar draethau y môr yn New 
Bay y mae tywod du trwm iawn, yn rhedeg yn rhimynau, y 
gelwir numgemese amo : ceir yr un tywod du trwm ar ddyfryn y 
%mwy. 



Y WLADYA GYMRBIG. 2(Xf 

Hhestrir yma vel hyn rai dichonoHon mwnol, Tel awgrymion 
daearegol am y wlad. 

Pan giliodd y môr oddiar y paith presenol, gadawodd ar ei ol 
lawer o naws heliaidd yn y ddaear, ac wrth mai ychydig wlaw 
mewn cydmariaeth sydd yn dis^ni yno nid yw yr halen yn cael 
ei sgwrio allan i'r ayonydd. Gan hyny y mae y vetel drom 
halen yn ymgeulo mewn Uynoedd a fosydd alkalaidd, gan sychn 
yn yr haul hav, eithr i doddi drachevn pan syrthio gwlaw, os na 
vydd digon o rym yn y llivogydd i sgwrio'r heli i*r avonydd 
rhedegog. Pan ddeuir i gyfiniau'r Andes y mae halen yn beth 
mor amheuthyn vel y mae'r amveiliaid yn chwilena am bob 
naws ohono gaf ont : a chludir peth ohono yno o*r llynoedd halen 
agosav i'w roi i'r daoedd, am yr ovnir vod prinder ohono yn cadw 
daoedd heb besgi gystal. 

Bhoddir yma erthygl gyhoeddodd naturiaethwr Frengig, 
deithiasai yn ddiwedaar dros ranau o diriogaeth Santa Cruz, 
sydd yn ddamcanaeth ddaearegol ddeallus am y wlad o Bio 
Negro i gydvor Machelan— cymwysadwy at diriogaeth Chubut. 

" Adeg bell yn ol, ni vodolai y Tiriogaethau Cenedlaethol a 
elwir Patagonia. Lle yn awr y rhed y brodor a'r wanaco a'r 
estrys, rhedai tonau y môr nes golchi traed yr Andes. Ond luôr 
bas ydoedd, a'i waelod yn graddol godi, nes o'r diwedd iddo 
ddyrchavu goruwch y dwr, ac wele dir newydd. Yna plan- 
higion a chreaduriaid a ddaethant i lawr o'r mynyddoedd ac o'r 
gogledd, a dechreuasant gartrevu ar y gwastadedd newydd. Yr 
oedd yr hinsawdd yn dyner, ac nid oedd yr Andes mor uchel ag 
ydy w yn awr. Heidiai yr avrived vathau lawer o greaduriaid a 
vywient yn y llysieuaeth rongc orchuddiai y wlad. Ymhlith 
y Mamocfiaid y rhai penav oeddynt Gedogion, tebyg i kangarẁ 
Awstralia : a chyda hyny * epenlates, pachyderms a rodentís * — 
a'r rhai olav hyn yn anverthol vawr, tebyg i'r Megamys ddar. 
ganvyddwyd gan d'Orbigny yn Koss Bay — ^llygoden gymaint ag 
elephant. Nid oedd y tir yn uchel uwch y môr, a rhedsá cil- 
vachau lawer o'r arvordir allanol. Nid oedd brinder dwr croyw 
chwaith. Er na vodolai y llynoedd mawrion presenol— Viedma, 
Santa Crws, &c., — eto yr oedd pantleoedd corsiog, bas, yn 
britho y gwastadedd. Yn yr Andes chwydai llosg-vynyddoedd 
vwg a thân a malurion, a chludid y rhai olav hyn gan yr avonydd 
i'r pantleoedd a'r môr. Tebyg iawn hevyd y gwlawiai, ar 
adegau, luwchveydd llosg-ludw vel geir yn awr, ond yn amlach 
a thrymach y pryd hwnw. Parhaodd pethau vel hyn yn hir — 
hir, hyd nod i ddaeareg. Yna daeth cyvnod arall : yn lle mai 
mynyddoedd yr Andes yn unig oedd yn llosgi a lluchio, toral y 
chwydion allan yn nes i'r môr, — gymaint veUy vel y gorchudd- 
iwyd Uawer rhanbarth gyda'r lava ulw hwnw ddeuai aUan o*r 



2IO Y WLADYA GYMREIG. 

ddaear. Yna dyrchavwyd yr hoU wlad yn aray, arav : a'r Andes 
a gododd yn uwoh a mwy trwch : eira a arosai ar eu copa a'u 
llechweddi, a gwyntoedd oerion ddechreuasant ysgubo dros y 
gwastadedd. Yna y meusydd ia yn y cymoedd a*r ceselion 
ddelent vwy-vwy, yn ^wedig ar yr ochrau dwyreiniol : llithrent 
yn arav tua^r gwaelodion, nes dyvod ar draws y gweryd a'r 
Uudw ymgrynhoasai yn y gwastadeddau: ond nid arosasant 
yno : eu pwysau anverth a*r malurion yn eu crombil a wnaent 
bantiau tovawr yn y ddaear, y rhai ydynt yn awr welyau y 
Uynoedd sydd yn y cydiad rhwng godreu yr Andes a'r gwas- 
tadedd: ac oddiyno rhai ohonynt a wthient eu gyrva tuag 
arvordir y Werydd : carient ar eu cevnau ac yn eu crynswth y 
cerig gasglasent yn yr Andes: Ue bynag yr elent, rhychent 
wyneb y ddaear, hyd nod y lava nis atçJiai hwynt : Ue buasai 
glynoedd, avonydd, neu gorsydd, hwy a*u cavnient yn ddyfryn- 
oedd dyvnion a Uydain, y rhai círachevn a haner lanwent gyda 
chynwys eu crombü rhewedig. Yr oedd yr hinsawdd wedi 
newid : evaUai nad oedd ryw lawer oerach nag yn awr, ond nid 
oedd mwyach yn addas i'r Uysiau a'r creadunad wnaethent eu 
cartrev ar y gwastadeddau. Yna gwastadeddau Fatagonia— o 
chwith i'r hyn sydd yn myned ymlaen yn awr — a ddechreuas- 
ant ostwng eüwaith, nes o'r diwedd i'r hoU ddwyreindir y wlad 
vyned drachevn dan ddyvroedd y môr, oddigerth, hwyrach, 
benau rhai o'r bryniau a*r mynyddau Uosgval, y rhai a ym- 
ddangosent vel ynysoedd ar wasgar yma ac acw. Dyvroedd y 
môr a gurent yr hen valurion ddygasid gan y meusydd ia, ac a'u 
maJent yn gerygos a graian : Uyvnent ymylon y creîgiau a 
chlogwyni, a gwasgarasant yr hoU raian a thywod a cherygos 
dros wyneb y paith mawr Ue y maent hyd y dydd heddyw. 
Nid ymddengys ddarvod i vawr vywyd fỳnu yn y môr hwnw : 
evaUai am vod yr hinsawdd yn rhy oer eto, ac nid oedd y ceryg 
roUent ar y gwaelodion yn gwneud y Ue yn yanau addas wer- 
syUva i gregin-bysg. Casglu hyn yr wyv wrth nas gwn am 
ddim fosylau wedi eu cael ar yr haén hon. Yna ciUodd y môr 
drachevn, pryd y dechreuodd y codiad tir sydd yn myned yn 
mlaen yn ein dyddiau ni. Nid ymddengys vod y codiad hwn 
yn gyson barhaus, eithr weithiau yn aravu, ac ar brydiau yn 
peidio ; ac o hyny y mae'r gyvres grisiau o raian a cherygos a 
geir ar y dyfrynoedd — oUon traethau blaenorol. Y mae soddiad 
yr arvordir ar ochr ChUi wedi ei vesur yn vanwl drwy'r blynedd- 
oedd, a cheir ei vod yn saith ran o ddeg o vodvedd bob blwyddyn. 
Y mae'r ochr ddwyreiniol yn codi hevyd, a hyny yn gyvlymach. 
Yn Mhorth Gallegos y mae llawer o draeth ymheU o gyraedd 
y môr yn awr: nid oes dim Uysieuaeth wedi cychwyn byw 
amo: ond y mae ei gydiad wrth y traeth presenol yn ddi-dor 
gwbL VeUy teg ydyw casglu vod y llain hwn wedi myned yn 
Uwyr o gyraedd y môr, drwy.godiad graddol y tir yn y van 



Y WLADYA GYMREIG. 211 

hono. Gwelais govnodiad o eiddo y Rhaglaw Fontana, am y 
llong ** Union," gollasid yn agos i aber yr avon Chubut, gwedd- 
illion yr hon ymhen 5 mlynedd oeddynt 6 troedvedd yn uwch 
na lyvel uohav y môr. Yn Mhorth Aethwy aethai Uong ar dân, 
a phan losgodd at vin y dwr, suddodd i'r gwaelod; mae y 
gweddillion hyny yn awr ddwy sgwar, 300 llath, oddiwrth van 
ucbav y Uanw. Velly, yr wyv yn tynu y casgUad, vod seildir yr 
Andes wedi ei' ddyrchavu ar un oyvnod, nes bod awelon 
Uaith y môr yn tewychu ar eu llethrau, gan beri llawer mwy o 
eira nag sydd yno yn awr : a*r canlyniad ydoedd— mwy o eira 
mwy nerthol vyth, á meusydd ia. 

. Mae'n amlwg vod dẅyrain Patagonia dan y môr yn y cy vnod 
Ëosin: ond mai môr bas ydoedd a ddangosir gan y gwelyau 
wystrys mawrion adawodd yn fosylau, y rhai nad ydynt byth 
breswylwyr môr dwvn. Gyda'r f osylau wystrys ceir gweddiUip^ 
Mamodion, yn dangos vod y gwaelod wedi codi yn dir, lle y 
trigodd creaduriaid mamaethol, nodwedd y rhai a brovant yod 
yr hinsawdd y pryd hwnw yri llawer tynerach nag yn awr — nad 
ysgubai gwyntoedd oerion o'r Andes vel yn awr, gan nad oedd 
y mynyddau hyny mor ucheled. Oddiwrth fOsylau creâduriaid 
ý cyvnod, hawdd barnu vod y tyviant y pryd hwnw yn rhongc 
a bras: llawer o bryvaid yn ymborth i'r dulogiad aruthrol a 
vodolent, y rhai yn eu tro a vywient ar lysiau. Vod yr arvordir 
yn vrith o gilvachau a brovir gan y mathau o wystrys a hofant 
d'iyvroedd Ìlonydd. Mewn rhai manau y mae esgyrn Mamodion 
wedi eu haenu mor reolaidd a manwl, vel y gellir darllen eu bod 
wedi eu claddu gan ludw llo8gval mewn dyvroedd tra llonydd. 
A chyda hwynt y mae gweddillion pysgod dwr croyw, yr hyn 
ddyry sail i yeddwl vod llynoedd beision mawrion ar y gwastad- 
eddau, ac avonydd arav yn cerdded rhyngddynt — y rhai olav 
hyn yn dwyn gyda hwynt benglogau creaduriaid ceynol, haws 
i'w treiglo na'r aelodau. Yr oedd lludw llosgvalog yn nodwedd 
arbenig o'r Cyvnod Trydyddol, ac yn dra manteisiol i gladdu a 
fosylu unrhyw weddiUion, Hysbysb vi gan Greenwood, 
i^oo ey unwaith yn ddiweddar, vod allan dan y vath gawodau 
o'r lludw hwn, ger Llyn Viedma, vel y bu eì gefylau am dri 
niwrnod yn methu cael blewyn o borva i'w vwyta. Mae yr 
heien lava ddiweddar yn union ar ben yr esgyrn Mamodiaìd : a 
dan hyny y gwely gwyn fosylog trwchus o dosca — ^yn gap 
ar yr oU y máe tywod a graian cerygos yr arwyneb. A'r un 
mor amlwg yw yod y Oyvnod la ar ol y Oyvnod Lava, gan vod 
61 yr ia ar y lava. 



XXXVI. 
DINAS VAWR BUENOS AYRES, 

A RHAI DINASOEDD ERAILL. 

Mae lle i ovm nad oes gan Brydeìnwyr cyfredln nemawr 
aynìad amgyfredol am y Werìniaeth Arianin, a Uai na hyny am 
y briy-ddinas, Buenos Ayres. [Sain brìodol yr enw yw vel petai 
Gymra^g, pob Uythyren yn cael ei seinio, ond mai sain w sydd 
i'r u yn Hispaenaeg]. 

Cy vrivk vod yn y ddinas dri chwarter miUwn o drigoUon— 
vwy nag yn Lerpwl neu Manchester. 

Eithr nid yw hyny eto yn rhoddî dimadaeth o vywyd a 
masnach y ddinas, na'i chyvoeth. Mae heolydd y ddinas yn 
union groes-ymgroes (rectcmgular), vel y maent yn blochs o dai 
unfurv : nid ydynt ond culion cymarol o led (eithr peU o vod 
mor gy vyng a heolydd Portugeaidd). Gynt nid oedd ond uchder 
Uoft i*r tai, a nènau eu toau yn rhodiadwy : ond y mae beUach 
er*s blyneddau uchderau o loftydd i*r adeüadau ynghanol y drev. 
Yn hyn mae y ddinas yn ymdebygu beunydd vwy- vwy i Paris,— 
neu hen Buvain o ran gwychedd. Oherwydd vod canol y ddinas 
mor gyvyng, gwariodd y Gorforaeth yüiwnau i agor mynedva 
lydan {aventi^) drwy ganol y drev, gan brynu yr hoU adeiladau; 
er vod y prisiad yn envawr. Hono y w mynedva neu rodva y 
ddinas — yn cyraedd o sgwar Swyddveydd y Llywodraeth, yn 
union am y gorUewin, ond yn forchi i'r ddau draws.gyveiriad 
ymhen rhyw viUdir. Drwy y rhodva osgorddus hon y bydd hoU 
ddangosion a rhodres a phomp y ddinas yn ymâamychu. 
Arweinia y vynedva odidog hon i Barc Palermo, oyrchva 
rwysgvawr y bonedd — ac ar y gwyliau lawer, y gwreng hevyd — 
i vwynhau y tywydd havaidd cyfredin i'r wlad. 

Drwy agos bob un o*r mü heolydd croes-ymgroes hyn rhed y 
tramfyrdd yn ddibaid, gan udganu cornetau a gyru*r cefylau*n 
Uawer cyvlymach nag y' Mhrydain. 

Yna, mae y dociau cyvleus garthwyd o laid Avon Vawr y R. 
Plate, a'r gangen avrosgo ohoni luniwyd yn geiau tua Barracas. 
Mae yr agerlongau a'r Uongau yn y dociau hyn, o bob parth o 
Ewrob ac Amerig, yn arwyddo masnach deilwng o Lerpwl : a 
chan nad yw mwg a niwl a gwlaw yn gordoi yr olygva ond 
anaml ceir synìad da am y dravnidiaeth. 

Nid oes mo'r 40 mlynedd er pan wnaed y rheUfordd gyntav 
yn Buenos Ayres, sev yr un OrUewinol, o ryw 40 miUdir, i drev 
Mercedes: ac ymhen rhyw 10 mlynedd wed'yn cychwynwyd 
pwt araU, o 50 miUdir tua'r de, i Chascomus. A hono oedd 



Y WLADVA GYMREIG. 213 

cychwyniad Bheilfordd Yawr y De (Oreat Southem Baìlway) 
aydd erbyn hyn yn tynu at ddwy vil o villdiroedd. Ym- 
ganghena y fyrdd haiam yn awr i bob cyyeiriad — i'r gogledd hyd 
at ^ta a Jnjuy : i'r fforllewin, hyd griban yr Andes a chydìad 
wrth Ohili : i'r de hyd at Bahia ülanca ar y Werydd, a chaingc 
o honi gyda'r Bio Negro i gyfiniau eraill yr Andes. 

Y rheiÌfyrdd hyn a*r dociau a'r bangciau (mwyav) gynrychidl- 
ant y cyvala Prydeinig yn benav yn y wlad. Ónd y mae*r 
ddyled wladol hevyd yn echwynion gavwyd o dro i dro gan 
arianwyr Prydeinig ao luddewig. 

Er mai gwlad wastad yw cyfiniau y ddinas, mae ei maes-drevi 
yn hardd a phrydverth, wrth vod hmsawdd a gweryd y Ue mor 
gynyrchuB. Tŷv aeron a grawnwin a frwythau o bob math yn 
rhwydd ac yn rhad — yn wir mae*r peaches yno yn y vath gyv- 
lawnder nes peri y vasnach helaeth sydd ajmynt wedi eu tynio i 
rarchnad Ewrob. A masnach vawr arall oddiyno yw y cig 
rhewedig i Ewrob : a*r daoedd byw (devaid a bustych) i Bio 
Janeiro a Llundain. Mae hyn yn gryn newid o*r hen vasnach 
gynt mewn crwyn a gwlan a gwer, a chyra ac esgym a lludw. 
Gwneir eto gryn ^asnach yn y pethau hyny, ond gan vod eu 
gwerth allvorol wedi codi gymaint, nid ydynt nwyddau rhad vel 
cynt, pan gefíd anivail wrth werth ei groen yu unig. 



Dinas Lá Pla.ta — ^ryw 40 milldir o*r briv-ddinas— grewyd i 
vod yn briv-drev talaeth Buenos Ayres, pan gytunodd yr hoH 
daleithau ar yr hen ddinas vawr i vod yn briv, ac yn seddle y 
Llywodraeth Genedlaethol, yn y 7-degau [gwel t.d. 14.] A 
chTeadigasÌh oedd hono. Gwariwyd miliwnau o ddoleri i 
adeiladu seneddau, Uysoedd, ysgolion, dociau, a hoU berthynion 
Uywodraeth daleithol — ^yr oU ar raddva eang a rhwysgvawr, 
mewn man nad oedd dŷ na thwlc cyn hyny [gerUaw y man y 
gUniasai y Saeson yn 1807 i gymeryd Buenos Ayres] — ond sydd 
erbyn hyn ynddinas vawr, aihl ei thrigolion. 



Ond hwyrach mai y ddinas bwysicav, wedi Buenos Ayres, 
ydyw BosARio — ar yr avon Paraná. Gan vod agerlongau 
mawrion o dramor yn gaUu gwneud hono yn borthladd, a'i bod 
yn gychwyniad i'r amry wiol reilfyrdd i'r gogledd a'r gorUewin, 
daeth yn ddinas vasnachol o'r rabdd vlaenav. Heblaw hyny, y 
mae o vewn cyraedd gwladvaoedd toreithiog Saute Fe : a chyda 
hyny heb vod nepeU o eisteddle Uywodraeth daleithol y dalaeth 
hono: a dim ond Ued yr avon rhyngddi a threv Paraná 
gyverbyn. Yn y ciprys beunydd sydd yn digwydd rhwng sev- 
ydlwyr cymysg y gwladvaoeda amaethol yn y tueddau hyny â'r 
Uywodraeth daleithol sydd yn tynu'r Uinynau yn Sante Fe, mae 
pwysigrwydd masnachol Bosario yn mantoü pethau yn rhyvedd 
lawn yno. 



214 Y Wlai>va gymreig. 

Mae i 14 talaeth y Weriniaeth eu priv ddinasoedd hèVyd, a'r 
rheiny oeddynt henav : gan mai o Peru a Chijr yr ymwthiaì*r 
hen Hispaeniaid i veddianu'r wlad ganol, ,oV' TawelVor, wèdi 
iddynt, dan Pizaro, gael gavael ar àur ac ariaii y berveddwlad. 
Ëvallai mai Córdova yw yr un vwyáv dyddorol oHonýnt, vel 
hen eisteddle dysg a chŵvydd y cyvnod hwów, pan oedd y bobl 
yn dra pabyddol — ao eto o ran hyny i radclau. 
' Eitìir i ^ybod manyUon ac agweddau y dmasoedd taleithol 
hyny, byddai ovynol adrodd holì hanes y wlad o gwr bwygilydd 
— ac nid hyny yw amcan y crybwyllion hyn. 



Nid perthyn i'r Werinistóth Aríanin y mae Montevideo, eithr 
yn rhan ò Weriniaeth üruguay, neu yr hyn a elwir Banda 
Oriental (y Tü Dwyreiniol). Ond y maé'r gyvatbrach mor ago6 
rhyngddynt, o ran haneâ a masnach; vel yr' edrychir amynt 
agos yr un. £u y ddinas hono unwaith ymeddiant y Prydein- 
iäid am gryn amser ; a bu wedi hyny yn vaes ymgiprys îymîg 
rhwng pleidiau gwleidyddol o ddau tu yr avQii Plata : ynwit, 
byddai deall hanes cysylltiadau y ddwy wlad yn evrydiaeth 
ddyrys i ddyeithriaid, er mai yr un bobl yn ymarverol ydynt, 
gyda rhai traddodiadau cymysg Portwgeaidd a Bio Grande. 

Erbyn hyn Montevideo yw porthlaâd hwylus y ddwy wlad, 
ac amryw gysylltiadau masnachol eraill yn gaJw am agerlongau 
cyvleus i redeg bob dydd, ac amlach, rhwng y ddwy ddinas. 



CYYLEUSDERAU MORDAITH PR WLADYA. 

O ran cyvleusderau y vordaith o Yrydain i'r Wladva, nid oes 
bellach ball ar hyny. Mae agerlongau aml yn rhedeg am 
Buenos Ayres o Lerpwl, Llundain, neu Southampton, am 
brisiau gwahaniaethol pob graddau. Diaurnad oes vordaith 
hyvrytach yn y byd na'r un ar draws y cyhydedd i Buenos 
Ayres neu Montevideo, a golygveydd harddach a newyddach i 
cldyeithryn : mae'r vordaith ynddi'i hun yn adnewyddiad- tra 
gwahanol i groesi'r Werydd i Amerig. Gwneir y vordaith 
mewn 20 i 25 o ddyddiau. 

Mae Weithian agerlongau cyvleus yn galẃ yn ỳ Wladva'n 
Ued reolaidd— agerlongau y Llywodraeth, wrth vyned a d'od i 
diriogaethau'r De (8anta Cruz a Tierra del fuego). Gan mai 
amcan y Llywodraeth yw nawddogi y Tiriogaethau, ac nid 
elwa, mae y cludiad yn rhesymol iawn (Jê2 neu £3) am vordaith 
tri neu bedwar diwmod, gyda chyvleusderau eithav cysums ^ 
purion bwyd, ond vod y bwyd hwnw yn un anghynevin i 
Brydeiniaid. Yr anghyvleusdra mwyav yw anghysondeb y 
dyddiau hwylio o Buenos Ayres, a mwy na hyny ansicrwydd 



Y WLADVA GYMREIG. 



215 



adeg eu galw yn Borth Madryn wrth ddychwelyd o'r De. 
.Ymgais y Lly wodraeth ywrhedeg unohpnynt ddwy.waith y 
mis, vel ag i gael danvon y mail bob pythevnos : golyga hyhy^ 
wrth gwrs, os coUir cyvle y bydd raid aros yn Buenos Ayres 
vythevnos arall : eithr i ddy vudwyr mae gan y Llywodraeth 
adeilad yawr i letya y rheiny yn ddi-dâl nes y cafont gyvle arall 
i*w mordaith. 

Heblaw yr agerlongau hyn, y maè hevyd longau hwylio laẁer 
yn y dravnidiaeth i'r Wladva. Gan maá'r cynyrch mawr yw ỳd, 
a'r dravni^aeth velly o^id ,allvorlo, bydá raid : i amry w o'r 
Uongau hwylio vyned i laẁr i'r Wlacl^a mewn baJast, er mwyn 
dychwelyd gyda Uwyth yd. Dangosír hyn yn eglur iawn wrth 
davleni y dollva a "ẃelír isod. 



Mae'r Daith i'r Andes yn awr wedi . d'od yn dravnidiaeth 
drévnus â hylaẃ, modd y gellir ei gwneud yn gyvleus a lled 
ddiymdroi — o wythnos i dair wythnos. 



TAVLEN I. 

Vh dangps Pohlogaeth ac Eiddo y Wladva o i86s hyd 

1S97. 



»4 

n 



H 

1 

O 

n 

s 



BIDDO. 



Tai. 



Heot- 
erw. 



Erydr, 
Ogau. 



Trol- 
iau. 



Méni. 



Med- 
uron. 



Cer- 
bydau. 



1865 


152 


30 


Hsuwyd 


• • • 


..• 


1867 


124 


61 


62 


• • 


.•• 


1868 


110 


••• 


••• 


6 


.•• 


1869 


90 


.•• 


204 


.*• 


12 


1871 


153 


82 


250 


18 


*•• 


1874 


302 


••• 


• t 


..• 


.*• 


1875 


380 


138 


867 


34 


39 


1876 


657 


..• 


1010 


. •• 


. .• 


1878 


75C 


145 


••• 


62 


57 


1880 


778 


••• 


2257 


• • 


••• 


1882 


1286 


325 


2877 


324 


117 


1888 


1967 


430 


3120 


.*• 


129 


1890 


2200 


• ■ 


• • 


••• 


••• 


1894 


2513 


478 


3844 


527 


••• 


1895 


3747 


838 


4106 


538 


58 


1897 


... 


••• 


5505 


• .• 


•.• 



26 



51 



185 
202 
291 



2 



120 
182 
168 



3 



32 



108 



294 



TAVLEN II. 

Yh dangos Btddo y Wìadva mewn Daoedd o iS6j hyd 

iSçf. 



m 

i ■ 

M 

1 




DAOBDD. 




Gwartheg. 


Oeffylau. 


Deyald. 


Moch. 


1865 


60 


40 


•800 


6 


1867 


• • 


... 


• • 


*•. 




d 


... 


\ä 


15 


1869 


170 


65 


• • • 


• • • 


1871 


150 


92 


• • • 


• • 


1874 


801 


178 


10 


61 


1875 


d 


• • • 


d 


• •• 


1876 


• • 


• • • 


• •* 


• • • 


1878 


1,284 


896 


310 


825 


1880 


2,400 


704 


850 


317 


1882 


8,912 


824 


1,567 


411 


1888 


4,408 


2,772 


17,244 

t 

3,324 


912 


1891 


• • • 
6,284 


• • • 

2,528 


• • •■ 

761 


1895 


V • 

29,220 


• • • 

18,154 


• • • 

56,147 


•• • 
1241 


1897 


48,741 


16,895 


108,137 


1151 



* Collwyd yr oU ymhen y mis. 
t Gwerthasid i'r dehau. 
d Dim ystadegau^ 



TAYLENI Y DOLLVA. 

At ddybenion y GyllidYa, dosberthir y nwyddau ddaw i ac 
o'r Wladva yn ol eu prisiad swyddogol. Nid oes raid treiglo y 
doleri i £, gan mai cyâmàru y blwyddi yn unig ẁtiéír; 

18Ô0. 



Prynwyd. 
Bwydydd ... $69,657 

Diodydd ... á4,216 

Llian, cotwm, brethyn 88,415 



Dìllad parod 

Feryliion 

Coed 

Esgidiau a lledr ;.. 

Haiam... 

Tybaço 

Amrywiol nwyddau 



Pryii¥ryd. 
Bwydyda 

Diodydd 

De ynyddiau dillad . . . 

Dillad parod 

Coed .. 

Esgidiau a Uedr ... 

Gaiarn... 

Tybaco 

Amrywion ereill 



Prrnwyd. 
Bwydydd 
Diodydd 

Deynyddiau dillad... 
Dillad parod 
Coed 

Esgidiau a Uedr ... 
Hsâam... 
Tybaco 
Ofer at waith 
Amrywiol nwyddau 
ereiU o bob math 



34,371 

6,885 
58,885 
26,521 
48,017 

8,639 



$365,906 



t,418 »- 



Gwerthwyd. Kila 
Gwenith 4,314,41^ «40j9|,869 

Haidd 

Gwlan ... 

Plu estrys 

Had alfalfa 

Crwyn devaid. 



77,292... 5,410 
42,016... 21,007 

i^iír... Möl 

3,747... 1,873 
2,784..^ 1,531 
„ gwartheg 2,260... 11,300 
Cig moch, gẃlan gwan- 
acod, rhawn, mentyU 
crwyn, crwyn eraiU 

»461,668: 



$95,695 
35,882 
73,994 
30,235 
42,459 
22,179 
24,291 
15,576 



$370,171 



1892. 

C^ivfiptih\irvd 

Gwenith ... 3,659^ $567,178 



14e... 1,902 
45^... 29,398 
6,315;^... 22,102, 
2í... 972 
2,785Ä... 1,571 
1,409Ä... 8,317 
Bhuddion a blawd 72í... 13,420 
MentyU, a chrwyn ... 23,030 

$671,949 



Haidd 
Gwlan 
Piu estrys 
Had alfalfa 
Crwyn deyaid 
gwartheg 



,, 



$102,801 
31,126 
64,288 
48.069 
32,084 
22,946 
19,253 
15,040 
25,503 



$399,883 



1893. 

Gwerthwyd. 
Gwenith ... 5,284^ $209,934 



189Í... 4,740 
15,466Ar... 15,466 
12,714fe... 3,826 



3,380A?... 



Haidd 
Plu estrys 
Gwlan 
Crwyn deyaid 

„ g^artheg 
Had alfalfa 3,384^... 

Halen ... 8,210/;... 
Gwlangwanaco 1,714 
MentyU, rhawn, a ohrwyn 
helya 



676 

1,588 

189 

160 



8113 



$245,499 



Eglurhad ar anwastadrwydd y fìgyrau uchòd y w — 1 : tymoraa 
o gynhauay sálw ; (2) pris y cynyrchion yn mawr amrywio ; 
(3) gwerth yr arìan papur yn amrywio. 



Atoéiad. 



CERDD HELA WLADYAOL, 

Wnaed g<m un oV Yintai Qyntav % horireadu aviaetk 

hela y cyìmod htonw. « 

Ysgweirod Seisnig welsom ni'n hela, 

A'r Cymry'n capio ac yn capela ; 

Y Sais mawr ei iaifi gyda'i gŵn a'i varch, 

A'r Cymro gwep Iwyd; prin vwyd, a di barch ; 
'Roedd pry vaid Cymru mor,^eer gysegredig 
A'r Llanau newydd Ue pregethid Seisnig ; 
Os gwelid Cymro ar varch rho'id iddo barch pregethwr, 

Os gwelid pry' meẁn bwthyn 'roedd yno herwhäiwr. 

t ■■ 
Ond gwelwch wyr y Wladva yn hwylio am yr hela, 

Yn Gymry bob copa, 
Yn marchoff ar eefylau, a'u milgwn wrth eu sodlau — 
Rhydd-daalwyr Pataeonia ! 
Frwyni plethedig, spardynau duriedig, 

A chwip i ẁneud ei hol ; 
Y gwely o danodd, yr enllyn oíddiamodd, 

A'r Uestrì tùn tu ol ; 
A thorch o laaao, Ue bvdd cig, gobeithio, 
Yn bynau yn d'od yn ol. 



Tbbithganu. 



Doh G. 






moderató, , 

n :— :r |d :— :— 



' Ac wedl aros yn ddiamynedd iawn'nes i'r 

! li . . 

A chwibanu a galw a chellwair yn y dymer 



ol 



av dd od. 



i 



moderato, 

r :— :d |ti :— :— 

or - eu rìoed. 



II 
í 



ìyywiog, 

: 1 8i : 1| : ti 

Wele ni 



r :— : 1| I r :— : li 

myn'd dowdow, dow 



d :— : r I n :— : r 

hawb ar gevn ei 
D. 

r :— .;'8|s :1 :t 

dow. Yn hoenusa 



r^ 



8|.Si:'— :si|li :ti :d | 

gefyl, A dymanin ( 



d' :— :s |n :n :d' 

Uon, yn ysgavn ein 



t :-:l II :t :1 

(bron, Ar garlam a 



8 :— :8 |1 :— :t 



d' :— :8 Is :1 :t 



throt a phranc tralj lal ; Heb òval nac 



d' :~:8 

ovn am 



ì 



In :— :d' t :— :1 |1 :t :1 is :— :s |1 :— :t 

'rent na ahreth,ondmeddwlam)gwr8, a thro, & 



tì' :~:-|~:-:- 

dal. 



220 



Adbodd. 

Mae'r hanl a'p helwyr yn dis^^ 'runpryd- 
ün i wyll nos, a'r Ueill wrth ryw ffos, 
I aros am yfory. 

Celv yreiniol yw ymorol 
Âm wersyll oU briodol ; 
.Gael dw'r a phorva, tanwydd dan gamp, 
A chlamp o Iwyn oysgodol. 

ddewis le 8vdd oreu, 
A dymchwel bawb ei daclau : 
Rhoi'r lcMêo hir am vonvn pren, 
A phorwch, hen gefyW. 

Dechreua'r goelcerth faglu, 
A'r Uestri dw*r yn berwi ; 
Y damau cig ar forchau pren 
Yn rhostio'n vendigedig. 

Fwdanir am fetanau, 
Palvalir i'w perveddau; 
A thynir ma's bob llonaid dwm 
Byw swm o dragareddau. 

Bydd bara 'menyn bwysi, 
A Biwgwr, te, a chofi, 
A chaws gan rai (lled wydn ei wedd), 
Ond pwynt y wledd yw'r mcUi. 

A d vna Ue bydd bwyta 
O'r byrddau rhwnff y coesa', 
Heb sychu ceg, na ludio pwy 
Wnaif vwyav, glanav, gynta'. 

A'r cŵn rhag iddynt giprys, 
Gá'nt bob i haner est^s ; 
A rhwth orweddant yn y cylch 
Yn grynion dyrch cysurus. 

'Rol dovi'r alw reibus, 
Ymestyn yn syforddus ; 
Mae pawD a'i bibell yn ei big, 
Yn mygu'n ogoneddus. 

Y siarad sy'n sirioli, 
A chwedlau fraeth yn frydli' ; 
Ond byrdwn pawb yw " Nghefyl I." 
Neu ** Nghi vi," ar ben pob stori. 

vlÌDO ar volianu, 
'E wneir cyvrwyau'n wely, 
A eorwedd wneir yn union res, 
A gwas^'n nes i gysgu. 



221 



CY8GU AR Y PAITH. 
Doh A. 
Arav a thyner gyda mÿnegiarU, 



4 1 n :— :— I n :— : r 

íiGür 
Cov 



wedd 
io 



n :— : r I d :— : 1 



8| :— :d |r :— «^ 



ar wastad ceyn, a l syll - u Try r 

y yreuddwyd leyn oedd byw - yd pan yn 



í 



D.C. 

jln :— :— Iti:— :d 

'lwybr - en l A 
yach • gen, j 



n : — : "— I tîi : — : tii 

gob - aith yn 



d:~:-|l,:- 

ddysglaer 



:li 



ì 



{| 



r :— :— | ti :— : S| 

8ir - iol, Yn 



d :— :r |n :— :n 

gwenu ar - nay 



n :— :— I— :— :n.8 

yel 



t\ 



II 



8 :— :— I— :— :8 



ser 



en 



n :- 

draw. 



Dacw ryw seren dlos, a chariad yn ei Uygad, 
Hardday ar yron y nos, a'ì hamnaid yn at-dyniad, 
Yel y yeinir a ddenodd yy nghalon, 
A'm Uygad-dynodd vel y seren draw. 

Owmwl a niwl sydd draw yn cuddio'r llygaid serog 
Wele y Uoer a ddaw o gôl j owmwl torog, 
A siomiant, govidiau, traferthion ; 
O'u hol mae Uewyrch íel y lleuad diáw. 



Adbodd. 

Hai ! Vechgyn ! mae'r wawrddydd yn tori ! 
Gysffadwyr, ysgydwch ddiogi ; 
Daablygwch eich hun o'r oarpedi, 
Dangoswch eich trwynau o'r lleni : 
Dowch, codwch rhag blaen, cynneuwch y tftn, 
A brysiwch bawb oU i ymborthi. 

Daw yna ben i'r amlwg, 
Ac ambell drwyn i'r golwg ; 
Estynir coes, — ac yna naid, 
Ac wele haid ar gythlwng. 



222 

ADRODD. — fParhadJ . 

Y cŵn sy'n anodd codi — 
Bhaid cicio rhei'ny o'r gwely ; 
Dylyvant ên, estynant goes, — ' 
Mae'n groes i yoesau helgi. 

" • Bwrir yn awr i'r briwYwyd, 
Prysurir dros voreuvwyd ; 
Llosgi y savn wrth lyncu pob davn, 
A thagu ar lavn o gigywyd. 

■ Cyyrwyir y cefylau, 

'Ë gesglir yr hoU dadau ; 
Mae eisieu nos yn eisieu dydd, 
Vel na vudd ddivudd bwysau. 

' ' ' Trbithganu. 

Ar ol i'r mygwyr danio eu boreuol bib, 
A chyn i'r naul gychwyn ar ei ddyddiol wib, 
Wele ni bawb ár gevn ei gefyl, &c. 

Adbodd. 

■ 'Nawr rhaid dewis mayor-domo; 
Nodi tervyn i'r puntero ; 
Gyru'r neBav ar ol hwnw, 

A nesav, nesav, o vewn galw : 
Yn y man dyrch mwg yn arwydd, 
A phawb a droant yn gyvarwydd. 

Ac wele'r rheng yn awr yn symud 
Vel 'sgubell, nad oes voad ochelyd : 
Syllu, crafu, Uygadrythu, 
Gwylio'r cŵn pan vo'nt yn sawru, 
A hai ! dacw gwrs. 



^^3 



HELGAN ALPAIDD. 



Doh A. 

Tn yywioy ctc ysgam. 



D.C. 



Í.8, 



\ 



d . n :r . 8 

hwi, ar ol *8gy 



A . r :d S| 1|. d :t|. r 

yarnog! Ho! da-cw*i chynfon 



d : - . ti , d ) 



Hwi, hwi, arol'sgy-yarnog: Ho! da-cw'i chynfon wen 
Mae*n ohwilio am ei llwybr, ac wedi cael ei beh 



;} 



Dech- 



í 



r.r,n :r.r,n r.ti :8|.Si,ti [ r.s :8e.l 1 s 



jl r.r,n :r.r,n 

( reu - a estyn 



.8 



efltyn coesau'nawr, a'iichlustiauarei gwàr, Ond 



í 



í| 1 . r : n . f 

( I dyma Tango 



8 . f : li . d I ti. d : r . n 



1 vyn-u, 



gwae Tydd iddi'n 



f : - . n ,f \ 
awr ; Hys- S 



I 



gi un hwb yn 



/r\ 



8.d:r.n |f.s:l .8,f 



rhag - or, a 



n . 8 : r . 8 

dacw hi i 



d \- 

lawr. 



Adrodd : 

Ar ol rhoi'r gwaed a'r tuvewnolion brwd 
I wanc y cŵn, vel rhan eu hysbail hwy, 
A rhwymo'r pryv yn dỳn tu ol i'r cyvrwy 
Rhaid brysio i'r rheng i lanw i vynn'r adwy. 

Yr Hblgan. 

Ho ! estrys vafflo|^ bluog sydd genym 'nawr ar hynt, 
Yn estyn gwddy i redeg, yn llywio o vlaen y gwynt ; 
Mae'r cŵn yn llinyn ar ei hol, ac wrth ei chwt jn awr : 
Ha ! dyna dro gan Heini vach ! hai 'rwan ! hwi cŵn mawr. 
Mae'n troi a throsi ol a blaen — a dacw hi i lawr. 



Adrodd. 

Damio estrys yn hyforddus 

Sydd gyyrìnach gywrain gelvau ; 
Sypio'r hoU esgeìriau bagloff, 

Gwneuthur pwn o'r gwddv a'r coesan, 
Yna bwrw'r ddeuben hylaw 

Draws y crwper oll yn gryno— 
Neidio i'r cyvrwy, yna tiuìian, 

Nes daw pry' i'r golwg eto. 




224 

Gwd Scl-fa Ud. S2S. 

7b Hkloah. 

Deadell o wanaood vw riuû'n o dimw 8*70 d'od, 

Ar nriam vswr gefylaidd, a helwyr ^^th ea troed ; 

Mae'r cryv yn estyn tiub'r blaen, a'r wan yn syrthio'n 



iwyo i ym'] 
thnedi'ri 



A dyna bwn, a dyna ben, 
Waeth heb na nela rhagor ; 

Mae pawb a'i bwn a'i Iwyth yn drwm, 
Ac adr0v troir yr osgo. 

TBHTHOAiru. 

Ac wedi dÌBcmi iaael mygyn bach yn chwaoeg, 
A dechren aorodd blith draflith wrhydri y riiedeg, 
Wele ni bawb ar gevn ei ge^L 

A dyma ni'n myn'd dow dow, dow dow, 

Ar ffarlam, a tmth, a phranc Hwre ! 

Heb oval nac ovn am rent na threth! 

Ond meddwl am dŷ, a thftn, a the. 



ì 



Argrafwyd gan W, Owenlyn Evan8, Stryd-y-Llyn, Oaemarwm, 



m 



V TAOI^fll 



il '> 



* 






•^T" ■ 



N N 



■*- ' - 






^, " 



« . 



>> ^ 



..-^ 



\. i. 






\ 



»» #• ^ ■ 



I ^^» ^^' ^^ipiw^a 









/ 



< ■ 


r-^ * 


/ 








• \ . 


í - 


— \ 


. 


%;? 


. ^ 


^* 


^;V 



. 



r 



;i 



\ 



=^. 









'H' 



-«I 






'f f 






I k< 






/ ■ 



^Jo" 



~" -• ^ ' . 

•-V. .n)^, . -*»/ , 

•' '■ \ i 

\ j4mao 

>«/■ . 



/ / 



tí • •: 



.■v^'" 



'f • 






■ • ' -■/■-■.. ' -■ . ' * 



f^ 



' • V ^ •• 



• V 






• ••■■-■■■ 



* > 



Kr w. 



^Jf 



* * b. 



i 


«í 

í 


•^? 




r 




■Ŷ 




'f' ■ 


■ 


âr 




ft 


JF 


k^ 


i 



% 



t ■ 



.' ••.;■ 



î- 






5' 



%. 

ÿ- 



«■ 

r •: 

'íî 

■^' 

•? 

^ - - 

I- 
î 

n 



■ r^ 

-?- : 



■■^\ 



.* 






■r »K