Skip to main content

Full text of "Historiarum ab urbe condita libri qui supersunt omnes. Ex recensione Arn. Drakenborchii. Accedunt notae integrae ex editionibus J.B.L. Crevierii, cum indice rerum locupletissimo"

See other formats 


): 

iiiii 


HANDBOUND 
AT  THE 


UNIVERSITY  OF 
TORONTO  PRESS 


T.  LIVII  PATAVINI 
HISTORIAEUM  LIBRl, 

QUI  SUPERSUNT 
OMNES  ET  DEPERDITORUM  FRAGMENTA. 

TOM.  II. 


t7888  ^  •    ' 

T.  LIVII   PATAVINI 

HISTORIARUM   LIBRI, 

QUI  SUPERSUNT 
OMNES  ET  DEPERDITORUM  FRAGMENTA. 

EK  RECENSIONE 

ARN.  DRAKENBORClill  AD  CODICUM  BAMBERGENSIS 

ET  VINDOBONENSIS  FIDEM  PASSIM  REFICTA 

A  lOANNE  THEOPHILO  KREYSSIG. 

ANNOTATIONES  CREVIERII,  STROTHII,  RUPERTI, 

ALIORUMQUE  SELECTAS  ; 

ANIMADVERSIONES  NIEBUIIRII,  WACHSMUTHII, 

ET  SUAS  ADDIDIT 

TRAVERS    TWISS,    L  C.  B. 

COLL.    t'NIV.    SOCIUS    ET    TUTOR. 


TOM.  11. 


ULrt\n\mti>iif\l  LiunMni. 


o  X  o  N  II, 

IMPENSIS   D.  A.  TALBOYS. 

MBCCCXL. 


Pft 


T.   LIVIl   PATAVINI 
R  r  S  T  O  R  I  A  R  U  M 

AIJ    UllBE   CONDITA 
L  I  B  R  I. 


EPITOME  LIBRI  XXI. 

IN  Italiam  helli  Punici  secundi  ortus  narratur,  et  Ilannihalis 
Poenorum  dncis  contra  foedus  per  Ihcruni  nmnem  trajisitus,  a 
quo  Saguntum,  sociorum  populi  Romani  civitas,  ohsessa  oc- 
tavo  mense  capta  est.  De  quihus  iniuriis  missi  legati  ad  Car- 
thaginienses,  qui  quererentur.  Quutn  satisfacere  nollent,  hellum 
iis  indictum  est.  Ilannihal,  superato  Pyrenaeo  saltu,  per 
Gallias,  fusis  Volscis,  qui  ohsistere  conati  erant,  ad  Alpes 
venit ;  et  lahorioso  ])er  eas  transitu,  quum  montanos  quoque 
Gallos  ohvios  aliquot  proeliis  repulisset,  descendit  in  Italiam, 
et  ad  Ticinum  amnem  Romanos  equestri  proelio  fudit :  in  quo 
vulneratum  P.  Cornelium  Scipionem  protexit  Jilius,  qui  Afri- 
cani  postea  nomen  accepit.  Iterumcpue  exercitu  Romano  ad 
fiumen  Trehiam  fuso,  Hannihal  Apenninmn  quoque,  per 
magnam  militum  vexationem.  propter  vim  tempestatum,  trans- 
iit.  Cn.  Cornelius  Scipio  in  IlispaJiia  contra  Poenos  jrro- 
spere  pugnavit,  duce  hostium  Magone  capto. 


VOL.  ri. 


T.   LIVII   PATAVINl 
L  I  B  E  R     XXI. 


IN  parte  operls  mei  licct  mihi  praefari,  quod  in  principio 
sammae  totius  professi  plerique  sunt  rerum  scriptores,  i 
Belli  Pu-    bellum  maxime  omnium  memorabile,  quae  unquam  gesta 
nici  secundi  g{y^^^    nie    scripturum ;    quod,  Plannibale    duce,    Carthagi- 
magmtu  o.  j^jgj^ggg  g^j^  populo  Romano  gessere.     Nam  neque  vahdi- 
ores  opibus  ullae  inter  se  civitates  gentesque  contulerunt 
arma,  neque  his  ipsis  tantum  unquara  virium  aut  roboris 
fuit :  et  haud  ignotas  belh  artes  inter  se,  sed  expertas  primo 
Punico   conserebant   bello:    et   adeo    varia    belh   fortuna 
ancepsque    Mars  fuit,  ut   propius  periculum  fuerint,   qui^ 
vicerunt.     Odiis  etiam  prope    maioribus  certarunt,  quam 
viribus :  Romanis  indignantibus,  quod  victoribus  victi  ultro 
inferrent  arma ;  Poenis,  quod  superbe  avareque  crederent  4 
Hannibal    imperitatum   victis  esse.      Fama   etiam    est,    Hannibalem 
odium  iurat  annorum  ferme  novem,  puerihter  blandientem  patri  Hamil-  5 
m  Roma-    ^^^-^^  ^^  duccretur   in  Hispaniam,  quum,  perfecto   Africo  6 
beUo,  exercitum  eo  traiecturus  sacrificaret,  akaribus  admo- 
tum,  tactis  sacris  iureiurando  adactum,  se,  quum  primum 
posset,  hostem  fore  populo  Romano.     Angebant  ingentis  7 


I  Pleriqne  ....  rernm  scriptores']  praecipue  ad  Sardiniam,  ut  mox  di- 

In  quorum  numero  Thucydidem  haud  cetur,  a  Romanis  interceptam.  Crev. 

dubie  noster  intelligit.   Muretus.  cf.  Polj^b.  iii.  2. 

1  Propiiis  periculum}    Ita  legen-  5  Annorum  ferme  noveml  De  quo 

dum  monent  Gronov.  et  Muret.  quo-  Muretus  Var.  Lect.  xv.  14.    "  Illud 

rum  hic  plura  exempla  citat,  supr.  iv.  recto  ac  vere  notavit  Glareanus,  mani- 

17.  infr.  xxv.  11.    cf.  Sil.  Ital.  i.  13.  festoLiviumsibipugnare,  cuni  Hanni- 

3  Qui  vicerunfl   Ut  melius  intelli-  balem  vixdum  puberem  Hasdrubalis 

gatur  haec  sententia,  lege  ea  quae  de  literis  accersitum  scribit,  cum  ex  ip- 

Cannensi   clade   disserit  noster,  infr.  sis  Livii  verbis  necessario  colligatur, 

xxii.    54.     Propiores    periculo   fuere  Hannibalem   eo  tempore  annos  non 

post    Cannensem    cladem     Romani,  minus  viginti  tres  natum  fuisse." 

quam   erant   Poeni  post   pugnam  in  6  Africo  bello]    Q,uod  Harailcare 

Afcica,  cui  Hannibal  succubuit.    Ideo  duce  Carthaginienses  cum  mercena- 

cessere  Carthaginienses,  non  quia  ma-  riis  militibus  in  Africa  gesserunt.   Hoc 

ius  periculum  erat,  sed  quia  ipsi  mi-  bellum   Polybius  describit  ad  finem 

nores  animos  gessere.  Crev.  libri  i.  Crev. 

H  Superbeavareqne^Hfiecspectnnt  7  Angebant]    cf.   Polybius  iii.  11. 


LIB.  XXI.    CAP.  2.  3 

sspintus  vinim  Sicilia  Sardiniaque  amissac:  nam  et  Siciliam  Hamilcar 

Qniniis  cclcri  dcspcrationc  rcruni  conccssam,  ct  Sardiniam  ^"^"""' '^^- 
intcr  motuiu   Atnc.ic  fraudc  Komauorum,  stipcudio  etiam  ";|!,','|J"'t„^_ 
insupcr   imjiosito,   iutcrccptaui.      Ilis    auxius    curis   ita  sc        2. 

I  Africo  hcllo,  (piod  fuit  suh  rcccutcm  Romauam  paccm,  pcr 
quiuquc  auuos,  ita  dciudc  novcm  auuis  iu  Ilispania  augcndo 
Punico  imj^crio  ^cssit,  ut  apparcrct,  maius  cum,  quam  quod 
f2;crcrct,  afiitarc  in  animo  bellum :  et,  si  diutius  vixisset, 
Ilamilcarc  duce  Pocnos  arma  Italiac  illaturos  fuissc,  quae 

^  Ilannihalis  ductu  iutulcruut.      Mors  llamilcaris  pcro])por- ^roritur. 

3tuua  ct  ])ucritia  Ilauuihalis  distulcruut  hclhuu.     Mcdius  Hiisdrulwl 
Ilasdnihal  iuter  ])atrciu  ct  filium  octo  fcrmc  aunos  im]:)erium^'*^"'^'",^' 
obtinuit;    flore   actatis,  uti  fcruut,  ])rimo    Ilamilcari   con- ^"'"'^'^  '  * 
ciliatus :  «rencr  inde  oh  altam  indolem  provccto  annis  ascitus, 

4Ct,  quia  «rcner  erat,  factionis  Barcinac  opibus,  quae  apud 
milites  plehemque  plus  quam  modicae  erant,  haud  sane 
voluntate  principum,  imperio  potitus.     Is,  ])hira   consiUo, 

5  quam  vi,  jrcrcns,  hospitiis  regulorum  magis,  couciHandisque 
per  amicitiam  ]iriucipum  novis  gcntihus,  quam  l)cllo  aut 
armis,  rem  Carthaginicnscm  auxit.  Ccterum  nihilo  ei  ])ax 
tutior  fuit.  Barharus  eum  quidam  ])alam,  ob  iram  intcrfecti  Occims. 
ah  eo  domini,  ohtruncavit ;  comprehensusque  ab  circum- 
stantibus  haud  alio,  quam  si  evasisset,  vultu,  tormcntis  quo- 
que  quum  laceraretur,  co  fuit  hahitu  oris,  ut,  su])crantc 
lactitia  dolores,  ridcntis  etiam  sjiecicin  praehuerit.  Cum 
lioc  Ilasdruhalc,  quia  mirae  artis  in  sollicitandis  gcntibus, 

6imperioque  iungcudis  suo  fuerat,  foedus  rcnovavcrat  populus 
Romanus,   ut  finis  utriusquc  impcrii  esset  amnis  Iberus, 

Ipse  Hannibal  hoc  suum  implacabile  3  Pueritia  HanmbaUs]  Qui  tamen 

in  Romanosodium  Antiocho  exponit,  octodecim  annos  iam  tum  habebat. 

infr.  xxxy.  19.  ^  Factionis  Barcinae}     Eius  quae 

8  Sicilia/n  .  .  .  concessam]  Pace  ad  cum  Hamilcare  Barca  contra  partes 
Aegates  insulas  facta,  de  cuius  con-  Hannonis  stabat.  Barca  auteni,  ut 
ditionibus  cf.  rol.  i.  62,  6^.  Niebuhrio  iii.  p.  718.  videtur,  nongen- 

9  Sardiniatn']  Bellum  alieno  suo  tile  cognomen  erat,  sed/i^/^^r  Poena 
tempore,  seu  veris,  seu  fictis  de  causis  lingiia  significabat,  et  Haiiiilcari  ea 
a  Romanis  illatum,  Carthaginienses  ratione  inditum  est,  qua  apud  Ro- 
suscipere  nolentes,  non  modo  ccssere  manos  Scipiadae  illi  dao  fulmina 
Sardinia,  sed  etiam,  postulantibus  Ro-  belli  vocitabantur. 

manis,  ad    priorem    summam,  quam  5  Ilospitiis  requlorum']   cf.  Pol.  ii. 

pepigerant  foedere  ad  Aegates  insu-  36.     Fabius  quidem  ap.   Pol.   iii.   8, 

las   icto,   adiecei-unt   argenti   talenta  haud  scio  in  animo  minime  aequo,  ut 

mille  ducenta.  qui  Romanus  de  Poeno  scriberet,  de 

I  Per  qitinque  annos]  Bellum  Afri-  cmdelitate  Hamilcaris  et  avaritia  lo- 

eum  Polybius  i.  88.  tribus  annis  tan-  quitiir. 

tummodo    cum    quattuor    mensibus  6  Foedus  renovaverat]  cf.  Pol.  iii 

gestum  esse  scribit.  Crev.  13.    In  eo  cavebatur,  ne  quicquam  in 

1  Mors  Hamilcaris]    Hamilcar  in  ea  regione  quae  trans  Ibemm  esset, 

praelio  quodam  adversus  Vetrones  fe-  Romani,  aut  in  ea  quae  cis  Ibemm 

rocissimos  Hispaniae  populos,  fortis-  esset,  Poeni  sibi  iuris  arrogarent ;  neve 

sime   dimicans  occubuit.  Crev.     cf.  alteruter  populus  eum  amnem'  belli 

Pol.  ii.  I.  Corn.  Nep.  in  Vit.  Hamilc.  causa  transiret. 

b2 


4  TITI  LIVII 

Saguntinisque    mediis  inter   imperia    duorum    populorum 

3.  libertas  servaretur.     In  Hasdrubalis  locum  haud  dubia  res 
Ei  succedit  f^it,  quin  praerogativam  militarem,  qua  extemplo  iuvenis  7 

aniii  a .  jjg^j^^-^jijjjl  in  praetorium  delatus,  imperatorque  ingenti 
onmium  clamore  atque  assensu  appellatus  erat,  favor  etiam 
plebis  sequeretur.  Hunc  vixdum  puberem  Hasdrubals 
literis  ad  se  arcessierat :  actaque  res  etiam  in  senatu  fuerat, 
Barcinis  nitentibus,  ut  assuesceret  militiae  Hannibal,  atque 
in  paternas  succedei*et  opes.  Hanno,  alterius  factionis 
princeps, '  Et  aequum  postuiare  videtur,'  inquit, '  Hasdrubal, 
'  et  ego  tamen  non  censeo,  quod  petit,  tribuendum.'  Quum 
admiratione  tam  ancipitis  sententiae  in  se  omnes  conver- 
tisset,  '  Florem  aetatis,'  inquit,  '  Hasdrubal,  quem  ipse  patri 
'  Hannibalis  fruendum  praebuit,  iusto  iure  eum  a  filio  repeti 
'  censet:  nos  tamen  minime  decet,  iuventutem  nostram  pro 
'  militari  rudimento  assuefacere  libidini  praetorum.  An  hoc 
'  timemus,  ne  Hamilcaris  filius  nimis  sero  imperia  immodica 
'  et  regni  paterni  speciem  videat ;  et,  cuius  regis  genero 
'  hereditarii  sint  relicti  excrcitus  nostri,  eius  filio  parum 
'  mature  serviamus?  Ego,  istum  iuvenem  domi  tenendum, 
'  sub  legibus,  sub  magistratibus  docendum  vivere  aequo  iure 
'  cum  ceteris,  censeo :  ne  quandoque  parvus  hic  ignis  incen- 

4.  '  dium  ingens  exsuscitet.'     Pauci,  ac  ferme  optimus  quisque, 
Hannoni  assentiebantur:  sed,  ut  plerumque  fit,  maior  pars 

Ilannibalis  meliorem  vicit.  Missus  Hannibal  in  Hispaniam  primo 
(lotes  et  in-  gtatim  adveutu  omnem  exercitum  in  se  convertit.  Hamil- 
genuim.  carem  iuvenem  redditum  sibi  veteres  milites  credere ; 
eundem  vigorem  in  vultu,  vimque  in  oculis,  habitum  oris, 
lineamentaque  intueri.  Dein  brevi  effecit,  ut  pater  in  se 
minimum  momenium  ad  favorem  conciliandum  esset.  9 
Nunquam  ingenium  idem  ad  res  diversissimas,  parendum 
atqvie  imperandum,  habilius  fuit.  Itaque  haud  facile  decer- 
neres,  utrum  imperatori,  an  exercitui,  carior  esset:  neque 
Hasdrubal  alium  quemquam  praeficere  malle,  ubi  quid  for- 
titer  ac  strenue  agendum  esset:  neque  milites  alio  duce 
plus  confidere,  aut  audere.  Plurimum  audaciae  ad  pericula 
capessenda,  plurimum  consilii  inter  ipsa  pericula  erat :  nuUo 

7  Praerofiativam  militarem']  Suf-  ferme  annis  imperium  obtinuit  Has- 
fragium  ante  a  militibus  latum.  cf.  drubal,  ex  quibus  si  triennium  de- 
supr.  iii.  51.  traxeris,  quo  sub  co  imperatore  me- 

8  rixdum  puberern]  Non  facile  in-  ruit  Hannibal,  efficitur  Hannibaiem, 
telligitur  quomodo  Livius  vixdiim  tunc  quum  ab  Hasdrul)ale  arcessitus 
puberem    appellare    possit    iuvenem  cst,  annuni  23.  egisse.  Crev. 

eum,  qui,  ut  ex  ipsius  narratione  col-  9  Minimum  momentttm]    h.  e.  Mi- 

ligitur,  annum  tunc  22.  aetatis  exces-  nimam    vim    haberet    patris    gratia. 

serat.     Hannibal  novem  ferme  anno-  Ita  lustinus  xiii.  6.  Olympias,  inquit, 

rum  erat,  quum  Hamilcar  in  Hispa-  mater  Alexandri,  non  mediocre  mo- 

niam  traiecit:   novem  annis  in  His-  mentum  partium.  Gronov. 
pania    rem    gessit    Hamilcar :     oeto 


LTB.  XXI.    CAP.  r>.  .3 

laboro  aut  corpiis  fati^ari,  aiit  aiiimtis  vinci  potcrat,  (  "aloris 
ac  frijroris  paticiilia  par;  cihi  ])()ti<)Mis(|iic  clcsidcrio  iialii- 
rali,  noii  voliiptatc,  inodus  finitus:  vigiliaruin  somni^jue 
ncc  (lic,  ncc  noctc  discriminata  tcmpora.  h\,  (jnod  f^crcn- 
dis  rcbus  supcrcssct,  (juicti  datiim  :  ca  nc(|uc  molli  strato, 
nc(|uc  silcntio  arccssita.  ]MuIti  sac[)C  militari  sagulo  opcr- 
tum,  humi  iaccntcm  iutcr  custodias  statioiics([UC  militum, 
couspcxcrunt.      Vcstitus   nihil    intcr    ac([ualcs   cxccllcns: 

I  arma  atcpic  c^pii  conspicichantur.  Ec|nitum  ])cditum(|uc 
idcm  lon<>;c  ])rimus  crat.  Princcj3S  in  proelium  ihat:  ulti- 
mus  conscrto  jiroclio  cxcedcbat.     Has  tantas  viri  virtutcs 

1  ingentia  vitia  ae(|uabant ;   inhumana  crudclitas,  perfidia  plus 

quam  Punica,  nihil  vcri,  nihil  sancti,  ruillus  dcum  mctus, 

nullum  iusiurandum,  nulla  relifcio.      (Jum  hac  indolc  virtu- 

tum   atcjuc  vitiorum   trieunio  sub   Ilasdrvibale  im])cratore 

mcruit,  nulla  rc,  (juac  agcnda  videndacjue  magno  futuro 

duci  csset,  praetcrmissa. 

Ccterum  ex  quo  dic  dux  cst  declaratus,  velut  Italia  ci        5. 

provincia  decreta,  bellumquc  Romanum  mandatum  cssct,  II;"""'''^' 
•1-11^1  ^  4.         4.  TT       -1    '>elluni  m- 

nihil  ])rolatandum  ratus,  ne  se  cjuocjue,  ut  patrem  ilamil- j(grre  Sa- 

carem,    dcinde     Ilasdrubalcm,    cunctantcm    casus    alicjuisguntinis 

oi)i)rimcrct,    Sa<2;nntinis    infcrre    IjcIIum    statuit.       (Ouibus  ^f'^^"'^ 

3  o])})ugnanchs  quia  haud  cuihie  Komana  arma  movebantur,  ni  (jicadlhus 

4  Olcadum  fines  ])rius  (ultra  Ibcrum  ea  gens  in  ])arte  magis,  i)ellum  in- 
(juam  in  ditione,  Carthaginiensium  erat)  induxit  exercitum,  *^''*- 

ut  non  jietisse  Saguntinos,  sed  rcrum  scrie,  finitimis  domitis 

5  gentibus,  iungencloque,  tractus  ad  id  bellum  vidcri  posset. 

6  Carteiam,  urbem  o])ulentam,  ca])ut  gcntis  eius,  expugnat 
diri])itquc.  Quo  metu  ])erculsae  minores  civitates,  sti])cndio 
imposito,  imjierium  acce])ere.  Victor  excrcitus,  ojiulcntus- 
cpic  ]iracda,  Carthaginem  novam  in  hibcrna  est  deductus. 
Ibi  largc  partiendo  jjracdam,  stijjcndio  jjraetcrito  cum  fidc 
cxsolvcndo,  cunctis  civium  sociorumcjue  animis  in  sc 
firmatis,  vere  primo  in  Vaccacos  promotum  bellum.     Iler-  Tum  Vac- 

7  raandica  et  Arbocala  urbes  vi  ca])tac.     Arbocala  et  virtute  ''"'"'*• 


1  Conspicie&antur']    Conspicua  e-  sibus  definitos,  quam   in    eoram   di- 
rant.   cf.  supr.  i.  47.  ii.  5.   cf.  Sil.  Ital.  tione.  Crev. 

i.  142.  5  lungendoque']  sc.  Ut  Saguntinos 

2  Ingentia  vitia]    In  recensendis  sibi  iungeret. 

Ilannibalis  vitiis  haud  dubie  aliquid  6  Carteiam}  Imo  Jttheam  ex  Pol. 

tribuendum  est  scriptoris  erga  infes-  iii.  13.    Carteia  sita  fuit  in  ora  Oceani, 

tissimum  populiRomani  hostem  odio;  ad   fretum    Herculeum.      Ea   autem 

moderatius  certe  ea  stringit  Pol.  ix.  urbs,  de  qua  hic  agitur,  quum  dicatur 

•22.  DoEE.  fuisse  gentis  Olcadum  caput,  non  po- 

3  In  Olcadum  finesl  cf.  Pol.  iii.  13.  tuit  longe  abesse  a  Carthagine  nova. 
Olcades  inter  Tagum  et  Boetim  flu-  Cuev. 

vios  erant.  7  Arbocula  et  virtiite]    Ita  quoque 

4  In  parte  magis]    Magis  intra  li-  Pol.  iii.  14. 
mites  foedere  Romano  Carthaginieu- 


6  TITI  LIVII 

et  multitudine  oppidanorum  diu  defensa.     Ab  Hermandica 
profugi,  exsulibus  Olcadum,  priore  aestate  domitae  gentis, 
quum    se    iunxissent,    concitant    Carpetanos :     adortique 
Hannibalem,   regressum  ex  Vaccaeis,  haud  procul  Tago 
flumine  agmen  grave  praeda  turbavere.     Hannibal  proelio 
abstinuit ;  castrisque  super  ripam  positis,  quum  prima  quies 
silentiumque  ab  hostibus  fuit,  amnem  vado  traiecit:  valloque  8 
ita  producto,  ut  locum  ad  transgrediendum  hostes  haberent, 
invadere  eos  transeuntes  statuit.     Equitibus  praecepit,  ut, 
quum    ingressos   aquam   viderent,   adorirentur.      Peditum 
agmen   in    ripa,    elephantos    ante    quadraginta   disposuit. 
Carpetanorum  cum  appendicibus  Olcadum  Vaccaeorumque  9 
centum  milha  fuere ;    invicta  acies,  si  aequo  dimicaretur 
campo.     Itaque  et  ingenio  feroces,  et  multitudine  frcti,  et, 
quod  metu  cessisse  credebant  hostem,  id  morari  victoriam  i 
rati,  quod  interesset  amnis,  clamore  sublato,  passim   sine 
ulKus  imperio,  qua  cuique  jjroximum  est,  in  amnem  ruunt. 
Vaccaei,  et  Et   cx  partc   altcra  ripae   vis  ingens   equitum   in    flumen  2 
ahi  popuh  immissa,  mcdioquc  alveo  haudquaquam  pari  certamine  con- 
cursum;   quippe  ubi  pedes  instabihs,  ac  vix  vado  fidens, 
vel  ab  inermi  equite,  equo  temere  acto,  perverti  posset: 
eques,  corpore  ai-misque  Hber,  equo  vel  per  medios  gurgites 
stabih,  cominus  eminusque  rcm  gereret.     Pars  magna  flu- 
mine  absumpta :   quidam,  vorticoso  amni  delati  in  hostes,  3 
ab  elephantis  obtriti  sunt:    postremi,  quibus  rcgrcssus  in 
suam  ripam  tutior  fuit,  cx  varia  trepidatione  quum  in  unum 
colhgerentur,  priusquam  ex  tanto  pavore  reciperent  animos, 
Hannibal,  agmine  quadrato   amnem  ingressus,  fugam  ex  4 
ripa  fecit:  vastatisque  agris,  intra  paucos  dies  Carpetanos 
quoque  in  deditionem  accepit.     Et  iam  omnia  trans  Ibe- 
6 .        rum,  praeter  Saguntinos,  Carthaginiensium  erant.      Cum 
Saguntinis  bellum  nondum  erat :  ceterum  iam  belh  causa 
certamina  cum  finitimis  serebantur,  maxime   Turdetanis. 
Quibus  quum  adesset  idem,  qui  htis  erat  sator,  nec  certamen  5 
Saguntini    iuris,  scd  vim  quaeri  appareret ;  legati  a  Saguntinis  Romam 
gatos^mit-^  missi,  auxihum  ad  bellum  iam  haud  dubic  imminens  orantes. 

tunt. 

8  Valloque  ita  producto]   Et  quum     interpositus   liostem  a   se  dirimeret. 
ita  longe  a  ripa  produxisset  valhim,     Crev. 

Cjuum  eo  intervallo  a  ripa  castra  com-  2    Vis  ingetis  equitum   in  flumen 

mimisset,  ut  locum  ad  transgredien-  immissal  Ab  Hannibale.  Crev. 

dum  amnem  hostes  haberent.  Crev.  3    Vorticosol    Verticoso,  quod  plur. 

9  Ciim  appendicibiis  Olcadum  Vac-  codd.  exhibent,  Crevier.  et  Bekker. 
caeorumque\    Cum  adiunetis  sibi  01-  reiiosuerunt. 

cadibus  et  Vaccaeis,  qui  quidem  ap-  4  Agmine  quadrato']   sc.  In  proe- 

pendicis  loco  erant,  quum  Carpetani  hum  instructo. 

praecipuum    robur   exercitus   essent,  5  Qitum  adesset  idem']    sc.  Quum 

Crev.  Hannibal,  qui  Htem  inter  Saguntinos 

1  Id  morari  mctoriam  rati,  quod  et    Turdetanos    serebat,    Turdetanis 

interesset  amms\  Rati  id  unum  sibi  contra  Saguntinos  adcsset. 
aiorae  esse  ad  victoriam,  quod  amnis 


I.IR  XXI.    CAP.  7.  7 

5  Consulcs  timc  Roiiiae  enmt  P.  C-oniclius  Scipiocl  Ti.  Scui-  U.  C.  534, 
i)ronius  Lonfjus.      Qui  (luum,  lcualis  in  scnatuiu  introduclis,  ^,\^-  '^\^' 

"tlc  rcpublica  rctuhsscnt,  placuissctcjuc  mitti  lcp;atos  in  ilis-'i'i.  sem- 
paniain,  ad  rcs  sociorum  inspicicndas ;  quibus  si  vidcrctur  pronio 
digna  causa,  ct  Ilanuihali  dcnuntiarcnt,  ut  ab  S;i<;uutiuis,  ^*"*^* 
sociis  populi  Komaui,  al)stincrct,  ct  (^art]ia<rincni  in   Afri- 
caiu  traiiccrcnt,  ac  sociorum  po])uli   Romaiii  ((uerimonias 

/dcfcrrcnt:  bac  lcp;atiouc  dccrcta,  nccdum  luissa,  omnium  Sajjimti  op- 
sj)c  cclcrius  Saguntum  oppuf2;nari  allatum  cst.     Tunc  relata  pngniitio. 
cx  intcgro   rcs    ad  scnatum.     Alii,   provincias    consulibus 
llispaniam  atque  Africam  dccernentcs,  tcrra  maricpic  rem 
gcrcudam  censcbant:  alii  totum  in  Ilispaniam   Ilanniba- 
lciiupic  intcndcbant  l)cllum.      Krant,  (|ui  non  tcmcrc  movcn- 
dam  rcm  tantam.  cxspcctandosquc  cx  Ilispania  lcgatos  cen- 
scrcnt.     llacc   sentcntia,  c[uae    tutissima  videbatur,  vicit :  Lep;ati  in 
legatique  eo  maturius  missi,  P,  \  alcrius  Flaccus  ct  Q.  Bae-  Iljsp''"':"" 
bius   Tamphilus,    Sagnntum   ad   Ilannibalem,   atcpie    indc  j'„itui,itur_ 
Carthagincm,  si  non  absisterctur  bcllo,  ad  ducern  ipsum  in 
pocnam  foedcris  rupti  dcposccndum. 

Dum  ca   Romani  parant  consultantc[uc,  iam   Saguntuni       7. 
sumnia  vi  oppugnabatur.      (Mvitas  ca  longe  opulcntissima 
ultra  Ibcrum  fuit,  sita  passus  millc  fermc  a  mari.      Oriundi 
a    Zacyntho   insula    dicuntur,    mixticjuc    ctiam   al)    Ardca 

8  Rutulorum  cpiidam  gcncris.  Ceterum  in  tantas  brevi 
creverant  opes,  seu  maritimis,  seu  terrcstribus  fructibus,  scu 
mukitudinis  incremento,  seu  sanctitate  disciplinae,  cjua 
fidcm  socialcm  nscjue  ad  perniciem  suam  coluerunt.  Ilan- 
nibal,  infesto  exercitu  ingrcssus  fincs,  pcrvastatis  passim 
agris,  urbcm  tripartito  aggrcchtin\  Angulus  nuiri  crat  iu 
plauiorcm  patcntiorcmcpic,  cpiam  ectcra  circa,  vallcm  vcr- 

9  gens.     Adversus  eum  vineas  agere  instituit,  per  cpias  aries 
moenibus  admoveri   posset.     Sed   ut   locus   procul   muro  Saguntini 
satis  aec[uus  agendis  vineis  fuit ;  ita  haudcjuaquam  prospere,  ^"'■^'^<-'r  re- 

I  postquam  ad  effectum  operis  vcntum  est,  coeptis  succedebat. 
Et  turris  ingens  imminebat :  ct  murus,  ut  in  suspccto  loco, 
supra  ceterae  moduin  altitudinis  cmunilus  erat :  ct  iuventus 
delecta,  ubi  phuimum  pericuh  ac  laboris  ostendebatur,  ibi 

5  Consides  tiinc  . . .  erant]  Vide  15.  8  Hutulornm  quidam  f/eneris]  Ilinc, 

infr.  et  ea  quae  ad  illud  annotabimus.  ct    quia    urljs    TaiTaco    Tyrrhenam 

Crev.  originem  prae  se  gerit,  gentem   Pe- 

6 De repuhlicaretulissent^&c.Qlxmm  lasgicam  usque  in  Hispaniam  radices 

consulendum.  quid  e  republica  esset,  egisse  censet  Niebhr.  i.  n.  i^z^;  quippe 

proposuissent.  Ardeam   Pelasgica   origine  fuisse  ex 

7  Xecdum  missa'\  Longe  aliter  Po-  Virg.  Aen.  vii.  410.  liquet. 

Ivbius  iii.  15.  rcm  narrat,  qui  legatos  9    Vineas  agere]  cf.  Supr.  ii.  17. 

llomanos,  rc  frustra  apud  Ilanniba-  i  --Irf cjf^c/«;n  o/>em]  sc.Postquam, 

lem  tcntata,  a  Sagunto  Cartliaginom  vincis  admotis,  ad  rem   ipsam,  h.  c. 

antc    bellum    commissum    traiecisso  murum    ariete  quaticndum,  accesse- 

scribit.  runt. 


8  TITI   LIVII 

U.  C.  534.  vi  maiore  obsistebant.  Ac  primo  missilibus  summovere 
A.  C.  218.  j^Qg^gjjj^  nec  quicquam  satis  tutum  munientibus  pati.  2 
Deinde  iam  non  pro  moenibus  modo  atque  turri  tela  micare, 
sed  ad  erumpendum  etiam  in  stationes  operaque  hostium 
animus  erat :  quibus  tumultuariis  certaminibus  haud  ferme 
Hannihal  plures  Saguntini  cadebant,  quam  Poeni.  Ut  vero  Hannibal 
vulneratus,  jpgg^  dum  murum  incautius  subit,  adversum  femur  tragulas 
graviter  ictus  cecidit ;  tanta  circa  fuga  ac  trepidatio  fuit,  ut 
non  mukum  abesset,  quin  opera  ac  vineae  desererentur. 
8.  Obsidio  deinde  per  paucos  dies  magis,  quam  oppugnatio, 
fuit,  dum  vulnus  ducis  curaretur  :  per  quod  tempus  ut  quies 
certaminum  erat,  ita  ab  apparatu  operum  ac  munitionum 
nihil  cessatum.  Itaque  acrius  de  integro  obortum  est 
bellum,  pkiribusque  partibus,  vix  accipientibus  quibusdam 
opera  locis,  vineae  coeptae  agi,  admoverique  aries.  Abun- 
dabat  mukitudine  hominum  Poenus ;  ad  centum  enim  quin- 
quaginta  millia  habuisse  in  armis  satis  creditur.  Oppidani  4 
ad  omnia  tuenda  atque  obeunda  mukifariam  distineri  coepti  5 
sunt :  et  non  sufficiebant.  lam  enim  feriebantur  arietibus  _ 
muri,  quassataeque  mukae  partes  erant.  Una  continentibus  8 
ruinis  nudaverat  urbem  :  tres  deinceps  turres,  quantumque 
inter  eas  muri  erat,  cum  fragore  ingenti  prociderant :  cap- 
tumque  oppidum  ea  ruina  crediderant  Poeni ;  qua,  velut  si 
pariter  utrosque  murus  texisset,  ita  utrimque  in  pvignam 
procursum  est.  Nihil  tumukuariae  pugnae  simile  erat, 
quales  in  oppugnationibus  virbium  per  occasionem  partis 
akerius  conseri  solent :  sed  iustae  acies,  velut  patenti  campo, 
inter  ruinas  muri  tectaque  urbis  modico  distantia  intervaUo 
constiterant.  Hinc  ^pes,  hinc  desperatio  animos  imtat: 
Poeno  cepisse  iam  se  urbem,  si  paullulum  annitatur,  credente ; 
Saguntinis  pro  nudata  moenibus  patria  corpora  opponenti- 
bus,  nec  ullo  pedem  referente,  ne  in  rehctum  a  se  iocum 
hostem  immitteret.     Itaque  quo  acrius  et  conferti  magis 

■2  Nec  quicquam  satis  tututn  mu-  modam   adhibere   artem,  ut   possent 

nientihus^l    Nec  quiequam   loci  con-  sese  per  omnia  quae  tuenda  essent  et 

cedere  munitoribus,  ubi  illi  a  iactu  obeunda,  dispertire.  Crev.    cf.  supr. 

telorum  satis  tuti  essent.  Doer.  iv.  59.  ut  distinerent  Volscos. 

3  Tragula]  Tragula  missile  erat  6  Et  non  sufficiebanf]  sc.  Labori. 
telum,  sic  dictum,  si  credimus  Varro-  cf.  infr.  xxxvi.  45.  quoad  sufficere  re- 
ni,  de  Lingua  Lat.  v.  24.  a  traiiciendo.  rniges  potuerunt. 

Festus   autem  tragulam   ita  dictam,  7  lam  enim  feriebantur'\    Itaque 

quod  scuto  infixa  trahatur.     Validis-  Jam/mV6«n<«r  e  codd.  Flor.  et  Cant. 

sima   fuisse,  et   forma  quodammodo  in  textum  recepit  Bekker.  et  non  suf- 

tramata.  ficiebant,  {iam  enim  feriebantur  nrie- 

4  Satis  creditur']   Illud  satis  in  de-  tibus)  muri,  I.  Fr.  Gronov. 

liciis  Livio  fuisse,  eumque  id  variis  8   Una  continentibus']    In  quibus- 

locutionibus     iunxisse     animadvertit  dam  codd.  legitur,  Et  una  continen- 

Drak.    cf.  infr.  26.    xxviii.  35.  xxix.  tibus  ruinis  nudaverant  urbem.   Con- 

37.  tinentibus,  h.  e.  continuis,  altera  al- 

5  Multifariam    distincri]     Multi-  teram  excipiente  ruina. 


LIR  XXI.    C\l\   10.  9 

utrinique  ])n<i;n;il)aut,  eo  ])lnies  vulnerabuntnr,  nnllo  inter  U.  C.  534. 
yanna    eor])()ra(|ne    vano    intereidente    telo.      l'"alariea    erat  "^-  ^- -''^' 
Saj^nntinis,  niissile   telnin   liastili  al)ie<rn(),  el  eetera  tereti, 
])raeter(inain  ad  extreniuin,  nnde  ferrnin  exstahat.      Id,  sient 
in  ])ilo,  (luadratum  stn])])a  eireuniligabaut,  liuebant(}uc  ])iee. 

1  r"errnin  auteni  tres  louguni  habebat  ])edes,  ut  einu  arniis 
transfigerc  cor])us  possct.  Sed  id  inaxinic,  ctianisi  haesisset 
iii  scnto,  uee  ])enetrasset  iu  cor])ns,  ])avorein  faeiebat ; 
(inod,  (innin  inediinn  aeeensnin  initteretur,  eonee])tniii(ine 
ij^so  inotu  innlto  inaiorein  iguein  ferret,  arina  oinitti  eogebat, 
undunuiue  militeiu  ad  inse^inentes  ietus  ])rael)ebat.  Qnuin  9. 
diu  anccps  fuissct  ccrtamcn,  ct  Saguntinis,  (luia  j)raetcr 
spcm  resistcrent,  crevissent  animi ;  Poenns,  quia  non 
vicisset,  ])ro  vietocsset :  clamorem  re])cntc  o])]iidaui  tollunt, 
hostenKiue  iu  ruinasmuri  expcllunt;  inde  iin])edituni  tre])i- 
dautein(iue  extnrbant ;  postremo  fusuni  fugatuiiKiue  in 
castra  redigunt. 

Interim  ab  Roma  legatos  venissc  nnntiatum  est :  quibus  llannilial 
obviam  ad  mare  missi  ab  llannibale,  qui  diccrent,  nee  tuto  j^s^'^°''^^^ 
cos  aditnros  inter  tot  tam  cfferatarnm  gentium  arma :  nec  admittit. 

2  llannibali,  in  tanto  discrimincrerum,  opcrae  esse  lcgationes 
audire.  Apparebat,  uon  admissos  j)rotinus  Cartliagincm 
ituros.  Literas  igitur  nuntioscjue  ad  prineipcs  faetionis 
Barcinae  praemittit,  ut  praepararcnt  suorum  animos,  nc 

squid  j)ars  altera  gratifieari  jiro  Romanis  j)osset.     Itaciuc,       10. 
praeteninam  quod  admissi  auditique  sunt,  ea  quoquc  vanaLeg"*'^. 

i  .1.      ,1...  .  ^r  1  ^  Ilom.  Car- 

at(juc  u-rita  legatio  luit.     llanno  unus  adverso  senatu  causam  thai^inem 
foederis,  magno  silentio  pro])ter  auctoritatem  suam,  non  as-eunt. 
sensu  audicntium,  eo-it.     '  Fer  dcos,  focderum  arbitros  ac  Hannonis 
'  testes,  monuisse,  j)raedixissc  sc,  ne  llamiiearis  j)rogeniem  nanniba- 
'  ad  exereitnm  mitterent.     Non  Manes,  non  stirpem  eiuslem. 
'  eonquiesccre  viri :   nec  nnqnam,  donec  sanguinis  noininis- 
4  '  que  Barcini  quisquam  supcrsit,  quietura  Romana  foedera. 
'  luvenem  flagrantem  eupidine  regni,  viamque  unam  ad  id 
'  cernentem,  si  ex  bellis   bella  serendo  succinetus    armis 
*  legionibusque  vivat,  velut  materiam  igni  j)raebentes,  ad 
'  exercitus    misistis.     Aluistis    ergo    hoc    incendium,    quo 
'  nunc  ardetis.     Sao-untum  vestri   circumsident  exercitus, 


9  Fahrica']     Genus   teli,   missile,  2  Operae  esse}  Legatos  tamen  ab 

quo  utuntur  ex  falis,  id  est,  ex  loeis  eo  admissos  tradit  Pol.  iii.   15;  sed 

exstructis  dimicantes.  Festus.  antequam  Saguntum  oppugnari  coe- 

I  Fernim  autem  tres  loiupnn  ha-  ptum  est.  Rup. 

hebat  pedes]  Falarica  ferrum  habebat  3  Gratijicari  pro  Romanisl    Inso- 

longum  tres  pedes.     Sic  passim   lo-  lcns  haec  dictio  :  Perizonii  coniectu- 

quitur  Livius.    Infr.  28.  Ratem  nnam  ram,  gratificari  populo  Romano,  pro- 

ducentos  longam  pedes.  viii.   10.  Sig-  bat  Drak. 

num  septem  pedes  alium.  et  alibi  sac-  4  Quietura]  h.  e.  Tuta  fore  a  vio- 

pius.  Crev.  latione,  integra  mausura  esse.  Doek. 


10 


TITI  LIVII 


U.  C.  534. 
A.  C.  218. 


11. 


unde  arcentur  foedere :  mox  Carthaginem  circumsidebunt 
Romanae  legiones,  ducibus  iisdem  diis,  per  quos  priore 
bello  rupta  fbedera  sunt  ulti.     Utrum  hostem,  an  vos,  an 
fortunam  utriusque  populi  ignoratis?  Legatos,  ab  sociis  et 
pro  sociis  venientes,  bonus  imperator  vester  in  castra  non 
admisit,  ius  gentium  sustulit.     Hi  tamen,  unde  ne  hostium 
quidem  legati  arcentur,  pulsi  ad  vos  veniunt,  res  ex  foedere 
repetunt.     Pubhca  fraus  absit ;  auctorem  culpae  et  reura  5 
criminis  deposcunt.      Quo  lenius  agunt,  segnius  incipiunt; 
eo,  cjuum  coeperint,  vereor,  ne   perseverantius  saeviant. 
Aegates  insulas  Erycemque  ante  oculos  proponite ;  quae  6 
terra  marique  per  quattuor  et  viginti  annos  passi  sitis. 
Nec  puer  hic  dux  erat,  sed  pater  ipse  Hamilcar,  Mars  alter, 
ut  isti  volunt.     Sed  tunc  Tarento,  id  est  Italia,  non  ab-  7 
stinueramus  ex  foedere  :  sicut  nunc  Sagunto  non  abstine- 
mus.     Vicerunt  crgo  dii  hominesque  ;  et  id,  de  quo  verbis 
ambigcbatur,  uter  populus  foedus  rupisset,  eventus  belli, 
velut  aequus  iudex,  unde  ius  stabat,  ei  victoriam  dedit. 
Carthagini    nunc    Hannibal    vineas    turresque    admovet: 
Carthaginis  moenia  quatit  ariete.     Sagunti  ruinae  (falsus 
utinam  vates  sim)  nostris  capitibus  incident,  susceptumque 
cum    Saguntinis   bellum    habendum    cum    Romanis    est. 
Dedemus  ergo  Hannibalem  ?  dicet  aliquis.     Scio,  meam 
levem  esse  in  eo  auctoritatem  propter  paternas  inimicitias. 
Sed  et  Hamilcarem  eo  pcrisse  laetatus  sum,  quod,  si  ille 
viverct,  bellum  iam  cum  Romanis  haberemus ;    ct  hunc 
iuvenem,  tanquam  furiam  facemque   huius   belH,  odi  ac 
detestor.      Nec    dedendum    solum    id    piacuhim    rupti 
foederis ;  sed,  si  nemo  deposcat,  devehenchmi  in  ukimas 
maris  terrarumque  oras,  ablegandumque  eo,  unde  nec  ad 
nos  nomen  famaque  eius  accederc,  neque  sollicitare  quietae  8 
civitatis  statum  jiossit.     Ego  ita  censeo,  lcgatos  extcmplo 
Romam    mittendos,    qui  senatui    satisfaciant :    aUos,  qui 
Ilannibah  nuntient,  ut  exercitum  ab   Sagunto  abducat, 
ipsumque    llannibalem    ex    foedere    Romanis    dedant: 
tertiam  legationem  ad  res  Saguntinis  reddendas  decerno.' 
Quum  Ilanno  pcrorasset,  nemini  omnium  certare  oratione 
cum  eo  nccesse  fuit :  adeo  prope  omnis  senatus  Ilannibahs 


5  Publica  fraus  absitl  Concessio 
ex  persona  Romanorum  ;  quasi  dice- 
ret  Hanno  :  foederis  rupti  et  noxam 
et  poenam  non  publicam  esse  Car- 
thaginiensium,  sed  solius  Hannibalis 
propriam,  Romani  fiicile  patiuntur. 
Crev. 

6  Aegates  imiilas']  Contra  Lily- 
baeum  sitas,  ad  rjuas  priore  bello 
victus  est  navali  proelio  Hamilcar : 
ct  postea  pracsidium  Er^'ce  pretio  re- 


demptum  deducere  coactus  est.  Pol. 
i.  60. 

7  Sed  tunc  Tarento]  Sed  Tarento 
Bekker.  De  lioc  foedere,  ex  quo 
Italia  Carthaginienses,  Sicilia  Ro- 
manos  abstinere  oportebat,  mentio- 
nem  facit  Pol.  iii.  26. 

8  AccedereJi  Accidere,  licet  codd. 
advers.,  ex  emendatione  Gronovii  in 
textum  reposuit  Bekker. 


Lin.  xxr.  CAP.  11.  II 

fiat;    infcstius(|iie   lofuluiii   arji^uchant    llannonein,   (juain  U.  C.  534. 
Flaccuin   \'alcriuin,  lcyratuin  Roinanuin.      Rcsponsum  incic  ^-  ^'•^'^- 

1  -11  •  ,  1»    11  10  •    •  L  1'iivet  sciiii- 

lcjratKS  KonianKS  cst,  '  IJciluin  ortum  ab  naguntinis,  non  aDt„s  carthii- 
'llannihalc  cssc.     Populum    Uomanuin    iniustc  faccrc,  si  Ki'>- Hinmi- 
9  '  JSajiuntinos  vctustissimac  ( 'artlia<rinicnsium  societati  prac-''"'' 
*  ])onat.' 

])um  Romani  tcinpus  tcrunt  l("<>;ati()nil)iis  mittendis, 
Ilannibal,  (piia  fcssum  militcin  proeliis  oj)cril)us(jue  liabc- 
bat,  paucorum  iis  dicrum  quietcm  dcdit,  stationibus  ad 
custodiain  vincarum  alioruin(]uc  operum  dis])0sitis.  Interim 
animos  eoruin  nunc  ira  in  hostes  stimulando,  nunc  sj^e 
j)raemiorum  accendit.  Vt  vcro  ]^ro  concionc  praedam 
ca])tac  urbis  cdixit  militum  forc,  adco  accensi  omnes  sunt, 
ut,  si  cxtem])lo  signum  datum  cssct,  nuUa  vi  rcsisti  vidcrc- 
tur  ])ossc.  Saguntini  ut  a  ])rocliis  quictcin  liabucrant,  iicc 
laccs.scntes,  nec  laccssiti  ])cr  aliquot  dics;  ita  non  noctc, 
non  die  unquam  cessaverunt  ab  o])ere,  ut  novum  niurum 
ab  ea  parte,  qua  ])atcfactum  o])pidum  ruinis  erat,  rcficerent. 
Indc  o])])ugnatio  eos  alic]uanto  atrocior,  quam  antc,  adorta 
cst :  ncc,  qua  ])riinum  aut  ])otissimum  ]iarte  fcrrent  o])cm, 
(luum  omnia  variis  clamoribus  strc])erent,  satis  scire  ])ote- 
rant.  I])sc  llaniiibal,  (pia  turris  mobilis,  omnia  munimcnta 
urbis  su]icrans  altitudinc,  agcbatur,  Iiortator  adcrat.     Quae 

1  quum  admota,  cata])ultis  ballistisque  ]icr  omnia  tabulata 
dispositis,  muros  defensoribus  nudassct;  tum  Ilannibal, 
occasionem  ratus,  ([uingentos  ferme  Afros  cum  dolabris  ad 
subruendum  ab  imo  murum  mittit:  ncc  crat  difficile  o])us, 

2  (]uod  caementa  non  calce  durata  crant,  scd  intcrlita  luto, 
3Striicturac  antiquae  gencrc.     Itaque  latius,  quain  cacdere- 

tur,  ruebat:  ])erque  ])atentia  ruinis  agmina  armatorum  in 
urbem  vadebant.     Locum  quoque  editum  ca]iiunt:   colla- 
tisque  eo  catapultis  ballistisque,  ut  castellum  in  i])sa  urbe 
velut  arcem  imminentem  haberent,  rauro  circumdant:  etSaguntino- 
Saguntini  murum  interioi-cm  ab  nondum  ca])ta  urbis  ]^arte  ™m  con- 

,  ^  T-     •  •       ..  ■       J      j.  ^    stantia. 

clucunt.  L  trimqiie  summa  vi  et  muniunt,  et  ]iugnant: 
sed,  intcriora  tucndo,  minorem  in  dies  urbein  Saguntini 
faciunt.     Simul  crescit  inopia  omnium  longa  obsidione,  et 


9   Vetustissbnae  Carthagimensiitm  rioribus  temporibus  utrumque  nomen 

societati]    lam   U.  C.   245.    Cartlia-  confundi    coeptum   est.      Vid.   Lips. 

ginienses  cum  Romanis  foedus  pepi-  Poliorc.  iii.  §  2.  et  3.  Crev. 

gerant ;   cf.   Pol.  iii.  22.  et  quae  de  2  Caementa  non  calce]   h.  c.  lun- 

hae  re  disseruit  Heynius  in  Opusc.  cturae  sive  lapidum  commissiones  non 

suis  iii.  p.  39.  calce  duratae,  sed  taatum  iuto  inter- 

I   Catapu/tis  ballistisque']  Antiqui-  litae  erant. 

tus   haec   duo   sedulo  distingui   mos  3  Latiits,  qnam  caederetur]  Itaque 

erat.     Catapultis  tela,  ballistis  saxa  latior  enit  ruina,  quam  ea  pars  murj 

torquebantur.    Ballistae  maioris  erant  quae  caesa  sive  icta  fuerat.  Crev. 
molis,  quam  catapultae.     Sed  postc- 


12  TITI   LIVII 

U.  C.  534.  minultur  exspectatio  externae  opis ;  quum  tam  procul  Ro- 
A.  C.  218,  jTrjani,  unica  spes,  circa  orania  hostium  essent.  Paullisper 
tamen  afFectos  animos  recreavit  repentina  profectio  Hanni- 
balis  in  Oretanos  Carpetanosque :  qui  duo  populi,  delectus 
acerbitate  consternati,  retentis  conquisitoribus,  metum  de- 
fectionis  quum  praebuissent,  oppressi  celeritate  Hannibalis, 

12.  omiserunt  mota  arma,  Nec  Sagunti  oppugnatio  segnior 
erat,  Mahai-bale,  Himilconis  fiho,  (eum  praefecerat  Hanni- 
bal)  ita  impigre  rem  agente,  ut  ducem  abesse  nec  cives,  nec 
hostes  sentirent.  Is  et  proeha  aliquot  secunda  fecit,  et 
tribus  arietibus  ahquantum  muri  discussit ;  strataque  omnia 
recentibus  ruinis  advenienti  Hannibah  ostendit.  Itaque 
ad  ipsam  arcem  extemplo  ductus  exercitus,  atroxque  proe- 
hum  cum  multorum  utrimque  caede  initum,  et  pars  arcis 
capta  est. 

Pax  frustra  Tcntata  deinde  per  duos  est  exigua  pacis  spes,  Alconem 
tentata.  Saguntinum,  et  Alorcum  Hispanum.  Alcon,  insciis  Sa- 
gimtinis,  precibus  ahquid  moturum  ratus,  quum  ad  Hanni- 
balem  noctu  transisset,  postquam  nihil  lacrimae  movebant, 
conditionesque  tristes,  ut  ab  irato  victore,  ferebantur,  trans-4 
fuga  ex  oratore  factus,  apud  hostem  mansit;  moriturum 
affirmans,  qui  sub  conditionibus  his  de  pace  ageret.  Postu- 
labatur  autem,  redderent  res  Turdetanis ;  traditoque  omni 
auro  atque  argento,  egressi  urbe  cum  singuhs  vestimentis 
ibi  habitarent,  ubi  Poenus  iussisset.  Has  pacis  leges  ab- 
nuente  Alcone  accepturos  Saguntinos,  Alorcus,  vinci  ani- 
mos,  ubi  aha  vincantur,  affirmans,  se  pacis  eius  interpretem  5 
fore  pohicetur.  Erat  autem  tum  miles  Hannibahs;  cete-6 
rum  pubhce  Saguntinis  amicus  atque  hospes.  Tradito 
palam  telo  custodibus  hostium,  transgressus  munimenta,  ad 
praetorem  Saguntinum  (et  ipse  ita  iubebat)  est  deductus. 
Quo  quum  extemplo  concursus  omnis  generis  hominum 
esset  factus,  summota  cetera  multitudine,  senatus  Alorco 

13.  datus  est:  cuius  tahs  oratio  fuit.  '  Si  civis  vester  Alcon, 
Alorci  ora-  '  sicut  ad  paccm  petendam  ad  Hannibalem  venit,  ita  pacis 
tio  de  pace.  £  conditiones  ab  Hannibale  ad  vos  retuhsset,  supervacaneum 

'hoc  mihi  fuisset  iter,  quo  nec  orator  Hannibahs,  nec 
'  transfuga  ad  vos  venissem.  Quum  ihe,  aut  vestra,  aut  sua 
'  culpa,  manserit  apud  hostem,  (si  metum  simulavit,  sua ; 
'  vestra,  si  pericuhim  est  apud  vos  vera  referentibus)  ego, 
'  ne  ignoraretis,  esse  ahquas  et  sahitis  et  pacis  vobis  condi- 

4  Transfifffa  c,r  oratore  factusl  6  Ceterum  publice  Saguntinis  ami- 
Orare  desinens,  sc.  transfiigam  pro-  cus  atgtie  hospes}  Ita  quoque  supr.  v. 
fessus  est,  quippe  qui  eas  conditiones  28.  Timasitheus  Liparensis  hospes 
civibus  suis  proponere  non  auderet.  popu/i  Romani  factus  est.     Ceterum 

5  Alia]  Alia,  ut  saepe  ap.  Livium,  hospes  id  quod  apud  Graecos  irp6- 
cetera    dicuntur.      Muros,    arniaqiie  ^ti^os  erat. 

intelligit  Douiat. 


LIH.  XXI.    CAW   11.  1:5 

'  tioncs,  pro  vetiislo   liospitio,  ({uod  inilii   vobiscuni  ost,  ad  l'.  C.  5;,!. 
'vos  veni.       Ncstia  auteni  causa    nie,  nec  ullius  alterius,  ^- ^- ^''^- 

7'lo(jui,  (|uae  lo^juor  a])U(l  vos,  vel  ca  fidcs  sit,  quocl,  iie^iue 
'duni  vestris  virihus  restitistis,  nequc  duni  auxiliu  al)  Ko- 
'nianis  sperastis,  pacis  unquani  apud  vos  nicntioncni  feci. 
'Post(piani  nec  ab  Ko)nanis  vobis  ulla  spes  est,  nec  vcstra 
'  iani  aut  arnia  vos,  aut  niocnia  satis  dctendunt,  j)acem  aflfcro 
'ad  vos  niajris  neccssariain,  (|uain  ac((uain:  cuius  ila  alicjua 
'spes  cst,  si  eani  (lueinadinoduin  ut  victor  fcrt  llannibal, 
'sic  vos  ut  victi  audiatis:  si  non  id,  quod  amittitur,  in 
'darano,  (quum  omnia  victoris  sint)  sed,  quicquid  relin- 
'quitur,  pro  nmncre  habituri  estis.  Urbem  vobis,  quam 
'ex  maf2;na  iain  ])arte  dirutam,  captam  fcrc  totam  habct, 
'adimit,  ajiros  rcliiKpiit,  locum  assignaturus,  in  (juo  novum 
'o})j)iduin  acdificctis:  aurvun  ar<i;entum(jue  omnc,  j)ublicum 
'privatumquc,  ad  sc  iubet  defcrri :  coniugum  vcstra(jue 
'  coqiora  ac  liberorum  vcstrorum  servat  inviolata,  si  inermcs 

8'cum  binis  vcstimcntis  velitis  ab  Sagunto  exire.  Ilaec 
'victor  hostis  impcrat.  Ilaec,  quanquam  sint  gravia  atque 
'acerba,  fortuna  vestra  vobis  suadet.  E(juidem  haud  dc- 
'  spcro,  quum  oinnium  })otestas  ei  facta  sit,  aliquid  ex  his 
'  rebus  rcmissurum,  Scd  vel  liacc  })aticiida  ccnsco  })otius, 
'quam  trucidari  coqoora  vestra,  ra})i  trahiquc  antc  ora 
'vestra  coniugcs  ac  libcros  belli  iurc  sinatis.' 

Ad  haec  audicnda  quum,  circumfusa  paullatim  multitu-       14. 
dine,  pcrmixtum  senatui  esset  populi  coneilium ;  rcpentc 
primores,  secessionc  facta,  priusquam  rcs}:)onsum  daretur, 
argentum  aurumcjue  omne,  ex  jiublico  })rivato(jue  in  forum 

9CoIIatum,  in  ignem  ad  id  raptim  factum  coniicicntes,  eodem 
|ileriquc  scmet  i})si  }iracci})itaverunt.  Quum  ex  co  }iavor 
ac  trc}iidatio  totam  urbem  }3crvasissct,  alius  insuper  tumultus 
ex  arce  auditur.  Turris  diu  quassata  prociderat:  jicrquc 
ruinam  eius  cohors  Poenorum  impctu  facto  quum  signum 
impcratori  dedisset,  nudatam  stationibus  custodiisfjue  solitis 
hostium  esse  urbem ;  non  cunctandum  in  tali  occasionc  Captum 
ratus  Hannibal,  totis  viribus  aggrcssus  urbem,  momento  SiiK""tiini, 
cepit,  signo  dato,  ut  omnes  puberes  intcrficerentur.  Qu(xl 
imperium  crudele,  ceterum  })ro})e  necessarium  cognitum 
i}iso  evcntu  est.       Cui  enim  parci  potuit  ex  iis,  qui  aut 

7  Vel  ea  fides  sif^   lam  id  fidem     37.  sed  Doering.  per  bina  ea  simul, 
faciat.  Rur.  quibus  quisque   indutus  csset,  intel- 

8  Cum  binis  vestimenHs'^  cf.  Supr.     ligit. 

12.     Hannibal  postulat,  ut  cum  sin-  9  In  iffnem  ad  id  raptim  factnm^ 

gulis    vestimentis    Saguntini    exeant.  De  similiiVM»(fl?j/i«orz///(  facinore,  cf. 

Itaque  recte  videtur  Lipsius  hic  re-  infr.  xxviii.  23.     Nesactinorum,  infr. 

ponere :    cum  privis,   i.  e.    singulis,  xli.    11.     Xanlfiensium,   Appian.    4. 

vestimentis.     Tametsi  vox  illa  paullo  Plut.  in  Biiit. 
rarioris  est  usus.  Cuev.  cf.  supr.  vii. 


14  TITI  LIVII 

U.  C.  534-  inchisi  cum  conitigibus  ac  libcris  domos  super  se  ipsos  con- 
A.  C.  218.  crcmaverunt,  aut  armati  nuUum  ante  finem  pugnae,  quam 
15.  morientes,  fecerunt?  Captum  oppidum  est  cum  ingenti 
praeda.  Quanquam  pleraque  ab  dominis  de  industria  cor- 
rupta  erant,  et  in  caedibus  vix  uUum  discrimen  aetatis  ira 
fecerat,  et  captivi  militum  praeda  fuerant;  tamen  et  ex 
pretio  rerum  venditarum  aliquantum  pecuniae  redactum 
esse  constat,  et  multam  pretiosam  supellectilem  vestemque 
missam  Carthaginem. 

Octavo  mense,  quam  coeptum  oppugnari,  captum  Sagun- 
tum,  quidam  scripsere :  inde  Carthaginem  novam  in  hi-  i 
berna  Hannibalem  concessisse  :  quinto  deinde  mense,  quam 
ab  Carthagine  profectus  sit,  in  Itaham  pervenisse.  Quae 
si  ita  sunt,  fieri  non  potuit,  ut  P.  CorneHus,  Ti.  Sempro- 
nius  consules  fuerint,  ad  quos  et  principio  oppugnationis 
legati  Saguntini  missi  sint,  et  qui  in  suo  magistratu  cum 
Hannibale,  alter  ad  Ticinum  amnem,  ambo  ahquanto  post 
ad  Trebiam,  pugnaverint.  Aut  omnia  breviora  ahquanto 
fuere,  aut  Saguntum  principio  anni,  quo  P.  CorneUus,  Ti.  2 
Sempronius  consules  fuerunt,  non  coeptum  oppugnari  est, 
sed  captum.  Nam  excessisse  pugna  ad  Trebiam  in  annum 
Cn.  ScrviUi  et  C.  Flarainii  non  potest :  quia  Flaminius 
Arimini  consulatum  iniit,  creatus  ab  Ti.  Sempronio  consule; 
qui,  post  pugnam  ad  Trebiam  ad  creandos  consules  Romam 
quum  venisset,  comitiis  pcrfcctis  ad  exercitum  in  hiberna 
rediit. 
16.  Sub  idem  fere  tempus  et  legati,  qui  redierant  a  Cartha- 

Capto  Sii-  gine,  Romam  retulerunt,  omnia  hostilia  esse,  et  Sagunti 
|^^"j^|^j^*^'j^  excidium  nuntiatum  est:  tantusque  simul  maeror  Patres, 
mani.  miscricordiaquc  sociorum  peremptorum  indigne,  et  pudor 

non  lati  auxiUi,  et  ira  in  Carthaginienses,  metusque    de 
summa  rerum  cepit,  vehit  si  iam  ad  portas  hostis  esset ;  ut, 
tot  uuo  tempore  motibus  animi  turbati,  trepidai-ent  magis,  3 
quam  consulerent.     Nam  neque  hostem  acriorem  belUco- 

1  Quidam  scripsere]  Inter  hos  Pol.  hieniis  renovandis  quiete  et  otio  nii- 
iii.  37.  et  56.  quem  ducera  nisi  dese-  litum  corporibus  animisque  datum 
ruisset  Livius,  non  ea  tradidisset,  esset.  Unde  colligitur  Hannibalem 
quae  ipse  mox  in  dubium  vocat,  et  eodem  fere  temjiore  Carthagine  Nova 
quorum  nodos  ratioue  parum  pro-  movisse,  quo  lii  consules,  P.  Cornelius 
babili  solvere  conatur.  Rup.  et  Ti.   Sempronius  inagistratum  ini- 

2  AuL  Saguntum  principio  anni  erunt ;  Saguntum  autem  captum  esse 
.  . .  captum'}  Omnino  necesse  est,  ut  sub  finem  aestatis  eius  anni,  quo  M. 
Saguntimi  non  principio  huius  anni,  Livius  et  L.  Aemilius  consules  fuere. 
sed  aliquanto  ante  finem  superioris  Atque  ita  habet  Polybius,  a  quo  hac 
captum  fuerit.  His  enim  temporibus  in  re  discessisse  Livium  mirum  est, 
consules  Idibus  Martiis  magistratum  qui  eum  hic  passim  fere  exscribit. 
inibant.     Vid.  xxii.  i.  xxvi.  i.  xxvii.  Crev. 

7.  Infra  autem  21,  Haunibalem  3  Trepidarent  magis'\  Omnium  in- 
videmus  primo  vere  profectum  csse  certi  haererent,  potius  quam  de  re 
ex  Hispania,  postquam  totum  tempus     agenda  consilium  inirent. 


}An.  XXT.    (^Al>.   17.  15 

sioroniqno  sooiini  oon^rossuni ;   noo  roin  Homanain  tani  do- IJ.  C.  534, 
sidoin  nn(|nain  tnisso  at([no  inibollon).      Sardos,  Corsos(|no,  ^-  <-*•  218. 
4et  Istros,  al(|no  lllyrios,  lacossisse  nuigis,  (|nani  cxercuisse, 
5  Romana  arnia:  ct  cuni   Gallis  tninnltuatum  vcrins,  quain 
6 belligeratum.    Poenum,  hostem  votorainnn,  triinn  ot  vi<rinti 
annornm  militia   durissiina  intor   IIisj)anas  frontos  soiii])or 
viotoroin,    primnm    llamiloaro,    doindo    llasdrubalo,    nniic 
7  llannibalo  dnoo  aoorrimo  assuetum,  rocontcm  ab  cxcidio 
opulontissimac  nrbis,   Ibcruni  transirc :   trahcrc  secnm  tot 
cxcitos  llispanorum  populos:     conciturum  avidas  scmpcr 
armorum    Gallicas  gcntcs.       Cum   orbc   terrarnm   bollum 
gcrcndnm  in  Italia  ac  pro  moenibus  Romanis  cssc. 
^      ^o^ii^^i^it'!*?  ii^»>  'iJitca  oonsnlibns  provinciac  erant;  tnm       17. 
sortn-i  iussi.   Cornelio  llispania,  Hcm])ronio  Afrioa  cum  Si-Bdli  appa- 
cilia  ovonit.     !Scx  in  cum  annnm  doorctae  logioncs,  ct  go- ''"^"^  ^P"^* 
cium  quantuni  ipsis  vidcrctnr,  ct  classis  qnanta  parari  possct.  ^""'''""*- 
Quattnor  ct  yiginti  })cditum  Romanornm  millia  sunt  scripta, 
et  millc  octingcnti  c^iuites:     sociorum  (juadraginta  millia 
peditum,  qnattuor  millia  et  quadringenti  c^inites:     navcs 
9duccntae  viginti   (|ninqucremes,  ccloces  viginti   dodnotae. 
Latnm  indc  ad  ])o|)nlum,  'vellcnt,  inbercnt,  populo  Car- 
'thaginicnsi  bcllum  indioi.'    Eiusqnc  bclli  causa  sniiiilicatio 
per  nrbcm  Iiabita,  at(|uc  adorati  dii,  ut  benc  ac  fclicitcr 
evenirct,  quod  bcllnm  populus  Romanus  iussisset.     Inter 
consnlcs    ita   copiac    divisae.      Scmi^ronio    datac    legiones 
duac,  (ea  quaterna  millia  erant  peditum,  et  treceni  eciuites) 
et  s()ciorum  sexdecim  millia  peditum,  cquites  millc  octin- 
genti:  navcs  longae  centum  sexaginta,  celoccs  duodccim. 
Cum  his  terrestribus  maritimisquc  copiis  Ti.  Scm})ronius 
missus  in  Sioiliam ;  ita  in  Africam  transmissurns,  si  ad  ar- 
cendum  Italia  Poenum  consul  alter  satis  esset.      Cornclio 
I  minus  copiarnni   datuin,  quia  L.  jNIanlius  praetor  et  ipse 
1  cum  haud  invahdo  praesidio  in  Galliam  mittebatm'.     Na- 

4  Lacessisse  magis']  Cum  liis  inter  9  Celoces]  LeviA  navigia  sine  ros- 
bellum  Punicum   primimi  et  secun-     tris.  Crev. 

dum  Romani  hella  gesserant,  lacessiti         i  L.  Manlius  praetor']    Praetores 

magis,   ne   quiescerent,   quam  armis  hoe  anno  fuerunt,  ut  ex  vaiiis  Livii 

exerciti.  locis  colligitur,  L.  Manlius  Vulso,  M. 

5  Cum  Gallis']  Cisalpinis,  qui  proe-  Aemilius  Lepidus,  C.  Atilius  Serra- 
liis  magis  tumultuariis,  quam  iustis  nus,  C.  Terentius  Varro.  Horum  L. 
rem  gesserant.  Manlius  Galliam,  M.  Aemilius  Sici- 

6  Triinn  et  viginti  annorinn]  Tot  liam  obtinuerunt.  C.  Atilio  videtur 
enim  anni  inter  primum  et  secundum  primo  obtigisse  peregrina  iurisdictio 
bellum  Punicum  interfuerant.  deinde,  ingravescente  bello,  Ligures! 

7  Assuetum']  sc.  Durissima  militiay  C.  Terentius  urbanam  iurisdictionem 
ablativo  rei.  sortitus,  et,  absente  Atilio,    peregii- 

8  Tum  sortiri  iussi']  Inssis  ex  nam  quoque  exercuisse  videtur.  Crev. 
emendatione  Gronov.  in  textum  re-     cf.  Pol.  iii.  40. 

posuit  Bekker.,   interpunctione   sub-         2  In  GaUiam'^  Cisalninam. 
lata.  ^ 


16 


TITI   LIVII 


U.  C.  534. 
A.  C.  2 18. 


18. 
Legati 
missi  Car- 
thaginem. 


vium  maxime  Cornelio  ntimerus  deminutus.  Sexaginta 
quinqueremes  datae  (neque  enim  mari  venturum,  aut  ca 
pai'te  belli  dimicaturum  hostem  credebant)  et  duae  Ro- 
manae  legiones  cum  suo  iusto  equitatu,  et  quattuordecim 
millibus  sociorum  peditum,  equitibus  mille  sexcentis. 
Duas  legiones  Romanas,  et  decem  millia  sociorum  peditum, 
mille  equites  socios,  sexcentos  Romanos  Gallia  provincia 
eodem  versa  in  Punicum  bellum  habuit.  3 

His  ita  comparatis,  ut  omnia  iusta  ante  bellum  fierent, 
legatos  maiores  natu,  Q.  Fabium,  M.  Livium,  L.  AemiUum,  4 
C.  Licinium,  Q.  Baebium,  in  Africam  mittunt  ad  per- 
cunctandos  Carthaginienses,  pubhcone  consiho  Hannibal 
Saguntum  oppugnasset?  et  si,  id  quod  facturi  videbantur, 
faterentur,  ac  defenderent  pubhco  consiho  factum,  ut  indi- 
cerent  populo  Carthaginiensi  beUum.  Romani  postquam 
Carthaginem  venerunt,  quum  senatus  datus  esset,  et  Q. 
Fabius  nihil  uhra,  quam  unum,  quod  mandatum  erat,  per- 
cunctatus  esset;  tum  ex  Carthaginiensibus  unus :  'Praeceps 
'vestra,  Romani,  et  prior  legatio  fuit,  quum  Hannibalem, 
*  tanquam  suo  consiho  Saguntum  oppugnantem  deposce- 
'batis:  ceterum  haec  legatio  verbis  adhuc  lenior  est,  re 
'asperior.  Tunc  enim  Hannibal  et  insimulabatur,  et  de- 
'  poscebatur :  nunc  ab  nobis  et  confessio  culpae  exprimitur ; 
'et,  ut  a  confessis,  res  extempio  repetuntur.  Ego  autem 
'  non,  privato  pubhcone  consiho  Saguntum  oppugnatum  sit, 
'  quaerendum  censeam :  sed  utrum  iure,  an  iniuria.  Nostra 
'  enim  haec  quaestio  atque  animadversio  in  civem  nostrum 
'  est ;  nostro,  an  suo  fecerit  arbitrio.  \  obiscum  una  discep- 
'  tatio  est,  hcueritne  per  foedus  fieri.  Itaque  quoniani  dis- 
'  cerni  placet,  quid  pubhco  consiho,  quid  sua  sponte  impe- 
'  ratores  faciant ;  nobis  vobiscum  foedus  est  a  Lutatio  con- 
'sule  ictum:  in  quo  quum  cavcretur  utrorumque  sociis, 
'  nihil  de  Saguntinis  (necdum  enim  erant  socii  vestri)  cau- 
'  tum  est.  At  enim  eo  foedere,  quod  cum  Hasdrubale 
'ictum  est,  Saguntini  excipiuntur.  Adversus  quod  nihil5 
'ego  dicturus  sum,  nisi  quod  a  vobis  didici.  Vos  enim, 
'  quod  C.  Lutatius  consul  primo  nobiscum  foedus  icit,  quia 
'neque  auctoritate  Patrum,  nec  populi  iussu  ictum  erat, 
'  negastis  vos  eo  teneri.      Itaquc  aliud  de  integro  focdus 


3  Eodem  versa]  Eodem  unno  Drak. 
et  Crev.  Nondum  versa  ex  coniectura 
J.  Fr.  Gronov.  in  textum  recejiit  Bek- 
ker. 

4  M.  Livimn]  Is,  qui  postea  Sali- 
nator  dictus  est,  xxix.  37.  esse  noa 
potest,  quocl  consul  esset  tum  quum 
naec  legatio  missa  est,  aut,  si  postc- 
riore  anno  missa  est,  rcus  vcl  ilamna- 


tus,  xxvii.  34.  Sfgo.n.   cf.  Pol.  iii.  20, 
21.  et33. 

5  Saguntini  excipiiintur'\  Nimi- 
rum  e  numero  eorum,  quibus,  cum 
non  cautum  sit,  arma  inferre  liceat. 
Exceptio  enim,  ut  ait  Cic.  pro  Balbo 
14.  facit,  ne  Hceat ;  nbi  nnn  est 
exceptum,  ibi  necesse  cst  licere. 
Raschig.    cf.  Pol.  iii.  27. 


LIB.  XXI.    CAP.  1«J.  17 

•  ))ul)lico  consiiio  ictuiii   cst.       Si  vos   non   tcnent   vcstra  U.  C.  5.14. 
^  ibcdcrti,  nisi  cx  auctoritatc  aut  iussu  vcstro  icta;  nc  nos^-  C.  218. 
'quidcm  llasdruhalis  fbcdus,  quod  nobis  insciis  icit,  ohli- 
'fi;arc  potuit.     Proindc  oiniltitc  Sau;unti  atc[uc  Ihcri  mcn- 
'  tioncin    faccrc,    ct,    (|U()d    diu    parturit    aninius    vcstcr, 
6 'ali(|uand()  ])ariat.'       Tuin  Uomanus,  sinu  cx  toga  facto,  Bcllum  in- 
'Ilic,'  in([uit,  '  vohis  hcllum  ct  paccm  j^ortamus ;     utrum '^^'^""'' 
']>lacct,  sumitc'     Suh  hanc  vocem  haud  minus  fcrocitcr, 
'  daret,  utrum  vellct,'  succlamatum  est.    Et  quum  is  iterum 
sinu  cffuso  'bcUum  dare'  dixisset,  'accipere  se'  omnes  re- 
sponderunt,    'et,    quibus    accipcrcnt    animis,    iisdem    se 
'gcsturos.' 

7  Ilacc  directa  pcrcunctatio  ac  dcnuntiatio  bclli  magis  ex       19. 
dignitatc  populi   Romani  visa  cst,  ([uam  de  focdcrum  iure  Disceptatio 
verbis  disccptarc,  quum  antc,  tum  maxime  Sagunto  excisa.  j.^^  j^jg" 
Nam,  si  verhorum  disceptationis  res  esset :     quid   foedus 
Hasdrubalis  cum  Lutatii  priore  foedere,  quod  mutatum  est, 
comparandum  crat?  quum  in  Lutatii  foedcrc  discrte  addi- 

tum  cssct,  'ita  id  ratum  forc,  si  populus  ccnsuisset:'  in 
Hasdrubalis  foedcrc  ncc  exceptum  talc  quicquam  fucrit,  et 
tot  annorum  silcntio  ita  vivo  co  comprobatum  sit  focdus, 
ut  nc  mortuo  (juidcm  auctorc  c[uicc[uam  mutarctur.   Quan- 

8  quam,  ctsi  priorc  focdcre  staretur,  satis  cautum  erat  Sagun- 
tinis,  sociis  utrorumquc  exccptis:  nam  neque  additum 
erat,  'iis,  qui  tunc  cssent:'  nec,  'ne  qui  postea  assume- 
'  rcntur.'  Et  c|\umi  assumere  novos  liceret  socios,  quis 
accjuum  censeret,  aut  ob  nulla  quemquam  merita  in  amici- 
tiam  recipi,  aut  receptos  in  fidem  non  defcndi  ?  tantum,  ne 
Carthaginiensium  socii  aut  sollicitarentur  ad  defectionem, 

9  aut  sua  sponte  desciscentes  reciperentur. 

Legati  Romani  ab  Carthagine,  sicut  his  Romae  impe-  Legati  Ro 
ratum  erat,  in  Hispaniam,  ut  adirent  civitates,  ut  in  socie-  "i""' '". 
tatem  pelhcerent,  aut  averterent  a  Poenis,  traiecerunt.    Ad  tmi^/ctunt'" 
Bargusios  primum   venerunt :    a   quibus  benigne   excepti, 
quia  taedebat  imperii  Punici,  mukos  trans  Ibcrum  populos 

6  Sinu  ex  toga  facio\  Laciniis  Livius.  At  id  omittere  fortasse  non 
nempe  togae  ita  collectis,  ut  sinus  debuerat,  quod  ille  eximia  fide  com- 
sive  gremium  fieret.  cf.  Sil.  Ital.  384.  mendatus  scriptor  addit ;  conceden- 
Poi.  iii.  33.  DoER.  dum  quidem  necessario  esse,  Cartha- 

7  Directa  percunctatio']  Quuin  ginienses  iniuste  hoc  bellum  susce- 
sine  ambagibus  rogaret,  utnim  pacem,  pisse,  si  quis  huius  belli  originem  et 
an  bellum  vellent.  causam  a  solo  Sagunti  excidio  ducat. 

8  Etsi  prio7-e  foedere]  Hic  intelli-  Sin  autem  belli  causa  esse  dicatur 
gendum  est  foedus  illud  Lut.itii,  quod  Sardinia,  stipendio  etiam  mille  et 
publico  consilio  ictum  est,  et  prius  ducentorum  talentonim  superimpo- 
vocatur,  ob  foedus  Hasdrubalis,  quod  sito,  per  fraudem  intercepta  ;  iuste 
aliquot  post  annis  secutum  est.  Crev.  omnino  Carthaginienses  occasione  in- 

9  Desciscentes  reciperentur]  Haec  vitatos  ab  iis  poenas  exigere  voluisse. 
omnia,  quae  Romanorum  causae  fa-  qui  per  occasionem  temponim  ipsis 
vent,  diligenter  excerpsit  e   Poh'bio  nocuerant.  Crev. 

VOL.  II.  C 


ount 


18  TITI   LIVII 

U.  C.  534.  ad  cupidinem  novac  fortunac  erexerunt.  Ad  Volcianos 
A.  C.  218.  ij^dg  gg|-  ventum:  quorum  celebre  per  Hispaniam  respon- 
sum  ceteros  populos  ab  societate  Romana  avertit.  Ita  enim 
maximus  natu  ex  iis  in  consilio  respondit :  '  Quae  vere- 
'cundia  est,  Romani,  postulare  vos,  uti  vestram  Carthagi- 
'niensium  amicitiae  praeponamus,  quum,  qui  id  fecerunt, 
'  Saguntinos  crudelius,  quam  Poenus  hostis  perdidit,  vos 
*socii  prodideritis  ?  Ibi  quaeratis  socios,  censeo,  ubi  Sa- 
*  guntina  clades  ignota  est.  Hispanis  populis,  sicut  lugubre, 
'ita  insigne  documentum  Sagunti  ruinae  erunt,  ne  quis 
'fidei  Romanae  aut  societati  confidat.'  Inde  extemplo 
abire  finibus  Volcianorum  iussi,  ab  nullo  deinde  concilio 
Hispaniae   benigniora  verba   tulere.     Itaque   nequicquam 

20.  peragrata  Hispania,  in  Gallias  transeunt.     In  his  nova  ter- 1 
Gailos  ad-  ribihsquc  specics  visa  est,  quod  armati  (ita  mos  gentis  erat) 

in  concihum  venerunt.  Quum,  verbis  extohentes  gloriam 
virtutemque  popuh  Romani  ac  magnitudinem  imperii, 
petissent,  ne  Poeno,  behum  Itahae  inferenti,  per  agros  ur- 
besque  suas  transitum  darent;  tantus  cum  fremitu  risus 
dicitur  ortus,  ut  vix  a  magistratibus  maioribusque  natu  iu- 
yentus  sedaretur.  Adeo  stohda  impudensque  postulatio 
visa  est,  censere,  ne  in  Itaham  transmittant  Gahi  behum,  2 
ipsos  id  avertere  in  se,  agrosque  suos  pro  ahenis  populandos 
obiicere.  Sedato  tandem  fremitu,  responsum  legatis  est, 
'  Neque  Romanorum  in  se  meritum  esse,  neque  Carthagi- 
'  niensium  iniuriam,  ob  quae  aut  pro  Romanis,  aut  adversus 
'  Poenos  sumant  arma.  Contra  ea  audire  sese,  gentis  suae 
'homines  agris  finibusque  Itahae  pehi  a  populo  Romano 
'  stipendiumque  pendere,  et  cetera  indigna  pati.'  Eadem 
ferme  in  ceteris  Gahiae  concihis  dicta  auditaque :  nec 
hospitale  quicquam  pacatumve  satis  prius  auditum,  quam 
Massiham  venere.  Ibi  omnia,  ab  sociis  inquisita  cum  cura  7 
ac  fide,  cognita,  '  praeoccupatos  iam  ante  ab  Hannibale 
'  Gallorum  animos  esse :  sed  ne  ihi  quidem  ipsi  satis  mitem 
'gentem  fore,  (adeo  ferocia  atque  indomita  ingenia  esse) 
'ni  subinde  auro,  cuius  avidissima  gens  est,  principum 
'animi  concihentur.'  Ita  peragratis  Hispaniae  et  Gahiae 
popuhs,  legati  Romam  redeunt,  haud  ita  muho  post,  quam 
consules  in  provincias  profecti  erant.  Civitatem  omnem 
in  exspectationem  behi  erectam  invenerunt,  satis  constante 
fama,  iam  Iberum  Poenos  transmisisse. 

21,  liannibal,  Sagunto  capto,  Carthaginem  novam  in  hiberna 

1  In  /iis]  sc.  Galliae  populis, quod  hanc    \oceni,    et    delendam     censct 
subaudiendum   monent   Strothius   et  Gronov. 
Doer.  3  Ab  sociis'^   sc.  Massiliensibus,  de 

2  Censere]     Pro    censendo,    h.  e.  quoruni  fide  cf.  infr.  xxvi.  22.  et  Pol. 
proponcndo.  Doer.     Supervacancam  iii.  95.  Rlt. 


I.IH.   XXI.    CAP.  22.  l«i 

conccsscrat :    ibi(|uc,  iiiulilis,  (juac  Ronuic,  f|uacquc   (.'ar- r.  c.  554 
tlia!i;ine  acta  dccrctaquc  Ibrcnt,  se(juc  nou  (luccni  soIuim,  ^-  <-'• -'^- 
.sccl  ctiani  causain  cssc  bclli,  partitis  (livcii(litis(juc  rcli([uiis 
pracdac,    niliil    ultra    (liHcrcnduni    ratus,    llispani  frencris 
militcs  convocat:   '  Crcdo  cgo  vos,'  iiujuit,  'socii,  ct  ij)sos  njiimibaiis 
'cerncrc,  jiacatis  omnibus  Ilispauiac  jJ0])ulis,  aut  finicndain '"■;'''" '"^ 
'nobis  militiam,  excrcitusqnc  dimittcndos  essc,  aut  in  alias'"^  ^'^''' 
'  tcrras  transfcrcndum  bcllum:    ita  enim   hae  gcntcs  nou 
'pacis  solum,  sed  etiam  victoriac,  bonis  ilorcbunt,  si  cx  aliis 
'gentibns  pracdam  ct  gloriam  (juacrcmus.     Itarjue,  cjuum 
'longin(jua  ab  domo  instct  militia,  inccrtumcjue  sit,  (juando 
'  domos  vestras,  et  cjuae  cuicjuc  ibi  cara  sunt,  visuri  sitis,  si 
'cpiis  vcstrum  suos  inviserc  vult,  commcatum  do.     Primo 
'  vere,  edico,  adsitis ;  ut,  diis  bene  iuvantibus,  bellum  in- 
'gcntis  gloriae  praedaequc  futurum  incipiamus.'     Omnibus 
fcre  viscndi  domos  oblata  ultro  potcstas  grata  crat,  et  iam 
desidcrantibus   suos,  et  longins  in  futurum   providentibus 
desidcrium.     Pcr  totum  tcmpus  liicmis  quies  inter  laljorcs, 
aut  iam  cxhaustos,  aut  mox  exhauriendos,  rcnovavit  corjiora 
animoscjue  ad  omnia  de  integro  patienda.     Vere  primo  ad 
cdictum  convenere. 

Hannibal,  quum  rcccnsuisset  omnium  auxilia  gentium,  Apparatus 

4  Gades  profectus  Herculi  vota  exsolvit:  novisque  se  obliaat  "•'""'''■il'^ 
votis,  si  cetera  prospera  evcnisscnt.  Inde  particns  curas 
simnl  in  inferendum  atquc  arcendum  bellum,  ne,  dum  ij)se 
terrcstri  per  Hispaniam  Galliasque  itinere  Italiam  pcterct, 
nuda  apertaque  Romanis  Africa  ab  Sicilia  essct,  valido 
pracsidio  firmare  eam  statuit.  Pro  eo  supplementum  ipse 
ex  Africa,  maxime  iaculatorum,  levium  armis,  j^etiit;  ut 
Afri  in  Hispania,  in  Africa  Hispani,  melior  procul  ab  doino 

ffuturus    utcr(|uc    miles,  velut   mutuis  pignoribus    obligati, 
■   stipendia  facerent.     Tredecim  millia  octingentos  quinqua- 

„'ginta  pedites  caetratos  misit  in  Africam,  ct  funditores 
Baliarcs  octingentos  septuaginta :  equites  mixtos  ex  multis 
gentibus  millc  ducentos.  Ilas  copias  partim  Carthagini 
praesidio  csse,  partim  distribiu  per  Africam  iubet.  Simul 
conquisitoribus  in  civitates  missis,  quattuor  millia  con- 
scripta  delectae  iuventutis,  pracsidium  eosdem  et  obsides, 
duci  Carthaginem  iubet.     Neque  Hispaniam  negligendam       22. 


4  Oade^l  De  celebii,  quod  Her-  quearmaturae,  quipe/tos/a^aGraecis 
culi  Tyrio  ibi  exstructum  fuit,  templo  dicuntur  :  caetra  enim  parvum  His- 
multa  collegit  Bochart.  Geogr.  Sacr.  jDanorum  et  Afrorum  scutum  loreum, 
p.  166.  610.  DoER.  peltae  simile.  Stroth.   cf.  infr.  xxiii. 

5  Pignoribus  obligaW^  cf.  Pol.  iii.  26.  xxxi.  36. 

33.    iKSe(Tfj.evtav   rrjv   eKarepccv  iriffriv  7  Funditores  Baliares']     Peritissi- 

els  aWvKovs.  mos,  ex  insulis  Baliaribus,  sive  Ba- 

6  Pedites  rae/rafos]   Asiles.  levis-  learibus,  hod.  Maiorca,  et  Minorca. 

c  2 


20 


TITI  LIVII 


U.  C.  534.  ratus,  (atque  ideo  haud  minus,  quod  haud  ignarus  erat,  8 
A.  C.  218.  circumitam  ab  Eomanis  eam  legatis  ad  sollicitandos  prin- 
cipum  animos)  Hasdrubah  fratri,  viro  impigro,  eam  pro- 
vinciam  dcstinat,  firmatque  eum  Africis  maxime  praesidiis, 
peditum  Afi'orum  undecim  miUibus  octingentis  quinqua- 
ginta,  Liguribus  trecentis,  Baharibus  quingentis.  Ad  haec  9 
peditum  auxiha  additi  equites  Libyphoenices  (mixtum 
Punicum  Afris  genus)  trecenti,  et  Numidae  Maurique  ac- 
colae  Oceani  ad  niille  octingenti,  et  parva  Ilergetum  manus 
ex  Hispania,  ducenti  equites :  et,  ne  quod  terrestris  dees- 
set  auxilii  genus,  elephanti  quattuordecim,  Classis  prae- 
terea  data  ad  tuendam  maritimam  oram,  (quia,  qua  parte 
belh  vicerant,  ea  tum  quoque  rem  gesturos  Romanos,  credi  i 
poterat)  quinquaginta  quinqueremes,  quadriremes  duae, 
triremes  quinque  :  sed  aptae  instructaeque  remigio  triginta 
et  duae  quinqueremes  erant,  et  triremes  quinque. 

Ab  Gadibus  Carthaginem  ad  hiberna  exercitus  rediit: 
atque  inde,  profectus  praeter  Etovissam  urbem,  ad  Iberum 
Somnium  maritimamque  oram  ducit.  Ibi,  fama  est,  in  quiete  visum  a 
Hannibalis.  j^]-j  g^  iuveucm  diviua  specie,  qui  'se  ab  love'  diceret 
'  ducem  in  Italiam  Hannibah  missum :  proinde  sequeretur, 
'neque  usquam  a  se  deflecteret  oculos.'  Pavidum  primo, 
nusquam  circuraspicientem  aut  respicientem,  secutum ; 
deinde,  cura  humani  ingenii,  quum,  quidnam  id  esset,  quod  3 
respicere  vetitus  esset,  agitaret  animo,  temperare  ocuhs 
nequivisse ;  tum  vidisse,  post  sese  serpentem  mira  magni- 
tudine  cum  ingenti  arborum  ac  virgukorum  strage  ferri,  ac 
post  insequi  cum  fragore  coeh  nimbum :  tum,  '  quae  moles 
*  ea,  quidve  prodigii  essct,'  quaerentem  audisse :  '  Vastita- 
'  tem  Italiae  essc  :  pergeret  porro  ire,  nec  ultra  inquireret, 
'  sineretque  fata  in  occuho  esse.' 

Hoc  visu  laetus  tripartito  Iberum  copias  traiecit,  prae-  ■ 
missis,  qui  Gallorum  animos,  qua  traducendus  cxercitus 
erat,  donis  conciharent,  Alpiumque  transitus  specularentur. 
Nonaginta  miUia  peditum,  duodecim  miUia  equitum  Iberum  4 
traduxit.  Ilergetes  inde,  Bargusiosque,  et  Ausetanos,  et 
Lacetaniam,  quae  subiecta  Pyrenaeis  montibus  est,  subegit: 
oraeque  huic  omni  praefecit  Hannonem,  ut  fauces,  quae 


23. 

Hannibal 
I  berum 
transit. 


8  Ideo  haiid  minus]  Ideo  minus 
ex  coniectura  Gronovii  in  textum  re- 
cepit  Bekker. 

9  Ba/iaribiis  (luingentis']  Deerat 
numerus  apud  nostrum.  Adiecit  eum 
Sigonius  ex  Polybio,  e  quo  haec  om- 
nia  desumpta  sunt.  Crev. 

1  Belli  vicerant'\  sc.  Romani  bello 
Punico  primo. 

2  Ibi.  fama  est]  cf.  Val.  Max.  i.  7. 


Cic.  de  Div.  i.  24.  et,  qui  hanc  simi- 
lesque  fabulas  ridet,  Pol.  iii.  48. 
Rup. 

3  Cttra  humani  ingenii']  Pro  ea, 
qua  duci  solent  homines,  res  vetitas 
(novas  quoque,  insolitas  et  ignotas) 
sciendi  cuisiditate.  Doer. 

4  Nonaginta  millia']  De  numero 
copiarum  Hannibalis  cf.  Pol.  iii.  35. 


T   ( 


ur,.  X\l.    i\\\\  2r>.  21 

1  Iisj);iiii;is  («;iiliis    iuiii;uiit,   iii   potcstatc    cssciil.       Dccciii  U.  (,'.  534. 
iiiiili;i  })c(lituiii  iraniioiii  jkI  pnicsitrium  ohtiiiciidae  rcfijioiiis       t^-^''- 
cl:it;i,  ct   iuiiic  c(|uitcs.      J*ost(iiiaiii   pcr  Pyrciiiicum  .saitum  !\vrfnaeum 
traduci  cxcrcitus  est  cocptus,  ruiuoniue  |K'r  barbaros  ni;i- ^*''""'"  **"' 
navit  ccrtior  de  bcllo  Romano ;  tria  millia  inde  Carpcta- 
noriim  pcditum  iter  avertcrunt.      Constabat,  non  tam  bcllo 
motos,  quam   longiiKiuitatc    viae    insupcrabiliciuc   Aliiium 
transitu.     Hannibal,  ([uia  revocarc  aut  vi  rctincrc  cos  an- 
ccps  crat,  nc  cctcrorum  ctiam  fcroces  aiiimi  irritarentur, 

5supra  scptcm  millia  hominum  domos  rcmisit,  ([uos  et  ipsos 
gnivari  militia  scnscrat,  Carpctanos  quoquc  ali  se  dimissos 
simulans.  Inde,  ne  mora  atque  otium  animos  soUicitarent,  24. 
cum  reliquis  copiis  Pyrenaeum  transgrcditur,  ct  ad  oppidum 
lUiberi  castra  locat.  Galli  quaiKjuam  Italiae  bellum  inferri 
audiebant,  tamcn,  quia  vi  suijactos  trans  Pyrcnacum  Ilis- 
panos  fama  erat,  pracsidiaque  valida  imposita,  mctu  scrvi- 

6  tutis  ad  arma  constcrnati,  Ruscinoncm  ali(|uot  popiili  con- 
vcniunt.  Quod  ubi  ILinnibali  nunti.itum  cst,  nioram  Gallos  sibi 
magis,  quam  bellum,  mctucns,  oratores  ad  rcgulos  eorum  t«"*-'Iiat. 
misit,  '  colloqui  scnict  ipsum  velle  cum  his ;  et  vel  illi  pro- 
pius  llliberi  accederent,  vel  se  Ruscinonem  processurum, 
'  ut  ex  propinquo  congressus  focilior  esset :  nam  ct  acceptu- 
'rum  eos  in  castra  sua  se  lactum,  nec  eunctanter  se  ipsum 
'ad  eos  vcnturum.  Ilospitcm  cnim  sc  Galliac,  non  hostcm, 
'advenisse:  ncc  stricturum  antc  oladium,  si  per  Gallos 
'liccat,  quam  in  Italiam  veuisset.'  Et  per  nuntios  quidem 
hacc.  Ut  vero  reguli  Gallorum,  castris  ad  Illiberim  ex- 
templo  motis,  haud  gravate  ad  Poenum  vcnerunt;  capti 
donis  cum  bona  pace  exercitum  per  fines  suos  practcr 
Ruscinonem  oppidum  transmiserunt. 

In  Italiam  intcrim  nihil    ultra,  quam  Ibcrum  transisse       25. 
Ilannibalem,    a    Massilicnsium    legatis    Romam    pcrlatum 

8  erat :  quum  pcrinde,  ac  si  Alpes  iam  transisset,  Boii,  solli-  Boii  in  Ita- 
citatis    Insubribus,    defecerunt ;    nec    tam    ob   veteres    in  j^^  ^f^^^^- 
populum  Romanum  iras,  quam  quod  nuper  circa  Padum, 

pPlacentiam  Cremonamque  colonias  in  agrum  Gallicum 
deductas  aegre  patiebantur.  Itaque,  armis  repente  arreptis, 
in   cum   ipsum  agrum  impetu   facto,   tantum   terroris   ac 


5  Quos  et  ipsos'^  Olim  et  ipse,  sed  27.  tumultu  etiam  sanos  consternante 
Muretus  et  Grono^-ius  et  ipsos  emen-  nnimos.  Cre\'. 

darunt.     JMi/ifiam  quoque  lcgendam  7  Ifiiscino7ie)n']    Hodie  nomcn  re- 

suadet  Gronov.  et  jirobat  Doer.  gioni  Roussillon.  Rasch. 

6  Ad  arma  consternati]  Concitati  S  Boii,sot/icitatis  Insuliribus]  Uter- 
ad  arma  capienda.     Eodem  modo  lo-  que  Galliae  Cisalpinae  populus  erat, 
cutus   est    Livius    vii.    42.    ad   arma  cf.  supr.  v.  34,  35. 
consternatum.     Et  saeiiius  apud  nos-  9   P/acentiam   Cremonamque]    cf 
tnmi   verbum   consternare  de  furore  Liv.  Ejnt.  xx.    Pol.  iii.  40. 
dicitur,  quam  de  pavore.    Sic  supr.  viii. 


22  TITI    LlVIl 

U.  C.  634.  tainultus  fecerunt,  ut  non  agrestis  modo  niultitudo,  sed  ipsi 
,  o.  21  .  triumviri    Romani,  qui  ad  agrum   venerant  assignandum, 
diffisi  Placentiae  moenibus,  Mutinam  confugerint,  C.  Luta- 
tius,  C.  Servilius,  T.  Annius.    Lutatii  nomen  haud  dubium 
est:  pro  C.  Servilio  et  T.  Annio  Q.  Acilium  et  C.  Heren- 
nium  habent  quidam  annales:   alii  P.  Cornelium  Asinam 
et  C.  Papirium  Masonem.     Id  quoque  dubium  est,  legati,  i 
ad  expostulandum  missi  ad  Boios,  violati  sint,  an  in  trium- 
Mutina  ob-  viros  agrum  metantes  impctus  sit  factus.     Mutinae  quum 
sessa.  obsiderentur,  et   gens,  ad  oppugnandarum   urbium    artes 

rudis,  pigerrima  eadem  ad  militaria  opera,  segnis  intactis 
assideret  muris,  simulari  coeptum  de  pace  agi :  evocatique 
ab  Gallorum  principibus  legati  ad  colloquium,  non  contra 
ius  modo  gentium,  sed  violata  etiam,  quae  data  in  id  tem- 
pus  erat,  fide,  comprehenduntur ;    negantibus  Gallis,  nisi  2 
Maniius      olisides  sibi  redderentur,  eos  dimissuros.     Quum  haec  de 
piaetor       lcgatis  nuntiata  essent,  et  Mutina  praesidiumque  in  periculo 
gerit.  csset,  L.  Manlius  praetor,  ira  accensus,  effusum  agmen  ad 

Mutinam  ducit.  Silvae  tunc  circa  viam  erant,  plerisque 
incultis.  Ibi,  inexplorato  profectus,  in  insidias  praecipita- 
tus,  multaque  cum  cacde  suorum  acgre  in  apcrtos  campos 
emcrsit.  Ibi  castra  conununita ;  et,  quia  GalHs  ad  tentanda 
ea  defuit  spes,  refecti  sunt  militum  animi,  quanquam  sex-  3 
centos  cecidisse  satis  constabat.  Iter  deinde  dc  integro 
coeptum ;  nec,  dum  per  patentia  loca  ducebatur  agmen, 
apparuit  hostis:  ubi  rursus  silvae  intratae,  tum  postremos 
adorti,  cum  magna  trepidatione  ac  pavore  omnium,  octin- 
gentos  milites  occiderunt,  sex  signa  ademere.  Finis  et 
Gallis  territandi,  et  pavendi  Romanis  fuit,  ut  e  saltu  invio 
atque  impedito  evasere.  Inde,  apertis  locis  facile  tutantes 
agmen,  Romani  Tanetum,  vicum  propinquum  Pado,  con- 
tendere :  ibi  se  munimcnto  ad  tempus  commeatibusque 
fhxminis  et  Brixianorum  Gallorum  auxiho,  adversus  crc-4 
2(i.  scentcm  in  dies  mukitudinem  hostium,  tutabantur.  Qui 
tunuxhus  repens  postquam  est  Romam  perlatus,  et  Punicum 
insupcr  Galhco  bcho  auctum  Patres  acceperunt;  C.  Atihum 
practorcm  cum  una  lcgione  Romana  et  quinquc  milhbus 

1  Lcffati]  Nullos  legatos  niemorat  3  Quancjiiam  sexcentos  cecidisse} 
I'ol.  iii.  40,  sed  triumviros,  Mutinae  Qiianquam  accisas  res  Drak.,  quan- 
clausos,  cum  colloquium  a  Boiis  po-  quam  ad  centum  Strotli.  quanquam 
stulassent,  ad  eos  fide  accepta  egres-  ad  quingenlos  Gronov.  et  Bekker. 
sos,caque  violatacomprehensosfuisse.  Quod  si  mss.  prae  se  ferunt,  ad  .... 
Et  Liv.  ipseinfr.  xxvii.2i.  nonlegatos,  cecidisse,  ut  Gronovius  testatur,  fieri 
sed  triumviros  circa  Mutinam,  et  xxx.  potest,  ut  in  voce  illa  ad,  incuria 
19.  ad  vicum  Tanetum  a  Boiis  captos  scribanim,  lateat  numerus  con,  h.  e. 
tradit.  Duk.  mille  quingenti. 

2  Nisi  obsides  sibi]  Quos  Pol.  tra-  4  Brixianorum]  Qui  e  princiinbus 
ditos  dicit  in  exitu  eius  belli,  quod  Cenomunorum  populis  erant. 
descripsit,  ii.  22 — 25.  Rtr. 


I.in.  XXI.    CAW  21.  23 

socioruni,  (lelcclii  iiovo  a  consulc  conscrij)tis,  auxiliuin  fcrrc  U.  (j.  5^^.}. 
Munlio  iubcnt :  <jui  sinc  ullo  ccrtaniinc  (absccs.scrant  cnim -^-  tJ.  218. 
nictu  hostcs)  Tanctuni  j)crvcnit. 

Et  P.  (-ornclius,  in  locuni  cius,  quac  missa  cum  j)raetorc  l'.  ('-.rrK- 

.sfncrat,  transcri|)ta  lcji-ione  nova,  i^rofcctus  ab  urbc  sexa'!;inta'"''' ^'"''- 
lonfiMs  navibus,  j)raclcr  orani  rvtruriac  L.]guruni(|uc,  ct  niclc  ,,ervLiiit 

^  Salyum  inontcs,  j)ervenit  Massiliam,  et  ad  proximum  M.wsiliam. 
ostium  Rhodani  (pluribus  cnim  divisus  amnis  in  marc 
dccurrit)  castra  locat:  vixduni  satis  crcdens,  Ilannibalcm 
superasse  Pyrcnacos  montcs.  Qucm  nt  de  Rhodani  (juo- 
(jue  transitu  iigitare  animadvertit,  incertus,  (juonam  ci  loco 
occurreret,  necdum  satis  rcfcctis  ab  iactationc  niaritima 
militibus,  trccentos  interim  delcctos  cquite.s,  ducibus  Mas- 
siliensibus  et  auxiliaril)us  Gallis,  ad  exj)loranda  omnia  vi.scn- 
dosquc  ex  tuto  hostcs  pracmittit.  llannibal,  ccteris  mctu 
aut  pretio  pacatis,  iam  in  Volcarum  pervcnerat  agrum, 
gentis  validae.  Colunt  autem  circa  utramcjue  ripam  Rho- 
dani :  sed,  diffisi  citeriorc  agro  arccri  Pocnum  possc,  ut 
flumen  pro  munimcnto  habcrcnt,  omnibus  fcrmc  suis  trans 

7  Rhodanum  traicctis,  ultcriorem  rij)am  amnis  armis  obtine- 
bant.  Ceteros  accolas  fluminis  llannibal,  ct  corum  ij)So- 
rum,  quos  scdcs  suac  tenucrant,  simul  pellicit  donis  ad 
naves  undique  contrahendas  fabricandasque :  simul  et  ipsi 
traiici  exercitum,  lcvariquc  cjuam  primum  regionem  suam 
tanta  urgente  hominum  turba  cupiebant.      Ita(juc  ingens 

8  coacta  vis  navium  est  lintrinmque  temere  ad  vicinalem  usum 
paratarum :  novasque  alias  j)rimum  Galli  inchoantes  cava- 
bant  ex  singulis  arboribus:  deinde  ct  ipsi  militcs,  simul 
copia  materiae,  simul  facilitate  operis  inducti,  alveos  in- 
formes,  (nihil,  dumraodo  innare  aquae  et  capere  onera  pos- 
sent,  curantes)  quibus  se  suaque  transveherent,  raptim 
faciebant.     lamque  omnibus  satis  comparatis  ad  traiicien-       27. 

gdum,    terrebant   ex   adverso  hostes,   omnem  ripam    e(juis 
viriscpie  obtinentes.   Quos  ut  averteret,  Hannonem,  Bomil-  iianniijiiiis 
caris   filium,    vigilia   prima   noctis,   cum    parte    copiarum,  st™tagem:i. 
maxime  Hispanis,  adverso  flumine  ire  iter  unius  diei  iubet; 
et,  ubi  primum  possit  quam  occultissime  traiecto  amni,  cir- 
cumducere  agmen,  ut,  quuiu  opus  facto  sit,  adoriatur  ab 

5  Profectm  ab  «rfie]  Pedestri  itinere  8  TcmereJ  Sine  arte  et  certo  con- 

iisque  ad  Pisam,  ubi  classis  commo-  silio,  ad  vicinalem  nsum  parutarum, 

rabatur.  Doer.    Hic  interpunctioiicm  quibus   non  ad  longinquam    naviga- 

post  urbe  ponit.  cf.  Pol.  iii.  41.  tionem,  sed  ad  res  in  vicina  loca  dc- 

6  Salyinn  montes'^  De  Salyum  sive  portandas  utcbantur.  Stroth. 
Salluvioruni   sedibus  cf.  supr.  v.  34,  9  Equis   virisque~\  Sic  Caesar.  B. 
35.  ct  Strab.  iv.  i.  Civ.  ii.' 39.  capti  homines  e<iriitesque 

7  Ulteriorcm  ripam]  h.  e.    llipam  producebuntur.  Gro.\.    Equitibus  ci- 
Pocnis,  iion  Romanis,  ulteriorem.  risquc  lcgendum  suadet  Docr. 


24  TITI   LIVII 

U.  C.  534.  tergo  hostem.  Ad  id  dati  duces  Galli  edocent,  inde  millia  i 
A.  C.  218.  quinque  et  viginti  ferme  supra,  parvae  insulae  circumfusura 
amnem,  latiorem,  ubi  dividebatur,  eoque  minus  alto  alveo, 
transitum  ostendere.  Ibi  raptim  caesa  materia  ratesque 
fabricatae,  in  quibus  equi  virique  et  alia  onera  traiicerentur. 
Hispani  sine  ulla  mole,  in  utres  vestimentis  coniectis,  ipsia 
caetris  suppositis  incubantes,  flumen  tranavere.  Et  alius 
exercitus,  ratibus  iunctis  traiectus,  castris  prope  flumen 
positis,  nocturno  itinere  atque  operis  labore  fessus,  quiete 
unius  diei  reficitur,  intento  duce  ad  consilium  opportune 
exsequcndum.  Postero  die,  profecti  ex  loco,  prodito  fumo  3 
Traiicit  significant,  se  transisse,  et  haud  procul  abesse.  Quod  ubi 
Ehodanum.  j^j>j.gpjj.  Hannibal,  ne  tempori  deesset,  dat  signum  ad  traii- 
ciendum.  lam  paratas  aptatasque  habebat  pedes  hntres :  4 
equites  fere  propter  equos  nantes  navium  agmen,  ad  exci-  5 
piendum  adversi  impetum  fluminis,  parte  superiore  trans- 
mittens,  tranquillitatem  infra  traiicientibus  lintribus  prae- 
bebat.  Equorum  pars  magna  nantes  loris  a  puppibus  tra- 
hebantur,  praeter  eos,  quos  instratos  frenatosque,  ut  ex- 
templo  egresso  in  ripam  equiti  usui  essent,  imposuerant  in 
28.  naves.  GaUi  occursant  in  ripam  cum  variis  ululatibus 
cantuque  moris  sui,  quatientes  scuta  super  capita,  vibi"an- 
tesque  dextris  tela :  quanquam  et  ex  advcrso  terrebat  tanta 
vis  navium  cum  ingenti  sono  fluminis  ct  clamore  vario 
nautarum  et  militum,  qui  nitebantur  perrumpere  impetum 
fluminis,  et  qui  ex  altera  ripa  traiicientes  suos  hortabantur. 
lam  satis  paventes  adverso  tumultu  terribiUor  ab  tergo 
adortus  clamor,  castris  ab  Hannone  captis.  Mox  et  ipse 
aderat,  ancepsque  terror  circumstabat,  et  e  navibus  tanta  vi 
armatorum  in  terram  evadente,  ct  ab  tergo  improvisa  pre- 
mente  acie.  Galh,  postquam,  ultro  vim  facere  conati,  pel-6 
lebantur,  qua  patere  visum  maxime  iter,  perrumpunt,  tre- 

1  Millia  quinque  ct  viffijili]  Po-  parte  transmittens  eqnites,  qui  fere, 
lybium  iii.  42.  presso  vestigio  noster  sive  quorum  plerique  erant  propter, 
sequitur,  quippe  illius  Sia/tc^eria  craSia  seu  prope  eqrios  nantes,  tranfjuil/ita- 
ad  amussim  numero  Liviano  conve-  tem  praebebat  lintribas  infra  traiici- 
niunt.  Stroth.  entibus.     Addit  vocem/cre,  quia  non 

2  Sine  ulla  mole']  Sine  ullo  maiore  omnes  equites  prope  se  habebant 
apparatu.  equos    nantes.     Siquidem,    ut    infra 

3  Profecti  e.v  loco,  prodito  fumoj  memoi-atur,  aliquot  equos  instratos 
Profecti,  ex  loco  edito  fumo  signifi-  frenatosque  in  naves  imposuerant. 
cant,  quam  lectionem  coniecit  Cleri-  Cuev. 

cus,  probant  Rupert.  et  Stroth.  6    Postquam,    ultro    vim   facere} 

4  Li^itres]  Per/JM^res  intelligitnos-  Postquam  utroque,  id  est,  in  utram- 
ter  To  /ioroluAa  ivXoia,  et  per  navium  que  partem,  tum  in  eos  qui  a  fronte, 
flf/jwenmaioranavigia^quae/emiosap-  tum  in  eos  qui  a  tergo  adoriebantur, 
pellat  Polyb.  iii.  43.  vim  facere    conati,  pellebantur,    co- 

5  Equites  fere  propter  equos  nan-  dicem  Cantabr.  secutus,  cum  Ruperto 
tes\  Navium  agmen  superiore  fluvii  reposuit  Stroth. 


LIB.  XXI.    CAP.  29.  2.5 

pidiqiic  in  vioos  passiin  suos  diffu<^iunt.  Ilannihal,  ceteris  U.  C.  534. 
copiis  {)cr  otinni  traicctis,  spcrncns  iam  Gallicos  tunuiltns,  ^-  G.  218. 
castra  locat. 

Elcphantoruni  traiiciendoruni  varia.consilia  fuisse  credo:  Eiei^haiiii 
certc  variata  nicnioria  actac  rci.      Quidam,  cono;rcgatis  ad 'i "'.""".'''' 
ripam  clcphantis,  traxhmt,  fcrocissimum  cx  iis  irritatum  ah 
rcctorc  suo,  qnum  refugicntcm  in  aquam  nantem  secjucre- 

7tur,  traxisse  grcgem,  ut  qucmfinc  timentcm  altitvuhncm 
dcstitucrat  vadum,  impctu  ipso  fluminis  in  alteram  ripam 

^rapicntc.  Cctcrum  magis  constat,  ratihus  traicctos:  id  ut 
tutius  consiHum  antc  rcm  forct,  ita,  acta  re,  ad  fidcm  pro- 
nius  cst.  llatcm  iniam,  dncentos  longam  pedcs,  (piinqua- 
ginta  latam,  a  tcrra  in  amncm  porrcxcrunt:  quam,  nc  se- 
cunda  aqua  dcfcrrctur,  phn-ihns  vahdis  rctinacuhs  partc 
supcriorc  ripae  rchgatam,  pontis  in  modum  humo  iniccta 
constravernnt ;  nt  IjcUuac  audactcr  vclut  pcr  solum  ingrc- 
dercntnr.  AUcra  ratis,  acfinc  lata,  longa  pedes  ccntum,  ad 
traiicicndnm  flunicn  aj)ta,  huic  copulata  est :  et  quum  clc- 
phanti,  per  stahilem  ratcm,  tanqnam  viam,  pracgrcdientihus 
feminis,  acti,  in  minorem  a])phcatam  transgressi  sunt ;  ex- 
templo  resohitis,  quihus  lcvitcr  annexa  erat,  vincuhs,  ab 
actuariis  ahquot  navihus  ad  altcram  ripam  pertrahitur:  ita 
primis  expositis,  ahi  dcinde  repetiti  ac  traiecti  sunt.  Nihil 
sane  trepidabant,  doncc  continenti  velut  ponte  agercntur. 

I  Primus  erat  pavor,  qiumi,  soluta  ab  ceteris  rate,  in  altum 
rapercntnr:  ibi,  in'gentcs  intcr  se,  cedentibns  extremis  ab 
aqua,  trepidationis  aliqnantum  edebant;  donec  quietem 
ipsc  timor  circumspectantibus  aquam  fecisset.  Excidere 
etiam  saevientes  quidam  in  flumen :  sed,  ponderc  ipso 
stabiles,  deiectis  rectoribus,  quaercndis  pedetentim  vadis, 
in  terram  evasere. 

Dum  elephanti  traiiciuntur,  interim  Hannibal  Numidas       29. 
cquites  quingentos  ad  castra  Romana  miserat  specnlatum, 
ubi,  et  quantae  copiae  essent,  et  quid  pararcnt.     Huic  alae  E(]uestrG 
cquitum  missi,  ut  ante  dictum  cst,  ab  ostio  Rhodani  tre- P™'^''^"^ 
centi  Romanorum  equites  occurrunt.     Proelium  atrocius,  nJj^",/ .qq^ 
quam  pro  numero  pugnantium,  editur.     Nam  praeter  multa  et  Kom. 
vulnera,  caedes  etiam  prope  par  utrimque  fuit :  fugaque  ct  3°°- 
pavor  Numidarum  Romanis,  iam  admodum  fessis,  victoriam 

7  Ut  quemqiie  timentem~\  Prout  ratur,  probabilius  est,  tale  est  ut  credi 
quisque  elephantorum  timens  altitu-     facilius  posset.  Crev. 

dinem  aquae,  a  vado  destituebatur.  i  Soluta  ab  ceteris  rate']   Aut  ab 

Crev.  ceteris  ratibus,  quarum  plures  fiiisse, 

8  Ratibus  traiectosl  Pol.  iii.  46.  quum  inter  se,  tum  ad  ripam  valide 
hanc  solam  traiectionem  narrat.  religatas,  tradit  Polyb.  iii.  46.  aut  ab 

9  Id  itt  tutius'^  Id  ut,  ante  rem  ceteris  elephantis  a\iilsi.  Crev.  In- 
actam,  tutius  videri  consilium  debe-  terpunctionem  post  rate  tollit  Bekker. 
bat,  ita  nunc,  quum  acta  res  memo- 


26 


TITI  LIVII 


U.  C.  534- 
A.  C.  218. 


30. 

Hannilml 

hortatur 

milites. 


dedit.     Victores  ad  centum  sexaginta,  nec  omnes  Romani,  3 
sed  pars  Gallorum :  victi  amplius  ducenti  cecidcrunt,     Hoc 
principium  simul  omenque  belli,  ut  summae  rerum  prospe- 
rura  eventum,  ita  haud  sane  incruentam  ancipitisque  cer- 
taminis  victoriam,  Romanis  portendit. 

Ut,  re  ita  gesta,  ad  utrumque  ducem  sui  redierunt,  nec 
Scipioni  stare  sententia  poterat,  nisi  ut  ex  consiliis  coeptis- 
que  hostis  et  ipse  conatus  caperet :  et  Hannibalem  incertum, 
utrum  coeptum  in  Itaham  intenderet  iter,  an  cum  eo,  qui 
primus  se  obtuhsset  Romanus  exercitus,  manus  consereret, 
avertit  a  praesenti  certamine  Boiorum  legatorum  regulique 
MagaU  adventus:  qui  se  duces  itinerum,  socios  periculi 
fore,  affirmantes,  integro  bello,  nusquam  ante  Hbatis  viribus,  4 
ItaUam  aggrediendam  censent.  Multitudo  timebat  quidem 
hostem,  nondum  obliterata  memoria  superioris  belli :  sed 
magis  iter  immensum  Alpesque,  rem  fama  utiqae  inexpertis 
horrendam,  metuebat.  Itaque  Hannibal,  postquam  ipsi 
sententia  stetit  pergere  ire,  atque  Italiam  pctere,  advocatas 
concione,  varie  mihtiun  versat  animos  castigando  adhortan- 
doque.  '  Mirari  se,  quinam  pectora  semper  impavida  repens 
'terror  invaserit.  Per  tot  annos  vincentes  eos  stipendia 
'  facere ;  neque  ante  Hispania  excessisse,  quam  omnes  gen- 
'  tesque  et  terrae  eae,  quas  duo  diversa  maria  amplectantur, 
'  Carthaginiensium  essent.  Indignatos  deinde,  quod,  qui- 
*  cunque  Saguntum  obsedissent,  velut  ob  noxam,  sibi  dedi  6 
'  postularet  populus  Romanus,  Iberum  traiecisse  ad  delen- 
'  dum  nomen  Romanorum,  Kberandumque  orbem  ten-arum. 
'  Tum  nemini  visum  id  longum,  quum  ab  occasu  solis  ad 
'  exortus  intenderent  iter.  Nunc,  postquam  muko  maiorem 
'  partem  itineris  emensam  ccrnant,  Pyrenaeum  saltum  inter 
'  ferocissimas  gentes  superatum,  Rhodanum,  tantum  amnem, 
'  tot  milhbus  Gallorum  prohibentibus,  domita  etiam  ipsius 
'  fluminis  vi,  traiectum,  in  conspectu  Alpes  habeant,  quarum 
'alterum  latus  Itahae  sit;  in  ipsis  portis  hostium  fatigatos 
'  subsistere,  quid  Alpes  ahud  esse  credentes,  quam  montium 
'  aUitudines  ?  Fingerent  aUiores  Pyrenaei  iugis :  nuUas 
'  profecto  terras  coelum  contingere,  nec  inexsuperabiles 
'  humano  generi  esse.     Alpes  quidem  habitari,  coU,  gignere 


^  Ad  centum  sexaginta']  Ad  cen- 
tnm  qiiadraginta,  Polybium  iii.  45. 
auctorem  secutus,  scribendum  monet 
I.  Fr.  Gronov.  qui  librarios  hic  pec- 
casse,  ut  lx.  ^xo  xl.  scriberent,  pa- 
riter  ac  supr.  x.  38.  censet.  cf.  supr. 
vii.  19. 

4  Integro  l)ello'\  Bello  nusfjuam 
ante  tentato,  cuius  ex  apparatu  viri- 
busque  nihil  tlelibatum  aut  imminu- 


tum  esset.  Crev. 

5  Pergere  ire]  cf.  Cic.  Acad.  i.  i. 
Her.  iii.  i. 

6  Quicunque  Saguntum  obsedis- 
sent^  Solum  HannibaJem  depoposce- 
rant  Romani.  Sed  liic  Hannibal  non 
tam  spectat  quid  verum  sit,  quam 
quJd  invidiosum  in  Romanos,  et  ad 
suorum  animos  inflammandos  efficax. 
Ckev. 


LIH.  XXI.    C.W.  ;;i. 


27 


7  '  atquc   alfic    aiiiiiuiiitcs :   jKTvici.s    uaiicis   csse,   cxi'iritil)us  IJ.  C  5.54. 
'invias?  Eos  ipsos,  (|iios  cernant,  le<i;atos  non  ])cnnis  sub- ^-  t^'- '^•'^- 

8'  liine  elatos  Alj)es  traiis<>;rcs.sos :  nc  niaiores  (jnidcni  coruin 
'  indi<;enas ;  sed  advenas  Italiac  cultorc.s,  luus  ijisas  Alj)es 
'  inj^cntibus  sacjK'  ajj!;ininibus  cuin  libcris  ac  coniujfiljiis, 
'  niigrantiuni  modo,  tiito  transniisissc.  Militi  quidcin 
'annato,  nihil  sccuni  practcr  instrumcnta  bcUi  portanti, 
'  (juid  inviuin  ant  incxsujierabile  cs.sc  ?  Safi^untum  ut  caj)e- 
'  retur,  (juid  j)er  oeto  inenscs  j^ericuli,  (juid  iaboris  exliaustuin 

') '  c.sse  ?  lioinam,  orbis  terrarnm  ca])ut,  ])ctentil)us  quicquam 
'  adeo  asjicrum  at(|uc  arduuin  videri,  (juod  incej)tuin  more- 
'  tur?  Ccjji.ssc  quondam  Gallos  ca,  (juac  adiri  ])ossc  Poenus 
'  dcspcrct  ?  Proindc  aut  ccdcrcnt  animo  atquc  virtutc 
'  genti,  ]icr  cos  dics  toties  ab  .sc  victac  :  aut  itineris  (incm 
'  s])crcnt  camjoum  interiaccntcm  Tibcri  ac  mocnibus  Ro- 
'  manis.' 

Ilis   adhortationibus  incitatos  corjwra  curarc,  at(jue  ad 
iter  se  jiararc  iubet.     Postcro  dic,  ])rofcctus  advcrsa  ri])a 

1  Rhodani,  mcditerranca  Galliac  ])ctit :  non  quia  rcctior  ad  Metlitcna- 

Alj)cs  via  cssct,  scd,  quantum  a  mari  rcccssissct,  minus  ob-"'^'\'^ '"" 

viuin   fore   Romanum    credens :    cum   quo,   priuscjuam   in 
Italiam  vcntum  forct,  non  crat  in  animo  manus  conscrcrc. 

2  Quartis  castris  ad  Insulam  j)crvcmt :  ibi  Isara  Rhodanusque 
.^anmcs,  diversis  cx  Al])ibus  dccurrcntcs,  agri  alicjuantum 
4am])lcxi,  conlluunt  in  unum.  Inde  mcdiis  cam])is  Insulae 
5  nomen  inditum.     Incolunt  propc  Allobroges,  gens  iam  inde 


11. 


Galliac 


7  Edercitibus  invias  ?]  Oratoiia  \  is 
augetnr  interrogationc,  veriim  mimii- 
tur,  si  ex  emcndationc  Strothii  legeris, 
nec  exercitibus  invias.  Rrr. 

8  -Maiores  quidem  eorum'^  sc.  Boi- 
orum,  dc  quonim  immigratioiie  in  Ita- 
liam  cf.  supr.  v.  35.  Pol.  iii.  48. 

9  JRomam,  orbis  terrarum  cajmt'] 
Prolepsis,  haud  bene  conveniens  Han- 
nibali.  Stroth. 

I  jVom  fjuia  rectior]  Ilaec  Livio 
ipsi,  non  Pol3'bio  dcbentur. 

■2  /*a?-«]  Optima  emendatio  ad  fi- 
dem  Polybii  facta,  quam  I.  Fr.  Gro- 
nov.  probavit,  et  in  textum  reposuit 
Bekker. 

3  Diversis  ex  A/pibus]  Arar  au- 
tem  ad  Sequanos  Helvetiosquc  ten- 
dit,  Caes.  B.  G.  i.  12.  neque  ex  Alpi- 
bus,  sed  ex  monte  Vogeso,  hodie  les 
fosffes,  ortum  habet. 

4  Mediis  campis  Insulae]  Quis  sit 
hic  campus,  raire  dubitatur.  Illi,  qui- 
l)us  vox  Arar  non  displicet,  insulam 
illam,  quae  ad  Araris  et  Rhodani 
confiuentes  est,  in  qua  urbs  Lugdu- 
num  sita  cst.  intclligunt.     Alii  vero, 


quibus  vox  diversis  scrupulum  iniicit, 
insulam  ad  Rhodani  et  Druentiae 
confluentes  esse  variis  argumcntis 
confirmare  tentant :  sed  nihil  opus 
est,  quippe  Isara  ex  Alpibus  Gniiis, 
Rhodanus  ex  Lepontiis  ortum  habcnt. 
Gronovio  autem,  ad  cuius  partes  De 
Luccius  et  Cramerius  accedunt,  in- 
sula  illa  ad  Rhodani  ct  Isarae  con- 
fluentes  hic  intelligi  videtur,  quae 
haud  dubie  magis  ad  similitudinem 
Deltae  illius  Aegyptiacae,  ut  Polybii 
verbis  utar,quamduae  illae  priores,cir- 
cumscripta  est.  Hoc  quoque  probant 
quum  alia  multa,  tum  hoc  vel  max- 
ime,  quod  Polybius,  quem  hic  vertit 
noster,  in  insula  illa  quam  dcscribit, 
in  ipsa,  inquam,  insula,  non  prnjie, 
quemadmodum  Livius,  dicit  incolere 
Allobroges.  Allobroges  autem  non 
inter  Rhodanum  et  Ararim,  sed  in- 
ter  Rhodanum  et  Isaram  incolcbant. 
Itaque  post  prope  subaudi  conftucn- 
tes. 

5  lam  inde\  IIoc  addit  Livius,  quia 
postea  maxime  gens  Allobrogum  opi- 
bu.s  ct    fama    inclaruit.   Ckev.     Nisi 


28 


TITI   LIVII 


U.  C.  534. 
A.  C.  218. 


Drucntia 
aaniiis. 


32. 

P.  Corne- 
lius  ad  cas- 
tra  ab  Han- 
nibale  de- 
serta  venit. 
Hedit  ad 
naves. 


nuUa  Gallica  gente  opibus  aut  fama  inferior :  tum  discors 
erat.  Regni  certamine  ambigebant  fratres.  Maior,  et  qui 
prius  imperitarat,  Brancus  nomine,  minore  ab  fratre  et  coetu 
iuniorum,  qui  iure  minus,  vi  plus  ])oterat,  pellebatur. 
Huius  seditionis  peropportuna  disceptatio  quum  ad  Hanni- 
balem  reiecta  esset,  arbiter  regni  factus,  quod  ea  senatus 
principumque  sententia  fuerat,  imperium  maiori  restituit. 
Ob  id  meritum  commeatu  copiaque  rerum  omnium,  maxime 
vestis,  est  adiutus,  quam  infames  frigoribus  Alpes  praeparari 
cogebant.  Sedatis  certaminibus  Allobrogum,  quum  iam 
Alpes  peteret,  non  recta  regione  iter  instituit ;  sed  ad  laevam  6 
in  Tricastinos  flexit ;  inde  per  extremam  oram  Vocontiorum 
agri  tetendit  in  Tricorios :  haud  usquam  impedita  via, 
priusquam  ad  Druentiam  flumen  pers^enit.  Is  et  ipse  7 
Alpinus  amnislonge  omnium  Galliae  fluminum  difficillimus 
transitu  est.  Nam,  quum  aquae  vim  vehat  ingentem,  non 
tamen  navium  patiens  est:  quia  nuUis  coercitus  ripis, 
pluribus  simul,  neque  iisdem  alveis  fluens,  nova  semper 
vada  novosque  gurgites,  (et  ob  eadem  pediti  quoque  incerta 
via  est)  ad  haec  saxa  glareosa  volvens,  nihil  stabile  nec  tutum 
ingredienti  praebet ;  et  tum,  forte  imbribus  auctus,  ingentem 
transgredientibus  tunmhum  fecit,  quum  super  cetera  trepi- 
datione  ipsi  sua  atque  incertis  chimoribus  turbarentur. 

P.  Cornehus  consul,  triduo  fere  post,  quam  Hannibal  ab 
ripa  Rhodani  movit,  quadrato  agmine  ad  castra  hostium 
venerat,  nuUam  dimicandi  moram  facturus.  Ceterum,  ubi 
deserta  miuiimenta,  nec  facile  se  tantum  praegressos  asse- 
cuturum  videt ;  ad  mare  ac  naves  rediit,  tutius  facihusque 
ita  descendenti  ab  Alpibus  Hannibah  occursurus.  Ne 
tamen  nuda  auxihis  Romanis  Hispania  esset,  quam  provin- 
ciam  sortitus  erat,  Cn.  Scipionem  fratrem  cum  maxima 
parte  copiarum  adversus  Hasdrubalem  misit;  non  ad 
tuendos  tantummodo  veteres  socios  concihandosque  novos, 
sed  etiam  ad  pehendum  Hispania  Hasdrubalem.  Ipse  cum 
admodum  exiguis  copiis  Genuam  repetit,  eo,  qui  circa  Pa-  8 
dum  erat,  exercitu  Itaham  defensurus. 


malis  inde,  quod  in  codd.  ante  voees 
mediis  campis  non  invenitur,  loco  mu- 
tatum  fuisse. 

6  Ad  luevam  in  Tricastinos  flexif^ 
Quod  iter  haud  memorat  Polybius, 
at  Sil.  Ital.  iii.  466  sq.  et  Ammian. 
XV.  28.  Livius  regionem  designat, 
quae  non  Hannibali,  sed  sibi  aut  cui- 
vis  Italo  ad  laevam  esset :  mos  est 
enim  historicis,  ut  uonnunquam  dex- 
tram  sinistramque  non  ab  hostium 
parte,  sed  a  sua  designent.  Steoth. 

7  Is  et  ipse  Alpinus  amJiis']  Q,uip- 
pe  ex  Alpibus  Cottiis  oriens.   Optima 


haec  descriptio  amnis  Druentiae,  sed 
magis  in  inferiorem  partem  competit, 
qua  a  Segusterone  usque  ad  Avenio- 
nem  alveo  incerto  fluit.  Sed  tota 
haec  Livii  narratio  errore  quodam 
inenodabali  implicita  est,  neque  facile 
est  diiudicare,  utrum  sciens  haec,  quae 
minime  sibi  constant,  scripserit,  an 
incuria  librariorum  voces  quaedam 
sede  sua  mutatae  sint.  Nos  Polybii 
medicam  manum  adhibendam  cense- 
mus. 

8  Genuam  repetit}  Pisas,  si  Poly- 
bium  iii.  56.  audiamus.     Exercitus, 


IJH.   X\l.    CAl'.   'M.  29 

IJ;innil)aI  ab  Drucntia  caiiipestri  inaxinic  itincrc  ad  Alpcs  r.  ('.  5.^4. 
cuMi   bona  pace   incolcntinin  ea   loca   Gailoruin  pcrvenit.  ^^- ^- ^'^- 

rp  '  ,.  •  ...',..  ll.i„nil.:il 

1  iiin,  (|uan(|nain  laina  prins,  qna  mccrta  in  inaius  vero  icrri  j|..^„jjU  ^|. 
9solcnt,  pracccj)tarcs  crat,  tanicn  c.x  ])r()j)iiu|uo  visa  niontinm  po». 
altitndo,  nivcs^juc  coelo  j)roj)c  iinini.Ktac,  tccta  iidbrinia  ini- 

1  j)()sita  riij)ibus,  j)ccora  iuincnta^jnc  torrida  frigorc,  lioniincs 

2  intonsi  et  inculti,  aniinalia  inaniiiKujuc  onniia  rigcntia  gclu, 
cetera  visu,   quani    dictu,   focdiora,   tcrrorcm    renovarunt. 

3  Erigentibus  in  jiriinos  agmen  clivos  aj>jiaruerunt  imminentcs 
tumnlos  insidcntes  monlani :  qni,  si  vallcs  occultiorcs  insc- 
disscnt,  coorti  in  j)ngnam  rcjiente,  ingcntcm  fugam  stra- 

4gcin(juc  dedisscnt.  llannibal  consistcre  sigiia  iubct;  Gal- 
lis(jue  ad  visenda  loca  jiracmissis,  j)ostquam  comj)crit,  trans- 
itnm  ca  non  esse,  castra  inter  confragosa  omnia  j:)raerupta- 
(jue,  quam  extentissima  potcst  valle,  locat.  Tum  ])cr 
eosdcm  Gallos,  haud  sane  multum  lingua  moribus(|ue 
abhorrcntes,  qiium  se  immiscuissent  collo^juiis  montanorum, 
cdoctus  interdiu  tantnm  obsidcri  saltuin,  nocte  in  sua 
(jnenKjue  dilabi  tecta;  lucc  prima  subiit  tumulos,  iit  ex 
ajicrto  at(]ue  interdiu  vim  per  angustias  facturns.  Die 
dcindc  siinulando  aliud,  (juam  (juod  parabatur,  consumj)to, 
(juum  codcm,  quo  constiterant,  loco  castra  communisscnt, 
iibi  primum  dcgressos  tumulis  montanos  laxatasque  sensit 
custodias,  pluribus  ignibns,  quam  pro  numcro  manentium, 
in  speciem  factis,  imj^edimentisquc  cum  cquite  relictis,  ct 
maxima  j^arte  pcchtum ;  ij)sc  cum  exjieditis,  accrrimo  quo- 
quc  viro,  raptim  angustias  cvadit :  iis(juc  ij)sis  tumulis,  cjuos 
hostes  tenucrant,  conscdit.  Prima  deinde  Ince  castra  mota,  33. 
et  agmcn  relicjuum  incedere  coej^it.  lam  montani  signo 
dato  ex  castcUis  ad  stationem  solitam  conveniebant ;  quum 
rcj)cntc  consj)iciunt  alios,  arce  occupata  sua,  super  caj:»nt 
imminentes,  alios  via  transire  hostes.  Utraque  simul 
obiecta  res  oculis  animisque  immobiles  parumj^er  eos  defixit. 
Deinde,  ut  trcpidationem  in  angustiis,  suoque  ipsum 
tumultu  misceri  agmen  videre,  equis  maxime  constcrnatis, 
quiccjuid  adiecissent  ijosi  terroris,  satis  ad  perniciem  forc  rati, 

5  diversis  ruj)ibus,  iuxta  invia  ac  dcvia   assueti,  decurrunt. 

cui  L.  Manlius  et  C  Atilius  praetores  3  Erigentibus   in  j)rimos   agmen^i 

praeerant,  in   iis   locis   castra   habe-  Pol.  iii.  50. 

loat.  4  Gallisque  ad  visenda  local    sc. 

9  Praecepta']    Animo  praecognita.  Legatis  Boiorum,  qui  se  duces  itineris 

Crev.  fore  professi  fuerant.  Sigon. 

I  Torrida  frigore'\  Passim  wre,  am-  5  Diversis  rupibus]  Alii  perversis 

buri,  torreri  de   frigore   plantas  cu-  rupibus.   Gronovius  legendum  suadet 

temque  hominis  hiedente.    cf.  infr.  xL  per  tramvcrsas  rupes,  fortasse  nimis 

45.  Plin.H.N.iii.-^o.Tac.  Ann.xiii.35.  audactcr,   ut   Crevierio    videtur,   qui 

1  Inanimaque^    Inanimataque  ex  discurrunt  scribit.     Diversi  rupibus, 

emendatione  Gronovii  reposuit  Bek-  in.Tta   invio  ac  d^vio,  reponit  Wal- 

ker.  chius. 


3a  TlTl   LIVIl 

U.  C.  534.  Tum  voro  siinul  al)  hoslihus,  sinuil  al)  ini(|uitate  locoruni 
A.  C.  21)!.  Pociii  oppuguabautur ;  phis([uo  iutcM"  ipsos,  sihi  (juotpie 
tendcntc,  ut  })cricuk)  prius  cvadcrct,  (luani  cuni  hostihus, 
certamiuis  erat.  Equi  maxime  infcstum  agmeu  facichant, 
qui  et  clamorihus  dissonis,  quos  nemora  etiam  repcrcussae- 
que  vallcs  augchant,  tcrriti  trcpidahant,  et  icti  forte  aut 
vuhierati  adco  couslcrnahantur,  ut  stragcm  ingcntcm  simul 
hominvuu  ac  sarcinanuu  onmis  gcneris  taccrcnt :  nuiltosquc  6 
turha,  ([inim  ]>raccipitcs  (lcru])tac(|ue  utrimquc  angustiac  7 
essent,  iu  immcnsum  altitiuUnis  dciccit;  (juosihim  ct  arma- 
tos:  sed  ruiuae  maximae  modo  iumcnta  cum  onerihus  de- 
volvehautur.  Quae  quanquam  foeda  visu  erant,  stetit 
parum]icr  tamcn  Ilauuihal,  ac  suos  continuit,  ne  tumultum 
ae  trc]>i{h)tioucm  augerct.  Dcinde,  ])ostquam  intcrrum})i 
agmcn  vidit,  ])cricuhmujuc  cssc,  ne  exutum  im]K>dimcntis 
exercitum  uc(]uic(|uam  incohuuem  traduxisset,  dccurrit  ex 
su])criorc  loco :  ct,  (]\uuu  im]ictu  i])so  fudissct  hostcm,  suis 
quo(iue  tunudtum  auxit.  Scd  is  tumultus  momcnto  tem- 
poris,  ])ostquam  Hherata  itinera  fuga  montanorum  erant, 
sedatur:  nec  per  otium  modo,  sed  ])ro])e  silentio,  mox 
omncs  traducti.  Castelhim  inde,  quod  caput  eius  regionis 
erat,  vicuU)S(iuc  circumicctos  ca])it,  ct  ca]>tivo  ciho  ac  ]>e-8 
corihus  ]icr  triduum  cxcrcitum  ahiit.  Etquia  nec  montanis 
])rimo  ])orculsis,  nec  loco  magno]iere  im])ediehantur,  ali- 
([uantum  co  triduo  viae  confccit. 
,34,  Perventum  inde  ad  fre(]uentem  cultorihus  alium,  ut  inter 

montana,  po])ulum.  Ihi  non  hcllo  aperto,  sed  suis  artihus,  ^ 
fraude,  deiudc  insidiis  est  pro])e  circumventus.  Magno 
natu  ])riuci])cs  castoUorum  oratoros  ad  Poenuni  veniunt: 
'  alienis  mahs,  utili  cxom])lo,  doctos,'  mcmorantcs,  'amici- 
'  tiam  mallo,  quam  vim  ox])criri  Pocnorum.  Itaxiue  ohe- 
'  dientor  im})orata  facturos  :  conuucatum  itinoris(]uc  duces, 
'et  ad  fidcm  ]iromissornm  ohsides  acciperet.'  llannihal 
nec  temere  credcndo,  nec  as]^crnando,  ne  re])udiati  aperte 
hostes  fierent,  henigne  quum  res]iondisset ;  ohsidihus,  quos 
dahant,  accc])tis,  ct  commeatu,  quem  in  viam  i])si  dotulerant, 
iisus,  noqua(]uam,  ut  intor  ])acatos,  inconq^osito  agmine 
duces  eorum  scquitur.  Primum  agmcn  olo])hanti  ot  0(|uites 
erant:  ipse  })ost  cum  rohore  }ieditum,  circums})ectans 
sollicitusque  omnia,  incedehat.      Uhi  in  angustiorem  viam 

6  MnUosque  lurba]    h.  c.  'riinuil-  l^olyliio.     Plures  cdd.  frumento  ha- 
tus  ct  trcpidiitio.    Per  multos,  (|uil)iis  bent,  quaedani  cnptivorum  pecori/jus. 
paullo  post  armati  opponuutur,  intel-  Vcruni  ap.  Polyhium  castellum  illud, 
ligi  lixas  ct  calones,  nam  res  maxime  Tr6\is  vocatur. 
circaimpedimentaaccidit,monetDoer.  g  Populum']  Ai)/ttov,  sive  pagum  in- 

7  IHrimqnc'^   lloc  in  Polyhio  non  telligas. 

legitur.  1   Suis  artibus]   h.  e.  Pcrfidia  plus 

8  Captivo   (•ibo'^    filni    additnm    c     (|uam  Punica.    ct.  supr.  4. 


LIH.  XXI.    CAl'.  :\-K  ;n 

v\  ])!irlc  ahoni  subicctain  iiij^o  iiisii]Kr  iinniincnti  vcndiin  l.  c.  = '.^. 
c.sl,  niKli(|iic  cx  insidiiH  harbnri  a  fiontc,  ab  tcr^o  coorti,'^  * '■  -'^' 
coininiis  cniimis  ])ctnnt :   sa.xa  in<:;cnlia  in  a^incn  (lcvolvnnl : 

^niaxiina  ab  lcrfj^o  vis  hoinininn  tir<rcbal.  In  cos  vcrsa  ])C(li- 
timi  acics  hand  (hibinin  lccit,  fjnin,  nisi  firmala  cxlrcina 
af:;ininis  hii.sscnt,  in^cns  in  co  saltu  acci])icn(la  cladcs  fncrit. 
Tuiic  {juo(juc  ad  cxlrcmum  j)cricnli  ac  ])roj>c  j)crnicicm 
vcntum  cst:  nain,  dum  cunctatur  Ilannibal  dcmittcrc  afjmcn 
in  arijrustias ;  (juia  non,  ut  i])sc  c(]iiitibns  j^racsidio  crat,  ita 
j)c(litibus  (jnicqiiam  ab  tcrjro  anxilii  rcli(|ucrat ;   occnrsanlcs 

?,  j)cr  oi)li(jiui  moulani,  j)crru|)to  iiicdio  a<rminc,  viam  inscdcrc: 
n().\(jnc  una  llannibali  siiu,'  cfjuitibns  at^juc  im])C(liiiicntis 
aclu  cst.  Postcro  dic,  iam  scgnius  intcrcursantibus  barbaris,  :\'j, 
iunctae  coj)iac,  saltus(jue  haud  sine  clade,  maiore  tamcn 
iumcntorum,  (juam  hominum,  ])crnicic,  superatus.  Inde 
montani  jiauciorcs  iam,  et  latrocinii  magis  (juam  belli  more, 
concursabant ;  modo  in  ])rimum,  modo  iu  novissimnm 
agmcn,  utcunquc  ant  locus  ()])j)ortunitalcm  darct,  aiit  j^ro- 
<j;rcssi  morativc  alitjuam  occasioucm  fccissent.      Pvic))haiili, 

4sicut  j)cr  artas  j)raccij)itcs  vias  magna  mora  agcl)aiitur,  ita 
tutum  alj  hostii)u.s,  quacunquc  inccdcrcnt,  quia  insuetis 
adenndi  j}roj)ius  metns  erat,  agmen  pracbebant. 

Nono  die  in  iugum  Alj)ium  pervcntum  cst,  per  invia 
j)lcraquc  et  en'orcs,  quos  aut  duccntium  fraus,  aut,  ubi  fidcs 
iis  non  csset,  tcmcrc  initac  vallcs  a  conicctantil^us  itcr, 
facicliant.  Bi(huim  in  iugo  stativa  ha])ita  :  fcssis(juc  laborc 
ac  j)ugnando  (juics  data  militibus  ;  iumcntacjuc  alifjnot,  (juac 
I)rolaj>sa  iu  ru])ibus  crant,  sccjucndo  vcstigia  agminis  in 
castra  ])ervcncre.     Fessis  taedio  tot  malorum  nivis  etiam 

5  casus,  occidente  iam  sidere  Vergiliarum,  ingentem  terrorem 
adiecit.  Pcr  omnia  nivc  oj)])lcta  (juum,  signis  prima  luce 
moti.s,  scgnitcr  agmen  inccdcrct,  pigritiacjuc  ct  dcs])cratio 

c^in  omnium  viiltu  cmincrct;  praegrcssus  signa  Ilannibal  in 
j^romontorio  (juochim,  undc  longc  ac  latc  j)rosjicctus  crat, 
consisterc  iussis  militibus  Italiam  ostcntat,  subiectosque 
Alpinis  montibus  Circumpadanos  campos :  '  moeniaquc  eos 
tum  transcendere  non  Italiac  modo,  sed  etiam  urbis  Ro- 

•2   In  ens  versn  peditian  acies'^   In  bantur.  B.vckr. 
eos  (|mim  versii  ])eilitum  aeie.s  e.ssct,  5   Occidenfe    iam    sidere    Verffi/ia- 

iiaiiil  (lul)ium  crat,  i|iu'n  .  .  .  tioif  (jiio-  riiml^    Vergiliae,  sive   Pleiades,  sunt 

(/«<?,   [icet   etiam   tirmasset  Hannilial  stellae  septem  in  collo  Tauri.     Occa- 

extrenia  agniinis,  lamen  .  .  .  sus  Pleiadum  de  quo  hic  agit  Livius, 

3  J^errupto  medio  nffmiiie]  Intcr-  contingebat,  Plinii  aevo,  tertio  Idus 
r?<7)/o  ex  eniendatione  Gvonovii  iri  tex-  Novembris,  ipso  teste,  H.  N.  xviii. 
tum  recepit  Bekkcr.  31.  Crev.    cf.  Pol.  iii.  54. 

4  J'raccipi/es]  Proni  ad  lapsum  6  In  promontorio  quodam]  \\\go  A\- 
in  locis  declivihus  ct  praecipitibus.  pium  praealto,  in  altuni  (non.  ut  ple- 
DoEK.  J'r(uripi/cs,]\.o.  per  ardua  ac  rum(|ue.  in  mare)  proniincnte.  Rl'1'. 
declivia,  (luiu  praci'ui)la  saei)e.  duce- 


32  TITI   LIVII 

U.  C.  534.  '  manae.     Cetera  plana,  proclivia  fore  :  uno,  aut  summum  7 
A.  C.  218.  i  altero  proelio  arcem  et  caput  Italiae  in  manu  ac  potestate 
*  habituros.'     Procedere  inde  agmen  coepit ;  iam  nihil  ne 
hostibus  quidem,  praeter  parva  furta  per  occasionem,  tentan- 
tibus.      Ceterum  iter  multo,  quam  in  ascensu  fuerat,  (ut 
pleraque  Alpium  ab  Italia  sicut  breviora,  ita  an'ectiora  sunt) 
difficilius  fuit.      Omnis  enim  ferme  via  praeceps,  angusta,  8 
hibrica  erat :  ut  neque  sustinere  se  a  lapsu  possent ;  nec,  9 
qui   paulhilum    titubassent,  haerere    afflicti  vestigio   suo ; 
ahique  super  ahos,  et  iumenta  et  horaines,  occiderent. 
36.  Ventum  deinde  ad  muho  angustiorem  rupem,  atque  ita 

rectis  saxis,  ut  aegTe  expeditus  miles  tentabundus,  manibus- 
que  retinens  virguha  ac  stirpes  circa  eminentes,  demittere 
sese  posset.  Natura  locus  iam  ante  praeceps,  recenti  lapsu 
terrae  in  pedum  mihe  admodum  ahitudinera  abruptus  erat.  i 
Ibi  quum,  vehit  ad  finem  viae,  equites  constitissent,  miranti 
Hannibah,  quae  res  moraretur  agraen,  nuntiatur,  rupem 
inviam  esse.  Digressus  deinde  ipse  ad  locum  visendum. 
Haud  dubia  res  visa,  quin  per  invia  circa  nec  trita  antea, 
quamvis  longo  ambitu,  circumduceret  agraen.  Ea  vero  via 
insuperabihs  fuit.  Nam  quum  super  veterem  nivem  intac- 
tara  nova  raodicae  altitudinis  esset,  raolh  nec  pi'aeahae  nivi 
facile  pedes  ingredientium  insistebant.  Ut  vcro  tot  homi- 
nura  iuraentorumque  incessu  dilapsa  est,  per  nudam  infra 
glaciem  fluenteraque  tabem  hquescentis  nivis  ingredie- 
bantur.  Taetra  ibi  luctatio  erat,  ut  a  lubrica  glacie,  non 
recipiente  vestigiura,  et  in  prono  citius  pedes  faUente :  et, 
seu  raanibus  in  assurgendo  seu  genu  se  adiuvissent,  ipsis  2 
adminicuhs  prolapsi  si  iterura  corruerent,  nec  stirpes  circa 
radicesve,  ad  quas  pede  aut  raanu  quisquam  eniti  posset, 
erant ;  ita  in  levi  tantum  glacie  tabidaque  nive  vohitabantur. 
luraenta  secabant  interdum  etiam  tum  infimara  ing-redientia 


7  Snmmum]  Ad  summum,  quocl  di^iem']  Impeditus  in  mirandam  ad- 
Anglice,  dicimus  at  most.  Restituit  modum  altitudinem  retinent  Sigon.  et 
hanc  loquendi  formam  Livio  Grono-  Stroth.  Sed  emendationem  Vallae 
vius,  quum  vulgo  editi  haberent  ad  firmatam  a  Pol.  iii.  54,  quam  noster 
summum,  scripti  summo.  servavit,   Crev.   et   Bekker.    probant. 

8  Omnis  enim  ferme  via']  Haec  Quod  vero  Livius  spatium,  quo  re- 
verba,  ut  ex  Polybio  patet,  non  sunt  centi  lapsu  abruptus  locus  erat,  in 
de  toto  itinere  intelligenda,  sed  de  a/titudinem,  non  in  longitudinem  ac- 
invia  illa  parte  tantummodo,  de  qua  ceperit,  id  non  ex  Polybio  sumsit,  et 
mox  sermo  erit.  prorsus  ridiculum  absurdumque  vide- 

9  Ut  neque  sustinere  se  a  lapsu]  tur. 

sc.  Ut  neque  continere  se,  quominus  2  Ipsis  adminiculis  prolapsi  si  ite- 

laberentur,  neque,  si  paullulum  titu-  rum  porruerent]  Manus  et  genua  in- 

bassent,  h.  e.  non  omnino  primo  lapsu  telligenda   sunt,  quibus  se  adiuvisse 

procidissent,  sed  terrae  afflicti  vesti-  dicuntur.  Doer.      Ceterum  Bekker. 

gmni  pressissent,  vestigio  suo  haerere  prolapsis  iterum  corruebant  ex  con- 

possmt.  iectura  Gronovii  in  textum  recepit. 
I  In  pedum  mille  odmodum  altiiu- 


Lin.   XXI.    ('A]>.  :\H. 


:v.l 


3nivcm,  cl  prolapsu  iactandis  jrravius  in  connitcndo  nngiilis  U.  C.  534. 
pcnitns  pcrlriuficbant:     ut   plcracjnc,  vclnt    pcdica  CfTpta, '^-  *^'- -'^- 
liacrcrcnt    in    durata   et    alte    concrcta    glacic.     Tandcni,       •>7. 
ncquicquani  iumcntis  atqnc  hominibus  fatigatis,  castra  iu 
ingo  posita,  acgcrrimc  ad  id  ipsum  loco  ])urgato:   tantum 

4nivis  fodicndum  atfpic   cgercndum  fuit.      Indc   ad  rupcm  liupes  iRne 
municndam,  ])cr  qnam  nnam  via  cssc  ])otcrat,  militcs  ducti, ''^  '^^P^" 

5(puim  cacdcndum  cssct  saxum,  arboribns  circa  immanibus  "'""''''' 
dcicctis  dctruncatisquc,  strucm  ingcntcm  lignorum  faciunt : 
camque,  qunm  et  vis  venti  apta  faciendo  igni  coorta  essct, 

(^  snccendunt,  ardcntiaquc  saxa  infnso  accto  putrcfacinnt.     Ita 

7torridam  inccndio  rupcm  fcrro  ])andnnt,  inolliunt(iuc  an- 
fractibns  modicis  clivos,  ut  non  iumcnta  solum,  scd  clc]ihanti 
ctiam,  (.lcduci  posscnt.  Qnatridinnn  circa  ru])cm  consnm- 
ptnm,  iumentis  ])rope  flimc  absumjjtis:  nuda  enim  ferc 
cacumina  snnt,  ct,  si  quid  est  jiabvdi,  obruunt  nives. 
Inferiora  valles  et  apricos  quosdam  colles  habent,  rivosque 
pro|ic  silvas,  ct  iam  humano  cnltu  digniora  loca.     Ibi  iu- 

g  menta  in  ]>abulum  missa,  et  quics  muniendo  fcssis  hominibus 

c)data  triduo.  Indc  ad  ])lannra  descensum,  ctiam  locis  mol- 
lioribus  et  accolarum  ingcniis. 

Hoc  maxime   niodo   iu  Italiam  pcrvcntum   est,   quinto      38. 

I  mense  a  Carthagine  nova,  nt  quidam  auctores  sunt,  quinto  Italiam  in- 
decimo  dic  Alpibns  supcratis.      Quantae  copiae  transo-resso  ffl*^'^'*"'" , 
in  italiam  Mannibali  tuennt,  nequaquam  nitcr  auctorcs  con- 
stat.    Qni  ]:)Iurimum,  eentum  millia  pcditum,  viginti  equitum 


3  In  connitendo]  sc.  Ut  sese  erige- 
rcnt. 

4  Ad  rupem  muniendam]  h.  e. 
rerfodiendo  et  caedendo  rupem  ])er 
cam  viam  aperire.   Doer. 

5  Arboribrts  circa  immanibus]  Xec 
niiniis  mirum,  quod  arbores  immanes 
in  eo  loco  opportune  exsisterent,euius, 
ut  mox  ait  Livius,  nuda  fere  cacti- 
mina,  et  si  quid  est  pabuli,  ohrmint 
nives.  Sed  quum  rupes  mille  pedes 
in  allitadinem  abrupta  esset,  necesse 
erat  omnino,  ut  aliquis  Deus  ex  ma- 
china  exsisteret. 

6  Infuso  aceto]  Plin.  H.  N.  xxxiii. 
},.  eam  aceti  vim  esse  scribit,  ut  sa.ra 
rumpat  infu^um,  quae  non  ruperit 
if/nis  aniecedens.  llanc  fabulam  Plut. 
in  Vita  Hann.  ac  Sil.  iii.  640.  necuon 
Appian.  Hann.  4.  narrant.  Quidam, 
qui  rem  non  prorsus  ementitam  voliint, 
monent  acetum  militibus  potumfuisse, 
et  hinc  non  mirum  esse,  tantam  eius 
copiam  Poenis  suppetisse.  Sed  hae 
merae  nugae  sunt :  quippe  sa.ra  pri- 
mitiva  aceto  vix  tam  facile  cessisscnt, 

VOL.   II. 


neque  nodus  tali  vindice  dignus  est, 
quippe  viam  lapsani  mille  pedes  in 
hngitudinem  humanus  labor,  nullis 
aceti  et  ignis  adiumentis,  instaurare 
potuisset. 

7  MoUiuntque  anfractibus  inodicis 
clivos]  Non  rectas  ducunt  vias,  sed 
per  modicos  anfractus  inflexas,  ita 
ut  mollior  descensus  per  clivos  fierct. 
Crev. 

8  Data  triduo]  Poh  bius  contra  hoc 
tempus  non  iu  exercitu  quiete  refi- 
ciendo,  sed  in  locos  campestres  dedu- 
cendo,  consiunptum  scribit. 

9  Etiam  locis]  Et  iam,  Bekkcr. 

I  Ut  (juidam  avctores  sunt']  cf.  Pol. 
iii.  c^6.  Quinto  decimo  die,  cetermu 
Livio  ipso  auctore,  dies  decimus  no- 
nus  iam  agebatur,  quippe  nono  die  in 
iugum  Alpium  perventum  est,  tum 
biduum  in  iugo  stativa  habita,  postea 
rjuadriduum  circa  rupeni  absumptum, 
denique  quies  fessis  data  triduo :  in- 
de,  scilieet  die  decimo  nono,  ad  pla- 
num  descensum  est.  cf.  Cramer.  de 
Hannih.  transitu  p.  14-;. 


34 


TITI  LIVII 


U.  C.  534.  fuisse  scribunt;    qui  minimum,  viginti  millia  peditum,  sex  2 
A.  C.  218.  equitum.     L.  Cincius  Alimentus,  qui  captum  se  ab  Hanni-3 
bale  scribit,  maxime  auctor  me  inoveret,  nisi  confunderet 
numerum,  Gallis  Liguribusque  additis :  cum  his  octoginta 
millia  peditum,  decem  cquitum,  adducta  in  Italiam  :  (magis  4 
affluxisse  verisimile  est,  et  ita  quidam  auctorcs  sunt)  ex  ipso 
autem  audisse  Hannibale,  postquam  Rhodanum  transierit, 
triginta  sex  milHa  hominum,  ingentemque  numerum  equo- 
rum  et  aUorum  iumentorum  amisisse,  Taurinis,  quae  GalHs 
proxima  gens  erat,  in  Italiam  dcgressum.     Id  quum  inters 
omnes  constet,  eo  raagis  miror  ambigi,  ciuanam  Alpes  trans- 
ierit :   et  vulgo  credere,  Penino,  atc[ue  inde  nomen  ei  iugo  6 
Alpium   inditum,    transgressum.      Coehus   per    Cremonis? 
iugum  dicit  transisse :  qui  ambo  sakus  eum  non  in  Tauri- 
nos,  sed  per  Salassos  montanos  ad  Libuos  Gallos  deduxis- 
sent.     Nec  verisimile    est,  ea   tum    ad    GaUiam   patuisse  9 
itinera ;  utique,  quae  ad  Peninum  fcrunt,  obsaepta  gentibus 
semigermanis  fuissent.     Neque,  herculc,  montibus  his  (si 
cpiem  forte  id  movet)  ab  transitu  Poenorum  uUo  Veragri, 
incolae    iugi    eius,   norunt   nomen   inditum ;     sed    ab    eo,  i 
quem,  in  summo  sacratum  vertice,  Peninum  montani  appel- 
lant. 
39.  Peropportune   ad   principia   rcrum   Taurinis,   proximae 

s:enti,  advcrsus  Insubrcs  motum  bcUum  erat.     Sed  armare 


1  Qiti  mhiimum,  viginti  milUa  pe- 
ditum,  sex  equitwri^  Ita  memorat  Po- 
lybius,  qui  quidem  sese  id  didicisse 
testatiir  ex  aerea  tabula  Laeinii  ab 
ipso  Hannibale  inscripta  et  incisa. 
Crev. 

3  L.  Cincius  Alimentus']  Qul  dili- 
ffens  monumentorum  auctor  vocatur 
supr.  vii.  3,  Fabii  Pictoris  aequalis. 

4  Magis  affliLrisse'\  Potius  afflux- 
isse,  quam  adducta  esse.  Raschig. 

5  Quum  inter  omnes  constef^  Quo- 
nani  modo?  quum  Polybius  iii.  56. 
diserte  ait  Ilannibalem  in  Insubres 
descendisse;  a  quo  minime  discrepat 
Caelius,  Libuis  enim  Insubres  olim 
iugum  imposuisse  Ptolemaeus  p.  64. 
affirmat. 

6  Vulgo  credere]  Ita  Plin.  H.  N. 
iii.  17. 

7  Coelius]  L.  Coelius  Antipater, 
scriptor  non  mediocris  apud  antiquos 
famae  :  qui  ex  ieiunitate  veterum  et 
serpente  humi  simplicitate  primus 
paullulum  se  erexit,  et  addidit  histo- 
riae  maiorem  sonum  vocis,  ut  ait  Ci- 
cero  de  Or.  ii.  54.  L.  Crassi,  insignis 
illius  oratoris,  familiaris,  imo  et  ma- 


gister,  teste  eodem  Cic.  ibid.  et  in 
Bruto,  102.  Hinc  satis  cognoscitur 
quo  tempore  vixerit ;  Gracchanis  ni- 
mirum  temporibus,  ut  clare  docet 
Val.  Max.  i.  7.  et  sat  diu  etiam  post 
Gracchos.  Scripserat  historiam  belli 
huius  Ilannibalici,  ut  colligitur  ex 
hoc  et  non  paucis  aliis  huius  decadis 
locis,  in  quibus  a  Livio  testis  citatur. 
Crev. 

8  Cremonis  iugum']  Glareanus  te- 
statur  in  vetustioribus  codicibus  legi 
centronis  iMgum.  Sane  haud  procul 
a  Fennino  iugo  incolebant  Centrones, 
Gallicus  poiuilus ;  et  Centronicarum 
Alpium  mentionem  fecit  Plinius  H. 
N.  xi.  42.  Crev. 

9  Ea  tum  ad  Galliam']  Augustum 
Imp.  duo  itinera  per  Alpes  Graias  et 
Peninas  struxisse  Strabo  iv.  p.  318. 
narrat.  Sed  eundem  auctorem  secutus, 
Cramerius  viam  per  lios  montes  antea 
patuisse  censet. 

I  Sed  ab  eo]  Vocem  Peninum 
contra  a  Celtica  voce  Penn,  quae  ho- 
die  apud  Armoricos  Galliae  populos 
vertex  et  caput  dicitur,  derivatam  fu- 
isse  procul  dubio  est. 


LIR  XXI.    CAP.    10.  .V> 

20Xcrcitiiin  Haiinihal,  ut  paili  altcri  aiixilio  cssct,  iii  rc-1'.r.  534. 
(iciciulo  maxiiiic  scnticMitcm  contracta  antc  inala,  non  ])otc- •^-  ^-  '^'^' 
rat.     Otinm  ctcnini  cx  laborc,  copia  ex  inopia,  cultus  cx 

3  illuvlc   tabcquc,  S(iualida  ct   projie   cffcrata  corpora  varic 
movcbant.     Ea  P.  Cornclio  consuli  causa  fuit,  qnum  Pisas  Comelius 
navibus  vcnissct,  cxcrcitu  a  jManlio  Atiliofiuc  accci)to  tironc,  ^'"^-  "**"  . 

.    •  •      •  •    ••      ..         -1  1    i>     1  r     .•  T  .  viam  vcnit. 

ct  in  novis  i<>;nonuniis  trcpulo,  ad  1  adum  tcstinanth  ;  nt 
cum  liostc  noiuhmi  rcfccto  nianum  conscrcrct.  Scd  f|iiuni 
Placciitiam  coiisul  venit,  iam  ex  stativis  moverat  Ilannihal ; 

4  Taiirinorunuiuc  iinam  urbcm,  ca])ut  gentis  eius,  quia  vo- 
lentcs  in  amicitiam  non  veniebant,  vi  expugnarat :  iunxis- 
sctqne  sibi,  non  metii  solum,  sed  etiam  voluntatc,  Gallos 
accolas  Padi ;  ni  eos,  circums]iectantcs  defcctionis  tcm])us, 
subito  advcntus  consulis  o})])rcssisset.  Et  Ilannihal  movit 
ex  Tanrinis,  inccrtos,  cpiac  jiars  scqucnda  essct,  Gallos 
pracscntcra  sc  secuturos  ratus.     lam  ])ro])c  in  cons])cctu 

5  erant  exercitus,  convencrantque  duces  sicuti  intcr  se  non- 
dum  satis  noti,  ita  iam  imbutus  uterque  quadam  admiratione 
alterius.  Nam  llannibalis  et  apud  Romanos,  iam  ante  Sa- 
gunti  excidium,  cclcbcrrinnnn  nomen  crat :  et  Sci])ionem 
Ilannibal  co  i])so,  quod  advcrsus  sc  dux  ]iotissimuin  Icctus 
esset,  ]iraestantem  virum  crcdebat.  Et  auxcrant  inter  sc 
opinioncm ;  Sci])io,  quod,  relictus  in  Gallia,  obvius  fucrat  in 
Italiam  transgrcsso  llannibali ;  llannihal,  ct  conatu  tam 
audaci  traiicicndarum  AI]iium,  ct  effcctu.  Occuj^avit  tamcn 
Scipio  Padum  traiicere,  et,  ad  Ticinum  amncm  motis  castris, 
prius,  quam  educcret  in  aciem,  adhortandorum  militum 
causa,  talcm  orationem  exorsus  est : 

'  Si  cum  exercitum,  militcs,  educerem  in  acicm,  qucm  in      40. 
'  Gallia  mccum  habui,  su]3crsedissem  lofiui  a])ud  vos.      Quid  Conielius 
'  enim   adhortari  rcfcri-ct  aut   cos   cfiuitcs,  qui   cquitatum  "V,''''^f  f""' 

.,         .  1    111       1  n  1    .       '.    .1  1  adhortatur. 

'  nostnim  ad  lihodanum  numen  cgrcgic  vicisscnt,  aut  eas 
'  Iegiones,cum  ciuibus  fugicntcm  hunc  ipsumhostem  secutus, 
'  confessionem  cedentis  ac  dctrectantis  certamen  ]iro  victoria 
'  habui  ?  Nunc,  quia  ille  exercitus,  IIis])aniac  provinciac 
6 '  Rcrii^^tus,  ihi  cum  fratrc  Cn.  Sci])ionc  meis  auspiciis  rem 

2  In  reficiendo]  Qui  contracta  in  Unus  e  regiis  codicibus  exhibuit  no- 
transitu  Alpium  mala  tum  maxime  bis  cam  scripturam  quam  expressi- 
.sentiebat,  quuni  se  reficere  conaretur.  mus.  Illam  coniectura  iam  praece- 
Crev.  perat  Gronovius.  Crev. 

3  Efferata]  Propter  squalorem,  et  5  Co))ve>ieran/(/ue  d)ices]  Xon  in 
omissum  tanto  tempore  omnem  cor-  coUoquium,  sed  tantum  in  eandem 
poris  cultum,  aliquid  torvi  ferique  regionem,  ita  ut  haud  multum  inter 
praeferentia.     Supr.  ii.  23.  P)-0)nissa  se  abessent. 

bai-ba  et  capi/H  efferaverant  specion         6  Meis  aiispiciis]    Quia  Cornelio 

oris.  Crev.  sorte    Hispania    evenerat    provincia, 

4  Quia  volentes  in  a)}iicitian)  non  adeoque  eius  auspiciis  res  ibi  gere- 
veniebant]    Nemjie  oppidani.     Prius  bantur.  Doer. 

legebatur  qjiia  vo/entis  .  .  .  veniebat. 

d2 


36  TITI  LIVII 

U.  C.  634.  '  gerit,  ubi  eum  gercre  senatus  populusque  Romanus  voluit ; 

A.  C.  218.  «egQ^  ^it  consulem  ducem  adversus  Hannibalcm  ac  Poenos 
'haberetis,  ipse  mc  huic  voluntario  certamini  obtuli;  novo 
'  imperatori  apud  novos  mihtes  pauca  verba  lacienda  sunt. 
'  Ne  genus  belli,  neve  hostem  ignoretis ;  cum  iis  est  vobis, 
'milites,    pugnandum,    quos    terra   marique    priore    bello 
'  vicistis:  a  quibus  stipendium  per  viginti  annos  exegistis :_  a 
'  quibus  capta  belli  praemia,  Siciham  ac  Sardiniam,  habetis. 
'  Erit  igitur  in  hoc  certamine  is  vobis  iUisque  animus,  qui 
'  victoribus  et  victis  esse  solet.     Nec  nunc  illi,  quia  audent, 
'sed  quia  necesse  est,  pugnaturi  sunt:    nisi  creditis,  qui 
'  exercitu  incolumi  pugnam  detrectavere,  eos,  duabus  parti-  s 
'  bus  peditum  equitumque  in  transitu  Alpium  amissis,  quum  9 
'  plures  paene  perierint,  quam  supersunt,  plus  spei  nactos 
'  esse.     At  enim  pauci  quidem  sunt,  sed  yigentes  animis  i 
'  corporibusque,  quorum  robora  ac  vires  vix  sustinere  vis 
'  uUa  possit.     Effigies,  imo  umbrae  hominum,  fame,  frigore, 
'  ilhivie,  squalore  enecti,  contusi  ac  debilitati  inter  saxa  ru- 
'pesque.       Ad   haec,  praeusti   artus,  nive  rigentes   nervi, 
'  membra  torrida  gelu,  quassata  fractaque  arma,  claudi  ac 
'  debiles  equi.     Cum  hoc  equite,  cum  hoc  pedite  pugnaturi 
'estis:  rehquias  extremas  hostium,  non  hostes,  habebitis. 
'  Ac  nihil  magis  vereor,  quam  ne,  vos  quum  pugnaveritis, 
'  Alpes  vicisse"  Hannibalem  videantur.     Sed  ita  forsitan  de- 
'  cuit,  cum  foederum  ruptore  duce  ac  populo  deos  ipsos,  sine 
'  ulla  humana  ope,  committere  ac  proiligare  beUum :  nos,  2 
'  qui  secundum  deos  violati  sumus,  commissum  ac  profliga- 
41.      '  tum  conficere.     Non  vereor,  ne  quis  me  hoc  vestri  adhor-3 
'  tandi  causa  magnifice  loqui  existimet ;  ipsum  ahter  animo 
*  affectum  esse.     liicuit  in  Hispaniam,  provinciam  meam, 
'  quo  iam  profectus  eram,  cum  exercitu  ire  meo :  ubi  et 
'  fratrem  consihi  participem  ac  pericuU  socium  haberem,  et 
'Hasdrubalem     potius,    quam    Hannibalem,    hostem,    et 
'  minorem  haud  dubie  molem  belU.     Tamen,  quum  prae- 


8  Duabus partibux^i  Duabus  tertiis  per  indicant  particulae  at  enim.  cf. 
partibus.  supr.  iv.  4.  Rasch. 

9  Qunm  plures  paene  perierint,  1  /'ro/i.^are]  h.e.  AdexituTnferme 
quam  supersuni']  Suspecta  quidem  est  adducere,  ut  Cic.  Tusc.  v.  6.  cf.  supr. 
haecparenthesisStrothioetDoeringio,  iii.  50. 

et    quae  glossatoris  manum  prodere  3    Vestri  adhortandi  causa']   Vide- 

videatur.     Bauerus  quidem  nostrum  retur  ratio  grammaticarum  legum  po- 

mitigare  velle  censet,  quod  forte  nimis  stulare  vel  vestri  adhortandorum,  vel 

auxerat :  contra  Raschig.  paene  non  vos  adhortandi.     Sed  hanc  loquendi 

ferme,  sed  penitits  hic  significare  sus-  formam  compluribus  ex  probatissimo 

picatur,  quemadmodum  apud  Planc.  quoque   scriptore    exemplis    tuentur 

in  Cic.  Ep.  x.  23.  non  hoc  vitio  paene  Sanctius  in  Minerva  iii.  8.  et  auctor 

sum  deceptus,  legitur.   cf.  Prise.  iii.  p.  Novae  Methodi  linguae    Latinae  in 

608.  observationibus  ad  Gerundia.  Crev. 
I  At  enim']  Obiectionem  fere  sem- 


LIB.  XXI.    CAP.    11.  37 

'  tcrvchcrcr  luivibus  (ialliac  oram,  ad  iaiiKini  huius  liostis  u.  C.  5.14. 
'  In  terrani  cgrcssus,  pracinisso  c^iuitatu,  ad  Uhodauuin  niovi  A.'  d  21H. 
'  castra.  K(|ucstri  proclio,  (pia  partc  copiarum  conscrcudi 
'  manum  fortuna  data  est,  hostcm  fudi :  pcditum  a^mcn, 
'quod  iu  mochun  fMi>-icntium  ra])tim  aj>;cl)atur,  (juia  ai;se(|ui 
'  tcrra  non  potcram,  rcfjrcssus  ad  navcs,  quanta  maxiiua 
'  cclcritatc  potui,  tanto  maris  tcrrarunupic  circuitu,  in  radi- 
'cibus  Alpium  obvius  fui.  lluic  timcndo  hosti  utrum, 
'  quuin  dcclinarcm  ccrtamcn,  im])rovisus  incidisse  vidcor  an 
'occurrere  in  vestigiis  cius?  lacessere  ac  trahere  ad  decer- 
'nendum?  Expcriri  iuvat,  utrum  alios  rc})cntc  Cartha- 
'  ginienses  per  viginti  annos  terra  cdidcrit :  an  iidem  sint, 
'([ui  ad  Acgatcs  pugnavcrunt   insulas,  ct  quos  ab  P^rvcc 

4  '  duodcviccnis  dcnariis  aestimatos  emisistis :  ct  utrum  llan- 
'nibai  hic  sit  aemuhis  itincrum  Ilercuhs,  ut  ipse  fert,  an 

5  '  vec^tigaHs  stipcndiariusquc  ct  scrvus  j^opuh  Romani  a  patrc 
'  rcHctus :  quem  nisi  Saguntinum  scelus  agitaret,  respiccret 
'  profecto,  si  non  patriam  victam,  domum  ccrtc,  patrcmque, 
'  et  foedera  Ilamilcaris  scripta  manu  :  qui,  iussus  a  consulc 
'  nostro,  pracsidium  dcduxit  ab  Ervcc  :  qui  gravcs  imj^ositas 
'  victis  Carthaginiensibus  leges  frcmcns  macrensque  acccj^it: 
'(]ui  dccedcrc  Siciha,  qui  stipcndium  po])ulo  Romano  darc 
'  pactus  est.  Itaque  vos  ego,  milites,  non  eo  soluin  animo, 
'  quo  adversus  ahos  hostcs  soletis,  pugnare  velim ;  sed  cum 
'  indignatione  (luadam  ataue  ira:  vclut  si  scrvos  videatis 
'  vestros  arma  repcnte  contra  vos  fcrentcs.  Licuit  ad  Erv- 
'  cem  clausos,  ultimo  su})]-)]icio  humanorum,  famc  intcrficcre: 
'  licuit  victriccm  classcm  in  Africam  traiicere,  atque  intra 
'  ]>aucos  dics  sine  ullo  ccrtamine  Carthagincm  delcrc. 
'  Veniam   dedimus  precantibus :    cmisimus  ex   obsidione : 

6  '  paccm  cum  victis  fecimus :  tutelae  deinde  nostrae  duximus, 
'  quum  Africo  bello  urgerentur.  Pro  liis  impartitis,  furiosum 
'  iuvenem  scquentes,  oppugnatum  patriam  nostrara  veniunt. 
'  Atque  utinam  pro  decorc  tantum  hoc  vobis,  ct  non  pro 
'salutc,  cssct  certamcn.  Non  de  posscssione  Siciliae  ac 
'  Sardiniae,  dc  quibus  quondam  agcbatur,  sed  pro  Italia 
'  vobis  cst  pugnandum :  nec  est  ahus  ab  tergo  exercitus, 
'  qui,  nisi  nos  vincimus,  hosti  obsistat ;  nec  Alpes  aliae  sunt, 

4  Duodevicenis  denariis']  De  hac  adhuc  non  vectigaUs  erat,  iit  qui 
re  omnino  silet  Pol.  i.  62.  sed  ap.  uiinime  in  provinciae  locum  cesserat. 
Zonar.  viii.  17.  in  legibus  pacis  scri-  6  Tutelae  ...  nostrae'\  Ad  tutelam 
ptum  esse  inyenimus,  quod  Poeni  Ro-  nostram  pertinere  duximus.  Haec 
manos  captivos  siatuito  dimittere,  haud  dubie  vera  sunt,  qiiippe  Romani 
suos  autem  a  Romunis  pretio  redi-  teste  Polybio,  dum  Africo  bello  urge- 
mere  deberent.  bantur  Carthaginienses,  foederis  leges 

5  VectifiaUsstipendiariHsque']  Ora-  observabant,   sed   sedato    illo   bello, 
torice  liaec  dicta,  quippe  stipendium  ipsi  invasere  Sardiniam.   Hanc  autem 
Iiaud  dubie  Carthaginiensibus  impe-  inimiam  noster  pi-udenter  reticet. 
ratum  erat,  ager  vero  Carthaginiensis 


38  TITI   LIVII 

U.  C.  534.  '  quas   dum   superant,   comparari    nova   possint  praesidia. 

A.  C.  318.  ^  Hic  est  obstandum,  milites,  velut  si  ante  Romana  moenia 
'  pugnemus.  Unusquisque  se  non  corpus  suum,  sed  con- 
*iugem  ac  liberos  parvos  armis  protegere  putet:  nec 
'  domesticas  solura  agitet  curas,  sed  identidem  hoc  animo 
'  reputet,  nostras  nunc  intueri  manus  senatum  populurnquc 
'  Romanum  :  qualis  nostra  vis  virtusque  fuerit,  talem  dcinde 
'  fortunam  illius  urbis  ac  Romani  imperii  fore.' 

42.  Haec   apud    Romanos  consul.     llannibal,  rebus   prius,  7 
Hannihai    quam  vcrbis,  adhortandos  milites  ratus,  circumdato  ad  spe- 

'  uam  ver  ctaculum  exercitu,  captivos  montanos  vinctos  in  medio 
birSiHtes  statuit ;  armisque  GaUicis  ante  eorum  pedes  proiectis,  inter- 
hortatur.  j-oo-arc  interpretcm  iussit,  ecquis,  si  vincuhs  levaretur,  arma- 
qu^  et  equum  victor  acciperet,  decertare  ferro  vellet  ?  Quum 
ad  unum  omnes  ferrum  pugnamque  poscerent,  et  deiecta  8 
in  id  sors  esset,  se  quisque  cum  optabat,  q\iem  fortuna  m  id 
certamen  legeret.  Ut  cuiusque  sors  exciderat,  alacer,  inter 
(iratulantes  gaudio  cxsultans,  cum  sui  moris  tripudiis  arma 
raptim  capicbat.  Ubi  vero  dimicarent,  is  habitus  animorum  9 
non  inter  eiusdem  modo  conditionis  homines  crat,  sed  etiam 
inter  spcctantes  vulgo,  ut  non  vincentium  magis,  quam 
bene  morientium,  fortuna  laudaretur. 

43.  Quum  sic   ahquot  spectatis  paribus  affectos  dimisisset,  i 
Eius  oratio.  concione  inde  advocata,  ita  apud  eos  locutus  fcrtur :  '  Si, 

'qucm  animum  in  ahenae  sortis  exemplo  pauUo  ante 
'  habuistis,  eundcm  mox  in  aestimanda  fortuna  vestra 
'  habueritis,  vicimus,  mihtes:  neque  enim  spcctaculum  modo 
'  iUud,  sed  quaedam  vehiti  imago  vcstrae  conditionis  erat. 
'  Ac  nescio,  an  maiora  vincula  maiorcsque  necessitates  vobis, 
'  quam  captivis  vestris,  fortuna  circumdederit.  Dextra 
'  laevaque  duo  maria  claudunt,  nuham,  ne  ad  effugium  qui- 
*  dem,  navem  habentibus :  contra  Padus  amnis,  maior  Padus  3 
'  ac  violcntior  Rhodano ;  ab  tcrgo  Alpes  urgent,  vix  integris 
'  vobis  ac  vigcntibus  transitae.  Hic  vincendum  aut  morien- 
'  dum,  mihtcs,  cst,  ubi  primum  hosti  occurristis.  Et  eadem 
'fortuna,  quae  neccssitatem  pugnandi  imposuit,  praemia 
'  vobis  ea  victoribus  proponit,  quibus  amphora  homines  ne 

7  Rebits  prms']  Exemplo  scilicet  Poenos  usitatum  fuisse  docet  Casaub. 
fortitudinis  ante  militum  oculos  edito.     ad  Suet.  Aug.  13.  Rup. 

DoER.  cf.  Pol.  iii.  62.  I  Qiinm  sio  aliquot  spectatis  pari- 

8  Deiecta  .  .  .  sors']  In  urnam  seu  bits]  Contra  Pol.  iii.  62.  duos  tantum 
sitellam  coniecta,  qua  versata  excide-  dimicasse,  quorum  alterum  periisse, 
bant  tabellae  sortibus  inscriptae.  alterura  superstitem  fuisse  scril)it. 

9  Is  habiius  anihwrum']  Ita  affecti  2  Contra  I'adus  amnis]  In  pluri- 
sunt  animi  non  modo  C4allorum,  ei?/s-  bus  codd.  circa  occurrit,  sed  contra, 
dem  scilicet  condiiionis,  sed  etiam  quod  I.  Gronovius  reposuit,  tantum 
Poenonun.     Hunc   morem    captivos  non  omnes  editorcs  malunt, 

per  paria  certamine  componendi  apud 


LTB.  XX r.    CAP.   II.  :VJ 

nl)  (liis  ([uidfin  irnmorhililjus  oplarc  solcnt.  Si  Siciliain  r.  C.  5.^4. 
tantnni  ac  Sanliuian),  parcMitiljus  nostris  crcptas,  nostra^-  ^- ^'^* 
virtutc  rccu])ciatnri  csscnnis,  satis  tanicn  anij)la  ])rctia 
esscnt.  Quic(|uid  lloniani  tot  trium])lns  partum  congcs- 
tumque  possidcnt,  id  omne  vestrum  cum  ipsis  dominis 
futurum  cst.  In  hanc  tam  o]iimani  mcrccdcm,  agite,  cum 
diis  bcnc  iuvantibns  arma  caj)i(c.  Satis  adhuc  in  vastis 
Lusitaniac  (\'ltil)criac(iuc  montihus,  jx-cora  conscctando, 
nullum  cmolumcntuni  tot  lahoruni  j)criculorum(|nc  vcstro- 
rum  vidistis:  tcmjins  cst  iam,  ojiulcntavos  ac  ditia  sti])cn- 
dia  faccrc,  ct  niagna  oj^erac  jirctia  mcrcri,  tantum  itincris 
])er  tot  montes  iluminacjue  et  tot  armatas  gentcs  emensos. 
Hic  vobis  terminum  lahorum  fortuna  dedit:  hic  dignam 
mercedcm,  cmcritis  stijicudiis,  dabit.  Nec,  cjuam  magni 
nominis  bellum  est,  tani  difTicilcm  existimaritis  victoriam 
fore.  Sae})e  et  contcin])tus  hostis  crucntum  ccrtamcu 
edidit,  ct  incluti  jioj^nli  i-cgcscjuc  pcrlcvi  momcnto  victi 
sunt.  Nam,  dcmj^to  hoc  uno  fnlgorc  nominis  Komani, 
quid  est,  cur  illi  vobis  comjiarandi  sint  ?  Ut  viginti  anno- 
rum  militiam  vestram  cum  illa  virtutc,  cum  illa  fortuna 
taccam ;  ab  Ilerculis  columnis,  ab  Occano  terminis(juc 
ultimis  tcrrarum,  pcr  tot  fcrocissimos  Ilispaniac  ct  Galliac 
j)Oj)ulos  viuccutcs  huc  ]:)ervenistis :  pugnabitis  cnm  excr- 
citu  tironc,  hac  i])sa  acstatc  cacso,  victo,  circumsesso  a 
Gallis,  ignoto  adhuc  duci  suo,  ignorantiquc  duccm.  An 
me,  in  praetorio  patris,  clarissimi  imperatoris,  proj)C 
natum,  certe  eductum,  domitorem  Ilispaniae  Galliaequc, 
victorem  eundem  non  Aljiinarum  modo  gentium,  scd  ijisa- 
rum,  (juod  multo  maius  est,  Alj)ium,  cum  scmestri  hoc 
conferam  cUicc,  descrtore  cxercitus  sui  ?  Cui  si  cjuis, 
dcmptis  signis,  Poenos  llomanosque  hodie  ostendat,  igno- 
raturum  certum  habeo,  utrius  excrcitus  sit  consul.  Non 
ego  illud  parvi  aestimo,  milites,  cjuod  nemo  vestrum  est, 
cuius  non  ante  oculos  ipse  saepe  mihtare  alicjuod  echdcrim 
facinus;  cui  non  idem  ego,  virtutis  spectator  ac  testis, 
notata  temporibus  locisqne  refcrre  sua  possim  decora. 
Cum  laudatis  a  me  millics  donatisque,  alumnus  prius  om- 
nium  vestrum,  quam  imjicrator,  proccdam  acie  adversus 
ignotos  inter  se  ignorantesque.  Quocunque  circumtuli  44. 
oculos,  plena  omnia  video  animorum  ac  roboris ;  vetcranum 
peclitem,  generosissimarum  gcntium  equites  frenatos  et 
infrenatos,  vos  socios  fidelissimos  fortissimosque,  vos  Car- 

3  Ab  HercuUs  cohimnis']   Hae  qui-  de  Scipione,  qui  maxiniam  exercitus 

dem  duo  montes  crant,quorum  alter  in  sui  partemin  llispaniam  miserat.  supr. 

Hispania  Culpe,  alter  in  Africa  Ahyle  c.  32. 
dictus  est,  hod.  Gibraltwr  et  Ceula.  5  Equites  frenatos  et  iiifrenatos'] 

^  Deseriore  excrcitus siii]  InvkMose  Numidae,  qui    plurimi   in    eqviitatu 


40  TITI    LIVII 

U.  C.  534.  '  thaginienses,  quinu  ob  patriam,  tum  ob  iram  iustissimam, 
A.  C.  218.  <  pugnaturos.  Inferimus  bellum,  infestisque  signis  descen- 
'  dimus  in  Italiam,  tanto  audacius  fortiusque  pugnaturi, 
'  quanto  maior  spes,  maior  est  animus  inferentis  vim,  quam 
'  arcentis.  Accendit  praeterea  animos  et  stimulat  dolor, 
'  iniuria,  indignitas.  Ad  supplicium  depoposcerunt  me 
'  ducem  primum,  deinde  vos  omnes,  qui  Saguntum  oppug- 
'  nassetis :  deditos  uitimis  cruciatibus  aftecturi  fuerunt. 
'  Crudelissima  ac  superbissima  gens  sua  omnia  suique  arbitrii 
'  facit.  Cum  qnibus  bellum,  cum  quibus  pacem  habeamus, 
'  se  modum  imponere  aequum  censet :  circumscribit  inclu-  6 
'  ditque  nos  terminis  montium  fluminumque,  quos  ne  exce- 
'  damus :  neque  eos,  quos  statuit,  tcrminos  observat.  Ne 
'  transieris  Iberum :  ne  quid  rei  tibi  sit  cum  Saguntinis.  Ad 
'  Iberum  est  Saguntum  :  nusquam  te  vestigio  moveris.  Pa- 
'  rum  est,  quod  veterrimas  provincias  meas  Siciham  et  Sar- 
'  diniamadimis:  etiam  Hispanias?  et  inde  cessero, in  Africam  7 
'  transcendes.  Transcendes  autem,  dico?  Duos  consules 
'  huius  anni,  unumin  Africam,  aUerum  in  Hispaniam  mise- 
'  runt.  Nihil  usquam  nobis  relictum  est,  nisi  quod  armis 
'  vindicarimus.  Ilhs  timidiset  ignavishcetesse,  quircspectum  8 
'  habent,  quos  suus  ager,  sua  terra,  per  tuta  ac  pacata  itinera 
'  fugientes,  accipient : ,  vobis  necesse  est  fortibus  viris  esse, 
'  et,  omnibus  inter  victoriam  morterave  certa  desperatione  9 
'  abruptis,  aut  vincere,  aut,  si  fortuna  dubitabit,  in  proeho 
'  potius,  quam  in  fuga,  mortem  oppetere.  Si  hoc  bene 
'  fixum  omnibus  destinatumque  in  animo  est,  iterurn  dicam, 
'  vicistis :  nullum  momentum  ad  vincendum  homini  ab  diis  i 
'  immortaUbus  acrius  datum  est.' 


Haniiibalis  eiant,  equis  infrenatis  ute-  eris  l/jerum.    Neque  contradictionem 

bantur.     Hinc  apud  Virgilium,  jV«-  in  foedere  tam  manifestam  aperuisset, 

midae  infreni.  quam  oculis  siibiicere  vult  Hannibal : 

6    Circum.^^crihit    inchiditf/ue    nos  )ie  transieris  Iberum  .  .  ne  qidd  rei 

lerminis']    Sequitur    dialogus    orato-  tibi  sit  ctim  Saguntinis,  non    trans- 

ricus,  in  quo  Romanus  dicit  ne  trans-  gresso  Iberum.  Strotii. 

ieris  —  Saguntinis,    et    nuscjuam    te  7  Inde   cessero'\    Si   inde   cessero. 

vestigio   moveris  ;    (juibus   respondet  Supprimitur  particula  si  ad  maiorem 

Poenus,   ad  Iberum   est   Sagnntum :  vim.  Chev. 

((uorum    sensus  est :    Neque  transeo  8  Qrii  respectum  habentl   Qui  ha- 

Iberum,  foedus  servans  ;  sed,  quod  ex  bent  quo  respiciant,  quum  illis  a  tergo 

foedere  meum  est,  occupo.      Quum  sit  Roma  et  Italia.  Crev. 

Iberussitfinisnostriimperii,  in  nostra  9   Omnibus    inter   victoriam  mor- 

parte  est  Saguntum  :  namque  «(/ i.  e.  iernve   certa    desperatione    abruptis] 

cis  Iberum  est  Sagunium.     Prudenti  Quum  inter  victoriam  mortemve  nihil 

autem  consilio  dixit  Livius  ad  Iherum,  sit  vobis  medium,  sed  omnia  certa  de- 

quum  neque  cis  Iberum  neque  trans  speratione,   velut   profunda   quadam 

/.    sine    ambiguitate    dicere    posset.  voragine,  abni])ta.  Crev. 

Namque<7M/.  necjueRomanus^neque  i  Nullum  momentum]    Hoc    loco 

Hannibal,  iam  Alpes  transgressus,  di-  omnes  mss.  vitiati  sunt.     Optimi  ha- 

cere  poterat :    et  frans   I.  adversari  bent  loco  ultimae  vocis  contemptum : 

visum  esset  verbis  foederis  ne  transi-  nec  abludunt  ceteri.    Inde  Gronovius 


LTB.  XXI.    CAP.  4(1.  41 

His  adliortationibus  (nmin  utrinuiuo  ad  certanien  aceensi  IJ.  C.  534. 
milituni  aninii  essent,  lioniani  j)onte  Ticinuin  iun{i;nnt,  tu--^-  ^-  2'*^- 
tandiqne  pontis  eausa  eastelluin  insu])er  iinponunt.    Foenus,       '*'-'• 
opcre  occu])atis  hostibus,  Maharbalcin  euni  ahi  Numidarnin, 
e(|uitibus  (|uin<ijcntis,  ad  dc])oj)uhnidos  sociorum  |K)puh  Ro- 
mani    a^ros    mittit.       Gahis    ])arci     (piam    maximc    iubct, 
princi])nin(|uc   animos    solhcitari    ad    defectioncin.      Fontc 
perfecto,  traductus  Ronianus  excrcitus  in  a<irum  Insnbrinm, 

2  quin(|uc  miUia  })assuum  a  V^ictumuhs  eonse(ht.      Jbi  llan- 
nibal    castra    habcbat :     rcvoeatoc]uc    propere    Maharbalc  Praemia 
atque    equitibus,   quum    instarc   eertamcn    ccrncret,  nihiP""  P''^ 
unquara  satis  dictum  })raemorntumquc  ad  cohortandos  mi-  Hannibal. 
htes  ratus,  vocatis  ad  concionem  certa  praeinia  })ronuntiat, 

in  quorum  sjiem  }iu<2;narcnt.  '  Agrum  sesc  datnrum  csse 
'  in  Itaha,  Africa,  llis})ania,  ubi  quisque  vcht,  immunem 
'  i})si,  (}ui  acce})issct,  libcrisque ;  qui  pecuniam,  quam 
'  agrum,  maluissct,  ci  se  argento  satisfacturum  :  qui  so- 
'  ciorum  cives  Carthaginicnses  fieri  vellent,  potestatem 
'  facturum  :  qui  domos  redire  mallent,  daturum  se  opcram, 
'  ne  cuius  suorum  })0])ularium  mutatam  sccum  fortunam 
'  esse  vellent.'  Scrvis  qu()(]ue  dominos  ])rosecutis  libcr- 
tatcm  })r()})()nit,  bina(}uc  })ro  his  manci})ia  domiiiis  se  red- 
diturum.  Eaquc  ut  rata  scirent  fore,  agnum  laeva  manu, 
dextra  silicem  retinens,  si  fallcrct,  lovem  ccteros(}ue  })re- 
catus  deos,  ita  se  mactarent,  quemadmodum  ipse  agnum 

3  mactasset,  secundum  }irecationem  cajout  pecudis  saxo  elisit. 

4  Tum  vero  omnes,  velut  diis  auctoribus  in  spem  suam  (}uis- 

5  que  aeceptis,  id  morac,  cjuod  nondum  pugnarent,  ad  })o- 
tienda  s}ierata  rati,  }oroeliura  vmo  anirao  et  vocc  una 
})oscunt. 

A}:)ud  Ilomanos  haudc}ua(]uam  tanta  alacritas  erat,  su}5er       46. 
cetera  recentibus  ctiam  territos  prodigiis.     Nam  et  kqius  Prodigia  in 
intraverat  castra,  laniatisque  obviis  i})se  intactus  evaserat ;  ^^^^~'" 


castris  Ko- 
lanis. 


finxit    momentxim,   qui)d    verissiniiira  v.  p.   218.  et  Plin.  H.  N.  xxxiii.  4. 

putavit,  atque  adeo  non  dubitavit  in  nicmoratur,    ojipidum    haud    procul 

textum    immittere.      Prius   editi    ex  Placentia.  cf.'PoI.  iii.  66.  qui  Publi- 

Vallae   coniectura    habebant   incita-  um  castra  prope  Placentiam  posuisse 

mentnm,  quod   aptius  congruit   cum  nanat. 

adiectivo  acrkts.    lac.  Gronovius  pro-         3  Sa.vo  elisW^  cf.  Supr.  i.  24.  ix.  5. 
pius  insistens  ipsis  apicibus  literarum  4  In  spejn  sunm  quisque  ucceplis'] 

scriptae  lectionis  suspicatur    nullum  Insolita  constructio  rov  rjnisque  pro 

eo  telum.  Crev.  cuiqtt£.    Noster  in  animo  habuit,  vehtt 

2  A  Vicfumnlisl    Vico  tumulis  mss.  si  deos  auctores  in  spem  suam  quis- 

omnes    et    edd.    vetustiores.      Unde  que  acceperat. 

postea    Rubenius    etfecit    Victumviis         5  Id  moi-ae']    Id  tantum  sibi  esse 

quod  recentiores  edd.  receperunt.    Vi-  morae  rati,  quominus   speratis   poti- 

ctumviae   infr.  c.   57.  occurrunt,  sed  rentur,    quod    nondum    pugnarent  ; 

alium     locum     ibi     intelligi     censet  atque  adeo  sese,  statim  atque  pugnare 

Stroth.  qui    Victumulis  hic  reponit.  daretur,compotesvotorum  fore.  Crev. 
Ictumuli  sive  Victumnli  a]!.  Strabon. 


42  TITI   LIVII 

U.  C.  534.  et  examen  apum  in  arbore  praetorio  imminente  consederat. 

A.  C.  218.  Quibus  procuratis,   Scipio,  cum  equitatu  iaculatoribusque 

expeditis  profectus  ad  castra  hostium,  exque  propinquo  co-6 

pias,  quantae,  et  cuius  generis  essent,  speculandas,  obvius 

fit  Hannibali,  ct  ipsi  cum  equitibus  ad  exploranda  circa 

loca  progresso.     Neutri  alteros  primo  cernebant:  densior 

deinde    incessu    tot    hominum   equorumque   oriens  pulvis 

signum  propinquantium  hostium  fuit.     Constitit  utrumque 

agmen,  et  proeho  scse  expediebant.     Scipio  iaculatores  et 

Gallos  equites  in  fronte  locat;  Romanos,  sociorumque  quod 

roboris  fuit,  in  subsidiis.    Hannibal  frenatos  equites  in  me- 

Pugna        dium  accipit,  cornua  Numidis  firmat.     Vixdum  clamore 

Ticimim  ^^  sublato,  iaculatorcs  fugerunt  inter  subsidia.     Ad  secundam 

aciem   inde   equitum   certamen  erat    ahquamdiu   anceps: 

dein,  quia  turbabant  equos  pedites  intermixti,  multis  laben- 

tibus  ex  equis,  aut  desiUentibus,  ubi  suos  premi  circum- 

ventos  vidissent,  iam  magna  ex  partc  ad  pedes  pugna  ve- 

nerat :   donec  Numidae,  qui  in  cornibus  erant,  circumvecti 

Vincit         paullulum,  ab  tergo  se  ostendcrunt.     Is  pavor  perculit  Ro- 

Cos"aiilio  ^^i^ii^os,  auxitque   pavorem  consuhs  vulnus,  periculumque 

servatus.      iutercursu  tum  primum  pubescentis  filii  propulsatum.     Hic  7 

erit  iuvenis,  pencs  quem  perfecti  huiusce  belU  laus   est, 

Africanus  ob  egregiam  victoriam  de  Ilannibale  Pocnisque 

appellatus.     Fuga  tamen  effusa  iaculatorum  maxime  fuit, 

cpios  primos  Numidae  invaserunt.     Ahus  confertus  equita- 

tus  consulem  in  mcdium  acceptum,  non  armis  modo,  sed 

ctiam  corporibus  suis,  protegens,  in  castra,  nusquam  tre- 

pide  neque  cffuse  ccdendo,  rcduxit.      Sei'vati  consulis  de- 

cus  Coehus  ad  servum  natione  Ligurcm  delcsat.     Mahni 

equidcm  dc  hlio  vcrum  essc,  quod  et  })hu'es  tradidere  auc- 

torcs,  ct  fama  obtinuit.  8 

47.  Hoc  primum  cum  Ilannibalc  prochum  fuit;  quo  fiicilc 

Ultra  Pa-   apparuit,  et  cquitatu  mehorem  Poenum  esse,  et  ob  id  cam- 

dum  rece-       ^'         ^^  ^i  .•,t-»i  *i  111 

dunt  Ro-     V^^  patentes,  quales  sunt  niter  Padvnn  Alpcsquc,  bello  ge- 
mani.  rcndo    Romanis  aptos  non   essc.     Itaque   proxima  noctc, 

iussis  mihtibus  vasa  silentio  cohigcrc,  castra  ab  Ticino  mo- 
ta,  festinatumque  ad  Padum  cst;  ut  ratibus,  quibus  iunx- 
crat  fiumcn,  nondum  rcsohitis,  sine  tumuUu  atque  insecta- 
tionc  hostis,  copias  traiiceret.    Prius  Placentiam  pervenere. 


6  Exfjue  propinqiw}  Ita  Valla  Drak.  et  Stroth.  tanquam  vividius  et 
emendavit  pro  ejc  quo  propinquo,  praesentius,  quia  sit  futura  pars  nar- 
quod  edd.  fere  omnes  habcnt.  E.v  rationis,  etsi  rei  gestae  praeteritae, 
propinquo  copias  Stroth.  Ex  propin-  ut  ap.  Flor.  ii.  6.  Ilic  erit  Scipio, 
quo,  copiasqiie  cum  Gronov.  legen-  qui  in  e.ritium  Africae  crescit.  Cf. 
dum  censet  Crev.  supr.  vii.  i.  et  Ovid.  Fast.  ii.  386.  Rur. 

7  Hic  erit  iuvems'^  Ita  o])tinii  8  Fama  obti?iuit]  Intellige  casum 
jiss.    pro    vulg.    erat,    probb.    Gron.  sextum.  Rascii. 


LIB.  XXI.    CAP.  48.  43 

(jCjnam  satis  scirct  llaniiihal  ah  Ticino  j)rolcct()S:   tanicn  ad  [j.  c.  534. 
scxccntos  nioratornni  in  citcriorc  ripa,  scgnitcr  ratcin  sol- ^.  C.218. 

1  ventes,  cepit.  Transirc  non  potnit  ponteni,  nt  extrema 
resolnta  erant,  tota  rate  in  secnndam  a(jnam  labcnte.  (Joc- 
lins  anctor  est,  Magonem  cnm  ccjnitatn  ct  Ilispanis  pcditi- 
bns  llnnicn  cxtcni])lo  transnassc ;  i])sinn  Ilaiuiibalcm  ])cr 
sn])cri<)ra  Padi  vada  cxcrcitnm  trachixissc,  clc])]iaiitis  in  or- 
dincm  ad  sustincndnm  inijictum  Hniuinis  o])j)osilis.  Ea 
peritis  amnis  eius  vix  fidcin  fcccrint.  jNam  nccjuc  ccjuites, 
armis  eqnisque  salvis,  tantam  vim  lluminis  snperasse  veri- 

^simile   est,   ut   iam  Ilispanos  onmcs    inflati    transvexerint 

3  utres :  et  multorum  dierum  circuitu  Padi  vada  jictcnda 
fnerant,  cjna  excrcitus  gravis  inijicdiincntis  tradnci  ])osset. 
Potiorcs  apud  mc  auctores  snnt,  (jui  biduo  vix  locuin  rate 
iungendo  llumini  invcntnm  tradnnt;  ca  cum  Magonc  C(jui- 

tes    Ilisjianornm    cx])cditos    ])racinissos.     Dnm   Ilannibal,  Stquitur 
circa  flnnicn  lcgationibns  Gallornm  audiendis  moratns,  tra-'^?'*  ^^'•^^' 
iicit  gravins  jicditnm  agmcn,  interim  Mago  e(juitcs(jue  ab  "   ^ ' 
transitn  fluminis  dici  imius  itinere  Placcntiam  ad  hostes 
contendunt.     Ilannibal  jiaucis  ])()st  dicbus  scx  millia  a  Pla- 
centia  castra  communivit,  ct  j^ostcro  die,  in  cons])cctn  hos- 
tium  acie  dirccta,  ])otcstatcm  ])ugnac  fecit. 

Inseqnenti  nocte  cacdcs  in  castris  Ilomanis,  tuiuuhn  ta-       48. 
mcn  cjnam  rc  maior,  ab  auxiliaribus  Gallis  facta  est.     Ad  Galli  2200 
duo  millia  ])cditum  et  duccnti  ecjnitcs,  vigilibus  ad  portas  *'''^"*^"^^" 
trucidatis,  ad  Hannibalem  transfugiunt :  cjuos  Poenus  be-Hanniba- 
nigne   allocutns,  et  spe   ingentinm   donorum  acccnsos,  inlem. 
civitatcs  cjncmc^nc  suas,  ad  sollicitandos  ])0])ulariuin  animos 
dimisit.     Sci])io,  caedcm  eam  signnm  defectionis  omnium 
Gallorum  essc  ratus,  contactosquc  eo  scelcrc,  velut  iniccta 
rabie,  ad  arma  ituros ;    cjuan(juam  gravis  adhuc  vulnere  Scipio  ad 
erat,  tamen  quarta  vigilia  noctis  insequentis  tacito  agmine  Trebiam 

4  profcctns  ad  Trcbiam  flnvinm,  in  loca  altiora  eollcsque  im- 
peditiores  ecjniti  castra  movct.  Minus,  qnam  ad  Ticinum, 
fefellit :  missisqne  Ilannibal  ])rimum  Numidis,  dcinde  om- 
ni  equitatu,  turbassct  nti(]uc  novissimum  agmcn,  ni  avidi- 

9  Ad  sexcentos  moralorum}    Nu-  mutanda  esse  in  pedites,  vel  omnino 

meriim  apposuit  e  Poh'bio  Gronovius.  ableganda.  Crev. 

Vulgati  praeferebant  aliquot :  scripti  3  Peieiida  faerant'\   Fiierint  leito- 

adhaec.     Nimirum  Livius  scripserat  nit  Crev.  quod  Bekker.  in  textum  re- 

ad  DC.  Crev.  cepit,  sed  minime  opus  est,  quippe, 

1  Ut  extrema^  Toto  illo  ponte,  qui  ut  verbis  Ruhnkcnii  utar,  "  Centics 
e  ratibus  iunctus  erat,  labente  secun-  «irammatici  docuerunt,  plusquam  per- 
dum  cursum  fluminis,  simul  atciue  fecti  indicativum  modum  proeiusdem 
extrema  resoluta  fuere.  Crev.  subiunctivo  poni."  cf.  infr.  xli.  24. 

2  Utiam  Ilispanosomnes']  Etiamsi  4  Coilesque  impeditiores]  Hoc  cx 
idquoqueiionatur,credatur,  Hispanos  coniectura  Vallae  in  omncs  deinceps 
ope  utrium  inilatorum  aninem  trans-  edd.  venit.  Lucosqne  vel  locosque  co- 
isse.     Vox  omncs  vacare  videtur,  ct  dices  exliibent.  cf.  Pol.  iii.  67. 


44  TITI    LIVII 

U.  C.  534.  t^te  praedae  in  vacua  Romana  castra  Numidae  devertis- 

A.  C  218.  sent.     Ibi  dum,  perscrutantes  loca  omnia  castrorura,  nullo 

satis  digno  morae  pretio  tempus  terunt,  emissus  hostis  de 

raanibus  est :  et  quum  iam  transgressos  Trebiam  Romanos, 

raetantesque  castra  conspexissent,  paucos  moratorum  occi- 

derunt,  citra  flumen  interceptos.      Scipio,  nec  vexationem 

vulneris  in  via  iactati  ultra  patiens,  et  collegam  (iam  enim  5 

et  revocatum  ex  Sicilia  audierat)  ratus  exspectandum,  lo- 

cum,  qui  prope  llumcn  tutissimus  stativis  est  visus,  delec- 

tnm  communiit.     Nec  procul  inde  Ilannibal  quum  conse-  6 

disset,  quantum  victoria  equestri  elatus,  tantuni  anxius  in- 

opia,  quae  per  hostium  agros  euntem,  nusquam  praeparatis 

Clastidiimi  commeatibus,  maior  in  dies  excipiebat,  ad  Clastidium  vi- 

Poenis  pio- (^m-j-,    ^^^q  maffnum  frumenti   numerum   conffesserant  Ro- 

mani,   mittit.     Ibi  quum  vnn  pararent,  spes  lacta  proui- 

tionis :   nec  sane  magno  pretio,  nummis  aureis  quadringen-  7 

tis,  Dasio  Brundisino  pi-aefecto  praesidii  corrupto,  traditur 

Hannibah  Clastidium.     Id  horreum  fuit  Poenis  sedentibus 

ad  Trebiam.      In  captivos  ex  tradito  praesidio,   ut  fama 

clementiae  in  principio  rerum  cohigeretur,  nihil  saevitum 

est. 

49.  Quum  ad  Trebiam  terrestre  constitisset  beUum,  interim 

Res  ciiva    circa  Siciham    insulasque  Itahae  imrainentes,  et  a   Sem- 

Siciliam      pronio  consule,  et  ante  adventum  eins,  terra  marique  res 
teira  man-  ^  -v^.    ...  .,,  •        i    i 

quegestae.  gestae.      Vigmti  qumqueremes  cum  ranle  armatis  ad  depo- 

pulandam  oram  Itahae  a  Carthaginiensibus  missae,  novem 

Lipai"as,  octo  insulara  Vulcani  tenuerunt,  tres  in  fretum  s 

avertit  aestus.     Ad  eas  conspectas  a  Messana  duodecim 

naves  al)   llierone   rege    Syracusanorum   niissae,  qui   tum 

forte  Mcssanae  erat,  consulem  Romanura  oppcriens,  nuUo 

repugnante  captas  naves  Messanani  in  portum  deduxerunt. 

Cognitum  ex  captivis,  praeter  viginti  naves,  cuius  ipsi  clas- 

sis  essent,  in  Italiam  missas,  quinque  et  triginta  ahas  quin- 

queremes  Siciham  petere   ad  sollicitandos  veteres  socios. 

Lilybaei  occupandi  praecipuam  curam  esse :  credere  eadem 


5  Vnlneris  in  vraiactati^  lunctan-  erat,  neque  ante  an.  U.  C.  547,  si 
tis  vel  iaclanti  codices  habent.  lactati  Plinio  tides  danda  sit,  H.  N.  xxxiii. 
ex  emendatione  N.  Heinsii  provenit,  3.  Havid  dubie  noster  jToleiitice 
cui  Beklvcr.  se  addicit.  cf.  infr.  xxx.  loquitur,  et  stateras  sive  didrachmas 
19.  ulii  de  iactatione  vulneris  in  via  aureas  innuit,  quemadmodum  voce 
noster  loquitur.  denariis  supr.  viii.  11.  pro  drachmis 

6  Nec  procul  inde  Hannibal  quum  utitur. 

consedisset}   Intervallo  quinque  mill.         8  Insulam  Vu/cani  teniierunt']   cf. 

pass.  et  Trcbia  fluvio  inter  utraque  Infr.xxviii.  18.  xxx.-z^.  Ceterumprae- 

castra  interiecto.  cf.  Polyb.  iii.  68.  qui  jjos.  ad  nonnunquam  cum  voce  tenere 

et  inopiam  eius  a  Gallis  sublevatam  occurrit  ut  supr.  i.  i.  ad  Laurentem 

dicit.  Rup.  aflrum     tenuisse,     quam     lectionem 

7  Nummis  aureis'\  Sed  nummus  Kreyssig.  et  Rupert.  recepcrunt, 
aureus  adhuc    Romac   non  signatus  Crev.  tamen  et  Bekker.  repudiarunt. 


LIT).  XXI.    CAP. 


tcnijicstatc,  (jiia  ipsi  (lisiccli  lorciit,  cam  (jikkiuc  classcm 
ad  Acp^atcs  iiisulas  dcicctani.  Ilacc  sicut  audita  craut,  rcx 
M.  Acmilio  j)ractori,  cuius  Sicilia  crat  j)rovincia,  pcrscril^it, 

9monctquc,  Lilybacum  firmo  tcncrct  pracsidio.  Extcinj)l() 
ct  circa  a  jiractorc  ad  civitatcs  missi  ici»;ati  tribuni^juc,  (lui 

I  suos   ad   curam   custodiac    intcndcnMit ;   antc  omnia  Lily- 

•zbacum  tcucri:  ad  aj)j)avatum  bclli,  cdicto  j)rojiosit(),  ut  socii 
navalcs  dcccm  dicrum  cocta  cibaria  ad  navcs  dcfcrrcnt ; 
iibi  sio-num  datum  csset,  nc  cjuis  moram  consccndcndi  fa- 

.S  cerct :  pcrquc  omnem  oram,  qui  ex  sj:)cculis  prospicerent 
adventantem  hostium  classcm.  Simul  itaque,  quanquam 
de  industria  morati  cursum  navium  erant  Cartba<i;inicnscs, 
ut  ante  lucem  accedcrcnt  Lilybaeum,  j)racsensum  tamcn 
est,  quia  ct  luna  j)crnox  erat,  et  sublatis  armamentis  vcnic- 
bant;  extcmj)lo  datum  c  sj)eculis  signum,  et  in  ojij)ido  ad 
arma  conclamatum  cst,  et  in  navcs  conscensum :  j)ars  mili- 
tum  in  muris  portarumque  in  stationibus,  pars  in  navibus 
erant.  EtCarthaginienscs,  quia  rcm  fore  haud  cum  im- 
paratis  cernebant,  usque  ad  luccm  portu  se  al)stinuerunt, 

4demcndis  armamentis  eo  tcmj^orc  aj)tanda(jue  ad  pugnam 
classe  absumj)to.  Ubi  illuxit,  rcccj)crc  classem  in  altum, 
ut  sj)atium  jiugnac  essct,  cxitum(|uc  liberum  c  portu  naves 
hostium  habcrent.      Xec  Romaui  dctrectavcre  pugnam,  et 

5  mcmoria  circa  ea  ipsa  loca  gestarum  rerum  freti,  et  mili- 
tum  multitudinc  ac  virtute.  Ubi  in  altum  evecti  sunt,  Ro- 
manus  conserere  pugnam,  et  ex  propinquo  vires  conferre 


n.  C.  534- 
A.  C.  218. 


9  Exiemplo  et  circa  a  praetore'] 
Ex  MS.  Flor.  'reposui  cum  Str.  prob. 
Drak.  Vulgo  circa  prae/orem,  i.  e. 
circa  eum  locum,  ubi  praetor  crat. 
Gronov.  iungebat  tcf/afi  cii-ca  prae- 
torem,  h.  e.  qui  circa  illum  erant, 
eumque  lionoris  causa  assectabantur 
relictis  praesiciiis  suis.  cf.  Intpp.  Suet. 
Caes.  27.  Vulgo  tamen  ita  (iici  qni 
circa  aliquem  sinif,  ut  oi  •irepl  Thv 
TlKaTdiva,  monet  Drak.  Rup. 

I  Ante  omnia  TAhjbaetim  teneri : 
ad  apparatum  belW^  Primo  supple  ex 
sensu,  iussit  praetnr.  Deinde,  quum 
iino  tenore  legeretur  teneri  ad  appa- 
ratum  belli,  mutaximus  (Jistinctionem, 
et  Th  ad  intelligimus  praeter :  ut 
sensus  sit,  praeter  apparatum  belli 
coUatum  iam,  aut  etiam  conferendum 
in  urbcm  Lilybaeum,  puta  arma,  tela, 
frumentum,  etc.  propositum  fuisse 
edictum  praetoris,  quo  socii  navales 
iuberenturdecem  dierum  cocta  cibaria 
ad  naves  deferre.  ^lrfnon  raro  sumi- 
tur  apud  Livium  eo  sensu  quem  volu- 
mus,  ut  infr.  xxvi.  5.  Ad  alium  vi- 
rorum,  equorum,  armorumqiie  sonum. 


Crev.- 

2  Socii  navales]  i.  e.  Non  sohim 
remiges  sive  nautae,  sed  etiani  ipsi 
miiites,  quorum  proprium  munus  erat 
tueri  naves,  iisque  praesidio  esse.  Pol. 
vi.  19.  docet  cives,  qui  minus  quattuf>r 
miUia  aeris  in  censum  deferebant,  ad 
nauticos  usus  reservari  sohtos  esse, 
sed,  casu  graviore  urgente,  pedibus 
ahquando  memisse.  Socii  navalcs  h- 
bertini  quoque  ordinis  ex  civibus  Ro- 
manis  liaud  raro  scribebantur,  infi-. 
xlii.  27;  necnon  socii  maritimi  Italiae 
tertiam  partem  nonnunquam  exple- 
bant.  ibid.  31. 

3  Perque  omnem  oram,  9««']  Qui 
erant,  plures  edd.  Gronov.  vti  rej^o- 
nendum  suadet,  sed  qui  hic  idem  quod 
quidam  valet. 

4  Demendis  armamentis']  Instru- 
mentis  navium,  h.  e.  antennis,  velis, 
malisque. 

5  Circa  ea  ipsa  loca'\  Aegates  in- 
sulae,  ad  quas  celebris  illa  pugna 
pugnata  est,  qua  victi  Carthaginienses 
pacem  petiere,  non  longe  absuiit  a 
Lilybaeo.  Crev. 


50. 

Pugna  na- 
valis  ad 
Lilybaeum, 


46  TITI  LIVII 

V.  C.  534.  velle  :  contra  elndere  Poenus,  ct  artc,  non  vi,  rem  p-erere, 

"       navnnnque,  quam  virorum  aut  armorum,  malle  certamen 

facere.     Nam  ut  sociis  navalibus  affatim  instructam  clas- 

sem,  ita  inopem  milite  habebant :  et,  sicubi  conserta  navis 

esset,  haudquaquam  par  numerus  armatorum  ex  ea  pugna- 

bat.      Quod  ubi  animadversum  est,  et  Romanis  mnltitudo 

Victi  sua  auxit  animum,  et  paucitas  ilhs  minuit.     Extemplo  sep- 

Poeni.         jgj^  naves  Punicae  circumventae ;  fug-am  ceterae  ceperunt. 

Mille  et  septingenti  fuere  in  navibus  capti,  mihtes  nautae- 

que;  in  his  tres  nobiles  Carthaginiensium.     Classis  Ro- 

mana  incolumis,  una  tantum  perforata  navi,  sed  ea  quoque 

ipsa  reduce,  in  portum  rediit. 

Secundum  hanc  pugnam,  nondum  gnaris  eius,  qui  Mes-  6 
sanae  erant,  Ti.  Sempronius  consul  Messanam  venit.  Ei  7 
fretum  intranti  rex  Hiero  classem  ornatam  obviam  duxit : 
transgressusque  ex  i-egia  in  praetoriam  navem,  gratulatus 
sospitem  cum  exercitu  et  navibus  advenisse,  precatusque 
prosperum  ac  fehcem  in  Siciham  transitum;  statum  deinde 
insulae  et  Carthaginiensinm  conata  exposuit :  polhcitusque 
est,  quo  animo  priore  beUo  populum  Romanum  iuvenis  ad- 
iuvisset,  eo  senem  adiuturum.  Frumentum  vestimentaque 
sese  legionibus  consuhs  sociisque  navahbus  gratis  praebitu- 
rum.  Grande  pericuhim  Lilybaeo  maritimisque  civitatibus 
esse,  et  quibusdam  volentibus  novas  res  fore.  Ob  haecs 
consuh  nihil  cunctandum  visum,  quin  Lilybaeum  classe 
peteret :  et  rex  regiaque  classis  una  profecti.  Navigantes 
inde,  pugnatum  ad  Lilybaeum  fusasque  et  captas  hostium 
51.  naves,  accepere.  A  Lilybaeo  consul,  Hierone  cum  classe 
Sempro-  rcgia  dimisso,  rehctoque  praetore  ad  tuendam  Sicihae  oram, 
tam  aipit  ^P^^  ^^^  insulam  Mehtam,  quae  a  Carthaginiensibus  teneba- 
tur,  traiccit.  Advcnienti  Hamilcar  Gisgonis  fihus  prae- 
fectus  praesidii,  cum  pauHo  minus  duobus  mihibus  mihtum, 
oppidumque  cum  insula  traditur:  inde  post  paucos  dies 
reditum  Lilybaeum,  captivique  et  a  consule  et  a  praetore, 
praeter  insignes  nobihtate  viros,  sub  corona  venierunt. 
Postquam  ab  ea  parte  satis  tutam  Siciham  censebat  con- 
sul,  ad  insulas  Vulcani,  quia  fama  erat  stare  ibi  Punicam 
classem,  traiecit :  nec  quisquam  hostium  circa  eas  insulas 
inventus.  lam  forte  transmiserant  ad  vastandam  Itahae 
oram :  depopulatoque  Vibonensi  agro,  urbem  etiam  terre-  9 

6  Nondum  gnaris  eius']     Pugnae     St  (xoi,  Aesch.  Prom.  23. 

nimirum  ad  Lilybaeum.  Gron.  9   Vibonensi  agro'\  Parte  agri  Brut- 

7  Eifretum  inlranti]  Sic  legendum  tiorum,  cuius  tirbs  olim  dicta  Hippo 
esse  iamdiu  monuit  Sigonius  :  cui  as-  vel  potius  'iTnrwvMv,  postea  Vibo  s. 
sentiuntur  nostri  codices,  et  in  primis  Vibon,  et  Vibona  Valentia,  hodie 
Put.     Yulgo  etfretum.  Crev.  Monte  Leone  et  Bivona:  unde  Valen- 

8  Quibtisdam  volentibus]  Graeco  tini  et  Vibonenses  dicti.  infr.  xxxv. 
nioreloquendi,quemadmoduma(r/i6Vy  40.  Rup. 


LIB.  X\I.    CAP.  r>2.  17 

hiXWL      Repctonti    Siciliain    coiisuli    cx.sccusio    liostiuni    iii  r.  C  5V(. 
agriiin  Viboiiciiscni  tiictu  nuntiatur:  litcrac([uc  ab   scnatu '^  *  ■ -'^- 
de  transitn  in  Italiam  llannibalis,  et,  ut  priino  quoquc  tcm- i^  itaiiam. 
porc  coUcfrac  fcrrct  auxilium,   missae   traduntur.     Multis 
slnuil  an.xius  curis,  cxcrcitum,  cxtcmplo  in  navcs  imposi- 
tum,  Ariminum  snj)cro  mari  misit :   .Scx.  Poniponio  lcgalo 
cum    viginti    ([uin<|uc    longis   navibus   Viboncnscm   aL!;ruin 
maritiinani([uc  oram  Italiac  tucndam  altribuit:   31.  Acmilio  Atl  collc- 
jiraclori  ([uinqnaginta  navinin  classcm  cxplcvit:   ipsc,  coin- 8"'"  ^■^"''- 
positis  Siciliac  rcbus,  dcccm  navibus  oram  Italiae  lcgen.s, 
Ariininum  pcrvenit :  indc  cum  exercitu  sno  profectus  ad 
Trcbiam  flumcn,  collcgae  coninngitur. 

lam  ambo  consnlcs,  et  qnic([uid  Romanarnm  virium  erat,       52. 

I  Ilannibali  o[i[)ositnm,  aut  illis  co[)iis  dcfcndi  possc  Roma- 
num  iin[)crium,  ant  s[)cm  nullam  aliam  essc,  satis  dcclara- 

■zbat.  ^ramen  consnl  altcr,  cqucstri  [^roclio  uno  ct  vulncrc 
suo  minutus,  tralii  rem  malcbat :  rccentis  animi  altcr,  eo- 
quc  fcrocior,  nuUam  dilationcm  [laticbatur.  Quod  inter 
Trebiam  Padnmque  agri  est,  Galli  tum  incolebant ;  in  duo- 
rum  [irac[iotcntium  [)0[oulorum  ccrtaminc,  [icr  ambiguum 
favorcm,  haud  dubic  gratiam  victoris  s[)cctantes.     Id  Ro- 

3  mani,  nc  ([uid  modo  movcrcnt,  ae([U()  satis,  Poenus  [icrini- 
quo  animo  fcrcbat,  ab  Gallis  accitum  se  venissc  ad  libcran- 
dos  eos,  dictitans.  Ob  cam  iram,  simul  ut  pracda  militcm 
aleret,  duo  millia  [X'ditum  et  mille  equites,  Numidas  [)Ic- 
rosque,  mixtos  quosdam  ct  Gallos,  [io[)ulari  omnem  dein- 
ccps  agrum  nsque  ad  Padi  ri[ias  iussit.    Egentcs  0[)c  Galli, 

4([uum  ad  id  dubios  servasscnt  animos,  coacti  ab  auctoribus 
ininriac  ad  vindiccs  futuros  dcclinant:  legatisquc  ad  con- 
sulem  missis,  auxilium  Romanornm  terrac,  ob  nimiam  cul- 
torum  fidem  in  Romanos  laboranti,  orant.  Cornelio  nec 
causa,  nec  tempus  agendae  rci  [^lacebat:  suspectaque  ei 
gens  erat,  qnum  ob  infida  multa  facinora,  tum,  ut  alia 
vetustate  obsolevissent,  ob  recentem  Boiorum  perfidiam. 
Sem[oronius  contra,  contincndis  in  fide  sociis  maximuni 
vinculum  esse  primos,  qui  eguisscnt  o[)e,  dcfensos,  ccnsc- 
bat.  Tum  collcga  cunctante,  equitatum  suum,  millc  pedi- 
tum  iaculatoribus  fcrme  admixtis,  ad  defendendum  Galli- 
cum  agrum  trans  Trebiam  mittit.  li  sparsos  et  incom[)o-  Proclium 
sitos,  ad  hoc  graves  [">raeda  [ilerosque,  c[uum  inopinatos  in-  equpstre 
vasissent,  ingentem  tcrrorem  cacdemque  ac  fugam  usque 

1  Hannibali  oppositum']  h.  e.  Id,  coniecit  Str.  et  una  Sigon.  Rcp. 
quod     oppositum     erat,    declarabat,  3  ^Ve   (/uid  modo  moverent^    i.   e. 
quemadmodum  supr.  53.rfe_i7e?i^>-ff/z/?n.  Modo   quietem   agerent,  neque   ipsi 

2  Equestri  proelio  uno  et  vulnere  rebellarent.  Stroth. 

suo  minutus]   Fractus  animo  et  viri-         4  Adiddulios]  Ad  id  tempus,  h.  e. 
bus:  Vox  zfHoh.  1.  parum  apta.  Victus     hactenus. 


48  TITI   LIVII 

U.  e.  534.  ad  castra  stationesque  hostium  fecere  :   unde  multitudinc 
A.  C.  2i8.  efFusa  pulsi,  rursus  subsidio  suorum  proelium  restituere. 
Varia  inde  pugna  sequente,  quanquam  ad  extremum  ae-5 
quassent  certamen,  maior   taraen   hostium  Romanis  fama6 
victoriae  fuit, 
53.  Ceterum   nemini   omnium   maior  iustiorque,  quam  ipsi 

Sempro-      consuH,  videri ;  gaudio  efferri,  'qua  parte   copiarum  alter 
cvmidus"^^  *  consul  victus  foret,  ea  se  vicisse.     Restitutos  ac  refectos 

*  militibus  animos :  nec  quemquam  esse,  praeter  coUegam, 
'  qui  dilatam  dimicationem  vellet:  eum,  animo  magis,  quam 

*  corpore,  aegrum,  memoria  vulneris  aciem  ac  tela  horrere. 
'  Sed  non  esse  cum  aegro  senescendum.  Quid  enim  uUra 
'  differri  aut  teri  tempus  ?  Quem  tertium  consulem,  quem 
'  ahum  exercitum  exspectari  ?  Castra  Carthaginiensium 
'  in  Itaha,  ac  prope  in  conspectu  urbis  esse.  Non  Siciham 
'  ac  Sardiniam  victis  ademptas,  nec  cis  Iberum  Hispaniam 
'  peti,  sed  solo  patrio  terraque,  in  qua  geniti  forent,  pelh 
'  Romanos.  Quantum  ingemiscant,'  inquit,  '  patres  nostri, 
'  circa  moenia  Carthaginis  beUare  sohti,  si  videant  nos, 
'  progeniem  suam,  duos  consnlcs  consularesque  exercitus, 
'  in  media  Itaha  paventes  intracastra;  Poenum,  quod  in- 

*  ter  Alpes  Apenninuraque  agri  sit,  suae  ditionis  fecisse  ?' 
Haec  assidens  aegro  coUegae,  haec  in  praetorio  prope  con- 
cionabundus  agere.  Stiraulabat  et  tempus  propinquum  co- 
mitiorum,  ne  in  novos  consules  beUum  differretur,  et  occa- 
sio  in  se  unum  vertendae  gloriae,  dum  aeger  coUega  erat. 
Itaque,  nequicquam  dissentiente  Corneho,  parari  ad  pro- 
pinquum  certamcn  mihtcs  iubet.  Ilannibal,  quum,  quid 
optiraum  foret  hosti,  cerneret,  vix  uUara  spem  habebat,  te- 
mere  atque  improvide  quicquam  consules  acturos.  Quum 
aUerius  ingenium,  fama  prius,  deinde  re  cognitum,  perci- 
tum  ac  ferox  sciret  esse,  ferociusque  factum  prospero  cum 
praedatoribus  suis  certaraine  crederet ;  adesse  gerendae  rei 
fortunam  haud  diffidebat.  Cuius  ne  quod  practermitteret 
tempus,  solhcitus  intentusque  erat,  dum  tiro  hostium  esset 
miles,  dum  meUorem  ex  ducibus  inutilera  vuhius  faceret, 
dura  GaUorum  animi  vigerent :  quorum  ingentem  muUitu- 
dinem  sciebat  segnius  secuturam,  quanto  longius  ab  domo 
traherentur.  Quura  ob  haec  tahaque  speraret  propinquum 
certamen,  et  facere,  si  cessaretur,  cuperet ;  speculatoresque  7 


5  Varia  iride  puf/na  seqiientc]  cf.  non  immcrito  fortasseintegruni  putat, 
Po!.  iii.  69.  Sequcnte  pro  vulg.  se-  et  exponit  hoc  modo :  maior  tamen 
quentes  emendavit  lac.  Gronov.  Ce-  fiima  victoriae  fuit  Eomanis,  quam 
terum  varia  inde  pu(/na  sedentes  se-  fama  victoriae  hostium  :  magis  pro 
quentesqne  reposuit  Bekker.  victoribus  vulgo  habiti  sunt  Romani, 

6  Maior    tamen   hostium}     Hunc  quam  liostes.  Crev. 

locum  varii   varie  tentant.     Clericus  7  Et  facere,   si   cessaretiir}    Ipse 


\An.   X\I.    CAl\  rA.  49 

(«alli,  ad  ca  exploruiula,  quac  vcllct,  tutiorcs,  quia  in  utris-ii.  c.  «;34. 
(|uc  castrls  niilitaljaut,  ])aratos  ])Ufrnac  cssc  Ronianos  rctu-^-  ^-  -'^- 
lisscnt;  locuni  insidiis  circnuis|)ectarc  Pocnus  coc])it.    Erat       .04. 
iu   inedio   rivus,  ])raealtis  utrinK|uc  clausus  ri])is,  ct  circa  I><>cuni  in- 
obsitus  ])alustril)us  lierbis  et,  (luibus  ineulta  fcrnic  vestiun-**'.','"^ '?''"' 

.     '    ,  .  .,  ,  i  ,  .  .   .  nil)al  cir- 

8  tur,  virgullis  ve])ribus(|uc.      (oiueni   uhi   e(|uiti  ([uof|uc   te-cumspe- 

g-eudo  satis  latebrosuni  locuin  cireuinvcctus  i])sc  oculis  pcr-<tHt. 
lustravit:  '  llic  crit  locus,'  Magoni  fratri  ait,  'quem  tcncas. 
'  Dcligc  ccntcnos  viros  cx  omni  ])edite  atque  cquite  ;  cum 
'  quibus  ad  mc  vigilia  ]irima  vcnias.     Nunc  cor])ora  curare 

9  '  tcm])us  cst.'  Ita  ])raetorium  missum.  Mox  cum  dclcetis 
Mago  adcrat.  '  Robora  virorum  cerno,' inquit  Ilannibal: 
'  sed,  ut  et  numero  ctiam,  non  animis  modo,  valeatis,  sin- 
'  gulis  vobis  novenos  cx  turmis  inanijiulisque  vcstri  similes 
'  cligite.     Mago  locnm  monstrabit,  quem  insidcatis.     IIos- 

I '  tcm  caccum  ad  lias  belli  artcs  habcbitis.'     Ita  mille  e(]ui-  Numidae 
tibus  Magoni,  millc  pcditibus  dimissis,  Hannibal  ])rima  luce  '^•'jequitant 
Numidas  cc^nites,  transgressos  Trcbiam  flumen,  obcquitare  ^"^nis^    ° 
iubct  hostium  ])ortis,  iaeulaudoque  in  stationes  elicere  ad 
pugnam  hostcm :  iniceto  deindc  ccrtamiue,  cedendo  scn- 
sim    citra   flumen    ])crtrahere.      Ilaec    mandata   Numidis. 
Ceteris  ducibus  ])edituin  e(]uitumque  ]iraccc])tum,  ut  ])ran- 
derc  omncs  iubercnt:  armatos  deinde,  instratisque  equis, 
signum  exspectarc. 

Sempronius,  ad  tumultum  Numidarum  ])rimum  omnemSempro- 
cquitatum,  ferox  ca  parte  virium,  deinde  sex  millia  ])editum, "'"!  cducit 

2  postremo  omnes  co]iias  ad  destinatum  iam  ante  consiho,  *^"^"^^' 
avidus  certaminis,  eduxit.     Ei-at  forte  brumae  tempus  et 
nivalis  dies  in  locis  Al])ibus  A])enninoque  interiectis,  pro- 
pinquitatc  etiam  fluminum  ac  ]5aludium  ])raegehdis.     Ad 

hoc  raptim  eductis  hominibus  atque  equis,  non  ca])to  antc 
cibo,  non  ope  ulla  ad  arcendum  frigus  adhibita,  nihil  caloris 

3  inerat :  et  quicquid  aurae  fliiminis  a]3propinquabant,  afilabat 
acrior  frigoris  vis.      Ut  vero  rcfugicntcs   Numidas  inse-Ccdunt 
quentes  aquam  ingressi  sunt,  (et  erat  pectoribus  tenus  aucta ^'""Jdae. 
nocturno  imbri)  tum  utique  cgressis  rigere  omnibus  corjiora, 

ut  vix  armorum  tenendorum  potentia  essent,  et  simul  lassi- 


committere  certamen  si  cessaretur  a  2.  Crev. 

Romanis,  cupcret.  DoER.  TpdTTeiv  n,         i  Mil/e  equitibm  Maffo?ii]  h.  c.  Ut 

Pol.  iii.  70.  ad  Magonis  verba  praesto  essent.    Sed 

8  Equiti  quoqrte  tegendo'\  Ita  quo-  displicethocPerizon.,qui<7?/miV/a^07i£r 
que  edidit  Stroth.  sed  equites  qiioque  legendum  coniccit. 

tegendo  Qyi  fide  plurium  mss.  recepit         2  Ad  destinntum  iam  ante  consilio'\ 

Bekker.  Supple  certamcn,  nisi  destinatum  ab- 

9  Praetorium    missum]      Dimissi  solute  dictum  ex  moi-e  Liviano  fuerit. 
praecipui  ducum,  qui  in  praetorium,         3  Quicquid  aurae  Jluminis]    h.  e. 
sive  tabernaculum  imperatoris,  con-  Quantum.  cf.  supr.  vii.  32.  viii.  39. 
veniebant.  Vid.  Lips.  de  Mil.  Rom,  v, 

VOT,.   II.  K 


50 


TITI   LIVII 


U.  C.  534. 
A.  C.  -218. 

55. 


Hannibal 
aciem  in- 
struit. 


Proclium 
committi- 
tur. 


tudinc,  procedente  iam  die,  flime  ctiam  dcficere.     Hanni- 
balis  interim  miles,  ignibus  ante  tentoria  factis,  oleoque  per 
manipuios,  ut  mollirent   artus,  misso,  et   cibo   per  otium 
capto,  ubi  transgressos  flumen  hostes  nuntiatum  est,  alacer 
animis  corporibusque  arma  capit,  atque  in  acicm  procedit. 
Baliares  locat   ante   signa,  levem    armaturam,  octo  ferme 
millia   hominum;    dein   graviorem    armis   pcditem,    quod 
virium,  quod  roboris  erat :  in  cornibus  circumfudit  decem 
milha  equitum ;  et  ab  cornibus  in  utramque  partem  divisos 
elephantos  statuit.   Consul  effusos  sequentes  equites,  quum 
ab  rcsistentibus  subito  Numidis  incauti  exciperentur,  signo  ^ 
receptui  dato,  revocatos  circumdedit  peditibus.     puodevi-  ^ 
ginti  milha  Romani  crant,  socium  nominis  Latini  viginti ;  6 
auxiha  praeterea  Cenomanorum :  ea  soia  in  fide  manserat 
GaUica   gens.      His    copiis   concursum    est.      Proehum    a 
Baliaribus  brtum  est ;  quibus  quura  maiore  robore  legiones 
obsisterent,  deductae    propere  in  cornua   leves  armaturac 
sunt.     Quae  res  effecit,  ut  .equitatus  Romanus  cxtemplo 
uro-eretur:    nam  quum  vix  iam  per  se  resisterent  decem 
mihibus  equitum  quattuor  mihia,  et  fessi  plerisque  integris, 
obruti  sunt  insuper  velut  nube  iaculorum  a  Baharibus  con- 
iccta.     Ad  hoc  elephanti,  cminentes  ab  extremis  cornibus, 
equis  maxime  non  visu  modo,  sed  odore  insolito  territis, 
fugam  late  facicbant.     Pedestris  pugna  par  animis  magis, 
(piam  viribus,   erat;    quas  recentes   Poenus,   pauho   ante 
curatis  corporibus,  in  proehum  attulerat:    contra,  iciuna 
fessaque    corpora    Romanis    et    rigentia    gehi    torpebant. 
Restitisscnt  tamcn  animis,  si  cum  pedite  solum  foret  pug- 
natum.       Sed  ct    Baharcs,  pulso   equite,  iaculabantur  in 
latcra,  et  elephanti   iam  in  mediam    pcditum   acicm  sese 
tulcrant :  ct  Mago  Numidaequc,  simul  latcbras  eorum  im- 
provida  praeterlata  acics  est,  exorti  ab  tergo  ingentem  tu- 
multum  ac  terrorem  fecere.    Tamen  in  tot  circumstantibus 
mahs  mansit  ahquamdiu    immota  acies,   maxime    praeter? 
spcm  omnium   adversus   elephantos.       Eos  vehtes,  ad  ids 
ipsum   locati,    verutis    coniectis    et   avertere,    et   insecuti 
aversos  sub  caudis,  c|ua  maxime  molli  cute  vuhiera  acci- 


4  Circumdedit  pedHihus'\  Locavit 
a  dextra  laevaque  peditum.  Crev. 

5  Duodevif/inti  millia  Roviani  e- 
rcmfl  sc.  Pedites ;  scd  /xvpiovs  e^aKt(r- 
XtAiows  habet  Polyb.  qui  ctiam  mo- 
net,  quod  mireris,  quoties  ob  discri- 
men  sumniae  rerum  copias  coniunx- 
erint  consules,  plenum  exercitum  po- 
puli  Rom.  ex  xvi  m.  peditum  et  xx  m. 
sociorum  constitisse.  Rup. 

6  Sociwn  nominis  Latini]  h.  e.  So- 
ciorum  Italicorvmi  et  nominis  Latini, 


cf.  infr.  xxvi.  15. 

7  Maxime  praeter  spem  omnium 
adversus  elephantos']  In  quo  id  max- 
ime  praeter  spem  omnium  accidit, 
quod  etiam  adversus  elephantos  ali- 
quamdiu  restitere.  Crev. 

8  Eos  velites]  Ita  iaculatores  per 
prolepsim  appellat  Livius,  quum  ve- 
lites  demum  in  obsidione  Capuae  iu 
excrcitu  Romano  instructi  sint.  cf. 
infr.  xxvi.  4. 


lAK  XXI.    CAP.   -.7.  51 

9  piiint,  fodiebcvnt.     'JVcpidantcs  ])ro])C(ju(.'  iain  in  suos  con- IJ.  (•.  5^. 
stcrnatOR    nicdia  acic    in    cxtrcmani,  ad    sinistruni    cornu, '^-  <'• -'^- 
ndvcrsus  (iallos  auxiliarcs  agi  iussit  llannil)al.      ExtcMij)lo      ''  '• 
haud  duhiani  fcccrc  fugam.     Additus  (juo(juc  novus  tcrror  Viiuuntur 
Roiiianis,  ut  fusa  auxilia  sua  vidcrunt.     Itacjuc,  (juuni  iain  '^""i^iii. 

1  in  orhcin  jiufrnarcnt,  dcccm  iniHia  fcnnc  hoiuinum,  fjuiiTn 
alia  cvadcrc  ncquisscnt,  mcdia  Afrorum  acic,  (juac  Gallicis 
auxiliis  lirmata  erat,  cum  ingcnti  cacdc  hostium  ])ciTU])cre: 
ct,  (juum  ncquc  in  castra  rcditus  csset  liuminc  intcrclusis, 
nc(juc  prac  imbri  satis  dcccrncrc  jiosscnt,  qua  suis  o])cm 
ferrcnt,  Placcntiam  rccto  itincrc  ])errcxcre.  Plures  dcinde 
in  omnes  ])artcs  crujitioncs  factae :  ct,  (jui  Huincn  petierc, 
aut  guroitibus  absum])ti  sunt,  aut  intcr  cunctationcm  in- 
gredicndi  ab  iiostibus  o])]ircssi.     Qui  ]^assim  ])cr  agros  fnga 

s])arsi  crant,  vcstigia  cedentis  se(juentes  agminis,  Placcntiam  Piaceiitiam 
contendere :  aliis  timor  hostinm  audaciam  ingredicndi  *"o""it 
ilumcn  fccit,  transgrcssiquc  in  castra  pervencrunt.  Imbcr 
nivc  mixtus,  et  intolcranda  vis  frigoris,  ct  homincs  multos, 
ct  iumcnta,  ct  clc])hantos  ])ro])0  omnes,  absum]>sit.  Finis 
insequcndi  hostis  Pocnis  tlumcn  Trcbia  fuit:  ct  ita  tor- 
])cntcs  gclu  in  castra  rcdicrc,  ut  vix  lactitiam  victoriae 
scntirent.     Ita(]uc  noetc  insc(jucnti,  (juum  j)racsidium  cas- 

2  trorum,  et  quod  reliquum  ex  magna  partc  militum  crat, 
ratibus  Trcbiam  traiicerent,  aut  nihil  scnsere,  obstrc])cntc 
])Iuvia ;  aut,  quia  iam  movcri  prae  lassitudine  nequibant  ac 
vulncribus,  scutire  scsc  dissimularunt :  quietisquc  Pocnis, 
tacito  agmine  ab  Scij^ione  consule  exercitus  Placentiam  est 
])crductus:  inde  Pado  traiectus  Crcmonam,  ne  duorum 
exercituum  hibcmis  una  colonia  ]:)remeretur. 

llomam  tantus  tcrror  ex  hac  clade  perlatus  est,  ut  iam      57. 
ad  urbem  crederent  infestis  signis  hostem  venturum ;  nec  I^om^^ie  trc- 
quicquam  spei  aut   auxilii   esse,  quo  portis  moenibusque  ^' 
vim  arcerent.     '  Uno  consule  ad  Ticinum  victo,  altcro  cx 
'  Sicilia  rcvocato,  duobus  consulibus,  duobus  consularibus 
'exercitibus  victis,  quos   alios    duces,  quas   alias  legiones 
3 '  esse,  quae  arcessantur.'       Ita  tcmtis  Sempronius  consul 
advenit,  ingenti  periculo  pcr  efFusos  passim  ad  praedandum 

9  Trepidantes  propeque  iam  in  stios]  plerique  certe,  traiicerent  flumen  Tre- 

Ita  ex  cmendat.  Gronov.  rcposuerunt  Ijiam.     Dicit   Livius   plerosque   Tre- 

Bekker.  ct  Rup.     In  plcrisque  mss.  biam  traiecisse,  non  oranes,  quia  ali- 

trepidantesqne   prope,    quod    Stroth.  qua   pars    profecto    Sempronium   ad 

probavit.      Mox  lcgcndum  videtur  e  urbem  Romam  comitata  est.  Crev. 
vel  a  niedia  acie.  3  Semproniiis  consul  advenit]  Hacc 

1  Quuin  alia  evadere^  Suppl.  via,  Polyb.  omittit,  traditquc  consulem 
ut  Gronov.  coniecit,  cf.  infr.  xliv.  43.  nuntios  Romam  misisse,  qui  magiiitu- 
alii  alia  .  .  .  delapsi  sunt.  dinem  cladis  elevarent.  iii.  75.    Alia 

2  Et  quod  reliquum  cd'  magna  quoque,  ap.  Liv.  et  Pol.  post  pugnam 
parte  militum  erat]  ^t(\\\o(\.Ye\\i.\n\m\.  Trebiensem  narrata,  sibi  discrepare 
militum  crat,  saltcm  magna  cx  partc,     monet  Duk. 

E  2 


52  TITI   LIVII 

U.  C.  534.  hostium  equites,  audacia  magis,  quam  consilio  aut  spe  fal- 

A.  C.  218.  igndi  resistendive,  si  non  falleret,  transgressus.     Id  quod 

consularia.  unum  maxime  in  praesentia   desiderabatur,  comitiis  con- 

sularibus  habitis,  in  hiberna  rediit.     Creati  consules  Cn. 

ServiUus  et  C.  Flaminius. 

Ceterum  ne  hiberna  quidem  Romanis  quieta  erant, 
vagantibus  passim  Numidis  equitibus,  et,  qua  his  impedi-4 
tiora  erant,  CeUiberis  Lusitanisque.  Omnes  igitur  clausi 
undique  commeatus  erant,  nisi  quos  Pado  naves  subvehe- 
rent.  Emporium  prope  Placentiam  fuit,  et  opere  magno 
munitum,  et  valido  firmatvun  praesidio.  Eius  castelh  ex-  S 
pugnandi  spe  cum  equitibus  ac  levi  armatura  profectus 
Hannibal,  quum  phn'imum  in  celando  incepto  ad  eifectum  6 
spei  habuisset,  nocte  adortus,  non  fefelht  vigiles.  Tantus 
repente  clamor  est  sublatus,  ut  Placentiac  quoque  audiretur. 
Itaque  sub  hicem  cum  equitatu  consul  aderat,  iussis  qua- 
drato  agmine  legionibus  sequi.  Equestre  proehum  interim 
commissum:  in  quo,  quia  saucius  Ilannibal  pugna  ex- 
cessit,  pavore  hostibus  iniecto,  defensum  egregie  praesi- 
dium  est.  Paucorum  inde  dierum  quiete  sumpta,  et  vixdum 
satis  percurato  vuhiere,  ad  Victumvias  ire  pergit  oppug- 
nandas.  Id  emporium  a  Romanis  Galhco  beUo  fuerat 
munitum.  Inde  locum  frequentaverant  accolae  mixti  un- 
dique  ex  finitimis  popuhs ;  et  tum  terror  populationum  eo 
plerosque  ex  agris  compulerat.  Huius  generis  mukitudo, 
fama  impigre  defensi  ad  Placentiam  praesidii  accensa,  armis 
arreptis  obviam  Hannibah  procecht.  Magis  agmina,  quam  7 
acies,  in  via  concurrerunt ;  et,  quum  ex  akera  parte  nihil, 
praeter  inconditam  turbam,  esset,  in  ahera  et  dux  mihti,  et 
duci  fidens  miles,  ad  triginta  quinque  mihia  hominum  a 
paucis  fusa.  Postero  die,  deditione  facta,  praesidium  intra 
moenia  accepere :  iussique  arma  tradere  quum  dicto  paru- 
issent,  signum  repente  victoribus  datur,  ut  tanquam  vi  cap- 
tam  urbem  diriperent.  Neque  uha,  quae  in  tah  re  memo- 
rabihs  scribentibus  videri  solet,  praetermissa  clades  est: 
adeo  omnis  hbidinis,  crudehtatisque,  et  inhumanae  super- 
biae  editum  in  miseros  est  exemplum.  Hae  fuere  hibernae 
expeditiones  Hannibahs. 

4  Qua  his  hnpediiiora}  h.  e.  Si  qxm     inceptum  suum.  Crev. 

loca.     De   Hispanomm   cohorte  im-  7  Magis  agmina,  quain  acies']  Ag- 

peditioribus  locis  assueta,  cf.  infr.  xxii.  men  est  exercitus  eo  ordine  composi- 

18.  tus,  qui  ad  iter  faciendum  accommo- 

5  Expugna7idi'\  Hoc  monente  Pe-  datus  est :  acies,  exercitus  aptatus  ad 
rizonio  Bekker.  et  Kreyss.  reposu-  pugnam.  Vult  igitur  Livius  hos  ex- 
erunt.     Vulgo  oppugnandi.  ercitus  eo  ordine  instructos  concur- 

6  Quum  plurimum]  Quum  maxi-  risse,  qui  itineri  magis  aptus  esset, 
mam  spem  efficiendi  id,quoddestina-  quam  proelio.  Crev. 

rat,  in  eo  collocasset,  si  celare  posset 


LTR.  XXI.    CAP.  59.  53 

8      llaucl    lon^i    iiidc    tcmporis,    duni    intolcnibilia    fri^oraU.  C.  534. 
crant,  cjuics  niiliti  data  cst:    ct  ad  prinia  ac  duhia  sifrna^-  ('-218. 
vcris  profcctus  cx  liibcrnis,  in  Etruriam  ducit,  eani  c|ucjf|nc       '^"* 
gcntem,  sicut  Gallos  Ligurcscjuc,  ant  vi  aut  voluntate  ad- 
iuncturus.     Transcuntcni  Apcnninum    adco  atrox    adorta  Transitum 
tempcstas  cst,    ut    Alpiuin  tbcdilatcm    i)roi)c    siipcravcrit.  ^P'"""'"' 

vr      '  .         ^    .     ,         '  ,,  .    '   .   '  '  .  tentiitllaii- 

V  cnto   mixtus  nnbcr    cjuinn   icrrctur  ni  ipsa    ora,    l^rnno,  „i|jai, 
ciuia  aut  aniia  omittcnda  crant,  aiit  contra  cnitcntcs  vortice 
Qintorti  a(Hi<j!;cbaiitur,  constitcrc :   dcin,  quum  iam  spiritum 

1  inchidcrct  ncc  rcciprocare  animam  sinerct,  aversi  a  vento 
parumper  conscdcre.  Tum  vero  ingcnti  sono  coelum 
strepere,  et  inter  horrendos  fragores  micare  igncs:  capti 
auribus  ct  ocuHs  mctu  omnes  toi-perc.  Tandcm,  cffuso 
imbre,  cpnmi  co  magis  accensa  vis  venti  esset,  ipso  illo,  cpio 
deprchensi  crant,  loco  castra  poncrc  neccssariinn  visum  cst. 
Id  vero  laboris  velut  de  integro  initium  fuit.  Nam  nec 
cxphciu-e  quiccpiam,  nec  statuere  potcrant;  nec,  cjuod 
statutum    csset,    mancbat,    omnia    perscindente   vento    et 

2  rapientc :  et  mox  aqua  lcvata  vento,  quum  super  gchda 
molitium  inga  concreta  csset,  tantnm  nivosae  grandinis  de- 
iccit,  ut,  omnibus  omissis,  procumbcrcnt  homines,  tcgmin- 
ibus  suis  niagis  obruti,  cjuam  tecti.  Tantacptc  vis  frigoris 
insecuta  est^  ut,  cx  illa  niiscrabiU  hominum  iumcntorumquc 
strage  quum  sc  quiscjuc  attollcre  ac  levare  vellct,  diu  ne- 
quiret,  cpiia,  torpcntibus  rigore  nen'is,  vix  flcctere  artus 
poterant.  Dcindc,  ut  tandem  agitando  sese  movere  ac  re- 
cepere  animos,  et  raris  locis  ignis  fieri  est  coeptus,  ad  ahe- 
nam  opcm  quisque  inops  tendere.  Biduum  eo  loco,  vclut 
obsessi,  manserc.  Multi  honiines,  multa  iumenta,  clcphanti 
quoque  ex  his,  qui  procHo  ad  Trebiam  facto  superfuerant, 

3  septem  absumpti. 

Degressus  Apennino  retro  ad  Placentiam  castra  movit,       59. 
et  ad  deccm  milHa  progressus  consedit.     Postcro  die  duo-  Regreditur. 
decim  milHa  peditum,  quinque  equitum  adversus  hostem 
ducit.     Nec    Sempronius   consul   (iam   enim   redierat   ab 
Roma)  detrectavit  certamen :  atque  eo  die  tria  milHa  pas- 
suum   inter   bina   castra   fuere.       Postero    die   ingentibus  Pugna  inter 
animis,  vario  eventu,  pugnatum  est.     Primo  concursu  adeo  ^?°iP'""- 

'  .       L  P  .        .  1  ,  nmm  et 

res  Komana  superior  luit,  ut  non  acie  vmcerent  solum,  sed  Hanniba- 
puisos  hostes  in  castra  persequerentur ;  mox  castra  quoque  lem. 
oppugnarent.      Hannibal,  paucis  propugnatoribus  in  vaUo 

8  Haud  longi  inde  temporis']    Ita     ciproco  halitu  aerem  excipere  et  ef- 
I.  F.  Gronov.  emendavit.  Vulgo  kaud     flare.  Crev. 

longis  inde  temporibus.  2  Aqua  levata  vento']  Vaporessub- 

9  Affligebantur~[  Humi  prostenie-     lati  vento.  Stroth. 

bantur,  ut  supr.  35.  3  Septem  absumptil   Unum  solum 

I  Reciprocare  animam']   h.  e.  Re-     supei-ftiisse  tradit  Pol.  iii.  74. 


54  TITI    LIVII 

U.  C.  534,  portisque  positis,  cetcros  confertos  in  media  castra  recepil, 
C.  218.  intentosque  signum  ad  erumpendum  spcctare  iubct.  lam 
nona  ferrae  diei  hora  erat,  quum  Komanus,  ncquicquara 
fatigato  milite,  postquam  nulla  spes  erat  potiundi  castris, 
signura  receptui  dedit.  Quod  ubi  Ilannibal  accepit,  laxa- 
taraque  pugnara  et  recessura  a  castris  vidit,  extemplo 
cquitibus  dextra  laevaque  emissis  in  hostem,  ipse  cum 
peditum  robore  mediis  castris  erupit.  Pugna  raro  ulla4 
magis  saeva,  et  cum  utriusque  partis  pemicie  clarior  fuisse^ 
si  extendi  cara  dies  in  longum  spatium  sivisset  Nox  ac- 
censum  ingcntibus  animis  proeliuni  direrait.  Itaque  acrior 
concursus  fuit,  quam  caedes ;  et,  sicut  aequata  ferme  pugna 
erat,  ita  clade  pari  discessura  est  Ab  neutra  parte  sexccn- 
tis  plus  peditibus,  et  diraidium  eius  equitura  cecidit.  Scd 
maior  Uomanis,  quam  pro  numero,  iactura  fuit:  quia 
equestris  ordinis  ahquot,  et  tribuni  mihtura  quinque,  et 
praefecti  sociorum  tres,  sunt  interfecti.  Secundum  cam5 
pugnam  Hannibal  in  Ligurcs,  Sempronius  Lucara  conces- 
sit.  Venienti  in  Ligures  Hannibali  per  insidias  intercepti 
duo  quaestorcs  Roniani,  C.  Fuhdus  et  L.  Lucretius,  cura 
duobus  tribunis  railitum,  et  quinque  equestris  ordinis  sena- 
torum  ferme  hberis,  Cj[uo  magis  ratam  fore  cura  his  pacem 
societatemque  crederet,  traduntur. 
60.  Dum  haec  in  Itaha  gcruntm',  Cn.  Cornelius  Scipio,  in 

^^f  sestae  Hispaniam  cum  classe  et  cxercitu  missus,  quum,  ab  ostio 
pione  in      Rhodaui    profcctus,    Pyrenaeosque    montes    circuravectus, 
Hispania.    Eraporiis  appuhsset  classera,  exposito  ibi  exercitu,  orsus  a 
Lacetanis,  omnem  oram  usque  ad  Iberura  fluraen,  partim 
renovandis  societatibus,  partira  novis  instituendis,  Roraanae 
ditionis  fccit.      Inde  concihata   clementiae  fama,  non  ad 
maritiraos  modo  populos,  sed,  in  meditcrraneis  quoquc  ac 
montanis,  ad  ferociorcs  iam  gentes  valuit:  nec  pax  modo 
apud  cos,  sed  societas  etiam  armorum,  parata  cst :  validae- 
quc  ahquot  auxihorura  cohortes  ex  iis  conscriptae  sunt, 
Hannonis  cis  Iberum  provincia  erat :  eura  reliquerat  Han- 
nibal  ad  regionis  eius   praesidium.       Itaque    prius,  quam 
alienarcntur  omnia,  obviam  eundum  ratus,  castris  in  con- 
spectu   hostium  positis,  in   aciem  eduxit.     Ncc   Romano 
differcndum    certamcn    visum :     quippe    c|ui    scirct,    cum 
Hannonc  et  Hasdrubalc  sibi  dimicandum  csse ;  malletque 
adversus  singulos   separatim,  quam    adversus  duos  simul, 
Hanno  vic-  rcm  gcrere.    Nec  magni  certaminis  ea  dimicatio  fuit.     Sex 
*"*•  mihia  hostium  caesa,  duo  capta  cum  praesidio  castrorum : 

4  Pnfina  rnro  %tlht  mdjfrs  sacvu\  Tae.  Anii.  i.  71.  Polyb.  vi.  26.  Ea- 
Puyna  raro  mayis  (Inliia  cx  coniect.  rlcm  omnia  in  sociofi,  quae  tiibuni 
Gronov.  in  textum  rect-pit  Bckker.  militum  in  cives,  usurpabaut. 

5  Praefecli  soc/oramji    Dc  liis  vide 


l.IR  X\I.   CAP.  r.i.  o.> 

Onani  ol  castni  expn^iiata  snnt,  at(juc  ij)sc  dux  cnni  alitjuot  U.  (.'.  c,.<.f. 
])rinci|)il>ns  capinntnr:   ct  Scissis,  propincjnnni  castris  oppi--'^-  ^"-  ^**^- 

7(lnin,  cxpnu;natnr.  Cctcrnni  j)rac(la  oj)j)i(li  j)arvi  j)rctii 
rcrnni  init ;    snj)j)cllcx  barharica,   ac  vilinni   niancij)i(jrnni. 

sCJastra  inililcin  ditavcrc ;  non  cins  niodo  cxcrcitns,  (ini 
victns  crat,  scd  ct  cins,  cjni  cnni  llannibalc  in  Italia  inili- 
tabat,  omnibus  fcre  caris  rcbus,  nc  gravia  impcdinicnta 
ferentibus  csscnt,  citra  P^^cnacnm  relictis. 

Prins(|nain  ccrta  hnius  cladis  fama  accidcrct,  transgrcssus      Hl. 
Ibcrnm  llasdrnbal  cnm  octo  millihns  i)cditnm,  millc  eciui- "'''■'^'■''''"' 
tnm,  tan(jnam  ad  jinmuni  advcntnm  Konianornm  occursu-  ,n 
rus,  j)ost(jnam  jKnxUtas  rcs  jkI  Scissim  amissacjnc  castra  ac- 
ccpit,    itcr   ad    marc    convcrtit.     Haud   procnl  Tan-acone 
classicos  militcs  navalesqne  socios,  vagos  palantcsrjne  jier 
agros,  (quod  fcrmc  fit,  ut  secundac  res  negligentiam  crccnt) 
equite  passim  dimisso,  cum  magna  caede,  maiore  fuga  ad 
naves  compellit.     Nec  diutius  circa  ea  loca  morari  ausus, 
ne  a  Scipione  oj^jirimerctur,  trans  Ibcrnm  scse  rccepit.     Et 
Scij^io,  raptim  ad  famam  novorum  hostium  agmine  acto, 
qunm  in  pancos  pracfcctos  navium  animadvertissct,  prae- 
sidio  Tan*acone  modico  rcliclo,  Emjiorias  cum  classc  rcdiit. 
Vixdum  digresso  eo,  Hasdrubal  aderat:  et,  Ilcrgctum  po- Vastat soti- 
pulo,  qui    obsidcs    Scipioni   dederat,  ad  defectionem  im- ""'"'  ^^*  ^^* 
pulso,  cum  eorum  ipsorum  iuventute  agros  fidelinm  Ro-' 
manis  sociorum  vastat.     Excito  deinde  Scijoione  hihcrnis, 

9toto  cis  Ibcrnm  rursns  cedit  agro.  Scipio,  relictam  ab  Sdpio  Ikr- 
auctore  defectionis  Ilcrgetum  gentem  quum  infesto  cxcrcitu  ^?''^^  '"^'^" 
invasisset,  comj)uIsis  omnibus  Athanagiam,  urbcm,  cjnae 
caput  cius  populi  crat,  circumsedit :  intraque  dies  paucos, 
pluribus  (juam  ante  obsidibus  imperatis,  ■Ilergetcs,  pccunia 
ctiam  multatos,  in  ius  ditioncmcjue  reccpit.  Indc  in  Anse- 
tanos  prope  Iberum,  socios  et  ipsos  Pocnorum,  proccdit: 
atque,  urbe  eorum  obsessa,  Lacctanos  auxilium  finitimis 
fcrentcs  nocte,  liand  procul  iam  urbe,  cjuum  iutrare  vcllcnt, 
cxccpit  insidiis.  Caesa  ad  duodecim  millia  :  cxuti  pacne 
omnes  armis,  domos  passim  palantes  per  agros  difFngcre  ; 
nec  obsessos  alia  ulla  res,  quam  inicjua  oppugnantibus  hicms, 
tutabatur.     Triginta  dies  obsidio  fuit:  per  quos  raro  un- 

6  Dur  n/m  ariqiiol  prhicijrihus  ca-  qiii  victus  crat,  sed  etiam  omncs  fcrc 
piuntur]  Elegans  gcnus  loquendi.  cf.  caras  res  eius  qui  cum  Hannibale  mi- 
infr.  xxvi.  46.  xlii.  20.  Sall.  Cat.  xlii.  litabat,  relictas  citra  Pyrcnacum,  ne 
Ter.  Ileaut.  iii.  i.  64.  Drak.  gravia  impedimenta  feientibus  essent. 

7  Praeda  oppidi']    Praeda  oppidi  Crev. 

fuit  rerum  parvi  pretii;  nihil  habuit  9  Ab  auctwe  defectionis']    Hasdru- 

nisi  rcs  parvi  pretii.  Crev.  bale,  qui    cis    Iberum   se   recepcrat. 

8  NoH  eius  modo  c.ierciius']  Hic  Cetenim  de  Athenagia  multum  ap. 
aliquid  cx  sensu  supplendum  cst.  viros  doctos  dubitatur,  quae  quibus- 
Castra  militcm  ditavcre,  qui  iu  iis  dam  Lcrida,  Strothio  Ayloiia  hiiud 
rcpcrit  non  modo  cius  exercitus  opes,  procul  Ibcro  sita,  hodie  csse  vidctur. 


56  TITI   LIVII 

U.  C.  534.  quam  nix  minus  quattuor  pedes  alta  iacuit:  adeoque  pluteos  i 

A.  C.  218.  yp  vineas  Romanorum  operuerat,  ut  ea  sola,  ignibus  aliquo- 
ties  coniectis  ab  hoste,  etiam  tutamentum  fuerit.  Postremo 
quum  Amusitus  princeps  eorum  ad  Hasdrubalem  profugis- 
set,  viginti  argenti  talentis  pacti  deduntur.  Tarraconem  in 
hiberna  reditum  est. 
62.  Romae  aut  circa  urbem  muUa  ea  hieme  prodigia  facta : 

Prodigia.  ^^|-  (^quod  cvenire  solet,  motis  semel  in  rehgionem  animis) 
multa  nuntiata,  et  temere  credita  sunt :  in  quis  ingenuum 
infantem  semestrem  in  foro  ohtorio  triumphum  clamasse  : 
et  foro  boario  bovem  in  tertiam  contignationem  sua  sponte 
escendisse,  atque  inde  tumuku  habitatorum  temtum  sese  de- 
iecisse:  et  navium  speciem  de  coelo  afFulsisse,  et  aedem  Spei, 
quae  est  in  foro  ohtorio,  fulmine  ictam  :  et  Lanuvii  hastam  2 
se  commovisse  :  et  corvum  in  aedem  lunonis  devolasse,  at- 
que  in  ipso  pulvinario  consedisse :  et  in  agro  Amiternino 
mukis  locis  hominum  specie  procul  candida  veste  visos, 
nec  cuni  ullo  congressos :  et  in  Piceno  lapidibus  phiisse : 
et  Caere  sortes  extenuatas :  et  in  Gahia  lupum  vigiU  gla-  3 

Procuiata.  dium  e  vagina  raptura  abstuhsse.  Ob  cetera  prodigia 
Ubros  adire  decemviri  iussi.  Quod  autem  lapidibus  pluis-4 
set  in  Piceno,  novendiale  sacrum  edictum,  et  subinde  aUis 
procurandis  prope  tota  civitas  operata  fuit.  lam  primum 
omnium  urbs  Uistrata  est,  hostiaeque  maiores,  quibus  editum  ^ 
cst,  diis  caesae ;  et  donum  ex  auri  pondo  quadraginta  La- 
nuvium  ad  lunonis  portatum  est ;  et  signum  aeneum  ma- 
tronae  lunoni  in  Aventino  dedicaverunt;  et  lectisternium 
Caere,  ubi  sortes  attenuatae  erant,  imperatum;  et  suppU- 
catio  Fortunae  in  Algido ;  Romae  quoque  et  lectisternium 
luventati,  ct  supphcatio  ad  aedem  HercuUs  nominatim; 
deinde  universo  populo  circa  omnia  pulvinaria  indicta ;  et 
Genio  maiores  Uostiae  caesae  quinque  ;  et  C.  AtiUus  Ser- 


1  Phiteos  ac  inneas]     Plutei  non  quac  vulgo  educebantur,  et  maiores 

multum  difFerebant  a  vineis  et  ad  si-  erant.     Porro  Salmasius  observat,  in 

milcs  ferme  usus  adhibebantur.  Crev.  ostentis,  ut  et  in  somniis,  omnia  ma- 

■2  Lnmwii  hastum  se  commovisse^  iora  et  auctiora  videre  laetum  ac  pro- 

Intelligenda    videtur    hasta    lunonis  sperum  iudicari  solitum  fuisse :  con- 

Sospitae,  cuius  fortasse  etiam  nomen  tra,  triste  omen  fuisse,  si  qua  res  so- 

excidit.  Ckev.  lito  minor,  tenuatior,  defectiorque  ap- 

3  Caere  sortes  e.vienuaias]    Sortes  pareret.  Crev.    cf.  Niebhr.  i.  n.  1129. 
hoc  loco  intelligi  possunt  vel  tabulae         4  Decemviri']  Sacris  faciundis,  supr. 

ligneae,  vel  membranulae,  quae  in-  x.  8. 

scriptas  haberent  aliquas  vel  literas,  5   Urhs   lustrata   esf^    Designatur 

vel  voces,  vel  versiculos.     Igitur  ubi  Ambiirbium,  sive  Amburbale  sacram; 

hic  sortes  extenuatae  dicuntur,  intel-  quod  sic  dicebatur,  quia  urbem  cir- 

ligendum   est    eas   vel    tabellas,   vel  cuibat  et  ambibat  victima.  Crev. 
membranulas  visas  esse  coarctari  et         6  ■Hosiiaeipie    maiores'\      Hostiae 

in    angustius    spatium    redigi  ;    sive  maiores   opponuntur    lactentibus,   ut 

potius    sacerdotum   fraude    subiectas  apparet  infr.  xxii.  i.  Crev. 
quasdam   minores   in   locum  earum, 


LIB.  XXT.    CAP.  (;.}.  57 

ranus  praetor  vola  siiscipcre  iussiis,  si  iu  dcceiu  annos  rcs-  u.  C.  534. 

])ul)liea  eodeui  stetissct  statu.      Ifacc  ])rocurata  vota(|uc  ex  ^-  ^-  ^'^- 

libris    Sibyllinis,    niagna    ex    })artc    levavcrant    rcligione 

aninios. 

Consuhun  designatorum  altcr  Flaniinius,  cui  eac  legioncs,       03^ 

quac  Placentiae  hibcrnabant,  sortc  cvcnerant,  cdictum  et 
yliteras  ad  consulem  misit,  ut  is  exercitus  Idibus  Martiis 
8  Arimini  adesset  in  castris.     Iluic  in  j^rovincia  consuhitum  Tcmcritas 

inirc    consiHum  erat,    memori    veterum    ccrtamiiuun   cum  ^!-  'i""Ba'i- 

1  1  atribus ;  quae  tribunus  ])lebis,  et  fjuac  postea  consul,  ])rms  „jj 
de  consuhitu,  qui  abrogabatur,  dein  dc  trium])ho  habuerat ; 
invisus  etiam  Patribus  ob  novam  lcgcm,  quam  Q.  Chuidius 
tribunus  plebis  adversus  scnatum,  uno  Patrum  adiuvante  C. 
Flaminio,  tulerat;  ne  quis  senator,  cuive  senatorius  pater 
fuisset,  maritimam  navcm,  qnae  plus  quam  trecentarum  am- 
])horarum  esset,  haberet.     Id  satis  habitum  ad  fVuctus  ex 

2  agris  vectandos  :  quaestus  omnis  Patribus  indccorus  visus. 
lles,  per  summam  contentionem  acta,  invidiam  a])ud  nobih- 
tatem  suasori  iegis  Flaminio,  favorem  a])ud  ])lebem  alterum- 

3  que  inde  consulatum,  ])e]ierit.   Ob  haec  ratus  aus])ieiis  emen- 
tiendis,  Latinarumquc  fcriarum  mora,  et  consularibus  aliis 
impedimentis  retcntm'os  se  in  urbc,  simulato  itinei'e  privatus 
clam    in  ]jrovinciam   abiit.     Ea  rcs,  ubi  palam  facta  cst,  ciam  in 
novam  irisu])cr  iram  infestis  iam  ante  Patribus  movit:   '  Non  provinciam 
'  cum    senatu   modo,  sed  iam   cum  diis  immortalibus,   C. ''  ^' ' 
'Flaminium   bellum    gercre.     Consulem   ante   inaus])icato 

'  factum  revocantibus  ex  i]3sa  acie  diis  atque  hominibus  non 
'  paruisse  ;  et  nunc  conscientia  s]3retorum  et  Ca])itolium  et 
'  soUennem  votorum  nuncupationem  fugisse :  ne  die  initi 
'  magistratus  lovis  o]itimi  maximi  tem]olum  adirct :  ne  se- 
'natum,  invisus  i]ise,  et  sibi  uni  invisum,  videret  consule- 

7  Idibus  ^fariiisl  Hic  dies  tum  non  prius  aperuisse,  qiiam  hostes  fu- 
temporis  magistratibus  ineundis  sol-  disset  :  cf.  Polyb.  ii.  32,  33.  itaque 
lennis  erat.    cf.  infr.  xxii.  i.  Str.  vietori,  cum  ingenti  praeda  redeunti, 

8  Arimini]  De  Flaminii  dolis  ni-  triumphum  fuisse  ncgatuni  ;  ipsum 
hilhabet  Polyhius,qui  Fhiniiniuni  Ar-  vero  jirivatum  triumphasse,  et  mox 
retium,  Servilium  Ariminum  jJrofec-  magistratu  abire  coactum  esse.  Rup. 
tos  esse  scribit.  iii.  77.  2  Quaes/us  omnis  Patribus  indeco- 

9  Quae  tribunus  pfcbis]  Quando  rus  visus]  Nam  senatores  post  bellum 
rogationem  de  agro  Gallico  et  l^i-  Punicum  primum  in  Sicilia,  Sardinia, 
ceno  viritim  dividendo  tulerat.  cf.Val.  et  Corsica  praedia  sibi  comparare,  et 
Max.  v.  4.  Cic.  de  Sen.  4.  per    speciem    deportandorum    ex    iis 

I  Quae  postea  consul]  cf.  Phit.  in  fructuum    negotiationes,    amplissimo 

Marc.  qui  tradit,  quum  augures  vitio  ordine  indignas,  exercere  coeperunt ; 

crcatos  esse  consules,  adveisus  Insu-  quod   h.  1.  significari   videtur.   Duk. 

bres  profectos,  dixissent,  senatum  eos  cf.  Ern.  Clav.  Cic.  v.  Ncciotiator. 
confestim  literis  Romam  revocasse  et         3   Auspiciis  ementiendis]     Huius- 

iussisse,  quam   primum  consulatu  se  moili   artes   Patres   saepissime  adhi- 

abdicare  nec  quicquam  pro  imperio  buerunt,  maxime  contra  plebeios  ho- 

gerere:   Flaminium  vero  has  literas  mines.  Rup. 


58  TITI  LIVII 

U.C.  534.  'retquG:  iie  Latinas  indiceret,  lovique  Latiari  soUennc  sa-4 

*  *  crum  in  monte  faceret :  ne,  auspicato  profcctus  in  Capito- 

'  lium  ad  vota  nuncupanda,  paludatus  inde  cum  lictoribus 

'  ad  provinciam  iret.     Lixae  modo    sine    insignibus,   sinc 

'lictoribus,   profectum  clam,  furtim,  haud   aliter  quam  si 

'  exsilii  causa  solum  vertisset    Magis  pro  maiestatc  videlicet 

'impcrii  Arimini,  quam  Romae,  magistratum  initurum,  et 

'  in  deversorio  hospitali,  quam  apud  penates  suos,  praetex- 

'  tam  sumpturum.'     llevocandum  universi  retrahendumque 

censuerunt;    et  cogendum   omnibus  prius  praesentem  in 

deos  hominesque  fungi  officiis,  quam  ad  exercitum  et  in 

Frustra  re-  provinciam  iret.     In  eam  legationem  (legatos  enim  mitti 

U^^C^^^t;   placuit)  Q.  Terentius  et  M.  Antistius  profecti,  nihilo  magis 

A.  C.  217.  eum  movcrunt,  quam  priori  consulatu  hterae  moverant  ab 

Cn.  Servi-   scuatu  missac.     Paucos  post  dies  magistratum  iniit,  immo- 

mhiio  IL^"  lantique  ei  vituhis  iam  ictus  e  manibus  sacrificantium  sese 

Coss.  quum  proripuisset,  muUos  circumstantes  cruore  rcspersit. 

Fuga  procul  etiam  maior  apud  ignaros,  quid  trepidaretur, 

ct  concursatio  fuit :  id  a  plerisque  in  omcn  magni  terroris 

acceptum.     Legionibus  inde   duabus  a  Sempronio  prioris 

anni  consule,  duabus  a  C.  Atiho  praetore  acceptis,  in  Etru- 

riam  per  Apennini  tramites  exercitus  duci  est  coeptus. 


4  Ne  Latinas  indiceret]   Mos  erat,     dixisscnt  et  celebrassent.  cf.  sujir.  v. 
ut  consules  non  antc   in    provincias     17.  Ckev. 
proficiscerentur,  fjuam  has  ferias  in- 


EPJTOlMK    \A\\\\\    XXIT. 


1IANN113AL,   pcr    coutiniKis    vujilias    iii   pnludihus    oculo 

arnisso,  venit  in  Etrarium;  j)er  quas  paladcs  quatriduo  et 

tribus  noctibus  sine  ulln  rcquie  iter  fecit.      C.  Flarninius  con- 

sul,  homo  temerarius,  contra  auspicia  profectus,  sifjnis  rnili- 

iaribus  cjfossis,  quae  tolli  non  poterant,  et  ah  equo,  quem  con- 

scenderat,  prr  capmt  derolutus,  insidiis  ab  Hamdbale  circum- 

ventus,  ad  Trasimenum  lacurn  cum  cxercitu  caesus  est.      Sex 

rnillia,   quae    eruperant,  Jide    ab  Maharhale    data,   perjidia 

Hannibalis  vincta  sunt.      Quum  ad  nuntium  cladis  Romae 

luctus  cssct,  duae  matres,  ex  insperato  receptis  Jiliis,  gaudio 

mortuae   sunt.       Oh    hanc    cladem    ex    Sibyllinis    libris   ver 

sacrum  votum.      Quum  deinde  Q.  Fahius  Maximus  dictator, 

adversus  llannibalcm   rnissus,  nollet  acic  cum  co  confiirjere, 

ne,    contra   ferocem   tot   victoriis    hostem,    territum    adversis 

proeliis  rrdlitem  jmgnae  comndtteret,  et,  ojjjwnendo  sc  tantum- 

modo,  conatus  Hanrdbalis  impcdiret :    M.  Minucius  rnarjister 

equitum,  ferox  et  terncrarius,  crirrunando  clictatorem  tanquam 

segnem  et  timidum,  effecit,  ut  jjojmli  iussu  aequaretur  ei  cum 

dictafor'e  imjjcriiim  ;  divisoque  exercitu,  quuin  iniquo  loco  con- 

Jiixisset,  et  in  maximo  discrirnine  legiones  cius  essent,  super- 

verdentc  cum  exercitu  Fahio  Maximo  discrimine  liheratus  est. 

Quo  benejicio  victus  castra   cum  eo   iunxit,  ct  patrern  eum 

salutavit;   idemque  facere  milites  iussit.     Hannibal,  vastata 

Campania,  inter  Casilinum  oppidum  et  Ccdliculam  rnontem  a 

Fabio  clausus,  sarmentis  ad  cornua  houm  alligatis  et  incensis, 

praesidiurn  Romanorum,  quod  Callicularn  insidehat,  fugavit : 

et  sic  transgrcssus  cst  saltum.     Idemque    Q.  Fahii  Maximi 

dictatoris,  quurn  circmmposita  urcret,  agro  jrejyercit,  ut  illum 

tanquam    jyroditorcm    suspcctum   faccret.       Aenulio    dcinde 

Paullo    et    Tcr-cidio    Varr-one    consulibus    et    ducibus,    cum 

maxirna  clade  adversus  Hannibalem   ad  Canncts  jmgnatum 

est:    caesaque  eo  proelio  Romanorum  quadraginta  quinque 

rnillia,  cum  PauIIo  conside  et  senatoribus  octoginta,  cdnsu- 

laribus  atque  jiraetoriis  aid  aediliciis  triginta.     Post  quam 

cladem  quum  a  nohilihus  adolcscentilms  jiropter  desjierationcm 

consilium  de  relinqucnda  Itcdia  iruretnr,  P.  Cornelius  Scijno 

trnbunus  milifum,  (pii  jiostea  Africcuius  nnncnjmtus  cst,  stricto 


60  TITI  LIVII  EPITOME.  LIB.  XXII. 

super  capita  deliberantium  ferro,  iuravit,  se  pro  hoste  hahi- 
turum  eum,  qui  in  verha  sua  non  iurasset ;  effecitque,  ut 
omnes,  minime  relictum  iri  a  se  Italiam,  iureiurando  astrin- 
gerentur.  Praeterea.  trepidationem  urbis  et  luctum,  et  res  in 
Hispania  meliore  eventu  gestas  continet.  Opimia  et  Flo- 
ronia,  Vestales  virgines,  incesti  damnatae  sunt.  Propter 
paucitatem  vero  militum  servorum  octo  millia  armata  sunt. 
Captivi,  quum  potestas  esset  redimendi,  rcdempti  non  sunt. 
Varroni  obviam  itum  est,  et  gratiae  actae,  quod  de  republica 
non  desperasset. 


T.   LIVII   PATAVINI 

L  I  B  E  R     XXII. 


IAM  ver  appetebat,  quum  Ilannibal  ex  hibcrni.s  movit,  U.  C.  535. 
ot  ncquicquam  antc  conatus  transccndcrc  Apcnninum"^-  ^•'^^7' 
intolcrandis  frigoribus,  ct  cum  ingcnti  periculo  moratus  ac 
mctu.      Galli,    quos   pracdac  populationuinquc  concivcrat  Calli  in- 
spcs,  postquam  j)ro  co,  ut  ipsi  cx  alicno  agro  rapcrcnt  agc-*"?'!*^'^^^'*"" 
rentquc,  suas  tcrras  scdcm  ]jclli  cssc,  prcmiquc  utrius(jue 
partis  exercituum   hibcrnis  vidcrunt ;    vertcrimt  retro   ad 
Hannibalcm  ab  llomanis  odia:  petitusquc  sacpc  principum 
insidiis,  ipsorum  intcr  se  fraudc,  cadem  levitate,  qua  con- 
senscrant,  consensum  indicantium,  sci^vatus  erat ;  et,  mu- 

1  tando  nunc  vestcm,  nunc  tcgumcnta  capitis,  errore  etiam 
sesc  ab  insidiis  municrat.  Cctcrum  hic  quoquc  ei  timor 
causa  fuit  maturius  movcndi  ex  hibernis. 

2  Per  idem  tcmpus  Cn.  Servilius  consul  Romac  Idibus 
Martiis  magistratum  iniit.     Ibi  quum  de  rcpublica  retulis- 

sct,  rcdintcffrata  in  C.  Flaminium  inviclia  cst.     '  Duos  se  Querelae 
'  consules  creasse,  unum  haberc.     Quod  enim  illi  iustum  *^'""'jno- 
'  imperium,  quod  auspicium  esse  .''   Magistratus  id  a  domo,  Fiaminio. 
'pubHcis  privatisque  pcnatibus,  Latinis  feriis  actis,  sacrificio 
3 '  in  monte  perfecto,  votis  ritc  in  Capitolio  nuncupatis,  sc- 
4'cum  ferre:  nec  privatum  auspicia  scqui,  uec  sinc  auspiciis 
5 '  profectum  in  cxterno  ea  solo  nova  atque  integra  concipcrc 


I  Errore  etiaml  Fraude,  quae  eos  4    Xec  privatiim  auspicia    seqtii] 

in  errorem  duceret.     rolybius  iii.  78.  Quippe  isullorum  sacrorum  auspicii 

Hannibalem  capillameuta,  ad  omnia  gratia   Augures   imperatorem    seque- 

aetatum  discrimina  fomiata,  sibi  pa-  bantur  ;   sed  privatum   auspicia  non 

ravisse  scribit.  sequebantur. 

1  PerideMitempiis^Vraetoreshnlm  5  A'ova   atque   inlegra  concipere] 

anni    Livius  praeter   morem    omisit.  Semel  enim  cum  auspiciis  profectus 

Quorum  M.  Aemilius  Rcgulus  urba-  domo,  poterat  in  externo  solo  ea  ite- 

nam    iurisdictionem    exercebat :    M.  nimque  iterumque  rite  capere.    At  ea 

Pomponius   Matho    peregrinam  :    T.  nova  et  non  ante  quaesita  sibi  acqiii- 

Otacilius  Crassus  Siciliam  :    A.  Cor-  rere  in  extemo  solo  non  posse  conten- 

nelius  Mammula  Sardiniam  habebat.  dunt  Patres  eum,  qui  sineiis  profectus 

3  Tn  monte]  Albano.  cf.  supr.  xxi.  esset.  Crev. 
63. 


62  TITI   LIVII 

U.  C.  1,35.  '  possc'  Augebant  metum  procligia  ex  pluribus  simul  locis 
A.  C.2I7.  nuQtiata:  in  Sicilia  militibus  aliquot  spicula,  in  Sardinia6 
autem  in  muro  circumeunti  vigilias  equiti  scipionem,  quem 
manu  tenuerat,  arsisse,  et  litora  crebris  ignibus  fulsisse,  et 
scuta  duo  sanguine  sudasse,  et  milites  quosdam  ictos  fulmi- 
nibus,  et  solis  orbem  minui  visum :  et  Pi*aeneste  ardentes  7 
lapides  coelo  cecidisse :  et  Arpis  parmas  in  coelo  visas, 
pugnanteraque  cum  luna  solem  :  et  Capenae  duas  interdiu 
lunas  ortas :  et  aquas  Caeretes  sanguine  mixtas  fluxisse  ; 
fontemque  ipsum  Herculis  cruentis  manasse  sparsum  ma- 
culis :  et  in  Antiati  metentibus  cruentas  in  corbem  spicas 
cecidisse  :  et  Faleriis  coelum  findi  velut  magno  hiatu  visum  ; 
quaque  patuerit,  ingens  lumen  efFulsisse  :  sortes  sua  sponte  8 
attenuatas,  unamque  excidisse,  ita  scriptam :  Mavors  te- 
LiiM  suuM  CONCUTIT :  ct  pcr  idem  tempus  Romae  signum 
Martis  Appia  viaad  simulacra  luporum  sudassc:  et  Capuae 
specicm  coeli  ardentis  fuisse,  lunaeque  inter  imbrem  ca- 
dentis.  Inde  minoribus  etiam  dictu  prodigiis  fides  habita : 
capras  lanatas  quibusdam  factas,  et  gallinam  in  marem,  gal- 
lum  in  feminam  sese  vertisse.  His,  sicut  erant  nuntiata, 
expositis,  auctoribusque  in  curiam  introductis,  consul  de  re- 
Procurata.  ligione  Patrcs  consuhiit.  Decretum,  ut  ea  prodigia,  partim 
maioribus  hostiis,  partim  lactentibus,  procvn-arentur :  et  uti 
supphcatio  per  triduum  ad  omnia  pulvinaria  haberetur. 
Cetera,  quum  decemviri  hbros  inspexissent,  ut  ita  fierent, 
quemadmodum  cordi  esse  divis,  carminibus  praefarentur.  9 
Decemvirorum  monitu  decretum  est,  lovi  primum  donum 
fuhnen  aureum  pondo  quinquaginta  fieret ;  lunoni  Miner- 
vaeque  cx  argento  dona  darentur;  et  lunoni  Reginae  in 
Aventino,  lunonique  Sospitae  Lanuvii  maioribus  hostiis 
sacrificaretur ;  matroriaeque,  pecunia  collata,  quantum  con- 
ferre  cuique  commodum  esset,  donum  lunoni  Reginae  in 
Aventinum  ferrent,  lectisterniumque  fieret ;  quin  et  ut  h-  i 
bertinae  et  ipsae,  unde  Feroniae  donum  daretur,  pecuniam 
pro  facuhatibus  suis  conferrent.  Haec  ubi  facta,  deceraviri 
Ardeae  in  foro  raaioribus  hostiis  sacrificarunt.  Postrerao 
Decembri  iam  mense  ad  aedem  Saturni  Romae  iraraolatum  2 

6  In    Sardinia   autem    in    tnjirol     Supr.    xxi.    62.   Signum   Martis,   cf. 
Recte  videtur  observare  lac.  Grono-     supr.  x.  23. 

vius  hic  deesse  nomen  eius  urbis,  cuius  9  Praefarentur]    Profarentur    ex 

in  muro  id  prodigium,  de  quo  agitur,  emend.  Gronov.  reposuit  Bekker. 

factiim   cst.     Quumque  aliquot  libri  i   Quin  et  ut  libertinae  et  ipsae] 

optimi  habeant  Sudes  pro  autem,  inde  Vulgo   quin   et   libertinae  ut   ipsae, 

illesuspicaturlegendum,6'///cis.  Sulci  ceterum    Bekker  quin   ut  libertinae 

nobilis  et   antiqua   Sardiniae   civitas  et  ipsae.     Feronia  libertinorum  et  li- 

fuit.  Crev.  bertinarum  dea  erat,  ex  cuius  templo 

7  Solis  orbem  minui]  Solem  defe-  pileus,  signum  libertatis,  petebatur. 
cisse.  2  Deccmbri   iam  mensel    Intellige 

8  Sortcs  sua  spontc  attcnuatas]  cf.  mcnsem  Dccembrcnihuiusipsiusanni, 


LiB.  xxn.  (^\r.  •>.  03 

est,  lcctistcnrnini(|uc  iiiipci;iLimi,  (ct  cuiii  lccluni  scnatorcs  IJ.  C  535. 
str.avcnint)  ct  conviviuin  publicuni ;  ac  jicrurbcin  Stitunia-^-  ^-  "7- 
.3  lia  (licin  ac  noctcm  clamatum,  popuIus(jue  cum  dicm  fcstuin 
habcrc  ac  scrvarc  in  pcri)ctuum  iussus. 

4  Duin  consul  placandis   Uomac  diis  habcndofiuc  dclcctu        2. 
dat    o])crain,    llannibal,    jirotcctus  cx    hibcrnis,  quia  iani  ••■""'"'••il 
Flaininiuin  consulcm  Arrctium  pcrvcnissc  faina  crat,  (pium  ,,^.[1""  "" 

5  ahud  longius,  cctcrum  commodius,  ostcndcrctur  itcr,  pro- 
])iorcm  viam  pcr  paludcm  pctit,  qua  fluvius  Arnus  pcr  cos 
dies  soHto  magis  inundavcrat.  Hispanos  et  Afros,  (id  omnc 
veterani  erat  robur  cxcrcitus)  admixtis  ipsorum  impcdi- 
mcntis,  nccubi  consistcrc  coactis  ncccssaria  ad  iisus  dees- 
sent,  primos  irc  iussit:  scqui  Gallos,  ut  idagminis  medium 
esset ;  novissimos  irc  cquitcs :  Magoncm  indc  cum  expe- 
ditis  Numidis  cogcrc  agmcn,  maximc  Gallos,  si  taedio 
laboris  longacquc  viae  (ut  est  moUis  ad  talia  gcns)  dilabe- 
rentur  aut  subsistcrent,  cohibcntem.  Primi,  qua  modo  Moiestum 
praeirent  duces,  per  praealtas  fluvii  ac  profundas  voragines,  j^^^f  P'-''"  J''"^' 
hausti  paene  Hmo  immergcntesque  se,  tamen  signa  sc(|ue- 
bantur.     GalU  neque  sustinere  se  prolapsi,  nequc  assurgere 

6  cx  voraginibus  poterant ;  aut  corpora  animis,  aut  animos 
spc  sustincbant:  alii  fcssa  acgrc  trahcntcs  membra ;  alii, 
ul)i  scmel  victis  tacdio  animis  procubuisscnt,  intcr  iumcnta, 
et  ipsa  iaccntia  passim,  moricntcs :  maximeque  omnium  vi- 
gihac  conficiebant,  per  quatrichium  iam  et  tres  noctcs  tole- 
ratae.  Quum,  omnia  obtinentibus  aquis,  nihil,  ubi  in  sicco 
fessa  stcrncrcnt  corpora,  invcniri  possct,  cumulatis  in  aquas 
sarcinis    insuper   incuml)cbant.     lumentorum   itincrc   toto 

7  prostratorum   passim  accrvi   tantum,  quod  cxstaret  aqua, 
quacrcntibus  ad  quietcm  parvi  tcmporis  neccssarium  cubile 
(labant.     Ipse  Hannibal,  aeger  ocuhs  ex  verna  primum  in-  llanniijai 
temperie  variante  calorcs  frigoraquc,  elephanto,  qui  unus  "'^^"■'"•'?^ 
superfuerat,  quo  akius  ab  aqua  exstaret,  vectus;   vigihis 
tandem  ct   nocturno   humore  pakistrique  coelo   gravante 


fjui  consnlcs  habuit  Flaminium  et  Ser-  delectu  pro  delectiii  ut  supr.  iv.   12. 

vilium.    Nimirum  hic  Livius  in  unum  ix.  5. 

colligit  qiiicquid  hoc  anno  procuraii-  5  Ostenderetiir  iter}  Do  hoc  itinere, 

dis  hisce  prodigiis  factum  est.  CiiF.v.  cf.  Polyb.  iii.  78,  79. 

3  Populusque ciim  diem  festum  ha-  6  Aut  corpora  animis']  Huc  revo- 
bere]  Hic  Saturnalia  novo  edicto  san-  carc  opus  est  particulam  negantcm, 
cita,  non  tum  primum  instituta  intel-  quae  in  praecedentibus  exprimitur. 
ligi  debent.  Siquidem  supra  ii.  ^i.  Itaquo  sic  exponenda  sunt  haec  verba, 
trecentos  fore  ante  annos  institutum  quasi  legeretur :  Neque  corpora  ani- 
esse  diem  festum  Saturnalia  Livius  mis,  neque  animos  spe  sustiuebant. 
iam  memoravit.    Yide  hac  de  re  Lips.  Ceev. 

Satunial.    i.    ■2.    Crev.    cf.    Macrob.  7  Quod   exstaret   aqua]     Tantum 

Saturnal.  i.  10.  spatii,  quantum  eorum  aquae  super- 

4  Hahendoque  delectu]   Vulgo  dis-  emineret,  pro  cul>ili  dabant. 
trahendoqup,  unde  trahendo  Drak.  sed 


64  TITI  LIVII 

U.  C.  535.  caput,  et  quia  medendi  nec  locus  nec  tempus  erat,  altero  S 

A.  C.  217.  oculo  capitur. 

3.  Multis  hominibus  iumentisque  foede  amissis,  quum  tan- 

dem  de  paludibus  emersisset,  ubi  primum  in  sicco  potuit, 
castra  locat :  certumque  per  praemissos  exploratores  habuit, 
exei"citum  Romanum  circa  Arretii  moenia  esse.  Consulis 
deinde  consiha  atque  animum,  et  situm  regionum,  itinera- 
que,  et  copias  ad  commeatus  expediendos,  et  cetera,  quae  9 
cognosse  in  rem  erat,  summa  omnia  cum  cura  inquirendo 
exsequebatur.  Regio  erat  in  primis  Italiae  fertiUs,  Etrusci 
campi,  qui  Faesulas  inter  Arretiumque  iacent,  frumenti  ac 

Flaminii     pecoris  ct  omuium  copia  rerum  opulenti.     Consul  ferox  ab 

Cos.ferocia.  cousulatu  priore,  et  non  modo  legum  ac  Patrum  maicstatis, 
sed  ne  deorum  quidem  satis  metuens.  Hanc  insitam  in- 
genio  eius  temeritatem  fortuna  prospero  civilibus  belUcisquc 
rebus  succejsu  aluerat.  Itaque  satis  apparebat,  nec  deos 
nec  homines  consulentem,  ferociter  omnia  ac  praepropere 
acturum.  Quoque  pronior  esset  in  vitia  sua,  agitare  eum 
atque  irritare  Poenus  parat :  et,  laeva  relicto  hoste,  Faesulas 
petens,  medio  Etruriae  agro  praedatum  profectus,  quantam 
maximam  vastitatem  potest,  caedibus  incendiisque  consuli 
procul  ostendit.  Flaminius,  qui  ne  quieto  quidem  hoste 
ipse  quieturus  erat,  tum  vero,  postquam  res  sociorum  ante 
oculos  prope  suos  ferri  agique  vidit,  suum  id  dedecus  ratus,  i 
per  mediam  iam  Itaham  vagari  Poenum,  atque,  obsistente 
nullo,  ad  ipsa  Romana  moenia  ire  oppugnanda ;  ceteris 
omnibus  in  consiHo  sahitaria  magis,  quam  speciosa,  suaden- 
tibus,  'collegam  exspectandum,  ut  coniunctis  exercitibus, 
'  communi  animo  consilioque  rem  gererent ;  interim  equi- 
*  tatu  auxihisque  levium  armorum  ab  effusa  praedandi  h- 
'  centiahostem  cohibendum;'  iratusse  ex  consiho  proripuit, 
signumque  simul  itineris  pugnaeque  proposuit.  '  Quin  imo 
'  Arretii  ante  moenia  sedeamus,'  inquit :  '  hic  enim  patria 
'  et  penates  sunt.  Hannibal  emissus  e  manibus  perpopule- 
'  tur  Itaham,  vastandoque  et  urendo  omnia  ad  Romana 
'  moenia  perveniat ;  nec  ante  nos  hinc  moverimus,  quam, 
'  sicut  ohm  CamiUum  ab  Veiis,  C.  Flaminium  ab  Arretio  2 


8  Alterooculo  capitur']  Ita  Pol.  iii.  autem  huius  locutionis  inde  est,  quod 
79.  sed  Corn.  Nep.  v.  Hann.  4.  gravi  in  praeda  alia  sunt  vita  praedita,  ho- 
oculorum  morbo  aftectum,  Hanniba-  mines,  jiecora,  iumenta,  adeoque  a- 
lem  dextro  oculo  nunquam  aeque  bene  guntur ;  alia  inanima,  et  quum  agi 
usum  esse  scribit.  non  Ytossmi,  feruntur.  Crev. 

9  Et  copias'\  Id  cst,  rerum  nec^es-  2  Camillmn  ab  Veiis'\  Idem  legitur 
sariarum  ad  commeatus  expediendos.  supr.   ix.  4.  Ceterum  Camillum  Ar- 

1  Ferri  agique]   sc.  Diripi.   Latini  deae  exsulasse  et  ab  Ardea  accitum 

dixerunt  ferre,  agere  pro  diripere,  ex-  esse  tradit  Liv.  v.  43.  46.    Q,uum  vero 

emplo  sumpto  a  Graecis,  qui  eodem  eius  exercitus  apud  Veios  esset,  ipse  a 

sensuusurpant  S^ejv/caJ  (^epeiy.    Origo  Veiis  accitus  dicitur.  Rasch. 


LIB.  XXII.    CAP.  4.  65 

'Patros   accivcrint.'     llacc   siiniil    iiicrcjjans,   f|iMiin    ociiis  [r.  c.  535. 

3siji;na  convclli  iubcrct,  ct  ipsc  in  c({unni  insiluissct,  cf|nns  V  ^'- 2'7- 
rcpcntc  corrnit,  c()nsnlcni(|nc  lapsnin  snpcr  capnt  cffiulit.  ,iroi!i'bitur 
Territis  omnibus,  qui  circa  crant,  vclut  focdo  omine  incipi-Si-num 
endac  rei,  insuper  nuntiatnr,  signuni,  onini  vi  molientc  si-^'""^v"' 

4p;nifero,  convclli  ne(jnire.  Conversus  ad  nuntium,  '  Nnm '"^'''"  * 
'  literas  (puKiuc,'  iiupiit,  '  i\h  senatu  affcrs,  (|uae  me  rem 
'gercrc  vctcntr'  Abi,  nuiitia,  signum  ctiodiant,  si  ad  con- 
'vellcndum  manns  prae  mctii  obtorpuerint.'  Incedcre  inde 
agmcn  cocpit ;  primoribus,  sn])er  cjuam  cpiod  disscnscrant  a 
consilio,  territis  etiam  duplici  prodigio ;  milite  in  vulgus 
laeto  ferocia  ducis,  quum  spem  magis  ipsam,  quam  causam 
spei,  intucrctur. 

Ilannibal,  (piod  agri  est  intcr  Cortonam  urbem  Trasime-        4. 
num(|ue  lacum,  omni  cladc  bclli  pen-astat,  quo  nifigis  iram 
liosti  ad  vindicandas  sociorum  ininrias  acuat.     Et  ium  pcr- 

5  venerant  ad  loca  insidiis  nata,  ubi  maxinie  montes  Corto- 
nenses  Trasimcnus  subit.  Via  tantum  intercst  pcrangusta, 
velut  ad  id  ipsum  dc  industria  rclicto  spatio:  dcindo  paullo 
latior  patescit  campus ;  inde  colles  assursunt.  Ibi  castra 
in  apcrto  locat,  nbi  ipse  cnm  Afris  modo  Jlispaniscpie  con- 
sideret.  Baliarcs  ceteramque  levem  armaturam  post  montes 
circumducit :  C(|uites  ad  ipsas  fauccs  saltus,  tumulis  apte 
togcntibns,  locat ;  ut,  ubi  intrassent  Romani,  obiecto  e(pii- 
tatu,  clausa  omnia  lacu  ac  montibus  essent. 

Flaminius  quum  pridie  solis  occasu  ad  lacum  pervenisset,  Flaminius 
inexplorato,  postero  die,  vixdum  satis  certa  luce,  angustiis '"  "'".'dias 
su})eratis,  postquam  in  patcntiorem  campum  pandi  agmen  P"^*^"!"'^*- 
coepit,  id  tantum  hostium,  quod  cx  adverso  erat,  conspexit : 

6  ab  tergo  et  t^upcr  caput  decepere  insidiae.     Poenus  ubi,  id 
(juod  peticrat,  clausum  lacu  ac  montibus  et  circumfusum 
suis  copiis  habuit  hostom,  signum  omnibus  dat  simul  inva- 
dendi.     Qui  ubi,  qua  cuique  proximum  fuit,  decucurrcre,  Undequa- 
eo  magis  Romanis  subita  atque  improvisa  res  fuit,  quod  orta  nu^  eum 
ex  lacu  nebula  campo,  quam   montibus,  dcnsior   sedorat,  ^^1*^*^*"' '"^"" 

3  Eqnus  repente  corruit]    Et  niai-     creatus,  redirc  Romam  ut  consulatum 
tiatur,  signutn  convelH  nerjuire :  ea-     abdicaret.  Crev. 

dem  et  alia  quoque  prodigia  memo-  5  Montes  Cortonenses  Trasimenus 

rant   Valer.    Max.  i.  6.  6.     Cic.  de  snbif^     Omnes    scripti    in    Trasime- 

Div.  i.  35.    Sil.  V.  59,  sq.  Flor.  ii.  6.  et  num:   quidam  QiiRm  stiLennt.     Gro- 

Plut.  in  Fabio.  Rup.  novius   Observ.    iv.    17.  emendat   in 

4  Num  literas  ....  ab  senatu  af-  Trasimenum  sidunt,  id  est,  in  Trasi- 
fers]  In  hoc  dicto  respicit  Flaminius  meni  alveum  moUiter  sese  demittunt 
id  qiiod  ipsi  primo  suo  consulatu  ac-  ae  desinunt,  quod  reposuit  Bekker. 
ciderat,  iit  quum  iam  in  conspectu  6  Decepere  insidiae^  h.  e.  Fefellere. 
hostium  esset,  literae  a  senatu  aifer-  01imrfcc?/>/a<»,  sedrf^ctTJereexemend. 
rentur,  quibus  vetaliatur  certamen  Lips.  edd.  opt.  receperant :  sed  alia 
committere,  iubel)aturque,  quasi  vitio  desidcrantur  exempla. 

VOL.  IL  F     I 


66  TITI  LIVII 

U.  C.  535.  agminaque  hostium  ex  pluribiis  collibus  ipsa  inter  se  satis  7 
A.  C.  217.  conspecta,  eoque  magis  pariter  decucurrerunt.     Romanus 
clamore  prius  undique  orto,  quam  satis  cerneret,  se  circum- 
ventum  esse  sensit ;  et  ante  in  frontem  lateraque  pugnari 
coeptum  est,   quam  satis  instrueretur  acies,  aut  expediri 
5.       arma,  stringique  gladii  possent.     Consul,  perculsis  omnibus, 
ipse  satis,  ut  in  trepida  re,  impavidus,  turbatos  ordines,  vei- 
tente  se  quoque  ad  dissonos  clamores,  instruit,  ut  tempus 
locusque  patitur ;  et  quacunque  adire  audirique  potest,  ad- 
hortatur,  ac  stare  et  pugnare  iubet ;  '  nec  enim  inde  votis 
'  aut  imploratione  deum,  sed  vi  ac  virtute,  evadendum  esse. 
'  Per  medias  acies  ferro  viam  fieri :  et,  quo  timoris  minus 
'  sit,  eo  minus  ferme  periculi  esse.'     Ceterum  prae  strepitu 
ac  tumultu  nec   consilium  ncc  imperium   accipi  poterat: 
tantumque  aberat,  ut  sua  signa  atcpe  ordinem  et  locum 
nosceret  miles,  ut  vix  ad  arma  capienda  aptandaque  pugnae 
competeret    animus :     opprimerenturque    quidam,    onerati  8 
magis  his,  quam  tecti :  ct  erat  in  tanta  caligine  maior  usus 
aurium  quam  oculorum.     Ad  gemitus  vulnerum  ictusque 
corporum  aut  armorum,  et  mixtos  strepentium  paventium- 
que  clamores,  circumferebant  ora  ocidosque.     Alii  fugientes 
pugnantium  globo  illati  hacrebant :  alios  redeuntes  in  pu- 
gnam  avertebat  fugientium  agmen.     Deinde,  ubi  in  omnes 
partes  nequicquam  impetus  capti,  et  ab  lateribus  montes  ac  9 
lacus,  a  fronte  et  ab  tergo  hostium  acies  claudebat,  apparuit- 
que,  nullam,  nisi  in  dextra  ferroque,  salutis  spcm  esse ;  tum 
sibi  quisque  dux  adhortatorque  factus  ad  rem  gerendam,  et 
nova  de  integro  pugna  exorta  cst ;  non  illa  ordinata  per 
principes  hastatosque  ac  triarios,  nec  ut  pro  signis  antesi- 1 
gnani,  post  signa  alia  pugnaret  acies ;  nec  ut  in  sua  legione 
miles,  aut  cohorte,  aut  manipulo  esset.     Fors  conglobat,  et 
animus  suus  cuique  ante  aut  post  pugnandi  ordinem  dabat: 
TeiTae  mo-  tantusque  fuit  ardor  armorum,  adeo  intentus  pugnae  animus, 
tum  nemo   ^^^  g^^^^  motum  terrac,  qui  mukarum  urbium  Itahae  magnas  2 

pugnan-  .  i .  . ,  ^ 

tium  sentit.  partes   prostravit,   avertitque    cursu  rapidos   amnes,  mare 

fiuminibus  invexit,  montes  lapsu  ingenti  proruit,  nemo  pu- 

gnantium  senserit. 

6,  Tres  ferme   horas   pugnatum   est,   et  ubique   atrociter. 

Circa  consulem  tamen  acrior  infestiorque  pugna  est.     Eum 

7  Ea;  pluribus  collibus]  Vulgo  val-  et  principes,  quos  etiam  antepilanos 
libus,  sed  collibus  ex  coniectura  Lipsii  vocatos  esse  ex  libro  suj)r.  viii.  8. 
tantum  non  omnes  edd.  receperunt.  constat,  hic  intelligendos  esse  monet 

8  Competeret  animusJi  sc.  Sufficeret.  Stroth. 

cf.  Tac.  Ann.  iii.  46.  2  Eum  motum  terrae']    cf.  Cic.  de 

9  Impetus  capti]  cf  Supr.  ii.  65.  Div.  i.  35.  Plin.  H.  N.  ii.  84.  86. 
ix.  4.     Vulgo/rtcii  legitur.  Flor.  ii.  6.  Heyn.  Opusc.  Acad.  iii.  p. 

I  Pro  siffiiis  (intesiynani]  Hastatos     259. 


]AB.  XXII.    CAP.  7.  G7 

ct  roboni  virorum  sc([ucl);intiir,  ot  ij)sc',  cjnacurKiuo  iu  |»arte  U.  c.  535. 
preini  ac  laborare  seuserat  suos,  im[)igre  ferebat  oj)ein  ;  ■'^-  ^'- ^'7- 
insigucmque  armis  ct  hostes  sunima  vi  petcbant,  ct  tueban- 

3  tur  cives :  donec  Insuber  ccjucs  (Ducario  nomen  erat )  facie  Mors  Fia- 
quocjuc  noscitans,  'Consul,  en,'  incjuit,  'hic  cst,'  poj)ularibus  """"• 
suis,  '  (jni  legioucs  nostras  cecidit,  agrosquc  et  urbcm  est 
'  dcj)oj)ulatus.  lani  cjio  hanc  vietimam  Mauibus  perem- 
'  jitorum  tbede  eiviiun  dabo  : '  subditiscjue  ealearibus  ecjuo, 
per  confertissimaiu  hostium  turbam  imj)etuin  faeil :  obtruu- 
catoquc  j)rius  armigero,  cjui  se  infesto  vcnicnti  obviam  obic- 
cerat,  consulem  lancca  transfixit.  Sj)oliarc  cuj)icntem  triarii 
obiectis  scutis  arcucrc.  Magnac  j:)artis  fuga  inde  primum  Fugiunt 
cocj)it :  et  iam  nee  lacus,  nec  montes  obstabaut  j)avori.  Per  l^o"iani. 
omnia  arta  j)raeruj)ta(jue  velut  caeci  cvadunt :  arniacjue  et 
viri  suj)er  aliuin  alii  j)raccij)itantur.  Pars  magna,  ubi  locus 
fugac  deest,  ])er  j)rima  vada  j)aludis  in  acjuani  j)rogressi, 
quoad  capitibus  humerisque  exstare  possunt,  sese  immergunt. 
Fuerc,  cjuos  inconsultus  j)avor  nando  etiam  capcssere  fugam 
iinpulerit.  Quae  ubi  iinmensa  ac  sinc  spc  crat,  aut  defiei- 
entibus  auimis  hauriebantur  gurgitibus,  aut  necjuicquam 
fessi  vada  retro  aegcrrime  rej)etebant,  atcjue  ibi  ab  ingressis 
aquam  hostium  ccjuitibus  passim  trucidabantur.  Sex  niillia 
ferme  ])rimi  agmiuis,  ])er  advei'sos  hostes  eru])tione  im])igre 
facta,  ignari  omnium,  quae  post  se  agerentur,  ex  saltu 
evasere.  Et,  quum  in  tumulo  quodam  constitissent,  cla- 
morem  modo  ac  sonum  armorum  audientes,  quae  fortuna 
pugnae  esset,  neque  scire,  nec  j^erspiccrc  prae  caliginc 
poterant.  Inclinata  dcnique  re,  cjuum  incalcscente  sole 
dispulsa  nebula  aperuisset  diem,  tum  liquida  iam  luce 
montes  campicjue  perditas  res  stratamcjue  ostendere  foede 
Romanam  aciem.  Itaque,  ne  in  conspectos  procul  immit- 
teretur  eques,  sublatis  ra])tim  signis,  quam  citatissimo  pote- 

4rant  agmine,  sese  abrij)uerunt.  Postero  dic,  quum  supcr 
cetera  extrema  fames  etiam  instaret,  fidem  dantc  Maharbale, 
qui  cum  omnibus  equestribus  copiis  nocte  consecutus  erat, 
si  arma  tradidissent,  abire  cum  singulis  vestimentis  passurum, 
sese  dediderunt.  Quae  Punica  religione  servata  ndes  ab 
Hannibale  est,  atque  in  vincula  omnes  coniecit. 

Haec   est  nobilis   ad  Trasimenum    pugna,  atque    inter        7. 
paucas  memorata  populi  Romani  clades.      Quindecim  millia  Xumerus 
Komanorum  in  acie  caesasunt;  decem  millia,  sparsa  fuga  ^^*'.*°™"^ 
per  omnem   Etruriam,  diversis  itineribus  urbem  petiere. 

3  Insuber  eqties'^    Adversus  Insu-  quum  in  vicum  quendam  Etruriae  se 

iDres  Gallos  in  priore  suo  consukitu  recepissent,aMaharbalecircumsessos, 

Flaminius  bellum   gesserat.    cf.  Pol.  ei   fide   accepta   se  dedidisse   narrat 

ii.  32,  33.  Pol.  iii.  84. 


4  Sese  ahripuerunQ    IIos  quidem, 


F  2 


68  TITI   LIVII 

U.  C.  535.  Mille  quingenti  hostiam  in  acie,  multi  postea  utrimque  ex  5 
A.  C.  217.  vulneribus  pericre.     Multiplex  caedes  utrimque  facta  tra-6 
ditur  ab  aliis.     Ego,  praeterquam  quod  nihil  haustum  ex  7 
vano  vehm,  quo  nimis  inchnant  ferme  scribentium  animi, 
Fabium  aequalem  temporibus  huiusce  belh  potissimum  auc-  8 
torem   habui.     Hannibal,  captivorum  qui   Latini  nominis 
essent,  sine  pvetio  dimissis,  Romanis  in  vincula  datis,  segre- 9 
gata  ex  hostium  coacervatorum   cumuhs  corpora  suorum 
quum   sepehri  iussisset,  Flaminii  quoque   corpus,  funeris 
causa  raagna  cum  cura  inquisitum,  non  invenit. 
Romae  Romac,  ad  primum  nuntium  cladis  eius,  cum  ingenti 

magnuster-^g^j,Qj,g  ^^  tumultu  concursus  iu  forum  popuh  est  factus. 
Matronae  vagae  pcr  vias,  quae  repens  clades  ahata,  quaeve 
fortuna  exercitus  esset,  obvios  percunctantur.  Et  quum 
frequentis  concionis  modo  turba  in  comitiimi  et  curiam  i 
versa  magistratus  vocaret;  tandem  haud  muko  ante  sohs 
occasum  M.  Pomponius  praetor,  '  Pugna,'  inquit,  '  magna 
*  victi  sumus : '  ct,  quanquam  nihil  certius  ex  eo  auditum 
est,  tamen  aUus  ab  aho  impleti  rumoribus  domos  referunt, 
'  consulem  cum  magna  parte  copiarum  caesum :  superesse 
*paucos,  aut  fuga  passim  per  Etruriam  sparsos,  aut  captos 
'  ab  hoste.'  Quot  casus  exercitus  victi  fuerant,  tot  in  curas  2 
dispertiti  eorum  animi  erant,  quorum  propinqui  sub  C. 
Flaminio  consule  meruerant,  ignorantium,  quae  cuiusque 
suorum  fortuna  esset:  nec  quisquam  satis  certum  habet, 
quid  aut  speret  aut  timeat.  Postero,  ac  deinceps  aliquot 
diebus,  ad  portas  maior  prope  muherum,  quam  virorum, 
mukitudo  stetit,  aut  suorum  ahquem,  aut  nuntios  de  his 
opperiens:  circumfundebanturque  obviis  sciscitantes;  neque 
aveUi,  utique  ab  notis,  prius,  quam  ordine  omnia  inqui- 
sissent,  poterant.  Inde  varios  vukus  digredientium  ab 
nuntiis  cerneres,  ut  cuique  aut  laeta  aut  tristia  nuntiabantur: 


5  Multi  postea  utrimque  ex  vulne-  historiae  Romanae  scriptorem.  Vid. 
ribus  perierel  Assentimur  Perizonio  infr.  xxiii.  ii. 

delenti  hie  vocem  utrimqne,  ut  male  9  Sine  pretio  dimissis']  Praefatus  se 

repetitam  ex  versii  sequenti.     Hic  de  non  Italis,  sed  Romanis  bellum  in- 

solis  Poenis  agit  Livius.    Et  sane,  qiii  ferre,  necnon  ad  ipsos  Italos  in  liber- 

Romani   letalia  vulnera  acceperant,  tatem   vindicaixlos   venisse.    cf.  Pol. 

eos  verisimile  non  est,  lacu,  monti-  iii.  85. 

bus  clausos,  nullum  propinquum  re-  i  Comitium']    Pars  altera  fori,  "  ad 

ceptum  habentes,  effugere  potuisse.  Curiam  Hostiliam  et  subter  rostra  cu- 

Crev.  riae  Hostiliae  affixa,"  ita  dicta  erat, 

6  Multiplea-']  Scilicet  multiplex  quod  patres  in  ea  coibant :  in  altera 
maior,  quemadmodum  supr.  vii.  8.  vero  partequae/or?<m  praecipuedice- 
multiplex  qtiam  pronumero;  simili-  batur,  plebs  et  tribuni  stabant.  Ros- 
ter  Graeci  TTo\Kair\ri(nov.  cf.  Herod.  tra  quidem  in  longum  porrecta  co- 
iv.  50.  mitium  et  forum  dirimebant. 

7  Nihil  haustum']  Auctum  ex  e-  2  Qtiot  casus'}  sc.  Pro  variis  casibus 
mend.  Walchii  reposuit  Bekker.  victi   exercitus,  variis  curis   populus 

8  Fabium]   Q.  Fabium  Pictorem,  distrahebatur. 


LIB.  XX  ir.    (^\P.  U.  09 

p;ratulantcs(iiic  aiit  (•oiisohintcs  rcdcnntibus  (Iomkjs  circurn-  U.  C.  535. 
iusos.     Fcuiinaruni  ])racci|)uc  ct  ^audia  insignia  crant,  ct^-  ^'^'7- 
luctus.     Unani  in  ipsa  ])()rta,  sosjiiti  rilio  rcpcntc  oblatani,  et.ptirmns 
in  cons])cctu  cius  cxsjiirassc  fcrunt ;  altcram,  cui  mors  filii  «aiulio  ex- 
falso  nnntiata  crat,   macstam  scdcntcm  domi,  ad  ])rimum """""'""^- 
cons])cctum     rcd(nmtis    filii    ^audio    nimio    cxanimatam. 
Scnatum  ])ractorcs  ])cr  dics  ali(]U()t  ab  orto  us(juc  ad  occi- 
dcntcm  solcm  in  curia  rctincnt,  consultanlcs,  (juonam  ducc, 
aut  (juibus  cojiiis,  rcsisti  victoribus  Focnis  j)ossct. 

Priusquam  satis  certa  consilia  essent,  rcj)cns  alia  nuntiatur  8. 
cladcs:  quattuor  millia  c^iuitum,  cum  C.  Ccntcnio  jiro- Ali^it^laJcs. 
j)ractorc  missa  ad  collcgam  ab  iScnilio  consule,  in  1'mbria, 
cjuo  j)ost  ])uu;nam  ad  Trasimcnnm  auditam  avcrtcrant  itcr, 
ab  Ilannibalc  circumvcnta.  Eius  rci  fama  varic  homincs 
affecit.  Pars,  occupatis  niaiorc  acgritudinc  animis,  Icvcm, 
ex  comparatione  priorum,  ducere  rccentcm  equitum  iactu- 
ram :  jiars  non  id,  quod  accidcrat,  per  se  aestimare,  sed,  ut 
in  affccto  corj)ore  (juamvis  lcvis  causa  magis,  quam  valido 
gravior,  scntirctur:  ita  lum  acgrac  ct  affcctac  civitati  quod- 
cumjuc  advcrsi  incidcrit,  non  rcrum  magnitudinc,  scd  viri- 
bus  extenuatis,  (juac  nihil,  (juod  aggravarct,  ])ati  possent, 
3acstimanduni  esse.  Itaque  ad  rcmcdiiun,  iam  diu  ncquc 
dcsidcratum  nec  adhibitum,  dictatorcm  diccndum,  civitas 
confugit :  et  quia  et  consul  aberat,  a  quo  uno  dici  posse 
videbatur;  nec  per  occujiatam  armis  Punicis  Italiam  facile 
erat  aut  nuntium,  aut  litcras  mitti ;  nec  dictatorcm  populus 
creare  poterat,  quod  nunquam  ante  eam  diem  factum  crat : 
prodictatorcm  jooj3ulus  crcavit  Q.  Fabium  Maximum,  et  Fabius  pro- 
magistrum  equitum  M.  Minucium  Rufum.  Hisque  nego-  '^'ctator. 
tium  ab  senatu  datum,  ut  muros  turresque  lubis  firmarent, 
et  praesidia  disponerent,  quibus  locis  videretur,  pontesque 
rescindercnt  Huminum :  ad  jienates  pro  lu-be  dimicandum 
esse,  quando  Italiam  tueri  nequissent. 

Hannibal  recto  itinere  per  Umbriam  usque  ad  Spoletum        9. 
venit.      Inde,   quum   perpoj^ulato  agro  urbcm  opjjugnare  ^^''""''^'' 
adortus  esset,  cum  magna  caede  suorum  repulsus,  coniectans  frustra 
ex  unius  coloniae  haud  nimis  prospere   tentatae  viribus,  tentat. 
quanta  moles   Romanae   urbis  esset,   in  agrum   Picenum 
avertit  iter,  non  copia  solum  omnis  generis  frugum  abun- 
dantem,   sed   refertum    pracda,    qnam    eifuse   avidi    atque 
egentes   raj)iebant.     Ibi    jier  dics    aliquot  stativa  habita : 
refectusque  miles,  hibernis  itineribus  ac  palustri  via  proelio- 

3  Jrf  remedium,  iam  diii  neqiie  de-  rat.     Aliquot  fuere  per  hoc  temporis 

sideratuml  Haec  intclligenda  sunt  de  intervalhnn  dictatores,  inter  quos  ipse 

dictatore  rei  c/ei-iindac  causa  creato,  Fabius,  sed  comitiorum  habendorum 

qui   nuUus  post   Atilium   Calatinum  causa  creati.  Ceev. 
per  tres  et  triginta  annos  creatus  fiie- 


70  TITI   LIVII 

U.  C.  535.  que,  magis  ad  eventum  secundo,  quam  levi  aut  facili,  affec- 
V  s^  w'-   ^"^*     ^       ^^^^^    quieti  datum,  praeda    ac   populationibus  4 
liam.       '   magis,  quam  otio  aut  requie,  gaudentibus,  profectus  Prae-  5 
tutianum  Hadrianumque  agrum,  Marsos  inde  Marrucinosque 
et  Pelignos  devastat,  circaque  Arpos  et  Luceriam  proximam 
Apuliae  regionem.      Cn.  Servilius  consul,  levibus  proeliis 
cum  Gallis  actis,  et  uno  oppido  ignobili  expugnato,  post- 
quam  de  collegae  exercitusque  caede  audivit,  iam  moenibus 
patriae  metuens,  ne  abesset  in  discrimine  extremo,  ad  urbem 
iter  intendit.     Q.  Fabius  Maximus  dictator  iterum,  quo  die  6 
magistratum  iniit,  vocato  senatu,  ab  diis  orsus,  quum  edo- 
cuisset  Patres,  plus  negligentia  caerimoniarum  auspiciorum- 
que,  quam  temeritate  atque  inscitia,  peccatum  a  C.  Flaminio 
consule  esse,  quaeque  piacula  irae  deum  essent,  ipsos  deos 
Libri  Si-     consulcndos  esse ;  pervicit,  ut,  quod  non  ferme  decernitur, 
b\  llini  in-   j^jg^  quum  tactra  prodigia  nuntiata  sunt,  decemviri  libros 
Sibyllinos  adire  iuberentur.      Qui,  inspectis  fatalibus  libris, 
rctulerunt  Patribus,  '  quod  eius  belli   causa  votum  Marti  7 
'  foret,  id  non  rite  factum,  de  intcgro  atque  amplius  facien- 
'  dum  esse :  et  lovi  ludos  magnos,  et  aedcs  Veneri  Erycinae 
'  ac  Mcnti  vovendas  esse,  et  supplicationem  lectisternium- 
'  que  habcndum,  et  ver  sacrum  vovendum,  si  bellatum  pro-  8 
'  spere  esset,   resque  publica  in  eodem,  quo  ante  bellum 
'  fuisset,   statu  permansisset.'      Senatus,  quoniam  Fabium 
belli  cura  occupatura  esset,   M.  Aemilium  praetorem,  ex 
collegii  pontificum  sententia,  omnia  ea  ut  mature  fiant,  cu-9 
10.       rarc    iubet.     His    senatusconsultis  perfcctis,    L.  Cornelius 
Lentulus  pontifex  maximus,  consulente  collegio  praetorum, 
omnium  prinnmi  populum  consulendum  de  vere  sacro  cen- 
set:  iniussu  populi  voveri  non  posse.     Hogatus  in  haec 

4  Ubi  sntis  fjideti]  Quietis,  ex  e-  vius,  id  votum  Marti  factum  fuisse. 
meud.  Gronov.  reponendum  suadent     Crev. 

Crev.  et  Bekker.  8   Ver  sacrum']   Quaecunque  prox- 

5  Gaydentibus, profectusl  Gauden-  imo  vere  nata  essent  animalia,  diis 
tibus  pro  ablativo  absoluto  accipien-  sacra  erant.  Quum  vero  crudelius 
dum  censet  Stroth.  sed  Drak.  cum  videretur  liomines  interficere,  adulti, 
prnfectus  iungebat,  quasi  dictum  es-  qui  in  eo  vere  nati  essent,  fines  mu- 
set  cum  gaudentibus  profectus.  tare  coacti  sunt.    cf.  Serv.  ad  Aen.  vii. 

6  Dictator  iterum}  Fuerat  quidem  796.  Festus  vv.  Ver  Sacrum.  et  Ma- 
dictator  paullo  ante  hoc  beHum  cum  mertini.  Niebhr.  i.  n.  280. 

C.  Flaminio  magistro  equitum  ;  sed  9  Omnia  ea  ut  mature  fiant,  cura- 

ob  occentum  soricis  auditum  se  mu-  re]    Non  iubetur  M.  Aemilius  ea  om- 

nere  abdicaverat,  ut  Valerius  Maxi-  nia  per  se  ipse  peragere,  sed  curare 

mus  i.  I.  narrat.  ut  mature  fiant.     Itaque  nihil  repug- 

7  Quod  eius  belli  c.ausa  votum  ]\far-  nat  huic  loco,  quod  infr.  xxxiii.  44. 
ti  foret}  Hoc  tangit  procul  dubio  ea  A.  Cornelius  Mammula  ver  sacrum 
vota,  quae  supr.  xxi.  62.  dicitur  C.  vovisse  dicitur.  Sic  et  infi-.  lo.  aedes 
Atilius  praetor  suscipere  iussus,  si  in  Veneri  Erycinae  vovetur  a  Fabio  dic- 
decem  annos  respublica  eodem  ste-  tatore,  Menti,  a  T.  Otacilio  praetore. 
tisset  statu.     Ex  hoc  loco  discimus,  Cui:v. 

quod  prius  observare  neglexerat  Li- 


/ 


LIB.  XXII.    CAP.   10.  71 

vcrha  ])0])iilus,  '  Velitis  iuhcatisDc  hoc  sic  licri?  si  rcs])nhlica  U.  C.  535. 
'  ])o])uh    l{oii)ani  Qniritiuni  ad  (jniii(|ncnniuni  j)roxin)uni, -^-  ^'- ^'7' 
'  sicut  vclini  cain,  salva  scrvata  crit  hiscc  ducllis;    (([uod 
'  ducUum  ])o])ulo  Romano  cum  (Jarthaginicnsi  cst,  quacquc 

1  'duclla  cum  GaUis  sunt,  qui  cis  Alpcs  sunt)  datum  donuin 
'  duit  ])o])uIus  Komanns  Quiritium,  (juod  vcr  attulcrit  cx 

2  '  siiillo,  ovillo,  ca])rino,  hovillo  ^rc^^-c,  (|uac(|uc  ])rot;uia  crnnl, 
"^ '  lovi   licri,  cx  qua  dic  scnatus  ])0])ulus(]uc  iusscrit.      Qui 

'  facict,  quando  volct,  qua(|uc  lcu;c  volct,  facito:  (|uo  modo 
'  faxit,  jirohc  factum  esto.  Si  id  moritur,  (juod  ficri  o])or- 
'  tchit,  profanum  esto,  ncqiie  scclus  csto.     ISi  quis  rumjict 

5  '  occidctvc  inscicns,  nc  fraus  csto.      Si  quis  clepsit,  ne  pojiulo 

6 '  scchis    esto,   nevc    cui    clcjjtum    crit.      Si  atro    dic   faxit 
'  insciens,  ])rohe  factum  csto.      Si  nocte  sive  lucc,  si  scrvus 

7'sivc  lihcr  faxit,  ])ro1)e  factum  csto.      Si  antidca   scnatus 
'  jDojiulustjuc  iusscrit  ficri,  ac  faxit,  eo  jjo])uIus  solutus,  liher 

8'esto.'     Eiusdcm  rei  causa  ludi  magni  voti  aeris  trccentis  Ludi  mag- 
triginta  trihus   miUihus,  trcccntis   triginta   trihus,  triente :  "'• 
praeterca  huhus  lovi  trecentis,  muUis  aliis  divis  huhus  albis, 
atque    ceteris  hostiis.     Votis  rite    iiuncu])atis,   su])j)Iicatio 
edicta:  snj)])licatumque  ierc  cum  couiugihus  ac  lihcris  non 
urhana  multitudo  tantuin,  scd  agrcstium   ctiam,   quos    in 
aUqua  sua  fortuna  jinhlicac  quotjnc  contingebat  cura.     Tum  Lectister- 
lcctistcruium  per  triduum   habitura,  dcccmviris   sacrorum  "'""^- 
curantibus.     Sex  pulvinaria  in   conspcctu  fuere  :    lovi  ac 
lunoni  unum :    akerum  Neptuno   ac   Mincrvae ;    tertium 
Marti  ac  Vcncri;  quartum  A])ollini  ac  Dianae;  quintum 
Vulcano  ac  Vcstae  ;    sextum  Mercurio   ac  Cereri.     Tum  Aedes  Ve- 
aedes  votae.     Veneri  Erycinac  acdcm  Q.  Fahius  jVIaximus  "^"  ^^ 
dictator  vovit ;  quia  ita  ex  fatalibus  libris  editum  crat,  ut  is  tae. 

I  Donum  diiit]    Dnit  antiqua  for-         5  C/epsif]  Furatus  fucrit :  cleptnm, 

mavofisrfe/,  utsupr.  X.  19.  Solleiiiiem  furto  suliductum  :   a  Graeco  /cAeTrT&j. 

voti  fornuilam  bune  illustrat  ilia  (juae  cf.  Cic.  de  Legg.  ii.  9. 
occurrit  infr.  xxxvi.  2.  6  Atro  die'\  Atri  dies  iidem  erant, 

■2  Quacqne  profana  eriint']    Quae  qui  religiosi,  quibus  nempe  vel  reni 

non  sacrata  iam  enmt  alii  cuipiam  divinam  facere,  vel  rem  novam  quam- 

divo.     Itaque,  si  quae   antea  conse-  piam   exordiri   religioni   erat.    cf.  A. 

crata  fuissent,  ea  hoc  voto  non  con-  Gell.  v.  17. 
tinebantur.  Crev.  7  Si  antidea']  Si  senatus  populus- 

3/oi'j_^>»-i!]  QuemadmodumGraece  fjue  iusserit  fieri,  sive  immolari,  aii- 

vox  ^e^eiv  de  sacrificiis  dicitur,  ita/a-  tidea  ac  faxit,  id  est,  priusquam  pri- 

cere  ct  fieri  Latine  usurpantur.  vatus  quispiam  faxit,  sive  immolave- 

4  E.v  qua  die  senutus  populusque  rit :    si  privatus  aliquis  immolaverit 

itisserit]  Nimirum  ad  arbitrium  sena-  pecus  votum  post  diem  a  senatu  po- 

tus  populique  reservabatiu-,  quo  die  puloque  praefinitum,  id  ne  fraudi  sit 

ver  sacium  incipere  deberet.     Unde  populo.    Antideaaciini\(\\xeY>Toantea 

infr.  xxxiv.   44.  ubi  hoc  veris   sacri  ac,  i.  e.  priusquam,  sicut  postidea  pro 

votum  persolvitur,  decemitur  ver  sa-  postea.   cf.  Plaut.  Cist.  Act.  ii.  Sc.  i.  3. 

crum  videri  pecns,  quod  natum  esset  Aulul.  Act.  i.  Sc.  ii.  40. 
inter  Kalendas  Martias,  ct  pridie  Ku-         8    Trecentis    triginta    tribus]     cf. 

lendas  Maias.  Ckev.  Nieblu'.  ii.  n.  1196. 


72  TITl  LIVII 

U.  C.  535.  voverct,  cuiiis  maximum  impcrium  in  civitate  esset.     Menti 
A.  C.  217.  aedcm  T.  Otacilius  praetor  vovit. 

11.  Ita  rebus  divinis  peractis,  tum  de  bello  rcque  de  publica 
dictator  rctulit,  quibus  quotve  legionibus  victori  hosti  ob- 
viam  eundum  esse  Patres  censerent.  Decretum,  'ut  ab 
'  Cn.  Sei^vilio  consule  exercitum  acciperet :  scriberet  prae- 
*  terea  ex  civibus  sociisque,  quantum  equitum  ac  peditum 
'  videretur :  cetcra  orania  ageret  faceretque,  ut  e  republica 

Fabii  consi- '  duccrct.'     Fabius  duas  se  legiones  adiecturura  ad  Servi- 
cereiidr^^°  lianum    exercitum   dixit.      His,   per   raagistrum    equitum 
scriptis,  Tibur  diem  ad  conveniendum  edixit.     Edictoque 
proposito,  ut  quibus  oppida  castellaque  immunita  essent,  9 
uti  in  loca  tuta  commigrarent ;  ex  agris  quoque  demigra- 
rent  omncs  regionis  eius,  qua  iturus  Hannibal  esset,  tectis 
prius  incensis  ac  frugibus  corruptis,  ne  cuius  rci  copia  esset; 
ipse,  via  Flaminia  profectus  obviam  consuli  exercituique,  i 
quum   ad  Tiberim  circa  Ocriculum   prospexisset  agmen, 
consulemque  cum   equitibus  ad  se  prodeuntem,  viatorem 
misit,  qui  consuli  nuntiaret,  ut  sine  lictoribus  ad  dictatorem 
veniret.     Qui  quum  dicto  paruisset,  congressusque  eorum 
ingeutem  speciem  dictaturae  apud  cives  sociosque,  vetus- 
tate  iam  prope  oblitos   eius  imperii,  fecisset ;    literae  ab  2 
urbe  allatae  sunt,  naves  onerarias,  commeatum  ab  Ostia  in 
Hispaniam  ad  exercitum  portantes,  a  classe  Punica  circas 
portum   Cosanum  captas   esse.     Itaque    extemplo   consul 
Ostiam  proficisci  iussus,  navibusque,  quae  ad  urbem  Ro- 
manam  aut    Ostiae    essent,  completis   milite  ac  navalibus 
sociis,  persequi   hostium   classem,  ac  htora    Itahae  tutari. 
Magna  vis  hominum  conscripta  Romae  erat:  hbertini  etiam,  4 
quibus  hberi  essent,  et  aetas  mihtaris,  in  verba  iuraverant. 
Ex  hoc  urbano  exercitu,  qui  rainores  quinque  et  triginta 
annis  erant,  in  naves  irapositi:  ahi,  ut  urbi  praesidcrent, 
rehcti. 

12.  Dictator,  cxcrcitu  consuhs  acccpto  a  Fulvio  Flacco  le- 
gato,  per  agrum  Sabimun  Tibur,  quo  diem  ad  convenien- 
dum  edixcrat  novis  mihtibus,  venit :  inde  Praeneste,  ac 
transversis  hniitibus  in  viam  Latinam  est  egressus :  unde, 

9  Ul  qnihnf:  oppida  ....  uti]   Xon  rei   foris    gerundae    causa   dictatores 

raro  geminat  hanc  particulam  Livius.  post  anuum  U.  C.  504.  creabantur. 
Exemjila  pete  infr.  xxviii.  9.  xxxvi.         3   Circa  porlum  Cosanuin]    Cosa, 

1.3.  Crev.  siveCossa,  oppiduni  Etruriae  non  lon- 

I    Via  Flaminia]    Via  munita  ab  ge  a  maii  situm.  Plin.  H.  N.  iii.  5. 

hoe  ipso  Flaminio,  qui  modo  ad  Trasi-  Portus  Cosanus  idem,  qui  portus  Her- 

menum  lacum  periisse  memoratus  est.  culis  crat. 

Munierat  illam  ab  Roma  Arimiinim         4  Libertini  etiam,  quibtis  liberi  es- 

usquc,  quum  esset  censor,  quarto  ante  senl]  De  libertinis  centuriatis  cf.supr. 

hunc  anno.  Crev.  x.  •21.     Ceterum  ii,  quibus  liberi  es- 

•2  Oblitos  eius  imprrii]  Quippe  co-  sent,    reipublicae     obsides    quodam- 

mitiorum    Romae   liabendorum,  non  modo  deilerant. 


JJH.  WII.    CAV.   12.  73 

iliiicribns  siiminii  ctnn  cnra  exj^Ioratis,  ad  hostcin  dncit ;  U.  C.  535. 
nnllo    loco,  nisi  (|nanlnin    ncccssilas  co^crct,  fortunae    seA-^'-'^'?- 

5  conimissurns.     Quo  primmn  dic  haud  procul  Arj)is  in  con-FabiuKpuK- 
spcctn  iiostium  jjosnit  castra,  nnlla  mora  facta,  (|nin  Pocnns"'''"'*^'^*^'^- 
cdnccrct  in  acicm,  copianKjUc  pnu;n;iiidi   faccrct :   scd   nhi  '' ' 
quicta    omnia  a])nd  hostcs,  ncc  castra  nllo    tumukn  mota 

6vidct;  incrcj)ans  (juidcm,  victos  tandcm  (juo(juc  Martios 
animos  Romanis,  dchcliatnm(pic,  et  conccssum  propaiam 

7de  virtnte  ac  gloria  esse,  in  castra  rediit:  cctcrum  tacita 
cura  aninuim  incensus,  quod  cum  duce,  haud(piaquam 
Flaminio  Scmpronioquc  simiii,  fntnra  si])i  rcs  csset ;  ac 
tuin  dcinnin  cdocti  maiis  Ivomani  parcm  llannil)aii  duccm 

8qnacsisscnt.  Et  prndcntiam  quidcm,  non  viin,  dictatoris 
extcmplo  timuit.  ( ■onstantiam  iiaud  dum  expcrtns,  agitare 
ac  tcntarc  animnm  movendo  crchro  castra,  j)opniandoque 
in  ocnhs  cius  agros  sociorum,  coepit,  Et  modo  citato 
agmine  e  conspectu  abihat,  modo  repente  in  aliquo  flexu 
viae,  si  excipcre  dcgrcssum  in  ae({uum  ])osset,  occultus 
subsistehat.  Fahius  per  ioca  aita  agincn  ducehat,  modico  Fabii  artcs. 
ah  hoste  intcrvailo,  ut  neqnc  omittcrct  eum,  nequc  con- 
grederctur.  Castris,  nisi  quantnm  nsus  necessario  cogeret, 
tenchatur  miics.  Pahuium  ct  ligna  nec  pauci  petehant, 
nec  passim.  Equitum  levisque  armaturae  statio,  composita 
instructaque  in  subitos  tumultus,  et  suo  militi  tnta  omnia, 
et  infesta  eifnsis  hostium  poj^nlatoribns  praehebat.  Ne^ine 
universo  j)ericuio  summa  rerum  committebatur :  et  joana 
momenta  ievium  certaminum  ex  tuto  coeptorum,  finitimo 
receptu,  assuefacichant  temtnm  pristinis  cladihus  militem, 

9minns  iam  tandcm  aut  virtutis  aut  fortunae  poenitere  suae. 
Sed  non  Ilannihalem  magis  infestum  tam  sanis   consiliis  Mag.  equi- 

1  hahebat,  quam  magistrum  equitum  :  qui  nihil  aliud,  quam  tum  impru- 
(juod  impar  crat  imperio,  morae  ad  remjuiblicam  jjraecipi-  *^"''^' 
tandam  habcbat.  Ferox  rapidusqne  in  consiliis,  ac  lingua 
immodicus,  jn-imo  inter  paucos,  dcin  proj)aIam  in  vuigus, 
j)ro  cunctatore  segnem,  pro  canto  timidum,  aflingens  vicina 
virtutihus  vitia,  compellabat :  j:)remendoque  suj^eriorem 
(quae  pessima  ars  nimis  prosperis  multorum  succcssihns 
crevit)  sese  extollehat. 


5  Ilazid  procul  Arpisl  Polybius  8  N^on  vim,  diclaioris]  iVovi  duc- 
circa  Aecas,  urbem  Anuliae,  itidem  torix  ex  coniectura  Gronov.  recepit 
Dauniae,  Fabio  obviuni  fuisse  Hanni-  Bekkcr. 

balem  scribit.  Crev.  9  Mimis  . . .  poenitere']  i.  e.  Minus 

6  Victos  tandem  quoqiie']  Qitoqne  cliffidere  aut  virtuti  aut  fortunae  suae. 
ex  coniectura  Gronov.  recepit  Drak.  Ckev. 

sed  Bekker.  omisit.  i   Quam  quod  impar  erat]    Quem 

7  Ceterum  tacita  cura  animum  in-  nihil  aliud  a  praecipitanda  republica 
cenmif;]  Animum  incessil  Muretus  morabatur,  tiuam  quod  dictatoris  ce- 
emendavit,  et  Bekker.  reposuit.  dere  deberet  imperio.  Doer. 


74 


TITI  LIVII 


U.  C.  535. 

A.  C.  217. 

13. 


Hannibal 
Campa- 
niam  petit. 


Imperat 
duci  ut  se 
Casinum 
ducat. 


Casilinum 
deducitur. 


Hannibal  ex  Hirpinis  in  Samnium  transit :  Beneventa- 
num  depopulatur  agrum :  Telesiam  urbem  capit :  irritat 
etiam  de  industria  ducem,  si  forte  accensum  tot  indignita- 
tibus  cladibusque  sociorum  detrahere  ad  aequum  certamen 
possit.  Inter  multitudinem  sociorum  Italici  generis,  qui 
ad  Trasimenum  capti  ab  Hannibale  dimissique  fuerant, 
tres  Campani  equites  erant,  multis  iam  tum  illecti  donis 
promissisque  Hannibalis  ad  conciliandos  popularium  ani- 
mos.  Hi  nuntiantes,  si  in  Campaniam  exercitum  admovis- 
set,  Capuae  potiendae  copiam  fore,  quum  rcs  maior,  quam  2 
auctores,  esset,  dubium  Hannibalem,  alternisque  fidentem 
ac  diffidentem,  tamen,  ut  Campanos  ex  Samnio  peteret, 
moverunt;  monitos,  ut  etiam  atque  etiam  promissa  rebuss 
affirmarent,  iussosqvie,  cum  pluribus  et  aliquibus  principum 
redire  ad  se,  dimisit.  Ipse  imperat  duci,  ut  se  in  agrum 
Casinatem  ducat :  edoctus  a  peritis  regionum,  si  eum  sal- 
tum  occupasset,  exitum  Romano  ad  opem  ferendam  sociis 
interclusurum.  Sed  Punicum  abhorrens  ab  Latinorum  4 
nominum  prolatione,  pro  Casino  Casilinum  dux  ut  acci- 
peret,  fecit;  aversiisque  ab  suo  itinere,  per  AlUfanum, 
Calatinumque,  et  Calenum  agrum,  in  campum  Stellatem 
descendit:  ubi  quum  montibus  lluminibusque  clausam  re- 
gionem  circumspcxisset,  vocatum  ducem  percunctatur,  ubi 
terrarum  esset?  Quum  is  Casihni  eo  die  mansurum  eum 
dixisset,  tum  demum  cognitus  est  error,  et  Casinum  longe 
inde  aha  regione  esse :  virgisque  caeso  duce,  et  ad  rehquo- 
rum  terrorem  in  crucem  sublato,  castris  communitis,  Ma- 
harbalem  cum  equitibus  in  agrum  Falernum  praedatum 
dimisit.     Usque  ad  aquas  Sinuessanas  populatio   ea  })er-5 


2  Qiium  res  maior,  (jiiam  aiictorcs, 
esset]  Quum  res  raaior  esset,  qiiam 
quanta  erat  auctoritas  ct  potentia  eo- 
rum  qui  ad  eam  aggrediendam  horta- 
bantur.  Crev. 

3  Afonitos,  ut  etiam  atque  etiam 
promissa~\  Recte  monet  Gronovius  le- 
gendum  videri :  monitosque  etiam  at- 
que  etiam  ut  promissa.  Crev. 

4  Sed  Punicum']  h.  e.  Punismus, 
Punica  pronuntiatio,  ubhorrens  al) 
Latinorum  nominum  prolatione,  ut 
fere  ap.  Cic.  pro  Arch.  8.  Cordubae 
natis  poetis  pingue  quiddam  sonanti- 
bus  atque  peregrinum.  Str.  Grono- 
vius,  quem  secuti  sunt  Cler.,  Crev., 
Drak.  et  Beklvcr.  post  abhorrens  in- 
seruit  os,  et  haec  notavit :  "  Punicum 
hoc  os  est  ipsius  Hannibalis  iubentis 
Casinum  duci,  eamque  voceni  ita  pro- 
nuntiando  trahentis,  ut  dux  viarum 
Casilinum    nuncupari    putaret ;    est 


enim  proprium  vitium  Afroriim  in 
pronuntiatione  Labdacismus,  si  pro 
uno  L  diio  pronuntientur,  ut  Afri 
faciunt :  (v.  Isidor.  Orig.  i.  30.)  sed 
defiinitio  liaec  nimis  angusta;  immit- 
titur  enim  et  nonnuUis  naturali  vitio, 
ubi  jirorsus  non  est."  Ceterum  de 
tota  hac  re  nihil  jip.  Polyb.  et  Aj)- 
pian.  Cnsinum  vero  est  opp.  extre- 
numi  Volscorum  et  Latii  septentrio- 
nalis  trans  Lirim;  (h.  Casino)  et  Ca- 
silinim  in  Campania  roediterranea, 
ubi  nunc  Capua  nova,  ad  utramque 
ripam  Vulturni,  per  mediam  urbem 
fluentis.  Rup. 

5  Aquas  Sinuessanas]  Prope  Sinu- 
cssam  aquae  fuere  celebres  apud  an- 
tiquos,  ut  apparet  ex  Plin.  H.N.  xxxi. 
2.  et  Tac.  Ann.  xii.  66.  et  Hist.  i.  72. 
Eas  calidas  fuisse  demonstrat  Silius,  a 
quo  dicitur  Siuuessa  tepcns,  viii.  528. 
Crev. 


}A\\.  XXII.    CAl».   14.  75 

vciilt.     Tiifjcntcm  cladcni,  fiifrani  tunicn  tcrroromqnc  latins,  U.  C.  535. 
Niimidac   tcccrunt.      Ncc    tamcn   is   tcrror,    fjiuim   omnia '^-  ^- ^'"- 

<'>I)cllo  Haujrarcnt,  fide  socios  dimovit:  vidclicct  f|uia  iusto 
ct  modcrato  rc^cl)antnr  im])crio;  ncc  abnucbant,  (juod 
mnnn  viiu-ulum  fidci  cst,  mclioribus  ])arcrc. 

l  t  vcro  ad  \  ulturnum  tlumcn  castra  suiit  ])()sita,  exnrc-  14. 
batnrqnc  amocnissimus  Italiae  agcr,  villac(|uc  })assim  in- 
ccndiis  fumabant,  pcr  inp;a  Massici  montis  Fabio  duccnte, 
tum  ]iro])e  de  inteG;ro  seditio  accensa.  Quicvcrant  enim  ScMlitin  in 
pcr  ])auc()s  dics  ;  qnia,  quum  cclcrius  solito  ductum  agmen  J^'.'.'^^''"*  ^"''■' 
fuisset,  fcstinari  ad  proliibcndam  ])o])ulationibus  Cam])a- 
niam  credidcrant.  llt  vcro  in  extrcma  iuga  Massici  mon- 
tis  ventnm  est,  liostesquc  sub  ocnlis  crant,  I'"alcrni  agri 
colonorumqne  Sinnessae  tecta  urcntcs  ncc  ulla  crat  mcntio 
jiugnae,  '  Spectntumne  huc,'  inquit  Minucius,  '  ut  rem  Minucii  se- 
'frucndam  oculis,  sociorum  cacdes  et  incendia,  venimns  ? 'V"°*'^  °"'' 
*Nec,  si  nuUins  altcrius  nos,  ne  civium  qnidcm  horum 
']mdct,  quos  Sinuessam  colonos  jiatres  nostri  miserunt,  nt 
'  ab  Samnitc  hostc  tuta  haec  ora  essct:  quam  uiinc  non 
'vicinns  Samnis  nrit,  scd  Poeiuis  advena,  ab  cxtrcmis  orbis 
'tcrrarum  terminis,  nostra  cunctalionc  et  socoi'dia,  iam  huc 
'  progressus,  Tantum,  ])ro !  dcgencramus  a  parcntibus 
'nostris,  nt,  ]waeter  qnam  oram  illi  Punicas  vagari  classcs, 
'  dcdccus  esse  impcrii  sui  duxerint,  eam  nos  nunc  plenam 
'hostinm  Ninnidarumquc  ac  Maurorum  iam  factam  vidca- 
'mus?  Qni  modo,  Saguntum  o]i})ugnari  indignando,  non 
'homincs  tantum,  sed  foedcra  ct  deos,  ciebamus,  scanden- 
'  tem  mocnia  Romanae  coloniac  liannibalcm  lcnti  S])ecta- 
'  mus.  i  umus  ex  incendiis  villarum  agrorumque  in  oculos 
'  atque  ora  vcnit ;  strepunt  aures  clamoribus  plorantium 
'sociorum,  saepius  nos,  quam  deorum  invocantium  opem. 
'  Nos  hic  pecorum  modo  ]>cr  aestivos  saltus  deviasquc  calles 
'exercitum  ducimus,  conditi  nubibus  silvisc}ue.  Si  hoe 
'modo  j)cragrando  cacumina  saltusque  M.  Furius  rcci])cre 
'a  Gallis  urbcm  voluissct,  quo  hic  novus  Camillus,  nobis 
'  dictator  unicus  in  rebus  affectis  quaesitus,  Italiam  ab  Han- 
'nibale  recuperare  parat,  Gallorum  Roma  esset:  quam 
'vereor,  ne,  sic  cunctantibus  nobis,  Hannibali  ac  Poenis 
'toties  ser\averint  maiores  nostri.      Sed  vir,  ac  vere  Roma- 

7 '  nus,  quo  die,  dictatorem  eum  ex  auctoritatc  Patrum  ins- 
'  suque  })ojiuli  dictum,  Ycios  allatum  cst,  quum  csset  satis 
'altum  laniculum,  ubi  sedens  jirospectaret  hostcm,  desccn- 
'  dit  in  aequum :   atque  illo  ij)so  die  media  in  urbe,  (jua 

6  Videlicet  qitia   iusto]     In  hanc  inter  commissam  Camillo  dictatoriam 
sententiam  Pol.  iii.  qo.  accedit.  potestatem,  et  pugnam  adversus  Gal- 

7  Quo  die  .  .  .  illo  ipso  rf;V]   Ex  rci  los.     Sed  praeproperi  ingenii  concio- 
veritate    aliquot  dies    intercessenuit  nator  ccleritatem  Camilii  supra  ve- 


76 


TITI   LIVII 


C.  535- 
C.  217. 


15. 

Fabius  in 

cunctatione 

perstat. 


Mancinus 
caesus. 


'  nunc  busta  Gallica  sunt,  ct  postero  die  citra  Gabios  cecidit 
'  Gallorum  legiones.  Quid  ?  post  multos  annos,  quum  ad  8 
'Furculas  Caudinas  ab  Samnite  hoste  sub  iugum  missi 
'sumus,  utrum  tandem  L.  Papirius  Cursor  iuga  Samnii 
'perlustrando,  an  Luceriam  premendo  obsidendoque,  et 
'  lacessendo  victorem  hostem,  depulsum  ab  Romanis  cervi- 
'  cibus  iugum  superbo  Samniti  imposixit  ?  Modo  C.  Lu-  9 
'  tatio  quae  aha  i'es,  quam  celeritas,  victoriam  dedit  ?  quod 
'postero  die,  quam  hostem  vidit,  classem  gravem  com- 
'  meatibus,  impeditam  suomet  ipsam  instrumento  atque  ap~ 
'  paratu,  oppressit.  Stuhitia  est,  sedendo  aut  votis  debel- 
'  lari  credere  posse.  Armari  copias  oportet,  deducendas  in 
'aequum,  ut  vir  cum  viro  congrediaris.  Audendo  atque 
'  agendo  res  Romana  crevit,  non  his  segnibus  consihis,  quae 
'  timidi  cauta  vocant.'  Haec  vehit  concionanti  Minucio 
circumfundebatur  tribunorum  equitumque  Romanorum 
muhitudo,  et  ad  aures  quoque  mihtum  dicta  ferocia  volve- 
bantur :  ac,  si  mihtaris  suffragii  res  esset,  haud  dubie  fere-  r 
bant,  Minucium  Fabio  duci  praelaturos. 

Fabius  paritcr,  in  suos  haud  minus  quam  in  hostes  in- 
tentus,  prius  ab  ihis  invictum  animum  praestat.  Quanquara  2 
probe  scit,  non  in  castris  modo  suis,  sed  iam  etiam  Romae 
infamem  suam  cunctationem  esse,  obstinatus  tamen  eodem 
consihorum  tenore  aestatis  rehquum  extraxit :  ut  Hannibal, 
destitutus  ab  spe  summopere  petiti  certaminis,  iam  hibernis 
locum  circumspectaret:  qviia  ca  regio  praesentis  erat  copiae,  3 
non  perpetuae,  arbusta  vineaeque,  et  consita  omnia  magis 
amoenis,  quam  necessariis  fructibus.  Haec  per  explora- 
tores  reUita  Fabio.  Quum  satis  sciret,  per  easdem  angus- 
tias,  quibus  intraverat  Falernum  agrum,  rediturum,  CaUi- 
culam  montem  et  Casihnum  occupat  modicis  praesidiis; 
quae  urbs,  Vuhurno  fiumine  dirempta,  Falernum  ac  Cam- 
panum  agros  dividit :  ipse  iugis  iisdcm  exercitum  reducit, 
misso  exploratum  cum  quadringentis  equitibus  sociorum 
L.  Hostiho  Mancino.  Qui  ex  turba  iuvenum  audientiuni 
saepe  ferociter  concionantem  magistrum  equitum,  progres- 
sus  primo  exploratoris  modo,  ut  ex  tuto  specularetur  hos- 


rum  exauget,  ut  maiore  invidia  one- 
ret  Fabii  cunctationeni.  Crev.  cf. 
supr.  V.  48. 

8  Ad  Furculas  Caudinas]  cf.  Supr. 
ix.  5,  6. 

9  Modo  C.  Lutatiol  Bello  Punico 
primo,  intervallo  xxvi.  annorum.  cf. 
Pol.  i.  60,  61. 

i   Haud  diibie  fercbatit']    Prac  se 

ferebant,  iactabant.  cf.  supr.  xxi.  41. 

■2  Prius  ab  illis]     Primum   certa- 


men  erat  Fabio  cum  suis ;  et,  quo  se 
invictum  praestaret  ab  hostibus,  prius 
necesse  erat,  ut  se  invictum  praestaret 
a  suis.  Codices  aliis,  sed  illis  ex 
emend.  Gronov.  edd.  omnes  probant. 
3  Praesentis  erat  copiae,  non  per- 
petuae]  Ea  regio  in  praesens  aestatis 
tempus,  non  in  totimi  annum  submi- 
nistrare  poterat  ea,  quae  alendo  exer- 
citui  neccssaria  erant.  Crev. 


LTH.    XXII.    CAV.   Ui.  77 

tcni,  ul)i  v;i<;r)s  ]);issim  \)vr  vicos  Niiini(l;is  vidit,  pcr  f)cc;i- IJ.  C.  535. 
sioncni  cti;im  j);nicos  occitlit.  Extcmplo  occnptitiis  ccrt;i- ^-  ^'- ^'7- 
minc  cst  cinimus,  cxcidcnmt(iiic  ]n*;icccpt<'i  dictjitoris;  (pii, 
quantnm  tiito  ])ossct,  progrcssum  ])rius  rcci])crc  scsc  iussc- 
rat,  c|uam  in  cons])cctnm  hostium  vcniret.  Numidae,  alii 
at(iuc  ^ilii  occursantcs  rcf"uf2;iciitcs(iiic,  ;i(l  castra  ])ro])C  i])sum 
ciim  t";itii;;»tionc  c^iuorum  ;it(iuc  hominum  ])crtr;ixcrc.  ln(h.' 
C;irth;ih),  ])cncs  (lucm  summ;i  c^iucstri  imiicrii  crat,  coiici- 
t;itis  c(iuis  invcctus,  (inum  ])rius,  (puun  ad  conicctum  tch 
venirct,  avcrtissct  hostem,  quinquc  niillia  fcrme  contincnti 
cursu  sccutus  cst  fiigientcs.  Mancinus,  ])ostciuam  nec  hos- 
tcm  desistere  sequi,  nec  spem  vidit  effugiencli  esse,  cohor- 
t;itus  suos  in  j^roclium  rcdiit,  omni  });irtc  virium  im])ar. 
Itaquc  i])sc,  ct  delccti  cquituin,  circumvcnti  occiduntur: 
cetcri  cftuso  rursus  cursu  ('-;ilcs  ])rimum,  indc  pr()])c  inviis 
callibus  ad  dictatorcm  ])crf"ugerunt. 

Eo  forte  die  Minucius  sc  coniimxerat  Eahio,  missus  ad 
firmandum  praesidio  saltum,  c]ui  super  Tarracinam,  in  artas 

4  coactus  fauces,  imminct  mari,  ne,  immunito  A])piac  limite, 
Poenus  pcrvenirc  iu  agrum  liomanum  ])ossct.  Coniunctis 
exercitibus  dictator  ac  m;igistcr  cciuitum  castra  in  viam 
defcrmit,  cpia  ll;mnib;il  ducturns  crat.  Duo  inde  millia 
hostes  abcrant.  Postcro  dic  Poeni,  ciuod  viae  intcr  bina  16. 
castra  erat,  jigmine  com])lcvcre.  Quum  Romani  sub  ij^so  Er|uestre 
constitissent   vallo,    haud   dubic    accpiiore    loco,    succcssit '^^"'"'^'"'^"' 

5  tamen  Poenus  cum  expeditis  ec|uitibus,  atque  ad  lacessen- 
dum  hostem  car|)tim  ct  procursando  recipiendoquc  scse 
pugnavere.  Uestitit  suo  loco  Romana  acies.  Lenta  pugna 
et  ex  dictatoris  magis,  quam  Ilannibalis,  fuit  voluntate. 
Ducenti  ab  Romanis,  octingcnti  hostium  cecidcre. 

Inclusus  inde  vidcri  Ilannibal,  via  ad  Casilinum  obsessa:  Inclusus 
quum  Capua  et  Samnium,  et  tantum  ab  tergo  divitum  so- ^^'^"'".''''^  . 
ciorum  Romanis   commeatus  subvcfieret;    roenus  contra;irtc. 
inter  Formiana  saxa  ac  Litemi  arenas  stagnaque  ])erhorrida 
situ  hibernaturus  esset.     Nec  Ilannibalem  fefellit,  suis  sc 
artibus  peti.      Itaque,   quum  ]icr  Casilinum  cvaderc  non 

6  posset,  petendique  montcs  et  iugum  Calliculae  superandum 
esset ;  neeubi  Romanus  inclusum  vallibus  agmen  aggrcde- 
retur,  ludibrium  oculorum,  s]3ecie  terribile,  ad  frustranduni 
hostera  commentus,  principio   noctis  furtim  succedere  ad 


4  TmmvnitoAppiae  limiteJSilimes  Pro  carptim  Bekkerus  capti  impetus 
Appiae  viae,  ferens  ab  Tairracina  in  ex  emend.  Gronov.  reposuit. 
Romanum  agrum,  munitus  praesidio  6  liigum  Callicufae]  Quod  Faler- 
non  esset.  Crev.  Ceterum  ab  Sinu-  num  agrum  a  septeutrione  claudit, 
essa  ex  emend.  Gronov.  pro  immunito  et  supra  quem  est  Campus  Stellatis. 
reposuit  Bekker.  Rrp. 

5  Ad  lacessendum  hostem  carpfiiii] 


78 


TITI  LIVII 


17. 


U.  C.  535-  montes  statuit.  Fallacis  consilii  talis  apparatus  fuit.  Faces 
^"  ^',^'7'  undique  ex  agris  collectae,  fascesque  virgarum  atque  arida 
censis  cor-  sarmenta  praeligantur  cornibus  boum,  quos  domUos  mdo- 
nibus.  mitosque  multos  inter  ceteram  agrestem  praedam  agebat. 
Ad  duo  millia  ferme  boum  eifecta:  Hasdi-ubalique  nego- 
tium  datum,  ut  primis  tenebris  noctis  id  armentum  accensis 
cornibus  ad  montes  ageret ;  maxime,  si  posset,  super  saltus 
ab  hoste  insessos.  Primis  tenebris  silentio  mota  castra ; 
boves  aliquanto  ante  signa  acti.  Ubi  ad  radices  montium 
viasque  angustas  ventum  est,  signum  extemplo  datur,  ut 
accensis  cornibus  armenta  in  adversos  concitentur  montes. 
Et  metus  ipse  relucentis  ilaramae  ex  capite,  calorque,  iam 
ad  vivum,  ad  imaque  cornuum  adveniens,  velut  stimulatos 
furore  agebat  boves.  Quo  repente  discursu,  haud  secus 
quam  silvis  montibusque  accensis,  omnia  circum  virguka 
ardere :  capitumque  irrita  quassatio,  excitans  flammam,  7 
hominum  passim  discurrentium  speciem  praebebat.  Qui 
ad  transitum  saltus  insidendum  locati  erant,  ubi  in  summis 
montibus  ac  super  se  quosdam  ignes  conspexerunt,  circum- 
ventos  se  esse  rati,  praesidio  excessere ;  qua  minime  densae  8 
micabant  flammae,  vekit  tutissimum  iter,  petentes  summa 
montium  iuga,  tamen  in  quosdam  boves  palatos  ab  suis 
gregibus  inciderunt.  Et  primo,  quum  procul  cernerent, 
vekiti  flammas  spirantium  miraculo  attoniti  constiterunt : 
deinde,  ut  kumana  apparuit  fraus,  tum  vero  insidias  rati 
esse,  dum  maiore  metu  concitant  se  in  fugam,  levi  quoque 
armaturae  kostium  incurrere.  Ceterum  nox  aequato  timore 
neutros  pugnam  incipientes  ad  lucem  tenuit.  Interea,  toto 
agmine  Hannibal  transducto  per  sakum,  et  quibusdam  in 
ipso  saku  kostium  opjiressis,  in  agro  Akifluio  posuit  castra. 
Hunc  tumukum  sensit  Fabius.  Ceterum  et  insidias  esse 
ratus,  et  ab  nocturno  utique  abkorrens  certamine,  suos 
munimentis  tenuit.  Luce  prima  sub  iugo  montis  proekum 
fuit;  quo  interckisam  ab  suis  levem  armaturam  facile 
(etenim  numero  akquantum  praestabant)  Romani  superas- 
sent,  nisi  Hispanorum  cokors,  ad  id  ipsum  remissa  ab  Han-  g 
nibale,  praevenisset.  Ea  assuetior  montibus,  et  ad  concur- 
sandum  inter  saxa  rupesque  aptior  ac  levior,  quum  veloci- 
tate  corporum,  tum  armorum  kabitu,  campestrem  kostem, 
gravem  armis  statariumque,  pugnae  genere  facile  elusit. 
Ita   kaudquaquam   pari    certamine    digressi,  Hispani  fere 


18. 


Leve 
proelium. 


7  Capittmque  irrita  quassatio]  Dum 
frustra  excutere  ignem  moliuntur. 
Haec  emendatio  loci  in  omnibus  mss. 
imprimis  corrupti  I.  Fr.  Gronov.  de- 
betur. 

S  Praesidio  excesserr^  li.  c,  Statio- 


nem,  ubi  in  praesidio  locati  fuerunt, 
reliquerunt.  Doer. 

9  liemissa  ab  Hannibale,  praeve- 
nissef^  Vulgo  pervenisset,  jjro  quo  re- 
})()nendum  supervenisset  coniecit  Gro- 
nov.  ct  probat  Bekker. 


1JI5.   Wll.    CAI'.    1!).  7!) 

oinncs  incoIiiMifS,    iuniiaiii,  ;ili([iioL  suis  aiiiissis,   in   castra  U.  C.  535. 
(■oMlciultrnnt.  ^-  ^-  *'7' 

Fabius  (|noquc  inovit  castra :  transgrcssuscjuc  saltuni 
snpcr  Allitas,  ioco  alto  ac  niunito  conscdit.  Tuni,  pcr 
Sanniium  llomnin  se  peterc  siinulans,  Jlannibal  usquc  in 
Pclignos  popnlal)undus  rcdiit.  Fabins  mcdius  intcr  hos- 
tium  agmcn  url)CMi([Uc  Roinain  ingis  diiccbat;  ncc  absi- 
stens,  ncc  congrcdicns.       Ex  Pclignis  Pocnus  flcxit  itcr, 

I  rctro(pie   Apuliam    rc})ctcns,    Gcronium    pcrvcnit,    urbcin 
metu,  qnia  collapsa  ruinis  pars  mocnium  erat,  ab  suis  dc- 
scrtam.    Dictator  in  Larinatc  agro  castra  coinmuniit.    Indc  DicUitor  it 
sacrorum  causa  Romam  revocatus,  non  imperio  modo,  sed  Komam, 

■2  consilio  etiam,  ac  propc  ])rccibus  agcns  cum  inagistro  cqni- 
tum,  '  ut  plus  consilio,  ([luun  fortunac,  confidat:  ct  sc  potius 
'duccm,  (juam  Scm|)roniuin  FIaininiuin([uc,  imitctur.      Nc 

3 '  niliil  actum  ccnscrct,  cxtracta  propc  acstatc  ])cr  ludifica- 
'  tioncm  hostis.  Mcdicos  quoquc  ])lus  intcrdum  ([uictc, 
*quain  movendo  at(]ue  agendo,  proficerc.  llaud  ])arvam 
*rem  esse,  ab  totics  victore  hostc  vinci  dcsisse,  et  ab  con- 
*tinuis  cladibus  respirassc'  Ilacc  ncquicquam  ]iracmonito 
magistro  c(|uitum,  Romam  cst  ])rofectus. 

Princi]ii()  acstatis,  qua  liacc  gcrcbantur,  iii  llis])ania  (]uo-       19. 
que  tcrra  mari(|uc  coc])tum  bcUura  cst.    llasdrubal  ad  cum  R<?s  ^'estae 
navium  nuincrum,  qucm  a  fratrc  instructum  }iaratum(]ue "'.      P^' 
acccperat,    decem    adiecit :     quadraginta    navium    classcm 
Ilimilconi  tradidit:  atque  ita  Carthagine  profectus  navibus 
propc    terram,  cxcrcitum  in  litore   ducebat,  ]iaratus    con- 
iligere,  qnacunquc  ]5arte  copiarum  hostis  occurrissct.     Cn. 
Sci]")ioni,  postquam  movisse    cx    hibcrnis    hostcm  audivit, 
primo  idcm  cousilii  fuit :  dcinde,  minus  terra,  ])ro})ter  in- 
gentem   famam    novorum    auxiliorum,    concurrere    ausus, 

4  delecto  railite  ad  naves  imj)osito,  quinque  ct  triginta  navium 
classe  ire  obviam  hosti  pergit.  Altero  ab  Tarracone  die 
ad  stationem,  decem  millia  ]:)assuum  distantcm  ab  ostio  Ibcri 
amnis,  jjervenit.      Inde  duac  Massiliensium  speculatoriae 

I  Geronmm  pervenit]  Apuliae  iir-  e.vacta,  et  ei  obtemperaverant  edito- 

bem :   (casteUum  Apidiae  inops  dici-  res.     Sed  pro  ea  lectione  quam  revo- 

tur  infr.  39.)    nam   ibi    et    Luceriae  camus,  stat  sermonis  elegantia  et  pro- 

magnam  frumenti  copiam  esse  audi-  prietas:  stant  quoque  plurimi  et  opti- 

verat.    cf.  Schweigh.    ad    Polyb.   iii.  mi  codices  Gronovio  inspecti,  et  unus 

100.  et  Appian.  Hannib.  15.  Rur.  c  nostris.  Crev. 

■2  Ac  prope  precibus  agen.s']   Pen-         4  Delecto  milite  ad  naves  imposito] 

det  oratio,  nec  conchiditur  nisi  post  Bene  monet  Gronov.  non  iungendum 

absolutam  totam  Fabii  oratiunculam,  esse  ad  naves  imposito,  sed  milite  ad 

his  nempe  verbis,  Romam  est  profec-  naves  delecto.  cf.  Pol.  iii.  95.     Simi- 

tus.    Vide  similiter  interpositam  duo-  liter  ap.   Thucyd.  viii.   24.    ein^dTai 

bus  unius  periodi  membris  orationem,  Toii'   b-rkiTwv   4k    KaTa\6yov    navibus 

supr.  V.  24.  Crev.  Atheniensibus  extra  ordinem  impositi 

3  Extracta  prope  aestate  per  ludi-  sunt.  t 

ficationem  hostis]   Sigonius  mahierat 


80  TITI  LIVII 

U.  C.  535.  praemissae  retalerunt,  classcm  Punicam  stare  in  ostio 
•  C.  217.  fluininis,  castraque  in  ripa  posila.  Itaque,  ut  improvidos 
incautosque  universo  simul  oftiiso  terrore  opprimeret,  sub-  5 
latis  ancoris  ad  hostem  vadit.  Multas  et  locis  altis  positas 
turres  Hispania  liabet,  quibus  et  speculis  et  propuguaculis 
adversus  latrones  utuntur.  Inde  primo,  conspectis  hostium 
navibus,  datum  signum  Hasdrubah  est ;  tumultusque  prius 
in  terra  et  castris,  quam  ad  mare  et  ad  naves,  est  ortus, 
nondum  aut  pulsu  remorum  strepituque  alio  nautico  ex- 
audito,  aut  aperientibus  classem  promontoriis :  quum  re- 
pente  eques,  alius  super  ahum  ab  Hasdrubale  missus,  vagos 
in  Htore  quietosque  in  tentoriis  suis,  nihil  minus  quam  hos- 
tem  aut  proehum  eo  die  exspectantes,  conscendere  naves 
propere  atque  arma  capere  iubet:  classcm  Romanam  iam 
haud  procul  portu  esse.  Haec  equites  dimissi  passim  im- 
perabant.  Mox  Hasdrubal  ipse  cum  omni  exercitu  aderat: 
varioque  omnla  tumuhu  strepunt,  ruentibus  in  naves  simul 
remigibus  mihtibusque,  fugientium  magis  e  terra,  quam  in 
pugnam  euntium  inodo.  Vixdum  omnes  conscenderant, 
quum  alii,  resohitis  oris,  in  ancoras  evehuntur:  ahi,  ne6 
quid  teneat,  ancoraha  incidunt :  raptimque  omnia  praepro- 
pere  agendo,  mihtum  apparatu  nautica  ministeria  impedi- 
untur,  trepidatione  nautarum  capere  et  aptare  arma  miles 
Ciassis  Pu-  prohibetur.  Et  iam  Romanus  non  appi^opinquabat  modo, 
nica  in  fu-  ggj^  direxerat  etiam  in  pufinam  naves.   Itaque  non  ab  hoste 

gam  versa.  ,.  •      i-.         •  ■      •  1  1       • 

et  proelio  magis  1  oeni,  quam  suomet  ipsi  tumuUu  turbati, 
tentata  verius  pugna,  quam  inita,  in  fugam  averterunt  clas- 
sem.  Et  quum  adversi  amnis  os  lato  agmine  ac  tam  muUis 
simul  venientibus  haud  sane  intrabile  esset,  in  htus  passim 
naves  egerunt:  atque  ahi  vadis,  ahi  sicco  htore  excepti, 
partim  armati,  partim  inermes,  ad  instructam  per  htus 
aciem  suorum  perfugere.  Duae  tamen  primo  concursu 
20.  captae  erant  Punicae  naves,  quattuor  suppressae.  Romani, 
quanquam  terra  hostium  erat,  armatamque  aciem  toto 
praetentam  in  htore  cernebant,  haud  cunctanter  insccuti 
trcpidam  hostium  classem,  naves  omnes,  quae  non  aut  per- 
fregerant  proras  htore  iUisas,  aut  carinas  fixerant  vadis,  re~  7 
hgatas  puppibus  in  altum  extraxere :  ad  quinque  et  viginti 
naves  ex  quadraginta  cepere. 

Neque  id  pulcherrimum  eius  victoriae  fuit,  sed  quod  una 

5  Offuso  terrore]  Offuso  emendavit  unde  resolutis  oris,   necdum    levatis 
Walchius.    Vulgo  effuso  legitur.  anchoris,  naves  in  anchoras  evectae 

6  Resolutis  oris'^    Orae  retinacula  sint,  et  hostium  impetus  puppibus  ex- 
erant  quibus  puppis  littori  alligabatur,  ciperent. 

anchorae  autem  de  prora  missae  sunt.  7  Religatas  puppibas]  cf.  Thuc3'd. 

Hinc  naves   plerumque   duplici   vin-  i.  50.  Pol.  iii.  96.     Quadrayinta  pro 

culo  tenebantur,  ita  ut  puppis  in  Ht-  triffinia  emendavit  Sigonius. 
tus  versa  sit,  prora  altum  spectaret. 


JJIi.   XXII.    CAP.  21.  81 

8lovi  pugiiii  toto  eius  orae  niari  jmtiti  erant.     Itaque  ad  Ifo-  I'.  c.  5',5 
uoscaiii  classe  provccti,  exsceiisione  al)  navibus  in  tcrram  ^-  ^■-  ^'7 
facta,  quuni  urbcm  vi  ccpisscnt,  ca])tamque  (lirij^uisscnt, 
(^arthai;inem  inde  petunt:   at(|ue,  onuuMn  a^rrum  cirea  de- 
p()])ulati,  ])ostrem()  tecta  (|U()(|ue  eoniuneta  muro  jjortis^jne 

9incenderunt.  Inde  iam  ])raeda  gravis  ad  Jyongnntieam 
})ervenit  elassis:  ubi  vis  magna  s])arti  ad  rem  nauticam  eon- 
gesta  ab  Iliisdrnbale.  Quod  satis  in  usum  fuit,  sublato, 
ccterum  omnc  inccnsum  est.  Nec  continentis  modo  pro-  Ei)u.sus  iu- 
iectas  oras  praetcrvecta,scd  in  Ebusnm  insulam  transmi.ssum,  •"'"'•^  '•''■'^1*- 
llbi  urbe,  quae  ca])ut  insulae  est,  biduum  ne(juic(iuam '''' 
summo  labore  oppugnata,  ul)i  in  s|)em  irritam  frustra  teri 
tcmpus  animadvcrsum  cst,  ad  populatiouem  agri  versi, 
dire])tis  ali^juot  inccnsisque  vicis,  maiore,  quam  cx  conti- 
nenti,  praeda  ])arta,  quum  in  navcs  sc  rccepissent,  ex  Bali- 
aribus  insulis  legati  ])accm  petentcs  ad  Scipionem  vencrunt. 
Inde  flexa  retro  classis,  rcditumque  in  citeriora  ])rovineiae ; 
quo  omnium  ])0])uIorum,  qui  cis  Ibcrum  incolunt,  nndlorum 
et  idtimae  llis])aniae  legati  coneurrcrunt.  Sed  qui  vere 
ditionis  im])erii(jue  llomani  facti  sunt,  obsidibus  datis, 
populi,  amplius  fuerunt  centum  viginti.     Igitur  tcrrestribus 

I  quoque  co])iis  satis  fidens  Ilomanus  usque  ad  saltum  Castu- 
bnenscm  est  progrcssus.  Ilasdrubal  in  Lusitaniam  ac  pro- 
pius  Oceanum  concessit. 

Quietum  inde  fore  videbatur  reliquum  aestatis  tempus,      21. 
fuissetque  pcr  Pocnum   hostem;    sed,  praeterquam  quod 
ipsorum  Hispanorum  inquieta  avidaque  in  novas  res  sunt 

1  ingenia,  Mandonius  Indibilisque,  qui  antea  Ilergctum  rc- 
gulus  fuerat,  postquam  Romani  ab  saltu  recessere  ad  mari- 
timam  oram,  concitis  popularibus,  in  agrum  pacatum 
sociorura  Romanorum  ad  populandum  venerunt.     Adversus 

seos  tribunns  militum  cum  expeditis  auxiliis,   a  Scipione 

8  Ad  Ho7ioscam]    Q,uam  urbem,  pellat.  cf.  infr.  xxvi.  47. 

non  aliis  mcmoratam,  in   Tarracon.  i  Saltitm  Casiuhnensem]  Ad  ripas 

Hispania  inter  Carthaginem  novam  et  Boetis    fiuminis    prope    Castulonem 

Iberum  sitam  fuisse  putant.  Rup.  Ce-  Oretanorum  urbem  ma-vimam,  Dequo 

terum  Etovissam  coniecit  I.  Gi-onov.  Asinius  PoUio  in  Cic.  Epist.  ad  Div, 

et  Onusam  reposuit  Bekker.  x.  31.  Sa/tus  Castulonensis,  qui  sem- 

<)  Ad  Longunticam]     Urbem  non  pertenuitnostrostabeUarios,etsinunc 

aliunde  notam.     Ubi  vis  magna  spar-  frcquentioribus    latrociniis     infestior 

ti^    quod     spartum    Graecis     dicitur  factus  est. 

fnitex,  inpr.  genista,  at  Romanis  iun-  2  Antea]  Antequam  Ilergetum  gcns 

cus   Hispanicus,  cuius  maxima   erat  sub  ius  ditionemque  Romanorum  re- 

copia  in  campis  Carthagini  novae  vi-  digeretur  a  Cn.  Scipione,  quod  memo- 

cinis;  unde  ea  quoque  Spartaria  et  ratum  est  supr.  xxi.  61.  Crev. 

STropTaver^j  dicta.  Rri".     De  multi-  3   AuiHiis]     Copiis    auxiliaribus, 

plice  huius  herbae  usu  cf.  Plin.  H.  X.  quae  non  Romanae  nec  Latinae  es- 

xix.  2.  xxiv.-g.     Inter   alia   funes   e  sent,  sed  ex  aliis  gentibus  quae  se  ad- 

sparto  parabantur,  quos  Plinius/)me-  iunxerant  Romanis,  Crev. 
cipue  in  aquis  marique   invictos   np- 

VOL.  II.  G 


82 


TITI   LIVII 


U.  C.  535. 
A.  C.  -217. 


Celtiberi 
arma  ad- 
versus  Poe- 
nos  capi- 
unt. 


22. 
P.  Scipio 
classe  ad- 
vehitur  in 
Hispa- 
niam. 


Obsides 
Hispano- 
rum  Sa- 
gunti. 


Eos  Abe- 
lux  tradit 
Romanis. 


missi,  levi  certamine,  ut  tumultuariam  manum,  fudere 
omnes ;  occisis  quibusdam  captisque,  magna  pars  armis  exuta. 
Hic  tamen  tumultus  cedentem  ad  Oceanum  Hasdrubalem 
cis  Iberum  ad  socios  tutandos  retraxit.  Castra  Punica  in 
agro  Uercaonensium,  castra  Komana  ad  Novam  Classem4 
erant,  quum  fama  repens  alio  avertit  bellum.  Celtiberi, 
qui  principes  regionis  suae  legatos  miscrant,  obsidesque  de- 
derantRomanis,nuntio  missoa  Scipione  exciti,armacapiunt, 
provinciamque  Carthaginiensium  valido  exercitu  invadunt: 
tria  oppida  vi  expugnant.  Inde,  cum  ipso  Hasdrubale 
duobus  proeliis  egregie  pugnantes,  quindecim  millia  hostium 
occiderunt,  quattuor  milUa  cum  multis  mihtaribus  signis 
capiunt. 

Hoc  statu  rerum  in  Hispania,  P.  Scipio  in  provinciam  5 
venit,  prorogato  post  consulatum  imperio  ab  senatu  missus, 
cum  viginti  longis  navibus,  et  octo  milhbus  mihtum,  magno- 
que  commeatu  advecto.  Ea  classis  ingens  agmine  onerari- 
arum  procul  visa,  cum  magna  laetitia  civium  sociorumque, 
portum  Tarraconis  ex  ako  tenuit.  Ibi  mihte  exposito,  pro-  6 
fectus  Scipio  fratri  se  coniungit :  ac  deinde  communi  animo 
consihoque  gercbant  behum.  Occupatis  igitur  Carthagini- 
ensibus  Cekiberico  beho,  haud  cunctanter  Iberum  trans- 
grediuntur;  nec  uho  viso  hoste,  Saguntum  pergunt  ire, 
quod  ibi  obsides  totius  Hispaniae  custodiae  traditos  ab 
Hannibale  fama  erat  modico  in  arce  custodiri  praesidio. 
Id  unum  pignus  inchnatos  ad  Romanam  societatem  omnium 
Hispaniae  populorum  animos  morabatur,  ne  sanguine  hberum 
suorum  culpadefectionis  hieretur.  Eo  vinculo  Hispaniam  vir 
unns,  soUerti  magis  quam  fideh  consiho,  exsolvit.  Abelux 
erat  Sagunti  nobihs  Hispanus,  fidus  ante  Poenis:  tum 
(quaha  plerumque  sunt  barbarorum  ingenia)  cum  fortuna 
mutaverat  fidem.  Ceterum,  transfugam,  sine  magnae  rei 
proditione  venientem  ad  hostes,  nihil  ahud  quam  unum  vile 
atque  infame  corpus  esse  ratus,  id  agebat,  ut  quam  maximum 
emolumentum  novis  sociis  esset.  Circumspectis  igitur 
omnibus,  quae  fortuna  potestatis  eius  potcrat  facere,  obsidi- 
bus  potissimum  tradendis  animum  adiecit :  eam  unam  rem 
maxime  ratus  concihaturam  Romanis  principum  Hispaniae 
amicitiam.  Sed  quum,  iniussu  Bostaris  praefecti,  satis 
sciret,  nihil  obsidum  custodes  facturos  esse,  Bostarem  ipsum 


4  Ad  NovamClassem]  Urbem  quan- 
dam  hic  intelligendam  esse  patet,  sed 
de  nomine  eius  ambigitur.  Urbem 
Classicam,  de  qua  Plinius  H.  N.  iii.  4. 
mentionem  facit,  Strothius  hic  innui 
suspicatur.  Ceterum  de  iis,  quae  in 
hoc  capite  narrantxu',  silet  Polybius 
iii.  96. 


5  P.  Scipio']  Qui  primus  cum  Han- 
ni))ale  pugiiaverat,  et  eui  post  con- 
sulatum  imperium  prorogatum  erat. 
Stroth. 

6  Portum  Tarraconis  ex  alto  te- 
nuit\  De  hac  loquendi  formula  cf. 
supr.  i.  I.  infr.  xxxvii.  ii. 


LIB.  XXII.    (^AP.  2.}.  83 

arte  nggrcditur.     Castra  cxtra  iirlicm  in  ipso  litore  habebat  v.  c.  .^...s. 
7  Bostar,  ut  adiluin  ca  partc  iiifcrchulcrct  Roiuanis.      Ibi  cum  '"^-  ^'-  '■^'7- 
iii  sccrctum  ab(hic(um,  vcluf   igiiorantcm,  monct,  (luo  statu 
sit  rcs.     'Mctiim  continuissc  ad   cam   <hcm   llispanonim 
'animos,  cpiia  procnl   Romaiii  aljcsscnt:    nnnc  cis  Ibcrum 

*  castra   Romana  cssc,  arcem   tutam  pcrfugiumque  novas 

*  volcntibiis  rcs.  Itaque,  quos  mctus  non  tcneat,  bcneficio 
*_et  gratia  devinciendos  esse.'  Miranti  Bostari  percunctan- 
tiquc,  ciuodnam  id  subitum  tantae  rci  donum  possit  esse  ? 
*()bsidcs,'  inqiiit,  'in    civitatcs  rcmitte.     Id    ct  privatim 

*  parcntibus,  (juorum  maximum  nomcn  in  civitatibus  cst 
*suis,  ct  pubhcc  popuhs  gratum  erit.  Vuh  sibi  quisque 
*cr(}di,   ct   habita  fidcs   ipsam   plerumque    obligat  fidem. 

*  Ministcrium  restituendorum  domos  obsidum  mihimct  dc- 
*posco  ipse,  ut  opera  quoque  impcnsa  consilium  adiuvcm 

*  meum,  et  rci  suapte  natura  gratae,  quantam  insupcr  gratiam 
8 '  possim,  adiiciam.'     llomini,  non  ad  cctcra  Punica  ingenia 

callido,  ut  persuasit,  nocte  clam  progressus  ad  hostium 
stjition(^s,  convcntis  quibusdam  auxiliaribus  llispanis,  et  ab 
iis  ad  Scipionem  pcrductus,  quid  afferret,  expromit  Fide 
accepta  dataque,  ac  loco  et  tempore  constituto  ad  obsides 
tradendos,  Saguntum  redit ;  diem  insequcntem  absumpsit 
cum  Bostare,  mandatis  ad  rcm  agendam  accipiendis. 
Dimissus,  (|uum  se  nocte  iturum,  ut  custodias  hostium  M- 
leret,  constituisset,  ad  compositam  cum  iis  horam  excitatis 
custodibus  puerorum  profcctus,  veluti  ignarus  iii  praeparatas 
sua  fraude  insidias  ducit.  In  castra  Romana  perducti :  In  aistra 
cetera  omnia  de  reddendis  obsidibus,  sicut  cum  Bostarc  ^"mana 
constitutum  erat,  acta  per  eundem  ordinem,  (pio  si  (^artha-  Ereddft 
giniensium  nomine  sic  ageretur.  Maior  ahquanto  Roma-  Sdpio! 
norum  gratia  fuit  in  re  pari,  quam  quanta  futura  Cartha- 
giniensium  fuerat.  IIlos  enim,  graves  superbosque  in  rebus 
secundis  expertos,  fortuna  et  timor  mitigasse  videri  poterat. 
Romanus  primo  adventu,  incognitus  ante,  ab  re  clcmenti 
liberalique  initium  fccerat :  et  Abelux,  vir  prudens,  haud 
frustra,  videbatur  socios  mutasse.  Itaque  ingenti  consensu 
defectioriem  omnes  spectare:  armaque  extemplo  mota 
forent,  ni  hiems,  quae  Romanos  quoque  et  Carthaginienses 
concedere  in  tecta  coegit,  intervenisset. 

Haec  in  Hispania  quoque  secunda  aestate  Punici  belli      23. 
gesta,  quum  in  Italia  paulium  intervalh  clachbus  Romanis 
sohers  cunctatio  Fabii  fecisSet :  quae  ut  Hannibalem  non 
mediocri    sollicitum  cura   habebat,   tandem   eum    militiae 


7  Ut  aditum  ea  paric  . . .  Romanisl  8  Ad  cetera  Punica  ingenia  cal- 
Aditum  ex  portu  Crev.  et  Bekker.  /ido]  Homini  non  tam  callido  quam 
scrvant.  solent  esse  Punica  ingenia.  Crev. 

G  2 


84  TITI   LIV^Il 

U.  C.  535.  magistrum    deleglsse    Romanos    cernentem,    qui    bellum 

A.^C.  217.  j,g^^jyj^g^  jj(3j^  fortuna,  gereret;  ita  contempta  erat  inter  cives, 

cunctatio    armatos  pariter  togatosque ;  utique  postquam,  absente  eo, 

Romae  in-  temeritate   magistri  equitum,  laeto  verius  dixerim,  quam 

visa.  prospero  eventu,  pugnatum  fuerat.     Accesserant  duae  res 

Hannibalisad    augendam    invidiam    dictatoris:     una   fraude    ac    dolo 

dolus  ad     Hannibalis,  quod,  quum  a  perfugis  ei  monstratus  ager  dic- 

hmd/am™  tatoris  csset,  omnibus  circa  solo  aequatis,  ab  uno  eo  ferrum 

dictatoris.  ignemque  et  vim  omnem  hostium  abstineri  iussit,  ut  occulti  8 

alicuius  pacti  ea  merces  videri  posset :  altera  ipsius  facto, 

primo  forsitan  dubio,  quia  non  exspectata  in   eo  senatus 

auctoritas  est;  ad  extremum  haud  ambigue  in  maximam 

laudem  verso,  in  permutandis  captivis:  quod,  sicut  primo 

Punico  bello  factum  erat,  convenerat  inter  duces  Romanum 

Poenumque,  ut,   quae   pars   plus    reciperet,   quam    daret, 

Fabius  pe-  argenti  pondo  bina  et  selibras  in  mihtem  praestaret.     Du^  9 

cuniasua    cgjjjQg  quadraginta  septem  quum  phires  Romanus,  quam 

redimitl      Poenus,  rccepisset,  argentumque  pro  iis  debitum,  saepe  iac- 

tata  in  senatu  re,  quoniam  non  consuluisset  Patres,  tardius 

erogaretur:    inviolatum    ab   hoste   agrum,    misso    Romam 

Quinto  fiho,  vendidit,  fidemque  pubhcam  impendio  privato  i 

exsolvit. 

Hannibal  pro  Geronii  moenibvis,  cuius  urbis,  captae  at- 

que  incensae  ab  se,  in  usum  horreorum  pauca  rehquerat 

tecta,  in  stativis  erat.     Inde  frumentatum  duas  exercitus 

partes  mittebat :  cum  tertia  ipse  expedita  in  statione  erat, 

simul  castris  praesidio,  et  circumspectans,  necunde  impetus 

24.      in  frumentatores  fieret.     Romanus  tunc  exercitus  in  agro 

Larinati  erat.     Praeerat  Minucius  magister  equitum,  pro- 

Eo  absente  fecto,  sicut  ante  dictum  est,  ad  urbem  dictatore.     Ceterum 

iMinucius    castra,  quae  in  monte  ako  ac  tuto  loco  posita  fuerant,  iam 

[mprospere  ^"^  planum  deferuntur :    agitabanturque  pro  ingenio  ducis 

gerit.         consiha  cahdiora,  ut  impetus  aut  in  frumentatores  palatos, 

aut  in  castra,  rehcta  cum  levi  praesidio,  fieret.     Nec  Han- 

nibalem  fefehit,  cum  duce  mutatam  esse  behi  rationem,  et 

fcrocius,  quam  consultius,  rem  hostes  gesturos.  Ipse  autem, 

(quod  minime  quis  crederet)  quum    hostis  propius  esset,  1 

8  Abstineri  iussit]  cf.  Similis  do-  2  Quod  miiiime  quis  crederet]  Cur 
lus  ap.  Thucyd.  ii.  13.  autem   quisquam   aegre   credat   eum 

9  Argenti  pondo  bina  et  selibras]  ducem  qui,  hoste  procul  dissito,  duas 
De  hac  summa  Hannibal,  captins  militum  partes  frumentatum  mitte- 
abundans,  aliquid  remisit  post  victo-  bat,  postquam  propius  accessit  hostis, 
riam  ad  Cannas,  si  A.  Gellio  vii.  18.  iam  solummodo  tertiam  partem  mili- 
fides  habenda  sit,  qui  tradit,  eum  ar-  tum  misisse.  Omnino  haec  parenthe- 
genti  pondo  et  selibram  pactum  esse.  sis  parum  digna  Livio  videtur,  et  aut 
cf.  infr.  58.  Rup.  corrupta,  aut  etiam  penitus  tollenda. 

1  Fidemque  piiblicam]  Quod  rei-  Neque  enim  simile  quiequam  reperi- 
publicae  noniine  debebatur  hostibus,  tur  apud  Polybium,  quem  hic  sequi- 
privata  sua  pecunia  exsolvit.  Crev.        tur  Livius.     Ceterum  de  toto  hoc  ne- 


LIR  XXII.    CAP.  24.  85 

tortiam  purtcMii  inilitum  fruinontutum,  duahus  in  castris  tc-U.C  5.^5. 
tontis,  (iimisit:  doin  oastru  ipsu  ])n)[)ius  liostom  movit,  duo-^-  ^-  ^'7- 
fcrme  a  Gcronlo  miiliu,  in  tumulum  hosti  conspeotum  ;  ut 
intcntum  scirct  cssc  ad  frumcntatorcs,  si  quu  vis  fiorot, 
tutandos.  J^roj^ior  indc  oi,  at(|uc  ipsis  imminons  Roma- 
iiorum  oastris  lumulus  a])])aruit:  ad  (]uom  oa])iondum  si 
luoo   })alam   irotur,   (]uia   liaud    dul^ic   liostis    broviorc   via 

3  |)racvcnturus  erat,  noctc  clum  missi  Numiduc  ccpcrunt. 
Quos  toncntcs  locuni,  contcm])ta  })aucitate,  llomani  }>ostcro 
die  (juum  dciccisscnt,  ipsi  co  transfcnmt  castra.  Tum  ita- 
quc,  ut  cxignum  sputii  vallum  a  vallo  abcrat,  ct  id  ijjsum 

4  totum  })ro})o  oomjilcvcrat  Romana  acics,  simul  et  pcraversa 
castra  a  castris  ilannibalis  e(]uitatus,  cum  lcvi  armatura 
emissus  in  frumentatorcs,  late  cacdem  fugamque  liostium 
jmlatorum  fccit.  Nec  acic  certare  Ilunnibul  uusus;  quia 
tanta  jiaucitate  vix  castra,  si  oppugnarentur,  tutari  poterat. 

5  lamcjuc  artibus  Fabii,  (jiars  cxcrcitus  aberat)  iam  ferme  se- 
dendo  ct  cunctando  bellum  gcrcbat,  reccjicratque  suos  in 
priora  oastru,  quuc  jiro  Goronii  mocnibus  orunt.  lusta 
quoquc  ucic  ct  coUutis  signis  dimicutum,  quidum  uuctorcs 
sunt.  Primo  concursu  Pocnum  us(}uc  ud  oustra  fusum, 
inde  cruptionc  facta  ro})entc  versum  tcrrorem  in  Romanos: 
Num.  Decimii  Samnitis  deinde  intervcntu  proclium  resti- 
tntum.     Ilunc,  principcm  genere  ac  divitiis  non  Boviani 

6modo,  unde  erat,  scd  toto  Samnio,  iussu  dictatoris  octo 
millia  jicditum,  ct  equitcs  quingcntos  ducentem  in  castra, 
ab  tergo  quum  apparuisset  Hannibali,  spcciem  ])urti  utrique 

gotio  operae  pretium  est  accuratissi-  Postero  die  Ilannihal  in  priora  castra, 

mum  illum  scriptorem  consulere,  qui  quae  pro  Geronii  nioenibus  erant,  re- 

rem  distinctius  et  apertius  narrat,  in  cepitsuos:  ac  postea  parcius  et  cau- 

hunc  fere  modum.     Postquam  JNlinu-  tius   pabulati    sunt    Carthaginienses. 

cius  in  tumulum  illum  unde  Numidas  Haec  ideo  attexuimus,  quia  Liviana 

deiecerat,  castra  transtulit,  Hannibal  narrjitio  paullo  obscurior  est,  nec  pa- 

aliquamdiu    maximam   partem   mili-  rum   ei   lucis   ex  his  videtur  afterri. 

tum  in  castris  tenuit.     Verum  post  Crev. 

aliquot  dies  coactus  est  partim   fni-  3  Ceperuntl  Hanc  vocem  non  sine 

mentatum,  partim  ad  pecora  pascenda  ratione  delendam   censet  Gronovius. 

quamplurimosdimittere.  Ciuodquum  Stroth.    cf.  Pol.  iii.  loi. 

sensisset   JNIinucius,   ipse    ad    castra  4  I'er  aversa  castra  a  castris  Han- 

hostium    cum    legionibus    successit :  nibalis]   Per  portam  castrorum  Ro- 

equitatum  et  levem  armaturam  in  pa-  manorum,   quae   erat   aversissima    a 

bulatores  emisit.    Hannibali  neque  ad  castris   Hannibalis.     Postrema   haec 

certandum  acie  satis  virium  erat,  ne-  verba  a  caslris  Hunnibaiis  non  sine 

que  ad  opem  palatis  per  agros  suis  causa  videntur  Gronovio  recidenda, 

ferendam.     lamque  vellebant  vallum  tanquam  supervacanea.  Crev. 

hostium   Romani,  quum   Hasdrubal,  5  Purs  exercitiis  aberat]  Haec  ver- 

coUectis   frumentatoribus   qui   Gero-  ba  post  tanta  paucitate  inserenda  cen- 

nium  refugerant  ad  quattuor  millia,  set  Crev.,  sed  dum  pars  exercitus  ab- 

auxilium   Ilannibali   iam    prope  ob-  erat  legendum  suadet  Strotb.  qui  Li- 

sesso  in  castris  tulit.     Tum  Romani  vium  minime  rem  eandem  tertium  in- 

abscedere  coacti  sunt,  multis  tamen  culcasse  sibi  persuasum  habct. 

hostium  ad  castra  caesis.     Frumen-  6  Octo  niil/ia]     Duas   scilicet   le- 

tatorum    maior    etiam    caedes    fuit.  giones.   cf.  Xiebhr.  ii.  n.  174. 


86  TITI   LIVII 

U.  C.  535.  praebuisse  novi  praesidii,  cum  Q.  Fabio  ab  Roma  venientis: 

A.  C.  217.  jjaj^jjjbalem  insidiarum  quoque  aliquid  timentem  recepisse 

suos :    Romanum  insecutum,  adiuvante  Samnite,  duo  ca- 

stella  eo  die  expugnasse :  sex  millia  hostium  caesa,  quinque 

admodum  Romanorum :     tamen  in  tam  pari  prope  clade 

famam  egregiae  victoriae  cum  vanioribus  literis   magistri 

equitum  Romam  perlatam. 

25.  De  his  rebus  persaepe  et  in  senatu  et  in  concione  actum 

est.     Quum,  laeta  civitate,  dictator  unus  nihil  nec  famae, 

nec  hteris  crederet ;  ut  vera  omnia  essent,  secunda  se  ma- 

gis,  quam  adversa,  timere  diceret :  tum  M.  Metihus  tribu- 

OratioMe-nus  plebis,  'id  enim  ferendum  esse'  negat.     'Non  prae- 

tihi  Tiub.    i  sentem  golum  dictatorem  obstitisse  rei  bene  srcrendae,  sed 

_r  1     in    r  1- 

bium.  '  absentem  etiam  gestae  obstare :  et  in  ducendo  beUo  sedulo 
'  tempus  terere,  quo  diutius  in  magistratu  sit,  solusque  et 
'  Romae  et  in  exercitu  imperium  habeat.  Quippe  consulum 
'  alterum  in  acie  cecidisse ;  akerum,  specie  classis  Punicae 
'  persequendae,  procul  ab  Itaha  ablegatum.  Duos  praetores  7 
'  Siciha  atque  Sardinia  occupatos,  quarum  neutra  hoc  tem- 
'  pore  provincia  praetore  egeat.  M.  Minucium  magistrum 
'  equitum,  ne  hostem  videret,  ne  quid  rei  behicae  gereret, 
'prope  in  custodiam  habitum.  Itaque,  hercule,  non  Sam- 
'  nium  modo,  quo  iam,  tanquam  trans  Iberum  agro,  Poenis  8 
'  concessum  sit,  et  Campanum,  Calenumque,  et  Falernum 
'agros  pervastatos  esse,  sedente  Casihni  dictatore,  et  legi- 
*  onibus  popuh  Romani  agrum  suum  tutante.  Exercitum 
'cupientem  pugnare,  et  magistrum  cquitum,  clausos  prope 
'intra  vallum  retentos;  tanquam  hostibus  captivis  arma 
'  adempta.  Tandem,  ut  abscesscrit  inde  dictator,  ut  obsi- 
'dione  hberatos,  extra  vahum  egressos  fudisse  ac  fugasse 
'  hostes.  Quas  ob  res,  si  antiquus  animus  plebi  Romanae 
'  esset,  audaciter  se  laturum  fuisse  de  abrogando  Q.  Fabii 
'imperio:  nunc  modicam  rogationem  promulgaturum  de 
'  aequando  magistri  equitum  et  dictatoris  iure ;  nec  tamen 
'  ne  ita  quidem  prius  mittendum  ad  exercitum  Q.  Fabium,  9 
'  quam  consulem  in  locum  C.  Flaminii  sufFecisset.'  Dicta- 
tor  concionibus  se  abstinuit,  in  actione  minime  populari. 
Fabius  se  Nc  in  scnatu  quidem  satis  aequis  auribus  avidiebatur,  tunc 
defendit     qnum  hostem  verbis  extolleret,  bienniique  clades  per  teme- 

apud  sena-    \  ...,  ^,  r         ,       ^ 

tiim.  ritatera  atque  mscientiam  ducum  acceptas  reierret:  'ma- 

'gistroque  equitum,  quod  contra  dictum  suum  pugnasset, 


7  Duos  praetoresl    T.  Otacilium  tivo    iuugi    beiie    Drakenb.    monuit. 
Crassum  et  A.  Cornelium  Mammu-  Stroth. 

lam.  ^^Mar?/m,optimahaecemendatio  9  Ne  ita  quidem]  Ne  aequato  qui- 

pro  vulgato  qiiorum.  dem    dictatoris  et  magistri   equitum 

8  Quo  inm  ....  Poenis  concessum  imperio.  Crev. 
sif^  Concedere  aeque  ac  cedcre  abla- 


Lin.  XXII.    CAI».  2G.  H7 

'  nitionenr  (liccrcl  '  reddtndani  esse.     Si  pcncs  sc  sninniu  U.  C.  535. 
'inij)crii   consiliiijnc    si(,   ])ro|)cdicni   effccUirnni,   nt  sciant  ^*  ^*  ^'7- 
'hoinincs,  bono  inj])cratori  hand  niapjni  lortunani  inoincnti 
i'essc:  nientcin  rationcmqnc  doininari.      Sc  in  tcm])ore  et 
*sinc  i<i;noniinia  scrvasse  excrcitnm,  quam  niulta  millia  hos- 
'linin  occidissc,   maiorcm   gloriam   cssc.'      Ilnins   gencris  M.  Atilius 
orationihus    frustra    hahitis,    ct    consule    creato    M.  Atiho-^V*^''"'^^"'' 
Rc<;ulo,  nc  ])racscns  dc  iure  imperii  diinicarct,  pridic  (juam 
rogationis  fercndae  (hcs  adcsset,  noctc  ad  cxcrcitnni  ahiit. 
Luce  orta,  (|uum  ])lehis  concilium  csset,  magis  tacita  invidia 
dictatoris  favorquc  magistri  cquitum  animos  vcrsabat,  quam 
satis  audcbant  homincs  ad.  suadendum,  quod  vulgo  place- 

2  bat,  ])r()dire :  et,  favore  superante,  auctoritas  tamcn  roga- 

tioni  dccrat.     Unus  inventus  est  suasor  legis  C.  Terentius  C.  Teren- 
Varro,  (jui  priorc    anno    praetor   fuerat,  loco   non  humili  ''"**  Varro. 
solum,  sed  etiam    sordido,  ortus.       Patrcm  lanium  fuissc 

3  fcrunt,  ij)sum  institorcm  mcrcis,  filioque  lioc  Ipso  in  senalia 

eius  artis  ministcria  usum.     Is  iuvenis,  ubi  ex  co  gcncrc      26. 
(juacstus  j)ccunia  a  patre  rclicta  animos  ad  spcm  libcralioris 

-fortnnae  fccit,  toga(juc  ct  forum  ])lacncrc,  jiroclamando 
pro  sordidis  hominibus  causisquc  advcrsus  rcm  et  fainam 
bonoruin,  ])riinum  in  notitiain  j)ojiuli,  deinde  ad  honorcs 
pcrvcnit.  Quacstura  quoqiie  et  duabus  acdilitatibus,  ple- 
beia  et  curuli,  postremo  et  praetura  j)erfunctus,  iam  ad  con- 
sulatus  sj:)em  quum  attolleret  animos,  haud  parum  callidc 

6auram  favoris  jiopularis  ex  dictatoria  invidia  pctiit,  scitique 

plebis  unus  gratiam  tulit.     Omnes  eam  rogationem,  quicjue  Aequahir 

Romae,  quique  in  exercitu  erant,  aequi  atquc  iniqui,  prac-'J''^'''^'""  . 
1  T  1  .  !•  •       1  1^1  Mag.  ticim- 

ter  ijisum  dictatorem,  m  contumeliam  eius  latam  accejierunt.  tum. 

Ij)se,  qua  gravitate  animi  criminantes  se  ad  multitudinem 

inimicos  tulerat,  eadera  et  jooj)uli  in  se  saevientis  iniuriam 

7  tulit :  accej)tisque  in  ipso  itinere  literis  senatusque  consulto 


I  In  tempore'^  i.  e.  Peropportuno.  Varro,   in    tuiiica    incedebat :    toga, 

1  Favore  superante,  auctoritas  ta-  aut  nunquam,  aut  perraro  utebatur. 

menl  Q,uamvis  favor  esset  immodicus,  Crev. 

quamvis  faverent  impense  et  ultra  mo-  5  Proclamando^  Rabularum  more 

dum  rogationi  homines,  deerat  tamen  vociferando  et  altos  clamores  tollen- 

qui  se  auctorem  suasoremque  ei  roga-  do ;  unde  proclamatorem  ap.  Cic.  de 

tioni  praeberet.  Crev.  Or.  i.  46.  pro  rabula  habemus.  Doer. 

3  Imtilorem  mercis}  Institores  ple-  6  Scitique  plebis']  Cum  solus  fu- 
rumque  servi  erant  aut  libertini,  qui  isset  suasor  legis,  etiam  solus  plebis- 
domini  vel  patroni  nomine  singula-  cito  facto  eius  rei  gratiam  tulit.  Ras- 
tim  merces  in  tabeniis  vendebant,  aut  cnia. 

etiam    ostiatim   venales    circumfere-  7  Literis  senatusque  cotisulto]  Ita 

bant ;  interdum   quoque  ingenui  sed  Gronov.    coniecit   pro   vulg.   serwtus 

de  fiiece  pleliis,  quippe  quum  hoc  ge-  consiilti.     Strothius  autem  Hteris  se- 

nus  mercaturae  cive  Romano  indig-  7iatus  scribit.    Neque  mLrere  senatus- 

nius  haberetur.    cf.  luv.  Sat.  vii.  221.  consulti   mentionem   fieri    in   re  per 

4  Totjaque^  Vulgus  euim  et  sordi-  plebem  transacta.  Quum  enim  post 
dus  popellus,  quo  ex  genere  ortus  erat  leges  Horatiam  et  Hortensiam  ple- 


88  TITI   LIVII 

U.  C.  535.  de  aequato  imperio,  satis  fidens,  haudquaquam  cum  imperii 
A,  c.  -ziT-iure  artem  imperaridi  aequatam,  cum  invicto  a  civibus  hos- 
tibusque  animo  ad  exercitum  rediit. 

27.  Minucius  vero,  quum  iam  ante  vix  tolerabiUs  fuisset  se- 
cundis  rebus  ac  favore  vulgi,  tum  utique  immodice  immo- 
desteque,  non  Hannibale  magis  victo  ab  se,  quam  Q.  Fabio, 
gloriari :  *  Elum  in  rebus  asperis  unicum  ducem  ac  parem 
'quaesitum  Hannibali,  maiorem  minori,  dictatorem  magi- 
'stro  equitum,  quod  nulla  memoria  habeat  annahum,  iussu 
'  popuh  aequatum  in  eadem  civitate,  in  qua  magistri  equi- 

'  tum  virgas  ac  secures  dictatoris  tremere  atque  horrere  so-  8 
'  hti  sint.  In  tantum  suam  fehcitatem  virtutemque  enituisse. 
'  Ergo  secuturum  se  fortunam  suam,  si  dictator  in  cuncta- 
'  tione  ac  segnitie,  deorum  hominumque  iudicio  damnata,  9 
'perstaret.'     Itaque,  quo  die  primum  congressus  est  cum 
Q.  Fabio,  '  statuendum  omnium  primum,'  ait,  '  esse,  quem- 
'admodum  imperio  aequato  utantur.     Se  optimum  ducere, 
'  aut  diebus  akernis,  aut,  si  maiora  intervalla  placerent,  par- 
'  titis  temporibus,  aUerius  summum  ius  imperiumque  esse : 
'  ut  par  hosti  non  solum  consiho,  sed  viribus  etiam  esset,  si 
'quam   occasionem   rei    gerendae    habuisset.'      Q.  Fabio 
haudquaquam  id  placere :   '  omnia  enim  fortunam  habitu- 
'  ram,  quaecunque  temeritas  collegae  habuisset.     Sibi  com- 
'  municatum    cum    iho,    non   ademptum,    imperium    esse. 
'  Itaque  se  nunquam    volentem   parte,  qua  posset,  rerum  i 
'  consiho  gerendarum  cessurum :  nec  se  tempora  aut  dies 
'  imperii  cum   eo,   exercitus    divisurum,   suisque   consihis,  2 
Excrcitus   '  quouiam  omnia  non  liceret,  quae  posset,  sei^vaturum.'    Ita 
intereos     obtinuit,  uti  legiones,  sicut  consuhbus  mos  esset,  inter  se 

tiivuluntur.  t    .  ,  -rP.  -mt-  •  i 

dividerent.  rrima  et  quarta  Mmucio,  secunda  et  tertia 
Fabio  evenerunt.  Item  equites  pari  numero,  sociumque 
et  Latini  nominis  auxiha  diviserunt :  castris  se  quoque  se- 
parari  magister  equitum  vohiit. 

28.  Duplex  inde  Hannibah  gaudium  fuit :  neque  enim  quic- 
Dupiex  in- q^am  eorum,  quae  apud  hostes  agerentur,  eum  faUebat,  et 
imii  Kiiu-  perfugis  multa  indicantibus,  et  per  suos  explorantem.  Nam 
dium.        et  hberam  Minucii  temeritatem  se  suo  modo  captaturum,  3 


biscita  populum  tenerent,  Patres,  in-  perium  esse  voluissent.  CiiEV. 

quit  Gronovius,  ut  eluderent   plebis  i  Se  nunquam  volentern]    Se  nun- 

auctoritatem,  plebiscita    senatuscon-  qiiam  eam  rerum  consilio  gerendarum 

sultis  confirmare  soliti  erant.  partem,  qua   posset,  sc.  res  consilio 

8  Secures  dictatoris]  Papirii  dieta-  gerere,  derelicturum  esse.  Doer. 
tura  hic  innui  videtur.   cf.  supr.  viii.  -2  Ejsercitus  divisiirum]  Particulam 
32  sqq.  sed  more  Liviano  omissam  esse  mo- 

9  Deorum  hominumque  iudicio]  nuit  I.  Gronov.  cf.  supr.  iii.  71.  non 
Deorum,  qui  sibi  egregiam  de  Hanni-  iuvenem,  vicesima  iam  stipendia  me- 
bale  victoriam   concessissent ;    homi-  renlcm. 

WMm,  qui  sibi  par  cum  dictatore  im-  3  Se  suo  modo  captaturuin]    Occa- 


Lin.  XXII.    (-AP.  20.  89 

ct  sollcrtiae  Fabii  (liinidiiim  viriuin  dcccssisse.  Tinmilus  U.  C.  535. 
fiat  iiilcr  castra  MiiuKii  l*ocn()rum(|uc.  Euin  (jui  occii- ^-  ^'- ^'7- 
passet,  haud  dubie  ini^iuioreni  erat  hosti  locum  factunis. 
Eum  non  tam  capere  sinc  certamine  volebat  IJannibal, 
((juan^iuam  id  opcrac  pretiuni  erat)  quam  causam  certami- 
nis  cum  Minucio,  cpiem  sempcr  occursurum  ad  obsistendum 
satis  scicbat,  contrahcrc.  Afjer  omnis  mcdius  crat  ])rima 
spccic  inutilis  insidiatori,  cpna  non  modo  silvestrc  cjuic- 
c[uam,  scd  nc  vcpribus  cjuidcm  vcstituTii  habebat :  rc  i])sa 
natus  ten;cndis  insidiis,  co  magis  cpiod  in  nuda  vallc  nullH 
taHs  fraus  timcri  jioterat:  et  erarit  in  anfractibus  cavae 
ru])cs,  ut  quaedam  earum  ducenos  armatos  possent  capere. 
In  has  hitebras,  cjuot  (juemciue  locum  aj)te  insidere  potc-  Insidiac. 
rant,  cjuincjuc  miliia  conduntur  pcditum  ccjuitumcjue. 
Necubi  tamen  aut  motus  alicuius  tenierc  egressi,  aut  fulfi;or 
armorum  fraudcm  in  vallc  tam  ajicrta  dctcgcret:  missis 
])aucis  j^rima  lucc  ad  cajiicndum,  qucm  antc  dixinuis,  tu- 
nudum,  avcrtit  oculos  hostium.  Primo  statim  consjicctu 
contcmj)ta  j:)aucitas;    ac  sibi  quisque  deposcere  j)cllcndos 

4  inde  hostes.  Ad  locum  capiendum  dux  ipse  intcr  stolidis- 
simos  fcrocissimoscjue  ad  arma  vocat ;  et  vanis  animis  et 

5  minis  increpat  hostem.  Princijiio  lcvem  armaturam  dimit- 
tit,  deindc  conferto  a^mine  mittit  ecjuitcs :  j)OStremo,  cjuum 
hostibus  quoque  subsidia  mitti  vidcrct,  instructis  lcgionibus 

6j)rocedit.     Et  Hannibal,  laborantibus  suis  alia  atque  alia,  Tiigna  in- 
crescente  ccrtamine,  mittcns  auxilia  peditum  equitumcjuc,  '^■''  ^i-mni- 
iam  iustam  explcverat  aciem,  ac  totis  utrimque  viribus  cer-  j\'ii,Huium 
tabatur.  Prima  levis  armatura  Romanorum,  jiracoccujjatum 
inferiorc  loco  succedens  tumulum,  jiulsa  detrusacjue  terro- 
rcm  in  succedentem  intulit  equitem,  et  ad  signa  legionum 
refugit.     Peditum  acies  inter  jierculsos  impavida  sola  erat, 

7  videbaturque,  si  iusta  aut  si  recta  jiugna  esset,  haudcjua- 
quam  imjiar  futura.     Tantum  animorum  fecerat  j^rosjoere 
ante  paucos  dics  res  gcsta.     Sed  exorti  repente  insidiatores  Lnijorat 
eum  tumultum  terroremque,  in  latera  utrimque  ab  tergocjue  ^^'""'^'"s, 
incursantes,  fecerunt,  ut  neque  animus  ad  pugnam,  neque 
ad  fugam  sjies  cuicjuam  superesset.     Tunc  Fabius,  primo      29. 
clamore  paventium  audito,  dein  conspecta  procul  turbata 
acie,  '  Ita  est,'  inquit,  '  non  celerius,  quam  timui,  depre- 
'hendit   fortuna   temeritatem.       Fabio    aequatus   imj)erio 

sionem  arte  sua  captaturum  temerita-  cem   dhnittit  ex   couiectura  Gronov. 

tis  Minucii  in  usum  suum  converten-  delevit  Bekker. 

dae,  6  Alin  atque  a/ia]   Intellige  quar- 

4  Ad  locum  capiendum]  Ac  lociim  tum  casum  ad  auxilia  referendum. 
capiendtim,  cum  distinctione  ante  vo-  7  Siiusta aut si recta]  lusta, ([iiando 
ceni  dui^  reposuit  Bekker.    Ceterum.  explicatis    utrimque   ordinibus   acies 
ad  et  av  saepius  commutantur.  congrederentur,  recta,  quando  aequo 

5  Levem  armaturam  dimittit]   Vo-  campo,  ita  ut  ordines  servarentur. 


90 


TITI  LIVII 


U-  C.  535. « Hannibalem  et  virtute  et  fortuna  superlorem  videt.  Sed 
•  ^*  ^^'*'aliud  iurgandi  succensendique  tempus  erit:  nunc  signa 
'extra  vallum  proferte.  Victoriam  hosti  extorqueamus, 
'  confessionem  erroris  civibus.'  lam  magna  ex  parte  caesis 
aliis,  aliis  circumspectantibus  fugam,  Fabiana  se  acies  re- 
pente,  velut  coelo  demissa,  ad  auxilium  ostendit.  Itaque, 
priusquam  ad  coniectum  teli  veniret,  aut  manum  consere- 
ret,  et  suos  a  fuga  effusa,  et  ab  nimis  feroci  pugna  hostes 
continuit.  Qui  sohitis  ordinibus  vage  dissipati  erant,  un- 
dique  confugerunt  ad  integram  aciem ;  qui  plures  simul 
terga  dederant,  conversi  in  hostem,  volvcntesquc  orbem, 
nunc  sensim  referre  pedem,  nunc  conglobati  restare.  Ac 
iam  prope  una  acies  facta  erat  victi  atque  integri  exercitus, 
inferebantque  signa  in  hostem ;  quum  Poenus  receptui 
cecinit,  palam  ferente  Hannibale,  ab  se  Minucium,  se  a 
Fabio  victum. 

Ita  per  variam  fortunam  diei  maiore  parte  exacta,  quum 
in  castra  reditum  esset,  Minucius,  convocatis  miUtibus, 
'  Saepe  ego,'  inquit,  '  audivi,  mihtes,  eum  primum  esse  8 
'  virum,  qui  ipse  consulat,  quid  in  rem  sit ;  secundum  eum, 
'qui  bene  monenti  obediat:  qui  nec  ipse  consulere,  nec 
'  alteri  parere  sciat,  eum  extremi  ingenii  esse.  Nobis  quo- 
niam  prima  animi  ingeniique  ncgata  sors  est,  secundam  ac 
mediam  teneamus:  et,  dum  imperare  discimus,  parere 
'  prudenti  in  animum  inducamus.  Castra  cum  Fabio  iun- 
'gamus:  ad  praetoi'ium  eius  signa  quum  tulerimus,  ubi 
'ego  eum  parentem  appellavero,  quod  beneficio  eius  erga 
'  nos  ac  maiestate  cius  dignum  est ;  vos,  mihtes,  eos,  quo- 
'  rum  vos  modo  arma  dextraeque  texerunt,  patronos  salu- 
'  tabitis,  et,  si  nihil  ahud,  gratorum  certe  nobis  animorum 
'  gloriam  dies  haec  dederit.'    Signo  dato,  conclamatur  inde, 


Miniicius 
errorem 
suum  ag- 
noscit. 


30. 

Castracumut  coniffantur  vasa.     Profecti  et  ascmine  incedentes  ad  dic 

Fabio  -     ° 

iungit, 


tatoris  castra  in  admirationem  et  ipsum,  et  omnes,  qui 
circa  erant,  converterunt.  Ut  constituta  sunt  ante  tribunal 
signa,  progressus  ante  ahos  magister  equitum,  quum 
'patrem'  Fabium  appehasset,  circumfusosque  mihtum  eius 
totum  agmen  'patronos'  consahitasset,  '  Parentibus,'  inquit,  9 
'  meis,  dictator,  (quibus  te  modo  nomine,  quo  flmdo  pos- 
'  sum,  aequavi)  vitam  tantum  debeo :  tibi  quum  meam  sa- 
'lutem,  tum  omnium  horum.  Itaque  plebeiscitum,  quo 
'oneratus  magis,  quam  honoratus  sum,  primus  antiquo 
'abrogoque:    et,  quod  tibi  mihique,  quod  exercitibusque 


8  Eum primum  esse  viruin\  Eadem 
sententia  ap.  Hesiod.  Op.  et  D.  293, 
sqq.  et  Cic.  pro  Cluent.  31.  expressa 
est.  cf.  Aristot.  Etli.  Nicom.  i.  4. 

9  Patronos  cotisalutasset]  cf.  Suj)r. 


iii.  29.  ubi  liaud  abs  re  foret  animad- 
vertisse,quod  L.Minucii  exercitusdic- 
tatorem,  qui  auxilium  circumventis 
tulisset,  patronum  simili  ratione  salu- 
taverit. 


LIB.  XXII.   CAR  31.  91 

'his  tuis,  8cn'iito  nc  couscrvatori,  sit  lclix,  siih  iiiipcriiiin  IJ.  C.  535. 
'  <iuspiciuiiK|iic  tuuin  icdco,  ct  signa  liacc  lcgioiics(juc  ■'^-  ^-  ^'7- 
'Tcstituo.     Tu,  (|uacso,  ])lacatus  me  nia^istcriuin  c(|uituin, 

' '  hos  ordiucs  suos  qucuKjuc  tcncrc  iubcas.'  Tuin  dcxtrac 
intcriunctae,  niilitcs(|uc,  concionc  diinissa,  a  notis  ijrnoti.s- 
(luc  bcnijrnc  at^iuc  hospitalitcr  invitati:  lactus(|uc  dics,  cx 
a(hiioduiii  tristi  jiaullo  antc  ac  propc  cxsccrabili,  factus. 
Roinac,  ut  cst  j)crlata  faiiia  rci  gcstac,  dciii  litcris  non  iiia- 
gis  ijisoruin  inijicratoruiii,  (juain  vulfro  niilituin  cx  utro(juc 
excrcitu  affirniata,  j)ro  sc  quis(juc  Maxinunn  laudibus  ad 
coclum  ferre.  Par  gloria  ajnid  llannibalem  hostcscjue 
Poenos  erat :  ac  tum  dcmum  sentire,  cum  Romanis  atque 
in  Italia  bellum  esse.  Nam  bicnnio  antc  adco  ct  duccs 
Romanos  et  milites  sprevcrant,  ut  vix  cuin  eadcm  gcntc 
bcllum  csse  credercnt,  cuius  tcrribilcm  eam  fainam  a  |)atri- 
bus  accejMssent.  Ilannibalcm  (juo(juc  cx  acic  rcdcuntcm 
dixisse  fcrunt,  *  tandcm  cam  nubcni,  (juac  scdcre  in  iugis 
'  montium  solita  sit,  cum  procella  imbrem  dcdissc' 

Dum  haec   geruntur  in  Italia,    Cn.  Servilius  Geminus      31. 

2Consul   cum   classc  ccntum   viginti    navium,   circinnvcctusSeniiius 
Sardiniac  ct  Corsicac  orain,  ct  obsidibus  utrinKiuc  accci)tis,    "'*■      .^ 

.  ^  .  .   .  '      .  .  .'  '       '  rcni  gent 

m  Airicam  transniisit:    ct  j)riusquam  m  contincntcin  cx-inAfrica. 

3  scensioncs  faceret,  Menigc  insula  vastata,  ct  ab  incolcntibus 
Cercinam,  ne  et  ipsorum  ureretur  dirij)erctur(jue  ager, 
decem  talentis  argenti  acccptis,  ad  litora  Africae  acccssit, 
c()j)iasquc  cxj:)Osuit.  Inde  ad  pojiulandum  agrum  ducti 
militcs,  navalescjue  socii  iuxta  cffusi,  ac  si  insulis  cultorum 
cgentibus  praedarentur.  Itaque  in  insidias  temere  illati, 
quum  a  frcqucntibus  palantcs,  ab  locorum  gnaris  ignari  cir- 
cumvenircntur,  cum  multa  cacde  ac  foeda  fuga  retro  ad 
naves  compulsi  sunt.     Ad  mille  hominum,  cum  his  Sera- 

4j)ronio  Blaeso  quaestore  amisso,  classis,  a  litoribus  hostium 
j)lcnis  trepide  soluta,  in  Siciliam  cursum  tenuit :  traditacjuc 
Lilybaei  T.  Otacilio  jiraetori,  ut  ab  legato  eius  P.  Sura  Ro- 
mam  reduceretur.  Ipsc,  per  Siciliam  pedibus  j)rofectus, 
freto  in  Italiam  traiecit,  litcris  Q.  Fabii  accitus  ct  ijjse,  et 

5  coilega  eius  M.  Atilius,  ut  exercitus  ab  se,  exacto  iam  prope 
semestri  imperio,  acciperent. 

I  Ordines  suos  qtiemqne^    Scilicet  4  Blaesoquaesioreamisso]  Distinc- 

ordines  in  Fabiano  exercitu  sibi  pro-  tionem  post  vocem  praetore,  et  amis- 

prios.  sum   pro   amisso   reponunt   Crev.   et 

1  Cumclassecentumvigintinavium]  Stroth.    ^-1  mwso  in  plur.  edd.  inveniri 

Numerum,  qui  in  omnibus  mss.  de-  testatur  Drakenb.,  qui  tamen  distinc- 

sideratur,  ex  Polybio  iii.  96.  Lipsius  tionem  post  amisso  ponendam  suadet, 

addidit.  De  hac  clade  Pol^b.  silet. 

3  ^[enige  insula  vastata]    Haec  et  5 /vcerciVjAsafise]  Fabianumnempe 

Cercina  finitimae  Syrti  insulae  erant.  Minucianumque,  ut  mox  appellantur. 

Cercinam   pro  vetere    lectione   cirai  Olim  cxcrcitum  scribebatur. 
eam  emendavit  Lipsius. 


92  TITI  LIVII 

U.  C.  535.      Omnium   prope    annales    Fabium    dictatorem   adversus 
Utmm^Fa-  Il^iinibalem  rem  gessisse  tradunt.     Coelius  etiam  eum  pri-  6 
bius  dicta-  mum  a  populo  creatum  dictatorem  scribit.     Sed  et  Coelium 
tor,an  pro- et  ceteros  fugit,  uni  consuli  Cn.  Servilio,  qui  tum  procul  in 
fuerit*''^^     Gallia  provincia  aberat,  ius  fuisse  dicendi  dictatoris  :  quam 
moram  quia  exspectare  territa  iam  clade  civitas  non  poterat, 
eo  decursum  esse,  ut  a  populo  crearetur,  qui  pro  dictatore  7 
esset:  res  inde  gestas  gloriamque  insignem  ducis  et  augentes 
titulum  imaginis  posteros,  ut,  qui  pro  dictatore,  dictator 
diceretur,  facile  obtinuisse. 
32.  Consules,  Atilius  Fabiano,  Geminus  Servilius  MinucianoS 

C0S8.  arti-  exercitu  accepto,  hibernaculis  mature  communitis,  (extre- 

bus  tabii  J      '     .   ,^  ,  ..         .,  .  ^ 

beiium  ge-  Hium  autumni  erat)  rabn  artibus  cum  sumnia  mter  se  con- 
runt.  cordia  bellum  gesserunt.     Frumentatum  exeunti  Hannibali 

diversis  locis  opportuni  aderant,  carpentes  agmen,  palatos- 
que  excipientes.  In  casum  universae  dimicationis,  quam 
omnibus  artibus  petebat  hostis,  non  veniebant:  adeoqueg 
inopia  est  coactus  Hannibal,  ut,  nisi  tum  fugae  speciem 
abcundo  tirauisset,  Galliam  repetiturus  fuerit,  nulla  relicta 
spe  alendi  exercitus  in  iis  locis,  si  insequentes  consules 
iisdem  artibus  bellum  gererent. 

Quum  ad  Geronium  iam  hieme  impediente  constitisset 

bellum,  Neapolitani  legati  Romam  venere.     Ab  iis  quadra- 

ginta  paterae  aurcae  magni  ponderis  in  curiam  illatae,  atque 

Neapoii-    ita  verba  facta,  ut  dicerent :    '  Scire  sese,  Romani  populi 

taiu  aurum  c  ^erarium    bello  exhauriri :    et,   quum   iuxta   pro  urbibus  1 

orterunt  .  .  .1  x     t  1 

Romanis.  *  agrisque  sociorum,  ac  pro  capite  atque  arce  Italiae,  urbe 
'  Romana  atque  imperio  geratur,  aequum  censuisse  Nea- 
*poIitanos,  quod  auri  sibi  quum  ad  templorum  ornatum, 
'  tum  ad  subsidium  fortunae  a  maioribus  relictum  foret,  eo 
'  iuvare  populum  Romanum.  Si  quam  opem  in  sese  cre-  2 
'  derent,  eodem  studio  fuisse  oblaturos.  Gratum  sibi  Patres 
'  Romanos  populumque  facturum,  si  omnes  res  Neapolita- 
'  norum  suas  tluxissent ;  dignosque  iudicaverint,  ab  quibus 
'  donum,  animo  ac  voluntate  eorum,  qui  libentes  darent, 
'  quam  re,  maius  ampliusque,  acciperent.'  Legatis  gratiae 
actac  pro  munificentia  curaque:  patera,  quae  ponderis 
minimi  fuit,  accepta. 

6  1'rimum  a  popii/o  creatum  dicta-  9  Adeoque  inopia  est  coactus']  Hanc 
torem']  Primum  numerari,  qui  a  po-  vix  Latinam  orationem  esse  censet  I. 
pulo  creatus  sit  dictator.  Secundum  Fr.  Gronov.  qui  et  ad  id  inopiae  est 
numeraljat  Coelius  Syllam,  qui  haud  redactus  emendavit.  Drakenb.  ad  id- 
dubie  a  populo  dictator  creatus  est.  y?/e  coniecit.  1'Joque  inopiae  est  redac- 
Crev.  tus  probat  Bekker. 

7  Qui  pro  dictatorel  Suppl.  esset.  i  Et,   quum  iuxta']   Id  pro  et  ex 

8  Consules']  Hos  proconsules  vocat  emendatione  Gronov.  probat  Bekker. 
Polyb.  iii.  106.  hoc  enim  tempore,  2  Si  quam  opcm]  Opem  peculiari- 
comitiis  peractis,  consules  erant  L.  ter  de  armorum  ope  accipiendam  esse 
Aemilius  et  Cn.  Terentius.  animadvertit  Stroth. 


J.IB.  XXII.    (lAV.  -M.  93 

Pcr   oosdein   dics    spcculalor    ('art}ia<;inicnsis,    fjni    ])er  U.  C.  535. 
bienniuni  fctcllcral,  Koniac  (lcprehcnsns,  ])raceisisqnc  niani-'^-  ^'-  ^'7- 
bus  (liniissivs:  ct  servi  quin(]ne  et  viginti  in  cruecm  acti,  ,    ''"'' 
quod  in  cani])o  Martio  coninrasscnt.      Indici  data  ''bcrfas '|,',',^,^,"^' '"^ 
ct    aeris    gravis  vi<;inti   niillia.     Le<2:ati    et    ad   ]Miilij)j)uni  jAgati  in 

."i  Maeedonuin     rcgcm    mlssi    ad    dcj^oscendnm    Denicfrium  ^^'.'■"! '"*•'" 
l*liarium,   (jui,  bello   vietus,  ad    euni   t"u<i;isset:    et    alii    in 
Ligures  ad  cxj)ostulan(bnn,  (jnod  Poenum  o})ibus  auxiliisque 
suis  iuvissent :    simul  ad  viscndum  ex  pro])inquo,  (juac  in 

4Boiis  atque  Insubribus  gcrerentur.  Ad  Pinenni  quo(juc 
rcj;em  iu  IUyrios  lcgati  missi  ad  sti])endium,  cnius  dies 
cxierat,  ])oseendum  ;  ant,  si  dicm  proferre  vcllct,  obsidcs 
neei])iendos.  Adco,  etsi  bellum  ingcns  in  cervieibus  crat. 
nullius  usquani  tcrrarum  rci  cura  Romanos,  ne  longinqua 
(juidem,  effugicbat.  In  religionem  ctiam  venit,  aedem 
(Joncordiae,  quam  per  seditionem  militarem  biennio  ante 
L.  Manlius  ])raetor  in  Cjallia  vovisset,  locatam  ad  id  tempus 
non  esse.  Itaqne  duuniviri  ad  eam  reni  crcati  a  M.  Aemilio 
praetore  urbis,  (.-n.  Puj^ius  et  K.  Quinctius  Flamininus, 
aedem  in  arec  faeiendam  loeavernnt. 

Ab  eodcm  ]wietorc  ex  scnatusconsulto  litcrae  ad  consules 
missae,  ut,  si  iis  videretur,  alter  eorum  ad  consnles  creandos 
Romani  veniret :  se  in  cam  dicm,  quam  iussisscnt,  comitia 
cdieturum.     Ad  haec  a  consnlibus  rescrijitnm,  '  Sinc  detri- 

*  mento  reipubHcae  abscedi  non  posse  ab   hoste.      Itaque 

*  per  intcrregein  comitia  habenda  esse  potius,  quam  consu- 
'  inm  alter  a  bello  avoearetur.'  Patribus  reetius  visum  est, 
dictatorem  a  consulc  dici  comitiorum  lialjcndorum  eausa. 
Dictus  L.  Vcturius  Philo  M'.  Pomponium  Mathoncm  ma- 
gistrum  equitum  dixit.  His  vitio  creatis,  iussisque  die 
quarto  decimo  se  magistratu  abdicare,  ad  intcrregnum  res 

.■^rcdiit.      Consulibus  ]irorogatum  in  annum  imperium.     In-      34. 


irro 
tus 
candidatus. 


lagno  certamine  Patrum  ac  plebi 
quem,  sui  generis  hominem,  plebei  insectatione  principum  *'"*  ^  =' 

•  ^             '■           consula 

^  Ad deposcenditm  Demetriuin Pha-  rat  tutelam  filii  rcf^niOjUe  administra- 

rJMwi]  DucemTeutae,Illyricireginae,  tionem,  pacem  cuni  Romanis  fecerat 

et  CorcyTae  praefectum,  qui  ab  ea  ad  hisconditionibus,  ut  tributa  quotannis 

Romanos  desciverat,  sed,  post  pacem  penderet,  maxinia  Illyrici  parte  cede- 

cum  Teuta  factam,  ab  his  defecerat  ret,  et   cum  duobus  tantum  lembis, 

et  in  bello  IUyrico,  eius  causa  reno-  iisque  inermibus,  navigaret  ultra  Lis- 

vato,  victus  a  L.  Aemilio  Paullo  cos.  sum.  cf.  Polyb.  ii.  4.  et  12.  Rup.  Ce- 

ad    Philippum,   Macedonum   regem,  terum  de  Illyrici  regibus  cf.  Schweigh. 

fugerat.  Rlf.  ad  Polyb.  ii.  5. 

4  Ad  Pineuni  quoque regem  in  II-  5  Consulibus prorogatum']  Hic  Po- 

lyrios  legati  missi  ad  stipendium,  . . .  lybium   sequi    omittit    Livius,    haud 

poscendum]  Nam  Teuta,  novercaeius  dubie    ut  culpam    omnem    rei   male 

et  Agroni  nupta,  quo  mortuo  accepe-  gestae  in  Varronem  conferat. 


94 


TITI  LIVII 


u.  c. 

A.  C. 


Baebii 
Trib.  Pl. 
oratio  in 
nobiles. 


35 


536.popularibusque  artibus  conciliatum,  ab  Q.  Fabii  opibus  et6 
^'^•dictatorio  imperio  concussis  aliena  invidia  splendentem, 
vulgus  et  extrahere  ad  consulatum  nitebatur,  Patres  summa 
ope  obstabant,  ne  se  insectando  sibi  aequari  assuescerent 
homines.  Q.  Baebius  Herennius  tribunus  plebis,  cognatus 
C.  Terentii,  criminando  non  senatum  modo,  sed  etiam  au- 
gures,  quod  dictatorcm  prohibuissent  comitia  pei-ficere,  per 
invidiam  eorum  favorem  candidato  suo  concihabat.  '  Ab 
'  hominibus  nobihbus,  per  multos  annos  bellum  quaerenti- 
'  bus,  Hannibalem  in  Itaham  adductum  :  ab  iisdera,  quum 

*  debehari  possit,  fraude  id  behum   trahi.     Cum  quattuor 

*  mihtum  legionibus  universis  pugnari  posse  apparuisse  eo, 

*  quod  M.  Minucius,  absente  Fabio,  prosperc  pugnasset ; 
'duas  legiones  hosti  ad  caedem  obiectas,  deinde  ex  ipsa 
'caede  ereptas,  ut  pater  patronusque  appeharetur,  qui 
'prius  vincere  prohibuisset  Romanos,  quam  vinci.  Con- 
'sules  deinde  Fabianis  artibus,  quum  debehare  possent, 
'  beUum  traxissc.  Id  foedus  inter  omnes  nobiles  ictum : 
'  nec  finem  ante  behi  habituros,  quam  consulem  vere  plebe- 
'  ium,  id  est,  hominem  novum,  fecissent.  Nam  plebeios  7 
'  nobiles  iam  iisdem  initiatos  esse  sacris,  et  contemnere  ple- 
'  bem,  ex  quo  contemni  desierint  a  Patribus,  coepisse.  Cui 
'  non  apparere,  id  actum  et  quaesitum  esse,  ut  interregnum 
'  iniretur,  ut  in  Patrum  potestate  comitia  essent  ?     Id  con- 

*  sules  ambos  ad  exercitum  morando  quaesisse :  id  postea, 
'  quia  invitis  iis  dictator  esset  dictus  comitiorum  causa,  ex- 
'pugnatum  esse,  ut  vitiosus  dictator  per  augures  fieret. 
'  Habere  igitur  interregnum  eos.  Consulatum  unum  certe 
'  plebis  Romanae  esse  :  popuhmi  hberum  habiturum  ac  da- 
'  turum  ei,  qui  magis  vere  vincere,  quam  diu  imperare, 
'  maht.' 

Quum  his  orationibus  accensa  plebs  esset,  tribus  patriciis 
petentibus,  P.  Corneho  Merenda,  L.  Manho  Vulsone,  M. 
Aemiho  Lepido,  duobus  nobihbus  iam  famiharum  plebei, 
C.  Atiho  Serrano  et  Q.  Acho  Paeto,  quorum  alter  pontifex, 
alter  augur  erat,  C.  Terentius  consul  unus  creatur,  ut  in 
manu  eius  essent  comitia  rogando  concgae.  Tum  experta 
nobihtas,  parum  fuisse  virium  in  competitoribus,  L.  Aemi-  8 
hum  PauUum,  qui  cum  M.  Livio  consul  fuerat,  et  damna-9 
tione  coUegae,  et  sua  prope,  ambustus  evaserat,  infestum » 


6  Ab  Q.  Fabii  opibus]  Inde  ab  eo 
tempore,quo  opes  Fabiiet  dictatorium 
imperium  concusserat.  Rasch. 

7  Plebeios  nobiles}  Quorum  ma- 
iores  gesto  aliquo  magistratu  curuli  in 
senatum  pervenerant.  Stroth. 

8  L.  Aemilirmi  Paullum,  rjui  cum 
M.  Livio  consul  Juerat}  Hi  consula- 


tum  gesserant  proximo  ante  hoc  bel- 
lum  anno.  Crev. 

9  Damnatione  collegae']  De  M. 
Livio  Salinatore  agit,  qui  consula- 
ris  damnatus  est  a  populo,  quod  prae- 
dam  non  aequaliter  di viserat  militibus. 
cf.  Frontin.  iv.  i.  Sigon. 

I    Et  sua  prope,  ambnstus]    i.    e. 


]An.  XXII.  (^\p.  ;}(;.  fj.> 

plchoi,  (1111  ac  iiuiltiini  rccu.saiitcni,  ad  jK-litioncni  coni|)cllit.  U.  C.  5./». 
Is  proxiino  coniitiali  dic,  coiiccdciitilnis  oinnihu.s,  (jui  cuni  ^-  ^-  ^^^'- 
Varronc  ccrtavcrant,  ])ar  inagis  in  advcrsanduni,  cjuani  col- 
lcfz;a,  datur  consuli.     Indc  practoria  coniitia  liabita.     Crcati  c.  Tcrcn- 

2  ^r.  roinponius  Matho  ct  P.  Furius   rhilus.      Romac  iuri ''"' '■'•  ^*^" 

]•  1      '     ,  T)  ••.•!>  »  nulio  II. 

(ucuiulo  urhaiia  sors  i oinpoiuo,  nitcr  civcs  Koiuanos  ct  ppr-(jf,sH. 

cj>;riuos  l\  l'urio  Philo  cvcnit.      Additi  diio   practorcs,  M.  rraetores. 

(Jlaudius  Marccllus  in  Siciliam,  L.  Po.stumius  Alhinus  in 

Galliam.     Omncs  abscntes  crcati  sunt;  ncc  cui(|uam  eorum, 

praeter  Terentium  consulcm,  mandatus  honos,  (luem  iam 

non  antca  fTcssIssct,  practcritis  aliquot  fortibus  ac  strcnuis 

viris ;  (|uia  in  tali  tcmporc  nulli  novus  magistratus  vidcbatur 

mandaudus. 

Excrcitus   quoque    multiplicati   sunt.     (^uantae    autcin      ,30. 

peditum  cquitunupie  additae  sint  copiac,  adco  et  numcro 

et  gencre  copiarum  variant  auctores,  ut  vix  (^[uiccpiam  satis 

certum  affirmare  ausim.     Decem  millia  novorum  militum 

alii  scri])ta  in  su])plcmcntum  ;  alii  novas  cjnattuor  lcgiones, 

ut  octo  lcgionibus  rcm  gerercnt :  numcro  (piocjuc  ])cditurn 

e(]uitum(]uc  lcgioncs  aucta.s,  millibus  ])cditum  ct  ccntcnis 

e(|uitihus  in  singulas  adicctis;    ut  C]uina  niillia   ])cditum, 

3  treceni  cquites  esscnt ;  socii  du})liccm  nuincrum  e(]uitum 
darent,  ])edites  aequarent.  Septem  et  octoginta  millia  ar- 
matorum  ct  ducentos  in  castris  llomanis,  quum  ])ugnatum 
ad  (Jannas  est,  quidam  auctorcs  sunt.  lllud  hau(lc]ua(juam 
discre])at,  inaiore  conatu  atque  im])ctu  rcm  actam,  quam 


T.mtuTn  non  siia  damnatione  ipse  am-  laria  ohiret :  pereprmiis autem  ius  non 

bustus,  quasi  tulmine,  Veteres  enira  modo  inter  peregrinos,  sed  inter  pere- 

daninationem  et  exsilium  fidmen  vo-  grinos  et  cives  dicebat.    Niebuhiio  au- 

cabant.  cf.  luv.  viii.91.  Plin.  Ep.iii.  11.  tem  placet,  quem  cf.  iii.  p.  732.  praeto- 

Livius  infr.  40.  non  solum  fiilmen,  sed  rem  peregrinum  primo  potiusmilitaria, 

incendium  etiam  appellat.    cf.   infr.  quam  civiliaconsulummunera  obiisse, 

xxxix.  6.  et  Siciliae  provinciae  forsitan  praefec- 

2  Romae  iuri  dicundo  whana  «ors]  tum  esse  ;  postea  duos  insuper  addi- 

Consules  olimius  dicebant,  sed  quum  tos,  quoram  alterum  Siciliae,  alterum 

rei  militari  administrandae  et  iuri  di-  Sardiniae  praefuisse,   praetore    pere- 

cundo    non    suthcerent,    creatus    est  grino  in  urbe  manente.  Crescente  inte- 

Praetor    Urhanus   eodem    anno    quo  rim  imperio  sex  praetores  creatos  infr. 

Aediles  Curules,  U.  C.  388.  cf.  supr.  xxxii.  27.  Livius  narrat. 

vi.  42.  "  Post  aliquot  deinde  annos,"  3     Treceni    eqnites]     Diligentiam 

ut  verbis  Pomponii  de  Orig.  lurisutar,  Livii  hic  requirit  Crevier.  qui  trecenos 

"  non  sufficiente  eo    Praetore,   quod  sollennem  numerum   equitum   fuisse 

multa   turba  etiam  peregrinorum    in  censet,  cf.  supr.  xxi.  1  7.  Sed  Polvb.  iii. 

civitatem  veniret,  creatus  est  et  alius  107.  ducentos  equites  singulis  legioni- 

praetor,  qui  peregrinus  appellatus  est  bus  quaternum  millium  peditum  adii- 

ab  eo,quod  plerumque  interperegrinos  cit :  idem,  si  quando  respuhlica  in  dis- 

ius  dicebat."    Hoc  circiter  U.  C.  510.  crimen  venisset,  legiones  quiniim  mil- 

evenit.  cf.  Lydus  de  Magistr.   i.  45.  lium  peditum  et  trecenorum  equitum 

Praetor  nrba7ius  dignitate  prior  erat,  scribi  narrat.      Hoc  igitur  loco  Poly- 

quippe  qui  absentibus  consulibus,  ut  bium  intueri  videtur  Livius, 
praefectus  iirbis,  nuinia  omnia  consu- 


96  TITI  LIVII 

i;.  C.  536.  prioribus  annis ;  quia  spem,  posse  vinci  hostem,  dictator 
A.  (;.  2i6.  praebuerat. 

Ceterum,  priusquam  signa  ab  urbe  novae  legiones  move- 

rent,  decemviri  libros  adire   atque  inspicere  iussi  propter 

territos  vulgo  homines  novis  prodigiis.     Nam,  et  Romae  in 

Aventino  et  Ariciae  nuntiatum  erat,  sub  idem  tempus  lapi- 

dibus  pluisse :  et  multo  cruore  signa  in   Sabinis  sudasse,  4 

aquasc^ue  e  fonte  cahdas  manasse.     Id  qnidem  etiam,  quod 

saepius   acciderat,  magis    terrebat.     Et  in  via  Fornicata,  5 

quae  ad  Campum  erat,  aUquot  homines  de  coelo  tacti  ex- 

animatique  fuerant.     Ea  prodigia  ex  hbris  procvn'ata.     Le- 

gati  a  Paesto  pateras  aureas  Romam  attulerunt.     lis,  sicut 

Neapohtanis,  gratiae  actae  ;  aurum  non  acceptum. 

37.  Per  eosdem  dies  ab  Hierone  classis  Ostiam  cum  magno 

Legati  cum  commeatu  accessit.     Legati  Syracusani  in  senatura  intro- 

donifs  ab     ducti  nuntiarunt :    '  Caedem   C.  Flaminii  consuhs  exerci- 

Romam      '  tusque  aUatam  adeo  aegre  tuhsse  regem  Hieronem,  ut 

mi8.si.         *  nulla  sua  propria  regnique  sui  clade  moveri  magis  potuerit. 

'Itaque,  quanquam  probe  sciat,  magnitudinem  popuh  Ro- 

*  mani  admirabihorem  prope  adversis  rebus,  quam  secundis, 
'  essc ;  tamen  se  omnia,  quibus  a  bonis  fidelibusque  sociis 

*  bella  iuvari  soleant,  misisse  :  quae  ne  accipere  abnuant, 
'  magno  opere  se  Patres  conscriptos  orare.  lam  omnium 
'  primum  ominis  causa  Victoriam  auream  pondo  trecentum 
'  viginti  afTerre  sese.  Acciperent  eam,  tenerentque,  et  ha- 
'  berent  propriam  ct  perpetuam.  Advexisse  etiam  trccenta 
'  niihia  modium  tritici,  ducenta  hordei,  ne  commeatus  de- 
'  cssent :  et,  quantum  praeterea  opus  esset,  quo  iussissent, 
'  subvecturos.     Mihte  atque  equite  scire,  nisi  Romano  La- 

'  tinique  nominis,  non  uti  populum  Romanum:  levium  ar-6 
'  morum  auxiha  etiam  externa  vidisse  in  castris  Romanis. 
'Itaque  misisse  mihe  sagittariorum  ac  funditorum,  aptam 
'manum  adversus  Bahares  ac  Mauros,  pugnacesque  ahas 
'  missih  telo  gentes.'  Ad  ea  dona  consihum  quoque  adde- 
bant,  '  Ut  praetor,  cui  provincia  Siciha  evenisset,  classem 
'  in  Africam  traiiceret ;  ut  et  hostes  in  terra  sua  beUum  ha- 
'  berent,  minusque  laxamenti  daretur  iis  ad  auxiha  Hanni- 
'bah  summittenda.'  Ab  senatu  ita  responsum  regi  est: 
'  Virum  bonum  egregiumque  socium  Hieronem  esse,  atque 

4  Siffna  in  Sabinis  sudasse,  aquas-  cata,  sive  concamerata,  i.  e.  porticibus 
queefonte]  Yulgoin  Sabi7tis  caedis,  instructa,  qua  ad  campum  Martium 
uquas  e  fonte.  Pro  caedis,  Caerites  descendebatur,  cf.  Nardini  Rom.  Vet. 
legendum  suadet  Gronov.     Ceterum  vi.  lo. 

lectionem,  quam  Kreyssig.  probavit,  6  Levium  armorum  auxilia}    Pro 

Mss.  opt.  prae  se  ferunt.  cf.    Lucret.  vulg.  levlum  armatorum,  ex  emend. 

V.  1128.  Gronovii,  quam  Bekker.  probat. 

5  ///  via  Fornicuta]  De  via  Forni- 


LIB.  XXII.    CAP.  .^s.  97 

*  uno  (onoro,  cx  (jiio  in  anuciliam  jjopuli  Uoinani  vcncrit,  r.  C.  s-rs. 
'fklcni  coluissc,  ac  rcni  Ronianani  oinni  tcniporc  ac  loco  ^-  ^-  ^i^-. 
'  mnnificc  adiuvissc.    Id,  ])crin{lc  ac  dchcrct,  nratuin  ])opiilo 

*  Roniano  cssc,  Auruni  ct  a  civitatibus(juibus(lain  aHatuiii, 
*gratia  rei  acccpta,  non  acce]iissepo])ulnm  Romanum.     \'i- 

*  ctoriam  onicn(juc  accipcrc ;  sedemcjuc  ci  sc  divac  dare,  di- 
*care  Caj)itoliuin,  tcinj)lum  lovis  optimi  maximi.  In  ea 
'arcc  urbis  Romanac  sacratam,  volcntcni  ])ro])itiain(jue, 
'firinam  ac  stabilcm  forc  ])()])ulo  Roinano.'  Funditorcs, 
sap;ittarii(juc,  ct  frunicntum   traditnin  consulihus.      Quin-Classis 

7qucrcmcs  ad  navium  classeni,  (juac  cum  T.  Otacilio  ])ro- '""='*'• 
jiractore  in  Sicilia  erat,  quinque  et  viginti  additae,  permis- 
suniqne   est,  nt,  si  c  rejniblica  censeret  essc,  in  Africam 
traiiccret. 

Dclcctu  jicrfccto,  consulcs  ])aucos  morati  dics,  duni  socii      38. 

8ab  nominc  Latino  venircnt.     Militcs  tunc,  quod  nunquam  Militcs  iu- 
antca  factuni  crat,  iurciurando  ab  tribiinis  niilitum  adacti,  rfiiirando 
iussu  consnlum  convcnturos,  ncquc  iniussu  abituros.     Nam '"  "^^^^' 


7  Ad  navium  classeni]  Numerum 
hoc  loco  intercidisse,  ut  supr.  31.  an- 
te  Lipsii  coniecturam  defuerat,  censet 
Gronov.  qui  naves  cxx.  in  hac  sta- 
tione  fuisse  suspicatur,  si  modo  legatus 
Otacilii,  quas  illi  deducendas  Servilius 
reliquenit,  Komam  adhuc  non  de- 
duxisset.  Contra  Doering.  vocem  na- 
vium,  ut  supr.  34.  militum,  aijundare 
putat. 

8  Milites  tunc'\  Locus  intricatus. 
Primo  enim  sacramentum  illud  ircssu 
consulum  convenluros,  neque  iniussu 
abituros,  antiquissimum  est,  nedum 
hocco  primum  temjiore  institutum 
sit ;  eiusque  exstat  formula  ipsissimis 
his  verbis  concepta  supr.  iii.  20.  Se- 
cundo  non  intelligitur  quid  silii  vclint 
haec  verba :  nam  ad  eam  diem  7iil 
praeter  sacramentum  fuerat.  Quod- 
nam  erit  hoc  sacramentum,  ab  anti- 
qua  illa  formula  diversum  ?  Deni- 
que,  quum  primo  dicantur  milites  iu- 
reiurando  ab  tribunis  militum  adacti, 
iussu  consulum  conventu7-os,  neque  in- 
itissu  abittiros  :  postea,  ubi  res  expli- 
catur,  aliud  iusiurandum  huic  subiici- 
tur,  nempe  fugae  et  formidinis  e7-go 
no7i  ahituros,  etc.  His  tot  incommo- 
dis  videmur  mederi  possc,  si  verba 
male  traiecta  in  suum  revocaverimus 
iocum,  hoc  modo.  "  Milites  tunc, 
quod  nunquam  antea  factum  fuerat, 
iureiurando  ab  tribunis  militum  ad- 
acti.  Nam  ad  eam  diem  nil  praeter 
sacramentum  fuerat,  iussu  consulum 
conventuros,  neque  iniussu  abituros. 

VOL.  II. 


Et,'  sive  potius, '  At  ubi  ad  decuria- 
tum,'  etc.  Vult  igitur  Livius  tum 
primum  milites  a  trilnmis  iureiurando 
adactos.  Quod  autem  fucrit  illud 
iusiurandum,  infra  exjjonitur.  Nam 
ad  eam  diem,  inquit,  nil  fuerat,  nil 
exigebatur  a  militibus,  jjraeter  sol- 
lenne  illud  militiae  sacramentum, 
iussu  co7isulu77i  conveuturos,  neque 
i/iiussu  abituros.  At  ipsi,  ubi  pedites 
in  centurias,  cquites  in  decurias  or- 
dinati  fueiant,  sua  voluntate  inter  se 
iurabant,  se  ftigae  et  formidinis  ergo 
non  abituros,  etc.  Hoc  igitur  illud 
est  iusiurandum,  quo  nunc  primum  a 
tribunis  militum  adiguntur:  quum 
antea  sacra77iento  tantui/imodo,  prisco 
illo  et  sollenni,  rt  tribu7iis  rogare/itiir, 
ut  ait  Frontinus  Strateg.  iv.  i.  Cete- 
rum  quod  suspicamur  hic  luxatum 
esse  duorum  orationis  membrorum  or- 
dinem  inter  se,  id  mirum  iis  non  ac- 
cidet  qui  scient  huiusmodi  deprava- 
tiones,  et  graviores  etiam,  in  complu- 
ribus  scriptis,  et  in  optimo  quoque 
illo  Putean.  reperiri :  v.  g.  totam  Su- 
cronensis  seditionis  narrationem  et 
plurima  quae  sequimtur,  e  xxviii"'  li- 
bro  in  xxix""°  male  translata.  Cuev. 
Ernestius  vero  Livium  hic  distinguere 
censet  inter  iusiurandum  ultro  Iprae- 
stitum,  quod  erat  sacramentum,  et 
legitimum,  ad  quod  milites  a  tribunis 
adigebantur.  Ceterum  de  duplice  mi- 
litum  iureiurando,  cf.  Polyb.  vi.  21, 
33- 


98  TITI   LIVII 

U.  C.  536.  ad  eam  diem  nihil  praeter  sacramentum  fuerat;  et,  ubi  ad^ 
A.  C.  216.  (jg^.^j.jg{mj^  g^yj.  centuriatum  convenissent,  sua  voluntate 
ipsi  inter  se  equites  decuriati,  centuriati  pedites  coniura- 
bant,  sese  fugae  atque  formidinis  ergo  non  abituros,  neque 
ex  ordine  i-ecessuros,  nisi  teli  sumendi,  aut  petendi,  et  aut 
hostis  feriendi,  aut  civis  servandi  causa.  Id  ex  voluntario 
inter  ipsos  foedere  a  tribunis  ad  legitimam  iurisiurandi 
adactionem  translatum. 

Conciones,  priusquam  ab  urbe  signa  moverentur,  con- 
sulis  Varronis  multae  ac  feroces  fuere,  denuntiantes,  '  bel- 1 
'  lum  arcessitum  in  Itaham  ab  nobihbus,  mansurumque  in 

*  visceribus  reipubhcae,  si  plures  Fabios  imperatores  ha- 
'  beret;  se,  quo  die  hostem  vidisset,  perfecturum.'  Collegae 
eius  Paulh  una,  pridie  quam  ex  urbe  prohciscerentur,  con- 
cio  fuit  verior,  quam  gratior  populo,  qua  nihil  inclementer 
in  Varronem  dictum,  nisi  id  modo  :   '  Mirari  se,  quomodo 

*  quis  dux,  priusquam  aut  suum,  aut  hostium  exercitum, 

'  locorum  situm,  naturam  regionis  nosset,  iam  nunc  togatus  2 
'  in  urbe  sciret,  quae  sibi  agenda  armato  forent ;  et  diem 

*  quoque  praedicere  posset,  qua  cum  hoste  signis  collatis 
'  esset  dimicaturus.     Se,  quae  consilia  magis  res  dent  ho- 

*  minibus,  quam  homines  rebus,  ea  ante  tempus  immatura 
'  non  praecepturum.  Optare,  ut,  quae  caute  atque  consulte 
'  gesta  essent,  satis  prospere  evenirent.  Temeritatem,  prae- 
'  terquam  quod  stulta  sit,  infelicem  etiam  ad  id  locorum 

'  fuisse,'     Id  sua  sponte  apparebat,  tuta  celeribus  consiliis  3 
praepositurum  :  et,  quo  id  constantius  perseveraret,  Q.  Fa-  4 
bius  Maximus  sic  eum  proficiscentem  allocutus  fertur: 
39.  '  Si  aut  collegam,  id  quod  mallem,  tui  similem,  L.  Aemili, 

Monet  Fa- '  haberes,  aut  tu  collegae  tui  similis  csses,   supervacanea 
bius  Paul-  i  egggt  oratio  mea.     Nam  et  duo  boni  consules,  etiam  me  5 
'  indicente,  omnia  e  republica  fide  vestra  faceretis :  et  mali  6 
'  nec  mea  verba  auribus  vestris,  nec  consilia  animis  acci- 
'  peretis.     Nunc  et  collegam  tuum  et  te  talem  virum  in- 

9  Ad  decuriatum  aut  centiiriatuml  2  lam  nunc  togatus']  Ita  ex  emend. 

Bekker.  sententiam  Lipsii  et  Dukeri  Mureti  reposuit  Bekker.  Locatus  co- 

secutus,  praepositionem  ad  delet,  et  dices  exhibent. 

supina  passivam  vini  habere  censet,  3  Id  sua  sponte  apparehatl  Et  sua 

sc.  ut  decuriarentur  equites  aut  cen-  sponte  ex  coniectur.  Gronovii  reposuit 

turiarentur  pedites.    Doering.  supina  Bekker. 

active  vertit,  sc.  ut  decuriarent  aut  4  Id  constantius  perseveraref]   cf. 

centuriarent  milites  tribuni.   Ceterum  Cic.  pro  Quinct.  24.  neque  te  ipsum 

praeposilionem  ad  constanter  omnes  id  .  .  .  perseverare  potuisse. 

codd.  tuentur.     Haud  scio  an  legen-  5  Etiam  me  indicente]  Me  non  di- 

dum  sit  aut  decuriatim  aut  centuria-  cente,  tacente.    Verbum  indicente  ra- 

tim.    (■{.  Cic.  de  B.  Civ.  i.  76.   centii-  rissimum  est :  eo  tamen  usus  est  Te- 

riatim  producli  milites  idem  iurant.  rentius  in  Adelph.  Act.  iii.  Sc.  5.  7ion 

I  Denuntiantcx]   Unus  Hearnii  co-  me  indicente  huec  fiunt. 

dex,  dentinciantis  :  quod  anteponen-  6  E  republica  Jide  vestra]  Fideque 

dum.  Crev.  vestra  legendum  suadet  Perizon. 


LIR.  XXII.    CAV.  :v.).  99 

tncnti  niilii  tocuni  onuiis  ornUo  vst:  qiieni  vidoo  no(|uic-  IJ.  f*.  .<;.'/>. 
(juain  ot  viruni  Ixjuutn  ct  civciu  forc.  Si  altcra  j^artc  ^^-  *  •  ^*''- 
claudicct  rcsj)ul)lica,  nialis  consiiiis  idcin  ac  boiiis  iuris  ci 
j)otcstatis  crit.  Erras  cniin,  ]>.  Paullc,  si  tibi  iniinis  ccr- 
taminis  cum  C.  Tercntio,  quam  cum  Ilannibalc,  futurum 
ccnses.  Nescio,  an  infcstior  hic  adversarius,  (juam  illc 
hostis,  maneat.  Cum  illo  in  acie  tantum,  cum  hoc  oin- 
nibus  locis  ac  tcinporibus  ccrtaturus  es:  ct  advcrsus  Ilan- 
nibalcm  Icp;ioncs<[uc  cius  tuis  cciuitilms  ac  pcditii)us  ))u- 
j2;nan(hiin  tibi  cst :  Varro  dux  tuis  militibus  tc  cst  oppu- 
•rnaturns.  Ominis  ctiam  tibi  caiisa  absit  C.  l'"Iaminii  mc- 
moria.  Tamen  illc  coiisul  demum,  et  in  provincia,  et  ad 
exercitum,  cocpit  furerc  :  hic,  priusquam  pcterct  consu- 
latum,  dcindc  in  pctcndo  consulatu ;  nunc  quoque  consul, 
priusquam  castra  vidcat  aut  hostcm,  in.sanit.  Et,  (pii 
tantas  iam  nunc  proccllas,  proeha  atqiic  acics  iactando, 
intcr  togatos  cict,  quid  intcr  armatam  iuvcntutcm  ccnscs 
facturum,  et  ubi  cxtcmplo  vcri)a  rcs  sc(|uitur  ?  Atqui  si 
hic,  quod  facturum  sc  dcnuntiat,  cxtcmplo  pugnaverit ; 
aut  ego  rem  militarcm,  belli  hoc  genus,  hostcm  hunc 
ignoro,  aut  nobilior  alius  Trasimeno  locus  nostris  cla(hbus 
erit.  Ncc  gloriandi  tcm])us  adversus  unum  est,  ct  cgo, 
contemnendo  potius,  (juam  appetcndo  gloriam,  modum 
excesserim  ;  scd  ita  rcs  habct :  una  ratio  belli  gercndi  ad- 
versus  Ilannibalem  cst,  qna  ego  gcssi.  Nec  cvcntus  modo 
hoc  docet,  (stultorum  istc  magister  est)  sed  eadcm  ratio, 
quae  fuit,  futuraque,  donec  res  eaedem  manebunt,  immu- 
tabilis  est  In  Italia  bellum  gerimus,  in  sede  ac  solo 
nostro.  Omnia  circa  plena  civium  ac  sociorum  sunt. 
Armis,  viris,  equis,  commeatibus  iuvant,  iuvabunt(pic. 
Id  iam  fidei  documentum  in  adversis  rebus  nostris  dede- 
runt.  Meliores,  prudentiores,  constantiores  nos  tempus 
diesque  facit.  Hannibal  contra  in  ahcna,  in  hostili  cst 
terra,  inter  omnia  inimica  infestaque,  procul  ab  domo, 
procul  ab  patria.  Neque  illi  teira,  neque  mari  est  pax  : 
nullae  eum  urbes  accipiunt,  nulla  moenia :  nihil  usquam 
sui  videt :  in  diem  rapto  vivit.  Partem  vix  tertiam  excr- 
citus  eius  habet,  quem  Iberum  amnem  traiecit :  plures 
fames,  quam  ferrum,  absumpsit :  nec  his  pancis  iam  victus 
suppeditat.  Dubitas  ergo,  quin  sedendo  snperaturi  sinnis 
eum,  qui  senescat  in  dies  ?  non  commeatns,  non  supplc- 

7  Ominis  etiam  tibi  causa^  Quia  viri  docti  utmm  adversus  unum  ad 
de  Flaminio  dicturus  est,  cuius  men-  Flaminium  an  ad  Ter.  Varronem,  an 
tio  ominosa  videri  poterat,  prius,  ex  denique  ad  PauUum,  quocum  coUo- 
familiari  antiquis  more,  infaustum  il-  quitur  Fabius,  referendum  sit.  Ve- 
lud  omen  deprecatur.  Crev.  rum  celeberr.  Burmannus  ad  (^uinct. 

8  Adversus  unum'^  Coram  uno  Declam.330.  arffersMs  i>a«7/m,scilicet 
teste  Crev.  vertit.     Ambigunt  tamen     Varronem,  coniecit. 

H  2 


100  TITI   LIVII 

U.  C.  536. '  mentuni,  non  pecuniam  habeat  ?  Quam  diu  pro  Geronii,  9 
A.  C.  216.  c  g^gj-(^]]j  Apuliae  ino}3is,  tanquam  pro  Carthaginis  mocni- 
'  bus  ?  Sed  ne  adversus  te  quidem  ego  gloriabor.  Cn. 
'  Servilius  atque  Atilius,  proximi  consules,  vide  quemad-  i 
'  modum  eum  hidificati  sint.  Haec  una  sahitis  est  via,  L. 
'  Faulle,  quam  difficilem  infestamque  cives  tibi  magis,  quam 
'  hostes,  facient.  Idem  enim  tui,  quod  hostium  miUtes, 
'  volent :  idem  Varro,  consul  Romanus,  quod  Hannibal, 
'  Poenus  im]>erator,  cuj^iet.  Duobus  ducibus  unus  resistas, 
'  oportct :  resistes  autem,  adversus  famam  rumoresque  ho- 
'  minum  si  satis  firmus  steteris :  si  te  neque  collegae  vana 
'  gloria,  ncque  tua  falsa  infamia  moverit.  Veritatem  la-  2 
'  borare  nimis  saej^e,  aiunt,  exstingui  nunquam.  Gloriam  3 
'  qui  spreverit,  veram  habebit.  Sine,  timidum  pro  cauto, 
'  tardum  pro  considerato,  imbellem  pvo  perito  belU  vocent. 
'  Malo  te  sajiiens  hostis  metuat,  quam  stulti  cives  laudent. 
'  Omnia  audentem  contemnet  Ilannibal  ;  nil  temere 
'  agentem  metuet.  Nec  ego,  ut  nihil  agatur,  moneo  ;  sed 
'  ut  agentem  te  ratio  ducat,  non  fortuna :  tuae  potestatis  4 
'  sempcr,  tuaque  omnia  sint  Armatus  intentusque  sis, 
'  neque  occasioni  tuae  desis,  neque  suam  occasionem  hosti 
'  des.  Omnia  non  ]:>ro]:)eranti  clara  certaque  erunt :  fes- 
40.  '  tinatio  im])rovida  est  et  caeca.'  Adversus  ea  oratio  con- 
suUs  haud  sane  laeta  fuit,  magis  fatentis,  ca,  c]uae  diceret, 
raiiUi  re-  vcra,  quani  faciUa  factu,  esse.  '  Dictatori  magistrum 
sponsuni.  <  equitum  intolerabilem  fuisse  ;  c]uid  consuU  adversus  col- 
'  legam  seditiosum  ac  temcrarium  virium  atque  auctoritatis 
'  forc  ?  Se  })opulare  incendium  priore  consulatu  semiustum  .5 
'  effugisse.  Optare,  ut  omnia  pros]iere  evenirent.  At,  si 
'  (juid  adversi  caderet,  hostium  se  teUs  potius,  quam  suffra- 
'  giis  iratorum  civium,  caput  obiecturum.' 

Ab  hoc  scrmone  profectum  PauUum  trachmt,  prosequen- 
tibus  ]irimoribus  Patrum.  Plebeium  consulem  sua  plebes 
prosecuta,  turba,  quam  dignitate,  conspcctior.  ITt  in  castra 
venerunt,  permixto  novo  exercitu  ac  vetere,  castris  bifariam 
factis,  ut  nova  minora  essent  ]W)pius  Hannibalem,  in  vete- 


9  Qnam  diu  pro  Gerotiii  . . .  moeni-  hoc  loco  sensum  vcrbi  lahorare,  pro- 

im]   Supple,  sedet,  conseneseit ;  vel,  hai  id  quod  seqnitur,  exstingui  nun- 

si  mavis,  eum  detinui.     Fortasse  me-  f/uam.  Ciiev. 

lius  esset  admittere  coniecturam  Val-  3  Cloriam  qtii  spreverit]   Gloriam 

lae  et  Gronovii :  Qnamdiu  pro  Gero-  vanam  qui  spreverit,  coniecit  Mure- 

nii  .  .  .  moenibns  sedet  ?  Ne  adversus  tus,  Var.  Lect.  viii.  20. 

te  quidem.  Crev.  4  Ducat,  non  fortuna']   Post  for- 

I  Atque  Atilius']   Forte  et  M.  Ati-  tuna  vocem  velim  ex  coniectura  Gro- 

lius.  Crev.  novii  reposuit  Bekker. 

1  Laborare]    Defectum,  vel   deli-  5  Populare  incendinm  ....  semi- 

quium   pati.      Notum   est  illud  Vir-  ustum]  cf.  Supr.  35.  damnatione  col- 

gilii,  Lunaeqiie  labores.     Hunc  esse  legae  ambustus. 


LTR  XXir.    CAP.  41.  101 

6ril)iis  nuuor  |)nrs  ct  oiiiiu'  rohiir  viriiiiu  cssct  ;   tiiin  consuliMii  V.  C.  536. 

7anui  prioris  M.  .Vtiliuin,  actatoni  cxcusanteni,  lloinain  nii-^-  ^-  '^'^' 
scrinU ;    Cicniiinnn   Scrviiiuiu   iii   niinorihus  castris   lcirioni 
Ronianae  ct  sociuin  pcdituin  c(jnilunu|uc  duobus  inilliijus 
])rac(iciuut.      ILuniibal,    r[uan(juam    parte    dimidia    auctas  iianniK-ilis 
iiostiuin   copias  ccrncbat,   taincn   adventu   consulum  mirc  ="'g"*tiac. 
gaudcrc.      Non  soluin  cniin  niliil  ex  raptis  in  dicin  coin- 
nicatibus  snpcrabat,  scd  nc,  nnde  rajjcrct,  (juidcin  (juic(|uam 
rcli(jui  crat,  oinni  undi(|uc  fruincnto,  post(|uain  ajrcr  ])arum 
tutus  erat,  in  nrbcs  nninitas  convccto:   nt  vix  dcccm  dicrum 
(([uod  compcrtuin  postca  cst)  frumcntum  supcressct,  Ilis- 
})anoruin(|uc  ob  inopiam  transitio  parata  fuerit,  si  maturitas 
temporum  exsj)cctata  foret. 

Ceterum  teineritati  consulis  ac  praepropero  ingenio  ma-      41. 
teriam  etiam  fortuna  dedit :  quod  in  prohiljcndis  pracdato- 

Sribus  tuinultuario  proclio,  ac  procnrsu  magis  militum,  quam 
ex  praeparato  aut  iussu  imperatorum,  orto,  Iiaud(|ua(juam 
par  Pocuis  diinicatio  fnit.     Ad  inillo  ct  scptingcnti  cacsi,  Pabulato- 
non  plus  centum  llomanorum  sociornmque  occisis.      Cete- ''^■^  ^'^*'""^ 
rum  victoribus  cffuse  seciucntibus  metu  insidiarum  obstitit  liomani. 
Paullus  consul;  cuius  eo  die  (nam  alternis  imperitabant) 
imperium  crat,  ^^UTonc  indignante  ac  vocifcrantc,  cmissum 
liostcm  c  manibus ;  dcbcUari^inc,  ni  cessatum  forct,  potuisse. 
Ilannibal  id  damnum  liaud  aegerrime  pati :     quin  potius 

9  credere,  vclut  inescatam  tcmeritatem  ferocioris  consulis  ac 
novorum  maxime  militum  esse.  Et  omnia  ei  hostium, 
haud  secus  quam  sua,  nota  erant:  dissimiles  discordesque 
imperitare ;  duas  prope  partes  tironum  militum  in  exercitu 
esse.  Itaque,  locum  et  tempus  insidiis  aptum  se  habere  Hannibalis 
ratus,  nocte  proxima   nihil  praeter  arma   ferentes   secum '"'*"^^*^" 

1  milites  ducens,  castra  plena  omnis  fortunae  publicae  priva- 
taeque  relinquit;  transcjue  proximos  montes  laeva  pedites 

2  instructos  condit,  dextra  ecjuitcs ;  impedimenta  per  con- 
vallem,  medium  agmcn,  traducit:  ut  diripiendis  velut  de- 
sertis  fuga  dominorum  castris  occupatum  impeditumque 
hostem  opprimeret.     Crebri  relicti  in  castris  ignes,  ut  fides 

6  Comulum  anni  prioris'^    Exem-     siiit  Bekker. 

pla  similis  constructionis  supr.  ix.  27.         9  Velut  inescalatn]  Tanquam  esca, 
infr.  xxiii.  29.  occurrunt.  sive  incitamento  ad  temere  pugnan- 

7  liomam  miserunt]  Ubi  eum  tri-     clum,  illectam. 

cnnio   post  censorem  fuisse,  ex  Liv.  r  Omnis  fortunae  puhlicae  priva- 

xxiv.  1 1.  Val.  Max.  ii.9.  et  Fastis  Cap.  taequel   Intellige  omnia  cara,  ut  infra 

constat.     Hinc  Polybium  errasse,  qui  loquitur  Livius,  sive  quae  reipublicae 

lib.  iii.  109.  114.  116.  eum  interfuisse  Carthaginiensium    essent,   sive    quae 

pugnae  Cannensi  et  in  ea  periisse  tra-  singulorum  militum  ac  ducum.  Crev. 

dit,  iam  docuere  Schweigh.  ad  Polyb.  2  Impedimenta  per  convaUem,  me- 

et  Perizon.  Animadv.  Hist.  i.  Rlp.  dium  affmen]    Ipsa  impedimenta  per 

%  Ac  procursu  magis  miUtum^   Ab  exegesim    dicuntur   af/men    medium. 

procursu  ex  emendat.  Walchii  repo-  Gro.nqv. 


102  TITI  LIVII 

U.  C.  536.  fieret,  dum  ipse  longius  spatium  fuga  praeciperet,  falsa 
A.  C.  216.  ijjj^gjj^g  castrorum,  sicut  Fabium  priore  anno  frustratus 
42.  esset,  tenere  in  locis  consules  voluisse.  Ubi  illuxit,  sub-  3 
ductae  primo  stationes,  deinde  propius  adeuntibus  insoli- 
tum  silentium  admirationem  fecit.  lam  satis  comperta 
solitudine,  in  castris  concursus  fit  ad  praetoria  consulum, 
nuntiantium  fugam  hostium  adeo  trepidam,  ut,  tabernaculis 
stantibus,  castra  reliquerint:  quoque  fuga  obscurior  esset, 
crebros  etiam  relictos  ignes.  Clamor  inde  ortvis,  ut  signa 
proferri  iuberent,  ducerentque  ad  persequendos  hostes,  ac 
protinus  castra  diripienda.  Et  consul  alter  velut  unus 
turbae  miHtaris  erat.  Paullus  etiam  atque  etiam  dicere, 
providendum  praecavendumque  esse.  Postremo,  quum 
aliter  neque  seditionem  neque  ducem  seditionis  sustinere 
posset,  Marium  StatiHum  praefectum  cum  turma  Lucana 
cxploratum  mittit.  Qui,  ubi  adequitavit  portis,  subsistere 
extra  munimenta  ceteris  iussis,  ipse  cum  duobus  equitibus 
valhmi  intravit:  speculatusque  omnia  cum  cura  renuntiat, 
insidias  profecto  esse :  ignes  in  parte  castrorum,  quae  ver- 
gat  in  hostem,  reHctos:  tabernacula  aperta,  et  omnia  cara 
in  promptu  rehcta:  argentum  quibusdam  locis  temere  per 
vias,  vehit  obiectum  ad  praedam,  vidisse.  Quae  ad  deter- 
rendos  a  cupiditate  aninios  nuntiata  erant,  ea  accenderunt; 
et,  clamore  orto  a  mihtibus,  '  ni  signum  detur,  sine  ducibus 
*  ituros,'  haudquaquam  dux  defuit :  nam  extemplo  Varro 
signum  dedit  proficiscendi.  PauHus,  quum  ei  sua  sponte 
cunctanti  puhi  quoque  auspicio  non  addixissent,  obnuntiari  4 
iam  efferenti  porta  signa  coHegae  iussit.  Quod  quanquam 
Varro  aegre  est  passus,  Ilaminii  tamen  recens  casus,  Clau-  5 
diique  consuhs  primo  Punico  beUo  memorata  navahs  clades, 
rehgionem  animo  incussit.  Dii  prope  ipsi  eo  die  magis 
distulere,  quam  prohibuere,  imminentem  pestem  Romanis. 
Depivhen-  Nam  forte  ita  evenit,  ut,  quum  refem  signa  in  castra  iu- 
duntur.  bcuti  cousuH  militcs  non  parerent,  servi  duo,  Formiani 
unus,  aher  Sidicini  cquitis,  qui,  ServiHo  atque  AtiHo  con- 
suhbus,  inter  pabulatores  excepti  a  Numidis  fuerant,  profu- 
gcrent  eo  die  ad  dominos :  (pii  deducti  ad  consules  nun- 
tiant,  omnem  exercitum  Ilannibahs  trans  proximos  montes 
sedere  in  insidiis.  Ilorum  opportunus  adventus  consules 
imperii  potentes  fecit,  quum  ambitio  akerius  suam  primum 
apud  eos  prava  indulgentia  maiestatem  solvisset. 


5  Tenere  in  locis]  cf.  Infr.  x.\iii.  44.  5  Claudiique  consulis  ....  nnvalis 

tenuit   imber   continens    per    omnem  cladesl  Eius  qui  puUos,  quoniam  non 

noctem,  h.  e.  duravit.  pascebantur,  in  mare  praecipitari  ius- 

4  Obnuntiari'\    Nuntiari,  auspicia  sit,  ut  biberent,  quando  csse  noUcnt. 

infausta  esse,  nec  proinde  licere  quic-  cf.  Cic.  de  Div.  i.  16.  Val.  Max.  i.  4. 
quam  rei  novae  aggredi. 


\An.  xxii.  c;ai».  m.  103 

llaMiiihal,  j)u.st(|iiain   motos  inagis  iiiconsullc    Roiiianos,  U.  C  «,./>. 

6(juaiii  ad  ultiinuin  teinerc  ovectos,  vidit ;  nc(juic(|uain,  de- '^-  ^'^  ^''^* 
tceta  traude,  in  castra  rcdiit.     Ihi  phires  dics  ])roptcr  in- 
opiam  truincnti  inanerc  ncquihat ;  novarjuc  eonsilia  in  dies 
non    a})nd    inihtcs   sohnii,    inixtos    ex    eoMuvionc    oinniuin 
gcntiuin,  scd  ctiain  a})U(l  i})suni  dncciii,  oriehantnr.      Nain  H.innihaliH 
quum  initio  freinitus,  dcinde  aperta  vociferatio  fuisset  ex- '""'?"^ '^' 
posecntiiim  stipciuiiuin  dehitum,  querentiuiiiquc  annonam 
primo,  }}ostrcmo  famem ;   ct  mcrecnarios  milites,  maximc 
His})ani  <i;cncris,  dc  transitionc  cc})isse  consilium  fama  essct: 
ipsc  etiain  intcnhim  llannihal  dc  fiijra  in  (jalHam  dicitur 
jigitassc,  ita  ut,  rclicto  })cditatu  oinni,  cum  c(|uitihus    se 
prorijicret.      Qiiiim  hace  eonsiUa  at^iiic  hie  hahitiis  animo-C;istra  mo- 
rum  esset  in  ctistris,  movcre  indc  statnit  in  calidiora  atque  ^^'* 
eo  maturiora  messibus  A})uhae  loca:  simul  ut,  (}uo  longius 
ab  hoste  reccssisset,  transfugia  im})cditiora  lcvibus  ingcniis 
essent.     Profectus  est  nocte,  ijijnihus  simiHter  factis,  tabcr- 
nacuHsque  paucis    in    .s})ccicin    rcHctis,  ut  insidiarum  par 
priori  metiis  contincrct  Komanos.      Scd,  })cr  eundcm  Lu- 
canum  StatiHuin,  omnibus  nUra  castra  trans(}uc  inontcs  cx- 
ploratis,  quum  rclatum  csset,  visum  prociil  liostium  anjmen; 
tum   de  insequendo    eo   consilia  agitari    cocpta.       Quum 

7utriusque  cousuHs  eadem,  quae  sempcr  ante,  fuisset  sen- 
tentia ;  cetcrum  Varroni  ferc  omnes,  PauUo  nemo,  }>raetcr 
ServiHum  })rioris  anni  cousulcm,  assentiretur ;  maioris  par- 

8tis  scntentia  ad  iiohiHtandas  chide  Romana  ('annas,  urgente 
fato,  profecti  sunt.  Pro}ie  cum  vicum  Ilanuibal  castra  Ad  Cannas 
posuerat  avcrsa  a  Vulturno  vento,  qui  cam}iis  torricHs  sicci- '^^^*^'^''  ^"'' 
tate  nubes  pulveris  vehit.  Id  quum  ipsis  castris  percom- 
modum  fuit,  tum  salutare  praeci}iue  futurum  erat,  quum 
aciem  dirigercnt,  ipsi  aversi,  terga  tantum  afflante  vento, 
in  occaecatum  })ulvere  offuso  hostcin  pugnaturi. 

Consules,  satis  ex}5loratis  itineribus,  sequentes  Poenum,      44. 
ut  ventum  ad  Cannas  cst,  ubi  in  conspectu  Poenum  habc-  ^""^=""  ^'- 

,  ,  .  '.  1  {'  •  11  11'*  castra 

bant,  bina  castra  cominuniunt,  codcm  terme  intcrvallo,  quo  muniunt. 
ad  Geronium,  sicut  ante,  co})iis  divisis.  Aufidus  amnis, 
utrisque  castris  affluens,  aditum  aquatoribus  ex  sua  cuius- 
que  opportunitate  liaud  sine  ccrtamine  dabat.  Ex  mino- 
9ribus  tamen  eastris,  quac  posita  trans  Aufidum  erant,  libe- 
rius  aquabantur  Romani,  quia  ripa  ulterior  nullum  habebat 

6  Xef/uicquam]  Re  infecta  rediit.  niandato  a  senatu  consulibus  dato,  ut 
Sic  ap.  Sall.  lugurth.  -25.  Legati  frus-  operani  reipublicae  strenue  navarent, 
tra  discessere.  Crev.  et  cum  Hannibale  manus,  si  id  op- 

7  Eadem,  quae  semper  ante]  Al-  portune  fieri  posset,  consererent.  cf. 
terius  scilicet  ad  pugnandum,  alterius  Polyh.  iii.  107,  108. 

ad  sedendum  proclivis.  9   Trans  Aufidum^  sc.  In  ripa  Ori- 

8  Urgente  fato]  Tacet  omnino  Li-     entali. 
vius  de  consiliis  Romae  habitis,  et  de 


104 


TITI  LIVII 


u.  C.  536. 
A.  C.  216, 


Discordia 
Coss. 


45. 

Numidae 
aquatores 
Ilonianos 
fugant. 


Varro  sig- 
num  pu- 
gnae  pro- 
ponit. 

Instruit 
aciem. 


hostium  praesiclium.  Hannibal  spem  nactus,  locis  natis  ad 
equestrem  pugnam,  qua  parte  virium  invictus  erat,  facturos 
copiam  pugnandi  consules,  dirigit  aciem,  lacessitque  Numi- 
darum  procursatione  hostes.  Inde  rursus  soUicitari  sedi- 
tione  miHtari  ac  discordia  consukun  Romana  castra :  quum 
Paulhis  Semproniique  et  Flaminii  temeritatem  Varroni, 
Varro  speciosum  timidis  ac  segnibus  ducibus  exemplum 
Fabium  obiiceret:  testareturque  deos  hominesque  hic, 
^nullam  penes  se  culpam  esse,  quod  Hannibal  iam  vehit 
'  usucepisset  Itaham ;  se  constrictum  a  collega  teneri ;  fer-  i 
'  rum  atque  arma  iratis  et  pugnare  cupientibus  adimi  mih- 
'  tibus ;'  ihe,  '  si  quid  proiectis  ac  proditis  ad  inconsuham  at- 
'  que  improvidam  pugnam  legionibus  accideret,  se,  omnis  cul- 
'  pae  exsortem,  omnis  eventus  participem  fore '  diceret.  '  Vi- 
'  deret,  ut,  quibus  hngua  tam  prompta  ac  temeraria,  aeque 
'  in  pugna  vigerent  manus.' 

Dum  ahercationibus  magis,  quam  consihis,  tempus  teri-  2 
tur,  Hannibal  ex  acie,  quam  ad  muhum  diei  tenuerat  in- 
structam,  quum  in  cast)"a  ceteras  reciperet  copias,  Numidas 
ad  invadendos  ex  minoribus  castris  Romanorum  aquatores 
trans  flumen  mittit.  Quani  inconditam  turbam  quum  vix- 
dum  in  ripam  egressi  clamore  ac  tumuhu  fugassent,  in  sta- 
tionem  quoque  pro  vaho  locatam  atque  ipsas  prope  portas 
evecti  sunt.  Id  vcro  indignum  visum,  ab  tumuhuario  auxiho  .3 
iam  etiam  castra  Romana  terreri :  ut  ea  modo  una  causa, 
ne  extcmplo  transirent  flumen,  dirigerentque  aciem,  tenu- 
erit  Romanos,  quod  summa  imperii  eo  die  penes  Pauhum 
fuerit.  Itaque  Varro  postero  die,  cui  sors  eius  diei  imperii 
erat,  nihil  consuho  cohega,  signum  pugnae  proposuit,  in- 
structasque  copias  flumen  traduxit,  sequente  Pauho;  quia^ 
magis  non  probare,  quam  non  adiuvare,  consihum  poterat. 
Transgrcsai  flumen  eas  quoquc,  quas  in  castris  minoribus 
habuerant,  copias  suis  adiungunt:  atque  ita  instructa  acie, 
in  dcxtro  cornu  (id  erat  flumini  propius)  Romanos  equites5 
locant,  deinde  pedites:  laevum  cornu  extremi  equites  so- 
ciorum,  intra  pedites,  ad  medium  iuncti  legionibus  Romanis 
tcnuerunt :  iaculatores  cum  ceteris  levium  armorum  auxihis 


1  Usjicepisset]  h.  e.  Quasi  legiti- 
mum  dominium  Italiae  sibi  acqui- 
sivisset.  Haud  scio  an  hoc  verbo  Li- 
vius  jiroprio  iuiisconsultis  sensu  usus 
fuerit,  quo,  qui  rem  oiennium  in  Ital- 
ico  solo  bona  Hde  possedisset,  ei  usu- 
capio  eius  competeret.  cf.  lust.  Inst. 
ii.  6.  Gaii  Inst.  ii.  35. 

2  Altercationihus  mriffis,  qimm  con- 
siliis]  Q,uii)pedisceptarent,non  utrum 
cum  Hannibale,  sed  quo  loco  et  qua 
occasione  quam   opportune  conflige- 


rent. 

3  Tumulttmrio  auxilio']  Numidis 
nimirum  auxiliaribus,  qui  subitariam 
inignani  cieliant. 

4  Ftinnen  traduxit']  sc.  In  Orien- 
talem  ripam,  ubi  minora  castra  erant. 
Polyb.  iii.  113. 

5  Equites  locant,  deinde  pedites] 
Ita  quoque  Polyb.  iii.  1 1  3.  qui  pedi- 
tum  octoginta  millia,  equitum  phis 
sex  millia  in  acie  Romanorum  ste- 
tisse  scribit. 


LIB.  XXII.    CAP.  47.  10r> 

prinia  acics  facti.  Consulcs  conuia  tcnucrunt;  Tcrcntius  U.  C  5.^6. 
lacvun»,  Acmilius  dcxtruni.  Gcniino  Scrviiio  nicdia  pugna'^-  *-'•  -'^- 
tucnda  data. 

llainiibal  lucc  prinia,   Baliaribus  lcviquc  alia  arniatura      -iC). 
pracniissa,  transjrrcssus  flunicn,  ut  (pioscpic  traduxcrat,  ita 'l'""i>'>-il 
in  acic  locabat.     Gallos  llispanosfpic  ccpiitcs  propc  i-ipam '"'^"■" '"' 
laevo  in  cornu    advcrsus  liomanuni   cciuitatum:    dcxtrum 
cornu    Numidis    c(juitil)us    datum,    mcdia    acic    pcditibus 
firmata;  ita,  ut  Afrorum  utraquc  cornua  csscnt,  intcrponc- 

6rcntm'  liis  mcdii  Cialli  atf|uc  llis])ani.  Afros  Romanam 
ma<>;na  cx  partc  crcdcrcs  acicm :  ita  armati  crant,  armis  ct 
ad  Trcbiam,  cctcrum  mafz;na  cx  partc  ad  Trasimcnum  captis. 
Gallis  llisj)anisquc  scuta  cinsdcm  formac  fcrc  crant:  dis- 
pares  ac  dissimilcs  gladii :  Gallis  praelongi  ae  sine  mucro- 
nibus :   Hispano,  punctim  magis,  quam  cacsim,  assueto  pe- 

7  tcre  hostcm,  brevitatc  habilcs  ct  cum  mucronibus.  Sane  et 
alius  habitus  gentinm  liarnm  tum  magnitudinc  corpornm, 
tum  specic  tcrribiHs  crat.  GaUi  supcr  umbilicnm  crant 
nudi:  Ilispani  hntcis  practcxtis  purpura  tunicis,  candore 
miro  fulgcntibus,  constitcrant.  Numcrus  omnium  peditum, 
qui  tum  steterunt  in  acie,  milhum  fuit  quadraginta,  decem 
equitum.     Duces  cornibus  praccrant:    sinistro  llasdrnba], 

S  dextro  Maharbal :  mcdiam  aciem  llannibal  ipse  cum  fratrc 
Magone  tcnuit.  Sol,  scu  dc  industria  ita  locatis,  seu  quod 
forte  ita  starcnt,  pcropportunc  utri(pic  parti  obli(|uus  erat, 
Komanis    in    mcridiem,    Poenis    in    septentrioncm    versis. 

9  Ventus,  (Vulturnum  incolac  regionis  vocant)  adversus  Ro- 
manis  coortus,  multo  pulvere  in  ipsa  oravolvendo  prospectum 
ademit. 

Clamore  sublato,  procursum  ab  auxiliis,  et  pugna  levibus      47. 
primum  armis  coramissa:  deinde  equitnm  Gallorum  IJis- I''"'^''}'"? 

1  j       i        i>  -i   comniitti- 

panorumque  laevum  cornu  cum  dextro  llomano  concuiTit,  j^,^ 

1  minime  c([uestris  raore  pugnae :  frontibus  cnim  advcrsis 
concurrcndum  erat,  quia,  nuUo  circa  ad  evaganduni  relicto 

2  spatio,  hinc  amnis,  hinc  peditum  acies  claudebant  in  dire- 
ctura  utriraque  nitentcs.  Stantibus  ac  confcrtis  postrerao 
turba  equis,  vir  virura  araplexus  detrahcbat  equo.     Pedestre 


6  Afros  liomanam]     Ita   qnoqne  dextrum  Mago.  laevum  Hanno  tenet. 
Polyb.  iii.  1 14.  qui  haec  omnia  de  nu-         9     Ventus,   (  Vulturnum  . . .]     De 
mero  et  armatura  legionum  Hanni-  hoc  vento  omnino  silet  Polvbius. 
balis  iisdcm  fere  verbis  refert.  i   Minime  equeslris  more  pitgnae'] 

7  Sane  et  alius]  Ante cetcros  vulgo.  Q,iiippe  quae  alias  vaga,  nec  confertis 
Alius  ex  emendat.  Gronov.  provenit,  ordinibus  committebatur.  Stroth. 
quam  probat  Drak.  nimimm,  ut  saepe         2  Claudebant ....  nitentes'\    Clau- 
apud  nostrum,  pro  reUquus.  debant  liinc    Romanos,  inde    Gallos 

8  Dextro  Maliarbal]  Apud  Polyb.  Hispanosque  equites,  qui  proinde  co- 
loc.cit.  Hanno  dextro  cornui  praefec-  gebantur  in  directum  frontibus  ad- 
tus  est.  Ap.  Appian,   Hannibal.  20.  versis  niti.  Crev. 


106  TITI  LIVII 

U.  C.  536.  magna  iam  ex  parte  certamen  factum  erat :  acrius  tamen, 
A.  c.  216.  quam  diutius,  pugnatum  est ;  pulsique  Romani  equites  terga 
vertunt.  Sub  equestris  finem  certaminis  coorta  est  peditum 
pugna.  Primo  et  viribus  et  animis  pares  constabant  ordines 
Gallis  Hispanisque  :  tandem  Romani,  diu  ac  saepe  connisi, 
aequa  fronte  acieque  densa  impulere  hostium  cuneum  nimis 
tenuem,  eoque  parum  validum,  a  cetera  prominentem  acie. 
Impulsis  deinde  ac  trepide  referentibus  pedem  insistere :  ac 
tenore  uno  per  praeceps  pavorc  fugientium  agmen  in 
mediam  primum  aciem  illati,  postremo,  nullo  resistente,  ad 
subsidia  Afrorum  pervenerunt ;  qui  utrimque  reductis  alis 
constiterant,  media,  qua  Galli  Ilispanique  steterant,  ali- 
quantum  prominente  acie.  Qui  cuneus  ut  pulsus  aequavit 
frontem  primum,  deinde  nitendo  etiam  sinum  in  medio^ 
dedit,  Afri  circa  iam  cornua  fecerant;  irruentibusque  in- 
caute  in  medium  Romanis,  circumdedere  alas:  mox,  cor- 
nua  extendendo,  clausere  et  ab  tergo  hostes.  Hinc  Ro- 
mani,  defuncti  nequicquam  proelio  uno,  omissis  Gallis 
Ilispanisque,  quorum  terga  ceciderant,  et  adversus  Afros 
integram  pugnam  ineunt,  non  tantum  eo  iniquam,  quod 
inclusi  adversus  circumfusos,  sed  etiam  quod  fessi  cum  re- 
centibus  ac  vcgetis  pugnabant. 
48.  lam  et  in  sinistro  cornu  Romano,  ubi  sociorum  equites 

adversus  Numidas  steterant,  consertum  proelium  erat, 
scgne  primo,  et  a  Punica  coeptum  fraude.  Quingenti 
ferme  Numidae,  praeter  solita  arma  tehique,  gladios  occul-  3 
tos  sub  loricis  habentes,  specie  transfugarum  quum  ab  suis, 
parmas  post  terga  habentes,  adequitassent,  repente  ex  equis 
desihunt ;  parmisque  et  iaculis  ante  pedes  hostium  pro- 
iectis,  in  mediam  aciem  accepti,  ductique  ad  ultimos,  con- 
sidere  ab  tergo  iubentur.  Ac,  dum  proehum  ab  omni  parte 
conseritur,  quieti  manserunt :  postquam  omnium  animos 
oculosque  occupaverat  certamen,  tum,  arreptis  scutis,  quae 
passim  inter  acervos  caesorum  corporum  strata  erant,  aver- 
sam  adoriuntur  Romanam  aciem;  tergaque  ferientes,  ac 
pophtes  caedentes,  stragem  ingentem,  ac  maiorem  aUquanto 
pavorem  ac  tunmhum,  fecerunt.  Quum  ahbi  terror  ac 
fuo-a,  ahbi  pertinax  in  mala  iam  spe  proehum  esset,  Hasdru-4 
bal,  qui  ea  parte  praeerat,  subductos  ex  media  acie  Numidas, 

2  Deinde  nitendo]  h.  e.  Nitentibus  vero  de  Numidis  relata  ap.  Polybiuni 
Romanis.  no"  memorantur. 

3  Praeter  solita  arma]  Haec  est  4  IIas(trubal,q7iiea  partepraeerat} 
coniectura  Heinsii,  quam  Perizonius  Haec  et  quae  sequuntur  omnino  cor- 
probat.  Olim  praeterita  arma :  cete-  rupta  sunt,  et  pro  deploratis  habenda. 
rum  praeter  iusla  coniccit  Gronov.  Primo  enim  Hasdrubal  non  hac  parte, 
praeter  consueta  vulg.  edd.  quippe  scd  laeva  praeerat.  Deinde  quonam 
perdifficile  est  inter  voces  iustum  et  modo  subduci  possunt  ex  media  acie 
consuetum  in  Hss.  diiudicare.    Hacc  Numidae,  qui  in  dextro  cornu  locati 


LIB.  XXII.    CAP.  49.  107 

(|iii{i  scgiiisooruiii  nim  advorsis  |)iigiia  crat,  ad  j)crs('<|ut'ii(l()S  IJ.  C.  536. 
j)assiiii  tii«ri('iitcs  inittit:  IIisj)aii(js  ct  (iallos  jicditcs,  iani '^-  ^'- ^'^- 
Afris  j)r()j)c  fcssis  cacdc  niagis  (jiiani  j)ugiia,  adiniigit. 

Partc  altcra  j)Ugnac  Paullus,  (jnaiKjuain  priiiio  staliin  49. 
proclio  fnnda  gravitcr  ictns  fucrat,  taincn  ct  occurrit  sacj)c 
cum  confcrtis  llannibali,  et  ali(|Uot  locis  proelium  restituit, 
j)rotcgcntibns  eum  equitibus  Ilomanis  ;  omissis  jiostrenio 
equis,  (juia  consnlcm  ct  ad  rcgcndum  c(juum  vircs  deficie- 
bant.  Tuin  dcimntianti  cuidain,  inssissc  consulem  ad  jiedes 
5dcsccndcrc  cquitcs,  dixissc  llaniiibalcin  fcrunt:  '  Quam  Vincit 
'  niallcm,  vinctos  milii  tradcret!'  E(jnitum  pcdestre  j)roe- ^^'"""''"'- 
lium,  quale  iam  haud  dubia  hostium  victoria,  fuit ;  quum 
victi  mori  in  vcstigio  mallent,  quam  fugere ;  victores, 
morantibus  victoriam  irati,  trucidarent,  quos  pellere  non 
jx)tcrant.  Pepulerunt  tameu  iam  jiaucos  sujierantes,  et 
laborc  ac  vulneribus  fessos.  Iiidc  dissipati  omncs  sunt, 
cqu()S(jne  ad  fugam,  (jni  j)()terant,  rcj)ctebant.  (^'11.  Len- 
tulus  tribunus  milituin,  (juuni,  j)raetcrvehens  cfjuo,  scdcntem 
in  saxo  cruore  oj)j)Ietnm  consulcm  vidisset;  '  Ij.  Aemili,' 
inquit,  '  qnem  unum  insontcm  cnljjac  cladis  hodiernae  dii 
'  respicere  debent,  cajie  hunc  equum :   dum  et  tibi  virium 

*  ali(juid  suj)ercst,  comcs  cgo  tc  tollere  possum  ac  protcgere. 
'  Ne  fnnestam  hanc  jiuguain  inorte  consulis  feceris.     Etiam 

'  sine  hoc  lacrimarum  satis  luctusque  est.'     Ad  ea  consul :  L.  Acmilii 
'  Tu  (juidcm,  Cn.  Corncli,  macte  virtute  csto!   Scd  cave,  ^'"^- P"" 
'frustra   niiscrando   cxignum   tcnij)us   c   manibus   hostium  yerbii' 
'  evadendi  absumas.     Abi,  nuntia  publice  Patribus,  urbem 
'  Romanam  rauniant,  ac  prius,  quam  hostis  victor  advcniat, 

*  praesidiis  firmcnt :  privatimque  Q.  Fabio,  L.  Aemilium 
'  praeceptorum  eius  memorem   et  vixisse,  et  adhuc  mori. 

*  Me  in  hac  strage  militum  meorum  patere  cxspirare,  ne  aut 
'reus  iterum  e  consulatu  sim,  aut  accusator  collegae  exsis- 
'  tam,  ut  alieno  crimine  innocentiam  meam  protegam.' 
Haec  exigentes  prius  turba  fugientinm  civiurn,  deinde 
hostes,  oppressere :  consulem,  ignorantes  quis  esset,  obruere 
telis:  Lentulum  inter  tumultum  abrij)uite(juus.  Tum  inde 
eftvise  fugiunt.     Sej^tem  millia  hominum  in  minora  castra, 

fuerc^nt  ?    Postremo  f|uid  necesse  est  nisqueequitibus  Romanospeditescum 

adiungi  Atris  in    media  acie  Gallos  Afris  tum  maxime  pugnantes  a  tergo 

Hispanosque  pedites,  qui  in  ea  sem-  invadit.     Hoc  procul  dubio  voluerat 

per  fuere  ?  Rem  clare  ex  Polybiodis-  Livius.  Sedad  huncsensum  eius  verba 

cimus.  Hasdrubal,  qui  in  laevo  comu  refingeresinelibronmi  ope  frustraten- 

Hispanis  Gallisque  equitibus  praeerat,  taverimus.  Crkv. 

quum  occidione  occidisset  Romanum  5  Quam  ma//em,  vinctos  mihi  tra- 

equitatum,  transiit  in  dextrum  coniu,  deref]   Plutarch.  in  Fabio  sententiam 

et  coniunctus  Numidis  sociorum  equi-  contrariam  prae  Hannibale  fert,  quae 

tes  in  fugam  vertit.     Eos  deinde  per-  ita   verti  potest,  hoc  mal/em,  qiiam  si 

sequendoscaedendosquepermittit  Xu-  miM  viiictos  dederet^    Sed  haec  iro- 

midis.     Ipse  cum  suis  Gallis  Hispa-  nice  dicta  suspicatur  Crevier. 


108  TITI   LIVII 

U.  C.  536.  deceni  in  maiora,  duo  ferme  in  viciim  ipsum  Cannas  per- 
A.  C.  216.  fiiggi.unt .  qyi  cxtemplo  a  Carthalone  atque  equitibus,  nullo 
munimento  tcgente  vicum,  circumvcnti  sunt.   Consul  alter, 
seu  forte,   seu  consilio,  nulli    fugientium  infestus  agmini,  6 
Clades       cum  scptuaginta  fere  equitibus  Venusiam  perfugit      Qua-  7 
quanta  fu-  draginta  quinque   millia  peditum,   duo   millia  septingenti 
equites,   et    tanta   prope    civium    sociorumque    pars,  caesi  8 
dicuntur;  in  his  ambo  consulura  quaestores  L.  Atihus  et 
L.  Furius  Bibaculus  :   unus  et  viginti  tribuni  mihtum  ;  con- 
sulares  quidam  praetoriique  et  aedihcii:  inter  eos  Cn.  Ser- 
vihum  Geminum  et  M.  Minucium  numerant,  qui  magister 
equitum  priore  anno,  ahquot  ante  consul  fuerat :  octoginta 
praeterea  aut  senatores,  aut  qui  eos  magistratus  gessissent,  9 
unde  in  senatum  legi  deberent,  quum  sua  vohmtate  mihtes 
in  legionibus  facti  essent.     Capta  eo  proeho  tria  mihia  pe-  i 
(htum  et  equites  trecenti  dicuntur. 
50.  Haec  est  pugna  Cannensis,  Ahiensi  cladi  nobilitate  par: 

ceterum  ut  iUis,  quae  ])ost  pugnam  accidere,  levior,  quia  ab 
lioste  cessatum  est ;  sic  strage  exercitus  gravior  foediorque. 
Fuga  namque  ad  Ahiam  sicut  urbem  prodidit,  ita  exercitum  2 
servavit :  ad  Cannas  fugientem  consulem  vix  sepluaginta 
sccuti  sunt :  akerius  morientis  propc  totus  exercitus  fuit. 

Bii^is  in  castris  quum  muUitudo  semiermis  sine  ducibus 

esset,  nuntium,   qui   in   maioribus    erant,   mittunt ;    '  dum 

'  proeho,  dcinde  ex  hietitia  epuhs  fotigatos  quies  nocturna 

Cauusium  '  hostcs  premerct,  ut  ad  se  transirent :   uno  agmine  Canu- 

multi  Ro-  i  si^m  abituros  esse.'    Eam  sententiam  ahi  totam  aspernari: 

manorum     ,  /-1  .        .n  •  ^     •  • 

ftK'iunt.  Cur  enim  lUos,  qui  se  arcessant,  ipsos  non  venn-e,  quura 
'  aeque  coniungi  possent  ?  quia  vidchcet  plena  hostium 
'omnia  in  medio  cssent:  et  ahorum,  quam  sua,  corpora 
'  tanto  pcriculo  mahent  obiicere.'  Aliis  non  tam  sententia 
disphccrc,  quam  animus  deesse.  P.  Sempronius  Tuditanus 
tribunus  militum,  '  Capi  ergo  mavultis,'  inquit,  'ab  avaris- 
'  simo  et  crudehssimo  hoste,  aestimarique  capita  vestra,  et 

6  Ahdlifuffientium  infestus  agmim'^  gistratum  suum  censoribus  in  senatum 
Vitium  est  in  voce  infestus.  Nihil  legi  deberent.  Atque  etiam,  ante- 
melius  occurrit,  quam,  quod  coniicit  quam  in  senatum  legerentur  et  sena- 
(ironovius,  immistus.  Crev.  tores   essent,    curiam    tamen   ingredi 

7  Quadrnginta  quinque  millia']  Po-  poterant,  et  in  senatu  sententiam  di- 
l\b.  iii.  117.  ad  septuagiuta  millia  cere.  Hinc  illa  veteris  cdictiformula, 
caesatradit.  Qui^iqite  omitUmt  Drak.  qua  consules  utebantur,  quum  sena- 
ct  Stroth.                                                   ■  tum  in  curiam  convocarent :  senatores, 

8  JEt  tanta  prope]  Aequalis  prope,  quibusque  in  senatu  sententiam  dicere 
ut  Crevier.  videtur,  ita  ut  sensus  sit,  Ucet.     Vid.  A.  Gell.  iii.  18.  Crev. 
parem  civium  sociorumque  cecidisse         i   Capta  eo  proelio  iria  millia}  De- 
numerum.  cem  millia  scribit  Polyb.  iii.  117. 

9  Qrii  eos  mngistratus  gessissent]  2  Fuga  namque  ad  Alliam  sicut 
Scilicct  curules  :  quippe  qui  magi-  urhem  prodidit'\  Parum  sibi  constat 
stratus  curules  gesserant,  iis  hoc  ius  Livius,  ut  Niebhr.  ccnsct  ii.  n.  1198. 
crat,  ut  a  i^roximis  post  gestum  ma- 


J.IB.   XXII.    CAP.  51.  loi) 

'cxquiri  ))roiia  ah  iiit{'rr()ji;antihii.«,   Koinaiius  civis  sis,  aii  l'.  ('.  53''>. 
3  '  Jjatiiius  socius,  ut  ex  tua  contunulia  ct  iniscriaalteri  hoiios '^-  ^-  *'^'- 
4'(iuacratur?   Non  tu :  si  (|uiclcin  J>.  Acinihi  consuHs,  (|ui 
'sc  hciic  niori,  (luani  turpilcr  vivcrc  nialuit,  ct  tol  lortissi- 
*morum   virorum,    (|ui    circa   eimi  cumulati   iacent,  cives 

*  cstis.  Scd  antc,  ciuam  opprimit  hix,  maiorafjuc  hostium 
'  agmina  ohsacpiunt  itcr,  pcr  hos,  cpii  iuorchnati  atqiic  iii- 
'com])ositi  ol)strcj)unt  ])ortis,  crunij)amus,  Icrro  atquc 
'auclacia  via  fit,  ([uamvis  ])cr  contcrtos  hostcs.  ('unco 
'  (juiclcm  lioc  hixuin  atcpic  sohitiim  atiincn,  ut  si  iiihil  ohstct, 
'  transihimus.  Jtacjuc  itc  mccuni,  cjiii  ct  vosinct  ij)sos  ct 
'  remj:)uhhcam  salvam  vultis.'  Ilacc  uhi  dicta  dcdit,  stringit 
gladium,  cuncoquc  facto  ])cr  mcdios  vadit  hostcs.  I^t, 
(juum  in  latus  dcxtrum,  cjuod  ])atchat,  Nuniidac  iacularcn- 

5  tur,  translatis  in  dcxtrum  scutis,  in  maiora  castra  ad  scx- 
ccnti  cvascrunt:  atcjuc  indc  j)rotinus,  aHo  magno  agminc 
adiuncto,  Canusium  incolumcs  ])crvcniunt.  Ilacc  apud 
victos  magis  impctu  animorum,  qucm  ingcnium  suum  cui- 
que  aut  fors  dahat,  quam  cx  consilio  ijosoruiii,  aut  impcrio 
cuiusquam,  agcbantur. 

Ilannihali  victori  quum  cctcri  circumfusi  gratularentur,       51, 
suadcrcntcjuc,  ut,  tanto  j)crfunctus  hcllo,  dici  cjuodrclicjuum  llannibal 

6cssct,  noctisquc  inscqucntis,  (juictcm  ct  ipsc  sihi  sumcrct,  ct^'^'"."^  "'' 
fcssis  darct  mihtihus;  jMaliarhai,  j)racfcctus  c(|uitum,  minimc 
cessauchmi  ratus,  'Imo,  ut,  cjuid  hac  j)ugna  sit  actum,  scias, 
'  die  quinto,'  inquit,  '  victor  in  Capitolio  e])ulahcris.     Sc- 

*  quere :  cum  equite,  ut  prius  venissc,  quam  vcnturum, 
'sciant,  praecedam.'  Ilannibali  nimis  laeta  res  est  visa, 
raaiorcjuc,  quam  ut  cam  statim  cajiere  animo  possct.  Ita- 
que,  '  voluntatcm  sc  laudarc  Maharbalis,'  ait :   '  ad  consilium 

7  '  jiensandum  tcmjioris  o])us  csse.'  Tum  Maharbal,  '  Non 
'omnia,  nimirum,  cidcm  dii  dederc.  Vincere  scis,  Hanni- 
'  bal ;  victoria  uti  nescis.'  Mora  eius  diei  satis  creditur  sa- 
luti  fuisse  urbi  atque  imperio. 

Postcro  die  ubi  jirimum  illuxit,  ad  spolia  legenda  foedam-  Strages 
que  etiam  hostibus  spectandam  stragem  insistunt.    lacebant  ^.*'"™  ^?^ 

serabilis. 

3  Ut  e.v  tua  ....  miseria']  Ut  ex  ex  emendatione  Gronov.  ad  sexcenti, 
miseria  et  contumelia,  quae  tibi  Ro-  ut  passim,  hoc  est  circiter,  Kreyssig. 
mano    perpetienda    indicetur,    honos     reposuit. 

alteri,  cuilibet  nempe  Latino,  quaera-  6    Noctisque   insequentis}     Dic^n- 

tur.  Hannibalhoeinstitutumhactenus  dum  fuisse  ut  infr.  59.  noctemque  in- 

servaverat,  ut  e  captivis  eos  qui  erant  sequentem  ;  similiter  autem  supr.   v. 

Latini  nominis  sine  pretio  dimitteret,  ig.fatalis  chtj;  ad  excidium  illius  ur- 

Romanos  in  vincula  daret.    Vid.  supr.  bis  servandaeque  patriae  Camillus  pro 

7.  infr.  58.  Crev.  servandamque    patriam    dici    monet 

4  Non   /?<]    sc.    Hoc    committes :  Stroth. 

nimirum  singulatim  audientes  admo-  7  Temporis  opus  essel  Cicero  quo- 
net.  que  cum  casu  secundo  opus  ponit.  cf. 

5  Ad  seareiitil  \ u\g.  sea'centos,se(i     cle  Div.  x.  8.  et  ibi  Manut.  Doer. 


110 


TITI   LIVII 


U.  C.  536.  tot  Romanorum  milHa,  peditcs  passim  equitesque,  ut  quem  8 
A.  (;.  216.  pyjq^^g  fQj,g   g^jjj-    pngna  iunxerat   aut  fuga.     Assurgentes 
quidam  ex  strage  media  cnienti,  quos  stricta  matutino  fri- 
gore  excitaverant  vulnera,  ab  hoste  oppressi  sunt.     Quos- 
dam  et  iacentes  vivos  succisis  feminibus  poplitibusque  inve- 
nerunt,  nudantes  cervicem  iugulumque,  et  reliquum  san- 
guinem  iubentes  haurire.     Inventi  sunt  quidam  mersis  in 
effossam   terram  capitibus,  quos  sibi  ipsos  fecisse   foveas, 
obruentesque  ora  superiecta  humo  interchisisse  spiritum  ap- 
parebat.     Pi-aecipue  convertit  omnes  substratus  Numidae 
mortuo  superincubanti  Romanus  vivus,  naso  auribusque  la- 
ceratis :    quum,  manibus  ad  capiendum   telum  inutihbus, 
in    rabiem    ira   versus,    laniando    dentibus   hostem   exspi-9 
rasset. 
52.  Spohis  ad  multum  diei  lectis,  Hannibal  ad  minora  ducit 

Bina  Ro-    castra  oppugnanda,  et  omnium  primum,  brachio  obiecto,  i 
nianorum    fluniine  eos  excludit.     Ceterum  ab  omnibus,  labore,  vigihis, 
dedunt^^     vuhieribus  etiam  fessis,  maturior  ipsius  spe  deditio  est  facta. 
victori.       Pacti,  ut  arma  atque  equos  traderent,  in  capita  Romana 
trecenis  nummis  quadrigatis,  in  socios  ducenis,  in  servos^ 
centenis,  et  ut,  eo  pretio  persoluto,  cum  singuhs  abirent 
vestimentis,  in  castra  hostes  acceperunt ;  traditique  in  cus-  3 
todiam    omnes    sunt,    seorsum    cives    sociique.     Dum    ibi 
tempus  teritur,  interea  quum  cx  maioribus  castris,  quibus 
satis  virium  aut  animi  fuit,  ad  quattuor  milha  hominum  et 
ducenti  equites,  ahi  agmine,  ahi  palati  passim  per  agros, 
quod  haud  minus  tutum  erat,  Canusium  perfugissent,  castra 
ipsa  ab  sauciis  timidisque  eadem  conditione,  qua  aUera, 
tradita  hosti.     Praeda  ingens  parta  est:  et,  praeter  equos 
virosque,  et  si  quid  argenti,  (quod  phirimum  in  phaleris 
equorum  erat ;  nam  ad  vescendum  facto  perexiguo,  utique  4 
mihtantes,  utebantur)  omnis  cetera  praeda  diripienda  data 
Poeni  8000  est.     Tum  sepehendi  causa  conferri  in  unum  corpora  suo- 

in  acie       j.mn  iussit.     Ad  octo  milha  fuisse  dicuntur  fortissimorum 
caesi. 


8  Ut  quem  cuiqtie  fors~\  Ut  quem 
euique  casus  adiunxerat,  aut  in  pugna, 
aut  in  fuga.  Crev. 

9  Lamando  dentibiis  hostem  exspi- 
rasset]  sc.  Numida  qui  morientem 
se  hosti  Romano  superiniecisset,  et 
rabiem  vitamque,  dentibus  in  os  Ro- 
mani  infixis,  simul  exspirasset.  Ce- 
terum  Numida  . . .  Bomaiio,  tantum 
non  omnes  edd.  habent. 

I  Brachio  obiecto'^  Brachia  vocari 
munitiones  ex  reliquo  opere  procur- 
rentes  monet  Drakenb.  sed  Douiat. 
fossam  inter  c.astra  flumenque  deduc- 
tam  hic  intelligi  vult. 

1   Trecenis  7iwnmis  qtiadriaafis]  h. 


e.  Denariis  argenteis.  cf.  Plin.  H.  N. 
xxxiii.  3.  Bigati  aut  quadrigati  dicti 
sunt  hi  nummi,  quod  biga  aut  qua- 
driga  notati  sunt.  Denarius  autem 
xvi.  assibus  permutabatur.  Treceni 
denarii  tantum  non  idem,  quod  tres 
minae  Atticae,  valuerunt,  et  pretium 
haud  insolitum  erant  liberorum  capi- 
tum.  Cf  Bockh.  Staatshaushaltung 
der  Athener  i.  §  13. 

3  Hostes  accepertmt]  Hostes  ni- 
mirum  Poeni,  ut  cap.  priore  hostem 
Numidam  leginuis. 

^  Ad  vesceiidum  facto']  h.  e.  Elabo- 
rato,  quo  in  vcscendo  utercntur. 


LTR  XXII.    CAP.  5;i.  111 

vlroniin.      (^uiisulcin   (jii()(|iic'    K(jin;iiiuin    coiKjuisitinu    S(.'-  i;.  ('.  5^6. 
jniltuiiKjiic,  (|ui(lain  aiictorcs  siiiit.  '^-  '     ^'^'- 

5  Eos,  (jui  (Jaiiusiiiin  j)crt"ii^ciaiit,  iniilicr  Aj)ula,  noininc 
Busa,  gcucrc  clara  ac  tlivitiis,  inociiibus  taiituin  tcctis(juc  a 
(^^musinis  acccjitos,  fruinciito,  vcste,  viatico   eliain   iuvit ; 

{)ro  qua  ei  nuiniticentia  ])ostea,  bello  ])erfeeto,  ab  senatu 
lonores  liabiti  sunt.     Ceteruni,  (jnum  ibi  triljuni  militum      53. 
quattuor  esscnt,  Fabius  Maximns  dc  lcgione  ])riina,  cuius 
pater  ])riore  aniio  dictator  fiierat,  ct  de  lcgione  secunda  1j. 
Fublicius   Bibulus   et   P.  (^ornclius    Sci})io,   et  dc   legionc 
tertia  Ap.  (Maudius  Pulchcr,  (jui   ])roximc  aedilis  fuerat ; 
oiniiium  conscnsu  ad  P.  Sci])ioiicm,  a(hnodiim  adoleseentem, 
et  ad  Aj).  Claudium  summa  imjjerii  delata  est.      Ciuibus 
consultantibus  inter  paucos  de  summa  reriim   nuntiat  P. 
Furius  Philus,  consularis  viri  filius,  '  Ncfjuicquam  eos  j)er-c«>niuratio 
'ditam  s])em  foverc:  dcs])cratam  comploratamque  rem  csse  •^^***^".'^''"^^''" 
'  ])ublicam.     Nobiles  iuvcnes  (juosdam,  (juorum  ])riiici])em  ^,^^,1.','^ 
'  L.  Caecilium  Metcllum,  mare  ac  naves  sj)ectare,  ut,  deserta 

6 '  Italia,  ad  regum    ali(juciii    transfugiant.'     Quod   malum, 

7  practerquam  atrox,  su])er  tot  clades  etiam  novum,  quum 
stuj)ore    ac   miraculo  tor])idos  dcfixisset,  et,  qui   adcrant, 

sconsilium  advocandum  dc  co  censerent ;  negat  consilii  rcm 
esse  Sci]iio  iuvenis,  fatalis  dux  huiusce  belli.  '  Audcndiim 
*  atque  agendum,  non  consultandum,'  ait,  '  in  tanto  malo 
'esse.     Irent    secum    extem])lo   armati,    qui    remj^iublicam 

9 '  salvani   vellent.     Nullo  verius,  quam   ubi  ea  eogitcntur, 
'  hostium  castra  esse.'     Pergit  ire,  sequentibus  paucis,  in  a  Scipione 
hospitium  Metelli:    et,  quum  concilium  ibi  iuvenum,  de ''l'P"mitur. 
quibus  allatum  erat,  invenisset,  strieto  super  capita  consul- 

I  tantium  gladio,  '  Ex  mei  animi  sententia,'  inquit,  '  ut  ego 
'  rem])ublicam  pojouli  Romani  non  deseram  neque  alium 
'  civem  Romanum  deserere  ])atiar.  Si  sciens  fallo,  tum  me, 
'  lupiter  optime  maxime,  domum,  familiam,  remque  meam 
*pessimo   leto    afficias  !    In  haec   verba,  L.  Caecili,  iures, 


5  MiiUer  Apula]     Olim    Paula.  atque   inter  se  consultantibus.     Sed 
Emendavit  ingeniose  Lipsius.  haec  verba  saepiusinter  se  permutan- 

6  Ad  regum  aliquem]  Regem.  Drak.  tur.  cf.  Gronov.  Observ.  ad  Liv.  xliv. 
et  Bekker.  probant  ;  ceterum  regum  3. 

Gronov.,  Crev.,  et  Stroth.  tuentur.  9  A'ullo  veriiis]    De   ellipsi    vocis 

1  Praeterquamatrox''\  Praeterquam  loco.  cf.   Sanct.  in   Minerv.  iv.   4.   v. 

quod  edd.  ante  Gron.  sed  qnod  recte  Locus.    Eodem  refer  tenere  se  in  pri- 

omitti    exemplis    idoneis    docuerunt  7,-a^o,  dequo  vide  Gronov.adLiv.  xxiii. 

Gron.  et  Drak.  cf.  supr.  iv.  17.  infr.  7.   Drak. 

xxvi.  13.  1  Ex  mei  animi  se7itentia~\   Ellipsin 

8  Consilium  advocanduni]  sc.  Tri-  vocis  iuro  in  hac  similibusque  sollen- 

bunorimi  ct  eorum  qui  ordines  duxis-  nibusque  formulis,  praeter  loca  quae 

sent.    Concilium  edd.  ante  Crev.  Ve-  Gronov.  in  Observ.  iv.   14.  hiudavit, 

rum  concilium  de  audientibus  rectius  lapidem  ap.  Fabrett.  Inscr.  p.  675. 

dicitur,  consiUum   de   deliberantil)iis  confirmare  docet  Drak. 


112  TITI   LIVII 

U.  C.  536. '  postulo,  ceterique,  qui  adestis :  qui  non  iuraverit,  in  se 

A.  C.  216.  «i^uj^g  gladium  strictum  esse  sciat.'     Haud  secus  pavidi, 

quam  si  victorem   Hannibalem  cernerent,  iurant  omnes: 

custodiendosque  semet  ipsos  Scipioni  tradunt. 

54.  Eo  tempore,  quo  haec  Canusii  agebantur,  Venusiam  ad 

Venusiam  consulcm  ad  quattuor  millia  et  quingenti  pedites  equitesque, 

ex  fuga  •  g,3j^j,si  f^g-a  pcr  asros  fuerant,  pervenere.     Eos  omnes 

quattuor     Venusini    per   famdias   benigne   accipiendos  curandosque 

hoiniuum    quum   divisisseut,  in  singulos  equites  togas  et  tunicas  et  2 

^^^^^^-        quadrigatos  nummos  quinos  vicenos,  ct  peditibus  denos,  et 

arma,  quibus  deerant,  dederunt :  ceteraque  publice  ac  pri- 

vatim  hospitaliter  facta,  certatumque,  ne  a  muliere  Canusina 

populus  Venusinus  officiis  vinceretur.     Sed  gravius  onus 

Busae  multitudo  faciebat,  et  iam  ad  decem  millia  hominum 

erant.     Appiusque   et    Scipio,   postquam  incokmiem  esse 

alterum  consulem  accepcrunt,  nuntium  extemplo  mittunt, 

quantae  secum  peditum  equitumque  copiae  essent :  scisci- 

tatumque   simul,  utrum  Venusiam    adduci   exercitum,  an 

manere  iuberet  Canusii  ?  Varro  ipse  Canusium  copias  tra- 

duxit.     Et  iam  ahqua  species  consularis  exercitus  erat; 

moenibusque  se  certe,  si  non  armis,  ab  hoste  videbantur 

defensuri. 

Romam,  ne  has  quidem  rehquias  superesse  civium  socio- 

rumque,  sed  occidione  occisos  cum  duobus  exercitibus  con- 

Pavor  Ro-  sules,  delctasque  omnes  copias,  allatum  fuerat.     Nunquam, 

mae  maxi-  galya  urbc,  tantum  pavoris  tumuUusque  intra  moenia  Ro- 

*""'  mana  fuit.    Itaque  succumbam  oneri,  neque  aggrediar  nar- 

rare,  quae  edissertando  minora  vero  fecero.     Consule  exer- 

cituque   ad  Trasimenum  priore  anno  amisso,  non  vulnuss 

super  vulnus,  sed  multiplex  clades,  cum  duobus  consuUbus 

duo  consulares  exercitus  amissi  nuntiabantur:  nec  ulla  iam 

castra  Romana,  nec  ducem,  nec  mihtem  esse :  Hannibahs 

Apuham,  Samnium,  ac  iam  prope  totam  Itaham  factam. 

IVuha  profecto  aha  gens  tanta  mole  cladis  non  obruta  esset. 

Compares   cladem  ad  Aegates  insulas  Carthaginiensium, 

proeho  navah  acceptam,  qua  fracti  Siciha  ac  Sardinia  ces- 

sere,  hinc  vectigales  ac  stipendiarios  fieri  se  passi  sunt ;  aut 

2  Ta  singulos  equites  togas  et  tiini-  totum  cxercitum  vestiendum,  colligit 

cas]    Hinc',  et  ex  aliis  itidem   Livii  Aldus  Man.  dc  Quaesitis  111.   Ep.   r. 

locis,  xxix.  3.  et   36.  xliv.   16.  patet  togas   honestioribus    tantum   m    usu 

togas   etiam  a  militantibus  gestatas.  fuisse,  puta  equitibus,  centurionibus, 

At  primo  intelligendum  est  eos  togis  etc.  Crev. 

usos  esse,  non  in  acie,  sed  in  hibernis         3  Non  vulmis  super  mihius]  Non 

aut  in  otio  castrorum.     Deinde  ex  eo  simile  modo  vulnus,  illi  quod  priore 

quod  hic  solorum  equitum  fiat  mentio,  anno  acceptum  erat,  sed  potms  mul- 

€t  in  duobus  ultimis  locis  supra  memo-  tiplex   clades   nuntiabatur.      Livuim 

ratisnumerustogarum,quaemittunt'ir  saepius  ponere  wo»  . . .  sed,  pro  non 

ad  exercitus,  longe  minor  sit  tunica-  niodo,  sed  etiam,  putat  supr.  x.  6.  mfr. 

nim  numero,  nec  sufficiens  profecto  ad  xxviii.  11.  Stroth. 


mus 


Lrn.  xxii.  CAP.  r,(\.  113 

puirnain  advorsani  m  Africa,  cni  ])()slca  liic  ipsc  irainiihal  IJ.  c.  y^r;. 
succuhnil  :  nnlla  c.\  ])ai-lc  coinparandac  sunl,  nisi  ([\uk[  mi-  '^-  ^-  ^'"j. 
norc  aninio  lalac  snnt. 

P.  Fnrius  Philns  ct  M'.  Poniponins  practorcs  sciiatuin  in       55. 
ciiriam  Ilostiliam  vocaverunt,  ut  de  urbis  custodia  consnlc- «t-natus 
rcnt.     Ncqnc  cnim  dubitabant,  dclctis  cxcrcitibns,  hostcm ',""'"''.'"■■ 
ad  oppugnandam   Komam,  quod  nnuin  opus  bclli  rcstarct,  custodia. 
vcntnrnm.      Qnnm  in  malis,  sicnt   injrcntibns,  i(a  i<^notis, 
iic  consilinm  quidcm  satis  cxpcdircnt,  obstrcpcrct(iuc  cla- 
4nior  lanicntantium  mulicruin,  ct,  nondnin  ])alam  facto,  vivi 
mortui<inc  pcr  omncs  j)acnc  domos  promiscuc  complora- 
rcntur;   tum  Q.  Pabius  Maximus  censuit,  '  equites  expcdi- Rentcntia 
'tos  ct  Appia  ct  J.atina  via  mittcndos,  qni  obvios  pcrcunc- 1"''''-  ^f'"»^'- 
5 '  tando  (ali(iuos  ])rof'ccto  cx  fuga  passim  dissijiatos  forc)  rc- 
'fcrant,  quac  fortnna  consulum  at([uc  cxcrcitnum  sit ;  ct  si 
'  quid  dii  immortalcs,  miscriti  iini)crii,  rcli^iuum  llomano 
'noraini  fcccrint :    nbi  cac  C(^piac  siiit:    quo  sc  Ilannibal 
'  l)ost  prochum  contulcrit :  quid  parct,  (pnd  agat,  acturus- 
'  quc    sit.      llacc    cx])Ioranda   noscendaque    pcr   impigros 
'  iuvcnes  essc.     Illud  j^er  Patres  ipsos  agcndum,  ([uoinam 
'  magistratuum  paruin  sit,  ut  tumultnm  ac  trcj^idationcm  in 
'  urbc  tollant,  matronas  publico  arccant,  contincric[iic  iiitra 
'suum    quamquc    limcn    cogant:    comploratus   familiarum 
'cocrccant:   silcntium  ])cr  urbcm  faciant :    nuntios  rcrum 
'()mninm  ad  ]^ractorcs  deducendos   curcnt :   suac  quisquc 
6 '  fortunac  domi  anctorem  cxspcctent,  custodcsque  praetcrea 
'ad   portas    ponant,    qui    prohibeant,    qucmquam    egredi 
'  urbem :  cogantque  homines,  nullam,  nisi  urbc  ac  mocni- 
'bus  salvis,  salutcm    s])erare.     Ubi    conticuerit  tumultus, 
'recte  tum  in  curiam  Patres  revocandos,  consulcndumquc 
'  de  urbis  custodia  esse.' 
7      Quum  in  hanc  sententiam  pedibus  omnes  issent,  summo-      50 
taque  foro  per  magistratus  turba,  Patrcs  diversi  ad  sedandos 
tumultus  discessissent ;  tum  demuin  literae  a  Terentio  con- 
sule  allatae  sunt ;    <  L.  Acmilium  consulem  exercitumque 
'caesum;   sese   Canusii  esse,  rcliquias  tantae  cladis  velnt 
8'ex   naufragio    colligentem.      Ad   decem    millia   militum 


4  Nondxim  palam  facto]  sc.  Qui  7  Qumn  iii  hanc  sentcniiam  pedi- 
vivi,  qui  mortm  essent  ;  atque  ita  biis  om/ic.s  issent]  Quum  hanc  sen- 
omnes  panter  complorarentur.  teiitiani  omne.s  probasseiit.     Tunc  di- 

5  AliquQs  profecto  cx  fnya}  Pro-  cebantur  seiiatores  pedibiis  ire  in  ali- 
fectos  vulgo  legitur,  cetenim  profecto  quam  senteiitiam,  quum  eam,  non 
ex  emendat.  Gion.  receperunt  Stroth.  voce  et  verbis,  sed  solo  pedum  motii, 
et  Bekker.  probabant ;  transeundo  scilicet  in  hanc 

6  A  uctorem  e.rspectent]  Domi  ex-  illamve  partem,  prout  huic  vel  illi  sen- 
spectent  nuncios,  qui  de  sua  quemque  tentiae  assentiebantur.  Crev. 
fortuna,  de  suis  scilicet  servatis  aut  8  Ad  decem  millia  militum]  Forte 
amissis,  certiorem  faciant.  ad  quattuordecim  minia.   Nam  decem 

VOL.  II.  I 


114 


TITI   LIVII 


U.  C.  536.'ferme  esse  incompositorum  inordiuatorumque.     Poenuni 
A.  C.  ^2'6..seclere  ad  Cannas,  in  captivorum  pretiis  praedaque  alia,^ 
'  nec  victoris  animo,  nec  magni  ducis  more,  nundmantem.  9 
Tum   privatae   quoque    per"  domos   clades  vulgatae   sunt: 
Cereris  sa-  adeoque  totam  urbem  opplevit  luctus,  ut  sacrum  anniver- 
crum  inter- gj^^-^^^   Ccreris  intermissum  sit;    quia  nec   lugentibus  id 
""''''™-     facere  est  fas,  nec  ulla  in  illa  tempestate  matrona  expers 
luctus  fuerat     Itaque,  ne  ob  eandem  causam  alia  quoque 
sacra    publica   aut    privata   desererentur,    senatusconsulto 
diebus  triginta  luctus  est  finitus.      Cctcrum  quum,  sedato 
urbis  tumultu,  rcvocati  in  curiam  Patres  essent,  ahae  msu- 
per  ex  Sicilia  litcrae  allatae  sunt  ab  T.  Otacilio  propraetore, 
'  Regnum  Hieronis  classe  Punica  vastari :  cui  quum  opem 
•'  imploranti  ferre  vellet,  nuntiatum  sibi  esse,  aliam  classem 
'  ad  Aegates  insulas  stare,  paratam  instructamque  ;  ut,  ubi 
'  se  versum  ad  tuendam  Syracusanam  oram  Poeni  sensissent, 
'  Lilybaeum  extemplo  provinciamque  aliam  Romanam  ag-  i 
'  grederentur.     Itaque   classe  opus  esse,  si  regem  socium 
'  Siciliamque  tueri  vellent.' 
57.  Literis  consulis  propraetorisque   lectis,   censuerunt,  M.  2 

Claudium,  qui  classi  ad  Ostiam  stanti  praeesset,  Canusmm 
ad  exercitum  mittendum,  scribendumque  consuli,  ut,  quura 
praetori  cxercitum  tradidisset,  primo  quoque  tempore, 
quantum  per  commodnm  reipublicae  fieri  posset,  Romam 
Vestales-  veniret.  Territi  etiam  super  tantas  cladcs,  quuni  ceteris 
stupri  com-  prodigiis,  tum  quod  duae  Vestales  eo  anno,  Opimia  atque 
pertae.  1,'ioi.onia,  stupri  compertae,  et  altera  sub  terra,  ut  mos  est, 
ad  portam  Collinam  necata  fuerat,  altera  sibimet  ipsa  mor- 
tem  consciverat.  L.  Cantilius,  scriba  pontificis,  quos  nunc  3 
minores  pontifices  appellant,  qui  cum  Floronia  stuprum 
fecerat,  a  pontifice  maximo  eo  usque  virgis  in  comitio  caesus 
erat,  ut  intcr  verbera  exspiraret.  Hoc  nefas  quum  inter 
tot,  ut  fit,  clades  in  prodigium  versum  esset,  decemvu'i 
libros  adire  iussi  sunt.  Et  Q.  Fabius  Pictor  Delphos  ad 
oraculum  missus  est  sciscitatum,  quibus  precibus  supphcns-  4 


millia  iam  Canusii  erant,  antequani 

Varro  eo  cum  quattuor  millibus  venit. 

Gron. 

9  mindinantem]    Hanc  elegantis- 

simam  lectionem   eruit  Gronov.  pro 

vulg.  nuntiantem.  cf.  Ennii  locus  ap. 

Cic.  Off.  i.  12.  c\ia.i\\s,  7iec  cauponantes 

bellum  sed  helligerantes. 

I  Provinciamqve  aliam']    sc.  Reli- 

quam,  ut  supr.  ii.  et  xxi.  56. 

1  Censuerunt]  Hanc  vocem,  ut 
quae  ab  omnibus  edd.  et  plerisque 
codd.  optimis  absit,  omittunt  Crev.  et 
Bekker.  sed  quum  tale  quid  certe  de- 
sideretur,  ut  Sigonius  aliique  monu- 


erunt,  Stroth.  et  Kreyssig.  inserendam 
maluerunt. 

3  Scribapontificis^quosniinc]  Scri- 
ba  pontificis,  ex  eorum  scribarum  nu- 
mero,  quos  nunc  minores  pontifices 
appellant.  Aliis  magis  placet,  referre 
vocem  quos,  non  ad  scribam,  sed  ad 
pontificem  :  scriba  pontificis,  qui  qui- 
dem  pontifex  esset  ex  eorum  numero, 
quos  nunc  minores  pontifices  appel- 
lant.  Crev.  Ceterum  tres  pontifices 
minores  commemorat  Cic.  de  Ha- 
rusp.  Respons.  6.  cf.  Niebhr.  i.  n.  775. 

4  SuppHciisqne]  Ilanc  vocem  pro 
supplicationibus,  ex  Sallust.  Catil.  9. 


servorum 
irmantur. 


]AK  X\U.    CAV.  r>H.  \\r> 

que   (lcos  ])OSsciil  |il;K'aic,  cl    (|ua('iiaiii   fiiliira    riiiis  (aiitis  r.  f.  53(). 
5cladil)us  for(>t.      Iiitcriiii  c.\  fiitalihus  libris  sacrificia  ali(|uot  ^  *'.■  ^'^- 

extraordiiiaria  fiicta;   iutcr  (juac  (lalliis  ct  (ialla,  (''"accus  in,|„.j'„,.„. 

et   (iracca,   iu  foro  hoario  sub  tcrra  vivi   dcniissi   suiit   inimmolatac. 
6locum  saxo  consacptuni,  iaiii  autc  h(^stiis  hunianis,  iTiiniinc 

Romano  sacro,  inibutum. 

Phicatis  satis,  ut  rcbantur,  dcis,  M.  Claudius  Marcelhis 

ab  Ostia  millc  ct  (juin^cntos  militc.s,  cjuos  in  cla.ssem  scri- 

f)t()s  habcbat,  lloinain,  ut  urbi  praesidio  csscnt,  mittit:  ipsc, 
cgionc  classis  (ca  tcrtia  lc<2;io  crat)  cum  tribunis  militum 

7Tcanum  Sidicinum  pracinissa,  classe  tradita  P.  Furio 
Philo  collcgac,  paucos  post  dies  Canusium  magnis  itine- 
ribus  contcndit.  Dictator  ex  auctoritate  Patrum  dictus 
M.  lunius,  et  Ti.  Scmpronius  magister  equitum,  delectu 
edicto,  iuniorcs  ab  annis  sc])tendccim,  ct  (juosdam  jjractex- 
tatos,  scribunt.      Quattuor  cx  his  Icgiones  ct  millc  ccjuitcs 

I  efFccti.  Item  ad  socios  Latinumquc  nomcn,  ad  militcs  cx 
formula  acci])icndos,  mittunt.  Arma,  tcla,  alia  ])arari 
iubcnt :  ct  vctera  hostium  s])()lia  dctrahunt  tcni])lis  ])ortici- 
busquc.  Et  aliam  forniam  novi  dclcctus  ino]:)ia  libcrorum 
capitum  ac  necessitas  dedit:  octo  millia  iuvenum  validorum  Octomillia 

z  ex  sciTitiis,  ^irius  sciscitantes  singulos,  vcllcntne  militare,  ^^ 
empta  ]iublicc  armavcrunt.     Hic  miles  magis  ]ilacuit,  quum ' 
pretio  minorc  rcdimendi  ca])tivos  co])ia  ficrct. 

Namquc  llannibal,  sccundum  tam  ]iros])cram  ad  Cannas 
jiugnam,  victoris  magis,  quam  bcUum  gcrcntis,  intcntus 
curis,  quum,  captivis  j^roductis  segregatisquc,  socios,  sicut 
ante  ad  Trebiam  Trasimennmque  lacum,  benigne  allocutus. 


B.  lugurth.  66.  Plaut.  Prol.  ad  Rud.  cf.  A.  Gellius  x.    'z8.    Niebhr.   i.   n. 

25.  in  usu  fuisse  notum  est.  1025. 

5  Fatalibus  /ibris]    Hos  Sibyllinos  9  Et  quosdam   praelextatos\    Qui 

fuisse  autumat  Plutarch.  in  Cam.  3,  nondum  practextam  doposuerant,  ut 

sed  perperam,  ut  Nicbhr.  videtur,  qui  virilem  togam  sumerent.     Pueri  in- 

libros  Albuneae,  Sibyllae  Tiburtinae,  genui  praetextam  togam  gerebant  ad 

a  Lactantio  Div.  Inst.  i.  6.  12.  me-  annum    aetatis   fere    decimum-septi- 

moratae,   hic   innui   censet  :    necnon  mum.  Crev.     Hi  vero  immunes  mi- 

hoc  sacrificio  Romanos  more  suo  fa-  litia  erant,  nisi  in  gravissimis  reipu- 

tum  eludere  voluisse,  si  quo  oraculo  blicae  temporibus. 

Gallos  vel  Graecos  homines  Romam  i  Ex  formnla]     C^ua   descriptum 

occupaturos    esse  responsum  fuisset.  erat,    quantum    numerum     militum 

De  simili  arte  fata  ludificandi  cf.  lus-  quaeque  civitas  Latini  nominis  dare 

tin.  xii.  2.  Niebhr.  i.  n.  11 26.  populo  Romano  deberet.     Simile  ex- 

6 /a/H  (7;i/<' /ios^'!«]  Anno  ante  hunc  emplum  vid.   infr.  xxvii.   10.  ubi  de 

undecinio  ad  idem  scelus,  quo  iam  coloniis  agitur.  Crev.  Similiter  Graece 

imbutum  hunc  locum  scribit  Livius,  «V  KaTaKoyov,  Thucvd.  viii.  24. 

prava    religio    Romanos    impulerat.  2    Sciscitantes    sinffuhs,   vellentne 

Gron.  militarel  Id  observat  Livius,  quia  non 

7  Teanum  Sidicinum]  Ita  dictum,  illo  modo  agebatur  cum  civibus,  qui 
ut  ab  altero  Teano,  Apuliae  oppitlo,  noninterrogabanturvellentnemilitare, 
distingueretur.  sed  citati  ad  nomina  respondere  debe- 

8  Inniores  ab  annis  septendecim]  bant.  Crev. 

I  2 


116 


TITI   LIVII 


U.  C.  536. 
A.  C.  216. 
Ilannibalis 
oratio  ad 
captivos 
Rom. 


Legati  cap- 
tivoruni. 


59. 

Eoriim 
principis 
oratio  in 
senatu. 


sine  pretio  dimisisset;  Roraanos  quoque  vocatos  (quod 
nunquam  alias  antea)  satis  miti  scrmonc  alloquitur :  '  Non 
'  intcrnccinum  sibi  csse  cum  Romanis  bcllum :  tle  dignitate 
'  atque  imperio  certare.  Et  patres  virtuti  Romanae  ces- 
*sisse:  et  se  id  anniti,  ut  suae  in  vicem  simul  felicitati  et 
'virtuti  cedatur.  Itaque  redimendi  se  captivis  copiam 
'  facere  :  pretium  fore  in  capita,  equiti  quingenos  quadriga- 
'  tos  nummos,  trecenos  pcditi,  servo  ccntenos.'  Quanquam 
aliquantum  adiiciebatur  cquitibus  ad  id  pretium,  quod  pe- 
pigerant  dedentes  sc;  lacti  taracn  quamcunque  conditionem 
paciscendi  acceperunt.  Placuit  sufFragio  ipsorum  decera 
deligi,  qui  Romam  ad  senatum  irent :  nec  pignus  aliud 
fidei,  quam  ut  iurarent  se  redituros,  acceptum.  Missus 
cum  his  Carthalo  nobilis  Carthaginiensis :  qui,  si  forte  ad 
pacem  inclinarent  animos,  conditiones  ferret.  Quum  egressi 
castris  essent,  unus  ex  iis,  rainime  Romani  ingenii  homo, 
vehit  ahquid  obhtus,  iurisiurandi  solvcndi  causa  quum  in  2 
castra  redisset,  ante  noctem  comites  assequitur.  Ubi  eos 
Romam  venire  nuntiatum  est,  Carthaloni  obviam  hctor 
missus,  qui  dictatoris  verbis  nuntiaret,  ut  ante  noctem  ex- 
cederet  finibus  Romanis.  Legatis  captivorum  senatus  ab 
dictatore  datus  est.  Quorura  princeps  M.  lunius,  '  Patres 
'  conscripti,'  incjuit,  '  ncmo  nostrum  ignorat,  nuhi  unquam 
'  civitati  vihorcs  fuisse  captivos,  quam  nostrae.  Ceterum, 
'nisi  nobis  phis  iusto  nostra  placet  causa,  non  ahi  unquam 

*  minus  neghgendi  vobis,  quam  nos,  in  hostium  potestatem 
'venerunt.  Non  enim  in  acie  per  timorem  arma  tradidi- 
'  mus ;  sed,  quum  prope  ad  noctem  superstantes  cumuhs 

*  caesorum  corporum  prochiim  extraxissenius,  in  castra  rc- 
'  cepiraus  nos.  Diei  rehquuni  ac  noctem  insequentem,  fessi 
'  labore  ac  vuhieribus,  vahum  sumus  tutati.  Postero  die, 
'  quura  circurascssi  ab  exercitu  victore  aqua  arcereraur,  nec 
'uha  iam  per  confertos  hostes  erurapendi  spes  esset,  nec 

*  esse  nefas  ducereraus,  quinquaginta  raihibus  horainura  ex 
'  acie  nostra  trucidatis,  ahquera  cx  Cannensi  pugna  Roma- 
'  nura  mihtem  restare ;  tura  derauni  pacti  sumus  pretiura, 
*quo  rederapti  diraitteremur :  arma,  in  quibus  nihil  iam 
'  auxihi  erat,  hosti  tradidimus.  Maiores  quoque  acce- 
'peraraus  se  a   Gahis  auro  rederaisse  :   et  patres  vestros,  3 

*  asperrimos  ihos  ad  conditionera  pacis,  legatos  taraen  cap-  4 


1  lurisiurandi  solvendi  ccMsa'^  cf. 
Cic.  de  Off.  iii.  32.  liberatum  se  esse 
iureiurando  interpretabatur. 

3  Patres  vestros^  Nostros  edd.  ante 
Gron.  Hinc  quodammodo  patere  cen- 
set  Drak.  legatum,  sc.  M.  lunium,  in 
senatum  allectum  non  fuisse,  et  patres 


vest7-os  senatores  notare,  qui  tempore 
belli  cum  Pyrrho  gesti  vixemnt. 

4  Legatos  tamen~\  C.  Fabricium 
aliosque,  qui  post  cladem  a  Laevino 
consule  inter  Heracleam  et  Pando- 
siam  acceptam,  ad  Pyrrhum  missi 
sunt. 


Lin.  XXir.   (JA1\  ryj.  117 

'  (IvoniiM  r(>(liim'n(l()nim  f^ratia  'rarcnliim  misisso.  A((|iii,  u.  c;.  536. 
'  et  nd  Alliam  caim  (JaUis,  ct  ad  1  Icracleam  cum  Pyrrho,  ^-  ^-  ^'^*- 
'  iitra(|iic  11011  (am  cladc  iiiiamis,  (iiiam  pavore  ac  fuga, 
'  pu<;iia  lliit.  (^auneuscs  campos  aeervi  li(^nianorum  cor- 
'  ponun  tcgunt:  ncc  supersumus  pu<j;nac,  nisi  in  quibus 
'  trucidandis  ct  fcrruni  ct  vircs  hostcm  dcfcccrunt.  Sunt 
'  etiam  de  nostris  ([uidam,  (|ui  ne  in  acic  (juidem  rcfiijj;c- 
'  runt :  scd,  pracsidio  castris  rclicti,  ([uiim  castra  tradercntur, 
'  in  j)otcstatcm  liostium  vencrunt.  Jlaud  cquidem  uUius 
5 '  civis  et  commilitonis  fortnnac  aut  conditioni  invideo,  nec 
'  prcmcndo  alium  me  extuHsse  velim:  nc  illi  quidem,  (nisi 
'  }K>rnicitatis  peduin  ct  cursus  alic[uod  pracmium  est)  qui 
'  plcric[uc  incrmcs  cx  acic  fu<>;ientes  non  prius,  c^uam  Ve- 
'  nusiac  aut  (Janusii,  constiterunt,  se  nobis  merito  practulc- 
'  rint,  oloriati([uc  sint,  in  se  plus,  ([uam  in  nol)is,  pracsidii 
'  reipul)licae  esse.  Sed  illis  ct  boiiis  et  fortibus  militibus 
'  utcmini :  et  nobis  ctiam  promptioribus  ])ro  patria,  c[uod 
'  beneficio  vestro  redempti  at([uc  in  patriam  rcstituti  fucri- 
'  mus.  Delectum  ex  omni  aetate  et  fortuna  habetis  :  octo 
'  millia  servorum  audio  armari.     Non  minor  numerus  noster 

*  est,  ncc  maiorc  j)retio  redimi  possumus,  c[uam  hi  cnumtur. 
'Nam  si  confcram  nos  cum  illis,  iniuriam  nomini  llomano 
'faciam.  IUud  etiam  in  tali  consilio  animadvertendum 
'vobis  ccnseam,  Patrcs  conscripti,  (si  tamen  duriorcs  csse 
'  velitis,  c[uod  nullo  nostro  merito  faciatis)  cui  nos  hosti  re- 

6 '  licturi  sitis.  Pyrrho  videlicet,  f[ui  nos  hospitum  numero 
'  habuit  ca])tivos,  an  barbaro  ac  Poeno  ;  qui  utrum  avarior, 
'  an  crudclior,  sit,  vix  existimari  })otest.  Si  videatis  catenas, 
'squalorcm,  deformitatem  civium  vestrorum,  non  minus 
'profecto  vos  ea  spccics  moveat,  f[uam  si  ex  altera  partc 
'cernatis  stratas  (Janncnsibus  cam])is  legiones  vcstras.  In- 
'  tueri  potestis  sollicitudinem  et  lacrimas  in  vestibulo  cm*iae 
'  stantium  cognatorum  nostrorum,  exspectantiumque  re- 
'  sponsum  vestrum.  Quum  ii  pro  nobis  proque  iis,  rjui  ab- 
'  sunt,  ita  suspensi  ac  soUiciti  sint ;  fjuem  censetis  animum 
'  ipsorum  esse,  quorum  in  discrimine  vita  libertasque  est?  Si, 
'  me  tlius  fidius,  ipse  in  nos  mitis  Ilannibal  contra  naturam 

*  suam  esse  velit,  nihil  tamen  nobis  vita  o})us  esse  censea- 
7 '  mus,  quum  indigni,  ut  a  vobis  redimeremui*,  visi  simus. 

'  Rediere  Romani  quondam  remissi  a  Pyrrho  sine  pretio 
'  capti ;  sed  rediere  cum  lcgatis,  primoribus  civitatis,  ad  re- 
'  dimendos  sese  missis :  redeara  ego  in  patriam,  trecentis 

5  Nec  premendo  alium]    cf.  Supr.  lcgendum  pro  vulg.  «M/n?/*-.    Nonenim 
12.  premendorumr/KC  superiorumarte.  rem  affirniat  orator  ;  sed,  si  ea  con- 

6  Qui  710S  hospitum  numero^  Nos-  tingat,  quid  silji  animi  futurum  sit, 
tros  scilicet,  vcl  Romanos.  Duker.  tcstatur, 

7  Visi  simus\  Ita  Muretus  censet 


118  TITI  LIVIl 

U.  C.  536.  <  numniis  non  aestimatus  civis  ?  Suum  quisque  habet  ani- 
A.  C.  216.  <  jjjyj^^  Patres  conseripti.     Scio  in  discrimine  esse  vitam 
'  corpusque  meum.     Magis  me  famae  periculum  movet,  ne 
'  a  vobis  damnati  ac  repulsi  abeamus :  neque  enim  vos  pre- 
'  tio  pepercisse  homines  credent.' 
60.  Ubi  is  finem  fecit,  extemplo  ab  ea  turba,  quae  in  comitio 

erat,  clamor  flebilis  est  sublatus,  manusque  ad  curiam 
tendebant  orantes,  ut  sibi  hberos,  fratrcs,  cognatos  redderent. 
Feminas  quoque  metus  ac  necessitas  iri  foro  tm-bae  huics 
virorum  immiscuerat.  Senatus,  summotis  arbitris,  consuh 
coeptus.  Ibi  quum  sententiis  variaretur,  et  ahi  redimendos 
de  pubhco,  ahi  nuham  pubhce  impensam  faciendam,  nec 
prohibendos  ex  privato  redimi ;  si  quibus  argentum  in  prae- 
sentia  deesset,  dandam  ex  aerario  pecuniam  mutuam,  prae-  9 
dibusque  ac  praediis  cavendum  populo,  censerent ;  tum  T. 
Manhus  Torquatus,  priscae  ac  nimis  durae,  ut  plerisque 
videbatur,  severitatis,  interrogatus  sententiam,  ita  locutus 
Manliua  fertur :  '  Si  tantummodo  postulassent  legati  pro  iis,  qui  in 
captf\*i  re-  '  hostium  potcstatc  sunt,  ut  redimerentur,  sine  uhius  insec- 
dimiintur.  '  tatione  eorum,  brevi  sententiam  peregissem.  Quid  enim 
'  ahud  quam  admonendi  essetis,  ut  morem  traditum  a  patri- 
'  bus,  neccssario  ad  rem  mihtarem  exemplo,  servaretis  ? 
'  Nunc  autem  quum  prope  gloriati  sint,  quod  se  hostibus 
'  dediderint,  praeferrique  non  captis  modo  in  acie  ab  hosti- 
'  bus,  sed  etiam  iis,  qui  Venusiam  Canusiumquc  pervene- 
*  runt,  atque  ipsi  C.  Terentio  consuh,  aequum  censuerint ; 
'  nihil  vos  eorum,  Patres  conscripti,  quae  ihic  acta  sunt, 
'  ignorare  patiar.  Atque  utinam  haec,  quae  apud  vos  ac- 
'  turus  sum,  Canusii  apud  ipsum  exercitum  agerem,  optimum 
'  testem  ignaviae  cuiusque  et  virtutis :  aut  unus  hic  sahem 
'  adesset  P.  Sempronius,  quem  si  isti  ducem  secuti  essent, 
'  mihtes  hodie  in  castris  Komanis,  non  captivi  in  hostium 
'potestate  essent.  Sed  quum,  fessis  pugnando  hostibus, 
'  tum  victoria  laetis  et  ipsis  plerisque  regressis  in  castra  sua, 
'noctem  ad  erumpendum  hberam  habuissent,  et  septem 
'  armatorum  hominum  mihia  perrumpere  etiam  confertos 
'  hostes  potuissent ;  neque  per  se  ipsi  id  facere  conati  sunt, 
'  nequc  ahum  sequi  vohierunt.  Nocte  prope  tota  P.  Sem- 
'  pronius  Tuditanus  non  destitit  monere,  adhortari  eos,  dum 
'  paucitas  hostium  circa  castra,  dum  quies  ac  silentium  esset, 
'  dum  nox  inceptum  tegeret,  se  ducem  sequerentur :  ante 

8  Necessilas']  Utrumde  calamitate  praedia  obliganda  iiopulo,  quibus  ca- 
publica,  an  de  sanguinis  coniunctione  veretur  redditum  iri  eas  ppcuniae 
accipicnduni  sit,  non  satis  liquet.  summas,  quae  ex  aerario  mutuae  da- 
DoER.  rentur.  Crev.   cf.  supr.  vii.  22.  aera- 

9  Praedibns<jue  ar.  praediis  ca-  riitm  ....  dissolvit,  ut  populo  prius 
vendum  pnpulo]    Pracdcs  dandos  et     caveretur. 


J.TR  XXIT.    VAW  r,().  110 

luccin  pcrvciiirc  iii  liita  loca,  iii  sociunini  urbcs  possc.  Sicut  r.  V.  5./1. 
avoruni  nicnioria  1*.  Dccius  trihunus  niilitinn  iu  Sunniio  ;  ^^*  ^-  ^'"- 
sicut,  nobis  adolcsccntibus,  priorc  Pnnico  bcllo  Caij)urnius 
FTannna  trcccntis  voluntariis,  <|uuin  atl  tunniluni  cos  capi- 
cnduin,  situm  inter  medios  hostes,  duceret,  dixit:'  Mori- 
unur,  militcs,  ct  morte  nostra  eripianuis  ex  obsidione  cir- 
cumventas  legiones :  '  si  Iioc  P.  Sempronius  diceret ;  ncc 
viros  quideni,  nec  Romanos  vos  duccret,  si  ncmo  tantae 
virtutis  cxstitissct  comcs.  Viam  non  ad  gloriam  magis, 
quam  ad  salntcm,  fcrcntcm  dcmonstrat ;  rcduces  in  patriam 
ad  parcntcs,  ad  coningcs  ac  liberos  facit.  Ut  scr\'emini, 
deest  vobis  animns?  quid,  si  moriendnm  pro  ])atria  csset, 
faceretis?  Quinquaginta  millia  civium  sociorumque  circa 
vos  eo  ipso  die  caesa  iacent.  Si  tot  exempla  virtutis  non 
movent,  nihil  nnqnam  movebit :  si  tanta  cladcs  vilem  vitam 
non  fecit,  nnlla  facict.  Libcri  atque  incolnmcs  dcsidcrate 
patriam :  imo  dcsidcratc,  dnm  patria  cst,  dnm  civcs  eius 
estis.  Scro  nunc  desidcratis,  deminuti  capitc,  al)alicnati 
iurc  civinm,  scrvi  Carthaginicnsium  focti.  Prctio  rcdituri 
estis  eo,  unde  ignavia  ac  nequitia  abistis  ?  P.  Sempronium, 
civem  vestrum,  non  audistis,  arma  capere  ac  sequi  sc 
iubentem :  Ilannibalem  post  panllo  audistis,  castra  prodi 
et  arma  tradi  iubcntcm.  Quam  ego  ignaviam  istornm  ac- 
cuso,  quum  scelus  possim  accusare  ?  Non  enim  modo  sequi 
recusarunt  bcne  monentcm,  sed  obsistere  ac  rctinere 
conati  snnt,  ni  strictis  gladiis  viri  fortissimi  incrtcs  snm- 
movissent.  Prius,  inquam,  P.  Sempronio  per  civium  ag- 
men,  quam  per  hostium,  fuit  erumpendum.  Hos  cives 
patria  desideret?  quorum  si  ceteri  similes  fuissent, 
neminem  hodie  ex  iis,  qui  ad  Cannas  pugnaverunt,  civem 
haberet.  Ex  millibus  septem  armatorum  sexcenti  cxstite- 
runt,  qui  ernmpere  audercnt,  qui  in  patriam  libcri  atque 
armati  redirent:  neque  iis  f|uadraginta  millia  hostium 
obstitere.  Quam  tutum  iter  duarum  prope  legionum  agmini 
futurum  censetis  fuisse?  Haberetis  hodie  viginti  millia 
armatorum  Caruisii,  fortia,  fidelia,  Patrcs  conscripti. 
Nunc  autem  quemadmodum  hi  boni  fidelesque  (nam  fortes 
ne  ipsi  quidem  dixerint)  cives  esse  possunt?  nisi  quis  cre- 
dere  potest  fuisse,  ut  erumpentibus,  quin  erumpcrent,  ob- 


1  P.  Deches  tribunus  mililum']  cf.  ea  de  qua  hic  agitiir,  quae  maxima 
Supr.  vii.  34.  De  Calpumio  Flamma  dicitur,  cst,  quum  aliquis  simul  et  ci- 
cf.  Liv.  Epit.  xvii.  A.  Gell.  iii.  7.  vitatem  et  libertatem  amittit.  Ckev. 
Zonar.  viii.  12,  13.  cf.  Gaii  Inst.  i.  §   159.     lustin.  Inst. 

2  Deminuti   capite]    Sic   Regulus  i.  §  16.  Festus  v.  Deminutiis  capite. 
apud  Hor.  Od.  iii.  5.  dicitur  capitis         3   Ut  erumpentihiis]    Scilicct  tum. 
minnr.     Capitis  deminutio  est  prioris  quum  conati  sunt.  Doer. 

status  mutatio.    Haec  triplex  est.    At 


120  TITI  LIVII 

U.  C.  536. '  sistere  conati  sunt :  aut  non  inviderc  cos,  quum  incolumi- 

A.  C.  216.  «i^j^^j^  j-^j^^  gloriae  illorum  per  virtutem  partac,  quum  sibi 

'  timorem  ignaviamque  servitutis  ignominiosae  causam  esse 

'  sciant.     Maluerunt  in  tentoriis  latentes  simul  hicem  atque 

'  hostem  exspectare,  quum  silentio  noctis  crumpendi  occasio 

'  esset.     At  enim  ad  erumpendum  e  castris  defuit  animus ;  4 

'ad  tutanda  fortiter  castra  animum  habuerunt.     Dies  no- 

'  ctesque  ahquot  obsessi,  vallum  armis,  se  ipsi  tutati  vallo 

'  sunt :  tandem  uhima  ausi  passique,  qaum  omnia  subsidia 

'  vitae  abessent,  aifectisque  fame  viribus,  arma  iam  sustinere 

'  nequirent,  necessitatibus  magis  humanis,  quam  armis,  victi 

'  sunt.     Orto  sole  hostis  ad  vallum  accessit :  ante  secundam 

'  horam,  nullam  fortunam  certaminis  experti,  tradiderunt 

'  arma  ac  sc  ipsos.     Ilaec  vobis  ipsorum  per  biduum  mihtia 

'  fuit.     Quum  in  acie  stare  ac  pugnare  decuerat,  tum  in 

'  castra  refugerunt :  quum  pro  vaUo  pugnandum  erat,  castra 

'  tradiderunt,  neque  in  acie  ncque  in  castris  utiles.     Vos 

'  redimam  ?    quum  crumpcre  castris  oportet,  cunctamini  ac 

'  manetis :  quum  manere,  castra  tutari  armis  necesse  est,  et 

'  castra  et  arma  et  vos  ipsos  traditis  hosti.     Ego  non  magis 

'  istos  redimendos,  Patres  conscripti,  censeo,  quam  illos  de- 

'  dendos  Hannibah,  qui  permedios  hostes  e  castris  eruperunt, 

'  ac  per  summam  virtutcm  se  patriae  restituerunt.' 

61.  Postquam  Manlius  dixit,  quanquam  Patrum  quoque  ple- 

Senatus      rosque  captivi  cognatione  attingebant,  praeter  exemplum 

jl*^^"  g^^jjylJP' civitatis  minime  in  captivos  iani  inde  antiquitus  indulgcntis, 

esse  redi-    pccuniac  quoque  summa  homines  movit :  quia  ncc  aerarium 

mendos.     exhaurirc,  magna  iam  summa  erogata  in  servos  ad  mihtiam 

emendos  armandosque,  nec  Ilannibalcm  maxime  huiusce 

rei,  ut  fama  erat,  egentem   locupletari  volebant.     Quum 

triste  responsum, '  non  redimi  captivos,'  redditum  esset,  no- 

vusque  super  veterem  luctus  tot  iactura  civium  adiectus 

esset,  cum  magnis  fletibus  questibusque  legatos  ad  portam 

Nimis  cal-  prosecuti  sunt.     Unus  ex  iis  donium   abiit,  quod  fallaci 

hda  luiis-   1'eJitu   in  castra   iureiurando  se    exsolvisset.      Quod   ubi 

t   '  j.g(.jjtjo  innotuit,  relatumque  ad  senatum  est,  omnes  censuerunt, 

comprchendendum  et  custodibus  publice  datis  deducendum 

ad  Ilannibalcm  esse. 

Est  et  aha  de  captivis  fama,  decem  primos  venisse :  de  5 
iis  quum  dubitatum  in  senatu  essct,  admitterentur  in  urbem, 
nec  ne ;    ita  admissos  esse,  ne  tamcn  iis  scnatus  daretur. 
Morantibus  deinde  longius  omnium  spe,  ahos  tres  insuper 
legatos  venisse,  1j.  Scribonium,  ct   C.  Calpurnium,  et  L. 

4  At  cmml  Forma  obiectionis  usi-  llanc  sequitur  Acilius,(jui  Graece  his- 
tatior,  (]uam  uoliis  ii^sis  facientes,  dc-  toriam  scripsit.  cf.  Cic.  Off.  iii.  32.  A. 
inde  refellimus.  Coll.  vii.  18. 

5  Enl   ct   alia    dc    captivh  fama} 


Lin.  XXII.    CAP.  01.  121 

Manlium.  'l\\\\\  (lcimiiu  ab  coguato  .Scrihouii  (rihuuo  ple-U.  C.  536. 
bis  (lc  rcdiuicndis  captivis  rclatum  cssc;,  ncc  ccusuissc  rcdi-^'  ^-  ^'"' 
mcndos  scnatum  :  ct  novos  Ic<^atos  trcs  ad  llanuil^alcm  rc- 
vcrtissc,  dcccm  vetcrcs  rcmansisse ;  quod,  |)cr  causam  rc- 
cognosccndi  nomina  captivorum  ad  llanniljalem  cx  itincre 
regrcssi,  rcligionc  scse  cxsolvisscnt:  dc  iis  dcdcudis  niagna 
contcntionc  actum  in  scnatu  cssc;  victos(|uc  j^aucis  scu- 
tentiis,  ({ui  dcdcndos  ccusucriut.  (vCtcrum  ])roxiiuis  ccn- 
soribus  adco  omnibus  notis  iguominiis(|uc  confcctos  cssc,  ut 
quidam  conun  mortcm  sibi  ipsi  cxtcmplo  conscivcrint : 
cctcri  non  foro  solum  omni  deinde  vita,  sed  prope  lucc  ac 
publico,  carucrint.  Mirari  magis,  adco  discrcpare  intcr 
auctorcs,  quam  quid  veri  sit,  disccrncre  qucas. 

Quanto  autcm  maior  ca  cladcs  supcrioribns  cladibus 
fucrit,  vcl  ca  rcs  indicio  cst,  (piod,  qui  sociorum  ad  cam 
diem  firmi  stetcrant,  tum  labare  cocpcrunt,  nulla  ])rofccto 

6alia  dc  re,  (|uam  quod  dcsj)ci'averant  de  im])crio.     Defeccrc  Dcfectio 
autcm   ad  Poenos  hi  ])opuli:    Atcllani,   Calatini,  IIir])ini, '"'''''"'■"'"• 
A]:)ulorum  pars,  Samnitcs  ])ractcr  Pcntros,  Bruttii  omnes, 

7  Lucani :  j)ractcr  hos  Surrentini,  ct  Graecorum  omnis  fcrmc 
ora,   Tai*cntini,    Metaj)ontiui,    Crotonienscs,  Locrique,   ct 
Cisalj)ini  omncs  Galli.     Ncc  tamcn  hac  cladcs  defectioncs-  Pacis  ta- 
que  sociorum  movcrunt,  ut  j)acis  un^iuam  mentio  aj)ud  llo-  "^*^"  "^^^' 
nianos  ficrct ;  nc(juc  ante  consulis  Romam  advcntum,  ncc 
postquam  is  rcdiit,  rcnovavitquc  mcmoriam  acccjitae  cladis. 
Quo  in  temj)orc  ij)so  adeo  magno  animo  civitas  fuit,  ut  con-  Varroni 
suli,  cx  tanta  clade,  cuius  ij3sc  causa  maxima fuisset,  redeunti,  ;^''^iam 
et  obviam  itum  frequenter  ab  omnibus  ordinibus  sit,  etgratiae 

Sgratiac  actac,  quod  dc  rcpublica  non  desjDcrasset :    cui,  siactae. 
Carthaginicnsium  ductor  fuissct,  nihil  rccusandum  suj)plicii 
foret. 

6  Defecere  antem  ad  Poenos]  Non  corum  oram  pertinent.  Crev. 
statim,   sed    post    annum    elapsum  :  8  Si  Carthaginieiisium  diictor  fu- 
neque  nisi  quarto  abhinc  aniio  Meta-  issef]  Mira  fuit  Carthaginiensium  in 
pontuni  et  Thurii  defecere.   cf.  Polyb.  duces  suos  acerbitas,  quos  in  crucem 
iii.  118.  tollere  soliti  crant,  non  modo  si  culpa 

7  Surrentim'^  Lege  cum  Gronovio  sua  victi  fuissent,  sed  etiam  si  ijrospero 
Sallentini.  Nam  Surrentini,  qui  sunt  eventu,  j)ravo  cousilio,  rcm  gessissent. 
in    Campaniae    ora,   debuissent  poni  Crev.  cf.  Polyb.  i.  2.  et  24. 

post  Calatinos.  At  Sallentini  ad  Grae- 


EPITOME    LIBRl    XXIII. 


CAMPANI  ad  Hannlbalem  defecerimt.  Nuntlus  Cammisis 
victoriae  Mago  Carthaginem  missus,  anmdos  aureos,  a  digitis 
occisurum  Romanorum  detractos,  in  vestibnlo  curiae  effudit : 
quos  excessisse  modii  mensuram  traditur.  Post  quem  nun- 
tium  Hanno,  vir  ex  Poenis  nobilissimus,  suadebat  senatui 
Carthaginiensium,  ut  pacem  a  popido  Romano  peterent :  nec 
tenuit,  obstrepente  Barcina  factione.  Claudius  3Iarcellus 
praetor  ad  Nolam,  erujitione  adversus  Hannibalem  ex  oppido 
facta,  prospere  pugnavit.  Exercitus  Hannibalis  per  hiberna 
Capuae  ita  luxuriatus  esi,  id  corporum  viribus  atque  ani- 
morum  enervaretur.  CasHinum,  a  Poenis  obsessum,  itafame 
vexatum  est,  ut  lora  et  pellcs  scutis  detractas,  item  mures, 
essent ;  et  nucibus,  per  Vidturmim  amnem  a  Romanis  missis, 
vixerint.  Senatus  ex  equestri  ordine  hominibus  centum  nona- 
ginta  septem  sup^jletus  est.  L.  Postumius  p^raetor  a  Gallis 
cum  exercitu  caesus  est.  Cn.  et  P.  Scipiones  in  Hispania 
Hasdrubalem  vicerunt,  et  Hispaniam  suam  fecerunt.  Reli- 
quiae  Cannensis  exercitus  in  Siciliam  relegatae  sunt ;  ne  re- 
cederent  inde,  nisijinito  hello.  Inter  PhiUppum  Macedonum 
regem  et  Hannihalem  societas  iuncta  est.  Sempronius  Grac- 
chus  consid  Camjjanos  cecidit.  Praeterea  in  Sardinia  feli- 
citer  a  T.  Manlio  praetore  adversus  Poenos  Sardosque  res 
gestas  continet :  a  quo  Hasdrubal  dux,  et  Mago,  et  Hanno 
capti.  Chiudius  Marcellus  praetor  Hannibalis  exercitum  ad 
Nolam  proelio  fudit  et  vicit :  primusque  tot  cladibus  fessis 
Romanis  meliorem  spem  belli  dedit. 


T.    i;iVIl    PATAVTNI 

L  I  B  E  R    XXIII. 


1  A    ECIS   Hannibal  post  Cannensem  pugnam  captis  ac  U.  C.  536. 
Xi^    direptis,  confcstini  ex  Apulia  in  Samnium  moverat:^^-  ^-  '^"^- 

2  accitus  in  Ilirpinos  a  Statio,  pollicente  se  Compsam  tradi-  iiannibali 
turum.      Compsanus  erat  Trcbius  iiol^ilis  inter  suos  :    sed  Compsa 
premebat  eum  Mopsiorum  factio,  familiae  per  gratiam  llo-^'^'*  """^" 
manorum  ])otentis.     Post  fainam  Cannensis  pugnae,  vulga- 
tumque   Trebii   sermonibus   adventum    Ilannibalis,   quum 
Mopsiani  urbcm  cxcessissent ;  sine  certamine  tradita  urbs 
Poeno,  praesidiumque  acceptum  est.    Ibi  praeda  omni  atque 
impcdimentis  relictis,  exercitu  partito,  Magonem  regionis 

eius  urbes,  aut  deficientes  ab  Ilomanis  accipere,  aut  detrec- 
tantes  cogere  ad  defectionem  iubet :  ipse  per  agrum  Cam-  Neapolim 
panum   marc    inferum  petit,   oppugnaturus   Neapolim,   ut''^^'*' 
urbeni  maritimam  haberet.     Ubi  fines  Neapolitanorum  in- 
travit,  Numidas  partim  in  insidiis,  (et  pleraeque  cavae  sunt 
viae,  sinusquc  occulti)  quacunque  apte  poterat,  disposuit : 
alios,  prae  sc  actam  praedam  ex  agris  ostentantes,  obequi- 
tare  portis  iussit.     In  quos,  quia  nec  multi,  et  incompositi 
videbantur,  quum  turma  equitum  erupisset,  ab  cedentibus 
consulto  tracta  in  insidias,  circumventa  est:   nec  evasisset 
quisquam,  ni  mare  propinquum,  et  haud  procul  litore  naves, 
piscatoriae  pleraeque,  conspectae  peritis  nandi   dedissent 
eifugium.     AHquot  tamen  eo  proelio  nobiles  iuvenes  capti 
caesique  sunt :   inter  quos  et  Hegeas  praefcctus  equitum,  Conspe- 
intemperantius  cedentes  secutus,  cccidit.     Ab  urbe  oppu- ^*^™  "PP^'' 

•^  ■'■■'•        gnarc  non 

audet. 

I  Aecis  Ilanuibal]    In   plur.  edd.  bit,  uV)i  noster  .drpw  legit.  supr.  xxii. 

Hannibal,  post  Cannensem  pugnam,  12. 

castra  capta  ac  direpta,  confestim  etc.         2    Accilus  in  Hirpinos  a  Statio] 

Nostra  autem  lectio,  quam  Bckker.  Idem  infr.  Trchins  vocatur,  iit  nomen 

recepit,  ex  Gronov.  coniectura  pro\e-  integrum  fuerit  Stalins  Trebius.     Et 

nit.  Aecae  Apulorum  oppidum,  ciuus  hic  facile  crediderimus  cum  Gronovio, 

mentio  infr.  xxiv.  20.  occurrit.     Ce-  scripsisse    Livium    a    Statio    Trehio. 

terum  Polyb.  iii.  86.  Fabium  Maxi-  Est   enim   Statius  praenomen   Itali- 

mum  primum  in  conspectum  Hanni-  cum.  Ckev. 
balis  liaud  procul  Aecis  venisse  scri- 


cuna. 


124  TITI   LIVII 

IT.  C.  536.  gnanda  Poenum  absterrucrc  conspecta  moenia,  hauclqua- 
A.  C.  21 6.  qnam  prompta  oppugnanti. 

2.  Inde    Capuam  llectit  iter,  luxuriantem   longa  felicitate  3 
ItCapuam.  atque  indulgentia  fortunae,  maximc  tamen,  inter  corrupta 

omnia,  licentia  plebis  sine  raodo  libertatem  exercentis. 
Pacuvii  Senatum  et  sibi  et  ])lebi  obnoxium  Pacuvius  Calavius  fece-  4 
ifrauT"  ^^^''  ^^^^^^^^  idem  ac  popularis  bomo,  ceterum  malis  artibus 
nactus  opcs.  Is  quum  eo  forte  anno,  quo  res  male  gesta 
ad  Trasimenum  cst,  in  summo  magistratu  esset,  iam  diu  in- 
festam  senatui  plebem,  ratus,  per  occasionem  novandi  res, 
magnum  ausuram  facinus,  ut,  si  in  ea  loca  Hannibal 
cum  victore  exercitu  venisset,  trucidato  senatu  traderet 
Capuam  Poenis;  improbus  homo,  sed  non  ad  extremum 
perditus,  quum  mallet  incolumi,  quam  eversa,  repubhca 
dominari ;  nullam  autem  incolumem  esse  orbatam  publico 
consilio  crederet,  rationem  iniit,  qua  et  senatum  servaret,  et 
obnoxium  sibi  ac  plebi  faceret.  Vocato  senatu,  quum,  sibi 
defectionis  ab  Romanis  consihum  placiturum  nullo  modo, 
Senatum  nisi  neccssarium  fuisset,  praefatus  esset ;  '  quippe  qui 
'aiuht  111  i  hberos  ex  Ap.  Ciaudii  filia  haberet,  fihamque  Romam  5 
'  nuptum  L.1V10  aedisset ;  ceterum  maiorem  multo  rem 
'  magisque  timendam  instare ;  non  enim  per  defectionem  ad 
'tollendum  ex  civitate  senatum  plebem  spectare,  sed  per 
*  caedem  senatus  vacuam  rempublicam  tradere  Hannibali 
'  ac  Poenis  velle ;  eo  se  periculo  posse  hberare  eos,  si  se 
'  permittant  sibi,  et,  certaminum  in  repubhca  obhti,  credant:' 
quum  omncs  victi  mctu  permitterent ;  '  Claudam  in  curia 
'  vos,'  inquit, '  et,  tanquam  et  ipse  cogitati  facinoris  particeps, 
'  approbando  consiha,  quibus  nequicquam  advcrsarer,  viam 
'sahiti  vestrae  inveniam.  In  hoc  fidem,  quam  vuUis  ipsi, 
'  accipite.'  Fide  data  egressus,  claudi  curiam  iubet,  prae- 
sidium([uc  in  vestibulo  rehquit ;  ne  quis  adire  curiam  iniussu 

3.  suo,  neve  inde  egredi  possit.  Tunc  vocato  ad  concionem 
Populotol-  populo,  '  Quod  saepc,'  inquit,  'optastis,  Campani,  ut  supphcii 
tus  poTes^  '  sumcndi  vobis  ex  improbo  ac  detestabih  senatu  potestas 
tatern  fiicit.  *  csset ;  cam  nunc,  non  per  tumukum  expugnantes  domos 

'  singulorum,  quas  praesidiis  chentium  servorumque  tuentur, 

3  Luxuriantern\  Verbo  luxuriari  iiulli,  similemque  corruptioTiem  Pa- 
exprimuntur  omnia  vitia  quae  ex  otio  cuvium  pro  voce  Pacullum,  vel  Pac- 
nimiaque  copia  nascuntur,  deliciae,  tulum,  etiam  in  Sil.  Ital.  xi.  58.  ex  li- 
supcrbia,  contemptus  legum,  etc.  brorum  inscitia  irrepsisse.  Ceterum 
Crev.  de  Calaviis,  gente  Campana,  cf.  supr. 

4  Pacuvius  Calavius']  cf.  Diodor.  ix.  7.  et  26. 

Excerpt.xxvi.  i.e  Vatican.Codd.  edit.         5  Ex  Ap.  C/atidii  Jilia]     Q,uippe 

ab  A.  Maio  1827.  u))i  legitur,  civem  municipalibusconnubium  cum  civibus 

(juendam,nomiiiePaiK'ylumPaucum,  Romanis  dabatur.  cf.  Nieblii-.ii.n.  154, 

suasisse  Campanis,  ut  ad  Carthagini-  Orationem  hanc  cx  veil)o  i/Kjiiit  peii- 

enses  deticerent.     PdcnUnm  vcro  hic  dere  putat  Crev.    cf.  supr.  xxii.  18. 
scribendum    cxislimaut    critiei    non- 


LTI}.   XXTIT.    CAP.    1.  125 

'  onni  snnniio  vostro  jXTicnlo,  scd  tiitani  liabctis  ac  lihcrain.  \L  C.  536. 
'  ('lausos  onincs  in  cnriani  accipitc,  solos,  incnncs:  ncc^-^'^'''* 
'(inic(|uain  raptiiu,  ant  lortc  tcincrc  cj:;crilis.  l)c  singiilo- 
'ruin  ca})itc  vobis  ius  sciitcntiae  diccndac  faciam,  ut,  (juas 
'qnisc^nc  mcritus  cst,  pocnas  pcndat.  Sed  antc  omnia  ita 
'  vos  irac  indulgcrc  oportct,  ut  potiorcm  ira  salutcm  atquc 
'utilitatcm  vcstrain  habcatis.  Etcnim  hos,  ut  opinor, 
'  odistis  scnatorcs ;  non  senatiini  oninino  hahcrc  non  vultis  : 
'(pnppc  aut  rcx,  ((juod  al)<)ininaiidnin)  aut,  quod  unnin 
'  libcrac  civitatis  consilinm  cst,  scnatus  hahcudus  cst.    lta(juc 

*  dnac  rcs  siinul  aii;cndae  snnt  vohis,  ut  ct  veterem  scnatum 

*  tollatis,  ct   novum    cooptctis.     Citari  sinp;uIos   senatorcs  Diimmodo 
'  iuhebo,  de  qiiorum  capite  vos  consulam.      Quod  dc  quoque  ""^  "»■"""•1- 

,  -.^-      /;    i        o     1        •        •        •        1  •  !•  ^       tus  coopte- 

censueritis,  rict.  feed  pnus  ni  cuis  locum  virum  iortem  actur. 
'strcnunm  novuin  scnatorcm  coo})tahitis,  quam  de  noxio 
'  supplicium  sumatur.'  Indc  conscdit,  et,  nominiljus  in 
urnam  conicctis,  citari,  quod  ])rimum  sorte  nomen  cxcidit, 
ipsumque  c  curia  produci  iussit.  Uhi  auditum  cst  nomcn, 
malum  ct  improbum  pro  se  quisque  clamare,  et  supplicio 
di<>;num.     Tum  Pacuvius, '  Vidco,  quae  de  hoc  sentcntia  sit 

6 '  data.     Eligite  pro  malo  atquc  improbo  bonum  senatorcm 
'  et  iustum.'     Primo  silcntium  crat  inopia  potioris  subiici-  Ilacret  po- 
undi ;  deinde,  quum  ali(juis,  omissa  vcrccundia,  qucmpiam  l'"''.'** '". 
nominasset,  nuilto  maior  cxtcmplo  clamor  oriehatur,  c|uum  .reiuiis  .se- 
alii  negarcnt  nosse ;    alii  nunc   prohra,  nunc  humilitatcm  natoribus. 
sordidamc|ue  inopiam,  et  pudendae  artis  aut  quaestus  genus, 
obiicerent.     IIoc  multo  magis  in  secundo  ac  tertio  citato 
senatore  est  factum  :  ut  ipsius  poenitere  homines  appareret; 
quem  autcm  in  eius  suhstituerent  locum,  deessc  :  cpiia  nec 

7  eosdcm  nominari  attincbat,  nihil  aliud  quam  ad  audicnda 
prohra  nominatos,  et  multo  humiliores  ohscuriorcsque  ceteii 
erant   iis,    c^ui    primi    memoriae    occurrcbant.     Ita   dilahi  Senatus  li- 
homines,   notissimum  ciuod(|ue   malum  maxime  tolerabile  ^^^"■^^^^- 
dicentes  esse,  iuhentesque  senatum  ex  custodia  dimitti. 

Hoc   modo  Pacuvius  quum    obnoxium  vitae   beneficio       4. 
senatum  multo  sihi  magis,  c|uam  plebi,  fecisset,  sine  armis, 
iam  omnibus  concedentibus,  dominabatur.     Hinc  senatorcs, 
omissa  dignitatis   lihertatisque    memoria,   plehem   adulari, 
salutare,    benigne    invitare,  apparatis  accipere    epulis,  eas 

Scausas  suscipere,  ei  sempcr  parti  adesse,  secundum  eam 
litem  iudiccs  dare,  quae  magis  popularis  aptiorcj^ue  in  vulgus 

6  Eligite  pro  7na/o]  Ita  ex  secunda  8  Secundum  eam  litem  indices  dare'\ 

coniectura  Gronovii,  pro  vulg.  eiicitur  Ambigitur  utmm  dai-e  titem,  an  dare 

pro  bono  ....  iustum  eligite,  Drak.  iudices  hic  Livius  intelligat.     Crevier 

recepit.  cjuidem exponit  dare  iudices  secundiim 

"]  Nihil  aliud  quani]  cf.Supr.  ii.  63.  eam  litem  idem  velle,  atque  iudices 

Idem  valet  quod  tantumniodo.  pronos  dare  qui  ei  litigatori  faverent, 


126  TITI   LIVII 

U.  C.  536.  favori  conciliando  esset.  lam  vero  nihil  in  senatu  actum 
A.  c.  •216.  jjjjjgj.^  quam  si  plebis  ibi  esset  concilium.  Prona  semper 
civitas  in  luxuriam,  non  ino;eniorum  modo  vitio,  sed 
affluenti  copia  voluptatium,  et  illecebris  omnis  amoenitatis 
maritimae  terrestrisque ;  tum  vero  ita  obsequio  principum 
et  licentia  plebei  lascivire,  ut  nec  libidini  nec  sumptibus 
modus  esset.  Ad  contemptum  legum,  magistratuum, 
senatus,  accessit  tum,  post  Cannensem  cladem,  ut,  cuius 
aliqua  erat  verecundia,  Romanum  quocpie  imperium  sperne- 
rent.  Id  modo  erat  in  mora,  ne  extemplo  deficerent,  quod 
connubium  vetustum  multas  familias  claras  ac  potentes  Ro- 
manis  miscnerat:  et  quod,  quum  militarent  aliquot  apud 
Romanos,  maximum  vinculum  erant  trecenti  equites,  nobi- 
lissimus  quisque  Campanorum,  in  praesidia  Sicularum  ur- 
bium  delecti  ab  Romanis  ac  missi. 
5.  Horum  parentes  cognatique  aegre  pervicerunt,  ut  legati 

Legati        ad  consulem  Romanum  mitterentur.    li,  nondum  Canusium 

Campano-  r>     1.  i  xr  •  •  •  -i 

rumad      proiectum,  sed  Venusiae  cum  paucis  ac  sennermibus  con- 

Cos.  Rom.  sulem  invenerunt,  quam  poterat  maxime  miserabilem  bonis 

sociis ;  superbis  atque  infidelibus,  ut  erant  Campani,  sper- 

nendum.     Et  auxit  rerum  suarum  suique  contemptum  con- 

sul  nimis    detegendo   cladem   nudandoque.     Nam   quum 

legati,  aegre  ferre  senatum  populumque  Campanum,  adversi 

quicquam  evenisse  Romanis,  nuntiassent,  pollicerenturque 

Respon-     omnia,  quae  ad  bellum  opus  essent ;  *  Morem  magis,'  inquit, 

s^Hs  ^^^     '  loquendi  cum  sociis  servastis,   Campani,  iubentes,  quae 

'opus  essent  ad  bellum,  imperare,  quam  convenienter  ad 

'  praesentem  fortunae  nostrae  statum  locuti  estis.     Quid 

*  enim  nobis  ad  Cannas  relictum  est,  ut,  quasi  aliquid  habe- 
'  amus,  id,  quod  deest,  expleri  ab  sociis  vehmus  ?  Pedites 
'vobis  imperemus,  tanquam  equites  habeamus?  Pecuniam 
'  deesse  dicamus,  tanquam  ea  tantum  desit  ?  Nihil,  ne  quod 
'  suppleremus  quidem,  nobis  reliquit  fortuna.  Legiones, 
'equitatus,  arma,  signa,  equi  virique,  pecunia,  commeatus, 
'  aut  in  acie,  aut  binis  postero  die  amissis  castris  perierunt. 
'  Itaque  non  iuvetis  nos  in  bello  oportet,  Campani,  sed 
'  paene  beUum  pro  nobis  suscipiatis.     Veniat  in  mentem,  ut 

*  trepidos  quondam  maiores  vestros  intra  moenia  compulsos, 
'  nec  Samnitem  modo  hostem,  sed  etiam  Sidicinum  paventes, 

*  receptos  in  fidem  apud  Saticulam  defenderimus,  coeptum-  9 


qui    magis    populo    acceptus    esset.  nuntiare  ut  ea  pars  vinceret.  cf.  A. 

Contra    Drakenborchius    expositioni  Gell.  v.  10.  Cic.  pro  Rosc.  i.  Supr.  ix. 

Gronovianae  adhaerendum  putat.  sc.  18.  Brisson.  Lex.  lurid.  v.  Dare  sim- 

iudices  hic  accipiendum  esse  tanquam  pliciter. 

si  iudices  essent,  et  litem  dare  secun-         9  Apud  Saticnlam  defeiideritnm'] 

dam  eam,  sc.  ])artem,  quae  magis  po-  Hoc  narratum  est  sujir.  vii.  34 — 36. 
pularis  esset,  h.  e.  ita  sententiam  pro- 


LIB.  XXIII.    CAV.  (5.  127 

•  '  f[iie  |)n)])tcr  vos  cimi  Sainnitihiis  helhnn  pcr  oenturn  propc  TI.  C.  5./). 
'  Hunos,  variante  foilnna  eventnin,  tiileriinns.      Adiieite  ad  ^-  ^'-  '^''^^- 
'  hacc,  (|no(l  i'oe(his  ae^iumn  (le^htis,  ([uod  le<j;es  vcstras,  (piod 
'  ad   cxtrcmum  (id  quod    ante    Canncnscin   ccrtc    chvdcm 
'  maximum  fnit)  civitatem  nostram  magnac  parti  vestrum 

■2 '  dc(Hnins,  cominunicavimusqnc  vohiscum.  Itaquc  com- 
'  nuinein  vos  hane  eladcm,  ([uac  acec])la  est,  ercderc,  Cam- 
'  pani,  oportct,  eommunem  j)atriam  tucndam  arhitrari  csse. 
'  Non  cum  Samnite  aut  Ktruseo  res  cst,  nt,  ([uod  a  nohis 
'  ablatum  sit,  in  Itaha  tainen  imj)criuin  mancat.  l^)eiius 
'  hostis,  ne  Alricac  ([uidem  indigcnam,  ab  ultimis  tcrrarum 
'oris,  freto  Occani  llcreuhs(juc  columnis,  cx])crtem  omnis 
'  iuris  ct  conditionis  ct  hnguae  jirope  hnmanae,  miUtcm 
'  trahit.     llunc,  natura  et  moribus  iinmitem  fenim([ue,  in- 

3 '  su]icr  dux  i])se  cfferavit,  ])ontibus  ac  mohbus  ex  huma- 
'  norum  coipornm  struc  facien(hs,  ct,  (quod  ])rolo(|ui  ctiam 

4  '  pigct)  vcsci  hiimanis  cor])oribus  docendo.  IIos,  infandis 
'pastos  epulis,  quos  contingcre  ctiam  nefas  sit,  videre  atque 
'  nabere  dominos,  et  ex  Africa  ct  a  Carthagine  iura  petere, 
'  et  Italiam  Numidarum  ac  Maurorum  ])ati  provinciam  cssc, 
'  cui  non,  genito  modo  in  Italia,  delestabile  sit?  Pulchrum 
'erit,  (^ampani,  ]irola])sum  eladc  Romana  imperium  vestra 
'  fidc,  vcstris  viribus  retentum  ac  recu])eratnm  csse.     Tri- 

5  '  ginta  millia  peditum,  ([uattuor  equitum  arbitror  ex  Cam- 
'  pania  scribi  ]iosse.  lam  ])ccuniae  affatim  est  frumentique. 
'  Si  parem  fortunae  vestrae  fidem  liabetis,  nec  Hannibal  se 
'  vicisse  sentiet,  ncc  Romani  victos  essc' 

Hac  orationc  consulis  dimissis  redeuntibusque   domum        6. 
legatis,  unus  ex  iis,  Vibius  Virrius,  '  Tempus  venisse,'  ait, 


1  Per  centum  prope  annos'\  Sic  et  rum  corporum  strue  faciendis']  Val. 
infr.  42.  Samnites  Hannibali  dicunt  Max.  ix.  2.  memorat  Hannibalem  iu 
se  per  centum  prope  annos  cum  po-  Vergello  corporibus  Romanis  ponte 
pulo  Romano  bellum  gessisse.  Ve-  facto  exercitum  traduxisse.  Vergel- 
rius  tamen  est,  quod  infr.  xxxi.  31.  ab  lus  torrens  est,  sive  amniculus  prope 
legato  Romano  dicitur,  id  bellum  per  Cannas,  solo  illo  cadaverum  ponte 
septuaginta  prope  annos  gestum  esse.  memorabilis.  Crev. 

Coeptum  enim  est  anno  U.  C.  412.  4     Vesci    humanis   corporibus    do- 

peractum  anno  480.     Itaque  per  no-  cendo'^    Hanc   calumniam   Hannibali 

veni  et  sexaginta  annos  gestum  est.  frustra  imponitTcrentius,quippequod 

Crev.  auctorem   huius  crudelissimi   consilii 

2  Dedimus}  Vobis  qui  in  ditionem  Hannibalem  Monomachum  fuisse  pro- 
nostram  vestra  omnia  vosque  ipsos  dit  Polyb.  ix.  24.  cui  minime  assen- 
dedideratis  ;  ac  proinde  non  tam  socii,  sum  fuisse  magnum  Hannibalem,  si- 
quam  subjecti  imperio  nostro  haberi  cuti  Dio.  in  Excerpt.  Fragm.  Vatican. 
poteratis.  Vid.  supr.  vii.  31.  Cete-  71.  et  Porphyrius  de  Abstinentia  ii. 
rum  olim  hic  editi  praeferebant  rferfi-  57.scribunt.  A.Maus.  Ceterum  mer- 
mus.  Scripti  dedistis :  unde  Grono-  cenarii  Carthaginiens.  in  Africa  bel- 
vius  emcHdavit  deditis.  Recte  om-  lantes  ad  hoc  facinus  delapsi  sunt. 
nino.  Crev.  Sed  de  foedere  aequo  5  ^j'  Campania  scridi  posse]  h.  e. 
cf.  Niebhr.  ii.  n.  149.  E.x  civil)us  Campani?  atque  illorum 

3  rontiljiis  ac  molibus  cx  humano-  clientibus.   cf  Niebhr.  ii.  n,  145. 


128  TITI  LIVII 

U.  C.  536. '  quo  Campani  non  agrum   solum,  ab  Romanis  quondam 

A.  C.  216.  «pgj.  iniuriam  adcmptum,  recuperare,  sed  imperio  etiam 

'  Italiae  potiri  possint.     Foedus  enim  cum  Hannibale,  qui- 

*bus  velint  legibus,  facturos.     Neque   controversiam  fore, 

'  quin,  quum  ipse  confecto  bello  Hannibal  victor  in  Africam 

'  decedat,  exercitumque  deportet,  Italiae  imperium  Cam- 

'  panis  relinquatur.'     Haec  Virrio  loquenti  assensi  omnes, 

ita  renuntiant  legationem,  uti  deletum  omnibus  videretur 

Campani    nomcn   Romanum.     Extcmplo  plebes   ad  defectionem  ac 

ctionem      P^^^  maior  senatus  spectare.     Extracta  tamen,  auctorita- 

spectant.    tibus  scniorum,  per  paucos  dics  est  res :  postremo  vicit  sen- 

tentia  plurium,  ut  iidem  legati,  qui  ad  consulem  Romanum 

ierant,  ad  Hannibalem  mitterentur.     Quo  priusquam  iretur, 

certumque    defectionis    consilium    esset,    Romam   legatos 

missos  a  Campanis,  in  quibusdam  annalibus  invenio,  postu- 

lantes,  ut  alter  consul   Campanus  fieret,  si  rem  Romanam 

adiuvari    vellent.     Indignatione   orta,  summoveri    a   curia 

iussos  esse :  missumquc  lictorem,  qui  ex  urbe  educeret  eos, 

atque  co  die  manere  extra  fines  Romanos  iuberct.     Quia 

nimis  compar  Latinorum  quondam  postulatio  erat,  Coelius-  6 

que  et  alii  id  haud  sine  causa  praetermiserant  scriptores, 

ponere  pro  certo  sum  veritus.  7 

7.  Legati  ad  Hannibalem  vencrunt,  pacemque  cum  eo  con-  8 

Deficiunt   ditionibus   fecerunt:     '  Ne    quis    imperator   mamstratusve 

ad  Hanni-   .  f^  .  ,,  ..i„^  ,," 

balem.          r^ocnorum  nis  uUum  m  civem  Campanum  naberet ;  neve 
'  civis  Campanus   invitus  militarct,  munusve  faceret ;    ut 

*  suae  leges,  sui  magistratus  Capuae  essent ;  ut  trecentos  ex 

*  Romanis  captivis  Poenus  daret  Campanis,  quos  ipsi  ele- 
'  gissent ;  cum  quibus  equitum  Campanorum,  qui  in  Sicilia 
'stipendia  facerent,  permutatio  fieret.'  Haec  pacta:  illa 
insuper,  quam  quae  pacta  erant,  facinora  Campani  edide- 
runt.  Nam  praefectos  socium  civesque  Romanos  alios,  par-  9 
tim  aliquo  militiae  munere  occupatos,  partim  privatis  ne- 
gotiis  implicitos,  plebs  repente  omnes  comprehensos,  velut 
custodiae  causa,  bahieis  includi  iussit:  ubi,  fervore  atque 
aestu  anima  interclusa,  foedum  in  modum  exspirarent. 

Ea  ne  fierent,  neu  legatio  mitteretur  ad  Poenum,  summa 

6  Latinorum  qiiondam  postulatio]  manosalios\  Hinc  patet  praefectos  so- 
cf.  Supr.  viii.  5.  cium,  qui  in  sociali  exercitu  eundem 

7  Fonere  pro  certo  sum  veritus']  honoris  ac  potestatis  gradum  tcne- 
Cicero  tamen  rem  aftirmat,  Agr.  ii.  bant,  quem  in  legione  tribuni  mili- 
35.  arro(/antia,  qua  a  maioribus  nos-  tum,  cives  Romanos  fuisse.  Hoc 
iris  alterum  Capua  consulem  postu-  idem  probare  videntur  nomina  prae- 
lavit.  fectorum,   quae   interdum    occurrunt 

8  Conditionibus']  Haec  vox  sic  nude  apud  Livium,  quae  quidem  plane  sunt 
posita  expriniit  foedus  certis  legibus  Komana.  Sic  infr.  xxvii.  26.  nomi- 
factum,  non  ita  ut  hi  se  permittant  nantur  duo  praefecti  socium,L.Aren- 
illius  arbitrio.  Crev.  nii/s,  et  J\f.  Atilius :  et  41.   P.Clau- 

9  Praefectos  socium  civesquc  Ro-  dius.  Crev. 


LIB.  XXIir.   CAP.  8.  12!) 

I  opc  Dccius  Mnjiliis,  vir,  cui  ad  suimii;ini  auctoritatcm  iiiliil,  IJ.  C.  536. 
l)ractcr  sanain  civium  mcntcm,  dcfuit,  rcstitcrat.      IJt  vcro  ^-  9*  ^.  • 

'  ...  •     •       1      iT  •!     I  !•    •-      II        1  •  1  DfciUHMa- 

2])racsuluun  niitti  ab  llanuiljalc  auuivit,  1  yrrlu  !^iil»c;rl)ainj,ii,n  .1,1^.^,5.- 
donunationcm,  niiscrabilcmquc  Tarcntinorum   scrvitutcm,  «itur  Voc- 
excmpla  refercns,  primo,  ne  rcciperetur  praesidium,  palam  ""*• 
vocifcralus  cst:  dcindc,  ut  rcccptum  aut  ciiccrctur,  aut,  si 
maluin  faciuus,  (juod  a  vctustissimis  sociis  consanj^uincisque 
dcfccisscut,  forti  ac  mcmorabili  facinorc  purgarc  vcUent,  ut, 
intcrfccto  Punico  pracsidio,  rcstituercnt  sc  Komanis.     Jlacc  Vocitusab 
(neque    cnim  occultc   agcbantur)  c{uum   rclata  llannibali  "^""''"^''^ 
essent,  prmio  misit,  qui  vocarent  iVlagium  ad  sese  in  castra :  itumm. 
dcinde,  quum  is  fcrociter  negasset  se  iturum,  (nec  enim 
Ilannibali  ius   csse   in   civem    Campanum)  concitatus   ira 
Pocnus,  comprchcndi  homincm,  vinctum(|uc  attrahi  ad  sc 
iussit.     Vcritus  dcindc,  nc  quid  intcr  viin  tumultus,  atque 
ex  concitationc   animorum   incousulti  ccrtaminis  orirctur, 
ipse,  pracmisso  nuntio  ad  Mariuni  Blosium  praetorem  Cain- 
panum,  postcro    die    se   Capuae    futurum,   proficiscitur   e 
castris  cum  modico  praesidio.     Marius  concione  advocata 
edicit,  utfrcqucntcs  cum  coniugibus  ac  ]ii)cris  obviam  irent 
IlannibaH.     Ab   univcrsis    id    non   obcdienter  modo,   sed 
enixc,  favorc  ctiam  vulgi,  ct  studio  visendi  tot  iam  victoriis 
clarum    imperatorcin,   factum    cst.     Dccius    Magius    ncc  Dccii  I\Ia- 
obviam  cgrcssuscst,  ncc,  quo  timorem  ahqucm  cx  conscicntia^."  '^o^stan- 

3  significarc  possct,  privatim  se  tenuit :  in  Ibro  cum  fiUo  chen- 

4  tibusque  paucis  otiosc  inainbulavit,  trepidante  tota  civitate 
ad  excipicndum  Poenum  viscndumquc.  Hannibal,  in- 
gressus  urbcm,  scnatum  extemplo  postulat,  prccantibus({ue 
indc  primoribus  Campanorum,  ne  quid  co  die  scriae  rei 
gereret,  diemquc  ut  ipse  adventu  suo  festum  lactus  ac  hbcns 
celebraret ;  quanquam  pracceps  ingenio  in  iram  crat,  tamen, 
ne  quid  in  principio  negaret,  visenda  urbe  magnam  diei 
partem  consumpsit. 

Deversatus  est  apud  Ninnios  Celcres,  Stenium  Pacuvium-  8. 
que,  inclutos  nobihtate  ac  divitiis.  Eo  Pacuvius  Calavius, 
de  quo  ante  dictum  est,  princeps  factionis  eius,  quae  trax- 
erat  rem  ad  Pocnos,  fihum  iuvenem  adduxit,  abstractum 
abs  Dccii  Magii  latere,  cum  (]uo  ferocissime  pro  Romana 
societate  adversus  Punicum  foedus  steterat ;  ncc  cum  aut 
inchnata  in  partem  alteram  civitas,  aut  patria  maiestas  sen- 


1  TJeciusMayius]  Quem  principem  2  Pyrrhi  superbam  dominntionerii] 

Campanorum  et  virum  fidelissimum  cf.  Plutarch.  in  Pyrrho,  et  Appian. 

laudat  Vell.  Paterc.  ii.  16.     Decius  de  Rcbus  Saranit.  Excerpt.  8. 

hic  praenomen,  quum  inter  Italicos  3  Privatim  se  tenuit]  Privalo  ma- 

populos  longe  aliam  rationcm  prae-  lebat  Gronov.  quod  Bekker.  reposuit. 

nominum,  quaraapudRomanos,fuisse  4  Trepidante  tota  civiiate~\  sc.  Fes- 

gupr.  monuimus.  Drak.  tinante,  propcrante. 

VOL.  II.  K 


130 


TITI  LIVII 


U.  C.  536. 
A.  C.  216. 
Pacuvius 
veniam  im- 
petrat  filio 
suo  Perol- 
lae. 


Perolla  oc- 

cisurus 

Hanniba- 

lem,  rem 

significat 

patri. 


9. 

Dehorta- 
tur  eum 
pater. 


tentia    depulerat.     Iluic    tum    pater    iuveni   Hannibalem 
deprecando  magis,  quam  purgando,  placavit,  victusque  pa- 
tris  precibus  lacrimisque  etiam  ad  coenam  eum  cum  patre 
vocari  iussit:   cui  convivio  neminem  Campanum,  praeter- 
quam    hospiles,   lubelliumque    Tauream,    insignem    bello 
virum,  adhibiturus  erat.     Coeperunt  epulari  de  die,  et  con-  5 
vivium  non  ex  more  Punico,  aut  mihtari  disciphna  esse ; 
sed,  ut  in  civitate  atque  etiam  domo  diti  ac  luxuriosa,  om- 
nibus  vohiptatium  ihecebris  instructum.     Unus  ncc  domi- 
norum  invitatione,  nec  ipsius  interdum  Hannibahs,  Calavii 
fihus   Peroha   vinci   potuit ;    ipse   valetudinem    excusans,  6 
patre  animi  quoque  eius  haud  mirabilem  interturbationem  7 
causante.     Sohs  terme  occasu  patrem  Calavium,  ex  convivio 
egressum,  secutus  fihus  ubi  in  secretum  (hortus  erat  posticiss 
aedium  partibus)  pervenerunt,  '  Consihum,'  inquit,  '  affero, 
'  pater,  quo  non  veniam  solum  peccati,  quod  defecimus  ad 

*  Hannibalem,  impetraturi  ab  Romanis,  sed  in  muko  maiore 

*  dignitate  et  gratia  simus  Campani,  quam  unquam  fuimus.' 
Quum  mirabundus  pater,  '  quidnam  id  esset  consihi,'  quae- 
reret ;  toga  reiecta  ab  humero,  latus  succinctum  gladio 
nudat :    '  lam  ego,'  inquit,   '  sanguine  Hannibalis  sanciam 

*  Romanum  foedus.     Te  id  prius  scire  volui,  si  forte  abesse, 

*  dum  facinus  patratur,  mahes.'  Quae  ubi  vidit  audivitque 
senex,  velut  si  iam  agendis,  quae  audiebat,  interesset,  amens 
metu,  '  Per  ego  te,'  inquit,  '  fih,  quaecunque  iura  hberos 
'  iungunt  parentibus,  precor  quaesoque,  ne  ante  oculos  pa- 

*  tris  facere  et  pati  omnia  infanda  vehs.     Paucae  horae  sunt,  9 
'  intra  quas  iurantes  per  quicquid  deorum  est,  dextrae  dex- 

'  tras  iungentes,  fidem  obstrinxinms,  ut  sacratas  fide  manus, 
'digressi  ab  cohoquio,  extemplo  in  eum  armaremus?  Ab 
'  hospitali  mensa  surgis,  ad  quam  tertius  Campanorum  ad- 
'  hibitus  es  ab  Hannibale,  ut  eam  ipsam  mensam  cruentares 
'  hospitis  sanguine  ?  Hannibalem  pater  fiho  meo  potui  pla- 
'care,  fihum  Hannibah  non  possum?  Sed  sit  nihil  sancti, 
'  non  fides,  non  rehgio,  non  pietas :  audeantur  infanda,  si 
'  non  perniciem  nobis  cum  scelere  afferunt.     Unus  aggres- 


5  Coeperunt  epnlari  de  die'^  Q,uum 
multum  adhuc  diei  suiieresset.  Hoc 
notat  Livius,  tanquam  parum  seve- 
rum  et  sobrium.  Legitima  enim  con- 
vivii  hora  apud  veteres  erat  solis  oc- 
casus,  aut  certe  decima  diei  hora. 
Itaque  partem  solido  demere  de  die, 
ut  loquitur  Horatius,  luxuriae  esse  vi- 
debatur.  Vid.  Lips.  ad  Tacit.  Ann. 
xiv.  2.    Crev. 

6  Vinci  potint']  Adduci,  ut  se  lae- 
titiae  convivali  permitteret.  Crev. 

7  Huud    mirafnlem    interturhatio- 


neml^  Ortam  scilicet  ab  Hannibalis 
conspectu,  cui  se  paucas  ante  horas 
infensissimum  hostem  professus  erat. 
Crev. 

8  Posiicis  aedium  partibus^  "  Po- 
sticum  ostium  dicitur  in  posteriore 
parte  aedium . . .  Denique  et  quae  ante 
nos  sunt,  antica,  et  quae  post  nos 
sunt,  postica  dicuntur."  Festus. 

9  Paucae  horae  su7it]  h.  e.  Num 
ideo  ante  paucas  horas  fidem  ob- 
striximus,  ut.  Stuoth. 


LIR  XXITT.    CAW   10.  131 

*  surus    es    1  Janiiil>alfin  ?    (iiiid?    illa  tiirba  lot    liberorum  I'.  C.  536. 
'scrvoriiiiKjiie  ;    (juid?    in    uiitini    inteiiti    oinniniii    oenli  ; '^-  ^  •  ^*''- 
'quid?  tot  dextrae,  torpescentne  in  anientia  illa  ?  Vultuni 
*ipsius  IIannii)alis,  (|nein  arinati  excrcitus  sustincre  neque- 

*  unt,  queni  horrct  poj)ulns  Ronianus,  tu  sustinebis?  ct,  alia 
'  auxilia  desint,  ine  ij)snni  ferire,  eor|)ns  nieuin  oj)j)onciiteiii 
'  pro  corj)ore  llannibalis,  sustinebis?  At({ui  j)er  nieniii 
'pcetus  j)ctcndus  illc  tibi  transfigcudusqne  cst.  Dcterreri 
'  hic  sinc  te  j)otius,  quam  illic  vinei.      V^ilcant  j)reees  aj)ud 

*  te  meae,  sicut  pro  te  hodie  vahicrunt.'     Lacriinantcm  inde  Patri  cedit 
iuvenem    cernens,    medium    complectitur,    aKjue,    osculo  ''*-'•"""'»• 
haercns,  non  ante  precibus  abstitit,  quam  pervicit,  ut  gla- 

dium  j)oneret,  fidemqnc  darct,  nihil  facturum  talc.  Tuin 
iuvenis,  '  Ego  (juidem,'  intjuit,  '  (piam  j)atriae  dcbco,  j)ie- 
'  tatem  exsolvam  j^atri.  Tuam  dolco  vicem,  eui  ter  j)ro- 
'ditae  patriae  sustinendum  cst  crimcn  ;  scmel,  quum  defee- 
'  tionis  ab  Romanis ;  iterum,  quum  jiaeis  cum  Hannibalc 
'fuisti  auctor;    tertio  hodic,  quum   restituendae   Romanis 

*  Capuae  mora  atque  imj)edimentum  es.     Tu,  j^atria,  fer- 
1 '  rum,  quo  j3ro  te  armatus  hanc  arccm  hostium  inii,  quando 

'parcns  extorquct,  recij)e.'  Haec  cjuum  dixisset,  gladiuin 
in  publicum  trans  maccriam  horti  abiecit :  et,  quo  minus 
res  susjiecta  esset,  sc  ipsc  convivio  reddidit. 

Postero    die    senatus    frequens    datus    Ilannibali.       Ubi       10. 
prima  eius  oratio  perblanda  ac  bcnigna  fuit,  qua  gratias  egit  naniiib.ii 
Campanis,  quod  amicitiam  suam  Romanae  societati  pfaepo- „1^^'  ^,^' 
suissent :  et  inter  cetera  magnifica  promissa  pollicitus,  brevi  dedi  postu- 
caput  Italiae  omni  Capuam  fore,  iuraque  inde  cum  ceteris  ^^^- 
populis  Romanum  etiam  petiturum.     Unum  esse  exsortem 
Funicae  amicitiae  foederisque  secum  facti,  quem  neque  esse 
Campanum,  neque  dici  debere,  Magium  Decium.     Eum 
postulare,  ut  sibi  dedatur,  ac  se  praesente  de  eo  referatur, 
senatusque    consultum   fiat.      Omnes   in   eam  sententiam 
ierunt:  quanquam  magnae  parti  et  vir  indignus  ea  calami- 
tate,  et  haud  pai'vo  initio  minui  videbatur  ius  libertatis. 

"2  Egressus  curia,  in  templo  magistratuum  consedit ;  compre- 
hendique  Decium  Magium,  atque  ante  pedes  destitutum 
causam  dicere  iussit.     Qui  quum,  manente  ferocia  animi, 

Snegaret  lege  foederis  id  cogi  posse,  tum  iniectae  catenae, 
ducique  ante  lictorem  in  castra  est  iussus.     Quoad  capite 


I  Hanc  urcem  hostinm  inii'^  Ita  ex  ligendum  esse  tribima!,  sive  quod  in- 

eniendatione  Rubenii:   ceterum  hanc  augurato  consecratum  esset,  sive  quod 

arcem  deftviderevo/ebam  Crewet  Tp\e-  omnia     loca     excelstora     vocarentur 

rique  codd.  exhibent.     Videtur  com-  templa,  monet  Duker. 
mode  appellari  arx    hostium  domus         3  Id  cogi  posse'^  Ita  supr.  iv.   26. 

ea,  in  qua  Hannibal  diversebatur.  Siquidem  cogi  a/iqiiid   consu/es  pos- 

1   In  templo  mnf/istrafunm}   Intel-  sent. 

k2 


132 


TITI  LIVII 


U.  C.  536. 
A.  C.  216. 
Magius  ob- 
ducitur  in 
castra 
Hamiib. 


Cyrenas 
appulsus 
confugit  ad 
statuam 
regis. 


11. 

Rcdit  a 
Delphis 
legatusRo- 
manus. 


aperto  est  ductus,  concionabundus  incessit,  ad  circumfusam 
undique  multitudinem  vociferans :  '  Habetis  libertatem, 
'  Campani,  quam  petistis.  Foro  mcdio,  luce  clara,  viden- 
'  tibus  vobis,  nulli  Campanorum  secundus,  vinctus  ad 
'  mortem  rapior.  Quid  violentius  Capua  capta  fieret  ?  Ite 
'  obviam  Hannibali,  exornate  urbem,  diemque  adventus 
'eius  consecrate,  ut  hunc  triumphum  de  cive  vestro  spe- 

*  ctetis.'     Haec  vociferanti,  quum  moveri  vulgus  videretur, 
obvohitum  caput  est,  ociusque  rapi  extra  portam  iussus. 
Ita  in  castra  perducitur :  extemploque  impositus  in  navim, 
et  Carthaginem  missus ;  ne,  motu  ahquo  Capuae  ex  indig- 
nitate  rei  orto,  senatum  quoque  poeniteret  dediti  principis : 
et,  legatione  missa  ad  repetendum  eum,  ne  aitt  negando 
rem,  quam  primam  peterent,  oifendendi  sibi  novi  socii;  aut 
tribuendo,  habendus  Capuae  esset  seditionis  ac  turbarum 
auctor.     Navem  Cyrenas  detuht  tempestas,  quae  tum  in^ 
ditione  regum  erant.     Ibi  quum  Magius  ad  statuam  Ptole-  5 
maei  regis  confugisset,  deportatus  a  custodibus  Alexandriam 
ad  Ptolemaeum,  quum  eum  docuisset,  contra  ius  foederis 
vinctum  se  ab  Hannibale  esse,  vincuhs  hbcratur ;  permis-  6 
sumque,    xit    rediret,    seu    Romam    seu    Capuam    mahet. 

'  Nec'  Magius  '  Capuam  sibi  tutam'  dicere ;  '  et  Romam  eo 

*  tempore,  quo  iiiter  Romanos  Campanosque  beUum  sit, 
'transfugae  magis,  quam  hospitis,  fore  domicihum.  Nus- 
'quam  maUe,  quam  in  regno  eius,  vivere,  quem  vindicem 
'  atque  auctorem  habeat  hbertatis.' 

Dum  haec  geruntur,  Q.  Fabius  Pictor  legatus  a  Delphis  7 
Romam  rediit,  responsumque  ex  scripto  recitavit.  Divi  8 
quoque  in  eo  erant,  qiiibus  quoque  modo  supphcaretur : 
tum,  '  Si  ita  faxitis,  Romani,  vestrae  res  mehores  facihores- 
'  que  erunt :  magisque  ex  sententia  respubhca  vestra  vobis 
'procedet,  victoriaque  duehi  popuh  Romani  erit.  Pythio 
'  Apohini,  repubhca  vestra  bene  gesta  servataque,  hicris 
'  meritis  donum  mittitote,  deque  praeda,  manubiis,  spohis- 
'que   honorem  habetote :    lasciviam  a  vobis  prohibetote.'^ 


4  Quae  tnm  in  ditione  re(/um 
erant'^  Quum  haec  scriberet  Livius, 
Cyrenae  iamdiu  erant  in  ditione  i50- 
puli  Romani.  Crev. 

5  Plolemaei  regis']  Regnabat  tunc 
in  Aegypto  Ptolemaeus  Philoiiator,  a 
Ptolemaeo  Lagi  filio  quartus.  Cuev. 

6  Vinciilis  Hberaticr'^  Quippe  iam 
inde  ab  U.  C.  479.  in  foedere  cum 
Ptolemaeo  Philadelpho  Romani  con- 
iuncti  erant,  quo  Pyrrlii  imiJetus  com- 
primerent.    cf.  Niebhr.  iii.  n.  999. 

7  Q.  Fabius  Pictor^  Is  ipse,  qiu  lio- 
rum  temporum  scripsit  historiam,teste 


Appiano  in  bello  Hannibalico :  scri- 
ptorum  historiae  Romanae  antiquis- 
simus,  ut  docet  Livius,  i.  44.  Nec 
bellum  hoc  solummodo,  sed  res  gestas 
populi  Romani  universas  scribendo 
complexus  fuerat.  Crev. 

8  Divi  quoque  in  eo  eranf^  Reci- 
dendam  particulam  quaque  censet 
Crev.  divaeque  coniicit  Beklcer.  Ad 
sequentia  oijportune  citat  Gronov.  lo- 
cum  ap.  Cic.  ad  Famil.  vi.  5.  Res  et 
fortunae  tuae  quotidie  faciliores  mihi 
et  meliores  videntur. 

9  Lasciviam  a  vobis  prohibefotel 


Llli.  XXTII.    CAP.   1-2.  13.3 

llixcc  iibi  cx  (jlrncco  ciirininc  intcrj)rc(at;i  rccitavit,  tmn  LJ.  0.  53'>. 
dixit,  '  sc  oracnlo  cgrcssnni  cxtcinplo  his  omnihns  divis '^-  ^- ^'^- 
'  rcin  divinani  tnrc  ac  vino  fccissc  :  iussnniqnc  ah  tcnipH 

1  'antistitc,  sicut  coronatns  lanrca  corona  ct  oracnlum  adissct, 
*et  rcni  divinam  fccisset;  ita  coronatuin  navim  asccndcrc, 

2*ncc  antc  dcponcrc  cam,  quam  Komani  pcrvcnissct.  Sc, 
'  quaccnnqnc  impcrata  sint,  cum  snmma  rcligionc  ac  dili- 
'gcntia  cxsccutum;  coronam  Romac  in  aram  ApolHnis  dc- 
'posuissc'  Scnatus  dccrcvit,  ut  cae  rcs  divinac  supplica- 
tioncsfpic  primo  (juo([nc  tcmporc  cum  cuva  ficrent. 

Dnm  liacc  Roinac  at([uc  in  Italia  gcruntur,  nuntius  vi-  >r.igo  Car- 
ctoriae  ad  Cannas  Carthagincm  venerat  Mago  Ilamilcaris  J.'"*"'"'^'V''' 
filius:  non  ex  ipsa  acic  a  fratrc  missus,  sed  rctentus  ahquotsug. 
dies  in  rccipicndis  civitatihus  Bruttiorum,  ([uac([uc  deficie- 
bant.     Is,  (jnnm  ci  scnatus  datus  cssct,  rcs  gcstas  in  Italia 

3a  fratre  cxponit :   '  (yum  scx  impcratorihus  cuin,  ([uorum  Exponit 
'quattuor  considcs,  (hio  dictator  ac  ma";istcr  cquitum  fue- '[';■'' ''''^^^"^ 
'  nnt,  cum  sex   consularihus   cxercitihus  acie   connixissc  :  ijg, 
'  occidisse  supra  duccnta  millia  hostium :    supra  quinqua- 

4 '  ginta  millia  ccpissc.  Ex  quattuor  consuUhus  duos  occi- 
'disse;  cx  duohus  saucium  altcrum,  altcrum,  toto  cxercitu 
'amisso,  vix  cum  ([uiiujnaginta  hominihus  cffugissc.     Ma- 

5  '  gistrum  cquitum,  ([uac  consuhiris  })otcstas  sit,  fusum  fuga- 
'  tum([uc :   (hctatorem,  ([iiia  se  in  acicm  nunquam  commi- 

6  '  serit,  unicum  haheri  impcratorcm.     Bruttios  Apulosque, 
7 '  partim   Samnitium  ac  Lucanorum  defecissc  ad  Pocnos : 

'  Capuam,  quod  caput,  non   Campaniae   modo,  sed,  post 
'afflictam  rcm  Roinanam  Cannensi  pugna,  ItaHae  sit,  Han- 
8 '  nihah  se  tradidisse.     Pro  liis  tantis  totque  victoriis,  vcrum 
'esse,  grates  deis  immortalihus  agi  haherique.'     Ad  fidcm       12. 
deinde  tam  laetarum  rerum  effundi  in  vcstibulo  curiae  iussit  Annuii  au- 

rei  ad  mo- 
dii  mensu- 
ram. 
Cavete  irreligiosam  exultationem  in         ^  Duos  occidisse']  ac.CFlaminmm, 
rebus  secundis,  atque  ex  ea  deiim  in-     et  L.  Aemilium.    Ex  duobns  saucium 
curiam  et  contcmptum.  Grox.  alterum,  P.  Comelium  Scipionem,  al- 

1  Laurea  corona'^  Vocem  corotiam     terurn  C.  Terentium  Varronem. 
glossatori  deberi  suspicatur  lac.  Gro-         5  Quae  consularis  potestas]  Simi- 
nov.   et  coniecturam  finnat  ex   loco     liter    supr.   vi.    27.    tribunos    plebis, 
infr.  xxvii.  37.  coronati  laurea  prae-     qtiippe   quae  potestas.    infr.  xxx.    7. 
textatique.  Suffetes,  quod  velut  consulare  impe- 

2  Nec  ante  deponere  eam']     Hunc     rium  apud  eos  erat. 

morem   omnes,  qui  ad  oraculum  ac-         6    Unicum     haberi    imperatorem'\ 

cesserant,servaredebebant.    Romanis  Eximium   et  excellentem   imperato- 

forsitan  insolentiam  rei  miratis,  F.a-  rem  existimari.     Sic  supr.  vii.  i.  vir 

bius  iussa  antistitis    prae  se  ferebat,  tmicus  in  omni  fortuna.  Crev. 
quod  coronatus  domum  rediret.  7   Partim  Samnitium]    Antiquum 

3  Cum  sejc  imperatoribus]   Dixerit  illud  partim  pro  partem  Gronov.  hic 
verius  septem  Livius,  sed  Ti.  Sempro-  restituit,  et  infr.  xxvi.  46. 

nium,  quem  Hannibal  ad  Trebiam  vi-         8    ferum  esse]  h.  e.  Aequum  esse. 
cit,  de  industria  praeteritum  esse,  ex     cf.  supr.  iii.  40.  Cic.  pro  Muren.  35. 
ipsis  Livii  verbis  perspicuum  est. 


134 


TITI  LIVII 


U.  C.  536.  annulos  aureos,  qui  tantus  acervus  fuit,  ut,  metientibus  di-  9 
A.  C.  216.  jj^ifijm^  super  tres  modios  cxplesse,  sint  quidam  auctores. 
Fama  tenuit,  quae  propior  vero  est,  haud  plus  fuisse  modio. 
Adiecit  deinde  verbis,  quo  maioris  cladis  indicium  esset, 
neminem,  nisi  equitem,  atque  eorum  ipsorum  primores,  id  i 
gerere  insigne.  Summa  fuit  orationis,  '  Quo  propius  spem 
'  belli  perficiendi  sit,  eo  magis  omni  ope  iuvandum  Hanni- 
'  balem  esse.  Procul  enim  ab  domo  militiam  esse,  in  media 
'hostium  terra:  magnam  vim  frumenti,  pecuniae,  absumi; 
'  et  tot  acies,  ut  hostium  exercitus  delesse,  ita  victoris  etiam 
'copias  parte  ahqua  minuisse.  Mittendum  igitur  supple- 
'  mentum  esse ;  mittendam  in  stipendium  pecuniam  fru- 
'mentumque  tam  bene  meritis  de  nomine  Punico  mih- 
'  tibus.' 
Hannonem  Secundum  haec  dicta  Magonis  laetis  omnibus,  Himilco, 
'"?''^P^*^  vir  factionis  Barcinae,  locum  Hannonis  increpandi  esse 
ratus,  '  Quid  est,  Hanno  ? '  inquit,  '  etiam  nunc  poenitet 
'behi  suscepti  adversus  Romanos?  lube  dedi  Hannibalem: 
'  veta  in  tam  prosperis  rebus  grates  diis  immortahbus  agi. 
'  Audiamus  Romanum  senatorem  in  Carthaginiensium 
Oratio  '  curia.'  TumHanno:  '  Tacuissem  hodie,  Patres  conscripti, 
Hannonis  <  x^e  quid  in  communi  omnium  gaudio,  minus  laetum  quod 
bale  ^""'  '  esset  vobis,  loquerer.  Nunc  interroganti  senatori,  poeni- 
'  teatne  me  adhuc  suscepti  adversus  Romanos  behi,  si  reti- 
'ceam,  aut  superbus,  aut  obnoxius  videar:  quorum  alterum^ 
'  est  hominis  alienae  hbertatis  obhti;  akerum  suae.  Re- 
'  spondeam  igitur  Himilconi,  non  desisse  poenitere  me 
'behi,  neque  desiturum  ante  invictum  vestrum  imperato- 
'rem  incusare,  quam  finitum  ahqua  tolerabih  conditione 
'behum  videro:  nec  mihi  pacis  antiquae  desiderium  uha 
'  aha  res,  quam  pax  nova,  finiet.  Itaque  ista,  quae  modo 
'  Mago  iactavit,  Himilconi  cetcrisque  Hannibahs  satehiti- 
'bus  iam  laeta  sunt.  Mihi  possunt  laeta  esse,  quia  res 
'  beho  bene  gestae,  si  vohimus  fortuna  uti,  pacem  nobis 
'  aequiorem  dabunt.  Nam  si  praetermittimus  hoc  tempus, 
'  quo  magis  darc,  quam  accipere,  possumus  videri  pacem, 
'vereor,  ne  haec  quoque  laetitia  hixuriet  nobis,  ac  vana 
'evadat.  Quac  tamen  nunc  quoque  quahs  est?  Occidi 
'  exercitus  hostium :  mittite  mihtes  mihi.     Quid  ahud  ro- 


9  Dimidium  super  tres  modiosJi 
h.  e.  Dimidium  modium  super  tres 
modios.  Graece  riraprov  7i/j,'iix€rpov. 
Duos  modios  memorat  Florus  ii.  26. 
tres  Plin.  H.  N.  xxxiii.  i.  et  Val.  Max. 
vii.  2. 

I  Neminem,  nisi  equitem]  Vcrum 
PHn.  H.  N.  xxxiii.  i.  annulos  aureos 
)>romiscui  usiis  fuisse  scribit  "  secun- 


do  bello  Punico,  neque  enim  aliter 
potuisscnt  trimodia  illa  annulorum 
Carthaginem  ab  Hannibale  mitti." 

2  A  ul  superbm,  aut  ohnoxiusl  Su- 
perbus,  si  indignum  haberct  senato- 
rem,  cui  responderet,  obnoxins,  si, 
non  habens  quod  responderet,  victum 
se  profiteretur. 


Lin.  XXIir.    CAP.   13.  135 

'gares,  si  csses  victus?  Ilostmin  cepi  hiiui  eastra,  praedae  IJ.  r.  536. 
'vidclicet  plena  et  eoinineatiiinn  :  frnnientnni  et  ])ccuiiiani  ^-  ^-  ^'^* 
*date.      Quid  alind,  si  s[)oliatus,  si  exutus  castris  esses,  pe- 
'  teres  ?  Et,  ne  onmia  ipse  iniror,  (niihi  (iu()(|ue  enini,  quo- 
'  niani  rcspondi  Iliniilconi,  intcrrogare  ius  las^iue  est)  velim 
*  seu  Ilinnlco,  scu  Ma<;o  rcspondeat ;  quum  ad  interneci- 
'onem  Romani  imperii  pugnatum  ad  Cannas  sit,  constctque 
'  in  defectione  totam  Italiam  esse ;  primum  ecquis  Latini 
'nominis  popuhis  defecerit  ad  iios?  dcinde  eccjuis  homo, 
'ex  quinquc  ct  trigiuta  trihuljus,  ad  Ilannihalcm  transfu- 
'gerit?'  Quum  utrum{|uc  jNIa^o  ncgassct :   '  Ilostium  cjui- DiHccptatio 
'dcm  crgo,' inquit,  'adhuc  nimis  nudtiun  su])erest.      Sed, '^^"^" '^'"g'»- 
'multitudo  ea  ([uid  animorum,  (juidvc   sjjci  haheat,  seire '"^' 
'vclim.'     Quum,  id  ncscirc,  Mago  diceret;   '  Nihil  facilins      13. 
'scitu  est,'  inquit.     '  Ecquos  legatos  ad  Ilannihalem   Ro- 
'  mani  miscrunt   dc   pace  ?    Ecquam   deni(jue  mentionem 
'jiacis  Romac  factam  csse,  allatum  ad  vos  est?'  Quum  id 
quoque   ncgassct,  '  Rcllum   igitur,'  inquit,  '  tam   integrum 
'  habemus,  quam  hahuinuis,  (jua  dic  Ilannihal   in   Italiam 

3  '  est  transgrcssus.  Quam  varia  victoria  ])riorc  Runico  hello 
'  fucrit,  plcri(|ue,  qui  meminerimus,  supersumus.  Nun- 
'  quam  tcn-a  marique  magis  })rosperae  res  nostrae  visae 
'  sunt,  quam  ante  consulcs  C.  Lutatium  et  A.  Postumium 
'fuerunt.  Lutatio  et  Postumio  congulibus  dcvicti  ad  Ae- 
'  gates  insulas  sumus,  Quod  si  (id  quod  dii  omen  avertant) 
'  nunc  quoque  fortuna  aliquid  variaverit ;  tum  pacem  s})e- 
'  ratis,  quum  vincemur,  (piam  nunc,  quum  vincimus,  dat 
'  nemo  ?  Ergo,  si  quis  de  pace  consulet,  seu  deferenda  hos- 
'  tibus,  seu  accipicnda,  habeo,  quid  sententiae  dicam :  si 
'  de  iis,  quae  Mago  postulat,  refertis,  nec  victorihus  mitti 
'attinere  puto,  et  frustrantibus  nos  falsa  atque  inani  s})e 
'  multo  minus  censeo  mittenda  esse.'  Havid  multos  movit 
Hannonis  oratio.  Nam  et  simultas  cum  familia  Rarcina 
leviorem  auctorem  faciebat,  et  occupati  animi  ])raesenti 
laetitia  nihil,  quo  vanius  fierct  gaudium  suum,  aurihus  ad- 
mittebant:  debellatumque  mox  fore,  si  anniti  paulluluni 
voluissent,  rebantur.  Itaque  ingenti  consensn  fit  senatus- 
consultum,  ut    Hannibali  quattuor   Numidarum  millia  in 

4  supplementum    mitterentur,  et  quadraginta  elephanti,   et 

3  Priore  Pnnico  bel/o]  Si  haec  bendi  ratio,  ut  cum  quingenta  signifi- 
sunt  a  manu  Livii,  imprudens  more  care  \  ellent,  ita  scriberent  Vcta.  Erat 
Romano  Poenum  hominem  loquen-  igitur  scriptum  in  vetere  Li\iano  li- 
tem  facit.  Clericus.  bro,  J/.  Vcla  id  est,  mille  (luingenta. 

4  Et  argenti  miUe  (juiiiqitaginta  Quod  qui  non  intellexerunt,  inepte 
talenta]  Vulgo  argenti  multa  talenta,  scripserunt  multa.''''  Equidem  cum 
dequoMuretusVar.  Lect.xvi.  8.  "fuit  Mureto  quingenta  hic  legendum  sua- 
haec  paullo  supra  nostram    aetateni  serim. 

ab  hominibus  ineruditis  invecta  scri- 


136 


TITI   LIVII 


U.  C.  «;i6, 
A.  C.  216, 


14. 

Romani 
impigre 
bellum  ap- 
parant. 


Hannibal 
Neapolim 
frustra  ten- 
tat. 


Nolae  dis- 
cordia. 


argenti  mille  quinquaginta  talenta.     Dictatorque  cum  Ma-  5 
gone  in  Hispaniam  praemissus  est,  ad  conducenda  viginti 
millia  peditum,  quattuor  cquitum,  quibus  exercitus,  qui  in 
Italia,  quique  in  Hispania  crant,  supplcrentur. 

Ceterum  haec,  ut  in  secundis  rebus,  segniter  otioseque 
gesta.  Romanos,  praeter  insitam  industriam  animis,  fortuna 
etiam  cunctan  prohibebat.  Nam  ncc  consul  ulli  rei,  qnae 
per  eum  agcnda  esset,  deerat :  et  dictator  M.  lunius  Pera, 
rebus  divinis  perfectis,  latoque,  ut  solet,  ad  popukim,  ut6 
equum  escendere  liceret,  praeter  duas  urbanas  legiones, 
quae  principio  anni  a  consuhbus  conscriptae  fuerant,  et  ser- 
vorum  delectum,  cohortesque  ex  agro  Piceno  et  GalUco  7 
collectas,  ad  ultimum  prope  desperatae  reipubhcae  auxihura, 
qiuim  honesta  utihbus  cedunt,  desccndit,  edixitque :  '  Qui 
'capitalem  fraudem  ausi,  quique  pecuniae  iudicati  in  vin-8 
'cuhs  essent,  qui  eorum  apud  se  mihtes  fierent,  eos  noxa 
'  pecuniaque  sese  exsolvi  iussurum.'  Ea  sex  miUia  homi- 
num  Gallicis  spohis,  quac  triumpho  C  Flaminii  translata 
erant,  armavit.  Itaque  cum  viginti  quinque  milhbus  arma- 
torum  ab  urbe  proficiscitur. 

Hannibal,  Capua  recepta,  quum  iterum  Neapohtanorum 
aniraos,  partim  spe,  partim  metu,  nequicquam  tentasset,  in 
agrum  Nolanum  exercitum  traducit :  ut  non  hostihter  sta- 
tim,  quia  non  desperabat  voluntariam  deditionem;  ita,  si 
morarentur  spem,  nihil  eorum,  quae  pati  aut  timere  pos- 
sent,  praetermissurus.  Senatus,  ac  maxime  priraores  eius, 
in  societate  lloraana  cura  fide  perstare ;  plebs  novarum, 
ut  solet,  rerum  atque  Hannibahs  tota  esse  ;  raeturaque 
agrorum  populationis,  et  patienda  in  obsidione  muka  gravia 
indignaque  proponere  animo.  Neque  auctores  defectionis 
deerant.  Itaque  ubi  senatum  metus  cepit,  si  propalam 
tenderent,  resisti  mukitudini  concitatae  non  posse  ;  clam  9 
siraulando  dilationem  mah  inveniunt.  Placere  enim  sibi 
defectionem  ad  Hannibalem  simulant:  quibus  autem  con- 


5  Dictatorque  cuni  Magone']  Ita 
Catonem  ap.  Aul.  Gell.  x.  24.  Hanni- 
balem  appellare  dictatorem  animad- 
vertit  Sigonius. 

6  Ut  equum  escendere  liceretl  De 
hac  re  alia  alii  disputant.  Zonar.  vii. 
13.  dictatori,  nisi  ad  bellum  jjrofectu- 
ro,  non  licuisse  equum  escendere  tra- 
dit :  Plutarch.  in  Fab.  omnino  licu- 
isse  negat,  "  quod  Romani  plurimum 
roboris  in  peditatu  posuerint,  atque 
ideo  existimaverint,  duci  in  acie  a 
peditatu  non  discedendum  esse."  Nie- 
buhrius  autem  tlictatorem  lege  as- 
trictum  esse,  ut   in  curru  veherelur. 


et  idcirco  equum  ascendendi  arbi- 
trium, nisi  relata ad 2iopulum,non ha- 
buisse  scribit.  cf.  ii.  n.  854. 

7  Ea^  agro  .  .  .  Gallico]  Sic  dice- 
batur  ager  inter  Aesim  et  Rubiconem 
fluvios,  qui  quum  olim  Gallorum  Se- 
nonum  fuisset,  postea  iis  expulsis,  po- 
pulo  viritim  distributus  fuerat.  Crev. 

8  Peczmiae  iudicati']  h.  e.  Cre- 
ditoribus  a  praetore  addicti.  supr.  vi. 
14. 

9  Clam  sirnulandoj  Obsecundando 
ex  coniectura  Gronov.  recepit  Bek- 
ker.  Secunda  simulando  Stroth.  reiio- 
suit. 


Lin.  XXITL    CAP.   L5.  L'.7 

(lilionibiis  m  loccliis  juiiicitianKjiie  iiovani  transcanl,  ])annii  U.  C.  536. 
(•oiistarc.      ha  spatio  sinnnto,  lcti-atos  proi^crc  ad  ])ractorcin  :^-  ^-  -'^- 

KAI  11  /M  I-  •    /'  I-       •  ••        ScMliltUrt 

oinanuin  Maicclhim  C  laudium,  (|ni  l^asilnn  cnm  cxcrcitu  j^'„|.„m« 

crat,  mittunt,  (loccnt(iiic,  ([uanto  in  (li.scriiniuc  sit  Nolana  vocat  M.ir- 

rcs:  agrnm  Hannibalis  cssc  ct  Pocnorum,  urbcm  cxtcmj)lo '^^'"""'- 

I  fntnrani,  ni  subvcniatur.  Concedcndo  |)lcbci  scnatum,  ubi 
vcliut,  dcfectnros  sc,  ne  deficere  praefcstinarent,  efFecisse. 
jNLirccUus,  coUandatis  Nolanis,  eadcm  simulationc  extralii 
rcm  in  siinin  advcntum  iussit:  intcrim  cclari,  (juac  sccum 
acta  csscnt,  .'^j^ciiujuc  omncm  auxilii  Romani.  Ij)sc  a 
('asilino  Calatiam  j)etit :  at(juc  indc,  Vulturno  amni  tra- 
iccto,  j)crqiic  agrum  Saticulanum  Trebulanumquc  suj)cr 
Sucssulam  j)er  montes  Nolani  pcrvenit. 

Sub  advcntum  j)ractoris  liomani  Poenus  agro  Nolano       L5. 
exccssit,  ct  ad  marc  j)roxime  Ncaj)olim  dcscendit,  cuj)idus 
niaritimi    oj)j)idi    j)otiundi,   (juo    cursus   navibus   tutus    ex 
Africa  cssct.      Cetcrum,  j)ost(juam   Ncaj)olim  a  jiracfccto 
Romano  tencri  acccj)it,  (M.  lunins  Silauus  crat,  ab  ij)sis 
Ncapolitanis  accitus)  Neapoli  quoque,  sicut  Nola,  omissa, 
j)etit   Nuccriam.     Eam   quum  ali(juamdiu  circumsedisset,  Hannibal 
sacjie  vi,  sacjie  sollicitandis  ncquic(juam  nunc  j)lebe  nunc  ^'"^''"'^"^ 
j)rincipibus,  fame  dcmnm  in  dcditioncm  acccj)it,  j)actus,  ut 
incrmcs  cnm  singulis  abircnt  vcstimcntis.     ])cindc,  ut  qui 
a  j)rincij)io  niitis  omnibus  Italicis,  jiractcr  Romanos,  vidcri 

^  vcllct,  j)racmia  atque  lionorcs,  rjiii  remancrcnt,  ac  militarc 
sccum  voluisscnt,  j)roposuit.     Ncc  ea  sjie  cjucmquam  tcnuit. 
l)ilaj)si  omnes,  qnocunque  hospitia  aut  fortuitus  aiiimi  im- 
pctus  tulit,  jier  Canipaniae  urbes,  maxime  Nolam  Neapo- 
limquc.     Quum  fcrme  triginta  senatores,  ac  fortc  primus 
quisque,  Caj:)uam  petissent,  exclusi  indc,  quod  jiortas  Ilan- 
nibali  clausissent,  Cumas  se  contulerunt.     Nuccriae  j^iracda 
militi  data  cst,  urbs  dircj)ta  at(jue  incensa.     Nolam  Mar- 
cellns  non  sui  niagis  fiducia  j)raesidii,  quam  voluntatc  jirin- 
cij)um,    habebat.      Plebes    timcbatur,    et   ante    omnes    L.  Bantius 
Bantius,  quem  consensus  attentatae  defectionis,  ac  metus  a  ■'^^"^''"'^* 
j")raetore  Romano,  nunc  ad  j)roditionem  patriae,  nunc,  si  ad  in  Hanui- 
id  fortuna  defuisset,  ad  transfugiendum  stimulabat.     Eratbalem. 
iuvenis  accr,  et  sociorum  ea  temj)cstate  j)roj)e  nobilissimus 
cqucs.      Seminecem  eum  ad   Cannas  in  acervo  caesorum 
corporum  inventum,  curatumcjue  benigne,  etiam  cum  donis 
Ilannibal  domum  remiserat.      Ob  eius  gratiam  meriti  rem 
Nolanam  in  ius  ditionemque  dare  voluerat  Poeno :  anxium- 

1  Concedendo  plebei]  Quum  sena-  Bckker.  retinuit.  Q?n  remanserini 
tus  plebei  concessisset,  se  clefectunmi,  Stroth.  recepit.  Ceterum  noster  sae- 
ubi  plebs  vellet.  pius   pronomen   omisit,   supr.  ii.  2^. 

2  Qui  remanerent]  Qui  remanse-  iii.  44.  iv.  3.  cf.  Cic.  Tusc.  Qu.  v.  7. 
rant  in  pluribus  mss.  invenitur,  quod 


138 


TITI   LIVII 


u.  c.  536. 
A.  C.  216. 


16. 

Hannibal 
ad  Nolam. 


Marcellus 
se  proelio 
parat. 


que  eum  et  sollicitum  cura  novandi  res  praetor  cernebat. 
Ceterum,  quum  aut  poena  cohibendus  esset,  aut  beneficio 
conciliandus,  sibi  assumpsisse,  quam  hosti  ademisse,  fortera 
ac  strenuum  mahiit  socium,  accitumque  ad  se  benigne  ap- 
pellat :  '  Muhos  eum  invidos  inter  populares  habere ;  inde 
'  existimatu  facile  esse,  quod  nemo  civis  Nolanus  sibi  indi- 

*  caverit,  quam  muha  eius  egregia  facinora  mihtaria  essent. 

*  Sed,  qui  in  Romanis  mihtaverit  castris,  non  posse  obscuram 
'  eius  virtutem  esse.  Muhos  sibi,  qui  cum  eo  stipendia  fece- 
'  rint,  referre,  qui  vir  esset  iUe,  quaeque  et  quoties  pericula 
'  pro  salute  ac  dignitate  popuh  Romani  adisset :  utique  Can- 
'  nensi  proeho  non  prius  pugna  abstiterit,  quam  prope  exsan- 
'guis  ruina  superincidentium  virorum,  equorum,  armorum- 
'  que  sit  oppressus.  Itaque  macte  virtute  esto,' inquit.  'Apud 
'  me  tibi  omnis  honos  atque  omne  praemium  erit :  et,  quo 
'frequentior  mecum  fueris,  senties  eam  rem  tibi  dignitati 
'atque  emolumento  esse:'  laetoque  iuveni  promissis  equum 
eximium  dono  dat,  bigatosque  quingentos  quaestorem  nu-3 
merare  iubet :  hctoribus  imperat,  ut  eum  se  adire,  quoties 
veht,  patiantur.  Hac  comitate  Marcehi  ferocis  iuvenis 
animus  adeo  est  mohitus,  ut  nemo  inde  sociorum  reni  Ro- 
manam  fortius  ac  fidehus  iuverit,  quum  Hannibal  ad  portas 
esset,  (Nolam  enim  rui-sus  a  Nuceria  moverat  castra)  ple- 
besque  Nolana  de  integro  ad  defectionem  spectaret. 

Marcehus  sub  adventum  hostium  intra  muros  se  recepit; 
non  castris  metuens,  sed  ne  prodendae  urbis  occasionem 
iiimis  nmhis  in  eam  imminentibus  daret.  Instrui  deinde 
utrimque  acies  coeptae,  Romanorum  pro  moenibus  Nolae, 
Poenorum  ante  castra  sua.  Proeha  hinc  parva  inter  urbem 
castraque,  et  vario  eventu  fiebant :  quia  duces  nec  prohibere 
paucos  temere  provocantes,  nec  dare  signum  universae 
pugnae  volebant.  In  hac  continua  iam  duorum  exercituum  4 
statione  principes  Nolanorum  nuntiant  Marceho,  'Nocturna 
'  cohoquia  inter  plebem  ac  Poenos  fieri ;  statutumque  esse, 
'  ut,  quum  Romana  acies  egi'essa  portis  iret,  impedimenta 
'  eorum  ac  sarcinas  diriperent,  chiuderent  deinde  portas, 
'  murosque  occuparent,  ut,  potentes  rerum  suarum  atque 
'  urbis,  Poenum  inde  pro  Romano  acciperent.'  Haec  ubi 
nuntiata  sunt  Marceho,  cohaudatis  senatoribus  Nolanis, 
priusquam  ahquis  motus  intus  oriretur,  fortunam  pugnae  5 


3  Bigatosque  quinffentos}  sc.  De- 
narios  eiusdem  generis,  quos  supr. 
xxii.  52.  54.  quadrigatos  nominatos 
habemus.  Hi  quadrigarum,  illi  biga- 
rum  eflfigiem  insculptam  gerebant.  cf. 
Husseius  de  Monet.  Gr.  et  Rom.  x.  6. 

4  In  hav  co>Uinua']  Ita  ex  vet.  lib. 


reposuit  Sigon,  Ceterum  in  hac  coti- 
diana  ex  coniectura  Gronov.  retinue- 
runt  Crev.  et  Bekker. 

5  Aliquis  motus  intus  oriretw'\ 
AUquis  motus  iniuriave  oriretur  ex 
emend.  Gronovii  recepit  Bekker. 


LIB.  XXIII.    CAP.   17.  lliO 

cx])criri  statuit.      Ad  trcs  portas  m  liostcs  versas  tripartito  U.  C.  53'^. 
cxcrcitiiiu  instruxit :   iiiipccliiiicntasubscciui  iussit:   caloncs -^-  ^-  ^'^- 

6lixas(|uc  ct  invalidos  inilitcs  valluni  fcrrc.  Mcdia  porta 
robora  lc<>;ionuin  et  ilomanos  equites,  duabus  circa  portis 
novos  milites  lcvcmque  armaturam  ac  sociorum  equites 
statuit.  Nolani  mnros  portascjue  adire  vetiti :  subsidiaquc 
dcstinata  imj)cdiiiicntis  data,  nc,  occupatis  proclio  lc<i;ioin- 
bus,  in  ca  imj)clus  licrct.  Ita  instructi  intra  jiortas  stal)ant. 
Ilanniliaii,  sub  signis  (id  quod  jicr  aliquot  dics  fccerat)  ad 
multuin  dici  in  acic  stanti,  primo  miraculo  csse,  cjuod  ncc 
excrcitus  Komanus  porta  cgrcdcrctur,  nec  armatus  cjuisquam 
in  muris  esset.  llatus  deinde  prodita  colloc|uia  cs.se,  mctu- 
que  resides  factos,  j)artem  militum  in  castra  rcmittit,  iussos 
projierc  aj^j^aratum  omnem  oj)pugnandae  urbis  in  primam 
acicin  afferrc ;  .satis  fidens,  si  cunctantil)us  instai-ct,  tumultum 
aliqucm  iii  urbc  j)lebcm  moturam.  Dum  in  sua  cjuiscjue  llanniba- 
ministcria  discursu  trejiidat  ad  j)rima  signa,  succcditcjne  ad  ^'i"'  "^'«'■t;- 
muros  acies,  patefacta  rcjjcntc  jiorta,  Marccllus  signa  cancre, 
clamoremque  tolli,  ac  peditcs  j)rimum,  dcindc  ccjuites, 
quanto  maximo  possent  imj)etUj  in  hostem  erumj)ere  iubet. 
Satis  tcrroris  tumultnscjue  in  acieni  mediam  intulerant, 
quum  dnabus  circa  j)ortis  P.  Valcrius  Flaccus  et  C.  Aurclius 
legati  in  cornua  liostium  cruj)cre.  Addiderc  clamorem  Beiie  rem 
lixae  calonesque,  et  alia  turba  cnstodiae  impcdimcntorum  8''"*- 
apposita,  ut  paucitatcm  maxime  spernentibusPoenis  ingentis 
repcnte  exercitus  speciem  feccrint.  Vix  equidem  ausim 
affirmarc,  quod  quidam  auctores  sunt,  duo  millia  et  octin- 
gentos  hostium  caesos  ;  non  j)lus  quingentos  Romanum 
amisisse.     Sive  tanta,  sivc  minor  victoria  fuit,  ingens  co  die 

7  res,  ac  nescio,  an  maxima  illo  bello  gesta  sit.  Non  vinci 
enim  ab  Hannibalc  tunc  vincentibus  difficihus  fuit,  quam 
postea  vincere. 

Hannibal,  spe  potiundae  Nolae  adempta,  quum  Acerras  17. 
recessisset,  Marcellus  extemplo,  clausis  jwrtis  custodibusque 
dispositis,  ne  cjuis  cgrederetur,  quaestionem  in  foro  de  iis, 
qui  clam  in  coUoquiis  hostium  fuerant,  habuit :  suj)ra  sep- 
tuaginta  damnatos  jiroditionis  securi  percussit,  bonaque 
eorum  iussit  publica  jiopuli  Romani  esse  :  et,  summa  rcrum 
senatui  tradita,  cum  cxercitu  onini  profectus,  supra  Sues- 
sulam  castris  positis  consedit.  Poenus,  Acerras  primum  ad  Acemisca- 
voluntariara  deditionem  conatus  pellicere,  postquam  obsti-  pi^  Poenus. 


6  Valhim  ferre]  cf.  Supr.  iii.  27.  Nemo  non  videt,  sensum  huius  loci 
Milites  Romani  senos  septenosque  esse,  illis,  qui  tunc  vincebant,  diffi- 
vallos,  interdum  etiam  duodenos  tu-  cilius  fiiisse,  non  vinci  ab  Hannibale, 
lisse  leguntur.  Niebhr.  Hist.  ii.  n.  quam  postea  fuit,  victoriam  repoilare. 
608.  Dkak. 

7  ^''on  vinci  cniin  ab  IIanmba/e'\ 


140  TITI   LIVII 

U.  C.  536.  natos  vidit,  obsidere  inde  atque  oppugnare  parat.  Ceterum 
A.  C.  216.  Acerranis  plus  animi,  quam  virium,  erat.  Itaque,  desperata 
tutela  urbis,  ut  circumvallari  moenia  viderunt,  priusquam 
continuarentur  hostium  opera,  per  intermissa  munimentaS 
neglcctasque  custodias  silentio  noctis  dilapsi,  pervias  invia- 
que,  qua  quemque  aut  consilium  aut  error  tulit,  in  urbes 
Campaniae,  quas  satis  certum  erat  non  mutasse  fidem,  per- 
fugerunt. 

Hannibal,  Acerris  direptis  atque  incensis,  quum  a  Casi- 
lino  dictatorem  Romanum  legionesque  novas  acciri  nunti- 
assent,  ne  quis  tam  propinquis  hostium  castris  Capuamg 
quoque  recurrat,  exercitum  ad  Casihnum  ducit.  Casilinum 
60  tempore  quingenti  Praenestini  habebant,  cum  paucis 
Romanis  Latinic[ue  nominis,  quos  eodem  audita  Cannensis 
clades  compulerat.  Hi,  non  confecto  Praeneste  ad  diem 
delectu,  serius  profecti  domo,  quuni  Casilinum  ante  adversae 
pugnae  famam  venissent,  et  aliis  aggregarent  sese  Romanis  i 
sociisque,  profecti  a  Casihno  cum  satis  magno  agmine  irent; 
avertit  eos  retro  Casihnum  nuntius  Cannensis  pugnae.  Ibi 
quum  dies  ahquot,  suspecti  Campanis  timentesque,  caven- 
dis  ac  strucndis  in  vicem  insidiis  traduxissent,  iamque  de 
Capuae  defectione  agi,  accipique  Hannibalem  satis  pro 
certo  haberent,  interfectis  nocte  oppidanis,  partem  urbis,  2 
quae  cis  Vulturnum  est,  (eo  enim  dividitur  amni)  occupa- 
vere :  idque  praesidium  Casilini  habebant  Romani.  Ad- 
ditur  et  Pcrusina  cohors,  homines  quadringenti  sexaginta, 
eodem  nuntio,  quo  Praenestini  paucos  ante  dies,  Casihnum 
compulsi.  Et  satis  ferme  armatorum  ad  tam  exigua  moenia, 
et  flumine  altera  parte  cincta,  tuenda  crat:  penuria  fru- 
menti,  nimium  etiam  ut  videretur  hominum,  efficiebat. 
18.  Hannibal  quum  iam  inde  haud  procul  esset,  Gaetulos 

Casiliiuim  cum  praefecto,  nomine  Isalca,  praemittit:  ac  primo,  si  fiat 
o!)pii"uat  ^olloquii  copia,  verbis  benignis  ad  portas  aperiendas  prae- 
sidiumque  accipiendum  pelhcere  iubet:  si  in  pertinacia 
perstent,  rem  gerere  ac  tentare,  si  qua  parte  invadere 
urbem  possit.  Ubi  ad  moenia  accessere,  quia  silentium 
erat,  sohtudo    visa;    metuque    concessum   barbarus   ratus,  3 


8  Cotitmuarenturl  lungerentur  in-  cere,  e<  aliis  aggregantibus  sese:  quod 
ter  se,  ita  ut  nullum  iam  inter  ea  sjia-  verum  putamus.  Crev. 

tium  pateret  ad  fugam.  Crev.  2  Interfectis  ....  oppidanis'\    Ne 

9  Ne  (juis  .  .  .  Capuam  quoque  re-  intellige  interfectos  oppidanos  omnes, 
currat']  Gronovius  emendat  ex  vesti-  sed  eos  videlicet,  qui  Poenis  favebant; 
giis  Mss.  Ne  quid  .  .  .  Capuae  quoque  cum  ceteris  communi  animo  consilio- 
moveretur,  quod  Bekkerus  recepit.  que  Praenestinos  urbem  defendisse, 
Terror  fiat  jjro   recurrat  emendavit  ut  constat  infr.  19.  Crev. 

Doer.  3  ISLetuque  coticessum']  sc.  Ab  hos- 

I  Ef  aliis  aggregareut  sese^  Put.  tibus,  i.  e.  cessisse  metu  hostes.  Bas- 

aggrcgantur,     Unde  proclive  est  effi-  Chig. 


LTB.  XXIII.    CAl».  IH.  ]\\ 

nioliri  pnrtas  ct  claiistni  rciVini^crc  ]iarat:  qxium,  patcfiictis  II.  C.  536. 
rcpcntc  portis,  cohortcs  duac,  ad  id  i})suni  instructac  intns,  ■'^-  ^-  ^'^- 
ingcnticuni  tnnuiltn  crnnij)unt,  strau;cnK|nc  hostiuni  faciunt. 
Ita  priniis  rcpnlsis,  iNIaharbal,  cuni  niaiorc  roborc  virornni 
niissus,  nec  ipsc  cruptioncm  coliortium  sustinuit.  Postrcmo 
llannilial,  castris  antc  i])sa  mocnia  o])])ositis,  ])arvam  urbcni 
])arvuni([uc  ]iracsidium  suinnia  vi  at(|uc  onmibus  co])iis  o])- 
puijjnarc  jiarat.  Ac,  duin  instat  hvccssitquc,  corona  undiqnc 
circnmdatis    mociiibus,   ahcjuot    niiUtcs   ct  ]irom])tissimuni 

4  ([ucnKjnc,  c  niuro  turribus(]uc  ictos,  amisit.  Scmel  ultro 
cruni])entes  agniine  clc])hantorum  o]3])osito  propc  intcrchisit, 
trc])idosquc  com])ulit  in  urbem,  satis  multis,  ut  ex  tanta 
paucitatc,  intcrfcctis.  Plurcs  cecidissent,  ni  nox  ])roclio 
intervcnisset.  Postero  die  omnium  animi  ad  o])])Ufi;nandum 
acccnduntur;  uti([uc  ]iost([uam  coronaaurea  muralis  ]iro])o- 
sita  cst,  atquc  i])sc  dux  castclli,  ])lano  loco  ])ositi,  scgncm 
o])])ugnationem  Sagunti  cx})uguatoribus  cx])robrabat,  (^au- 
narum  Trasimcniquc  ct  Trcbiac  singulos  admoncns  uiiiver- 
sosque.     liide  vincae  quoquc  cocptae  agi  cuniculique  :  nec 

5  ad  varios  conatus  hostium  aut  vis  ulla,  aut  ars  dcerat.  Socii 
llomanornm  ]iro])ugnacula  adversus  vincas  statuere,  trans- 
versis  cuiiiculis  hostium  cuniculos  cxcijierc,  ct  ]ialain  et  clam 
coc])tis   obviam  irc ;    donec  pudor  ctiam    llannibaleni   ab  IIannii)al 

6  incciito  avcrtit :  castrisciuc  communitis,  ac  iiracsidio  modico  !^  ^^puam 
im])osit(),  ne  omissa  res  viderctur,  111  luberna  Capuam  con- 
ccssit. 

Ibi  ]iartem  maiorem  hicmis  cxercitum  in  tectis  habuit,  ad- 
vcrsus  omnia  humana  mala  saejie  ac  diu  duratum,  bonis  in- 
expertum  atquc  insuetum.     Itaque,  cjuos  nulla  mali  vicerat 
7vis,  ]")erdidere  nimia  bona  ac  volu])tatcs  immodicae;  et  co 
impensius,  quo  avidius  ex  insolentia  in  eas  se  mcrserant. 
Somnus  enim,  ct  vinum,  et  ejoulae,  et  scorta,  balineacjue,  et  Comimpi- 
otium,  consuetudine  in  dies  blandius,  ita  enerv^averunt  cor-^V^^''*' 
pora  animosque,  ut  magis  dcinde  praeteritae  victoriae  eos,  ^.{^^3 
quam  ])racsentes  tutarcntur  vires ;   maiusque  id  peccatum 
ducis  apud  ]3eritos  artium  militarium  haberctur,  quam  cjuod 
non  ex  Cannensi  acie  protinus  ad  urbem  Ilomanam  dux- 


4  UUro  erumpentes\  sc.  Quum  videtur,  quoniam  verba  averiit  et  con- 
etiara  non  lacessiti  erumpere  ausi  es-  cessit  per  particulam  (pie  iuncta,  eun- 
sent.  Unde  vero  Hannibali  elephanti,  dem  nominativum  desiderant.  Sed 
qui  omnes  in  Alpibus  perierant,  exsti-  lioc  loquendi  genus  amat  Livius.  cf. 
terint  quaerit  Stroth.  cf.  supr.  xxii.  2.  ii.  56.  iii.  38.  iv.  17. 

5  Aut  ars  deerat.  Socii  Romano-  7  Et  eo  impensius']  Et  quidem  de- 
rum^l  Aut  ars  deerat  sociis  Romano-  liciae  eo  impensius  perdidere  Poenos, 
rum.  Propugnacichi,  excomect.GTO-  sc.  eo  graviore  exitio  evertere  Poeno- 
nov.  repcsuit  Bekker.  rum  vires,  quo  avidius  in  eas  se  mer- 

6  Castrisque  communitis']  Aliquid  serant,  propterea  quod  hactenus  erant 
scabri  huic  orationi  inesse  Drakenb.  illarum  insueti. 


142  TITI   LIVII 

U.C.  536.  isset.  Illa  enim  cimctatio  distulisse  modo  victoriam  videri 
A.  C.  ^16.  pQj-jjjj. .  j^jj.  error  vires  ademisse  ad  vincendum.  Itaque, 
hcrcule,  velut  si  cum  alio  exercitu  a  Capua  exiret,  nihil  us- 
quam  pristinae  disciplinae  tenuit.  Nam  et  redierunt  pleri- 
que  scortis  impliciti :  et,  ubi  primum  sub  pellibus  haberi  8 
coepti  sunt,  viaque  et  alius  miUtaris  labor  excepit,  tironum 
modo  corporibus  animisque  deficiebant :  et  deinde  per  omne 
aestivorum  tempus  magna  pars  sine  commeatibus  ab  signis 
dilabebantur :  neque  aHae  latebrae,  quam  Capua,  desertori- 
bus  erant. 
1 9.  Ceterum,  mitescente  iam  hieme,  educto  ex  hibernis  milite, 

Casihnum  redit.  Ubi,  quanquam  ab  oppugnatione  cessatum 
erat,  obsidio  tamen  continuata  oppidanos  praesidiumque  ad 
ultimum  inopiae  adduxerat.  Castris  Romanis  Ti.  Sempro- 
nius  praeerat,  dictatore  auspiciorum  repetendorum  causa 
profecto  Romam.  Marcellum,  et  ipsum  cupientem  ferre 
auxilium  obsessis,  et  Vulturnus  amnis  inflatus  aquis,  et 
preces  Nolanorum  atque  Acerranorum  tenebant,  Campanos  9 
timentium,  si  praesidium  Romanum  abscessisset.  Gracchus, 
assidens  tantum  CasiHno,  quia  praedictum  erat  dictatoris,  i 
ne  quid  absente  eo  rei  gereret,  nihil  movebat :  quanquam, 
quae  facile  omnem  patientiam  vincerent,  nuntiabantur  a 
CasiHno.  Nam  et,  praecipitasse  se  quosdam  non  tolerantes 
famem,  constabat ;  et  stare  inermes  in  muris,  nuda  corpora 
ad  missiHum  telorum  ictus  praebentes.  Ea  aegre  patiens 
Gi'acchus,  quum  ncque  pugnam  conserere  dictatoris  iniussu 
auderet,  (pugnandum  autem  esse,  si  palam  frumentum  im- 
portaret,  videbat)  neque  clam  importandi  spes  esset,  farre, 
ex  agris  circa  imdique  convecto,  quum  complura  doHa  com- 
Casilinum  plesset,  nuntium  ad  magistratum  CasiHnum  misit,  ut  exci- 
in  doliis  percnt  doHa,  quae  amnis  deferret.  Insequenti  nocte, 
frimentum  Hitentis  omuibus  in  llimien  ac  spem  ab  nuntio  Romano  fac- 
mittitur.  tam,  doHa  medio  missa  amni  delluxerunt.  AequaHter  inter 
omnes  frumentum  divisum.  Id  postero  quoque  die  ac 
tertio  factum  est.  Nocte  et  mittebantur  et  perveniebant : 
eo  custodias  hostium  faUebant.  Imbribus  deinde  continuis 
citatior  soHto  amnis,  transverso  vortice  doHa  impuHt  ad 
ripam,  quam  hostes  servabant.  Ibi  haerentia  inter  obnata 
ripis  saHcta  conspiciuntur :  nuntiatumque  HannibaH  est,  et 
deinde  intentiore  custodia  cautum,  ne  quid  faUeret  Vulturno  2 


8  Sub  pellibus]     lu   teutoriis.    cf.  ii.  10.  xxi.  10. 

supr.  V.  2.   Sub  pellibus  durare.  2  Intentiore  ciistodia]  Obiecta  per 

9  A cerranorum^  Q,ui,  urbe  sua  ab  medium  amnem  catena,  teste  Fron- 
Hannibale  direpta  atque  incensa,  No-  tin.  Strateg.  iii.  14.  Ceterum  Prae- 
lam  confugerant.  nestinos   Nuculas   appellatos   scribit 

I   Quia  praedictum  erat  diclatoris'\  Festus,  "  quod  inclusi  a  Poenis  Casi- 

h.  o.  lussum,  vel  luonitum.    cf.  suju'.  lini  famem  nucibus  sustentarunt." 


LIB.  \Xm.    (\\r.  20.  143 

ad  iirhcni  inissmii.      Niices  lanioii  fiisac  al)  Hoinanis  caslris,  U.  C.  536. 

(11111111  iiicdio  ainni  ad  (^asirmuin  dciliicrcnl,  cratihiis  c,\cii)ic- ^;  ^'-  -'.''• 
1  I  >  1-1  •  •  .       ,   I  1    .         NiR-es  nnt- 

bantiir.      1  oslrcnio  ad  id  vcntiim  moj^iac  cst,  ut  lora  <i<^'ti'ii- t„„,„^ 

ctas(|iic  .scutis  pcllcs,  ubi  fcrvida  inollisscnt  aqua,  maiidcrc  CitMilini  lo- 

conarcntur,  ncc  muribus  aliove  aniniali  abstincrcnt,  et  omne  ''^  ?<;"<-'«- 

,       ,  '     ,.  .,  .     „      .  .  quc  ma.n- 

hcrbarum  radicum(|ue  <2;enus  aggcribus  nifimis  muri  crue-j„„(„r 

3  rent ;  ct,  (luuiu  hostcs  obarasscnt,  (iuicf[uid  hcrbidi  terreni 
cxtra  muniin  crat,  raporum  scmeii  inicccrunt,  ut  Ilannil^al, 
'  Eone  us(juc,  dum  cn  nascantur,  ad  (yasiHiuim  scssurus 
'  sum  ?'  exclamarct :  ct,  qiii  iiullam  antca  pactioncm  auribiis 
admiscrat,  tiiin  dcmum  agi  sccum  est  ])assus  de  redcm])tionc 

4liberorum  ca]iitum.  Sc]>tunces  auri  in  singulos  ])rctium 
convenit.  Fide  acccpta,  scse  tradiderunt :  doncc  omnc  nannii^aii 
aurum  pcrsohitum  est,  in  vinculis  habiti :  tum  remissi  ji,';'J^'.|"'^ 
(^umas  cum  fidc.  Id  vcriuscst,  qtiam  ab  cqiiite  in  abcuntes 
inunisso  interfcctos.  Pracncstini  maxima  })ars  fuerc.  Ex 
(luingcntis  sc])tiiaginta,  qui  in  ])raesidio  fucrunt,  ininus 
(limidium   ferrum  famesque   absumpsit:    ceteri    incohimcs 

^Pracncste  cum  praetore  suo  M.  Anicio  (scriba  is  antea 
fucrat)  redierunt.  Statua  eius  indicio  fuit,  Praenestc  in 
foro  statuta,  loricata,  amicta  toga,  vclato  capite ;  ct  tria 
signa  cum  titulo  lamnae  aencac  inscri])to,  '  ^NI.  Anicium  pro 
'  mihtibus,  (pii  Casihni  in  pracsidio  fucrint,  votum  vovisse.' 
Idem  tituhis  tribus  signis  in  aede  Fortunae  positis  fuit  sub- 
iectus.  (^asilinum  o])})i(him  rcdditum  Cam}ianis  est,  firma-  20. 
tum  sc]itingcntorum  niihtum  de  exercitu  Hannibalis  })rae- 
sidio  ;  nc,  iibi  Pocnus  indc  abscessissct,  Romani  oppugna- 
rcnt.  Praenestinis  railitibus  senatus  Romanus  duplex  sti}>en- 
dium  et  quinqucnnii  mihtiac  vacationcm  dccrcvit.      Civitatc 

6quum  donarcntur  ob  virtutem,  non  mutaverunt.  Perusi- 
norum  casus  obscurior  fama  est ;  quia  ncc  ij^sorum  monu- 
mento  ullo  est  iUustratus,  nec  decreto  Romanorum. 

7  Eodcm  tem}>orc  Pctehnos,  qui  uni  cx  Bruttiis  manserant  Petelini 
in  amicitia  Romana,  non  Carthaginienses  modo,  qui  regio-  Romanis 
nem  obtinebant,  scd  Bruttii  quoque  ceteri,  ob  separata  ab 
se  consilia,  oppugnabant.  (^uibus  quum  obsistere  malis 
nequirent  Petelini,  legatos  Romam  ad  ]iraesidium  petendum 
miserunt.  Quorum  preces  lacrimaeque  (in  questus  enim 
Hebiles,  quum  sibimet  ipsi  consulere  iussi  sunt,  sese  in  ve- 

3  Quicquid  herbidi  terreni]    Quic-         6  N^on  inutaveruni]  h.  e.  Quamvis 
quid  soli  herhis  consitum  esset.  civitate  donarentur  Romana,  suis  le- 

4  Septunces  auri]     Septcnae  auri  gihus  vivere  maluerunt.    cf.  sujir.  ix. 
unciae.     Mirum  quidem,  unde  haec  43. 

tanta  auri  copia  suppeditata  sit.    cf.         7  Qui  iini  ex  Bruttiis']  Consentiam 

Plin.  H.  N.  xxxiii.  i.  et  3.  tamen,  quae  urhs  Bruttiorum  caput 

5  Cum  praetore  suo  M.  Anicio]  erat,  in  tide  Romana  mansisse  con- 
Ita  pro  vulg.  Manicio  ex  coniectura  stat.  infr.  30. 

Conr.  Heusinger.  recepit  Bokker. 


144 


TITI  LIVII 


u.  c.  536. 

A.  C.  216. 


21. 

Status  re- 
rum  in  Si- 
cilia. 


Hiero  ad- 
iuvat  Ro- 
mauos. 

Triumviri 
mensarii. 


stibulo  curiae  profuderunt)  ingentem  misericordiam  Patribus 
ac  populo  moverunt.  Consultique  iterum  a  M'.  Pomponio 
praetore  Patres,circuraspectis  omnibus  imperii  viribus,  fateri 
coacti,  nihil  iam  longinquis  sociis  in  se  praesidii  esse,  redire 
domum,  fideque  ad  ultimum  expleta,  consulere  sibimet  ipsos 
in  reliquum  praesenti  fortuna  iusserunt.  Haec  postquam  8 
renuntiata  legatio  Petelinis  est,  tantus  repente  maeror  pa- 
vorque  senatum  eorum  cepit,  ut  pars  profugiendi,  qua  quis- 
que  posset,  ac  deserendae  urbis  auctores  essent;  pars, 
quando  deserti  a  veteribus  sociis  essent,  adiungendi  se 
ceteris  Bruttiis,  ac  per  eos  dedendi  Hannibali.  Vicit  tamen 
ea  pars,  quae  nihil  raptim  nec  temere  agendum,  consulen- 
dumque  de  integro  censuit.  Re  laxata  postero  die  per9 
minorem  trepidationem  tenuerunt  optimates,  ut,  convectis 
omnibus  ex  agris,  urbem  ac  muros  firmarent. 

Per  idem  fere  tempus  hterae  ex  Siciha  Sardiniaque  Ro- 
mam  ahatae.  Priores  ex  Siciha  T.  Otacihi  propraetoris  in 
senatu  recitatae  sunt :   '  P.  Furium  praetorem  cum  classe  ex 

*  Africa  Lilybaeum  venisse  :  ipsum  graviter  saucium  in  dis- 
'  crimine  ultimo  vitae  esse.  Mihti  et  navahbus  sociis  neque 
'  stipendium,  neque  frumentum  ad  diem  dari ;  neque,  unde 
'detur,   esse.     Magnopere  suadere,  ut  quam   primum  ea 

*  mittantur ;  sibique,  si  ita  videatur,  ex  novis  praetoribus 

*  successorem  mittant.'  Eademque  ferme  de  stipendio  fru- 
mentoque  ab  A.  Corneho  Mammula  propraetore  ex  Sardinia 
scripta.  Responsum  utrisque,  non  esse,  unde  mitteretur: 
iussique  ipsi  classibus  atque  exercitibus  suis  consulere. 
T.  Otacihus,  adimicum  subsidiura  popuh  Romani  Hieronera 
legatos  quum  misisset,  in  stipendium,  quanti  argenti  opus 
fuit,  et  sex  mensium  frumentum  accepit.  Corneho  in  Sar- 
dinia  civitates  sociae  benigne  contulerunt.  Et  Romae  quo- 
que  propter  penuriam  argenti  triumviri  mensarii,  rogatione  e 
M.  Minucii  tribuni  plebis,  facti,  L.  Aemihus  Papus,  qui 
consul  censorque  fucrat,  et  M.  Atilius  Regahis,  qui  bis 
consul  fuerat,  et  L.  Scribonius  Lil)o,  qui  tum  tribunus  ple- 
bis  erat.  Et  duumviri  creati,  M.  et  C.  Atihi,  aedem  Con- 
cordiae,  quam  L.  Manhus  praetor  voverat,  dedicaverunt. 
Et  tres  pontifices  creati,  Q,  Caecihus  Metehus,  et  Q.  Fabius 
Maximus,  ct  Q.  Fulvius  Flaccus,  in  locum  P.  Scantinii 
demortui,  et  L.  Aemihi  Pauhi  consuhs,  et  Q.  Aehi  Paeti, 
qui  ceciderant  pugna  Cannensi. 


8  In  reliquum  praesenti  fortuna] 
Ita  Gronov.  sed  Crevier.  in  reliquum 
omittendmn  iide  plur.  edd.  censet. 

9  Re  laxata^  Re  iam  magis  expe- 
dita,  quae  arta  et  angusta  fuerat.  Si- 
militer   lawior   annona    supr.    ii.    52. 


artiori  annonae  infr.  xxvi.  20.  oppo- 
nitur. 

I  Triumviri  mensariil  Supr.  vii. 
21.  quinqueviri  mensarii  creati  erant, 
ubi  et  negotium  eorum  exponitur. 
Stroth. 


LIB.  XXIII.    CAP.  22.  145 

Qmiin  cct(M-n,  (\nuv  coiitiiiuis  chulibiis  fortima  mirmcrat,  U.  C.  53^. 
(jviaiitmn  coiisiliis  Immanis  asscciui  ])otcrant,  l*atrcs  cxplcs-'^-  ^';  ^''^* 
sent;  tandcin  sc  (iu()(|ue  ct  solitndineni  cnriac,  paucitatcni- 
que  convcnicntimn   acl    publicuin    consiliuin    rcspcxcrunt. 
Neque  eniin  post  L.  Aemilium  et  C.  Flaminium  censores 
scnatns   lcctus  fucrat,   quxim    tantum   senatorum   advcrsac 
pugnac,  ad  lioc  sui  (|ucin(|iic   casus  pcr  (|iiin(|ncnnium  ab- 
sninpsisscnt.      Qnum  dc  ca  rc  jM'.  l\)mponiiis  practor,  dic- nplibera- 
tatorc  post  Casilinum  amissum  proiccto  iam  ad  cxcrcitnm,  ^"'" '^I^  *^''' 
exposcentibus  cunctis  rctulisset ;  tum  8p.  Carvilius,  quumn;itu. 

2  longa  oratione  non  solum  inopiam,  scd  paucitatem  etiarn 
civiuni,  ex  quibus  in  Patres  legerentur,  conqnestus  esset, 

3  explcndi  scnatvrs  cansa.  et  iimocndi  artius  Latini  nominis 
cum  ]iopvrlo  Romano,  inap;nopci'c  se  suadcrc  dixit,  ut  ex 
singulis  ])opvrlis  I^atinorum,  l)inis  senatoribns,  si  Patrcs  llo- 
mani  ccnsuissent,  civitas  darctur,  at^juc  in  demortnorum 
locnm  in  scnatum  lcgcixnitur.  Eam  scntcntiam  liaud  acqvri- 
ovibus  animis,  quam  ipsorum  (juondam  j)ostulatum  Latino- 
rum,  Patres  audierunt :  et,  qnum  fremitvis  indignantium 
tota  cviria  cssct,  ct  praecipvie  T.  Manlins,  '  esse  etiam  nvmc 

4  '  stirpis  cins  virum,'  diccret,  '  ex  qua  quondam  in  Caj^itolio 
'consul  minatus  csset,  quem  Latinum  in  cirria  vidissct,  enm 
'sua  mann  sc  interfectnrum  ;'  Q.  Pabivrs  Maximus,  'Nun- 
'qnam  rci  nllius  alicniore  tcmjwrc  mentionem  factam  in 
'senatu,'  dixit,  '  qnam  inter  tam  svispensos  sociorum  ani- 

*  mos  incertamque  fidem  id  tactum,  quod  insuper  sollicita- 

*  ret  eos.     Eam  nnius  hominis  temerariam  vocem  silentio 

*  omnium  exstinguendam  esse :  et,  si  quid  unquam  arcani 
'  sanctive  ad  silendum  in  cvn-ia  fuerit,  id  omnimn  maxime 

*  tegendnm,  occulcndum,  obliviscendum,  pro  non  dicto  lia- 

'  bendnm  esse.'     Ita  eius  rei  oppressa  mcntio  cst.      Dicta- Fabius  Bu- 
torem,  qui  censor  ante  fuisset,  vetustissimusque  cx  iis,  (uii  1'^"'^";!''^''''' 

?  •■  j.  •      1         V  •         ^  i  \    legcntb  se- 

viverent,  censorns  esset,  creari  placuit,  qui  senatum  lcgeret:  natus  ca 
accirique  C.  Terentinm  consulem  ad  dictatorcm  dicendum  sa. 
iusserunt.      Qui,   quum   ex    Apulia,   relicto  ibi    praesidio, 
pmagnis  itineribus  Komam  redisset,  nocte  proxima,  ut  mos 
erat,  M.  Fabivrm  Buteonem  ex  senatusconsulto  sine  magistro 

2  A'on  soliim  inopiam,  sed  pattcita-  scriptum  liquet,  elegantissimara  Cre- 
tem  etiam  ciuiww]  Vocem  senatvs  vierii  coniecturam,  ijuam  etiam  Dia- 
post  inopiam  reposuit  Stroth.  sed  kenb.  probavit,consenticntibusStrot]i. 
inopiam  haud  dubie  id,  quod  soUttidi-  et  Bekker.  rccepit  Kreyssig. 
nem  curiae,  intelligere  cuivis  patue-  4  E.r  qua  qnondam  . . .  consul]  Ex 
rit.  qua  oriundus  consul  quondam  in  Ca- 

3  Latini  nominis  cum  pojinlo  Ro-  pitolio  minatus  esset  . .  .  Designatur 
mano,  mupnopere'^  Vulg.  Lulini  no-  T.  ^lanlius  Torquatus,  cuius  verba 
minis  pro  magna  re  sed  quum  in  vid.  supr.  viii.  5.  Crev. 
plur.  MSS.  praepositionem  ctim  ex-  5  Xocte  .  .  .  .  ut  mos  eraf]  Nocte 
stare,  et  populum  Romanum  saepis-  dictatorem  dici  a  consule  mos  erat, 
sime   a  librariis  p.  ro.  compendiose  ut    constat    ex    plurimis   antiquorum 

VOL.  II.  L 


cau- 


146  TITI   LIVII 

U.  C.  536.  equitum  dictatorem  in  sex  nicnses  dixit.     Is,  ubi  cum  li- 
A.  C.  ^16.  ctoribus  in  llostra  escendit,  'neque  duos  dictatores  tempore6 
_.         .     '  uno,  quod  nunquam  antea  factum  esset,  probare  se,'  dixit: 
oratio.  ncquc  dictatorem  se  sme  magistro  c(|uitum:  nec  censoriam 

'vim  uni  permissam,  et  eidem  iterum :  nec  dictatori,  nisi  7 
'  rei  gerendae  causa  creato,  in  sex  menses  datum  imperium. 
'  Quae  immoderata  fors,  tempus  ac  necessitas  fecerint,  iis  se  8 
'modum    impositurum.      Nam    neque    senatu    quemquam 
'moturum  ex  iis,  quos  C.  Flaminius,  L.  Aemilius  censores 
'in  senatum  legissent:  transscribi  tantum  recitarique  eos 
'  iussurum ;  ne  penes  unum  hominem  iudicium  arbitrium- 
'  que  de  fama  ac  moribus  senatoris  fuerit :  et  ita  in  demor- 
'  tuorum  locum  sublecturum,  ut  ordo  ordini,  non  homo  ho- 
'mini  praelatus  videretur.'     Recitato  vetere  senatu,  inde 
primos  in  demortuorum  locum  legit,  qui  post  L.  Aemilium 
et  C.  Flaminium  censores  curulem  magistratum  cepissent,  9 
necdum  in  senatum  lecti  essent ;  ut  quisque  eorum  primus 
creatus  erat:   tum  legit,  qui  acdiles,  tribuni  plebei,  quaesto-  i 
resve  fuerant:  tum  ex  iis,  qui  magistratus  non  cepissent, 
qui  spoha  ex  hoste  fixa  domi  haberent,  aut  civicam  coronam  2 
accepissent.     Ita,  centum  septuaginta  septem  cum  ingcnti 
approbatione  hominum  in  senatum  lectis,  extemplo  se  ma- 
gistratu  abdicavit,  privatusque  de  Rostris  descendit,  lictori- 
bus  abire  iussis :  turl)aeque  se  immiscuit  privatas  agentium 
res,  tempus  hoc  sedulo  terens,  ne  deducendi  sui  causa  po- 
pulum    de  foro  abduceret.     Neque    tamen   elanguit   cura 
hominum  ea  mora,  frequentesque  eum  domum  deduxerunt. 
Consul  nocte  insequcnti    ad  exercitum   rediit,   non  tacto 
certiore  senatu,  ne  comitionim  causa  in  urbe  retineretur. 
24.  Postero  die  consultus  a  M'.  Pomponio  praetore  senatus 

decrevit,  dictatori  scribendum,  uti,  si  e  republica  censerets 
esse,  ad  consules  subrogandos  veniret  cum  magistro  equi- 
tum  et  praetorc  M.  Marcello,  ut  ex  iis  praesentibus  noscere 

scriptorum    testimoniis.     Vid.   supr.  sitns.  Crev. 

viii.  23.  Crev.  9  Curulem  maffktratum  cepissenf] 

6  Dtios  dictainres']  Dietator  alter  Hos  quidem  in  curiam  curru  vehi 
erat  M.  lunius  Pcra.  cf.  supr.  14.  et  solitos  scribit  Gavius  Bassus :  ceteros, 
xxii.  57.  qui  magistratum  cumlem  nou  cepe- 

7  Uni  permissam,  et  eidem  iterum'\  rant,  pedibus  itavisse  in  curiam,  et 
Primum  quod  censoria  vis  permissa  idcirco  pedarios  nominatos.  cf.  A. 
sit  uni,  quum  iuxta  leges  duobns  per-  Gell.  iii.  18. 

mitti  deberet :   secundimi  quod  eun-  i  Aediles~\    sc.  Plebis,  quippe  ae- 

dem  certe  bis  Censorem   creari  non  diles  curules  cum  consulibus  et  prae- 

liceret ;  quam  legem  U.  C.  488.  tulit  toribus  inter  curules  magistratus  an- 

C.  Marcius  Rutilus,  Censorinus  inde  numerantur. 

cognominatus.    cf.  Plut.  in  Coriol.  et  2  Qiii  spolia  ex  Jiostcl  cf.  Supr.  x. 

Valer.  Max.  iv.  i.  7. 

8  Qiiae  immoderata']  Quae  ultra  3  Dictatori  scribendum']  sc.  M.  lu- 
modum,  ultra  pracscriptum  legum  nio,  cui  magister  equitum  Ti.  Sem- 
fieri  coegissent  fors,  tempus,  ac  neces-  pronius  erat,  supr.  xxii.  57. 


LWk  XXIII.    (\\V.  'M.  147 

Piitros  posscnt,  (juo  slalii  n.-sjmblicci  essot,  (^onsili;u|ii(!  cx  IJ.  (,'.  5.',ri. 
rcbus  caiKTcu).  (iul  acciti  ciaut,  oniucs  vcucruul,  rdictis^-  *'•  -''•• 
Ic<>;alis,  (|ui  lcu;iouiI)us  ])raccs!^cnt.  Dictalor,  dc  sc  pauca 
nc  inodicc  locutus,  in  ina<ristruni  C(|uituin,  Ti.  Scinprouiuin 
Gracchuin,  niajinaiii  partcni  gloriac  vcrtit ;  coraitiafjuc 
cdixit,  quibus  L.  Postumius  tcrtium  abscn.s,  qui  tiim  Gal- 
liam  provinciam  obtincbat,  et  Ti.  Scmpronius  Gracclius, 
qui  tuin  inai;istcr  C([uituin  ct  acdilis  curulis  crat,  consulcs 
crcarcntur.  Practorcs  indc  crcati,  M.  Valerius  I>acvinus, 
Aj).  Ciaudliis  Pulchcr,  Q.  Fulvius  Flaccus,  Q.  Mucius  .Scae- 

4vola.  Dictator,  crcatis  inagistratibus,  'J^canuni  iii  hiberna 
ad  cxercitum  rediit,  rcHcto  ina<>;istro  cqnitum  Roniac  :  qui, 
quum  post  paucos  dics  majjfistratum  initm'us  csset,  dc  exerci- 
tibus  scribcndis  comparandistpie  in  annum  ]'atrcsconsulcrct. 
Quum  cac  rcs  maxiinc  agcrcntur,  nova  cladcs  nuntiata, 
aliam  siipcr  aliain  cnmnlante  in  cum  annum  fortnna :  L.  Po- 1-.  Postu- 

5stuminm,  consulcm  dcsimiatum,  in  Gallia  ii)sum  at^iuc  cx- "'"l*^  V""*- 

.  "  .  '  .         '  (Ifsii;.  in 

6  ercitum  dclctos.      Silva  crat  vasta,  (I..itanam  Galli  vocabant)  Gaiiiacum 
qua  cxercitum  traducturus  crat.     Eius  silvac  dcxtra  laeva- excrcitu 
que  circa  viam  Galli  arborcs  ita  inciderant,  ut  immotac  sta-      ''"^' 

7rcnt,  momento  levi  impulsae  occidercnt.  Legiones  duas 
Romanas  habcbat  Postumius,  sociiimcjue  al)  snj)cro  mari 
tautuin  conscrij)scrat,  ut  viginti  quinquc  millia  armatorum 
in  agros  hosrinm  induxcrit.  Galli  orain  cxtrciiiac  silvac 
quum  circumscdisscnt,  ubi  intravit  a<»;mcn  .saltum,  tum  ex- 
trcinas  arborum  succisarum  imj)cllunt :  (juac,  alia  in  aliam, 

Sinstabilcm  j)er  sc  ac  malc  hacrentcm,  incidcntes,  ancij)iti 
strage  arma,  viros,  equos  obruerunt,  ut  vix  decem  homines 
efFugercnt.  Nam  quum  cxanimati  j)lerique  cssent  arborum 
truncis  fragmcntisfjue  ramorum,  ccteram  quoque  muitilu- 
dinem,  inoj)inato  malo  trej)idam,  Galli,  saltum  omncm  ar- 
mati  circumsedcntcs,  interfecerunt ;  j)aucis  c  tanto  numero 
caj)tis,  qui,  fluminis  pontem  j)ctcntes,  obsesso  ante  ab 
hostibus  jjontc  interclusi  sunt.  Ibi  Postumius,  omni  vi,  nc 
caperetur,  dimicans,  occubuit.  Sj)olia  corj:)oris  caj)ut(juc 
ducis  praecisum  Boii  ovantcs  temjilo,  quod  sanctissinumi 
est  apud  cos,  intulcre.  Purgato  indc  caj)ite,  ut  mos  iis  est, 
calvam  auro  caclavere :  idque  sacrum  vas  iis  crat,  quo  sol- 

4  Teanmn]  Apulum.  Doer.  Sed  6  Litanam  Galii  vocahant]  Silva 
Tcanuni  Sidicinum,  «juod  Latinam  haec  in  Gallia  cis])adana,  supra  fon- 
viam  clandebat,  hic  innui  vult  Rup.  tes  fiuminisScultennaeinterCerfenia- 
quippe  Teicntii  consulis  exercitus  in  num  oppidunietMutinani,latusApen- 
Apulia  csset.    cf.  supr.  xxii.  57.     De  nini  claudebat. 

magnitudine  Teani  Sidicini  cf.  Strab.         7  Afomento  levi]  Ictuleviimpulwie 

V.  337.  conciderent. 

5  Ipsiim  atipte  e.vercitinn  delctos]  S  Ancipitistrage]  Corruentibus  ex 
De  ([ua  clade  cf.  Pol.  iii.  118.  et  Frou-  utraque  parte  urboribus. 

tin.  Strateg.  i.  6. 

L  2 


148  TITI  LIVII 

U.  C.  536.  lennibus  libarent:  poculumque  idem  sacerdoti  esse,  ac9 
A.  C.  216,  teiiipli  antistitibus.  Praeda  quoque  haud  minor  Gallis,  quam 
victoria,  fuit.  Nam  etsi  magna  pars  animalium  strage  silvae 
oppressa  erat,  tamen  ceterae  res,  quia  nihil  dissipatum  fuga 
est,  stratae  per  omnem  iacentis  agminis  ordinem  inventae 
sunt. 
25.  Hac  nuntiata  clade,  quum  per  dies  multos  in  tanto  pavore 

fuisset  civitas,  ut,  tabernis  clausis,  velut  nocturna  sohtudine 
per  urbem  acta,  senatus  aedihbus  negotium  daret,  ut  urbem 
circumirent,  aperirique  tabernas,  et  maestitiae  pubhcae  spe- 
ciem  urbi  demi  iuberent;  tum  Ti.  Sempronius  senatum 
habuit,  consolatusque  Patres  est,  et  adliortatus,  '  ne,  qui 
'  Cannensi  ruinae  non  succubuissent,  ad  minores  calamita- 
'  tes  animos  summitterent.    Quod  ad  Carthaginienses  hostes  i 

*  Hannibalemque  attinet,  prospera  modo  essent,  sicut  spe- 
'  raret  futura,   GaUicum   beUum  et  omitti  tuto  et   diiferri 

*  posse  :  ukionemque  eam  fraudis  in  deorum  ac  populi  Ro- 
'  mani  potestate  fore.  De  hoste  Poeno  exercitibusque,  per 
'  quos  id  bellum  gereretur,  consuhandum  atque  agitandum.' 
Ipse  primuni,  quid  peditum  equitumque,  quid  civium,  quid, 
sociorum  in  exercitu  esset  dictatoris,  disseruit.  Tum  Mar- 
cehus  suarum  copiarum  summam  exposuit.  Quid  in 
Apuha  cum  C.  Terentio  consule  esset,  a  peritis  quaesitum 
est.  Nec,  unde  consulares  exercitus  satis  firmi  ad  tantum 
behum  efficerentur,  inibatur  ratio.  Itaque  Gahiam,  quan-. 
quam  stimulabat  iusta  ira,  omitti  eo  anno  placuit.  Exer- 
citus  dictatoris  consuh  decretus  est.  De  exercitu  Marcehi, 
qui  eorum  cx  fuga  Caxmensi  essent,  in  Siciham  eos  traduci, 
atque  ibi  militare,  donec  in  Itaha  behum  esset,  placuit. 
Eodem  ex  dictatoris  legionibus  reiici  mihtem  minimi  quem- 
que  roboris,  nuho  pi'aestituto  mihtiae  tempore,  nisi  qui  sti-  2 
pendiorum  legitimorum  esset.  Duae  legiones  urbanae 
akeri  consuh,  qui  in  locum  L.  Postumii  suftectus  esset,  de- 
cretae  sunt :  eumque,  quum  primum  salvis  auspiciis  posset, 
creari  placuit.  Legioiies  praeterea  duas  primo  quoque 
tempore  ex  Siciha  acciri :  atque  inde  consul,  cui  legiones  3 
urbanae  evenissent,  militum  sumeret  quantum  opus  esset. 
C.  Terentio  consuh  propagari  in  annum  imperium :  neque4 

9  Poctdumqiie  idetn  sacerdofi  esse'\  si  quis  legitima  stipendia,  scilicet  vi- 

Vocem  esse,  quod  in  ms.  Harl.  desi-  ginti  octo,  confecisset. 
deratur,  omittit  Bekker.  3  Atque  inde  consul ....  sumeref^ 

I   Qiiod  ad  Carthaginienses . . .  atti-  Consulem  . . .  sumere,  ut  idem  serve- 

nef^  Atti7ieref  ex  emend.  GTnnoY.  Te-  turorationistenor^ex  coniect.  Gronov. 

posuit  Bekker,  ut  quam  vocem  exigere  reposuit  Bekker. 
oratio  obliqua  videretur,  sed  similcm         4  Propagari  in  annum  imperium'\ 

loquendi  morem  videris  supr.  ii.  28.  Ascensius  et    deinde    alii   ediderunt 

1  Nisi  qui  sfipendiorum^   Nisi  ei,  prorogari,    idque,    quoniam    lege   ad 


LTB.  XXIIT.    CAP.  20.  149 

de  co  cxorcitu,  qucni  ad  pracsidium  Apuliac  habcrct,  quic-  U.  C.  536. 
quain  iniuui.  A.  C.  216. 

Duni    hacc    in    Italia    gcruntur    aj>paranturquc,    nihilo      26. 
scf^nius  in  IIis]iania  bcUum  crat:  scd  ad  cam  dicm  niafris  Tle»  Kestae 
pros])cruMi  Uonianis.     P.  ct  Cn.  8ci])ionibus  intcr  sc  ])artitis  "1_  *'''r"*" 
co])ias,    ut    Cnacus    tcrra,    l^ublius    navibus   rcm   u;crcrct; 
llas(h'ul)al  Pocnornm  imjicrator,  ncutri  ])arti  virium  satis 
fidcns,  ])r()rul  al)  hosto,  intorvallo  ac  locis  tutus,  tonobat  sc : 

5  quoad  multum  ac  diu  obtcstanti  (juattuor  millia  ])cditum  ct 
quiugcnti  c(juitcs  in  su])j)lcmentum  missi  ex  Africa  sunt. 
Tum,  rcfccta  tandcm  spe,  castra  pro])ius  hostcm  movit: 
classemque  et  i[)se  instrui  ])ararique  iubet  ad  insulas  mari- 
timanK]uc  oram  tutandam.  In  i])so  im])otu  movcndarum 
dc  intcgro  rorum  ])oroullt  oum  j)raoi"ootorum  navium  transi- 
tio :  (jui,  j)ost  classcm  ad  Iborum  j)er  j)avorcm  dcsertam 
graviter  inorcpiti,  mnKjuam  dcindc  satis  fidi  aut  duci,  aut 
Cardiaginionsium  rebus  fucrant.     Feccrant  hi   transfugae 

6  motum  in  Car])csiorum  gente,  desciverantque  iis  auctoribus 
urbes  ahquot :  ima  ctiam  ab  ipsis  vi  capta  fuerat.     In  eam 
gcntom  vcrsum  ab  Romanis  bcllum  est;  infcstoque  cxcrcitu  Ilasdmbal 
llasdi'ubal  ingrcssus  agrum  hostium,  j)ro  caj)tae  antc  dics'';^^^'^'!^ 
})aucos    urbis    moonibus,    (ialbum,    nobilom    Carj)csiorum  aucirexcr- 
ducem,  cnm  valido  cxercitu  castris  sesc  tcncntcm,  aggrcdi  citum. 
statuit.     Pracmissa  igitur  levi  armatura,  quac  cliccret  hostes 

ad  ccrtamen,  peditum  joartcm  ad  dcpopulandum  j)cr  agros 
passim  dimisit,  ut  j)alantcs  excipcrent.      Simul  et  ad  castra 
tumultus  crat,  ct  j)cr  agros  fugaque  et  caedcs  ;  dcinde  un- 
dicjue  chvcrsis  itineribus  cjuum  in  castra  sc  rccej)isscnt,  adeo 
rcpcnte  dccessit  animis  joavor,  ut  non  ad  munimcnta  modo 
defcndenda  satis  animorum  csset,  sed  etiam  ad  laccsscndum 
hostcm  proelio.     Erumjiunt  igitur  agmine  c  castris,  tripu- 
diantcs  more  suo ;   rej)entinaque  eorum  audacia  terrorem  Carpesii 
hosti,  paullo  ante  ultro  lacessenti,  incussit.     Itaque  et  ipse  |crrorem 
Hasdrubal  in  collcm  satis  arduum,  tutum  flumine  etiam  ob- juiiciunt. 
iecto,  tum  coj^ias  subducit,  et  jiraemissam  levem  armaturam 
Cfjuitcscjuc  ])alatos  codcm  recij:)it :  nec  aut  colli  aut  flumini 
satis  fidens,  ^allo  castra  pernmnit.     In  hoc  alterno  j)avore 
certamina  aliquot  sunt  contracta :    nec   Numida  Hispano 
7eques  par  fuit;  nec  iaculator  Maurus  caetrato,  vclocitate 

eam  rem  opus  est,  magis  proprie  di-  oratio. 

citur.  Ernest.     Enimvero  durius  vi-         6  In  Carpesiorum  gente'^   Tartessi- 

detur  propayari,  et  quod  de  terminis  orum  hic  legendum  censet  Crev.,cuius 

imperii  protorendis  aptius  dicerctur.  sententiae  calculum  adiccere  plures 

5  Qnoad  miiltum']  Quoad  hoc  \oco  critici.  Cflrjse^u  autem  idem  erant  qui 

est  usqite  eo  donec,  usque  ad  id  tempiis  Carpetani.  supr.  xxi.  j.  cf.  Pol.  iii.  14. 
quo.    Vulgo  editi  habent  cui,  sed  rh         7  Maurus  caetrato]    De  caetris  cf. 

quoad  nititur  auctoritate  optimorum  infr.  xxviii.  5. 
codicum  :  et  sic  meliiis  connexa  est 


150  TITI   LIVII 

U.  C.  536.  pari,  robore  animi  viriumque  aliquantum  praestanti.  Post- 
A.  C  216.^^51,1^  neque  elicere  Pocnvmi  ad  certamen  obversati  castris 
^''  poterant,  nc(|ue  castrorum  oppugnatio  facilis  erat;  urbem  8 
Ascuam,  quo,  fines  hostium  ingrediens,  Hasdrubal  frumen- 
tum  commeatusque  alios  convexerat,  vi  capiunt,  omnique 
circa  agro  potiuntur.  Nec  iam,  aut  in  agmine,  aut  in 
castris,  uUo  imperio  contineri.  Quam  ubi  negligentiam  ex 
re,  ut  fit,  bene  gesta  orii-i  senserat  Hasdrubal,  cohortatus 
mihtes,  ut  palatos  sine  signis  hostes  aggrederentur,  degres- 
sus  colle,  pergit  ire  acie  instructa  ad  castra.  Quem  ut 
adesse  tumultuose  nuntiavere  fugientes  ex  specuhs  stationi- 
busque,  ad  arma  conclamatum  est.  Ut  quisque  arma  cepe- 
rat,  sine  imperio,  sine  signo,  incompositi,  inordinati  in 
proelium  ruunt.  lam  primi  conseruerant  manus,  quum 
alii  catervatim  currerent,  ahi  nondum  e  castris  exissent. 
Tamen  primo  ipsa  audacia  terruere  hostem.  Deinde,  rari 
in  confertos  illati,  quum  paucitas  parum  tuta  esset,  respicere 
aHi  ahos,  et  undique  pulsi  coire  in  orbem ;  et  dum  corpori- 
bus  apphcantur,  armaque  armis  iungunt,  in  artum  compulsi, 
quum  vix  movcndis  armis  satis  spatii  esset,  corona  hostiura 
cincti,  ad  muhum  diei  caeduntur.  Exigua  pars,  eruptione 
facta,  silvas  ac  montes  petit:  parique  terrore  et  castra 
sunt  dcserta,  et  universa  gens  postero  die  in  deditionem 
venit. 
H.is(iiui)al  Ncc  diu  in  pacato  mansit.  Nam  subinde  ab  Carthagine  9 
'"'"^*"^'       ahatum  cst,  ut  Hasdrubal  primoquoque  tempore  in  Itaham 

cci'c  c*xcr-  ^  ^        ^  ^-  , 

ciiiini  in  cxcrcitum  duccret.  Quae  vulgata  res  per  llispaniam  om- 
Italiam.  nium  fermc  animos  ad  Romanos  avertit.  Itaque  Hasdrubal 
extemplo  literas  Carthagincm  mittit,  indicans,  quanto  fama 
profcctionis  suae  damno  fuisset.  '  Si  vero  inde  pergeret, 
'•priusquam  Iberum  transirct,  Komanorum  Hispaniam  fore. 
'  Nam,  praeterquam  (juod  nec  praesi(hum,  nec  ducem  ha- 
'  beret,  (jucm  rchnfpicrct  pro  se ;  eos  imperatores  esse  Ro- 
'  manos,  (juibus  vix  acquis  viribus  resisti  possit.  Itaque  si 
'  ulla  Ilispaniae  cura  esset,  successorem  sibi  cum  vahdo 
'  exercitu  mitterent :  cui,  ut  omnia  prospcre  evenirent,  non  i 
28.  '  tamcn  otiosam  provinciam  fore.'  Hae  hterae  quanquam 
])rimo  a(hno(hun  moverunt  scnatum ;  tainen,  (piia  Itahae 
cura  prior  potiorque  erat,  nihil  de  Hasdrubale,  ne([ue  de 
copiis  eius  mutatum  est.     Himilco  cum  exercitu  iusto  et 


8   Urbem  Aiieuum'^  Nusquam  alibi  /Jffcifo  coniecit  Stroth.  atque  in  textum 

memoratam  inveneris.    Alassiam,  ur-  recepit  Bekker. 

bem   Tartesfsiorum,  eoniecit  Gronov.  i   Cui,   ut   om)iia  jyrospere]    Ante 

qui  Tiirtessiorum  supra  restitucndum  Gronovium  editi,  cui  si  omnia.     Hic 

indicat.  vero    nt,  qucmadmodum    supr.  xxii. 

i)  Xcc  rtiu  in  pacato  mansil]   I'a-  25.  pro  ticct  scribitur. 
eatn   lcpendum    suadet    Gronov.     In 


Llli.  XXIH.    C.\\\  29.  151 

auctaclasso,  nd  reliiuMidam  lerni  niari(|ue  ac  tMondani  His-  11.  C.  ^^(i. 
paniani,  cst  inissus;  (Mii,  nt  pedestros  navalos(|no  copias  ^-  ^!;  ^*''" 
traiecit,  castns  coininunitis,  navibnsquc  snbdnctis  ct  valuj  mittitur  in 
circumdatis,  cnm  cquitihns  dclectis  ij)sc,  qnantnm  maximc  Hi^Fi-i- 

2accclcrare  ]K)tcrat,  per  dnbios  infestos^iue  populos  iuxta  in-"'"'"^" 
tcntns  ad   Hasdruhalom  ])orvcnit.      Quum  docrcta  scnatus 
nian(lata(juo    ox])osuissot,  at^iuo  edidioissot   i])sc   in  viccm, 
(jncma(hn(>(hini  tr;u')an(him  holhiin  in   His])aiiia  forct,  rotro 

3  in  sna  castra  rodiit;   iiuUa  ro,  (jiiam  colorilato,  tutior,  (|uod 
undique  ahicrat,  antcqnam  cousentiront.      Has(h-uhal,  ])ri- iras(irub!il 
usquam  movcrct  castra,  ])ccunias  inqierat  })0])ulis  omnihus!"  I*"'''"" 
suae  ditionis,  satis  gnarus,  Ilanuihalein  transitns  (juosdam  "^*^ '^'""^' ' 
pretio  mercatum:   nec  auxilia  (jallica  alitor,  qnaiii  condncta, 
nahuisse;  inojiem,  tantuin  ilor  ingrossum,  vix  ])oiie(ratnruin 
ad  Al])cs  fuisso.     Poouniis  igitur  ra])tiiii  exactis,  r.d  Ihoruin 
desccndit. 

Docreta   Cartlia«i;inieiisiuiii  ot    Ilasdrulialis   iter  nhi   ad  Sdpioues 
Romanos  snnt  ])erlata,  omnihus  .omissis  rehus,  amho  duccs, '^' "''^'*^™ 
iunctis  coj)iis,  irc  obviam  coe])tis  atque  obsistcre  })arant; 
rati  si  Ilannihali,  vix  ])er  se  i])si  tolerando   Italiac  hosti, 
Ilasdruhal  dux  at(}ue  IIis])aiiionsis  exercitus  cssct  iunctus, 
illum  Itomani  finom  im])erii  foro.     Ilis  anxii  curis  ad  Ibe- 
rum  contrahunt  cojiias;  et,  transito  amne,  (junm  diu  con- 
sultassent,  utrum  castra  castris  conferrent,  an  satis  haherent, 
sociis    Carthaginicnsium    o})}:)ugnandis,   morari    ab    itincre 
proposito  hostem,  urbcm  a  })ro})inquo  flumine  Iberam  ap- 
peliatam,  opulentissiniam  ea  tem})estate  regionis  eius,  oppu- 
gnare  })arant.     Quod  ubi  sensit  llasdrubal,  pro  o})e  ferenda 
sociis,  pergit  i]:)se  ire  ad  urbom,  deditam  nu}:)or  in  fidem 
Romanorum,  ()})})ngnandam,     Ita  iam  coepta  obsidio  omissa 
ab  Romanis  cst,  ct  in  i]isum  Ilasdrubalom  versnm  bollum. 
Qninque  millium  intcrvallo  castra  distantia  habuere  })aucos      29. 
dies:    nec  sine  levibus  proeliis,  nec  ut  in  aciem  exirent. 
Tandem  uno  eodemque  die  velut  ex  composito  utrimque  Pugna  in- 
signum  pugnae  propositum  est,  atque  omnibus  co})iis   in  ^^^  Scipio- 

■*  cam})um  desccnsum.     Tri})lex  stctit  Romana  acies.     Vcli-  iiniiialem* 
tum  pars  inter  antesignanos  locata,  pars  post  signa  accc})ta, 


■2  Per   dubios  infestosque  populos  rios.     Levis  armaturae  milites  partim 

iu.vla  intentus}  sc.  Per  dubios  pariter  locati    sunt   inter   antesignanos,   quo 

ac  per  infestos  populos  intentus.  cf.  nomine    designantur    hustati,    atque 

supr.  ix.  1 3.  "  iuxta  obsidentes  obses-  etiam  fortasse  principes :    partim  in 

sosque  inopia  vexavit.'"  ultimam  aciem,  ac  pone  triarios  re- 

3  Quod  uiuiique  abierat}  Quod  iecti.  cf.  supr.  ii.  ao.  viii.  S.  ii.  Cuev. 
antequam  communi  consilio  arma  in  5  Velitum  pars~\  Velites  autem  in 
eum  moverent,  iam  finibus  exierat.  legionibus  adhuc  non  erant.  cf.  infr. 

4  Triplex  stetit  Romana  acies'^  xxvi.  4.  Intelligas  hoc  !oco  veteres 
Romana  acies  hi  tria  demore  corpora  levis  armaturae  milites. 

divisa  est,  hastatos,  priucipes,  tria- 


152  TITI   LIVII 

U.  C.  536.  equites  cornua  cinxere.  Hasdrubal  mediam  aciem  Hispanis 
A.  C.  216.  ^j-j^^j..  jj^  cornibus,  dextro  Pocnos  locat,  laevo  Afros  mer- 
cenariorumqueauxilia:  equitum  Numidas  Poenorum  pedi- 
tibus,  ceteros  Afris  pro  cornibus  apponit.  Nec  omnes 
Numidae  in  dextro  locati  cornu,  sed  quibus,  desultorum  in 
modum,  binos  trahentibus  equos  inter  acerrimam  saepe 
pugnam  in  recentem  equum  ex  fcsso  armatis  transsultare 
mos  erat:  tanta  velocitas  ipsis,  tamque  docile  equorum 
genus  est.  Quum  hoc  modo  instructi  starent,  imperatorum 
utriusque  partis  haud  ferme  dispares  spes  erant.  Nam  ne 
multum  quidem,  aut  numero,  aut  genere  militum,  hi  aut  illi 
praestabant.  Mihtibus  longe  dispar  animus  erat.  Romanis 
enim,  c[uanquam  procul  a  patria  pugnarent,  facile  persuase- 
rant  duces,  pro  Itaha  atque  urbe  Romana  eos  pugnare. 
Itaquc,  vebat  quibus  reditus  in  patriam  eo  discrimine  pugnae 
verteretur,  obstinaverant  animis,  vincere  aut  mori.  Minus 
pertinaces  viros  habebat  altera  acies.  Nam  maxima  pars 
Hispani  erant :  qui  vinci  in  Hispania,  quam  victores  in 
Itaham  trahi,  malebant.  Primo  igitur  concursu,  quum  vix 
pila  coniecta  essent,  retuht  pcdem  media  acies,  inferenti- 
busque  sese  magno  impetu  Romanis  terga  vertit.  Nihilo 
segnius  in  cornibus  proelium  fuit.  Ilinc  Poenus,  hinc 
Afer  urget;  et  velut  in  circumventos  proeho  ancipiti  pu- 
gnant.  Sed  quum  in  medium  tota  iam  coisset  Romana 
acies,  satis  virium  ad  dimovcnda  hostium  cornua  habuit. 
Vincunt  Itaque  duo  diversa  proeha  erant:  utroque  Romani,  ut  qui,  6 
Romani  pulsis  tandcm  mediis,  et  numero  et  robore  virorum  praesta- 
rent,  haud  dubie  superarunt.  Magna  vis  hominum  ibi  oc- 
cisa :  et,  nisi  Hispani  vixdum  conserto  proeho  tam  effuse 
fugissent,  perpauci  ex  tota  superfuissent  acie.  Equestris 
pugnanulla  admodum  fuit;  quia,  simul  inchnatam  mediam 
aciem  Mauri  Numidaeque  viderunt,  extemplo  fuga  effusa  . 
nuda  cornua,  elephantis  quoque  prae  se  actis,  deseruere. 
Et  Ilasdrubal,  usque  ad  uhimum  eventum  pugnae  moratus, 
e  media  caede  cum  paucis  effugit.  Castra  Romani  cepere 
atque  diripuere.  Ea  pugna,  si  qua  dubia  in  Hispania  erant,  7 
Romanis  adiunxit:  Hasdrubahque  non  modo  in  Itaham 
traducendi  exercitus,  scd  ne  manendi  quidem  satis  tuto  in 
Hispania,  spem  rehquit.  Quae  postquam  hteris  Scipionum  8 
Romae  vulgata  sunt,  non  tam  victoria,  quam  prohibito 
Hasdrubahs  in  Itaham  transitu,  laetabantui'. 
30  Dum  haec  in   Hispania  geruntur,  Peteha   in  Bruttiis, 

ahquot  post    mensibus,  quam    coepta   oppugnari  erat,  ab 

6  Ut   qui,  pnlsis   tandem  mediis']  cjui    populi  adhuc   incerti  essent,  in 

Pulsis   iam    ante  mediis  ex   coniect.  quorum  partes  se  adderent. 
Gronov.  recepit  Bekker.  8  Spcm  reliquit~\    ReUquerat  Bek- 

_  'j  Si   qua  diibia   in  Htspania'\    Si  ker.  reposuit. 


LIB.  XXIIT.    CAP.  80.  ir^^i 

Iliinilcono,  ])nietcc(o  llainiil)alis,  cxpnjrnata  cst.  Multo  l'.  C  5.56. 
santiirnic  ac  vnlncrihns  ca  Pocnis  victoria  stclit :  ncc  nlla^\"  ^.  ^.' '• 
nia<2;is  vis  ob.scssos,  (inani  taincs,  cxj^ngnavit.  Ai)snin])tis  [{,„(111^  ;jh 
cnini  lVn<j!;nni  alimcntis,  carnisquc  oninis  gcncris  (|nadruj)c- •'i""il'-<")o 
9dnni,  sutrinac  jiostrcmo  coriis,   hcrbisciue  et  radicibus,  et'^"'^*^''' 

1  corticibns  tcncris,  strictis(jnc  rnbis  vixcrc;  ncc,  antcqnam 
vircs  ad  standnin  in  innris  fcrcnda^juc  arma  dccrant,  cxj)n- 
gnati  snnt.  licccj)ta  Pctclia,  Pociins  ad  (yonscntiani  c()])ias 
traducit :  (juain,  minus  j)crtinacitcr  dctcnsain,  intra  ])ancos 

dics  in  dcditioncin  acccj)it.      lisdcni  fcrnic  dicbns  ct  IJrnt- Croto  ca- 
tioruni  cxcrcitus  Crotoncm,  (iraccam  nrbcni,  circnmscdit,  f''"'"  *^ 

,  ,  ...  ,  .       '       ,  ,  .'  BrutLus. 

ojnilentam  qnondam  arinis  viriscjuc,  tum  lam  adco  multis 
magnisquc  cladibus  afflictam,  ut  omnis  aetatis  minus  vifiinti 

2  millia  civium  snjicrcsscnt.  Ita(jnc  urbe  a  dcfcn.soribus 
vastafacilc  j)otiti  sunt  liostcs  :  arx  tantinn  rctcnta,  in  quam 
intcr  tumultnm  cajitac  urbis  c  mcdia  cacdc  qnidam  cfl^ujrcrc. 
Et  Locrenscs  dcscivcrc  ad  Bruttios  Pocnos^jnc,  jjrodita 
multitudinc  a  principibus.  Kbcgini  tantummodo  rcpi^ionis 
eius,  et  in  fide  ero;a  Romanos,  et  jiotcstatis  suae  ad  ultimnm 
manserunt.  In  Siciliam  quoque  eadcm  inclinatio  animorum 
pervenit :  et  ne  domus  cjuidcm  Ilieronis  tota  ab  defectione 
abstinnit.  Namtjnc  Gclo  maximus  stirj^is,  contem])tasimul  Gelo  filius 
sencctntc   natris,  sinuil  post  Canncnsem  cladeni   lloinana  '''i^'''""'^ 

i    -,,      '  1    n     •  •  •      o-    •!•  •   .  «Jehcit  ad 

societate,  ad  Pocnos  dctccit :   movissetque  in  hicilia  res,  nisi  pocnos. 
mors  adeo  opjjortuna,  nt  j)atrcm  quoqvie  susjiicione  asj)er- 
geret,  armantem  enm  multitudincm,  sollicitantcnujue  socios  Moritur. 
absumpsisset.     Plaec  eo  anno  in  Italia,  in  Africa,  in  Sicilia, 
in  Hispania  vario  evcntu  acta. 

Exitu  anni  Q.  Fabius  Maximns  a  senatu  postulavit,  ut 

3  aedem  Veneris  Erycinac,  qnam  dictator  vovissct,  dcdicare 
liceret.  Scnatus  dccrcvit,  ut  Ti.  Semj^ronius  consul  desi- 
gnatus,  quum  jmmum  honorem  inissct,  ad  j)0])ulum  fcrret, 
ut  Q.  Fabium  duumvirum  esse  iuberent  aedis  dedicandac 

causa.      Et  M.  Aemilio  Lej)ido,  (jui  bis  consul  augurque  M.  Aemiiii 
fuerat,  filii  tres,  Lucius,  Marcus,  Quintus,  ludos  funebres  j"'^'  ^""^ 

4  per  triduum,  et  gladiatorum  paria  duo  et  viginti  per  triduum 
in  foro   dcderunt.     Acdilcs  curules   C.  Laetorius,   et   Ti. 


9  Sutrinae  postremo  coriis'^  Scuto-  1    Urbe  a  deferwioribiis   vastal  Sic 

rum  coniecit  Valla.  cf.  supr.  19.  Ce-  Sall.  lug.  48.     "  Mons  et  ab  natura 

terum  sutrinae,h.  e.sutorum  officinae,  et  ab  himiano  cultu  vastus." 

sensus  optime  huic  loco  conveniret.  3  Quam  diciator  vovissei}  cf.  Supr. 

I   Strictisque   rubis]     Eos    vixisse  xxii.  ro. 

corticibus,  quos  cs  rubis  strinxerant,  4  Et  gladiatorum  paria']    Gladia- 

indicari  putat  Drakenb.  et  ita  cortici-  tores  in  honorem  patris  sui  defuncti 

bus  teneris  modo  mcmoratis  opponi  primum  Romae  edidisse  D.  lunium 

cortices  ruborum,  quos  duros    vulgo  Brutum  U.  C.  490.  in  Epit.  supr.  xvi, 

vocari,    docuit    Burmann.    ad   Ovid.  legimus.  cf.  Val.  Max.  ii.  4.  7. 
Met.  i.  105. 


154  TITI   LIVII 

U.  C.  536.  Sempronius  Gracchus,  consul  designatus^  qui  in  aedilitate 

A.  C.  216.  jjj^^gjg(_p^.  equitum  fuerat,  ludos  Ilomanos  fecerunt,  qui  per 

triduum  instaurati  sunt.  •  Plebcii  ludi  aedilium  M.  Aurelii 

Cottac  et  M.  Claudii  Marcelli  ter  instaurati. 

U.  C.  537.      Circumacto    tertio    anno   Punici   belli,    Ti.  Sempronius 

A.  C.  2iS-consul    Idibus    Martiis    magistratum    iniit.     Praetores    Q. 

pronio  Cos.  Fulvius  Flaccus,  qui  ante  bis  consul  censorque  fuerat,  urba-  5 

nam,  M.  Valerius  Laevinus  peregrinam  sortem  in  iurisdic- 

tione  habuit.     Ap.  Claudius  Pulcher  Siciham,  Q.  Mucius 

Scaevola  Sardiniam  sortiti  sunt.     M.  Marcello  pro  consule 

imperium  esse  popuhis  iussit,  quod  ])ost  Cannensem  cladem 

unus  Romanorum  imperatorum  in  ItaHa  prospere  rem  ges- 

31.       sisset.     Senatus,  quo  die  primum  est  in  Capitoho  consukus, 

Duplex  tri-  dccrevit,  ut,  quo  eo    anno  duplex   tributum   imperaretur,  6 

peratum™  simplcx  confestim  exigeretur,  ex  quo  stipendium  praesens 

omnibus  mihtibus  daretur,  praeterquam  qui  mihtes  ad  Can- 

Decrota  ile  nas  fuissent.     De  exercitibus  ita   decreverunt,  ut  duabus 

exercitibus.legioi^ilijug  m-jjjinig  Xi.  Scmpronius  consul  Cales  ad  conveni- 

endum  diem  ediccret :  indc  eae  legiones  in  castra  Chiudiana  g 

supra  Suessulam  deducerentur :    quae  ibi  legiones  essent,' 

(erant  autem  Cannensis  maximc  cxercitus)  cas  Ap.  Claudius 

Pulcher  praetor  in  Siciham  traiiceret;  quaeque  in  Siciha 

essent,  Romam  deportarentur.     Ad  excrcitum,  cui  ad  con- 

venicndum  Cales  edicta  dies  erat,  M.  Claudius  Marcehus 

missus;  isque  iussus  in  castra  Claudiana  deducere  urbanas 

lcgiones.     Ad  veterem  exercitum   accipiendum   deducen- 

dumque  inde  in  Siciham,  T.  Metihus  Croto  legatus  ab  Ap. 

Chiudio  est  niissus.     Taciti  primo  cxspectaverant  homines, 

uti  consul  comitia  cohegae  creando  haberct.     Deinde,  ubi 

ablegatum,    velut   de    industria,    M.  Marcehum    viderunt, 

(luem  maxime  consulem  in  eum  annum  ob  egregie  in  prae- 

tura  res  gestas  creari  volebant,  fremitus  in  curia  est  ortus. 

Quod  ubi  sensit  consul,  '  Utrumque,'  inquit,  '  e  repubhca 

'  fuit,  Patres  conscripti,  et  M.  Claudium  ad  permutandos 

'  excrcitus  in  Campaniam  proficisci,  et  comitia  non  prius 

'  edici,  quam  is  inde,  confccto,  quod  mandatum  est,  negotio, 

'  revertisset ;    ut  vos   consulem,   quem  tempus  reipubhcae 

'  postularct,  quem  maxime  vukis,  haberetis.'    Ita  de  comitiis, 

doncc  rediit  Marcehus,  silentium  fuit.     Interea  duumviri 

5  Qni   anle   his   coiisul']     Ita    pro         7  [nde  eae  leyiones'^    Ita  Perizon. 
vuig.  untea  consul  emendavit  Ferizon.  pro  vulg.  inde  sex  legiones,  unde  enim 

6  Ut,  qiio  eo  anno^  Nostram  le-  sex  legioues,  quot  nemo  imus,  sive 
ctionem  Gronov.  et  Drakenb.  ex  opti-  consul,  sive  dictator,  toto  hoc  bello 
mis  codd.  receperunt,  eamque  sic  in-  habuit,  contrahi  jiossent,  non  liquet. 
telligo  :  senatus  simplex  tributum  8  Castra  Claudianu^  Castra  Clau- 
confestim  exigi  decrevit,  hoc  consilio,  diana  a  M.  Claudio  praetore  dicta 
ut  duplex  eo  anno  imperari  atquc  sunt,  qui  cum  exercitu  ibi  consedit, 
commodius  conferri  posset.  Stroth.  sujir.  i  7.  Diiak. 


LIH.  XXIII.    CAR  :v>.  \r,r, 

crcati    smit    (^.  l'al)iiiH    Maxiiinis   ct  T.  Otaviliiis   (Irassiis,  U.  c;.  5137. 

acdihiis  dcdicaiulis,   Mciili   Otacilius,    I"al)iiis  Vciicri    l"^ry- ^.  C.  115. 

ciiiac.  lltra(juc  iii  Capitolio  ost,  canali  uiio  discrctac.  Kt 
9dc  trcccntis  c([uitil)iis  Cainpaiiis,  (lui,  in   Sicilia  cuni  fidc 

stipcndiis  cmcritis,  lloniam  vcnerant,  dcin  latiim  ad 
2]K)|nilum,  ut  civcs  Romani  csscnt:  itcm,  uti  mmiicij)cs 
.^  Cumani  csscnt,  ])ridic  (juam  ])ojiulus  Cam])anus  a  j)o])iilo 

Homauo   dcfccissct.      ]\laximc,   ut  hoc    fcrrctur,   niovcrat, 

4  (juod,    (juoriim    homiiuim  csscnt,   scirc  sc  ijisi   ncgabant ; 
vctcrc  ])atria  rclicla,  in  cam,  in  (jiiam  rcdicrant,  nondum 
asciti.     Postquam  Marccllus  ab  cxcrcitu  rcdiit,  comitia  uni 
consuli  rogando  in  locum  L.  Postumii  cclicuntur.     Crcatur 
ingcnti    conscnsn    Marcclliis,    (jui    cxtcmj)lo    magistratum 
occijicrct.     Cm  incuuti  consulatum  quum  tonuisset,  vocati  Marcellus 
auy-iircs  vitio   crcatu.m   vidcri   i^romintiavcrunt :    vuly-o^iuc '" '"^"'". 
1  atrcs  itaiama  icrcl)ant,  (juod  tum  j)riimim  (luo  j)lcbcii  con-(<„y  ^-rea- 
sulesfacti  csscnt,  id  dcis  cordi  non  essc.     In  locum  Marcclii,  tnr. 

ubi  is  se  maaristratu  abdicavit,  sutFcctus   Fabius  Maximus^,^! '''''!.'^!''* 

-MT  •  1      C-  1  I  l^'    SUtllCI- 

tertium.     Mare  arsit  eo  anno :  ad  binuessam  bos  equuleum  ti,r  Fabius 

5  j)epcrit :  signa  Lanuvii  ad  lunonis  Sosj)itac  cruore  mana-  Maxinms 
vere,  laj)i(libus(jiie  circa  id  tcmjilum  j)luit.  Ob  (jucm  ^"^' 
imbrcm  novendiale,  ut  assolct,  sacrum  fuit:  cctera(juo  pro- Pnidigia. 
digia  cum  cura  expiata. 

Consules  cxorcitus  intcr  scso  diviscrunt.    Fabio  exercitus,      32. 

6  cui    M.  lunius    dictator    jiracfucrat,     cvcnit ;     Scmpronio 

7  voloncs,  qui  ficrcnt,  et  sociorum  viginti  (juiiKjue  millia ;  M. 
Valcrio  practori  lcgioncs,  (juac  cx  Sicilia  redissent,  decrctae; 
M.  Claudius  j)roconsul  ad  cum  cxercitum,  (jui  suj)ra  Sucs- 


9  Equitibus   Campanis']  cf.    Supr.  Stroth. 
4.  4  Qnod,  tjuorum  hominum  essent] 

1  Ut   cives   Romani   csscnt'\     Sed  Cuius  pojnili  cives  se  proHtcreutur. 
iain   supr.  viii.    11.  civitatem    cquiti-  5  Signa  Lanuvii  .  . .  .  cruore    ma- 
bus  llomanis  datam  legimus  :    undc  7iavere\     cf.  Supr.   x.xii.    i.    ubi    hoc 
collegeris  cives  llomanos  nunc  optimo  genus  prodigii  fusius  narratur. 

iure  eos  factos  fuisse,  ut  qui  antea  qui-         6  M.  lunitcs  dictator]  cf.  Supr.  iv. 

dem  municipes  tantum  Campani,  et  40. 

in  lef/ione  (■umpana  stipendia  mere-  7     ro/ones,    qui  fierent]      Volones 

rent.  cf.  Nicbhr.  ii.  n.  105.  113.  dicti  sunt  milites,  inquit  Festus,  qui 

2  Uti  municipes  Cumani  essent]  post  Cunnensem  c/adem  usque  ud  octo 
Ili  quidem  ea  conditione  cives  Ro-  mil/ia,  quum  essent  servi,  vnhtntarie 
mani  erant,  "ut  participes  essent  oin-  se  ad  militiam  obtulerunt.  Rem  nar- 
nium  rerum  ad  munus  fungendum  ravit  Livius  supr.  xxii.  57.  Ili  igitur 
una  cum  Romanis  civibus,  praeter-  volones  eximuntur  de  cxcrcitu  cui 
quam  de  sutiVagio  ferendo  aut  magi-  Fabius  pracfuturus  erat,  ct  traduntur 
stratu  capiendo."  cf.  Festus  v.  Muni-  Scmpronio.  Ceterum  Crevicr.  volo- 
ceps,  num  quodfuerat  legendum  censet,  ne 

3  Pridie  quam  populusCampanus]  duplices  esse  volones,  alios  a  lunio, 
Inde  ab  co  die,  qui  esset  ante  diem  alios  a  Graccho  scriptos,  ex  hoc  kico 
defectionis  populi  Campani,  ne  tum  intelligamus,  quum  tamen  nulla  apud 
hi  ciiuites  Campani  fuisse,  atque  uua  Livium  volonum,  nisi  qui  iii  Ciracchi 
cum  popularibus  defccisse  vidercntur.  cxcrcitu  erant,  mentio  tiat. 


156  TITI  LIVII 

U.  C.  537-sulam  Nolae  praesideret,  missus.     Praetores  in  Siciliam  ac 
^'^*  Sardiniam  profecti.    Consules  edixerunt,  quoties  in  senatum 
vocassent,  uti  senatores,  quibusque  in  senatu  dicere  senten-8 
tiam  liceret,  ad  portam  Capenam  convenirent.     Praetores, 
quorum  iurisdictio  erat,  tribunalia  ad  Piscinam  publicam  9 
posuerunt.     Eo  vadimonia  fieri  iusserunt :  ibique  eo  anno  i 
ius  dictum  est. 

Interim  Carthaginem,  unde  Mago  frater  Hannibalis  duo- 
decim  millia  peditum  et  mille  quingcntos  equites,  viginti  ele- 
phantos,  mille  argenti  talenta  in  Itaham  transmissurus  erat,  2 
cum  praesidio  sexaginta  navium  longarum,  nuntius  affertur, 
inllispaniarem  male  gestam,omnesquefermeeius  provinciae 
Vocantur  populos  ad  Romanos  defecisse.  Erant,  qui  Magonem  cum 
Sardiniam  ^^^^^6  ^^  copiisque,  omissa  Itaha,  in  Hispaniam  averterent ; 
ab  Ham-  quum  Sardiniae  recipiendae  repentina  spesaffulsit.  'Parvum 
psicora.  <  ibi  exercitum  Romanum  esse :  veterem  praetorem  inde  A. 
'  Cornehum  provinciae  peritum  decedere,  novum  exspectari. 
*Ad  hoc,  fessos  iam  animos  Sardorum  esse  diuturnitate 
'  imperii:  et  proximo  iis  annO  acerbe  atque  avare  imperatum. 
'  Gravi  tributo  et  collatione  iniqua  frumenti  pressos.  Nihil 
*  deesse  ahud,  quam  auctorem,  ad  quem  deficerent.'  Haec 
clandestina  legatio  per  principes  missa  erat ;  maxime  eam 
rem  mohente  Hampsicora,  qui  tum  auctoritate  atque  opibus 
longe  primus  erat.  His  nuntiis  prope  uno  tcmpore  tur- 
bati  erectique  Magonem  cum  classe  sua  copiisque  in 
Hispaniam  mittunt.  In  Sardiniam  Ilasdrubalem  dehgunt 
ducem :  et  tantum  ferme  copiarum,  quantum  Magoni,  de- 
cernunt. 

Et  Romae  consules,  transactis  rebus,  quae  in  urbe  agen- 
dae  erant,  movebant  iam  sese  ad  behum.     Ti.  Sempronius 
mihtibus  Sinuessam  diem  ad  conveniendum  edixit ;  et  Q.  3 
Fabius,  consulto  prius  senatu,  ut  frumenta  omnes  ex  agris, 
ante  Kalendas  lunias  primas,  in  ui-bes  munitas  conveherent.  4 

8  Quibusrjue  in  senatu  dicere  sen-     causas  privatas  agi  iusserunt.    cf.  lu- 
teniiarn  liceref^    "  Qui  post   lustrum     venal.  iii.  298. 

conditum  cx  iunioribus  magistratum         2  Mi/le  argenti  talenta]   cf.  Supr. 

cepere,  in  senatu  sententiam  dicunt,  13,  ubi  pro  vulg.  multa  talenta,  quod 

non  tamen   senatores  vocantur  ante,  in   plerisque  edd.  extat,  mille  quin- 

quam  in  senioribus  sunt  censi."  Fe-  genta  ex  Mureti  sententia,  aut  mille 

stus.    cf.  A.  Gell.  iii.   18.  "  Imo  pe-  quinquaginta  legendum  videtur.     U- 

darii   dicti,  qui,  nondum    a    censori-  trius  vero  loci  lectio  ex  altero  emen- 

bus  in  senatum  lecti,  senatores  qui-  danda  sit,  parum  liquet. 
dem  non  erant,  sed,  quia  honoribus         3  Militibus  Sinuessam']  Volonibus, 

populi   usi  erant,  in  senatum  venie-  et  sociorum  decem  millibus,  quae  illi 

bant,  et  sententiae  ius  habebant."  sorte  evenerant,  quippe  duae  legiones 

9  Pisci^uim  publicani]    "  Piscineae  urbanae  Cales  convenerant.  Sigon. 
publicae   hodie   nomen   manet,   ipsa         4  Ante  Kalendas  lunias  primai] 
non  manet,  ad  quam  et  natatum,  et  Inscriptiones  plures  apud  Gruter.  in 
exercitationis  alioqui  causa  veniebat  quibus  Kalendas  primas  legimus,  citat 
populus."  Festus.  Drakenb. 

1  Eo  vadimonia  fieri']  h.  e.  Lites,   •' 


LIB.    XXTH.    CAP.  ;}3.  ]r,7 

'  Qui  non  invoxissft,  cius  sc  ;i<i;rinn  ])()j)ulatnnnn,  sorvos  sub  V.  C.  537. 
Miasta  vcnditurnni,  vilias  inccnsuruni.'  Xc  ])ract()ribus '^-  ^'*  ^'5- 
(jnidcni,  (|ui  ad  iiis  (liccmhnn  crcati  crant,  vacalio  ab  bclli 
adniinistrationc  data  cst.  Vaicriuin  practorcin  in  A])uliain 
ire  ])lacnit,  ad  cxcrcitum  a  Tcrentio  acci])icndnin  :  (|iinm 
ex  Sicilia  lcg-iones  venissent,  iis  ]X)tissimnm  uti  ad  rciiionis 
5eius  ]iracsidium:  Tercntiannm  mitti  cinn  ali([uo  lc^atorum. 

6  Et  viL';inti  (juiiKiuc  navcs  V.  Valcrio  datac  sunt,  ([uibns  oram 
maritiinam  iutcr  Hrundisinm  ac  Tarcntum  tiitari  ]iossct. 
Parnavium  nuincrus  Q.  Fulvio  ])ractori  urbano  dccrctus  ad 
suburbana  lilora  tutanda.  (J.  Tcrcntio  ])roconsuli  ncj^otium 
datiim,  ut  in  Piceno  agro  conquisitioncin  militnm  liaberet, 
locis(]iie  iis  pracsidio  esset.  Et  T.  Otacilius  Crassns,  post- 
quam  aedcm  IVIentis  in  Capitolio  dedicavit,  in  Siciliam  cum 
im])crio,  cjui  classi  ])raccssct,  missus. 

In  hanc  dimicationcm  diiorum  o]iulentissimorum  in  terris      3.3. 
po])ulorum    oinncs   regcs    gentcsque   animos   intcnderant : 

7  intcr  (juos  Phili])pus  Maccdonum  rcx,  eo  magis,  quo  i^ro- 
pior  Italiac,  ac  mari  tantnm  lonio  discretus  erat.  Is  ubi 
primum  fama  accepit,  llannibalem  Alpcs  transgressum,  ut 
bello  intcr  Romanos  Poenumque  orto  laetatus  erat,  ita, 

8Utrius  po]inli  mallct  victoriam  cssc,  incertis  adhuc  viribus, 
fluctuatus  animo  {"ucrat.     Postquam  tcrtia  iam  pngna,  tcrtia  Philippu» 
victoria  cnm  Poenis  erat,  ad  fortnnam  inclinavit,  lco;atosnne  ^.^^  Maccd. 
ad   Ilannibalem  misit :    qni,  vitantcs  ])ortus  Brundisinum  ,„i"ttit  ad 
Tarcntinumque,  quia  custodiis  navinm  llomanarum  tene-  Hanniba- 
bantnr,  ad  Laciniae  lunonis  tem])lum  in  terram  egressi  snnt. 
Inde  per  Apuliam  petentes  Capuam,  media  in  praesidia  Ro- 
mana  illati  snnt :    deductique  ad  M.  Valerium  Laevinum 

9praetorem,  circa  Luccriam  castra  habcntem.  Ibi  intrepide 
Xeno])hanes  Icgationis  princeps,  a  Philipjio  rege  se  missnm, 
ait,  ad  amicitiam  societatemque  iungendam  cum  ^iopulo  Ro- 
mano,  mandata  haberc  ad  consules  ac  scnatum  ]io]iulumque 
Romanum.  Practor,  inter  defectiones  veterum  sociorum  nova 
societate  tam  clari  regis  laetus  admodum,  hostes  pro  hospiti- 
bus  comiter  accepit:  dat,  qui  prosequantur,  itinera  cum 
cura  demonstrent,  qnae  loca,  quosque  saltus,  aut  Romanus, 
ant  hostcs  teneant.     Xcnophancs  per  praesidia  Romana  in 

5  Terentianum  mitli']  Exercitiim  7  Eo  magis,  qiio  propior']  Ita  Crev. 
Terentii  in  Siciliam  mitti  intelligit  et  Stroth.  sed  quod  propior  Drakenb. 
Sigon.  id  autem  cum  narratione  Livii     et  Bekker.  retinent. 

plignare  ostendisse  sil)i   videtur  Du-  8  Incerlis  adhuc  virihtis'\     Quum 

ker.    qui    Tarentitm   mitti   legendum  nondum  constaret,  uter  populus  viri- 

Buadet.  l)us  praestaret. 

6  P.  Valerio  datae  smit']  Ita  emen-  9  Circa  Luceriaml    Ita  pro  vulg 
dat.  Crev.  sed  Af.  Valerio  apud  edd.  Nuceriam  Sigonius  emendavit. 
plures  inveneris. 


158  TITI   LIVII 

(J.  C.  537.  Campaniam,  inde,  qua  proximum  fuit,  in  castra  llannibalis 
A.  C.  -i5-pervenit,  foedusque  cum  eo  atque  amicitiam  iunxit  legibus 
Foedus  in-  liis :  '  ut  PhiHppus  rcx  quam  maxima  classe  (duccntas  autem 
ter  Pliilip-  <  naves  vidcbatur  cffccturus)  in  Italiam  traiiceret,  et  vastaret 

iJiini  et         ,  .   .  1     11 

Ilanniba-  mantunam  oram :  bcllum  pro  parte  sua  terra  manque 
lem.  '  gereret.     Ubi  debcllatum  esset,  Italia  omnis  cum  ipsa  urbe 

'  Roma  (]arthaginicnsium  atque  Hannibalis  esset,  praeda- 
'  que  omnis  Hannibali  ccderet.  Perdomita  Italia,  naviga- 
'  rent  in  Gracciam,  bellumque,  cum  quibus  regibus  pla-  i 
'  ceret,  gercrcnt.  Quae  civitates  continentis,  quae  in- 
'  sulae  ad  Macedoniam  vcrgunt,  eae  Philippi  rcgnique  eius 
essent.' 
34.  In  has  ferme    lcgcs    inter   Poenum    duccm    legatosque 

Lcg;iti        Macedonum  ictum  tbedus,  missique  cum  iis  ad  regis  ipsius  2 
adVMiiUp-  firniandam  fidcm  legati,  Gisgo,  et  Bostar,  et  Mago,  eodeni 
puni.  ad  lunonis  Laciniae,  ubi  navis  occulta  in  statione  erat,  per- 

veniunt :  inde  profecti,  quum  iam  altum  tenerent,  conspecti 
a  classe  Romana  sunt,  quac  praesidio  erat  Calabriae  Htori- 
bus.  P.  Valerius  Flaccus  cercuros  ad  persequendam  retra-  3 
hendamquc  navcm  quum  misissct,  primo  fugere  regii  conati : 
deinde,  ubi  celeritatc  vinci  senserunt,  tradunt  sc  Romanis, 
et  ad  pracfectum  classis  adducti :  quimi  quaereret,  '  qui,  et 
'unde,  et  quo  tenderent  cursum?'  Xenophanes  primo,  satis 
iam  semel  fehx,  mendacium  strucrc,  '  a  Phihppo  se  ad  Ro- 
'  manos  missum,  ad  M.  Valerium,  ad  qucm  imum  iter  tutum 
'  fuerit,  pervenisse.  Campaniam  superare  nequisse,  saeptam 
'  hostium  praesidiis.'  Deinde,  ut  Punicus  cukus  habitusque 
suspectos  legatos  fecit  Hannibahs,  intcrrogatosquc  sermo 
prodidit:  tum,  comitibus  eorum  seductis  ac  metu  territis, 
literae  quoque  ab  Hannibale  ad  Phihppum  inventae,  et 
pacta  inter  regem  Macedonum  Poenumque  duccm.  Qui- 
bus  satis  cognitis,  optimum  visum  est,  captivos  comitesque 
eorum  Romam  ad  senatum,  aut  ad  consulcs,  ubicunque 
essent,  quam  primum  deportare.  Ad  id  celerrimae  quin- 
que  naves  delectae,  ac  L.  Valerius  Antias,  qui  pracessct,  4 
missus  :  eique  mandatum,  ut  in  omnes  naves  legatos  sepa- 


1  Cum  quibns  regibus  placerct]  navigii  velocis  et  brevis  cum  longa 
Cum  quibus  regi,  sc.  Philippo,  place-  2'uppi.  Nomen  ei  videtur  inditum  a 
ret,  ex  coniect.  Gronov.  in  textum  re-  Corcyra  insiila,  quae  Graecis  KepKvpa, 
posuit  Bekkcr.  ubi  fortasse  illa  navigii  forma  inventa 

2  Ad regisipsius  firmandam  Jidcm]  est.  Vid.  Martinii  Lexic.  Crev.  cf. 
Ad  firmandam  societatem  fide,  seu,  Suidas  ot  Nonius  Marcellus. 
iuramcnto  ipsius  regis.  Eodcm  fere  4  L.  Valerius  Antias]  Non  con- 
modo  infr.  xxxii.  40.  firmato  praesi-  fundendus  cum  annalium  scriptoi'e 
dio,  id  est,  quum  firmasset  urbem  longe  iuniorc,  qui  SuUanis  tcmpoii- 
praesidio.  Crev.  bus  vixit.    cf.  supr.  iii.  5. 

3  Ccrcuros]    Cercurus  crat   genus 


M15.   XXIII.    CAP.  .'5.-,.  159 

nitini  custo(lici)(l()s  dividciot,  (lan't((iu,>  (jj)emm,  dc  (juod  i;.  C.  5.^7. 
iis  c()ll()([uiiim  intcr  sc,  ucvc  ([uac  comiiiuiiicatio  coii.silil  '^-  ^  •  '••''• 
cssct. 

Pcr  idcm  tcmpus  Uomac  (juiim  A.  (Joruclius  Mammula,  s.ir.liiiiiu; 
cx  Sardinia  provincia  dcccdcns,  retulissct,  qiii  status  rermn  «'"i"^- 
in  insuhi  cssct,  bcllum  ac  dck-ctioncm  omucs  spcctarc ;  Q. 
Muciiim,  ([111  succcssissct  sibi,  <rravitatc  cocli  a(juarum(|uc 
advcniculcm  cxccj)tum,  nou  taiii  in  j)criculosimi,  <[uam 
lonj.!;um,  morbuiu  imj)licitum,  diu  ad  bcUi  vim  sustiiiciidaiii 
inutilcm  forc,  cxcrcitum((uc  ibi  utsatis  firmum  pacatao  j)ro-' 
vinciae  j)racsidio  csse,  ita  jiarum  bcllo,  quod  motum  iri 
viderctur :  dccrcvcrunt  Patres,  ut  Q.  Fulvius  Flaccus  (juin- 
quo  niilliajicditum,  quadringcntos  cfjuitcs  scribcrct,  caiiujiu' 
lcgioiunn  jn'imo  ([uo(|iio  tcmj)orc  in  Sardiniam  traiiciciulam 
curarct,  mittcrct([uc  cum  imj^crio,  (|ucm  ij)si  vidcrctur,  (jui 
rcm  gcrorct,  (juoad  JNIucius  couvaluissct.  Ad  cam  rcm  missiis 
cst  T.  Maulius  Tor([iiatus,  (lui  bis  consul  ccnson^uc  fucrat, 
subco;orat(juo  in  cousulatu  Sardos.  Sub  idcm  fcro  tcmj)us 
ct  a  Carthagine  in  Sardiniam  classis  missa,  duce  Ilasdrubalc, 

5  cui  Calvo  cognomcn  erat,  fooda  tompcstato  voxata,  ad  Bali- 
arcs  insnlas  dciicitiu-:  i!)i(|ue  (adoo  non  armamcnta  nu)do, 
sed  ctiam  alvci  naviuni  (juassati  crant)  subductao  navcs  duiu 
roficiuntur,  ali([u;\ntum  tcmjioris  trivcrunt. 

In  Italia  (juum  j)ost  (Janncnscm  j)ugnam,  fractis  j)artis      3^,. 
alterius  viribus,   altcrius    mollitis    auimis,   scgnius    bcUuin 
esset :    Campani  per  so  adorti  sunt  reni   (Jumanam  suae 
ditionis  facore  ;  primo  sollicitantcs,  ut  ab  Romanis  defice- 
ront.     Ubi    id  j)arum  procossit,  dolum  ad  caj)icndos  eos 
comparant.       Campanis    omnibus    statum    sacrificium    adcampano- 
Hanias.     Eo  scnatum  (^amjianum  venturum  certioros  Cu-''"'"  "'."•'■ 
manos  fccorunt:  jictioruntquo,  ut  ot  Cumanus  00  senatus  (J."".^3,j", 
veniret  ad  cousultandum  comnmnitor,  ut  eosdem  utorque 
populus  socios  hostesquc  haberet :  praesidium  ibi  armatum 
sose  habituros,  ne  (juid  ab  llomano  Poenovo  poriculi  cssct. 
Cuiuani  (quanqnam  susjiocta  frans  erat)  nihil  abnuero  ;  ita 

6tegi  fallax  consilium  jiosse  rati.  Interim  Ti.  Semj^ronius 
consul  llomanus  Sinuessae,  (juo  ad  conveniondum  diom 
cdixerat,  cxcrcitu  lustrato,  transgressus  Vultunium  flumon, 
circa  Litcrnum  castra  posuit.     Ibi,  (juia  otiosa  stativa  crant, 

7crcbro   decurrore   milites  cogebat,  ut   tii-oncs  (ea  maxima 

5  Ad  Baliares   insulas   deiicitur]     et  ipsi  meditabantur   advereus  frau- 
Deiici  dicuntur  ii  (|ui  vi  tempestatis     dulentos.  Crev. 

vertuntur  a  cursu,  aut  ad  terram  in-         7  Crchro  decurrere}     Verbum  de- 

viti    inipelluntur,    summa    tamen   re  currere  militai-e  exercitium  significat, 

salva.     Sic  supr.  xxi.  49.  eam  quoque  dequo  soUenniter  adhiberi  solet.     Si- 

classem  ad  Aegates  insulas  deicctam.  mulacrum    erat    incursus    in    hostes. 

Crev.  infr.  xxix.  22.  xxxv.  35.  Siroth. 

6  FaUiir  rnnsitiHm'^  Fraudeni  (|uani 


160  TITI   LIVII 

U.  C.  537.  pars  volonum  erat)  assuescerent  signa  sequi,  et  in  acie  ag- 
•  ^-  215.  iioscere  ordines  suos.  Inter  quae  concordiae  maxima  inerats 
cura  duci,  itaque  legatis  tribimisque  praeceperat,  '  ne  qua 
'exprobratio  cuiquam  veteris  fortunae  discordiam  inter  or- 
'  dines  sereret :  vetvis  miles  tironi,  liber  voloni  sese  exae- 
'  quari  sineret:  omnes  satis  lionestos  generosostjue  ducerent, 
'  quibus  arma  sua  signaque  populus  Romanus  commisisset : 
'  quae  fortuna  coegisset  ita  fieri,  eandem  cogere  tueri  factum.' 
Ea  non  maiore  cura  praecepta  ab  ducibus  sunt,  quam  a 
'militibus  observata ;  breviqne  tanta  concordia  coaluerant 
omnium  animi,  ut  prope  in  oblivionem  veniret,  qiia  ex  con- 
ditione  quisque  csset  miles  factus.  Haec  agenti  Graccho 
legati  Cumani  nuntiarunt,  quae  a  Campanis  lcgatio  paucos 
ante  dies  venisset,  et  quid  iis  ipsi  respondissent.  Triduum 
post  eum  diem  festum  esse  :  non  senatum  solum  omnem 
ibi  futurum,  sed  castra  etiam  et  exercitum  Campanum. 
Gracchus,  iussis  Cumanis  omnia  ex  agris  in  urbem  conve- 
here,  et  manere  intra  muros,  ipse  pridie,  quam  statum  sa- 
crificium  Campanis  esset,  Cumas  movet  castra.  Hamae 
inde  tria  miUia  passuum  absunt.  lam  Campani  eo  fre- 
quentes  ex  composito  convenerant,  nec  procul  inde  in 
occulto  Marius  Alfius  Medixtuticus  (summus  magistratus9 
erat  Campanis)  cum  quattuordecim  milhbus  armatorum 
habebat  castra  ;  sacrificio  apparando,  et  inter  id  instruendae 
fraudi  ahquanto  intentior,  quam  muniendis  castris,  aut  ulU 
mihtari  operi.  Triduum  sacrificatum  ad  Hamas.  No- 1 
ctumum  erat  sacrum,  ita  ut  ante  mediam  noctem  complere- 
tur.  Huic  Gracchus  insidiandum  tempori  ratus,  custodibus  2 
ad  portas  positis,  ne  quis  enuntiare  posset  coepta,  et  ad  de- 
cimam  diei  horam  coactis  mihtibus  corpora  curare,  somno- 
que  operam  dare,  ut  primis  tenebris  convenire  ad  signum 
possent,  vigiha  ferme  prima  tohi  iussit  signa;    silentique 

8  Iiiter  (jtiae  concordiae  innrbna  miis  ibi  capitur  Meddix,  occiditur  al- 
inerat  cxira  duci'^  Vocera  concordiae  ter."  Ex  quibus  verbis  conficitur, 
omiserunt  Drakenb.  Crev.  et  Bekker.  Meddix  commune  nomen  fuisse,  re- 
Gronovium  secuti,  qui  itaquc  non  ?,^onA.e\\?.'Liiimo  magistrutus ;  Oscum 
particulam  hic  causalem  esse,  sed  po-  nomen  tuticus  exprimere  Latinum 
tius  pro  e/  ita  positam  animadvertit.  sttmmus :  ut  adeo  Medixtttticus  non 
Verum  Douiatius  concordiae,  quod  et  aliquod  proprium  magistratus  nomen 
scripti  non  pauci  atque  editi  habent,  sit,  quale  e.  g.  Romanis  dictator,  con- 
retinendum  censet,  "alioqui  cnim  sus-  sul  etc,  sed  Osca  lingua  nihil  aliud 
pensam  quodammodo  futuram  oratio-  denotet,  quam  commune  Latinorum 
nem,  nec  appariturum,  cuius  rei  max-  nomen  summus  maffistrattis.  Stroth. 
ima  Sempronio  cura  esset."  i  Sacrijicutum  ad  Hamas]     Dra- 

9  Medidiuticus']  Meddix  tuticu^,  kenb.  cum  Perizonio  legendum  cen- 
Niebhr.  iii.  n.  494.  medix  luticus,  set  sacrijicandum ;  Crevier.  sacrifica- 
Bekker.  Nomen  Oscum,  seu  Cam-  ttir.  Sensus  fortasse,  sacrificari  soli- 
panum  magistratus,quod  occurrit  infr.  tum  est,  ut  Raschig.  placet. 

xxiv.  19.  xxvi.  16.  Et  Festus  apud  2  Insidiandttm  fempori]  Similiter 
Paulum  :  "  Meddix  apud  Oscos  no-  Cic.  in  Cat.  i.  10.  "  insidiantem  somno 
men  magistratus  est."  Ennius:"Sum-     maritorum." 


LTB.  XXm.    CAV.  37.  K)l 

profcctns  nf«;niinc,  (|ninn  ;ul  I  lanias  nudia  nortc  ])crvcnissct,  IL  C.  537. 
Ciistra  (.^nnpana,   nl    in  i^crvitz-ilio   ncti-lccta,  sininl  oinniiins,,'  *"•  ^'5- 
portis  invadit  :   alios  sonmo  stratos,   alios  ])crpctrato  sacro  (•ampann 
mcrmcs  rcdcnntcs  obtrnncat.      Jloniinnni  co  tninnltn  no-inv.idit 
ctiirno  cacsa  ])lns  dno  niillia,  cnin  i])so  dncc  Mario  Alfio :      ''^^^  "^* 
capta  snnt  signa  niilitaria  (jnattnor  ct  triginta. 

Gracchns,  minns  ccntnm  militnm  iactnra  castris  hostium  .36. 
potitns,  Cnmas  sc  ])ro])crc  rccc])it,  ah  llainiihalc  mctncns, 
(jui  sn])cr  (Ja])uam  in  Tifatis  hahchat  castra.  Ncc  cnm 
provida  futnri  fcfcllit  oj)inio.  Nam  simul  (.^a])uam  ca 
cladcs  cst  nnntiata,  ratns  llanuihal,  ah  rc  hcnc  gcsta  inso- 
lcntcr  lactinn  cxcrcitum  tironnm  magna  cx  ])artc  scrvorum- 
(juc,  s])oliantcm  victos,  ])racdas(juc  aj>;cntcm,  ad  llamas  se 
invcntnrnm  ;  citatum  agmcn  practer  Ca])uam  rajiit,  ohvios- 
que  cx  fuga  (^amjianorum,  dato  ])racsidio,  Ca])uam  duci, 
saucios  vchiculis  ])ortari  iuhet.  Ipse  Ilamis  vacna  ah  hos- 
tihns  castra,  ncc  quicquam  ])ractcr  rcccntis  vcstigia  cacdis, 
strataque  ])assim  coi*])ora  sociornm  invcnit.  Auctorcs  crant 
quidam,  ut  protinns  indc  ('umas  duccrct,  urlicnKjuc  o])- 
pugnarct.  Id  qnan(jnam  haud  mo(hce  Ilannihal  cu])ichat, 
ut,  quia  Nc.a])oIim  non  j)otucrat,  ('umas  saltcm,  maritijTiam 
urhem,  hahcrct;  tamen,  (juia  ])raetcr  arma  nihil  sccum 
miles,  raptim  acto  agmine,  cxtulerat,  retro  in  castra  snjira 
Tifata  se  rcccpit.  Indc,  fatigatns  Campanorum  ])rccihns, 
sequcnti  (hc  cnm  omni  a]i])aratu  o])]iugnandac  urhis  Cumas 
rcdit :  ]wrpo]iuIato(jue  agro  Cumano,  mille  j)assus  ab  urhe 
castra  locat;  (jnnm  Gracchus  magis  vcrccundia  in  tali  Defendit 
ncccssitatc  descrcndi  socios,  implorantes  fidem  suam  ])o])u- ^"'"•'^f 
Ikjuc  itomani,  suhstitisset,  quam  satis  ndcns  cxercitui. 
Nec  alter  consul  Fahius,  qui  ad  Cales  castra  hahehat,  Vnl- 
turnum  flumen  traducere  andchat  cxcrcitum ;  occn])atus 
primo  ans]:)iciis  rej^ctendis,  dcin  prodigiis,  (jnae  alia  su])er 

3alia  nnntiahantnr,  expiantique  ea  haud  facilc  litari  harn- 
spices  resj^^ondehant. 

Hae  causae  qnum  Fahinm  tencrcnt,  Scm])ronius  in  oh-  37. 
sidione  erat;  ct  iam  operihus  ojipugnahatur.  Adversus 
ligneam  ingentcm  admotam  nrbi,  aliam  tnn'em  ex  ipso  muro 
excitavit  consnl  Romanns,  ali(jnanto  altiorem  :  qnia  muro 
satis  per  se  alto  suhicctis  validis  sublicis  pro  solo  usus  erat. 
Inde  primum  saxis  sudibnsqne  et  ccteris  missilihus  j:)roj)u- 

4gnatores  mocnia  atque   urbcm  tnchantnr:    jjostrcmo,  nhi 
promovendo  adiunctam  mnro  viderunt  turrem,  facibus  ar- 

3  Haudfacile  litari]  sc.  Haud  laeta  locum  iis  annumerare  licet,  in  quibus 
exta  reperiri,  quippe  liiare  est  pacem  genmdum  passivam  vim  habet.  cf. 
deum  hostiis  caesis  impetrare.  cf.  (iic.  Somn.  Scip.  8.  "  hoc  principium 
infr.  xxvii.  23.  movendi."'  Rasch. 

4  Ubi  ji^-omovendo'^   Hunc  quoque 

VOL.  II.  M 


162  TITI   LIVII 

U.  C.  537.  dentibus  plurimum  simul  Ignem  coniecerunt.    Quo  incendlo 

A.  C.^15.  j-j.gp^(jfj  armatorum  multitudo  quum  de  turre  sese  praecipi- 

Gracchi.     taret,  eruptio  ex  oppido  simul  duabus  portis  stationes  hos- 

tium  fudit,  fugavitque  in  castra ;  ut  eo  die  obsesso,  quam 

obsidenti,  similior  esset  Poenus.     Ad  mille  trecenti  Car- 

thaginiensium  caesi,  et  undesexaginta  vivi  capti ;  qui,  circa 

muros  et  in  stationibus  solute  ac  neghgenter  agentes,  quum 

nihil  minus,   quam  eruptionem,   timuissent,  ex  improviso 

oppressi  fuerant.      Gracchus,  priusquam  se  hostes  ab  repen- 

tino  pavore  colligerent,  receptui  signum  dedit,  ac  suos  intra 

muros  recepit.     Postero  die  Hannibal,  laetum  secunda  re 

consulem  iusto  proelio  ratus  certaturum,  aciem  inter  castra 

Cumas  de-  atque  urbem  instruxit.     Ceterum  postquam  neminem  mo- 

^T\^'^"    veri  ab  soHta  custodia  urbis  vidit,  nec  committi  quicquam 

temerariae  spei,  ad  Tifata  redit  infecta  re. 

Quibus  diebus  Cumae  liberatae  sunt  obsidione,  iisdem  die- 
bus  et  in  Lucanis  ad  Grumentum  Ti.  Sempronius,  cui  Longo 
cognomen  erat,  cum  Hannone  Poeno  prospere  pugnat. 
Supra  duo  millia  hostium  occidit,  et  ducentos  octoginta 
milites  amisit :  signa  militaria  ad  quadraginta  unum  cepit. 
Pulsusfinibus  Lucanis  Hanno  retro  in  Bruttios  sese  recepit. 
Et  ex  Hirpinis  oppida  tria,  quae  a  populo  Romano  defece- 
rant,  vi  recepta  per  M.  Valerium  praetorem,  VercelUum,  5 
Vescellium,  Sicilinum :  et  auctores  defectionis  securi  per- 
cussi.  Supra  mille  captivorum  sub  hasta  venierunt :  praeda 
alia  mihti  concessa,  exercitus  Luceriam  reductus. 
38.  Dum  haec  in  Lucanis  atque  in  Hirpinis  geruntur,  quin- 

que  naves,    quae    Maccdonum    atque    Poenorum    captos 
legatos  Romam  portabant,  ab  supero  mari  ad  inferum  cir- 
cumvectae  prope  omnem  ItaHae  oram,  quum  praeter  Cumas 
vehs  ferrentur,  neque,  hostium  an  sociorum  essent,  satis 
sciretur,  Gracchus  obviam  ex  classe  sua  naves  misit.     Quum 
percunctando  in  vicem  cognitum  esset,  consulem  Cumis 
esse ;  naves  Cumas  appulsae,  captivique  ad  consulem  de- 
LegatiPhi-ducti,  et  literae  datae.     Consul,  hteris  PhiHppi  atque  Han- 
hppi  et      nibaHs  perlectis,  consignata  omnia  ad  senatum  itinere  ter- 
lis  Romam  restri  misit :  navibus  devehi  legatos  iussit.     Quum  eodem 
ducuntur.  fere  die  Hterae  legatique  Romam  venissent,  et,  percuncta- 
tione  facta,  dicta  cum  scriptis  congruerent,  primo  gravis 
cura   Patres   incessit,  cernentes,   quanta   vix    tolerantibus 
Punicum  behum  Macedonici  behi  moles  instaret.     Cui  ta- 
nien  adeo  non  succubuerunt,  ut  extemplo  agitaretur,  quem- 
admodum  ultro  inferendo  beUo  averterent  ab  ItaHa  hostem. 


5  Vercellium,  VescelHum,  Sicili-  quos  Gronov.  Stroth.  et  Bekker.  se- 
num :  et  niwtores'\  Vulg.  Vercellius  cuti  sunt,  lectionem,  quam  Kreyssig. 
Siciliusque  attctores,  sed  optimi  codd.     habet,  prae  se  ferunt. 


LIB.  XXIII.    CAP.  .30.  ](y?. 

Captivis  in   viiiciilci  coiidi  iussis,  ('oinilil)ns(|iic  oornm  sub  r.  C  537. 

6hastu  vcnditis,  ad  navcs  vij^inti  (|uin<|uc,  ([uibus  1*.  Xalciius  •^-  '•  '^'S- 
Flaccus  ])ractcc(us  ))raccrat,  vi<^inti  parandas  alias  dcccr- 
nunt.  His  c()ni[)aratis  dcductiscjuc,  et  additis  (|uin(juc 
navibus,  quac  advcxcrant  captivos  lcgatos,  triginta  navcs  ab 
Ostia  Tarcntuni  profcctac  :  inssusquc  P.  Valcrius,  niilitibus 
Varronianis,  ([uibus  I^.  Apustins  lcgatns  Tarcnti  j^raccrat, 
in  navcs  inipositis,  ([nin([naginta  navium  classc  non  tucri 
niodo  Italiac  oram,  scd  cxplorarc  dc  Maccdonico  ])cllo.  Si 
congrucntia  litcris  lcgatoruin([uc  indiciis  Philip[)i  consilia 
csscnt,  ut  31.  Valcrium  practorcm  litcris  ccrtiorcm  faccrct : 
isque,  L.  Apustio  lcgato  cxercitui  pracposito,  Tarentum  ad 
classcm  profcctus,  primo  ([uo([uc  tcmjiorc  in  iNIacedoniam 
transmittcrct :  darct([uc  opcram,  ut  Phili[)pum  in  rcgno 
contincrct.  Pccunia  ad  classcm  tucndambelluuiquc  Mace- 
donicum  ca  decrcta  est,  quae  A}).  Claudio  in  Siciliam  missa 
crat,  ut  rcddcrctur  Ilicroni  i'cgi:  ca  jicr  L.  A])ustium  lega- 
tum  Tarentnm  cst  dcvccta.  Simul  ab  llicronc  missa  du- 
centa  millia  modium  tritici,  ct  hordci  ccntum. 

Dum  hacc  Romani  parant  agnntquc,  ad  Philippum  cap-       .39. 
tiva  navis,  una  ex  iis,  quae  Romam  missae  crant,  cx  cursu  Aitcram 
refugit :    indc  scitum,  lcgatos  cum  litcris  captos.     Itaque  ^"^^^fl^J^^pf]^ 

7  ignarus  dc  iis,  ([uae  cum  Hannibale  legatis  suis  convenisscnt,  ad  Eliinni- 
quaeque  lcgati  eius  ad  se  allaturi  fuissent,  lcgationem  aliam  ijalcm. 
cum  iisdem  mandatis  mittit.  Legati  ad  Ilannibalcm  missi, 
Heraclitus,  cui  Scotino  cognomcn  crat,  et  Crito  Bcroeacus, 
ct  Sositheus  Magnes.  Hi  prospere  tulerunt  ac  rctulerunt 
mandata.  Scd  prius  se  aestas  circumegit,  quam  moverc  ac 
moliri  quicquam  rcx  posset :  tantum  navis  una  capta  cum 
legatis  moraenti  fecit  ad  dilationem  immincntis  Romanis 
belli. 

Et  circa  Capuam,  transgresso  Vulturnum  Fabio  post  cx- 
piata  tandcm  prodigia,  ambo  consules  rem  gcrebant.  Com- 
pulteriam,  et  Trebulam,  ct  Saticulam,  urbes,  quae  ad 
Poenum  defecerant,  Fabius  vi  ccpit;  praesidiaque  in  iis 
Hannibalis,  Campanique  pcrraulti  capti.  Et  Nolac,  sicut  Noi.-mo- 
priore  anno,  senatus  Romanorum,  plcbs  Ilannibalis  erat: ''""j.*^'^' 
consiliaque  occulta  de  caede  priucipum  et  proditionc  urbis 
inibantur.  Quibus  ne  incepta  ]:)rocederent,  inter  Capuam 
castraque  Hannibalis,  quac  in  Tifatis  crant,  traducto  cxer- 

Scitu,  Fabiussupcr  Suessulam  incastris  Claudianis  conscdit; 

6  Ad  naves  viginti  qtiinque]   Vo-     ignarus  rex  ecquae  cum   Hannibale 
cem   quinque  transponit   lac.   Gron.     legatis  suis  convenissent. 

\egitque,  ad  naves  viginti,  quibus  .  .  .  8  Fabius  super  Suessulam]     Ita 

praeerat,    viginti     quinque    paratas  Cluverius  Ital.  Ant.  v.  p.  1183.  legen- 

alias  decemunt.  dum  haud  inepte  suadet  pro  vulg.  su- 

7  Ignarus  de  iis,  qiiae]  Gronov.  ex  ver  Vesuvium,c^\xoA  Stroth.  et  Bekker. 
vestigiis  scriptae   lectionis    emendat,  servant.  cf.  supr.  17.ct32.infr.  46.  et^^. 

M  2 


164  TITI  LIVII 

U.  C.  537.  inde  M.  Marcellum  propraetorem  cum  iis  copiis,  quas  habe- 
A,  C.  215.  ]jgj^  Nolam  in  praesidium  misit. 

40.  Et  in  Sardinia  res  per  T.  Manlium  praetorem  adminis-9 

Res  in  Sar-  trari  coeptae,  quae  omissae  erant,  postquam  Q.  Mucius 
dinia  ges-  pj-aetor  gravi  morbo  est  implicitus.  Manlius,  navibus  longis 
ad  Carales  subductis,  navalibusque  sociis  armatis,  ut  terrar 
rem  gereret,  et  a  praetore  exercitu  accepto,  duo  et  viginti 
millia  peditum,  mille  et  ducentos  equites  confecit.  Cura 
his  equitum  peditumque  copiis  profectus  in  agrum  hostium, 
haud  procul  ab  Ilampsicorae  castris  castra  posuit.  Ham- 
psicora  tum  forte  profectus  erat  in  PelHtos  Sardos,  ad  iuven-  2 
tutem  armandam,  qua  copias  augeret.  Fihus  eius,  nomine 
Hiostus,  castris  praeerat:  is,  adolescentia  ferox,  temere 
proeho  inito  fusus  fugatusque.  Ad  tria  mihia  Sardorum 
eo  proeho  caesa,  octingenti  ferme  vivi  capti.  Ahus  exer- 
citus  primo  per  agros  silvasque  fuga  palatus ;  dein,  qiio 
ducem  fugisse  fama  erat,  ad  urbem  nomine  Cornum,  caput 
eius  regionis,  confugit :  debehatumc^ue  eo  proeho  in  Sardi- 
nia  esset,  ni  classis  Punica  cum  duce  Hasdrubale,  quae 
tempestate  deiccta  ad  Bahares  erat,  in  tempore  ad  spem 
rebehandi  advcnisset.  Manhus  post  famam  appulsae  Pu- 
nicae  classis,  Carales  se  recepit.  Ea  occasio  Hampsicorae 
data  Poeno  se  iungendi.  Hasdrubal,  copiis  in  terram  ex- 
positis,  et  classe  remissa  Carthaginem,  duce  Hampsicora  ad 
sociorum  popuh  Romani  agrum  populandum  profectus, 
Carales  perventurus  erat,  ni  Manhus  obvio  exercitu  ab 
effusa  eum  populatione  continuisset.  Primo  castra  castris 
modico  intervaho  sunt  obiecta:  deinde  procursationes  levia- 
que  certamina  vario  eventu  inita :  postremo  descensum  in 
aciem,  signisque  cohatis,  iusto  proeho  per  quattuor  horas 
Proeiium,  pugnatum.  Diu  pugnam  ancipitem  Poeni,  Sardis  facile 
c^uo  supe-  vinci  assuetis,  fecerunt :  postremo  et  ipsi,  quum  omnia 
mani.  circa  strage  ac  fuga  Sardorum  repleta  essent,  fusi.  Cete- 
rum  terga  dantes,  circumducto  cornu,  quo  pepulerat  Sardos, 
inclusit  Romanus.  Caedes  inde  magis,  quam  pugna,  fuit. 
Duodecim  mihia  hostium  caesa  Sardorum  simul  Poenorum- 
que,  ferme  tria  mihia  et  septingenti  capti,  et  signa  mihtaria 
41.  septem  et  viginti.  Ante  omnia  claram  et  memorabilem 
pugnam  fecit   Hasdrubal  imperator  captus,  et  Hanno,  et 

9  T.  ManVmm  praetorein\   Legen-  sociis  navalibus  cf.  supr.  xxi.  49. 
dum   suadet   Perizon.  propractorem,         i  Pellitos  Sardos]  Sic  codd.  optimi, 

quum  T.  Manlius  hoc  anno  praetu-  teste  Gronovio.    Vulgo  Pellidos.   Pel- 

ram    non    gesserit ;    sed    vocabulum  /i7JSardiniaepopulus,qui,quiainmon- 

praeiorem  hic  latiore  vocis  significa-  tibus  habitabant,  ideo  ad  arcendum 

tione  pro  quovis  belli  duce,  vel  pro-  frigus  mastrucis  et  pellibus  utebantur: 

vinciae   praefecto,   dici    bene    monet  unde  illis  nomen   Pelliti.  Crev.    cf. 

Duker.  Plin.  H.  N.  xxxiii.  12.  Crev.  Epist.  3 

I  Ad  Carales}  Hod.  Caffliari,    De  ad  Harduinum  de  eius  editione  Plinii. 


LIB.  XXIIl.   CAP.  4*2.  lOa 

Mapjo,  nobiles   ('arlliii<j;iiiicnscs:    Ma<i;o  ex  ^cntc   Barcina,  r.  f.  537. 
j>ropin<[ua  cojriialionc   Jiainiibali    iunctns  ;    Jlainio   aiictor •^-  ^- ^'5- 
rcbellionis  Sardis,  bcllifjuc  cins  hand  dubic  concitor.     Nec 
Sardoruin  duccs  niinus  nobilcni  cani  ])uj^nain  cladibus  suis 
feccrunt.      Nain    ct    lilius    JIainj)sicorac    Jliostus   in    acic 
cecidit:  ct   IIainj)sicora,  cuin  j)aucis  c((uitil)us  fuf^icns,   ut 
suj)cr  afHictas  rcs   ncccni  (juo(juc  lilii   andivit,   noctc,   ne 
cuiiis  intcrvcntus  cocj)ta  iinj)cdirct,  inortcin  sil^i  conscivit. 
Ccteris  urbs  Coriuis  cadcin,  (juac  aiitc,  fugae  rcccj)taculuni 
fuit :   (jiiam  Manlius,  victore  cxercitu  aggressus,  intra  [)aucos 
dics  reccj)it.     Deinde  aliae  (juoquc  civitates,  quac  ad  Ilam- 
psicoram  Pocnos(jue  defeccrant,  obsidibus  datis,  dedidcrunt 
sese.      Quibus  stij^cndio  frumcntocjuc  imj)crato,  j)ro  cuius-fcrdomita 
que  aut  viribus  aut  dclicto,  (^u-alcs  cxcrcitimi  rcdiixit.     Ij^i  Sardima. 
navibus  longis  dcductis,  iinj)osito(juc,  (jucm  sccum  advcx- 
crat,   militc,   Koniam    navigat,   Sardlniani(juc    pcrdoniitam 
nnntiat  Patribus:  et  stij)endium  (juacstoribus,  frumcntum 
aedilibus,  caj)tivos  Q,.  Fulvio  j)raetori  tradidit. 

3  Per  idem  tcmj)us  T.  Otacilius  praetor,  quinquaginta 
navium  ab  I.,il3-bae()  classc  in  Africam  transvcctus,  dcj)oj)n- 
latusque  agrum  Cartliaginicnscm,  (jnuni  Sardiniam  inde 
peteret,  (juo  fama  erat  Ilasdrubalem  a  IJaliaribus  nuper 
traiccissc,  classi  Africam  rejwtcnti  occnrrit,  lcviqne  certa- 
mine  in  alto  commisso,  scjitem  inde  navcs  cum  sociis  nava- 
libns  cepit :  ceteras  metus  haud  secus,  quam  tempestas, 
passim  disiccit. 

Per  eosdem  fortc  dies  ct  Bomilcar  cnm  militibus,  ad 
supplementum  Carthaginc  missis,  elephantisfjuc,  et  com- 
meatu,  Locros  acccssit.  Quem  ut  incautum  ojij)rimeret 
Ap.  Claudins,  per  simulationem  provinciae  circumeundac 

^Messanam  raptim,  exercitu  ducto,  aestu  secundo  Locros 
traiecit.  lam  inde  Bomilcar  ad  Hannonem  in  Bruttios 
profectus  erat;  et  Locrenses  portas  Romanis  clauserunt. 
Appius  magno  conatn  nulla  rc  gcsta,  Messanam  repetit. 

Eadem  aestate  Marccllus  ab  Nola,  quam  praesidio  ob- 
tinebat,  crebras  excursiones  in  agrum  Ilirpinnm  ct  Samnites 
Caudinos  fecit :  adeoque  omnia  fcrro  atque  igni  vastavit,  ut 
anticjuarum  cladium  Sanmio  memoriam  renovaret.     Itaque      42. 
extemplo  legati,  ad  Ilannibalem  missi  simul  ex  utraque  Oratio 
gente,  ita  Poenum  allocuti  sunt :  '  Hostes  populi  Romani,  ad^ianiiU 

balem. 

3  T.  OtacUius  praetor']  Otacilius  hibent  tamen  hoc  Livii  loco  scripti 
non  hoc  anno,  sed  superiore  praetor  codices  aestnqjie  sao.  Sed  hic  potior 
fuit.  cf.  supr.  40.  nobis  est  editorum  auctoritas,  cui  sen- 

4  Aestu  secundo]  Scita  et  clegans  sus  ratio  et  sermonis  elegantia  favet. 
locutio,  qua  usus  est  Sallust.  Hist.  Crev.  Aestu  suo  Stroth.  Aestuqu-e 
Fragm.  i.    Itaquc  Sertorius  . . .  aestu  suo  Bekker  reposuit. 

secxmdo  furtivaquc   celeritate.     Ex- 


166  TITI  LIVII 

U.  C.  537.'  Hannibal,  fuimus  primum  per  nos  ipsi,  quoad  nostra  arma, 

A.  C.  215.  <  j^Qgj-j.r^g  vires  nos  tutari  poterant.     Postquam  iis  parum 

'  fidebamus,  Pyrrho  regi  nos  adiunximus ;    a  quo  relicti 

'  pacem  necessariam  accepimus,  fuimusque  in  ea  per  annos  5 

'  prope  quinquaginta,  ad  id  tempus,  quo  in  Italiam  venisti. 

*  Tua  nos  non  magis  virtus  fortunaque,  quam  unica  comitas 
'  ac  benignitas  erga  cives  nostros,  quos  captos  nobis  remi- 
'  sisti,  ita  conciliavit  tibi,  ut,  te  salvo  atque  incolumi  amico, 
'  non  modo  populum  Romanum,  sed  ne  deos  quidem  iratos 
'  (si  dici  fas  est)  timeremus.  At,  hercule,  non  solum  inco- 
'lumi  et  victore,  sed  praesente  te,  quum  ploratum  prope 
'  coniugum  ac  liberorum  nostrorum  exaudire,  et  llagrantia 
'  tecta  posses  conspicere,  ita  sumus  aHquoties  hac  aestate 
'  devastati,  ut  M.  Marcellus,  non  Hannibal,  vicisse  ad 
'  Cannas  videatur ;  glorienturque  Romani,  te,  ad  unum 
'  modo  ictum  vigentem,  vekit  aculeo  emisso,  torpere.  Per 
'  centum  prope  annos  cum  populo  Romano  bellum  gessimus, 
'  nullo  externo  adiuti  nec  duce,  nec  exei"citu  :  nisi  quod  per 
'biennium  Pyrrhus  nostro  magis  mihte  suas  auxit  vires, 
'  quam  suis  viribus  nos  defendit.  Non  ego  secundis  rebus 
'  nostris  gloriabor,  duos  consules,  ac  duos  consulares  exer- 
'  citus  a  nobis  sub  iugum  missos,  et  si  qua  aha  aut  laeta  aut 
'gloriosa  nobis  evenerunt.  Quae  aspera  adversaque  tunc 
'acciderunt,  minore  indignatione  referre  possumus,  quam 
'  quae  hodie  eveniunt.  Magni  dictatores  cum  magistris 
'  equitum,  bini  consules  cum  binis  consularibus  exercitibus 

*  ingrediebantur  fines  nostros ;  ante  explorato,  et  subsidiis 

'  positis,  et  sub  signis  ad  populandum  ducebant :  nunc  pro-  8 
'  praetoris  unius  et  parvi  ad  tuendam  Nolam  praesidii  praeda 
'  sumus.  lam  ne  manipulatim  quidem,  sed  latronum  modo, 
'  percursant  totis  finibus  nostris  neghgentius,  quam  si  in 
'  Romano  vagarentur  agro.  Causa  autem  haec  est,  quod 
'  neque  tu  defendis,  et  nostra  iuventus,  quae,  si  domi  esset, 
'  tutaretur,  omnis  sub  signis  mihtat  tuis.  Nec  te,  nec 
'  exercitum  tuum  norim,  nisi,  a  quo  tot  Romanas  acies  fusas 
'  stratasque  esse  sciam,  ei  facile  esse  ducam  opprimere  popu- 
'  latores  nostros  vagos,  sine  signis,  palatos,  quo  quemque 


5  Per  annos  prope  quinquaffinta']  usiis  est  Q.  Curt.  iv.  14.  Doer.     Ce- 
Sigonius  legi  iubet  prope  seaayinla.  terum    aculeo    amisso    ex    emendat. 
Ab  anno  enim  U.C.  480.  quo  pax  cum  Trilleri  reposuit  Bekker. 
Samnitibus  eorumque  sociis  faeta  fii-  7  Per   centum  prope  annos']    cf. 
erat,  ad  annum  534.  quo  Hannibal  in  Supr.  5. 

Italiam  venit,  anni  sunt  quattuor  et         8  Nunc  propraetoris  nnitis}     Ita 

quinquaginta.  Cbev.  Bekker.  ex  coniectura  Walchii  emen- 

6  Velut  aculeo  emisso'\   De  elegan-  davit.    Vulg.  nunc  prope  unius,  quod 
tia  huius  lectionis  a  Gronov.  in  tex-  Crev.  retinuit.     Nunc  proprii  unius, 
tum  receptae  nemo  dubitaverit.     Ea-  Stroth.  ex  coniect.  Gronov.  admisit. 
dem    ab    apibus    ducta    mctaphora 


LTH.  XXITl.    CAJ».  43.  107 

'  trahit,  (|uamvis  vana,  pnicdac  spes.     Niiniidarmii  j)au(;(;rum  IJ.  C.  537. 
9 '  illi  (|uid('m  |)racda  (Mimt,  pracsidiunKjue  missum  nouis  ct^-  ^-  ^'5- 
'  Nolac  adcmcrit  :   si  modo,  (pios,  ut  socios  I)al)crcs,  ditinos 

*  duxisti,  haud  in(hgnos  iudicas,  (juos  iu  lidcm  rcccptos 
'  tucaris.' 

Ad  ca  Ilannibal  rcspondit :   '  Omniu  simul  fUccrc  Ilir-      4.3. 

*  pinos    Samnitcsquc :    et  indicare    cladcs  suas,  et   petcre  l^t-spon- 
'pracsidium,  ct  (picri  indcfcusos  sc  ncf^lcctos^iuc.     Tndican-^,"(,"ljjj''"' 
'dum  aulcni  fiiissc  j)rinumi,  dcin  pctcndum  pracsidium:  po- 

*  strcmo,  ni  impctrarctur,  tum  dcni(juc  (|ucrcn(hun,  frustra 
'opcm  imj)l()ratam.  Kxcrcitum  scsc  uon  in  a<i;rum  Ilirpi- 
'num  Sanuiitcmvc,  nc  et  ipse  oncri  csset,  sed  in  proxima 
'  loca  soeioruni  popuh  Tlomani  adducturum :  iis  populandis 
'  et  miHtem  suum  replcturum  se,  et  metu  procul  ab  iis  sum- 
'moturum  liostes.  Quod  ad  bellum  Romanum  attincret, 
'si  Trasimcni  ([uam  Trcbiae,  si  Cannarum  quam  Trasimeni 
'pugna  nobihor  esset;  Cannarum  sc  quoque  memoriara 
'  obscuram  maiorc  ct  chu-iore  victoria  facturum.'  Cum  hoc 
rcsponso  uunicribus(juc  amphs  lcgatos  dimisit.  Ii^sc,  prae- 
sidio  modico  rcHcto  in  Tifatis,  profectus  cetero  excrcitu  ire 
Nolani  pergit.  Eodcm  llanno  ex  Bruttiis,  cum  supple- 
mento  Carthagiuc  advecto  at([uc  elcphantis,  venit.  Castris 
haud  procul  positis,  longe  aha  omnia  inquirenti  comperta 
sunt,  quam  quac  a  lcgatis  sociorum  audierat.  Nihil  enim 
Marccllus  ita  gcrcbat,  ut  aut  fortunae,  ant  temcre  hosti  com- 
missum  dici  possct.  Explorato,  cum  firmisque  pracsidiis, 
tuto  receptu  praedatum  icrat:  omniaque,  vehit  adversus 
praesentem  Ilannibalem,  cauta  provisaque  fuerunt.     Tum, 

ubi  sensit  hostem  adventare,  copias  intra  moenia  tenuit :  per  Animos 
muros  inambulare  senatores  Nolanos  iussit,  et  omnia  circa ^oiiino- 
explorare,  quae  apud  hostes  ficrent.     Ex  iis  Ilanno,  (|uuni  Hanni^baU 
ad  murum    successisset,   Hcrcnnium  Bassum    et    Ilerium 
Pettium,   ad   collociuium    evocatos,   pcrmissuque    Marcelli 
egressos,  per  interpretem  alloquitur.     HannibaHs  virtutem 
ifortunamque  extollit:  popuH  Romani  obterit  senescentem 
cum  viribus  maiestatcm.    '  Quae  si  paria  essent,  ut  quondam 
'  fuissent,  tamen  expertis,  quam  grave  Romanum  imperium 
'sociis,  quanta  indulgentia   Hannibalis  etiam  in   captivos 
'  omnes  Italici  nominis  fuisset,  Punicam  Romanae  socictatem 
'atque  amicitiam  praeoptandam  esse.      Si  ambo  consules 
'  cum  suis  exercitibus  ad  Nolam  essent,  tamen  non  magis 
'  pares  Hannibah  futuros,  quam  ad  Cannas  fuissent :  ne- 

9  Praesidiumque  missum  nobis  et  erunt  praesicJiarii  Nolani.  Drak. 
Nolae  ademerit']   Sensus  erit,  pauco-         i  Fopnli  Romani  obterit]  h.  e.  De- 

runi    Xumidarum    praesidium   nobis  jirimit.    cf.  infr.  xxiv.  15.  Cic.  adDiv. 

missum   etiara   ademerit    praesidium  i.  16.  Plaut.  Poen.  iii.  i.  34. 
Nolanis,  quia  Numidis  his  pracdac 


168  TITI  LIVII 

U.  C.  537. '  dum  praetor  nnus,  cum  paucis  et  novis  militibus,  Nolani 
A.  C.  2i5.t|.yj^j,j  possit.  Ipsorum,  quam  Hannibalis,  interesse,  captaa 
*an  tradita  Nola  potiretur.  Potiturum  cnim,  ut  Capua 
'  Nuccriaque  potitus  esset :  scd,  quid  inter  Capuae  Nuceriae-  3 
'  que  fortunam  interesset,  ipsos  prope  in  medio  sitos  No- 
'lanos  scire.  Nolle  ominari,  quac  captae  urbi  cessura 
*forent:  sed  potius  sponderc,  si  Marccllum  cum  praesidio 

*  ac  Nolam  tradidissent,  nemincm  alium,  quam  ipsos,  legem, 

*  qua    in    societatem    amicitiamque    Hannibalis    venirent, 
44.      *  dicturum.'     Ad  ea  Herennins  Bassus  respondit :   '  Multos 

*  annos  iam  intcr  Romanum  Nolanumque  populum  amici- 

*  tiam  esse,  cuius  neutros  ad  eam  diem  poeniterc ;  ct  sibi,  si 

*  cum  fortuna  mutanda  fides  fuerat,  scro  iam  esse  nmtare  4 

*  eam.     Dcdituris    se    Hannibali   non  fuisse   arcessendum 

*  Romanum  pi-aesidium  :  cum  iis,  qui  ad  se  tuendos  venis- 

*  sent,  omnia  sibi  et  esse  consociata,  ct  ad  ultimum  fore.' 
Oppugnat       Hoc  colloquiura  abstulit  spem  Hannibali  per  proditionem 
Nolam.      recipiendae  Nolae.     Itaque  oppidum  corona  circumdedit, 

ut  simul  ab  omni  parte  moenia  aggrederetur.  Quem  ut 
succcssisse  muris  Marcellus  vidit,  instructa  intra  portam 
acie,  cum  magno  tumultu  crupit.  Aliquot  primo  impetu 
perculsi  cacsique  sunt ;  dcin,  concm-su  ad  pugnantes  facto, 
aequatisque  viribus,  atrox  cocpit  csse  pugna :  memorabilis- 
que  intcr  paucas  fuisset,  ni  ingcntibus  procellis  cfFusus 
imber  diremissctpugnantes.  Eo  die  commisso  modico  cer- 
tamine,  atque  irritatis  animis,  in  urbem  Romani,  Poeni  in 
castra  sese  reccpcrunt.  Tamen  Poenoi*um  prima  eruptione 
perculsi  ceciderant  haud  plus  quadringenti,  Romani  qnin-  5 
quaginta.  Imbcr  continens  pcr  noctem  totam  usque  ad 
horam  tertiam  diei  insequentis  tenuit :  itaque,  quanquam  6 
utraque  pars  avidi  certaminis  erant,  eo  die  tenuerunt  sese 
tamen  mmiimentis.  Tcrtio  dic  Hannibal  partem  copiarum 
pracdatum  in  agrum  Nolanum  misit.  Quod  ubi  animad- 
vcrtit  Marcellus,  extemplo  in  aciem  copias  cduxit ;  neque  7 
Hannibal  detrectavit.     Mille   fere   passuum   inter   urbem 


iIpsorum,qua7nHannibalis^Q.uem-  ffcnti,  Romani  quinquaginta']   Vulg. 

admodum    Livius    particulam   magis  ceciderunt  haud  plus  quam  triginta, 

comparativo  nonnunquam  addere,  ita  Romanorum  nullus.     Cetenim  haud 

eandem  ante  voeem  quam  haud  raro  plus  quadringenti  coniecit  Drakenb., 

omittere    solet.     cf.    infr.    xxv.    29.  et  Roma^ii  L.  sive  quinquagi^ita,  ex 

Stroth.  vetere  lectione  Romani  liber,  quae  in 

^  Inter  Capuae  Nuceriaeque  fortu-  cod.    Put.  exstat,  ascripta  super  se- 

«am]   sc.  Capua  sponte  tradita,  supr.  cundam  literam  vocis  liher  litera  n, 

7.    Nuceria  capta,  et  fame  adjdeditio-  optima  emendatio  est,  quae  Gronov. 

nem  compulsa  erat.  supr.  15.  et  Crevier.  placuit. 

4  Fides  fuerat,  sero  %am~\    Fuerit,         6  Tenuit]  Duravit,  ut  supr.  ii.  3. 
serum  ex  coniect.  Gronov.  in  textum  iii.  19. 

recepit  Bekker.  7  Copias  eduxit']  Edueit  Drakenb. 

5  Ccciderant  haud  plus   quadrin-  et  Bekkcr.  habent. 


LIB.  XXIII.    CAP.  45.  1G9 

Scrant  castra([iio.      Ko  spatio  (vt  suiit  oiniiia  cainpi  cirfa  No-  V.  C.  537. 
lani)   coiicurrcrunl.      (,'lainor,  cx   iiartc    utranuc   suhlatiis,  ^,-  ^■•.  ^'5- 
proxnnos  cx  cohortibus  iis,  quac  in  a{^ros  pracuatuin  cxic-aj  ^-.jiam. 
rant,  ad  ]irocliuin  iani  connnissum  rcvocavit.      Et  Nolani 
acicni  lloinanain  auxcruiit:   ({uos  collaiidatos  MarccUiis  in 
subsidiis  starc,   ct    saucios   cx   acic   ctfcrrc    iussit ;    piij^nu 
abstincrc,  ni  ab  sc  signum  acccpisscnt.     l*roclium  crat  an-      45. 
ccps:  sunimavi  ct  duccs  hortabantiir,  ct  niilitcspugiiabant. 
Marccllus  victis  antc  dicm  tcrtiuin,  tiigatis  antc  paucos  dics 
a  Cuniis,  pulsis  priore  anno  ab  Nola  ab  codcm  sc  ducc, 
militc  alio,  instarc  iubct.     '  Non  omncs  csse  in  acic  :  })rac- 

*  dantcs  vagari  in  agro :  scd,  qui  pugnent,  marcere  Cam- 
9 '  pana  luxuria,  vino  et  scortis,  omnibuscpic  lustris  pcr  totam 

'  hicmciu  conibctos.  Abissc  illam  vini  vigorcmcpic,  dila})sa 
'essc  robora  cor})orum  animorum([uc,  (juibus  Pyrcnaci 
'  Alpiumquc  su})crata  sint  iuga  :  rcli([uias  illorum  virorum, 
'vix  arma  mcmbra(pic  sustincntcs,  pugnarc.  Capuam 
'  Hannibali  Cannas  fuissc.  Ibi  virtutcm  bcllicam,  ibi 
'militarem  disciplinam,  ibi  practeriti  temporis  famam,  ibi 
'spcrn  futuri  cxstinctam.'  Quum  hacc  cx})robrando  hosti 
Marccllus  suoruin  militum  animos  crigcrct,  llannibal  multo 
gi*avioribus  })robris  incrc})abat :  '  Arma  signaquc  cadcm  se 
'  iiosccrc,  (}uac  ad  Trcbiam  Trasimcnumquc,  })ostrcmo  ad 

*  Cannas  vidcrit  habucritquc :  militcm  aliuin  })rofecto  se  in 
'  hiberna   Ca})uam  duxissc,  alium   indc   cduxissc.      Lega- 

1 '  tumne  Komanum  et  lcgionis  unius  atquc  alae  magno  cer- 

*  tamine  vix  tolcratis  pugnam,  quos  binae  acics  consulares 
'  nunquam  sustinucrunt?  MarccUus,  tironc  milite  acNolanis 
'subsidiis,  inultus  nos  iam  itcrum  laccssit?     Ubi  illc  meus 

*  miles  est,  qui  crcpto  cx  cquo  C.  Flaminio  consuli  ca}jut 
'  abstulit  ?  ubi,  qui  L.  Paullum  ad  Cannas  occidit  ?  Fcrrum 
'  nunc  hebet  ?  an  dextrac  tor}icnt  ?  an  quid  prodigii  est 
'  aliud  ?  Qui  j^auci  plures  vincere  soliti  estis,  nunc  paucis 
'  plurcs  vix  restatis.     Romam  vos  expugnaturos,  si  quis  du- 

2  '  ceret,  fortes  lingua,  iactabatis.  Enim  minor  est  res.  Hic 
'  ex}5ei-iri  vim  virtutemque  volo.  Ex}iugnate  Nolam,  cam- 
'  pestrem  urbera,  non  ilumine,  non  mari  saeptam.     Hinc 

8  Et  sunt  omnia  campi  circa  A^o-  cionim  copias  hic  voce  alae  intelligi 
lam}  Particula  et  in  simili  parenthesi  vult  Crevier.,  contra  autem  unius  legi- 
occurrit  infr.  xxix.  i^.  onis  Romanae  equites  ab  Ilannibale 

9  Omnibnsque  htxtris]  Lustra  sunt  innui  monet  Stroth. 

latebrae,  ubi  qui  ventri  et  libidinibus         2  Enim   minor  est  res]  En  nunc 

operam  dant,  velut  ferae  in  locis  de-  minor  Drakenb.  et  Bekker.  senant. 

viis,  delitescunt.   cf.  Festus  v.  Lustra.  Enim  minor  revocavit  Gronov.  et  par- 

Plautus  Bacch.  iii.  3. 10.  Cic.  Pliilipp.  ticulam  enitn  similiter  ab  initio  pe 

ji.  6.  riodi  positam  monet,  infr.  xxxiv.  ^2. 

I  Lcgionis  unius  atque  alae}  So-  Plaut.  Epidic.  v.  2.  36.  Pers.  ii.  2.  54. 


170 


TITI   LIVII 


u.  c.  537. 

A.  C.  215, 
46. 

Poeni  in 
eastra  com- 
pelluntur. 


Q.  Fabii 
res  gestae. 


lubellius 
Taurea. 


'  vos  ex  tam  opulenta  urbe  praeda  spoliisque  onustos  vel 
'  ducam,  quo  voletis,  vel  sequar.' 

Nec  bene,  nec  male  dicta  profuerunt  ad  confirmandos 
animos.  Quum  omni  parte  pellerentur,  Romanisque  cre- 
scerent  animi,  non  duce  solum  adhortante,  sed  Nolanis 
etiam  per  clamorera,  favoris  indicem,  accendentibus  ar- 
dorem  pugnae,  terga  Poeni  dederunt,  atque  in  castra  com- 
pulsi  sunt.  Quae  oppugnare  cupientes  milites  Romanos 
Marcellus  Nolam  reduxit,  cum  magno  gaudio  et  gratu- 
latione  etiam  plebis,  quae  ante  inclinatior  ad  Poenos  fuerat. 
Hostium  plus  quinque  millia  caesa  eo  die,  vivi  capti  sex- 
centi,  et  signa  militaria  undeviginti  et  duo  elephanti :  quat- 
tuor  in  acie  occisi.  Romanorum  minus  mille  interfecti : 
posterum  diem  indutiis  tacitis,  sepeliendo  utrimque  caesos 
in  acie,  consumpserunt.  Spolia  hostium  Marcellus,  Vul- 
cano  votum,  cremavit.  Tcrtio  post  die  (ob  iram  credo 
aliquam,  aut  spem  Hberalioris  miUtiae)  mille  ducenti  sep- 
tuaginta  duo  equites,  mixti  Numidae  Hispanique,  ad  Mar- 
ccUum  transfugerunt.  Eorum  forti  fideUque  opera  in  eo 
beUo  usi  sunt  saepe  Romani.  Ager  Hispanis  in  Hispania, 
Numidis  in  Africa  post  beUum,  virtutis  causa,  datus  est. 

Hannibal,  ab  Nola  remisso  in  Bruttios  Hannone,  cum 
quibus  venerat  copiis,  ipse  ApuUae  hiberna  petit,  circaque 
Arpos  consedit.  Q.  Fabius,  ut  profectum  in  ApuUam  Han- 
nibalem  audivit,  frumento  ab  Nola  NeapoUque  in  ea  castra 
convecto,  quae  super  Suessulam  erant,  munimentisque  fir- 
matis,  et  praesidio,  quod  per  hiberna  ad  tutandum  locums 
satis  esset,  reUcto,  ipse  Capuam  propius  movit  castra, 
agrumque  Campanum  ferro  ignique  est  depopulatus :  donec 
coacti  sunt  Campani,  nihil  admodum  viribus  suis  fidentes, 
egredi  portis,  et  castra  ante  urbem  in  aperto  communire. 
Sex  miUia  armatorum  habcbant,  peditem  imbeUem  :  equi- 
tatu  pkis  poterant :  itaque  equestribus  proeUis  lacessebant 
hostem.  Inter  mukos  nobiles  equites  Campanos  Cerrinus 
lubeUius  erat,  cognomine  Taurea.  Civis  indidem  erat,  4 
longe  omnium  Campanorum  fortissimus  eques :  adeo  ut, 
quum  apud  Romanos  miUtaret,  unus  eum  Romanus  Clau- 
dius  AseUus  gloria  equestri  aequaret.     Hic  Taurea,  quums 


i  Ad  tutandum  locuni]  Plerique 
scripti  ad  petendum.  Unus  e  nostris 
ad  tenendum :  quod  verum  est :  et 
praeceperat  iam  coniectura  Grono- 
vius.  Crev,  Ad  tenendum  reposuit 
Bekker. 

4  Civis  indidem  eratl  Indidem  pro- 
prie  est  Graecorum  aSToBev,  ut  infr. 
XXV.  15.  xxvii.  12.     Hoc  loco  signifi- 


cat,  lubellium  ex  eadem  hac  gente 
oriundum  civitatem  Romanam  ade- 
ptum  esse. 

5  Hic  Taurea']  Ilunc  Taurea  ple- 
rique, qui  accusativum  hunc  cum  voce 
quaesivit  iungendum  monent.  Tunc 
Taurea  ex  coniect.  Walchii  recepit 
Bekker.  Sed  plures  mss.  Hic  Taurea 
habent. 


LIB.  XXIII.   CAP.  47.  171 

diu  pcrliistrans  oculis  ohc(|uitassot  liostiuni  turniis,  tandcm  U,  C.  537. 
fiicto  silcnlio,  '  ubi  cssct  Claudius  Ascllus?'  (juacsivit:  '  ct,  ^V  <^'-.2i5. 
'  quoniam  vcrbis  sccum  dc  virtute  ambigere  solitus  esset,  Asdlus!'* 
'  cur  non  fcrro  dccerncrct ;  darctquc  opima  spolia  victus, 
*aut  victor  capcrct?'     Haec  ubi  Asello  nuntiata  sunt  in      47. 
castra,  id  niodo  inoratus,  ut  consulcm  pcrcunctarctur,  licc- 
rctnc  cxtra  ordincm  in  provocantcm  hostcm  pugnare  ?  per- 
missu  cius  arma  cxtemplo  cepit :   provcctusc|uc  ante  sta- 
tiones  equo,   Taurcam   nomine   compcllavit,  congrediquc, 
ubi  vellct,   iussit.     lam   Romani  ad  spectaculum  pugnae 
eius  frequentes  exicrant :  ct  Campani,  non  vallum  modo 
castrorum,  sed  moenia  ctiam  urbis  prospcctantes  repleve- 
6rant.      Quum  iam  ante  fcrocibus  dictis  rcm  nobilitassent, 
infestis  hastis  concitarunt  cc[uos.     Dein  Hbero  spatio  intcr 
se  ludificantes,  sine  vuhierc  pugnam  cxtrahcbant.     Tum  , 
Campanus  Romano,  '  Ecpiorum,'  incjuit,  '  hoc,  non  ecjui- 
'  tum,  erit  certamen,  nisi  e  carapo  in  cavam  hanc  viam  de- 
'  mittimus  equos  :  ibi  nullo  ad  evagandum  spatio  cominus 
*  conserentur  manus.'     Dicto  propc  citius  equum  in  viam 

7  Claudius  dciccit.   Taurca,  vcrbis  fcrocior,  cjuam  rc,  'Minime 

8  sis,'  incjuit,  '  canthcrium  in  fossam.'    Quac  vox  in  rusticum 

9  inde  proverbium  prodita.  (^laudius,  quum  ea  via  longe 
perequitassct,  nuUo  obvio  hoste  in  campum  rursum  evectus, 
increpans  ignaviam  hostis,  cum  magno  gaudio  et  gratu- 
latione  victor  in  castra  redit.     Huic  pugnae  equestri  rem 

1  (quam  vera  sit,  communis  existimatio  est)  mirabilem  certe, 

6  Qiium  iam  ante  ferocibus  dictis  vi  turpisque  discessus  dicenti  niinue- 
rem  nobilitassent']  Quum  initio  cele-  ret.  Haec  Gronovius.  Potuit  quoque 
britatem  quandam  fastumque  certa-  ludere  Taurea  in  cognomen  adversarii, 
mini  mox  futuro  per  ferocia  dicta  ad-  quod  KauO-fiXios  apud  Graecos,  ut  iam 
didissent.  Crev,  observavimus,  asinus,  Romanus  au- 

7  JMinime  sis  .  .  .  .  cantherium  in  tem  Asellus  cognominabatur,  Obser- 
fossam'\  Kavd7i\ios  Graecis  asinus,  et  vat  idem  Gronovius  hoc  proverbium 
Kavdr}\ia  clitellae.  Latinis  cantherius  aliam  vim  habiusse,  sed  quae  nihil 
equus  castratus,  cf,  VaiT.  de  R.  R.  ii.  7.  ad  hunc  locum  pertinere  videatur. 
et  cantherius  vel  cantheriiim  admini-  Alinime  sis  cantherium  in  fossa :  id 
culum  et  pedamentum  vitium,  instar  est,  ne  sinas  alios  de  te  crescere,  ut 
furcae,  vel  iugi,  cf.  Columell.  iv.  12,  vitis  crescit  stante  et  adminiculante 
Fodiebantur  vineae  :  in  fossa  figeban-  cantherio,  Crev. 

tur  cantherii,  quibus  applicabantur  et  8  Quae  vox  in  rusticum']    Merito 

imponebantur  tenerae  vites,     Igitur  videtur  Gronovio  hoc  proverbium  iam 

proprie  cuntherimn  in  fossa  est,  ubi  antiquitus    receptum    ftiisse,    neque 

cantheriata  vitis  est,     Sed  quia  can-  huic  Taureae  dicto  debere  originem 

therius  etiam  genus  equi  est,  via  au-  suam,  Crev. 

tem  cava  propter  altiorem  utrimque  9  Quum  ea  via'}  Vulgo  in  omnibus 

campum,  instar  fossae  ;  illudens  Tau-  mss.  et  edd.  ea;  via.     Ceterum  ea  via, 

rea,  postquam  Claudius  equum  ege-  quod  Perizon.  coniecit,  probante  Dra- 

rat  in  viam  cavam,  Quid  te  esse  vis,  kenborchio  Stroth,  et  Bekker,  rece- 

inquit,  cantherium  in  fossa  .^   Cave  te  perunt. 

esse  patiare  cantherium  in  fossa,    Hoc  1   Quam  vera  sit,  communis  existi- 

equidem  me  esse  nolo.    Quod  quidem  matio  esf]  Ita  Gronov,  pro  vulg,  quam 

dictum  nullam  aliam  tunc  temporis  satis  certam,  legendum  monuit.    Com- 

vim  habebat,  quam  ut  invicliam  igna-  munis  existimatio,  h,  e.  existimare  li- 


172  TITI  LIVII 

U.  C.  537.adiiciunt  quidam  annales :   quum  refugientem  ad  urbem 
A.  C.  ^is.-patiream  Claudius  sequeretur,  patenti  hostium  portae  in- 
vectum,  per  alteram,  stupentibus  miraculo  liostibus,  intac- 
tum  evasissc. 
48.  Quieta  inde  stativa  fuere,  ac  retro  etiam  consul  movit 

castra,  ut  sementem  Campani  facereut :  nec  ante  violavit 
agrum  Campanum,  quam  iam  altae  in  segetibus  herbae 
pabulum  praebcre  poterant.  Id  convexit  in  Claudiana 
castra  super  Suessulam;  ibique  hiberna  aedificavit.  M. 
Claudio  proconsuli  imperavit,  ut,  retento  Nolae  necessa- 
rio  ad  tuendam  urbem  praesidio,  ceteros  milites  dimitteret 
Romam,  ne  oneri  sociis,  et  sumptui  reipubUcae  essent.  Et 
Ti.  Gracchus  a  Cumis  Luceriam  in  Apuham  legiones  quum 
-  duxisset,  M.  Valerium  inde  praetorem  Brundisium  cum  eo, 
quem  Lviceriae  habuerat,  exercitu  misit,  tuerique  oram 
agri  Sallentini,  et  providere,  (juod  ad  Phihppum  bellumque 
Macedonicum  attineret,  iussit. 
Literaeex  Exitu  aestatis  eius,  qua  hacc  gesta  perscripsimus,  hterae 
Hispania.  g^  p^  qi  di.  Scipionibus  venerunt,  quantas,  quamque  pro- 
speras  in  Hispania  res  gessissent :  sed  pecuniam  in  stipen- 
dium,  vestimentaque,  et  frumentum  exercitui,  et  sociis  na- 
vahbus  omnia  deesse.  Quod  ad  stipendium  attineat,  si 
aerarium  inops  esset,  se  ahquam  rationem  inituros,  quo 
modo  ab  Hispanis  sumant :  cetei'a  utique  ab  Roma  mit- 
tenda  essc  :  nec  ahtcr  aut  exercitum  aut  provinciam  retineri 
posse.  Literis  recitatis,  nemo  omnium  erat,  quin,  et  vera 
scribi,  et  postulari  aequa,  fateretur :  sed  occurrebat  animis, 
quantos  exercitus  terrestres  navalesque  tuercntur,  quan- 
taque  nova  classis  mox  paranda  esset,  si  beUum  Mace- 
Romano-  donicum  movcretur.  Siciham  ac  Sardiniam,  quae  ante^ 
ruminopia.ijgiimTQ  vcctigalcs  fuisscut,  vix  praesides  provinciarum  ex- 
ercitus  alere  :  tributo  sumptus  suppcditari :  quum  ipsum  3 
tributum  conferentium  numerum  tantis  exercituum  stra- 
gibus,  ct  ad  Trasimenum  hicum,  ct  ad  Cannas,  immi- 
nutum  ;  tum,  qui  superessent  pauci,  si  mukiphci  grava- 
rentur  stipendio,  aha  perituros  peste.  Itaque,  nisi  fide^ 
staret  rcspubhca,  opibus  non  staturam.  Prodeundum  in 
concionem  Fulvio  praetori  esse,  indicandas  populo  pu- 
bhcas  necessitates,  cohortandosque,  qui  redempturis  auxis-  5 

cet,  prout  cuique  placet.    cf.  supr.  iv.     Tributo,  quod  cives  Romani  et  Ita- 
■20.  Stroth.  ■  lici  conferebant,  pecuniam  in  sumptus 

2  Quae    anfe    bellum    vectigales]     suppeditari. 

Quae  reiiiublicae  vectigal  pendebant,  4  Nisijide  staret  respublica']  Fides 

quippe  in  voce /jrofmcia,  si  Niebhr,  hic  proeo,  quod  Anglicecrerfz/dicitur. 

R.  Gesch.  iii.  p.  727.  audiendus  sit,  Nisi  sustentaretur  respublica  pecuniis 

vox  proventus  latet,  quoniam  provin-  mutuatis.  quarnm  solutio  in  multum 

ciales  non  armis,  sed  proventu  neces-  tempus  (littLiittur. 

sitatibus  reipublicae  sulneniebant.  5  Jicilrinpliiris]    Redimere  est  con- 

3  Tributo  sumptus  suppeditari]  sc.  ducere  aliquid  faciendum,  vel  prae- 


LIR  XXIir.    CAP.  49. 


173 


scnt  ]>;itrim()nia,  iit  rcijiiiMicac,  cx  qiui  crcvisscnt,  ;ul  tciii- 
*piis  comiiKxhircut  ;  c()iuliiccrcut(|uc  cii  lcj^c  j^nu-ljciuhi, 
quae  ad  cxcrcituni  ]iisp;iuicnscm  opus  csscnt,  ut,  (juum 
pccunia  in  ncrario  cssct,  iis  ])rinus  solvcrctur.  llacc  practor 
m  concionc  cdixit,  ct  qua  dic  vcstimenta,  frumentuni  llis- 
panicnsi  cxcrcitui  pracbcnda,  quacquc  alia  o]ius  csscnt  na- 
valibus  sociis,  cssct  locaturus.  VWi  ca  dics  vcnit,  ;ul  con- 
ducciulum  trcs  socict;itcs  ;ulcr;int  lioiuinum  undcviginti, 
8(|U()rum  duo  })()stulata  fucrc  :  unum,  ut  niiliti;i  vacarcnt, 
9dum  in  co  ])ublico  csscnt :  jdtcrum,  ut,  fjuac  in  navcs  iin- 
posuisscnt,  ab  liostium  tcm])cst;itis(juc  vi  ])ubIico  ])criculo 
essent.  Utroquc  iin])Ctrato,  conduxcrunt,  ])rivata(]ue  ])e- 
ciinia  rcs])ublica  adininistrata  cst.  lli  morcs,  eaquc  caritas 
patriac  ])cr  omncs  ordincs  vclut  tcnore  nno  ])crtincbat. 
Qucmadmodum  conducta  omnia  nia^no  animo  sunt,  sic 
sunim;i  fidc  ])r;icbila,  ncc  sccus  (|uam  si  cx  ()])ulcnto  acrario, 

1  ut  (juond;iin,  alcrcntur. 

2  Quum  hi  commcatus  vcncrunt,  llliturgi  o])])iduin  ;ib  llas- 

3  drubalc,  ac  Ma<);onc,  et  Hamilcarc  Bomilcaris  filio,  ob  dc- 
fectioncm  ad  Kom;inos  o])])ugnabatur.  Intcr  hacc  trina 
castra  hostium  Sci])ioncs,  quum  in  urbcm  sociorum  inagno 
certaminc  ;ic  stnigc  obsistcntium  pcrvcnisscnt,  Irumentum, 
cuius  ino])ia  crat,  advcxcrunt :  cohortati(]uc  o])])idanos,  ut 


v.C.  sn- 
A.  C.  215. 


49. 

Privata  pe- 
cuiiia  res- 
piil)lica  ad- 
ministra- 
tiir. 


Illitiirgis 
obsessa  a 
tribus  Poe- 
norum  du- 
cibus. 


benduni,  Ilinc  redetnptor,  qui  con- 
ducit :  redemptura,  conductio.  Qui 
redempiuris  auxis.ient  patrimonia, 
sunt  hoc  loco  publicani,  qui  condu- 
cendo  publica  ditati  fuerant.  Crev, 

6  Catnmodarcnt]  Dukcrus  pulchre 
vidit  vocem  commodarent  hic  signi- 
ficare,  ut  reipul)licae  commodo  con- 
sulerent,  lure  quippe  Facciolatus  ne- 
gaverat  commodare  a  bonis  scriptori- 
bus  usurpatum  esse  de  pecunia  aliis- 
que  rebus,  quae  non  redduntur  eae- 
dem,  id  quod  Schellenis  non  accepit, 
atque  hunc  locum  citavit.  cf,  Ruhn- 
keii.  Opusc,  p,  717. 

7  Conducerentque  ea  lege']  Condu- 
cere  de  iis  dicitur,  qui  pacta  mercede 
aliquid  perficiendum  suscipiunt,  lo- 
care  de  iis,  qui  aliquid  aliis  commit- 
tunt.  cf.  infr.  xxxiv.  6, 

8  Ut  militia  vacarent,  dum  in  eo 
publico  essenf^  Haec  Gronovii  emen- 
datio  non  multum  fibit  ab  optimi 
codicis  scriptura.  Longe  aliam  Valla 
finxerat  lectionem,  quam  prius  editi 
praeferebant,  tie  alii  triennio  eo  pu- 
blicani  essent.  Publica  dicuntur,  sive 
vectigalia  et  reditus  populi  Romani, 
quae  inferenda  aerario  locantur  a  ma- 
gistratibus,  fruenda  conducuntur  a  lo- 
cupletibus  et  idoneis  hominibus,  qui 


inde  puhlicani  appcllantur  ;  ita  ut 
definituni  sit,  quid  pro  iis  pendere 
illi  debeant  aerario:  sive  munera  ope- 
rave  aut  functiones  ac  necessitates  rei- 
publicae,  puta  templi  alicuius  aut 
pontis  exaedificatio,  frumenta  ac  ve- 
stimenta  excrcitui,  quae  facienda  vel 
praebenda  iocantur  itidem  a  magi- 
stratibus,  conducuDtur  a  publicanis ; 
ita  ut  definitum  sit,  quid  hi  pretii 
loco  accipere  debeant  ex  aerario. 
Posteriore  hoc  scnsu  publicum  hic 
intellige,  Dum  in  eo  pultlico  essent: 
quamdiu  illam  cur.itionem,  tanquam 
conductores  et  publicani,  gererent, 
Haec  fere  Gronovius  Observ,  iv,  ■23, 
Crev, 

9  Ut,  quae  in  naves  imposuissent'\ 
Ut,  quae  in  naves  imposuissent,  si  aut 
propter  hostilem  vim,  aut  per  tem- 
pestatem  interiissent,  hoc  damnum 
respublica  sustineret,  non  ipsi.  Crev. 

1  Alerenlur'\  sc.  Exercitus.  Str, 

2  Illiturgi  oppidum^  In  Baetica, 
circa  Baetin  flumen,  cf.  Plin,  H,  N, 
iii,  I,  DuKER, 

3  Hamilcare  Bomilcaris  Jilio]  Han- 
nibale,  quod  Mss.  longe  plurimi  opti- 
mique  habent  et  Gronov,  probat,  re- 
posuit  Stroth, 


174  TITI  LIVII 

U.  C.  537.  eodem  animo  moenia  tutarentm-,  quo  pro  se  pugnantem 

A.  C,  215.  Romanum  exercitum  vidissent,  ad  castra  maxima  oppu- 

gnanda,  quibus  Hasdrubal  praeerat,  ducunt.     Eodem  et 

duo   duces,  et  duo  exercitus   Carthaginiensium,   ibi  rem 

Romani     summam  agi  cernentes,  convenerunt.     Itaque  eruptione  e 

trina  cas-    castris  puguatum  est.     Sexaginta  hostium  milha  eo  die  in 

rum  capi-  pug^^a  fuerunt,  sexdecim  circiter  Romanis.     Tamen  adeo 

unt.  haud  dubia  victoria  fuit,  ut  phn^es  numero,  quam  ipsi  erant, 

Romani  hostium  occiderint :  ceperint  amphus  tria  mihia 

hominum,  pauho  minus  miUe  equorum,  undesexaginta  mi- 

htaria  signa,  septem  elephantos,  quinque  in  proelio  occisis : 

trinisque    castris    eo  die  potiti   sunt.      Ihiturgi   obsidione 

hberato,   ad   Intibih  oppugnandum   Punici   exercitus    tra- 

ducti,  suppletis  copiis  ex  provincia,  ut  quae  maxime  om- 

nium  behi  avida,  modo  praeda  aut  merces  esset,  et  tum 

iuventute  abundante.      Iterum  signis  cohatis,  eadem  for- 

tuna  utriusque   partis  pugnatum.      Supra  ti-edecim  mihia 

hostium    caesa,   supra  diio    capta,   cum    signis   duobus    et 

quadraginta,  et  novem  elcphantis.    Tum  vero  omnes  prope 

Hispaniae    popuh    ad    Romanos    defecerunt :     muhoque 

maiores  ea  aestate  in  Hispania,  quam  in  Itaha,  res  gestae. 


EPITOME    LIBRT    XXIV. 


HIERONYMUS,  Sijracusanorum  rex,  cuius  avus  Ilieru 
amicus  popuJi  Romani  fucrat,  ad  Cartkaf/inienses  defecit ;  et 
propter  crudelitatem  superhiamque  a  siiis  interfectus  est.  Ti. 
Sempronius  GraccJius  jjroconsul  prospere  adversus  Poenos  et 
Ilannonem  ducem  ad  Reneventum  jrwjnavit,  servornm  maxime 
opera,  quos  Jiberos  esse  iussit.  (Jiaudins  MarceJJus  consuJ, 
in  SiciJia,  quae  prope  tota  ad  Poenos  defecerat,  Sjracusas 
obsedit.  PJiiJippo  Macedomim  reji  J)eJJum  indictum  est ;  qui, 
ad  ApoJJoniam.  nocturno  proeJio  oppressus  fngatusque,  in  Ma- 
cedoniam  cum  prope  inermi  exercitu  perfugit.  Ad  id  heJJum 
gerendum  VaJerius  praetor  missus  est.  Res  praeterea  in 
Hispania  a  P.  et  Cn.  Scipionihus  adversus  CartJiajinienses 
gestas  continet.  SypJiax,  rex  Numidarum,  in  amicitiam  as- 
citus,  ct  a  Masirdssa,  rege  MassyJorum,  pro  CartJiaginiensihus 
pugnante,  victus,  in  Maurusios  cum  magna.  mami  transiit 
contra  Gades ;  uhi  angusto  freto  Africa  et  Hispania  diri- 
muntur.  CeJtiheri  quoque  in  amicitiam  recepti  sunt:  quorum 
auxiJiis  ascitis,  tunc  primum  mercenarium  miJitem  Romana 
castra  Jialmerunt. 


T.  LIVII  PATAVINI 

L  I  B  E  R    XXIV. 


U.  C.  537.  T  TT  ex  Campanla  in  Bruttlos  reditum  est,  Hanno,  adiu- 

A.  C.  215,  l^    toribus  et  ducibus  Bruttiis,  Graecas  urbes  tentavit,  eo 

nis  apiuf^  facilius  in  societate  manentes  Romana,  quod  Bruttios,  quos 

Bruttios     et  oderant,  et  metuebant,   Carthaginiensium  partis  factos 

gestae.        cernebant.     Rhegium  primum  tentatum  est,  diesque  aliquot 

fruslra^ten-  ^^i  nequicquam  absumpti.     Interim  Locrenses  frumentum,  r 

tatum.       lignaque,  et  cetera  necessaria  usibus  ex  agris  in  urbem  ra- 

pere,  etiam  ne  quid  relictum  praedae  hostibus  esset :  et  in 

dies  maior  omnibus  portis  multitudo  effundi.     Postremo  ii 

modo  relicti  in  urbe  erant,  qui  rcficere  muros  ac  portas, 

Locrenses  telaquc  in  propugnacula  congerere  cogebantur.     In  permix- 

p  '''^^^""*   tam  omnium  aetatium  ordinumque  multitudinem,  et  vagan- 

tem  in  agris  magna  ex  parte  inermem,  Hamilcar  Poenus  2 

equites  emisit ;  qui,  violare  quemquam  vetiti,  tantum,  ut 

excluderent  ab  urbe  fuga  dissipatos,  turmas  obiecere.     Dux 

ipse,  loco  superiore   capto,  unde    agros  urbemque    posset 

conspicere,  Bruttiorum  cohortem  adire  muros,  atque  evocare 

principes  Locrensium  ad  colloquium  iussit,  et,  polUcentes 

amicitiam    Hannibalis,    adhortari    ad    urbem    tradendam. 

Bruttiis  in  colloquio  nulUus  rei  primo  fides  est :  deinde  ut 

Poenus  apparuit    in  coUibus,  et   refugientes  pauci    aUam 

omnem  multitudinem  in  potestate  hostium  esse  afferebant ; 

tum,  metu  victi,  consulturos  sc  popuhim  responderunt:  ad- 

vocataque  extemplo  concione,  quum  et  levissimus  quisque 

novas  res  novamque  societatem  maUent,  et,  quorum  propin-  3 

qui  extra  urbem  interclusi  ab  hostibus  erant,  velut  obsidi- 

bus  datis,  pigneratos  haberent  animos,  pauci  magis  taciti4 

1  Interim  Locrenses'^    At   de   Lo-  Gronov.  mallet.     Sed  et  verho  et  ad- 
crensibus  noster  alia  narraverat,  supr.  iectivo  plurali  numero  distributivum 
xxiii.  30.  et  41.  nisi  dicere  malis,  eum  quisqne   iungi    apud   Livium    passim 
illic    occupavisse    res    nunc    demum  animadverteris.  supr.  ii.  22.  vii.  19. 
gestas.  Stroth.  4  7^i<?/!6'?-fl/os]  sc.  ObstrictosPoenis, 

2  Hamilc.ar  Poemis^     Trium  mss.  propinquos  illorum,  tanquam  pignora, 
fide  Bomilcar  reposuit  Strotb.  in  potestate  sua  habentibus.  Doeb. 

3  Societatem  mallent]     Edd.  ante 


TJB.   XXTV.    CAV.  2.  177 

5  j)rol)iirent  constantcm  (idcni,  qnam  j^iohntam  liuiri  andcrcnt;  u.  C.  537. 
liantl  (Inhio  in  sj)ccicm  conscnsn  lit  ad  l*ocnos  dcditio.      ly.  A.  f.  215. 
Atilio  ])racfcct()  pracsidii,  (|ni(|nc  cnni  co  militcs  llomani  ij^llj^^j,',,'" 
erunt,  clam  in  ])ortnm  dcdnctis,  at(|nc  imj^ositis  in  navcs,  nt  (limisso. 
Rhcginni  (lcvchcrcntnr,  Ilamilcarcm  Pocnos^jnc  ca  condi- 
tionc,  nt  focdns  extcm})lo  actjnis  lcgibns  fierct,  in  nrbcm 
accej)ernnt.     Cnius  rei  ])rope  non  servata  fidcs  dcditis  est, 
quum  Pocnns   dolo   dimissnm   Ilomanum   incnsaret ;    Lo- 
crenscs  j)r()fn<2;isse  i])snm  cansarcntnr.      Insccnti  ctiam  cqni- 
tcs  snnt,  si  (jno  casu  in  frcto  acstns  morari,  aut  dcicrrc 
navcs  in  terram  j)ossct.     Et  eos  (jnidcm,  (jnos  scqucbantnr, 
non  snnt  adej)ti:  ahasa  Messana  traiicientcs  frcto  lihcginm 
naves   consj)exerunt.     Milites    erant    Komani,   a    Claudio 
praetore    missi    ad  obtinendam  urbem  j^raesidio.     Itatjue 
Rheo;io  extemplo  abscessum  est.     Locrensibus  iussu  Ilan-  Leges  so- 
nibalis  data  i)ax,  '  nt  hberi  snis  lcsibus  vivcrent :   url)s  ])ate-*^^'''*"*'*' '"' 

A  <      ..  13         •  .       •  .     ^   ^         1  •  i  ^.    ^      ter  Poenos 

6 '  ret  roenis,  j^ortus  ni  potestatem  Jjocrcnsmm  csset:  societas  gt  Locrcn- 
'eo  inre  staret,  ut  Pocnus  Locrenscm,  Locrcnsisque  Poe-«'s. 
*  num  pace  ac  bello  iuvaret.' 

Sic    a  freto  Poeni  redncti,  frcmentibus   Bruttiis,   quod        2. 
Rhegium  ac  Locros,  quas  urbes  direptnros  se  destinaverant, 
intactas  reliquissent.     Itaque  j)cr  sc  ij)si,  conscrijitis  arma-  Bruttii 
tisque   iuventutis  suae   quindecim  millibus,  ad   ('rotoncm  <^''"tontnii 
oppnpjnandum  j)crgunt  irc,   Graecam  ct  ijisam   urbem,  et  "l'!'"^'"'"'  • 
maritimam  :  jilurimnm  accessurnm  ojiibus,  si  in  ora  maris 
urbem  jDortu  ac  mocnibns  vahdam  tenuissent,  credentes. 
Ea  cura  angebat,  quod  nequc  non  arcessere  ad  auxilium 

7  Poenos  satis  audebant,  ne  (juid  non  pro  sociis  egisse  vide- 
rentur :  et,  si  Poenus  rursus  magis  arbiter  pacis,  quam 
adiutor  belli,  fuisset,  ne  in  libertatem  Crotonis,  sieut  antc 
Locrorum,  frustra  pngnaretur.  Itaque  optimum  visum  est, 
ad  Hannibalem  mitti  legatos,  caverique  ab  co,  ut  recej:)tus 
Croto  Bruttiorum  esset.  Hannibal  quum  praesentium  eam 
consultationem   esse    respondisset,    et    ad   Hannonem    cos 

sreiecisset,  ab  Hannone  nihil  certi  ablatum.  Nec  enim 
diripi  volebant  nobilem  at(jue  opulentam  urbem  :  et  spera- 
bant,  quum  Bruttius  oppugnaret,  Poenos  nec  probare,  nec 
iuvai-e  eam  oppugnationem  appareret,  eo  matnrius  ad  se 
defecturos.     Crotone  nec  consilium  unum  inter  popvilares, 

5  Prohatam  tueri'^   Propnlnm  tneri     dinm  liabiium. 

e.x  emend.  AValchii  lecepit  Bckker.  7  Xon  pro  aoc-i.v]  Pro  sociisquipp? 

6  In  potestntem  Locrensium  essetl     tum  demum  acturi  erant,  si  socio.s  in 
Siniilem  loquendi  foimam  iam  obser-     partes  suas  vocavissent. 

vavimus  supr.  ii.  14.    Sic  ap.  Cic.  pro  8   Nihil  certi   abtatum]     Allatwu 

lege  Man.  33.   iii  praedonum  fuisse  edd.  ante   lac.   Gronov.    cf.  Cic.  ad 

potestatem.     Terent.  Eun.  ii.  2.  videt  Att.  xvi.  16.  Ep.  ad  Pianc.  decrelum 

me  esse  in  tantum  honorem.    cf.  supr.  liberalissimum  abstulimus.  et  Cic.  ad 

xxii.  25.  Miniicium  prope  in   custo-  Div.  iv.  12. 

VOL.  II.  N 


178  TITI    LIVII 

U.  C.  537.  nec  voluntas  erat.     Unus  velut  morbus  invaserat  omnes 

Crotonia-^  Italiae  civitates,  ut  plebes  ab  optimatibus  dissentirent :  se- 

tarum  dis-  natus  Romanis  faveret,  plebs  ad  Poenos  rem  traheret.    Eam 

cordia.       dissensionem  in  urbe  perfuga  nuntiat  Bruttiis ;  Aristoma- 

chum  esse  principem  plebis,  tradendaeque  auctorem  urbis : 

et  in  vasta  iu'be  lateque  omnibus  disiectis  moenibus  raras9 

et  stationes  custodiasque  senatorum  esse :  quacunque  cus- 

Urbs  capi-  todiaut  plebis   homines,    ea   patere    aditum.     Auctore   ac 

tiis  praeto  ^'^^*^^  pei'fuga,  Bruttii  corona  cinxerunt  virbem  :  acceptique 

arcem.       a  plebe  primo  impetu  locos  omnes,  praeter  arcem,  cepere.  i 

Arcem  optimates  tenebant,  preparato  iam  ante  ad  talem 

casum  perfugio.     Eodem  Aristomachus  perfugit ;  tanquam 

Poenis,  non  Bruttiis,  auctor  urbis  tradendae  fuisset. 

3.  Urbs  Croto  murum  in  circuitu  patentem  duodecim  milHa 

passuum  habuit,  ante  P^Trhi  in  Itaham  adventum.     Post 

vastitatem  eo  bello  factam  vix  pars  dimidia  habitabatur : 

flumen,  quod  medio  oppido  fluxerat,  extra  frequentia  tectis 

loca  praeterfluebat :  et  arx  procul  iis,  quae  habitabantur. 

Laciniae     Sex  milha  abei'at  ab  urbe  nobih  temphmi  (ipsa  urbe  erat  no-  , 

liinoius      bilius)  Laciniae  lunonis,  sanctum  omnibus  circa  popuhs. 

Lucus  ibi,  frequenti  silva  et  proceris  abietis  arboribus  saep- 

tus,  laeta  in  medio  pascua  habuit,  ubi  omnis  generis  sacrum 

deae    pascebatur   pecus   sine    ullo   pastore :    separatimque  4 

egressi  cuiusque  generis  greges  nocte  remeabant  ad  stabula, 

nunquam  insidiis  ferarum,   non  fraude   violati  hominum. 

Magni  igitur  fructus  ex  eo  pecore  capti,  columnaque  inde 

aurea  solida  facta  et  sacrata  est :   inclutumque  temphim, 

divitiis  etiam,  non  tantum  sanctitate,  fuit.     Ac  miracula 

ahqua  afiinguntur  plerumque  tam  insignibus  locis.     Fama 

est,  aram  esse   in  vestibulo   temph ;   cuius  cinerem  nuUo  5 

Arx  Croto-  unquam  moveri  vento.     Sed  arx  Crotonis,  una  parte  im- 
nis. 

9  Omnihus  disiecti.t  nioeinbiis'^    In  lud  loniorum,  quod  Panionium  voca- 

varias  admodum  partes  huc  illuc  pro-  batur,  antiquitus  fuisse  censet  Niebhr. 

rurrentibus.  Dr.vk.  i.  n.  263.     Ante  Troicum  bellum  col- 

1  Locos  omnes, praeter  a7-cein]  Om-  latitia  pecunia  regum  populorumque 
nem  praeter  arcem  probante  Gronov.  exstructum  fuisse  narratur  ap.  Serv.  in 
reposuit  Bekker.  Aen.  iii.  552.    cf.  Plin.  H.  N.  ii.  107. 

2  Se.v  millia  aberat  ab  nrbe']  Strab.  Cic.  de  Div.  i.  24.  de  Invent.  ii.  i.  2. 
vi.  p.  262.  Laciniae  lunonis  templum  Heyn.  Opusc.  Acad.  ii.  p.  174.  et  186. 
distcare  ait  ab  Crotone  centum  quin-  Ceterum  ipsa  -urbe  nobiTnis,  quod 
quaginta  stadiis,  hoc  est,  novcndecim  ante  Drakenb.  exstabat,  omissa  pa- 
projje  millibus.     An  aliquid  corrigen-  renthesi  revocavit  Bekker. 

dum  apud  alterutrum  scriptorem  ?  An  4  Separatimque   egressi    cuiusque 

potius  ita  conciliabimus,  ut   Strabo-  generis  greges]    Separatique  greges 

nem  maritimum    iter,  quod  circum-  sui  quique  genetnse^a.comeci.Gmnov. 

vectio  reddit  longius ;  Livium  terre-  recepit  Bekker.    Sui  quisque  generis 

stre  designasse  dicamus?  Gronov.  mavult  Drakenb. 

3  Teniplum  (ipsa  urbe  erat  nobi-  f)  Nullo  unquam  moveri  vento]  Ita 
Hns)  Laciniae  lunonis]  Q,uod  com-  Gronov.  emendavit  pro  vulg.  nullus 
mune  Latinorum  sive  Oenotrorum  po-  unquam  moveat  «ew/?«.?,  quod  Stroth. 
pulorum  fanum,  liaud  aliter  atque  il-  servat. 


1.1  B.   XXIV.    CAP.  4.  179 

niincns  mari,  altcra  vcrp^cntc  in  agruni,  sitn  tantuni  naturali  V.  C.  537. 
(juondani  niunita,  ])ostca  ct  niuro  cincta  cst,  qua  ]X'r  avcr- ^-  ^-  -'?• 
sas  rn])cs  ah  Dionysio  Siciliac  tyranno  ])cr  (lolum  fucrat 
capta.  Eam  tum  arccm,  satis,  nt  vidcbatur,  tutam,  Croto- 
niatum  ()])timatcs  tcncbant,  circumscdcntc  cum  Bruttiis  cos 
ctiam  ])lcbc  sua.  Fostrcmo  Bruttii,  (]uum  suis  viribus  in- 
ex]iup;nal)ilcm  vidcrcnt  arccm,  coacti  ncccssitatc,  Ilannonis 
auxilium  im])lorant.  Is,  conditionibus  ad  dcditioncm  com- 
pcllcrc  Crotoniatas  conatus,  ut  coloniam  Bruttiorum  eo 
6dcduci,  anti(juam(]uc  frcqucntiam  co  rcci]ierc  vastam  ac 
dcscrtam  bcUis  m-bcm  ]^atcrcntur,  omnium  ncmincm, 
praeter  Aristomachum,  movit.  Morituros  se  affirmabant 
citins,  qnam,  inmiixti  Bruttiis,  in  alicnos  ritus,  mores, 
legcsque,  ac  mox  linguam  etiam  vertcrentur.  Aristoma- 
chus  unus,  quando  ncc  suadcndo  ad  dcditioncm  satis  va- 
lebat,  nec,  sicut  urbem  jirodidcrat,  locum  ]irodcndae  arcis 
invcniebat,  transfugit  ad  llannoncm.  Locrcnses  brcvi  post 
legati,  (]uum  jicrmissu  llannonis  arcem  intrasscnt,  ]ier- 
suadent,  ut  traduci  sc  in  Locros  ]iaterentur,  nec  ultima  ex- 
periri  vellcnt.  lam  hoc  ut  sibi  liccrct,  im])etraverant  et  ab 
Hannibale,  missis  ad  id  i])sum  legatis.  Ita  Crotone  exces- Crotonia- 
sum  cst,  deductique  Crotoniatac  ad  mare  naves  con-  *^*1°  Locms 
scendunt.     Locros  omnis  multitudo  abcunt. 

In  Ajxilia  ne  liiems  quidem  (juicta  intcr  Romanos  atquc 
Hannibalem  erat.  Luceriae  Sem]ironius  consul,  llannibal 
haud  procul  Arpis  hibernabat.  Inter  eos  levia  joroelia  ex 
occasione,  aut  o]:)]3ortunitatc  huius  aut  illius  partis,  oric- 
bantur :  meliorque  iis  Romanus,  et  in  dies  cautior  tutiorque 
ab  insidiis  fiebat. 

In    Sicilia    Romanis   omnia   mutaverat   mors  Hieronis,       4. 
regnumque    ad    Hieronymum   nepotem   cius    translatum :  nieroni 

7  puerum,  vixdum  libcrtatem,  neduni  dominationem,  modice  n[erony- 

8  laturum.     Laete  id  ingcnium  tutores  atque  amici  ad  prae-  mus  Syra- 
cipitandum  in   omnia  vitia  acceperunt :    quae   ita  futura  '""^''^- 
cernens  Hiero,  ultima  senecta  voluissc  dicitur  liberas  Syra- 

9cusas  rclinquere,  ne  sub  dominatu  puerili,  per  ludibrium, 
bonis  artibus  partum  firmatumque  interiret  regnum.  Huic 
consilio  eius  summa  ope  obstitere  filiae,  nomen  regium 
pcnes  puerum   futurum    ratae,    regimen    rerum    omnium 

I  }:)enes  se  virosque  suos,  Andranodorum  et  Zoippum  :  nam 
ii  tutorum  primi  relinquebantur.     Non  facile  erat  nona- 

6  Antiquamq-Kefrequentiani^Suam     Bekker.  reposuit. 

addidit  Bekker.  probante  Gronovio.  9  Per  ludibrir/m  . . .  interiret]  In- 

7  LibertatemJ  Ut  qiii  ex  potestato  teriret  per  lasciviam  pueri  Hierony- 
avi  mortui  exisset,  et  sui  iuris  iam  mi,  cuius  levitas  regno  velut  illuderet. 
factus  esset.  Crev. 

^Laturnm.  Laeteid]  Laturum.  Ea  i  Xam  ii  tutorum]  Hae  voces  de- 
aetate  id,  Stroth.    Latnrae  aetatis,id,     sunt   in   scriptis,  et  adiectae   sunt   a 

N  2 


180  TITI   LIVII 

U.  C.  537.  gesimum  iam  agenti  annum,  circumsesso  dies  noctesque 
A.  C.  ■215-niuliebribus  blanditiis,  liberare  animum,  et  convertere  ad^ 
publicam  privata  curam.     Itaque  tutores  modo  quindecim  3 
puero  reliquit :  quos  precatus  est  moriens,  ut  fidem  erga 
populum  Romanum,  quinqviaginta  annos  ab  se  cultam,  in- 
violatam   sei^varent,  iuvenemque  suis  potissimum  vestigiis 
insistere  vellent  disciplinaeque,  in  qua  edoctus  esset.    Haec  4 
mandata.     Quum  exspirasset,  per  tutores  testamento  pro- 
lato,  pueroque  in  concionem  producto,  (erat  autem  quin- 
decim  tunc  ferme  annorum)  paucis,  qui  per  concionem  ad 
excitandos  clamores  dispositi   erant,   approbantibus  testa- 
raentum,  ceteris  velut  patre  amisso  in  orba  civitate  omnia 
timentibus,  funus  fit  regium,  magis  amore  civiura  et  caritate, 
quara  cura  suorum,  celebre.     Brevi  deinde  ceteros  tutores 
summovet  Andranodorus,  iuvenem  iam  esse  dictitans  Hier- 
onymum,  ac  regni  potentem  :  deponendoque  tutelam  ipse,  5 
quae  cum  pluribus  communis  erat,  in  se  unum  omnium 
vires  convertit. 
5.  Vix  quidem  ulli  bono  moderatoque  regi  facilis  erat  favor 

Plieronymi  apud  Syracusanos,  succedenti  tantae  caritati  Hieronis.  6 
^'  "*■  Verum  enira  vero  Hieronymus,  velut  suis  vitiis  desidera- 
bilem  efficere  vellet  avum,  primo  statim  conspectu,  omnia 
quam  disparia  essent,  ostendit.  Nam  qui  per  tot  annos 
Hieronera  filiumque  eius  Gelonem,  nec  vestis  habitu,  nec  7 
alio  uUo  insigni  differentes  a  ceteris  civibus  vidissent,  con- 
spexere  purpuram,  ac  diadema,  ac  satellites  arraatos ;  qua- 
drigisque  etiara  alborum  equorura  interdum  ex  regia  proce- 
dentem,  raore  Dionysii  tyranni.  Hunc  tara  superbura 
apparatura  habitumque  convenientes  sequebantur  contemp- 
tus  omnium  hominum,  superbae  aures,  contumeHosa  dicta, 
rari  aditus,  non  alienis  modo,  sed  tutoribus  etiam,  libidines 
novae,  inhumana  crudehtas.  Itaque  tantus  omnes  terror 
invaserat,  ut  quidani  ex  tutoribus  aut  morte  voluntaria,  aut 
fuga  praeverterent  metura  supphciorum.     Tres  ex  iis,  qui- 

Valla.    Andreas  et  Campanus  dedere  noluisse  scribit. 

qui  tutorum.  Crev.  4  In  qua  edoctus  essef^    Eductus, 

1  Co7ivertere  ad  publicam  privata  quod  placuit  Gronovio,  recepit  Bek- 

cwram]    Ita  statuere  de  domo  sua,  ut  ker. 

praecipue  reipublicae  consuleret,  et  5  Bec/ni  potentem']     Regno  admi- 

illius  statum  huius  commodo  atteni-  nistrando  parem.  Stroth. 

peraret.  Gronov.  6  Succedenti  tantae  caritali  Hiero- 

3  Tutores  modo  quindecim']    Haud  nis]    Hieroni,  qui  tam  carus  fuerat 

scio  an   Hiero  veterem    civitatis   re-  civibus.     Sic  supr.  iv.  11.  quo  maiori 

gendae    rationem    resfiexerit,    quum  gloriae  rerum  domi  forisqiie  gestaruvi 

apud  Thucyd.  vi.  72.  rem  publicam  sticcedere  se  cernebant.  Similiter  lus- 

Syracusanam  a  quindecim  magistrati-  tin.  xxii.  i.  Agathocles,  qui  magnitu- 

bus,  Graece  (rrpaTriyols,  administra-  dini  prioris  Dionysii  successit. 

tam  videmus.  Polybius  vii.  8.  Hiero-  "j  FUiumque  eius  Ge/onem]  cf.  Supr. 

iiem   in  animo  saepius  habuisse  im-  xxiii.  30. 
perium  deponere,  scd  invitis  civibus 


LIB.  XXIV.    CAP.  6.  181 

bus  solis  adiliis  \n  (lomiiiii  faniiliarior  ci-at,  Aiulranudonis  ct  V.  C.  ^37. 
Z<)i|)])ns,  ^oncri  I  litTonis,  ct  Tliraso  (juidam,  dc  aliis  (inidcm  •'^-  ^-  '^'S- 
rcbns  liand  ina<;uoj)crc  andicbautnr:   tcndcudo  autcm  dno 
ad  Curtliajiiuicuscs,  Thraso  ad  socictatcm  Romauam,  ccrta- 
mine  ac  studiis  intcrduiii  in  se  convcrtebant  aniniuni  ado- 
lcscentis :   cjuum  coniurati(j,  in  tyrauui  caput  facta,  iudicatur  ConHpira- 
pcr  ('alloucm  (|ncndam,  acqualcm  llicrouynii,  ct  iam  indc ''"  "i  ^^^i"» 

8  a  pucro  in  omuia  familiaria  iura  assuctnm.  ludcx  uunm  ex  '^^I'"'- 
coninratis  Thcodotnm,  a  (juo  ipsc  appcUatus  crat,  nominare 
potuit.  Qui  com])rchcusus  cxtcin])lo,  traditus([uc  Andrano- 
doro  torfiucudus,  dc  sc  i})sc  haud  cunctautcr  fassus,  conscios 
celabat.  Postremo,  quuni  omnibus  intolerandis  patientiae 
hnmanae  cruciatibus  laccraretur,  victum  mahs  se  simulans, 
avertit  ab  consciis  in  insontes  indicium,  Thrasoncm  esse 
auctorcm  consihi  mentitus,  nec,  nisi  tam  potcnti  duce  con- 

9  fisos,  rcm  tantam  ausuros  ab  hiterc  tyranni,  (piorum  ca])ita 
vihssima  finj^cnti  intcr  dolores  g-cmitusque  occurrcre. 
Maxime  animo  tyranui  crcdibile  indicium  Thraso  nomina- 
tus  fecit.     Itaque  extemplo  traditur  ad  suppHcium  :  adiec- 

I  tiqne  poenae  ceteri  iuxta  insontes.  Consciorum  ncmo, 
qnum  diu  socius  consihi  torqucretur,  ant  hituit,  aut  fugit. 
Tantum  ilhs  in  virtute  ac  fidc  Thcodoti  fiduciac  fuit :  tan- 
tumque  ij)si  '^Jlicodoto  virium  ad  arcana  occukanda. 

Ita,  quod  nnnm  vinculum  cum  Romanis  societatis  crat,        6. 
Thrasone  sublato  e  mcdio,  extemplo  haud  dubie  ad  dcfec- 
tionem  res  spcctabat:  legatique  ad  Hannibalem  missi,  acAdHanni- 

2remissi  ab  eo  cum  Ilarmibale,  nobiU  adolescente,  Hippo- ^'"'.'em  in- 
cra.tes  et  Ej)icydes,  nati  Carthagine,  sed  oriundi  ab  Syra-  ''""*^*- 
cusis  exsule    avo,  Poeni   ijjsi   materno   genei"e.     Per   hos 
iuncta  societas  Hannibah  ac  Syracusano  tyranno  :  nec  invito 
Hannibale  apud  tyrannum  manserunt.     Ap.  Claudius  prae- 
tor,  cuius  Siciha  provincia  erat,  ubi  ea  accepit,  extemplo  le- 
gatos  ad  Ilieronymum  misit:  qui,  quum  sese  ad  renovandam  Legati 
societatcm,  quae  cum  avo  fuisset,  venisse  dicerent,  per  ludi-  Rom.  per 
brium  auditi  dimissique  sunt  ab  quaerente  per  iocum  Hie-  ^^  eo"au" 
ronymo,  'quae  fortuna  iis  pugnae  ad  Cannas  fuisset?  vixditi. 
'  crcdibiha  enim  legatos  Ilannibahs  narrare.     Velle,  quid 

8  Familiaria  iura  assuetum'^    As-     v.  6.  ix.  13.  xxiii.  28. 

sumptum  Y>ro  assuetumXegQwhxm  cow-         1   Cum   Hannibale,    nobili    adolc' 

iecit   Ruhnken.  ad  Vell.   Paterc.   ii.  scente^^  Quum  huius  Hannibalis  men- 

29.  tio  nusquam  alibi  occurrat,  ub  eodem 

9  Amuros  ab  latere  tyranni'^  Ab  Hannibale  nobi/es  adolescentes  legen- 
latere  alicuius  esse  dicuntur,  qui  sunt  dum  censuit  Sigon.  Sed  quum  Po- 
eius  familiares,  et  eius  plerumque  te-  Ijbius  vii.  2.  hunc  ipsum  Hannibalem 
gunt  latera.  Edd.  ante  Gronov.  «?<-  menioret,  haud  dubium  videtur,  il- 
suros.  Ab  latere  inde  eos  nominat  luni,  postquam  imperatori  Hannibali 
/yra7j?i!,  quod  Stroth.  servat,  quamvis  societatem  iunctam  renuntiavit,  par- 
Mss.  fidem  ei  non  faeiant.  tes  nullas  suscepissc,  et  idcirco  non 

I   Cetcri  iu.rta  insontcs]    cf.  Supr.     amplius  commemoratum  fuisse. 


182  TITI   LIVII 

U.  C.  537. '  veri  sit,  scire,  ut  ex  eo,  utram  spem  sequatur,  consilium  3 

^'5-'capiat.'     Romani,  'qiium  serio  legationes  audire  coepisset, 

'redituros  se    ad  eum'  dicentes  'esse,'  monito  magis  eo, 

quam    rogato,    ne   fidem    tcmere    mutaret,   proficiscuntur. 

llieronymus  legatos  Carthaginem  misit  ad  foedus  ex  socie-4 

Foedus       tate  cum  Hannibale  faciendum.     Pacto  convenit,  ut,  quum 

eius  cum     Romanos  Sicilia  expulissent,  (id  autem  brevi  fore,  si  naves 

Poeius.  ^  .  ^.  \   TT-  •  -   n  • 

atque  exercitum  misissent)  Himera  amnis,  qui  lerme  insu- 
lam  dividit,  finis  regni  Syracusani  ac  Punici  imperii  esset. 
Aliam  deinde,  inflatus  assentationibus  eorum,  qui  eum  non 
Hieronis  tantum,  sed  Pyrrhi  etiam  regis,  materni  avi,  iube-  5 
bant  meminisse,  legationem  misit,  qua  aequum  censebat, 
Sicilia  sibi  omni  cedi :  Italiae  imperium  proprium  quaeri 
Carthaginiensi  populo.  Hanc  levitatem  ac  iactationem 
animi  neque  mirabantur  in  iuvene  furioso,  neque  arguebant, 
dummodo  averterent  eum  ab  Romanis. 
^.  Sed  omnia  in  eo  praecipitia  ad  exitium  fuerunt.     Nam 

quuni,  praemissis  Hippocrate  atque  Epicyde  cum  binis 
milhbus  armatorum  ad  tentandas  urbes,  quae  praesidiis 
tenebantur  Romanis,  et  ipse  in  Leontinos  cum  cetero  omni 
exercitu  (erant  autem  ad  quindecim  millia  peditum  equi- 
tumque)  profectus  esset;  liberas  aedes  coniurati  (et  omnes^ 
forte  militabant)  imminentes  viac  angustae,  qua  descendere 
ad  forum  rex  solebat,  sumpsemnt.  Ibi,  quum  instructi 
armatique  ceteri  transitum  exspcctantes  starent,  uni  ex  iis, 
(^Dinomeni  fuit  nomen)  quia  custos  corporis  erat,  partes 
datae  sunt,  ut,  quum  appropinquarct  ianuae  rex,  per  cau- 
A  toniura-  sam  aliquam  in  angustiis  sustineret  ab  tergo  agmen.  Ita, 
t|s^occidi-  ^^^j.  convenerat,  factum  est.  Tanquam  laxaret  elatum  pedem 
ab  stricto  nodo,  moratus  turbam  Dinomenes,  tantum  inter- 
valli  fecit,  ut,  quum  in  praetereuntem  sine  armatis  regem 
impetus  fieret,  confoderetur  aliquot  prius  vulncribus,  quam 
succurri  posset.  Clamore  et  tumultu  audito,  in  Dinome- 
neuj,  iam  haud  dubie  obstantem,  tcla  coniiciimtur:  inter 
quae  tamen,  duobus  acccptis  vulneribus,  evasit.  Fuga  sa- 
tellitum,  ut  iacentem  videre  regem,  facta  cst.  Interfectores 
pars  in  forum  ad  multitudinem  laetam  libertate,  pars  Syra- 
cusas  pergunt,  ad  praeoccupanda  Andranodori  regiorumquc 


3  Utram  spein  sei/ualur}  In  utrius  6  Liberas  aedes}  Aedes  vacuas,  in 
populi  societate  spem  et  fiduciam  quibus  ipsi  soli  hospitarentur,  cf.infr. 
ponat.   DoER.                                 "  xxx.  1 7.  xxxv.  23.  xlii.  6.  Plaut.  Mil. 

4  Adfoediis']   Quo  leges  conditio-  Glor.  iii.  i.  83. 

nesque  lerum  alteri  parti  ab  altera  7  Et  omnes  forte]    cf.  Supr.  xxiii. 

praestandae    ponerentur.     cf.  Polyb.  44.  et  sioit  omnia  campi.    Hinc  nulla 

vii.  3.  ubi  sinyula  traduntur.  in    coniuratores    incideret    suspicio, 

5  Pyrrhi  ctiam  reffis]  Huius  enini  quod  regem  in  Leontiiios  sequeren- 
filiam  Nereidem  duxerat  Gelo  Hie-  tur. 

loiijmi  pater.   Polyb.  vii.  3. 


LIH.  XXIV.    CAR  8.  18.'] 

{ilioruin  consilia.  Inccito  rernni  sttitii,  Ap.  Claudius,  hcl- U.c.  537. 
luin  oricns  cx  propincjno  ([uum  ccrneret,  senatnni  litcris  ^^-  ^- 2'5- 
ccrtiorcm  fccit,  Siciiiani  (lartiiajji,inicnsi  popnlo  ct   Hanni- 

8bali  conciliari:  i[)sc  aclvcrsus  Syracnsana  consilia,  [^rovin- 
ciani,  rc<i;ni([uc  fincs  onniia  convcrtit  [)racsi(lia. 

Exitu  anni  cius,  Q.  Fabius  cx  auctoritatc  scnatus  Puteo- 
los,  pcr  bellum  coeptum  fre([ucntari  emporiuin,  comrnuniit, 
pracsi(liunK[uc  im[)osuit.     Indc  Romam  comitiorum  causaCoiniiia 

(jvcnicns,  iu  cum,  ([ucm  [)rimum  dicm  comitialcm  liabnit, '^""•'^"''^'■'•''- 

1  comitia  cdixit ;  at(iuc  cx  itincrc  [)ractcr  url)cm  in  cam[)uin 

2  dcsccndit.  Eo  die  (luum  sors  [)racr()<i;ativac  Anicnsi  iuni- 
oruin  exissct,  ca([uc  T.  Otacilium,  M.  Aemilium  llcgillum 
consulcs  diccret,  tum  Q.  Eabius,  silcntio  facto,  tali  orationc 

est  usus:  '  Si  aut  pacem  in  Italia,  aut  bellum  cum  eo  hoste       8. 
'  haberemus,  in    quo   negligcntiac   laxior  locus  cssot,  ([ui  l':i'>i'  ^o». 
'vcstris  studiis,  (luac   in  campum  ad  mandandos,  c|uibus7'i'-'"   f- 
'  velitis,   lionores  aitertis,    moram    uliam   orrcrrct,    is    nnhi  niaj,m;i  cu- 
'  paruni  meminisse  vidcrctur  vcstrac  libcrtatis.      Sed  quum  ri"^  <-'^s3. 
'in  hoc  bcllo,  in  hoc  hostc,  nunr[uam  ab  uUo  dnce  sine  in- 
'  genti  nostra  clade  erratum  sit,  cadcm  vos  cura,  qua  in 
'  aciem  armati  descenditis,  inire   suflragium   ad   creandos 
'  consulcs  decct,  et    sibi  sic  quemque  dicere :    Hannibali 
'  im[)cratori  [)arem  consulcm  nomino.     Hoc  anno  ad  C'a- 
'pnam  lubcllio  Taurcae  Cam[)anosummo  c([uiti  provocanti 

3'suinmns  Komanus  e([ucs  AscUns  Claudius  est  o[)[)ositus. 
'  Adversus  Gallum,  ([uondam  provocantem  in  poutc  .Vnicnis, 

4 '  T.  Manlium,  fidcntcm  et  animo  et  viribus,  miscre  maiores 
'  nostri.     Ob  eandem  causam  haud  multis  annis  post  fuissc 

8  Provinciam^regnKineJines]  Haec  ■2  Qmtm  sors  praero(/ativae  Aniensi 
lectio  staro  nequit.  Pighius  emen-  iuniorum  e.visset]  (-iuuni  sorte  obti- 
dat :  nd  provinciae  ref/nique  Jines :  gisset  centuriae  iuniorum,  quae  Ani- 
id  est,  versus  eam  partem,  ubi  pro-  ensis  nominabatur,  ut  prima  omnium 
vincia  regnum  contingebat.  Pulsis  suttragium  ferret.  Ccterum  hoc  no- 
Sicilia  primo  Punico  bello  Cartha-  tatu  dignum  est,  omnes  centurias 
giniensibus,  tota  insula  duas  in  partes  quae  a  Livio  peculiari  noniine  de- 
divisa  erat,  quarum  altera  erat  ditio-  signantur,  triliubus  esse  cognomines, 
nis  Romanorum,  et  ideo  vocatur  hic  hic  Aniensem,  xxvi.  22.  Veturiam, 
jjrovincia ;  altera  regnum  Hieronis  xxvii.  6.  Galeriam  :  unde  apparet, 
fuerat.  Cuicv.  Pighium  sequitur  Bek-  qnod  et  aliuude  constat,  centurias, 
ker.  quae  initio  ad  tribuimi  divisionem  ni- 

9  Quem  primum  diem  comiditlem']  hil  pertinuerant,  jiostea  in  iis  inclusas 
Non  interiecto  trinundino,  quod,  ex  fuisse.  Igitur  hoc  loco  Aniensis  iu- 
lege  Hortensia,  alioqui  iuter  edictum  niorum  est  centuria  iuniorum  ex  Ani- 
et  comitia  intercedebat.  (^uippe  ea  ensi  tribu  educta.  Vid.  supr.  i.  43.  et 
lege  ettectum  est,  ut  nundinae  tastae  v.  18.  Ceterum  huius  hjci  enienda- 
esseiit.  cf.  IMacrob.  Saturn.  i.  16.  tio  Gronovio  debetur.  Adi  doetissimi 
Antea  enim  nundinae  nefastae  erant,  viri  Observ.  iv.  i.  Cuev.  cf.  supr.  x. 
in  quibus  comitia  haberi  non  liceret.  22. 

cf.  Nieblir.  ii.  n.  4S3.  3  Aselhis  C/aiidiiis]     Supr.   xxiii. 

I   Praeter  urhem]     Non  ingressus  46,  et  47. 

nrbeni.sed  praetermoeniain  campum  4  T.  Manlium]  cf.  Supr.  vii.  10. 
^lartium  transgressus. 


184 


TITI   LIVII 


U.  C.  537, 
A.  C.  21«; 


'  non  negaverim,  cur  M.  Valerio  non  diffideretur,  adversus  5 
'similiter  provocantem  arma  capienti  Gallum  ad  certamen. 
'  Quemadmodum  pedites  equitesque  optamus,  ut  validiores, 
'si  minus,  ut  pares  hosti  habeamus;  ita  duci  hostium 
'  parem  imperatorem  quaeramus.  Quum,  qui  est  summus 
'  in  civitate  dux,  eum  legerimus ;  tamen  repente  lectus,  in 
'  annum  creatus,  adversus  veterem  ac  perpetuum  imperato- 
'rem  comparabitur,  nuUis  neque  temporis,  neque  iuris  in- 

*  clusum  angustiis,  quo  minus  ita  omnia  gerat  administretque, 
*ut  tempora  postulabunt  bclli:  nobis  autem  in  apparatu 
'  ipso,  ac  tantum  inchoantibus  res,  annus  circumagitur. 
'  Quoniam,  quales  viros  creare  vos  consules  deceat,  satis  est 
'  dictum ;  restat,  ut  pauca  de  iis,  in  quos  praerogativae 
'  favor  inclinavit,  dicam.  M.  AemiHus  RegiUus  flamen  est 
'  Quirinahs,  quem  neque  mittere  ab  sacris,  neque  retinere 
'possumus,  ut  non  deum  aut  belli  deseramus  curam.  Ota- 
'  ciHus  sororis  meae  liham  uxorem  atqiie  ex  ea  liberos  habet. 
'  Ceterum  non  ea  vestra  in  me  maiorcsque  meos  merita 
'  sunt,  ut  non  potiorem  privatis  necessitudinibus  i'empubh- 
'  cam  habeam.  Quilibet  nautarum  vcctorumque  tranquillo 
'  raari  gubernare  potest :  ubi  saeva  orta  tempestas  est,  ac 
'  turbato  mari  rapitur  vento  navis,  tum  viro  et  gubernatore 
'  opus  est.  Non  tranquillo  navigamus,  sed  iam  aliquot  pro- 
'  celHs  submersi  paene  sumus.  Itaque,  quis  ad  gubernacula 
'  sedeat,  summa  ciu^a  providendum  ac  praecavendum  vobis 
'  est.  In  minore  te  experti,  T.  OtaciH,  re  sumus :  haud 
'  sane,  cur  ad  maiora  tibi  fidamus,  documenti  quicquam  de- 
'  disti.  Classem  hoc  anno,  cui  tu  praefuisti,  trium  rerum 
'  causa  paravimus :  ut  Africae  oram  popularetur ;  ut  tuta 
'  uobis  ItaHae  Htora  essent ;  ante  omnia  ne  supplementum 
'  cum  stipendio  commeatuque  ab  Carthagine  HannibaH 
'  transportaretur.     Create  consulem  T.  OtaciHum,  non  dico, 

'  si  omnia  haec,  sed  si  aHquid  eorum  reipubHcac  praestitit.  6 
'  Sin  autcm,  te  classem  obtinente,  etiam,  velut  pacato  mari, 
'  quacHbet  HannibaH  tuta  atque  integra  ab  domo  venerunt; 
'  si  ora  ItaHae  infestior  hoc  anno,  quam  Africae,  fuit :  quid 
'  dicere  potes,  cur  te  potissimum  ducem  HannibaH  hosti  op-  7 
'ponant?  Si  consul  esses,  dictatorem  dicendum  exemplo 
'  maiorum  nostrorum  censeremus :  nec  tu  id  indignari 
'  posses,  aHquem  in  civitate  Romana  meHorem  bcHo  haberi, 

•  quam  te.  jMagis  nuHius  intcrest,  c][uam  tua,  T.  OtaciH, 
'  non  imponi  cervicibus  tuis  onus,  sub  quo  concidas.     Ego 


5  M.  Valerio]  cf.  Supr.  vii.  26.  valibus  cepisse   scribit.     Fabius  ora- 

6  Aliquid  eoruin]  Noster  tameu  torum  more  haec  omnia  elevat.  Duk. 
pupr.  xxiii.  41.  Otacilium  agrum  Car-  7  Hosti  opponant]  Opponamus  ex 
thaginiensem  depopuhitum  csse,  et  Salmasii  emendatione  recepit  Bek- 
seplem  naves  Puriicas  cum  sociis  uji-  ker. 


LIB.  XXIV.    CAP.  9.  185 

'  iimgnopcro  siuvdco,  codcin  animo,  (luo,  si  st.uitilnis  vo])is  IJ.  C  537. 

'  in  acicni  arniaLis  rcpcntc  tlclij^cndi  duo  inipcratorcs  csscnt,  '^-  ^-  ^'S- 

'(luoruni  ductu  at(juc  auspicio  diniicarctis,  hodic  (juoquc 
8 '  consulcs  crcctis  :  (piihus  sacranicnlo  lil)cri  nostri  dicant, 

'  ad  quorum  edictum  convcniant,  sub  quorum  tutela  atquc 
9 '  cura  niilitcnt.     I^acus  Trasimcnus  ct  Cannac  tristia  ad 

1  '  rccordationcm  cxcni])la,  scd  ad  praccavendum  similc  utili 
'  documcnto  sunt.  Fracco,  Anicnsem  iuniorum  in  suffra- 
'gium  rcvoca.' 

Quum  T.  Otacilius  fcrocitcr,  cuni  continuarc  consnlatum        9. 
velle,  vocifcrarctur  at(pic  obstrc})crct,  lictorcs  ad  cum  accc- 
dcre  consul  iussit :  ct,  quia  in  urbem  non  inierat,  protinus 

2  in  campum  ex  itinere  profectus,  admonuit,  cum  securibus 
sibi  fasccs  ])racferri.  Itcrum  pracroo-ativa  suffragium  init ; 
crcatiquc  in  ca  consulcs  Q.  Fal)ius  Maximus  (piartum,  M. 
Marcellus  tcrtium.  Eosdcm  consulcs  ccterae  ccnturiac 
sine  variationc  ulla  dixcrunt.     Et  practor  unus  rcfectus  Q. 

^  Fulvius  Flaccus ;  novi  alii  crcati,  T.  Otacilius  Crassus  itc- 
rum,  Q.  Fabius  consulis  filius,  qui  tum  acdilis  curulis  erat, 
P.  Cornclius  Lcntulus.  Comitiis  practorum  perfectis,  se- 
natusconsultum  factura  est,  '  ut  Q.  Fulvio  extra  ordinem 

4 '  lu-bana  ])rovincia  cssct:  isque  potissimum,  consulibus  ad 
'  bellum  ])rofcctis,  urbi  ])raecsset.'  Aquae  magnae  bis  eo 
anno  fucrunt :  Tibcrisque  agros  inundavit  cum  magna 
strage  tcctorum,  pecorumquc  et  hominum  ])crnicie. 

Quinto  anno  secundi  Punici  belli,  Q.  Fabius  Maximus  U.  C.  538. 
quartum,  M.  Claudius  Marcellus  tertium,  consulatum  in-;^'  ^\'-^'^' 

i  ,  ,.  .  .    .       .  .  Q.  Fabio 

euntes,    plus   solito    converterant   in    se    civitatis    animos.  iv.  m. 

Multis  enim  annis  tale  consuUun  ]iar  non  fuerat.     Refcre-  Marcello 

5  bant  senes,  sic  Maximum  Rullum  cum  P.  Decio  ad  bellum  ^^^"       **' 

8  Quibus  sacramenio]  Q,uorum  in  hus  illigatas  habebat.  Itacjue  adnio- 
verba  liberi  vestri  iurent,  sollenni  mi-  net  Otacilium,  se  in  eum  statim  anim- 
litiae  sacramento  se  obstringentes.  advertere  posse,  si  in  contumacia  ac 
Notae  phrases,  sacramento  dicere,  ro-  feiocia  perseveret.  Crev. 

ffari,  adigi,  Crev.  3  Novi  alii  creat!'^  Novi  tres  aUi 

9  Tristia  ad  recordationem  exem-  creati  ex  emend.  Gronov.  reposuit 
pla}    Ita  Gronov.  pro  vulg.  triste  .  .  .     Bekker. 

exemplur,  quod  Stroth.  servat.  4  Urbana  provincia']  sc.  lurisdictio 

I  Ad  praecavendum  simile  utili  do-  in  urbe.   i^roi-j/icirt  enim  universim  de 

cuviento']    Ad  praecavendas   similes,  quovis  negotio  publico  administrando 

sub.  clades,  utiles  documento.  Stroth.  dicitur,  ct  de  provincia  nrbana  sae- 

Ad  praecavendos  similes  duces  docu-  pius  ap.  Livium  mentio  facta  est.    cf. 

mento,  ex  coniect.  Gronov.  reposiiit  Fragm.  legis  Thoriae  ap.  Pighiiun  ad 

Bekker.     Sed   Drakenb.   et  Crevier.  ann.  U.  C.  646.    Extra  ordinem  vero 

cum  Kreyssig.  fiiciunt.  erat,    quando    neque    sortito,   neque 

z  Cum  securibus  sibi  fasces  prae-  comparando  praetores   inter  se   con- 

/erH]-Intra  urbem  secures  non  prae-  venirent. 

ferebantur  consulibus  ex  instituto  Va-  5  Sic   Maximiim  RuUum  ciim  P. 

lerii  1'ublicolae.     At  Fabius,  qui  ur-  Decio^  Hi  consules  fuerunt  U.C.457. 

bem  non  inierat,  eas  etiamnum  fasci-  cf.  supr,  x,  24. 


186  TITI   LIVII 

U.  C.  538.  Gallicum,  sic  postea  Papirium  Carviliumque  adversus  Sam-  6 
A.  C.  214.  j^jj.gg  Bruttiosque,  et  Lucanum  cum  Tarentino  populum, 
consules    declaratos.      Absens    Marcellus   consul   creatus, 
Fabiolaudi  quum  ad  exercitum  esset ;  praesenti  Fabio,  atque  ipso  co- 
fst  conti-    niitia  habcnte,  consulatus  continuatus.     Tempus  ac  neces- 

luiatuscon-    •.iii-  t-  f-i, 

sulatus.  ^^^^s  belli,  ac  discrnnen  summac  rerum  laciebant,  ne  quis  7 
aut  in  cxemplum  exquireret,  aut  suspectum  cupiditatis  im- 
])erii  consulem  haberet.  Quin  laudabant  potius  magnitu- 
dincm  animi,  quod,  quum  summo  imperatore  esse  opus 
reipublicae  sciret,  scque  eum  haud  dubie  esse,  minoris  in- 
vidiam  suam,  si  qua  ex  re  oriretur,  quam  utihtatem  reipu- 
blicae,  fecisset. 
1 0.  Quo  die  magistratum  inierunt  consules,  senatus  in  Capi- 

tolio  est  habitus ;  decretumque  omnium  primum,  ut  con- 
sulcs  sortirentur,  compararentve  inter  se,  uter  censoribus 
creandis  comitia  haberet,  priusquam  ad  exercitum  proficis- 
ceretur.  Prorogatum  deinde  imperium  omnibus,  qui  ad 
exercitus  erant,  iussique  in  provinciis  manere,  Ti.  Gracchus^ 
Luceriae,  ubi  cum  volonum  exercitu  erat,  C.  Terentius 
Varro  in  agro  Piceuo,  M'.  Pomponius  in  Galhco  :  et  prae-  8 
toribus  })rioris  anni  pro  praetore  Q.  Mucius  obtineret  Sar- 
diniam,  M.  Valerius  ad  Brundisium  orae  maritimae,  inten- 
tus  adversus  omnes  motus  PhiHppi  Macedonum  regis,  prae- 
esset.  P.  Corneho  Lentulo  ])raetori  Siciha  decreta  provin- 
cia ;  T.  Otaciho  classis  eadcm,  quam  adversus  Carthagini- 
enses  priore  anno  habuisset. 

Protiiga.  Prodigia  eo  anno  muha  nuntiata  sunt.  Quae  quo  magis 
credebant  simphces  ac  rehgiosi  homines,  eo  phira  nuntia- 
bantur:  Lanuvii  in  aede  intus  Sospitae  lunonis  corvos 
nidum  fecisse :  in  Apuha  pahnam  viridem  arsisse  :  Mantuae 
stagnum  cfFusum  Mincio  anmi  cruentum  visum:  et  Cahbus^ 
creta,  et  llomae  in  foro  boario  sanguine  pluisse :  et  in  vico  2 
Insteio  fontem  sub  terra  tanta  vi  aquarum  fluxisse,  ut  serias  .3 


6  Sic  postea  Papirmm  CarinHvm-  sus  idem  ille  Pomponius,  qui  hic  Gal- 
(/«c]  U.  C.  480.  cf.  Fragm.  Fast.  Ca-  liam  obtinere  dicitur,  infr.  17.  inCam- 
1'itolin.  pania  praesidet  castris  super  Suessu- 

7  Ne  quis  aut  iii  e.vemplum  e.rqai-  lam.  Crev. 

reret]  sc.  In  exemplum  legis  violan-  9  Staynum  effusum  Mincio  amni] 

dae,  quippe  U.  C.  413.  lege  cantum  8tagnantes  aquas,  e  Mincio  amni  ex- 

est.     "  Ne  quis  eundem  magistratum  undanti  effusas. 

intra  decem  annos  caperet."  cf.  supr.  i  Sangnine  plaisse]  cf.  Supr.  xxiii. 
vii.  42.                                                   .31- 

8  J\l\  Pompo7iius  in  Gallico]  Hic  2  Invico  Insteio^Istrico  edd.^plares. 
JVIanius  Pomponius  iubetur  in  agro  Tusco  coniiciebat  Gronov.  Notum  in 
Gallico  manere,  quem  eo  missum  esse  Romanis  familiis  vocaljulum  Insteius 
nusquam  scriptum  est.  Quin  contra  fuit,  sed  de  vico  Insteio  nulla  alibi 
xxiii.  25.  narratur  placuisse  senatui,  occurrit  mentio. 

ut  Gallia  eo  anno  omitteretur.     Rur-  3  Scrias]  Seriae  sunt  vas;i  fictilia. 


LIB.  XXIV.    CAP.  11.  187 

clolia(jue,  qutio  in  eo  loeo  crant,  |)rovoluta  velut  ininetus  U.  C.  5.^8. 
torrentis  tulerit :   taeta  de  eoelo  atriuni  j)ublieuni  in  ('api- ■'^-  *-'•  ^'4- 

4  tolio,  aedcni  in  canipo  Vuleani,  arecni  in  Sabinis  publieani- 
que  viam,  murum  ae  portam  Gabiis.  lam  aiia  vul<rata 
miraeula  crant :  hastam  Martis  Praeneste  sua  sponte  pro- 
motam :  bovcm  in  JSieilia  locutum :  infantem  in  ntero 
matris  in  Marrucinis,  '  lo  triumphc  !'  elamassc  :  cx  nniliere 
Spoleti  virum  faetum :  lladriae  aram  in  eoelo,  speeics([ue 
hominum  eireum  eam,  eum  eandida  vestc,  visas  esse.    Quin 

5  Romae  (puxjue  in  ipsa  urbe,  seeundum  apum  cxamcn  in 
foro  visum,  aflirmantcs  quidam,  legiones  se  armatas  in  lani- 
culo  viderc,  eoncitaverunt  eivitatem  ad  arma :  qui  tum  in 
lanieido  esscnt,  negarunt,  ([ucmquam  ibi,  practcr  assuctos 
collis  cius  eultores,  ap))aruisse.  llacc  prodigia  hostiis  nia- 
ioribus  proeurata  sunt  ex  haruspieum  respcjnso :  et  su])])Ii- 
catio  onmibus  deis,  quorum  pulvinaria  Romae  esscnt,  indieta 
est. 

Pcrpetratis,  quae  ad  pacem  dcum  pertinebant,  de  re])u-       11. 
bliea  belIo(pic  gerendo,  et  (]uantum  copiarum,  ct  ubi  quacquc 
esscnt,  eonsules  ad  senatum  retulcrunt.      Duodeviginti  Ie-18.  Legio- 
gionibus  bellum  gcri  ])Iaeuit :  binas  eonsules  sibi  sumcrc :  '"-'*• 
binis  Galliam,  Sieiliamquc,  ac  Sardiniam  obtineri :   duabus- 
que   Q.  Fabium   ])raetorcm  Apuliae,  duabus  volonnm   Ti. 
Gracchum  eirea  Lueeriam  praeesse  :  singulas  C.  Terentio 
proeonsuli   ad   Picenum,  et  M.  Valerio    ad  elassem  eii'ea 
Brundisium  relinqui,  ct  duas  urbi  praesidio  esse.     Hic  ut 
numerus  legionum  exjileretur,   sex  novae   legioncs  crant 
seribcndac.     Eas  primo  quoque  tem]oore  consules  scribere 
iussi,   et   elasscm  parare :    ut  cum  iis  navibus,  quac    ])ro 
Calabriae  litoribus  in  statione  essent,  eentum  (]uin(]uaginta 
longarum   navium   elassis    eo    anno    explerctur.     Dcleetu  Censores 
habito  et  eentuni  navibus  novis  dcductis,  Q.  Fabius  comitia  p'^"  ^"1"'^' 
censoribus  ei'eandis  habuit.     Creati  M.  Atilius  Regulus  et 
P.  Furius  Philus. 

Quum  increbesceret  rumor,  bellum  in  Sieilia  esse,  T. 
Otacilius  eo  eum  elasse  profieisci  iussus  est.     Quum  dees-  Xautae 
sent  nautae,  eonsules  ex  senatusconsulto  edixerunt,  '  ut,  (]ui,  rmatis 
'  L.  Aemilio,  C.  Flaminio  censoribus,  millibus  aeris  quin^iua-  ""P^''^  '• 
'ginta  ipse  aut  pater  eius  eensus  fuisset,  usc^ue  ad  eentum 

grandia  iit  videtur,  septem  enini  ani-  Valla  nucem  in  Sabiais,  quod  Crev. 

phorarum  commemorantur,  quibus  vi-  et  Bekker.  receperunt,  atque  eam  in- 

num,  oleum,  salsiimenta  et  alia  hu-  signem  quandam  et  notam  arborem 

iusmodi  condebantur.    Formam  umae  fuisse  censet  Duker.    cf.  infr.  xxvii. 

similem   habuisse  videntur  cx  Colu-  11. 

mell.  xii.  53.  Stroth.  5  Secundum    apum    examen']     Se- 

4  Aedem  in  campo  Vn/cani]   lun-  vundum,  klest,post.   Postquam  apum 

gendum  Vu/cani  aedem  in  campo  pa-  examen  in  foro  visum  esset.  Cuev. 
tet,     Pro  Arcem  in  Sabinis  legebat 


188  TITI   LIVII 

U.  C.  538. '  nullia,  aut  cui  postea  rcs  tauta  esset  facta,  nautam  unuiu 
<-•  214- '  cum  sex  mensium  stipcndio  daret:  qui  supra  centum  millia, 
'  usque  ad  trecenta  millia,  tresnautas  cum  stipendio  auuuo: 
'  qui  supra  trecenta  millia,  uscpie  ad  decies  aeris,  quinque 
'  nautas :  qui  supra  dccies,  septem  :  senatores  octo  uautas 
'  cum  anniio  stipendio  darent,'  Ex  hoc  edicto  dati  nautae,  5 
armati  iustructique  ab  dominis,  cum  triginta  dierum  coctis6 
cibariis  naves  conscenderunt.  Tum  primum  est  factum,  ut 
classis  Romana  sociis  navalibus  privata  impensa  paratis 
compleretur. 

12.  Ilic  maior  solito  apparatus  praecipue  conterruit  Campa- 
'rfircntur  nos,  ue   ab  obsidione   Capuae  bcHum    eius  anni  Romani 

ainpani.  ii^cJpej.ent.  Itaquc  legatos  ad  Hannibalem  oratum  mise- 
runt,  ut  Capuam  exercitum  admoverct :  'ad  eam  oppu- 
'  gnandam  novos  exercitus  scribi  Romae  ;  nec  ullius  urbis 
'  defectioui  magis  infensos  eorum  animos  esse.'  Id  quia  tam 
trcpidi  niuitiabant,  maturandum  Hannibal  ratus,  ne  prae- 
venirent  Romani,  profectus  Arpis,  ad  Tifata  in  veteribus  7 
castris  super  Capuam  consedit.  Inde,  Numidis  Hispanisque 
ad  pracsidium  simul  castrorum,  simul  Capuae  relictis,  cum 
cetero  exercitu  ad  lacum  Averni  per  speciem  sacrificandi, 
re  ipsa,  ut  tcntaret  Putcolos,  quodque  ibi  praesidii  erat, 
descendit.  Maximus,  postquam  Ilannibalem  Arpis  profec- 
tum,  et  regredi  in  Campaniam,  allatum  est,  nec  die  nec 
nocte  intermisso  itinere,  ad  exercitum  redit:  et  Ti.  Grac- 
chum  ab  Luceria  Beneventum  copias  admovere,  Q.  Fabium 
praetoi-em  (is  filius  consuhs  erat)  Luceriam  Graccho  succe- 
dere  iubet.  In  Siciliam  eodem  tempore  duo  pi-aetores  pro- 
fecti,  P.  Cornehus  ad  exercitum,  OtaciHus,  qui  maritimae 
orae  reique  navah  praeesset ;  et  ceteri  in  suas  quisque  pro- 
vincias  profecti :  et,  quibus  prorogatum  imperium  erat,  eas- 
dem,  quas  priore  anno,  regiones  obtinuerunt. 

13,  Ad  Hannibalem,  quum  ad  lacum  Averni  esset,  quinque 
Legati  Ta-  nobiles  iuvcncs  ab  Tarento  venerunt,  partim  ad  Trasimenum 
h"*'"^'^  lacum,  partim  ad  Cannas  capti,  dimissique  domos  cum 
lem.           eadem    comitate,  (jua  usus  adversus  omnes    Romanorum 

socios  Pocnus  fuerat.     li,  '  memores  beneficiorum  eius  per- 
'  puhsse  magnam  partem  se  iuventutis  Tarentinae,'  referunt, 
'  ut  Hannibahs  amicitiam  ac  societatem,  quam  popuh  Ro- 
'  mani,  mallcnt ;  legatosque  ab  suis  missos  rogare  Hanni-  8 
'  balem,  ut   cxercitum  propius   Tarentum   admovcat.      Si 

5  Ex  hoc  ediclo'\    Unde  rationem     infr.  xxvi.  36.  xxxiv.  6.  Crev. 
clajisium    Serviensium    non    amplius         7   Tifafa]  Colles  Capuae  imminen- 
habitam  fuisse  liciuet.    cf.  Xiebhr.  i.     tcs.    cf.  supr.  vii.  29. 

n.  1011.  iii.  n.  564.  8  Legalosqiie'^    h.  e.  Se  legatos  ab 

6  Al)  dominis]  Ac  proindc  nautae     suis  missos  esse,  rogaturos  Hauniba-- 
illi  erant  servi,  ut  clare  cxprimitur.     lcm,  ut  .  .  .  . 


LIB.  XXIV.    CAP.  14.  189 

'  signa  cius,  si  castra  conspecla  a  '^rarcnto  sint,  liaud  ullam  i;.  (;.  e.^R. 
*  intcrccssuraui   niorain,  fjuin  url)s  dcdatur.      lu  potcstate  ^-  C.  •J14. 
'  iiniioruni  plchcm,  iu   nianu  ])lcl)is  rcni  Tarcntinani  cssc' 
llannil)al  collaudatos  cos,  oncratoscjuc  infrentihus  ])ronnssis, 
doniuni  ad  cocpta  inaturauda  rcdirc  iubct :  sc  in   tcniijorc 
affuturuni  cssc.     llac  cum  spc  dimissi  Tarcntini.      Ij).sum 
ingens  cupido  incesserat  Tarenti  potiundi.     Urbem   essc 
vidcbat,  quum  opulcntam  nobilcmquc,  tum  maritimam,  ct 
in  ]Maccdoniam  o]i})ortunc  vcrsam  :    regcmquc  Phiii])j)um 
hunc  ])ortum,  si  trausirct  in  Italiam,  (luum  Brundisium  Ro- 
jnani  habcrcnt,  j)ctiturum.      Sacro  indc  jicrpctrato,  ad  (juod  Puteolos 
vcncrat,  ct,  dum  ibi  moratur,  jicrvastato  agro  Cuniano  us_  frustra  ten- 
quc  ad  Miscni  j)romontorium,  Futeolos  rcjientc  agmcn  con- 
vertit,  ad  op]:)riinendinn  j)raesidium  Romanum.      Sex  millia 
hominum  erant,  et  locus  munimento  quoque,  non  natura 
modo,  tutus.     Triduum  ibi  moratus  Poenus,  ab  omni  j)artc 
tcntato  pracsidio,  dcindc,  ut  nihil  j^roccdcbat,  ad  j)oj)u]an- 
dum  agrum  Ncapolitanum,  magis  ira  quam  potiundac  urbis 
sjic,  processit.      Advcntu  cius  in  jiroj)inquum  agrum  Nolana  A  Xolnnii 
mota   est   jilebs,   iam    diu   aversa    ab    Romanis    et  infesta^"^'**'"'- 
senatui  suo.     Itaque  legati   ad  arcessendum  Ilannibalem, 
cum    haud    dubio    promisso    tradendae    urbis,    vcncrunt. 
Praevenit  inccj)tum  eorum  Marcellus  consul,  a  j3rimoribus  Praevenit 
accitus.     Dic  uno  Sucssulam  a  Calibus,  quum  Vulturnus^^™  ^''^'■" 
amnis  traiicicntcm  moratus  csset,  contendcrat.     Indc  jiro-*^^  ""' 
xima  nocte  sex  millia  jieditum,  equitcsque  treccntos,  qui 
pracsidio  senatui  essent,  Nolam  intromisit :  et,  uti  a  consulc 
omnia  imjjigre  facta  sunt  ad  praeoccupandam  Nolara,  ita 
Hannibal  tcmpus  terebat ;  bis  iam  ante  ncquicquam  tentata 
re,  segnior  ad  credendum  Nolanis  factus. 

lisdem  diebus  et  Q.  Fabius  consul  ad  Casilinum  tentan-      14. 
dum,  quod  praesidio  Punico  tcnebatur,  venit ;  et  ad  Bene-  Hannoni» 
ventum,  velut  ex  composito,  jiarte  altcra  Hanno  ex  Bruttiis  p^g^^^j^'^^ 
cum  magna  peditum  equitumque  manu,  altera  Ti.  Gracchus  ad  Bene- 
ab  Luceria  accessit :   qui  primo  oj)j)idum  intravit.     Deinde,  ventum. 
ut  Ilannonem  tria  millia  fermc  ab  urbe  ad  Calorem  fluvium 
castra  posuisse,  et  inde   agrum  jioj5ulari   audivit,   et   ipse, 
egressus  moenibus,  mille  ferme  j^assus  ab  hoste  castra  locat, 
ibique  concioncm  militum    habuit.     IjCgiones    magna   ex  Volones. 
parte  volonum  habebat,  qui  iam  alterum  annum  libertatem 
tacite  mereri,  quam  j:)ostulare  jialam,  maluerant.      Senserat 
tamen  hibernis  egrediens  murmur  in  agmine  esse  quaeren- 
9tium, 'en  unquam  liberi  militaturi  essent?'   scripseratque 
senatui,  non  tam  quid  desiderarent,  quam  quid  meruissent: 

9  En  untjuam]  Xunquamne.    Ex-     x.  8.  et  infr.  xxx.  21.  Crev. 
empla  passim  occurrunt,  supr.  iv.  3. 


190  TITI  LIVII 

U.  C.  538. '  bona  fortique  opera  eorum  se  ad  eam  diem  usum  :  neque 
A.  C.  214.  f  ^(j  exemplum  iusti  militis  quicquam  iis,  praeter  libertatem,  i 

*  deesse.'  De  eo  permissum  ipsi  erat,  faceret,  quod  e  repu- 
Giacchus  blica  duceret  esse.  Itaque  prius,  quam  cum  hoste  manum 
temruo-^  consereret,  pronuntiat,  '  tempus  venisse  iis  libertatis,  quam 
mittit,  qui  '  diu  sperassent,  potiundae.  Postero  die  signis  collatis 
capita  hos-  <  dimicaturum  puro  ac  patenti  campo,  ubi  sine  ullo  insidia- 
lissenr  "    '  ^""^  metu  vera  virtute  geri  res  posset.     Qui  caput  hostis 

'  retuhsset,  eum  se  extemplo  hberum  iussurum  esse :  qui 
'  loco  cessisset,  in  eum  servih  supphcio  animadversurum.  2 
'  Suam  cuique  fortunam  in  manu  esse  :  hbertatis  auctorem 
'iis  non  se  fore  solum,  sed  consulem  M.  Marcehum  et  uni- 
'  versos  Patres ;  quos,  consuhos  ab  se  de  hbertate  eorum, 
'  sibi  permisisse.'  Literas  inde  consuhs  ac  senatusconsuUum 
recitavit.  Ad  quae  clamor  cum  ingenti  assensu  est  sub- 
latus.  Pugnam  poscebant,  signumque  ut  daret  extemplo, 
ferociter  instabant.  Gracchus,  proeho  in  posterum  diem 
pronuntiato,  concionem  dimisit.  Mihtes  laeti,  praecipue 
quibus  merces  navatae  in  imum  diem  operae  hbertas  futura 
15.  erat,  armis  expediendis  quod  rehquum  consumunt.  Postero  3 
die,  ubi  signa  coepcrunt  canerc,  primi  omnium  parati  in- 
Acris  pu-  structique  ad  praetorium  conveniunt.  Sole  orto,  Gracchus 
^"^*  in  aciem  copias  educit :  nec  hostes  moram  dimicandi  fece- 

runt.  Decem  et  septem  mihia  peditum  erant,  maxima  ex 
parte  Bruttii  ac  Lucani :  equites  mihe  ducenti ;  inter  quos 
pauci  admodum  Itahci,  ceteri  Numidae  fere  omnes  Mauri- 
que.  Pugnatum  est  et  acriter,  et  diu.  Quattuor  horis 
neutro  inchnata  est  piigna :  nec  aha  magis  Romanum  im- 
pediebat  res,  quam  capita  hostium  pretia  hbertati  facta. 
Nam  ut  quisque  hostem  impigre  occiderat,  primum  capite 
aegre  inter  turbam  tumuhumque  abscidendo  tempus  terebat:  4 
deinde,  occupata  dextra  tenendo  caput,  fortissimus  quisque 
pugnator  esse  desierat:  segnibus  ac  timidis  tradita  pugna 
erat.  Quod  ubi  tribuni  mihtum  Graccho  nuntiaverunt, 
'  neminem  stantem  iam  vulnerari  hostem,  carnificari  iacentes, 

*  et  in  dextris  mihtum  pro  gladiis  humana  capita  esse :'  sig- 
num  dari  propere  iussit,  *  proiicerent  capita,  invaderentque 
'  hostcm.  Claram  satis  et  insignem  virtutem  esse :  nec 
'  dubiam  hbertatem  futuram  strenuis  viris.'  Tum  redinte- 
grata  pugna  est,  et  eques  etiam  in  hostem  emissus.     Quibus 


1  Ad  exemplum  iusti  militis']     Ut  cruciatibus,  et  ipsa  cruce.  Strotii. 
similes  plane  sint  vero  et  suis  omni-  3  Quod  i-elirjiniml  Sub.  Z)i«,  quam 
bus   numeris   absoluto  militi.     It/sfo  vocem  loco  vocis  qiiod  substituendam 
militi,    quemadmodum    iusta    arma,  censet  Gronov. 

infr.  xxii.  48.   iusti  atnnis,  supr.  i.  4.  4  Abscidendo'}     Ita  Drakenb.  pro 

Crev.  ahscitidendo,  ab  abs  et  caedo,  probante 

2  Serinli  suppIicio~\  sc.  Verheribus,  Crev.  et  Gronov, 


Lin.   XXIV.    CAT.    lii.  1!)1 

5  quum  iin])if»;rc  Nuniidfic  occurrisscnt,  ncc  scginior  cf(uiluin,  V.c.  5.',«. 
(luani  ])C(liturn,  ])u<i;na  cssct,  itcruni  in  (lul)iuni  adducta  rcs;  ^-  *  •  ■"■♦• 
(|uuni  utrinHiuc  duccs,   Konianus   liruttiuni   Lucanuniciuc, 

totics  a  niaiorihus  suis  victos  suhactosfjuc  ;   Focnus  nianci])ia 

6  Roinana  ct  cx  crirastuio  inilitcm  vcrhis  ohtcrcrct.     Postrcino 
]m)nuiiliat  Gracchus,  'csse  nihil,  (juod  dc  Hijcrtatc  s])cra- 

'  rent,  nisi  eo  die  fusi  fugati(]ue  hostcs  csscnt.'     Eademum       Ifi. 

7  vox  ita  nnimos  acccndit,  at(]ue  rcnovato  clamorc,  vclut  alii  Romani 
rc])cnte  facti,  tanta  vi  se  in  liostcm  intulcrunt,  ut  snstincri  ^'"'^""^- 
ultra  non  ])osscnt.  Primo  antcsignani  Pocnorum,  dcinde 
sip;na  ])crturl)ata,  ]")ostremo  tota  imjiulsa  acics  ;  indc  haud 
(hil)ic  tcifi^a  data,  ruunt^inc  fugicntcs  in  castra,  adco  pavidi 
trc])idiciuc,  ut  nc  in  ])()rtis  {]uideni  aut  vallo  c]uisc]uam  re- 
stiterit,  ac  ])ro]ie  contincnti  agniine  Roinani  insecuti,  novum 

de  integro  proelium  inclusi  hostium  vallo  cdidcrint.  Ibi 
sicut  ]Higna  im]icditior  in  angustiis,  ita  cacdcs  atrocior  fuit: 
et  adiuverc  ca])tivi,  c]ui,  ra])to  intcr  tumultum  fcrro,  conglo- 
l)ati  et  ab  tcrgo  cecidcrunt  Pocnos,  ct  fugain  impcdicrunt. 
Itac]uc  nuiius  duo  millia  hominum  cx  tanto  cxcrcitu,  ct  ea 
maior  pars  ec]uituin,  cinn  i])so  chicc  cffugcrunt :  alii  omncs 
caesi  aut  cajiti.  Cajita  et  signa  duodequadraginta.  Ex 
victoribus  chio  millia  fcrmc  cccidere.  Praeda  omnis  ({)rae- 
terquam  hominum  captorum)  niiliti  concessa  est :  et  pecus 
exceptum  cst,  quod  intra  dies  triginta  domini  cogno- 
vissent. 

Quum  praeda  onusti  in  castra  redissent,  quattuor  millia 
ferme  volonum  militum,  (|ui  pugnaverant  segnius,  ncc  in 
castra  irru])erant  simul,  metu  poenae  collem  haud  procul 
castris  ccperunt.  Postero  die  pcr  tribunos  militum  inde 
sdeducti,  concione  militum  advocata  a  Graccho,  super\'e- 
niunt.  Ubi  quum  proconsul  veteres  milites  primum,  prout  Volonibus 
cuiusque  virtus  atque  opera  in  ca  ]:)ugna  fuerat,  militaribus  j'''^'''*^^  *^^- 
donis  donasset,  tunc,  quod  ad  volones  attineret,  '  omnes,' 
ait,  '  malle  laudatos  a  se,  dignos  indignosque,  quam  quem- 
'  quam  eo  die  castigatum  esse.  Quod  bonum,  faustum, 
'  felixque  reipublicae  ij:)sisque  esset,  omnes  eos  liberos  esse 
'  iubere.'  Ad  quam  vocem  quum  clamor  ingenti  alacritate 
sublatus  esset,  ae  nunc  complexi  inter  se  gratulantesque, 
nunc  manus  ad  coelum  tollentes,  bona  omnia  populo  Ro- 
mano  Gracchoque  ipsi  precarentur  ;  tum  Gracchus :  '  Pri- 
'  usquam  omnes  iure  libertatis  aequassem,'  inquit,  '  nemi- 

5  Xiimidae  occurrissent]  Edd.  post     ker.  qiii,  interpunctione  post  accendit 
Aldum  concnrrissent,sedoccurriii.sent     posita,  particulam  ntque  omittit. 

a  Drakenb.  et  Stroth.  probatur.  8  Concione  militum  advocata]  Vo- 

6  Verhis  obiereret]  cf.  Supr.  xxiii.  cem  mititum,  ut  quae  odiose  ex  ver- 
43.  bis  praecedcntibus  repetita  sit,  omise- 

7  Tta  animos  accendit]  Ira  ex  con-  runt  Crev.  et  Bekker. 
iectura  Gronov.  pro  ita  reposuit  Bek- 


192 


TITI  LIVII 


U.  C.  538. '  nem  nota  strenui  aut  ignavi  militis  notasse  volui.     Nunc, 
A.  C.  214.  c  g^gQjy^^   iam    fide  publica,   ne   discrimen  omne  virtutis 
'  ignaviaeque  pereat,  nomina  eorura,  qui,  detrcctatae  pu- 
'  gnae  memores,  secessionem  paullo  ante  fecerunt,  referri  ad 
*  me  iubebo :  citatosque  singulos  iureiurando  adigam,  nisi 
'  queis  morbus  causa  erit,  non  aliter,  quam  stantes,  cibum^ 
'  potionemque,    quoad    stipendia    facient,    capturos    esse. 
'  Hanc  multam  ita  aequo  anirao  ferctis,  si  reputabitis,  nulla 
'  ignaviae   nota  leviore   vos    designari   potuisse.'     Signum 
deinde  colligendi  vasa  dedit :  militesque  praedam  portantes 
agentesque,  per  lasciviam  ac  iocum,  ita  ludibundi  Bene- 
ventum  rediere,  ut  ab  epulis  per  celebrem  festumque  diem 
actis,  non  ex  acie,  reverti  viderentur.     Beneventani  omnes 
turba  effusa  quum  obviam  ad  portas  exissent,  complecti 
milites,  gratulari,  vocare  in  hospitium.     Apparata  convivia 
omnibus  in  propatulo  aedium  fuerant :    ad  ea  invitabant,  i 
Gracchumque    orabant,   ut  epulari    permitteret   militibus. 
Et  Gracchus  ita  permisit,  in  pubhco  epularentur  omnes.  2 
Ante   suas  quibusque   fores  prolata  omnia.      Pileati,   auts 
lana  alba  velatis  capitibus  volones  epulati  sunt ;  ahi  accu-  4 
bantes,  ahi  stantes,  qui  simul  ministrabant  vescebanturque. 
Digna  res  visa,  ut  simulacrum  celebrati  eius  diei  Gracchus, 
postquam  Romam  rediit,  pingi  iuberet  in  aede  Libertatis, 
quam  pater  eius  in  Aventino  ex  mukaticia  pecunia  faci-5 
endam  curavit  dedicavitque. 

Dum  haec  ad  Beneventum  geruntur,  Hannibal,  depopu- 
latus  agrum  Neapohtanum,  ad  Nolam  castra  movet.  Quem 
ubi  adventare  consul  sensit,  Pomponio  propraetore  cum  eo  6 
exercitu,  qui  super  Suessulam  in  castris  erat,  accito,  ire 
obviam  hosti  parat,  nec  moram  dimicandi  facere.  C.  Clau- 
dium  Neronem  cum  robore  equitum  silentio  noctis  per 
aversam  maxime  ab  hoste  portam  emittit :  circumvectum- 
que  occuke  subsequi  sensim  agmen  hostium  iubet,  et,  quum 
coortum  proehum  videret,  ab  tergo  se  obiicere.     Id  errore 


17. 

Marcellus 
obviam  it 
Haniiibali. 


9  No7i  aliter,  quam  stantes']  Etiam 
in  coena.  Nam  vulgo  omnes  stantes 
prandebant.  cf.  Lips.  de  Mil.  Rom. 
xvi.  et  xviii.  Duk. 

I  In  propatitlo  aediuni']  Id  est,  ut 
recte  explicat  Douiatius,  intra  aedes 
quidem,  sed  loco  aperto,  nudoque  sub 
aetheris  axe.  At  in  publico  est  extra 
aedes,  in  ipsa  via  publica.  Itaque, 
quum  Gracchus  non  permisisset  mili- 
tibus  epulari,  nisi  ea  lege  ut  in  publico 
vescerentur,  Beneventani  ante  fores 
quisque  protulisse  sua  omnia  dicun- 
tur.  Crev. 

•2  Ita  permisit,  in  puhlico'\  Saepe 
vocabuluni  ut  post  verba  permittendi 


omittitur.   cf.  infr.  xxxiii.  45.  Drak. 

3  Pileati]  Pileus  erut  libertatis  re- 
ceptae  signum.  Hinc  infr.  32.  "  Ser- 
vi  ad  pileum  vocati."  cf  Sueton. 
Ner.  57. 

4  Lana  alba}  Qua  tanquam  in- 
signi  futurae  libertatis  utebantur. 

5  Faciendam  curavit]  Quam  cen- 
sor  aut  potius  aedilis  curulis  exege- 
rat.    cf.  supr.  x.  33. 

6  Pomponio  propraetore]  Assigna- 
tio  itaque  provinciarum  in  initio  anni 
facta  iam  mutata,  ac  praefectura  cas- 
trorum  super  Suessulam  Pomponio 
data  esse  videtur.  cf.supr.  10.  Drak. 


le  sc- 
crc  exer- 


]>in.    \X1V.    ('Al\    IK.  ]!K5 

viariini,  an  oxi^nitaU'  lcnijjoris,  Nero  cxsc'f[ni  non  potucrit,  l'.  C  .S7,s. 
inccrtuMi    csf.       Ahscntc    co   (luuni    i)rocliuni    connnissuni  '}'  ^  •  V"*' 

.  ,  I  1      I    1  •        I)  1    l{'>rii:ini 

cssct,  supcrior  c|ui(lcin  liautl  clnbic  Jvonianus  cral ;  sccl,  viiiciint. 
(juia  cquitcs  non  aiiucrc  in  tcmporc,  ratio  conipositac  rci 
turhata  est.  Non  ausus  insequi  cedcntcs  Marccllus,  vin- 
ccntibus  suis  signum  rcccptui  dcdit.  Plus  tamen  duo 
millia  hostinm  co  dic  cacsa  traduntur :  Romani  minus 
qiuKhingcntis.  Sohs  fcre  occasu  Ncro,  dicm  ncjctcmcjue 
ncc|uicc|nam  fatigatis  cqnis  hominihuscjuc,  ne  viso  quidem 

7  hostc  rcchcns,  adco  graviter  est  ah  consulc  incrcpitns,  ut 
pcr  cum  stetissc  diccret,  cjuo  minus  accepta  ad  Cannas 
redderetur  hosti  clades.  Postero  die  Romanus  in  aciem 
dcscendit :  Poenus,  tacita  ctiam  confessione  victus,  castris 
sc  tenuit.  Tcrtio  dic  silcnlio  noctis,  omissa  spe  Nohie  po- 
tiundae,  rci  nunquam  prospcrc  tentatac,  Tarcnturn  ad  cer- 
tiorcin  spcm  prochtionis  proficiscitur. 

Nec   minore   animo  rcs  Romana  domi,  c[uam   mihtiae,       18. 

Sgcrcbatur.     ('ensores,  vacui  ab  operum  locandorum  cura,  ^''"^"™ 
proptcr    inopiam    acrarii,   ad    mores    horainum    regcndoSv 
animum  advcrterunt,  castigandaqne  vitia,  quae,  vehit  diu-citu. 

9  tinis  morbis  acgra  corpora  ex  se  gignunt,  nata  bello  erant. 
Primum  cos  citaverunt,  qui  post  Canncnscm  pugnam  rcm- 

I  pubhcam  deseruisse,  Itahacjuc  exccssisse  vehe  dicebantur. 
Princeps  coruin  L.  Caecilius  Metellus  c^uaestor  tum  fortc 
crat.  lusso  deinde  co  ccterisciuc  ciusdem  noxae  reis  cau- 
sam  dicere,  quum  purgari  nequissent,  pronuntiarunt,  verba 
orationcmque  eos  adversus  rcmpubhcam  habuisse,  cjuo 
coniuratio  dcserendac  Itahac  causa  fierct.      Sccundum  cos 

1  citati  niinis  calhdi  exsolvendi  iurisiurandi  interprctcs  ;  qui 
captivorum,  cx  itinere  regressi  clam  in  castra  Ilannibahs, 
sohitum,  c[uod  iuravcrant  rcdituros,  rebantur.     His  supe- 

5  rioribuscjue  iUis  ccjui  adempti,  qui  pubhcum  equum  habe- 

4  bant :  tribuque  moti,  aerarii  omnes  facti.  Nec^ue  senatu 
modo  aut  equestri  ordine  regendo  cura  se  censorum  tcnuit. 

5  Nomina  onuiium   ex  iuniorum   tabulis  excerpscruut,  c[ui 


7  l^t    per    enm    stetisse    diceret]  actione  aliqiia  prodidissct."    cf.  infr. 
Euni    in   mora,   in  culpa  fuisse.    cf.  xxxix.  15. 

supr.  ii.  31.  2  Interpreies]    cf.  Supr.   xxii.   18. 

8  Opernm  hcandorum]    Aedificio-  3  Equi  adempti]    Dc  ademptione 
rum    publicc    exstruendomm    ct   re-  equi  publici  cf.  NieWir.  i.  11.  1015. 
deniptoribus  locandorum.  Stroth.  4   Trihnqne  moti]    Non  modo  tri- 

<)  Ex  se  gi(/nnnt]    sc.  Vitia,  quae  bum   mutare   iussi,  sed  cx    omnibus 

vox  ex  priori  membro  orationis  repe-  tribubus  emoti,  atque  inter  aerarios 

tenda  est.  Dkaiv.  rclati.    cf.  infr.  xlv.  15. 

I   Dcseruisse,  Italiaque   excessLssc  5  Ed'  inniorum  tabulis]    luniore.t 

velle  dicehuntur]    cf.  Muretus  iii.  p.  omnes,  qui  annos  septendecim  usque 

349.     IIoc  loqucndi  genere,  fecisse  ad  quadraginta  quinque  haberent.   cf. 

relle,  Romani  significabant  "  volunta-  supr.  i.  43. 
tem,  quae  foras  crupisset,  seque  iam 

VOL.  II.  O 


194  TITI    LIVII 

U.  C.  5.^8.  quadriennio  non   niilitassent,  quilms  neque  vacatio  iusta 
A.  C.  2  14- militiae,   neque   niorbus  causa  fuissct.     Et  ea  supra  duo 
millia  nominum  in  aerarios  relata,  tribuque  omnes  moti. 
Additumque   inerti   censoriae   notae   triste   senatusconsul- 6 
tum :  ut  ii  omnes,  quos  censores  notassent,  pedibus  mere- 
rent,  mitterenturque  in  Siciliam   ad   Cannensis  exercitus 
reliquias,  cui  militum  generi  non  prius,  quam  pulsus  Italia 
hostis  esset,  finitum  stipendiorum  tempus  erat. 
Liberalitas      Quum  censores,  ob  inopiam  aerarii,  se  iam  locationibus 
ergaRemp^  abstinerent    aedium    sacrarum    tuendarum,    curuliumque  7 
equorum  praebendorum,  ac  similium  his  rerum ;  convenere 
ad  eos  frequentes,  qui  hastae  huius  generis  assueverant :  8 
hortatique  censores,  '  ut  omnia  perinde  agerent,  locarent, 
'  ac  si  pecunia  in  aerario  esget.     Neminem,  nisi  bello  con- 
'  fecto,  ])ecuniam  ab  aerario  petiturum  esse.'     Convenere 
deinde  domini  eorum,  quos  Ti.  Sempronius  ad  Beneventum 
manu  emiserat :   arcessitosque  se   ab  triumviris  mensariis  9 
esse  dixcrunt,  ut  pretia  servorum  acciperent :  ceterum  non 
ante,  quam  bello  confecto,  accepturos  esse.     Quum  haec 
inchnatio  animorum  plebis  ad  sustinendam  inopiam  aerarii 
fieret;  pecuniae  quoque  pupillares  primo,  deinde  viduarum, 
coeptae  conferri :  nusquam  eas  tutius  sanctiusque  deponere 
credentibus,  qui  deferebant,  quam  in  publica  fide.     Inde, 
si  quid  emptum  pai"atumque  pupilhs  ac  viduis  forct,  a  quae-  1 
store  perscribebatur.     Manavit  ea  privatorum  benignitas  ex 
urbe  etiam  in  castra,  ut  non  eques,  non  centurio  stipendium 
acciperent,  mercenariumque  increpantes  vocarent,  qui  ac- 
cepisset. 
19.  Q.  Fabius  consul   ad   Casihnum  castra  habebat,   quod 


6.1nerti  censoriae  notae~\  h.e.Quod  que  (/?d  hastae  huius  generis  assueve- 

alioquin    hoc    tempore    iners    esset,  rant  ii  sunt,  qui  similibus  rebus  con- 

quum  aerarii  in  legionibus  non  mili-  ducendis  assueverant.  Crev. 
tarent.  9  Triumviris  mensariis]  Vid.  supr, 

7  Curuliumque  equorum'^  "Curules  xxiii.  21. 
equiquadrigales,"inquitFestus,idest,  i  Si  quid  emptuml  Si  quid  a  tuto- 
ex  interpretatione  Dukeri,  qui  glos-  ribus  in  usum  viduarum  vel  pupillo- 
sariis  veteribus,  et  codice  tam  Theo-  rum  emptum  esset,  creditoribus  scri- 
dosiano  quam  lustiniano  nititur,  ad  ptura  dabatur,  qua  ad  quaestorem 
vehendas  quadrigas  in  ludis  Circensi-  remissa,  aut  pretium  rei  venditae,  aut 
bus  iJublico  sumptu  praebiti.  Hi  scripturam  publica  fide  munitam  ac- 
ab  redemptoribus  pretio,  locantibus  cipiebant.  Hoc  primum  apud  Ro- 
censoribus,  ex  aerario  acceiito  prae-  manos  exemplumest  eiusad  sustinen- 
bebantur.  Stroth.  damaerarii  inopiam  inventaerationis, 

8  Hastae  hiiius  generis'^  Hastae  quae  apud  hodiernos  pervulgata  est, 
subiiciebantur,  id  est,  hasta  posita  ve-  Anglice,  a  paper  currency.  cf.  siipr. 
nibant,  quaecunque  publice  venun-  vii.  21.  Q,uoniam  consilio  publico 
dabant  Romani ;  more  inde  deducto,  mensae  in  foro  positae  sunt,  Anglice, 
quod  primis  temporibus  ea  tantum  a  bank  of  deposits,  et  quinqueviri 
publice  venibant,  quae  bello  capta  mensarii  publica  fide  nomina  tarda 
fuerant.  Ad  liastam  quoque  fiebant  dissolvebant.  De  voce  viduis,  cf. 
locationes  publicorum  operum.     Ita-  supr.  i.  43. 


LIB.   XXIV.    CAP.  20.  19.-, 

(Imiin   inilliuiii    CMinpuMoruin,  v\    sej)lint<;ciit()ruin    niilituni  U.  C'.  53S. 
llauuibalis  tenebalur  praesidio.      Praeerat  Statius  Metiu.s,  ^,-,V-  -',■*■ 

I     /••(        AT       •       A       11  •  T»;!     !•  •  l';il)ius(a- 

2  niissus  ab  Ln.  Map^io  Atellano  :  (|ui  eo  anno  Meaixtnlieus^jlj„„n,  ,,i,- 
erat,  scrvitiaque  ct  plcbem  promiscuc  armabat,  ut  castraHidot. 
Romana    invaderet,    intcnto    consulc    ad    Casilinum    op- 
pugnandiim.     Niliil  cormn  Fabium  fcfellit.     Ita(|ue  Nolain 

3ad  eollegam  mittit,  '  altcro  cxcreitu,  dum  ('asilinum  op- 
^pugnatur,  opus  essc,  (iiii  (^ampanis  op])onatur.  Vcl  ipse, 
'rclicto  Nolae  praesidio  modico,  venirct:  vcl,  si  cum  Nola 
'  tencret,  ct  nccdum  sccurae  rcs  ab  llannibalc  csscnt,  se 
*  Ti.  Gracchum  proconsulcm  a  Benevcnto  acciturum.'  Hoc  M.iicoiliis 
nuntio  Marccllus,  dnobus  militum  millibus  Nolae  iii  prae- ^'"''''"."■""' 

.  T  !•      •  ,  •,       /1      •!•  •  I  excrcitu 

sidio  relictis,  cum  cctcro  excrcitu  (>asilinum  venit,  adven-  vy„it. 
tuqiie  cius  (^.ampani,  iam  moventcs  scsc,  quicvcrunt.      Ita 
a  duobiis  consulibus  Casilinum  opj)ngiiari  eoeptum.      Ubi 
quum  multa,  succcdcntcs  tcmcrc  mocnibus,  llomani  inilites 
accipcrcnt  vulncra,  neque  satis  inccptis  succcdcrct;  Fabius, 

4  omittendam  rem  jiarvam  ac  iuxta  magnis  difficilcm,  abscc- 
dendnmcjue  indc  censcbat,  quum  res  maiorcs  instarcnt. 
Marcellus,  '  multa  magnis  ducibus  sicut  non  aggrcdicnda, 

5 '  ita  semel  aggrcssis  non  dimittenda  essc,'  dicendo,  '  quia 
'  magna  famac  momenta  in  utramcjue  partcm  ficrcnt,'  tenuit, 
ne  irrito  inccjoto  abirctur.  Vincac  inde  omniacjue  alia 
operum  machinationumque  gencra  quum  admoverentur, 
Camjianique  Fabium  orarent,  ut  abire  Capuam  tuto  Uceret ; 
paucis  cgressis,  Marcellus  j:)ortam,  qua  egredicbantur,  occu- 
pavit,  caedesque  jiromiscuc  omnium  circa  jDortam  primo, 
dcinde,  irrujjtione  facta,  etiam  in  urbe  ficri  coepta  est. 
Quinquaginta  fere  primo  egrcssi  Campanorum,  quum 
ad  Fabium  confugissent,  praesidio  eius  Capuam  per- 
venerunt.  CasiHnum,  inter  collocjuia  cunctationcmquc  Ciisiiinum 
petentium  fidem,  per  occasionem  captum  est.  Captivi, '^''^P*"™* 
quique  Campanorum,  quique  Hannibalis  militum  erant, 
Romam  missi,  atque  ibi  in  carccre  inclusi  sunt:  opj^i- 
danorum  turba  per  finitimos  populos  in  custodiara  divisa. 

Quibus  dicbus  a  Casilino,  re  bene  gesta,  recessum  est,  iis      20. 
Gracchus  in  Lucanis  aliquot  cohortes,  in  ea  rcgione  con- 
scriptas,  cum  praefecto  sociorum  in  agros  hostium  pracdatum 
misit.     Eos  cffuse  palatos  Ilanno  adortus,  haud  multo  mi-  in  Lucanis 
norem,  cjuam    ad    Beneventum    acceperat,   reddidit   hosti  ^"^■'^■epta 

clailes. 

z  MedlvtulicJts}    Summus  Capuae  4  Inxla  ynaffnis]  Acque  ac  ma"iias. 

magistratus.   cf.  supr.  xxiii.  35.  Crev. 

3  Ad  coUegam  mittif,  altero  exer-  5   Quia    magna  famae  momeuta] 

eitu  ....  opus  esse]     Mittit    literas,  Tam  in  linriam  partem,  si  res  semel 

quibus  monebat  collegam  altero  cx-  suscepta  obtinerctur,  quam  in  malani 

ercitu   opus    esse.    Vid.  similem    lo-  si  dimitteretur.  Rascu. 
quendi  modum,  supr.  viii.  23.  Crev. 

o  2 


196  TITI   LIVII 

U.  C.  1,38.  cladem,  atque  in  Bruttios  raptim,  ne  Gracchus  assequeretur, 

A.  C.  ^H-concessit.     Consules,  Marcellus  retro,  unde  vencrat,  Nolam 

Fabius       redit ;  Fabius  in  Samnium  ad  populandos  agros  recipien- 

Samnium    (]asque  armis,  quae  defecerant,  urbes  processit.     Caudinus 

vastat.        Samnis  gravius  devastatus;  perusti  late  agri,  praedae  pecu- 

dum  hominumque  actae.     Oppida  vi  capta,  Compuheria, 

Telesia,    Compsa,    Melae,    Fulfulae    ct    Orbitanium.     Ex 

Lucanis  Blandae  :    Apulorum  Aecae  oppugnatae.     MiUia  6 

hostium  in  his  urbibus  viginti  quinque  capta,  aut  occisa : 

Perfugae    ct  reccpti  pcrfugac  trecenti  septuaginta ;  quos  quum  Ro- 

virgis  caesi  niam  misisset  consul,  virgis  in  comitio  caesi  omnes,  ac  de  7 

deiectr  "  ^^^°  deiecti.     Haec  a   Q.  Fabio  intra  paucos  dies  gesta. 

Marcellum    ab    gerundis   rebus   valetudo   adversa    Nolae 

tenuit.     Et  a  praetore  Q.  Fabio,  cui  circa  Luceriam  pro- 

vincia  erat,  Accua  oppidum  per  eos  dies  vi  captum :  stati- 

vaque  ad  Ardoneas  communita. 

Dum  haec  aliis  locis  ab  Romanis  geruntur,  iam  Tarentum 

pervenerat    Ilannibal,   cum  maxima  omnium,  quacunque 

ierat,  clade.     In  Tarentino  demum  agro  pacatum  incedere 

agmen  cocpit.     Nihil  ibi  violatum,  neque  usquam  via  ex- 

cessum  est:   apparebatque,  non  id  modestia  mihtum  aut 

ducis,    nisi    ad   concih'andos    Tarentinorum    animos,   fieri.  8 

Ad  Taren-  Cctcrum  quuni  propemodo  muris  accessisset,  nullo  ad  con-  9 

tum  castra  gpectum  primi  agminis,  xit  rebatur,  motu  facto,  castra  ab 

nibal.    '^"  ^^^^^  fcrme  passus  mille  locat.     Tarenti,  triduo  ante,  quam 

Hannibal  ad  moenia  accederet,  a  M.  Valerio  propraetore, 

M.  Livius  qui  classi  ad  Brundisium  praeerat,  missus  M.  Livius,  pri-  i 

Tarentum  j^qyq  iuvcntute  conscripta,  dispositisque  ad  omnes  portas, 

circaque  muros,  qua  res  postulabat,  stationibus,  die  ac  nocte 

plurimum  intentus,  neque  hostibus,  neque  dubiis  sociis  loci 

quicquam  praebuit  ad  tentandum.     Quare  diebus  ahquot 

frustra  ibi  absumptis,  Hannibal,  quum  eorum  nemo,  qui  ad 

lacum  Averni  adissent,  aut  i])si  venirent,  aut  nuntiura  lite- 

rasve  mitterent,  vana  promissa  se  temere  secutum  cernens, 

llannibal    castra  indc  movit.     Tum  quoque,  intacto  agro  Tarentino, 

Salapiam    quauquam  simulata  lenitas  nihildum  profuerat,  tamen  spe 

»e  con  er .  ig^j^gfv^ctandae  fidei  haud  absistens,  Salapiam  ut  venit,  fru- 

mentum    ex    agris    Metapontino   atquc    Heracleensi  (iam 

6  Accae  oppufftiatae]  Expugnatac  14.  Caes.  de  B.  Gall.  v.  13. 

ex  emend.  Gronov.  recepit  Bekker.  9  Muris  acccssisset}  Successisset  ex 

7  De  saxo   deiecti]     sc.  Tarpeio.  emend.  Gronov.  reposuit  Bekker. 
Illa   pars  Capitolini  montis,  de  qua  i   M.  Livius]    Hoc  nomen  ex  Si- 
damnati  deiiciebantur,  simpliciter  vo-  gonii  coniectura  addidit  Gronov.     Et 
cabatvir  saxum.  Stroth.  quidem  sic  vocatur  hic  Tarenti  prae- 

8  Nisi  ad  conciliandos]  Particulam  fectus,  infr.  xxvi.  39.  xxvii.  25.  Poly- 
nisi  pro  sed  apud   Plautum,  Teren-  bius  viii.  27.  in  praenomine  dissentit, 
tium,  et  Ciceronem  usnrpatam   esse  eumque  appellat  r*.  XnJi?/»;.  Crkv. 
monet   Grono\'.    cf.  Cic.   ad    Att.  v. 


LIB.  XXIV.    CAP.  21.  197 

media  acsttis  cxacta  crat,  ct  hibcrriis  placcuat  lociis)  roiii-  U.  (-.  5.^8. 
portat.     Pracdatiiiu  indc  Nuniidac  Mauriquc  pcr  Sallciiti- ^-  ^-  ^M- 
nuni  agrum  proximosque  Apuliae  saltus  dimissi :  unde  cc- 
terae    praedae    haud    multum,    equorum   grc<rcs    maxime 
abacti ;    c  quibus  ad  quattuor  raillia  domauda  cquitibus 
divisa. 

Romaiii,  (|iium   bcllum   uc^iiuKjuam   contcniucndum  in       21. 
Sicilia  orirctur,  morscpic  tyranni  duccs  magis  impigros  dc- ^^"'l'"'J:*'^" 

2  disset  Syracusanis,  quain  causam  aut  animos  mutasset,  M.  jj'^^  *■"  '  ""'" 
Marcello  altcri  consulum  cam  provinciam  dcccrnunt.     Se- 
cundum  Ilieronymi  caedem  primo  tumultuatum  in  Lcon- 

3  tinis  apud  mihtcs  fuerat,  vociferatumque  lcrociter,  parcn- 
tandum  regi  sanguinc  coniuratorum  esse.     Deinde  hbcrtatis 

4  restitutae  dulcc  auditu  noiiicn  crcbro  usurpatum,  spes  facta 
5ex  pccunia  rcgia  largitionis,  mihtiacquc  fungcndac  potiori- 

l)us  ducibus,  et  rchita  tyranni  focda  scclera  focdioresquc 
libidincs,  adeo  mutavere  animos,  ut  insepultum  iacere  cor- 
pus  paullo  ante  desiderati  rcgis  paterentur.     Quum  cetcri 

6cx  coniuratis  ad  cxcrcitum  obtincndum  remansisscnt,  Theo- 
dotus  et  Sosis  regiis  cquis,  quanto  maximo  cursu  potcrant, 
ut  ignaros  oinnium  regibs  opprimerent,  S^Tacusas  contcn- 
dunt.  Ceterum  pracvcncrat  non  fama  sohnn,  (qua  nihil  in 
tahbus  rcbus  est  celerius)  sed  nuntins  ctiam  cx  regiis  scrvis. 

7ltaque  Andranodorus  et  Insulam,  et  arcem,  et  alia,  quae  Andrano- 

5  poterat,  quaeque  opportuna  erant,  pracsidiis  firmarat.    Ilex-  '1°™^.'^.'. 
apylo  Thcodotus  ac  Sosis  post  solis  occasum  iam  obscura  cusis  occu- 
luce  invccti,  quuin  crucntam  regiam  vestem  atque  insigne  pat. 
capitis  ostentarcnt,  travccti  pcr  T^^chain,  simul  ad  Hberta- 

tem,  simul  ad  arma  vocantcs,  in  Achradinam  convcnire 
iubent.     Multitudo  pars  procurrit  in  vias,  pars  in  vestibuhs 

2  Cf/nsam']  Similiter  Cicero  hac  ercitum  in  potestate  habcrent.  Crkv. 
voce  iititur  ad  designandas  partesCae-  7  Insu/am]  sc.  Ortygiam,  quae  ho- 
sarianas  aut  Pompeianas.  cf.  Or.  pro  die  urbs  est  Syracusae.  De  quat- 
Marc'.  2.  et  31.  tuor  Syracusarum  regionibus,  Insuhi, 

3  Parentanditm']  Expiandam  re-  Achradina,  Tycha,  Neapoli,  cf.  Cic. 
gis  mortem,  Manes  regis  placandos.  in  Verr.  iv.  52,  et  53.  Arcem  autem 
Crev.  potiorem  Insulae  partem  fuisse  monet 

4  Dulce  nuditu  nomen']  Olim  au-  Drak.  Nomina  quidem  regionum  ur- 
dilnm.  Mutavit  merito  Gronovius  :  bis  minime  cum  iis  quae  ap.  Thucyd. 
et  hane  eius  coniecturam  firmat  mar-  vi.  et  vii.  exstant,  convcniunt.  In 
go  Victor.  codicis.  Crev.  Thucyd.  vi.  98.  Sycae  nomen  cst  rc- 

5  Militiaefjtte  fungendae  potiori-  gioni,quae,  haud  scio,  an  Tychae  con- 
bris  dticibns]  Militandi  sub  potioribus  gruat.  Fieri  tamen  potcst  ut  Hiero- 
ducibus,  quam  erant  illi  tyranni  as-  nis  tempore  multa  adiecta  mutataque 
sentatores,  quibus  imperia  Hierony-  fuissent.  Glauean". 

mus  demandabat.     Gronovius   recte  8  He.vapylo]    Hexapylum   portam 

emendavit  miHfiaeqite,  pro  militi  at-  fuisse  istius  partis  Syracusarum,  (|uae 

r/ue.     At  quod  idem  iussit  legi  potio-  Tycha  dicebatur,  docet  Cluver.  Sicil. 

rw,  in  eo  iili  assentiri  non  potuiinus.  Ant.  i.  12.  cf.  infr.  xxv.  24.     Strothio 

Crev.  pars  quaedam  lubis  portae  proxima 

6  Adexcrcilum  obtincndum]  Ute.x-  eodemnomineappellatafuisse  videtur. 


198  TITI  LIVII 

U.  C.  538.  stat,  pars  ex  tectis  fenestrisque  prospectaiit,  et,  (juid  rci  sit, 

^-  ^'' ^'4-rogitant.     Oninia   luniinibus    collucent,  strepituque   vario 

coraplentur.     Armati  locis   patentibus  congregantur :    in- 

crmes  ex  Olympii  lovis  templo  spolia  Gallorum  Illyriorum- 

que,  dono  data  Hieroni  a  populo  Romano,  fixaque  ab  eo, 

detrahunt,  precantcs  lovcm,  ut  volens  propitius  pracbeat 

sacra  arma,  pro  patria,  pi'o  demn  delubris,  pro  libertate  sese 

armantibus.     Haec  quoque  multitudo,  stationibus  per  prin-  7 

cipes    regionum    urbis    dispositis,    adiungitur.      In    Insula 

inter  cetera  Andranodorus  praesidiis  firmat  horrea  pubHca. 

Locus,  saxo  quadrato  saeptus,  atque  arcis  in  modum  cmuni- 

tus,  capitur  ab  iuventute,  quae  praesidio  eius  loci  attributa 

erat,  mittuntque  nuntios  in  Achradinam,  horrea  frumen- 

tumque  in  senatus  potestate  esse. 

22.  Lxice  prima  popuhis  omnis  armatus  inermisque  in  Achra- 

Poiyaeni    dinam  ad  curiam  convenit.     Ibi  pro  Concordiae  ara,  quae 

oiatio  libe-  [jy  qq  gjf.^  Iocq  erat,  ex  principibus  unus  nomine  Polyaenus 

ratii.  concioncm  ct  hberam  et  moderatam  habuit :  '  Servitudinis  8 

'  indignitatisque  homines  expertos,  adversus  notum  malum 

'  irritatos  esse.     Discordia  civihs  quas  importet  clades,  au- 

'  disse  magis  a  patribus  Syracusanos,  quam  ipsos  vidisse. 

'  Arm.a  quod  impigre  ceperint,  landare  :  magis  laudaturum, 

'  si  non  utantur,  nisi  uUima  necessitate  coacti.     In  praesentia 

'  lcgatos  ad  Andranodorum  mitti  placcre,  qui  dcnuntient, 

'  ut  in  potestate  senatus  ac  popuH  sit :  portas  Insulae  pate- 

'  faciat,  reddat  praesidium,     Si  tutelam  ahcni  regni  suum  9 

'  regnum  veht  facere,  eundem  se  censere,  muUo  acrius  ab 

'  Andranodoro,  quam    ab   Hieronymo,   repeti    hbertatem.' 

Legatimit- Ab  hac  concioue  legati  missi  sunt.     Senatus  inde  haberi 

tuntur  ad    oocptus  cst :  quod  sicut,  regnante  Hierone,  manserat  pu- 

dorarn?"     bhcum  cousihum,  ita  post  mortem  eius,  ante  eam  diem, 

nulla  de  re  neque  convocati,  neque  consuhi  fuerant.     Ut 

ventum  ad  Andranodorum  est,  ipsum  quidem  movebat  et 

civium  consensus,  et  quum  ahae  occupatae  urbis  partes, 

tum  pars  Insulae  munitissima  vchit  prodita  atquc  ahcnata.  i 

Sed  cvocatum  eum  ab  legatis  Damarata  uxor,  fiha  Hicronis, 

inflata  adhuc  regiis  animis  ac   muhebri  spiritu,  admonet 


7  Per  principes  regionum]  Per  ]}n-  nov.  Praesidium  autem  hic  intelligit 
maiias  urbis  regiones.  Stroth.  Crevier.  locum  ipsum  praesidio  finna- 

8  Servitudiiiis']  Vocabulum  servi-  tum  ;  Strothius  vero  ita  vertit,  red- 
iudo  in  hoc  solo  Livii  loco  invenitur,  dat  civitate  iuventutem,  seu  eos  mili- 
nisi  quod  infr.  xxxix.  37.  incod.  Laud.  tes,  qui  praesidio  Insulae  attributi 
recurrit.     Ceterum  ap.  Festum,  Eri-  sunt. 

tudo  aut  servitudo  noiiitwr.   Expertus         i  Munitissima  velut prodita]  Yu^g. 

cum  genitivo  cx  Virg.  ot  Tacit.  etiam  r^elut  mtmitissimn,  pro  quo  vel  muni- 

lexica  habent.  tissima  coniecit  Gronov.,quem  Stroth. 

9  Ueddat  praesidium]  Ita  pro  vulg.  et  Bekker.  secuti  sunt. 
rccedat  praesidiiim    emendavit  Gro- 


LIB.  XXIV.    CAP.  23.  199 

•2snc])c  iisurpatao  Dionvsii  tvranni  vocis :  t|ua,  'pcdihus  tra-  u.  c.  538. 
'ctuni,nou  insidcntciu  c^iuo,  rclin(|ucrc  tyranni(lciu,'<lixcrit,  '^-  ^-  2'4- 
'(leberc.      Facilc  cssc  luonicnto,  (juo  (juis  vclit,  ccderc  ])os- 
'  scssionc  luagnac  fortunac :  faccrc  ct  ])ararc  cam  difficilc 
'  atque  arduum  esse.     Paullum  sumcret  spatii  ad  consul- 

*  tandum  ab  lcpjatis.     Eo  utcrctur  ad  arcesscndos  ex  Leon- 

*  tinis  militcs:  (juibus  si  })ccuniam  rcgiain  ])ollicitus  csset, 

*  omnia  in  ])otcstatc  eius  futura.'  Ilacc  mulicbria  consilia 
Andrauodorus  ncque  tota  as])crnatus  cst,  neque  cxtcm])lo 
accc])it :  tutiorcm  ad  opes  affcctandas  ratus  cssc  viam,  si  in 
])raeseutia  tempori  cessisset.  Itaque  legatos  rcruintiare 
iussit,  futurum  se  in  senatus  ac  po]iuli  ])otestate.  Postero 
die  lucc  j:)rima,  ])atcfactis  Insulac  ]oortis,  in  forum  iVchradi- 
nac  vcnit.  Ibi  iu  aram  Concordiac,  ex  qua  ])ridiG  Polyae- 
nus  concionatus  crat,  csccndit :    orationcmque  cam   orsus 

est,  qua  ])rimum  cunctationis  suae   vcniam  ])ctivit.     '  Se  Oratio  eius 
*enim  clausas  habuissc  portas,  non  scparantcm  suas  res  a^^  Syrdcu- 

,       I  !•    •  1         •      •  I      1     !••        •  •   /•    •  sunos. 

pubiicis,  sed  strictis  scmel  gladns  tnncntem,  qui  nnis  cae- 

*  dibus  csset  futurus :  utrum,  quod  satis  libertati  foret,  con- 

*  tenti  necc  tyranni  csscnt,  an,  quicunquc  aut  ])ro]iinquitate, 
'aut  affinitate,  aut  aliquibus  ministcriis  rcgiam  contigisscnt, 

3  '  alicnae  cnl])ae  rci  trucidarcntur.  Postquam  animadvcrtit, 
'cos,  qui  libcrassent  ])atriam,  servarc  etiam  libcratam  vellc, 

4 '  atquc  undique  consuli  in  medium  ;  non  dubitasse,  quin  et 

5 '  cor])us  suum,  ct  cetera  omnia,  quae  suae  fidei  tutelaeque 
'essent,  quoniam  eum,  qui  mandasset,  suus  furor  absum- 
'psisset,  patriae  restitueret.'  Conversus  deinde  ad  interfe- 
ctores  tyranni,  ac  nomine  a]ipellans  Thcodotum  ac  Sosim : 
'  Facinus,'  inquit,  '  memorabile  fecistis.  Sed,  mihi  creditc, 
'inchoata  vestra  gloria,  nondum  perfecta,  est;  periculum- 

6'que  ingens  manet,  nisi  paci  et  concordiae  consulitis,  ne 
'  libera  efferatur  respublica.' 

Post  hanc  orationem  claves  portarum  pecuniaeque  regiae      23. 

2  Pedibns  tractinn]  cf.  Diod.  Sic.  Exponit  Sigonius  :  ne  libera  intereat 
xiv.  8.  qui  Philistum  huius  vocis  auc-  respublica  ;  ne  id  unum  ex  morte 
torem  tradit.  tyranni  fructus  capiat,  ut  libera  in- 

3  Postquam  animadvertit]  Anim-  tereat.  Interpretationem  suam  firmat 
adverterit,  quod  orationis  sententia,  consimili  exemplo  infr.  xxviii.  ^S. 
utpote  obliqua,  postulat,  ex  emenda-  Meo  unius  funere  clata  esset  respu- 
tione  Gronov.  reposuerunt  Stroth,  et  blica.  Aliter  intelligit  Gronovius, 
Bekker.  nempe,  ne  respublica  libertati  recens 

4  Undique  consnli  i7i  medium}  Ne-  partae  moderari  nequeat,  et  eam  in 
minem  sibi  proprias  opes  quaerere,  lasciviam  vertat.  Nobis  potior  vide- 
sed  undique  conspirari  in  communem  turSigonii  interpretatio.  Crev.  Equi- 
sahitem.  Crev.  dem  contra  Crevierii  et  Strothii  opi- 

5  Quae  suae  fidei  tutelaeque  es-  nionem  cum  Gronoviis  Duker.  Dra- 
sentl  (-iuae  ad  suam  fidem  tutehim-  kenb.  et  Douiat.  censeo  hunc  locum 
que  pertinercnt,  quac  suae  tidei  tu-  ita  vertendum  esse  "  ne  respublica  in- 
enda  commissa  essent.  CiiEv.  solentius  se  efferat." 

6  Ne  libera  cffcratur  respublica] 


200  TITI    LIVII 

U.  C.  538.  ante  pedes  eorum  posuit.     Atque  illo  quideui  die  dimissi 

A.  C.  214.  ex  coucione  laeti,  circa  omnia  fana  deum  supplicaverunt 

Praetores    cum  couiugibus  ac  liberis :  postero  die  comitia  praetoribus 

Syracitsis    creaudis  liabita.     Creatus  in  primis  Andranodorus ;  ceteri 

magna  ex  parte  interfcctores  tyranni :  duos  etiam  absentes, 

Sopatrum  ac    Dinomenem,  fecerunt.      Qui,   auditis,  quae 

Syracusis  acta  erant,  pecuniam  regiam,  quae  in  Leontinis 

erat,  Syracusas  devectam,  quaestoribus  ad  id  ipsum  creatis 

tradiderunt :  et  ea,  quae  in  Insula  erat  et  Achradina,  tra-  7 

dita  cst;  murique  ea  pars,  quae  ab  cetera  urbe  nimis  firmo 

munimento  intersaepiebat  Insulam,  consensu  omnium  de- 

iecta  est.     Secutae  et  ceterac  res  hanc  inclinationem  ani- 

moriun  ad  libertatem. 

Hippocra-       Hippocrates  atque  Epicydes,  audita  morte  tyranni,  quam 

tes  et  Epi-  Ilippocrates,  etiam  nuntio  interfecto,  celare  voluei'at,  de- 

cydes  re-  ■'•.'^  -t  -i  •      •  i  •     •  •!  •  i 

(lire  veiie  serti  a  miutibus,  quia  id  tutissimum  ex  praesentibus  vide-  8 
se  ad  ilan- batur,  Syracusas  rediere.  Ubi  ne  suspecti  obversai-entur, 
nibalem  si-  tanqQjni^  novandi  res  aliquam  occasionem  quaerentes,  prae- 
tores  primum,  dein  per  eos  senatum  ademit.  '  Ab  Hanni- 
'bale  se  missos'  praedicant  'ad  Hieronymum,  tanquam 
'amicum  ac  socium.  Paruisse  imperio  eius,  cuius  impe- 
'  rator  suus  vokierit.  Velle  ad  Haunibalem  redire.  Cete- 
'  rum,  (juum  itcr  tutum  non  sit,  vagantibus  passim  per 
'  totam  Siciham  Romanis  armis,  petcre,  ut  praesidii  dent 
'  ahquid,  quo  Locros  in  Itaham  perducantur.  Gratiam 
'  magnam  eos  parva  opera  apud  Hannibalem  inituros.' 
Facile  res  impetrata:  abire  enim  duces  regios,  quum  peri- 
tos  mihtiae,  tum  egentes  eosdem  atque  audaces,  cupiebant : 
sed,  ([uod  volebant,  non,  (juam  maturato  opus  crat,  naviterg 
expediebant,  Interim  iuvenes  mihtares  et  assueti  mihtibus, 
nunc  apud  eos  ipsos,  nunc  apud  transfugas,  (juorum  maxima 
pars  ex  navahbus  sociis  llomauoriun  erat,  nunc  etiam  apud 
infimae  plebis  homines,  crimina  serebant  in  senatum  opti- 
matcsque :  '  id  mohri  clam  eos  atquc  struere,  ut  Syracusae 
'  per  speciem  reconcihatae  societatis  in  ditione  Romanorum 
'  sint ;  dein  factio  et  pauci  auctores  focderis  renovati  domi- 
'  nentur.' 
2-1.  His  audiendis  credendisquc  opportuua  muUitudo,  maior 

in  dies,   Syracusas  conlluebat:    nec   Epicydi  solum   spem 

7  Et  ea^  quae  in  Insula  erat  et  Iranslata  est.  Crev.     Crevierium  se- 

Achradina,  tradUa  est^t    Campamis,  quitiir  Bekker. 

Andreas,  duo  mss.  a  Gronovio   me-         8  /f/]   Nempe,  ut  Syracusas  redi- 

morati,  et  omnes  nostri,  carent  parti-  rent.  Cuev. 

cula  et :   plerique  autem  ex  his  m.ss.         <)  A'a.vit€r'\  Sup]>lenda  est  cx  scnsu 

Iiabent  Acltradinarn :    quiclam   etiam  particula  lam,  quae  rcspondcat  prae- 

Iranshila  est.     Atque   hoc   modo   lc-  cedcnti    (/uayn.      Non    tam    navitcr, 

gendum    videtur:     Et   ea   (pecunia)  (juam  maturato  opus  erat.  Crev. 
quac    in   Insnla    erat,    Achrudinum 


LIB.  XXIV.    CAP.  25.  201 

novan(hu-uin    reruin,   sed    Antlranodoro    eliain,    praebebat.  V.  C.  538. 
Qui,  tessus  taudein  uxoris  vocibus,  nioncntis,  '  ^inie  illud'^  ^-  ^'•^* 

,  ,.  1  X      u    i.  •  AridrHno- 

'esse    tempus    occuj)andi    res,    duni    turbata   onnuu    nova,i„msty- 
'  atque    ineondita   libertate    cssent,   dum    regiis  stipendiis  liiniiidem 
'  pastus  ol)vcrsaretur  milcs,  dum  ab  Ilannibalc  missi  duees '^***^^'''*** 
'assueti  militibus  iuvarc  posscnt  inccpta,'  cum  Tliemisto, 
cui  Gelonis  fdia  nupta,  rem  consociatara  paueos  post  dics 
Aristoni  cuidam  tragico  actori,  cui  ct  alia  areana  commit- 
tcre    assucrat,  incautc   a])erit.      Huic   et  genus  et  fortuna 
honesta  crant;  nec  ars,  cpiia  niliil  talc  apud  Graccos  pudori 
cst,  ca  deformabat.     Itaque,  fidem  potiorem  ratus,  quam 
patriac  debebat,  indicinm  ad  practorcs  dcfcrt.     Qui,  ubi  Otciditur 
rera  haud  vanara  essc  ccrtis  indiciis  corapercrunt,  consukis  '^"."'  ^  '"■" 

.,  .  •  1-  1    /•  •        nusto. 

semoribus,  ct  auctoritate  eormn  praesiuio  ad  lores  posito, 
ingressos  curiani  Theraistum  atque  Andranodorum  intcrfe- 
ccrunt:  et,  quura  tumuUus  ab  re  in  specicra  atrociore, 
causani  ahis  ignorantibns,  ortus  csset,  silentio  tandeni  facto, 
indicem  in  curiam  introduxerunt.  Qui  quura  ordinc 
omnia  edocuisset,  et  principium  coniurationis  factum  ab 
Harmoniae  Gelonis  fdiac  nuptiis,  quibus  Themisto  iuncta 
cssct;  Afronnn  llispanoriuncjue  auxihares  instructos  ad 
caedera  j^raetoruni  principunKpic  ahorum  ;  bona([ue  corura 
praedae  futura  interfectoribus  ]>ronuntiatura  ;  iam  nierce- 
narioruni  nianura  assuetani  iraperiis  Andranodori  ])aratam 
fuisse  ad  Insuhmi  rursus  occupandara;  singula  dcinde,  quae 
per  quosque  agerentur,  totamquc  viris  arraisque  instructam 
coniurationera  ante  oculos  posuissct ;  scnatui  quideni  tam 
iure  cacsi,  quam  Hieronymus,  videbantur.  Ante  curiani 
variae  at(jue  incertae  rerura  raultitudinis  chxmor  erat:  (juam, 

1  ferociter  rainitantera  in  vestibulo  curiae,  corpora  coniurato- 

2  rura  eo  mctu  comprcsserunt,  ut  silentes  integram  plebem 
in  concionem  sequerentur.     Sopatro  mandatura  ab  senatu 

3  et  ab  coUegis,  ut  verba  faceret.     Is,  tanquam  reos  ageret,      25. 
ab  anteacta  vita  orsus,  quaecun((uc  jwst  Hieronis  niortem 
sceleste  atquc  impie  facta  essent,  Andranodorum  ac  The- 

4mistum  arguit  fecisse.     '  Quid  enim  saa  sjionte  fecisse  Ilie-^^pa*" 
'  ronymura  pucrura,  ac  vixdum  pubescentcra  faccre  ])otu- ^"^^•'°"* 
'  isse  .''    1  utores  ac  raagistros  cuis  sub  aliena  mvidia  regnasse.  tynmnos. 
'  Itaque  aut  antc  Hicronyraum,  aut  certe  cura  Hieronymo 
'  perire  eos  debuisse.     At  illos,  debitos  iara  morti  dcstina- 

1  Corpora  coniiiratorum]  sc.  Pro-         3   Tanquam  recs  afferei]  h.  e.  Ac- 
iecta  et  cxpositii.  Groxov.  cusaret.     Sic  supr.  iv.  42.  reum  per- 

2  Intetiram  p/e/jem]  Reliquam,non-     affere  cst,  accusatione  efficere  ut  dam- 
dum   animi   niotu    corruptam,  niliil-     natur.  Kasch. 

dum  conititutum  habentcm,  sed  quae  .).  Sita   sponte  fecisse]  Vocem  fe- 

rcm    integram    in    concione    iiuuivc,  cisse,  probante  Gronov.  delevit  Bck- 

atque   tum   de  ea  constituere  vclict.  ker. 
SrKorii. 


202  TITI  LIVII 

U.  C.  538. '  tosque,  alia  nova  scelera  post  mortem  tyranni   molitos : 
"'•^•'palam  primo,  quum  clausis  Andranodorus  Insulac  portis 
'  hereditatem  regni  creverit,  quaeque  procurator  tenuerat,  5 
'  pro  domino   possederit ;    proditus  deinde  ab  iis,  qui  in  6 
'  Insula   erant,    circumsessus    ab    universa    civitate,    quae 
'  Achradinam   tenuerit,  nequicquam   palam   atque    aperte 
'petitum  regnum,  clam  et  dolo  affectare  conatus  sit,  et  ne 
'  beneficio  quidem  atque  honore  potuerit  vinci,  quum  inter  7 
'liberatores  patriae  insidiator  ipse  libertatis  creatus  esset 
'  praetor.     Sed  animos  iis  regios  regias  coniuges  fecisse,  8 
'alteri  Hieronis,  alteri  Gelonis,  filias  nuptas.'     Sub  hanc 
vocem  ex  omnibus  partibus  concionis  clamor  oritur,  nullam 
earum  vivere  debere,  nec  quemquam  supercsse  tyrannorum 
stirpis.     Haec  natura  multitudinis  est ;  aut  servit  humiliter, 
aut  superbe  dominatur:   hbertatem,  quae  media  est,  necg 
spernere  modice,  nec  habere  sciunt:  et  non  ferme  desunt 
irarum  indulgentes  ministri,  qui  avidos  atque  intemperantes  i 
})lebeiorum  animos  ad  sanguincm  et  caedes  irritent.     Sicut 
Stirps  regia  tum  cxtemplo  pi'aetores  rogationem  promulgarunt :  accep- 
interficitur.  f.^q^^g  paene  prius,  quam  promulgata,  est,  ut  omnis  regia 
stirps  interficeretur :    missique   a   praetoribus   Damaratam 
Hieronis,  et  Harmoniam  Gelonis  fihas,  coniuges  Andrano- 
dori  et  Themisti,  interfecerunt. 
26.  Heraclca  erat  fiha  Hieronis,  uxor  Zoippi ;  qui,  legatus 

ab  Hieronymo  ad  regem  Ptolemaeum  missus,  vohintarium 
consciverat  exsihum.  Ea  quum  ad  sc  quoquc  veniri  prae-  2 
scisset,  in  sacrarium  ad  penates  confugit,  cum  duabus  fiha- 
bus  virginibus,  resolutis  crinibus,  miserabilique  alio  habitu: 
Preces  He-  et  ad  ca  addidit  preces,  nunc  per  memoriam  Hieronis  pa-  3 
IlierFil  *^^^'  Gelonisque  fratris;  'ne  se  innoxiam  invidia  Hieronymi 
'  conflagrtire  sinerent.     Nihil  se  ex  regno  ilhus,  praeter  ex- 

5  Hereditatem  regni  creverif^  He-  perio,  ut  tamen  non  descendat  ad  hu- 
reditntem  cernere  est  proprie  delibe-  mile  ac  deforme  obsequium.  Crev. 
rare,  utrum  eam  velimus  adire  necne,  i  Intempercmtes  plebeiorum  ani- 
iinde  cretio  dicitur  spatium  tempo-  mos]  Vox  plebeiorum  est  ab  ingenio 
ris,  quod  ad  id  deliljerandum  datur  emendatorum.  Scripti  hic  omnes  cor- 
heredi  atestatore;  deinde,  quod  hanc  rupti ;  sed  ita  ut  a  sese  invicem  non 
deliberationem  fere  sequitur,  illam  multum  discedant:  publiciorum,  vel 
adire.  cf.  Ernest.  Clav.  Cicer.  Peri-  plubiciorian,  vel  aliud  quid  simile 
zon.  ad  Sanctii  Minerv.  780—795.  praeferunt.  Solus  Victor.  codcx  id 
Rup.  habet  quod  sanum  videri  possit,  wi- 

6  Pro  domino']  Tanquam  dominus.  iemperantes  suppliciorum  :  qui  semel 
Crev.  accensi  ad  saevitiam,  nullum  suijpli- 

7  Vinci]    Flecti  ad  respectum  li-  ciis  modum  facere  sciant.  Crev. 
bertatis  amoremque  patriae,  et  deter-  2   Veniri  praescissef]  Ita  pro  vulg. 
reri  a  tyrannicis  consiliis.  Crev.  venire  emendavit  Gronov. 

8  Animos  iis  regios']    Animos  re-  3  Nunc  per  memoriam']  Nunc.  h.e. 
gnandi  avidos.  Crev.  primo,  sibi  ut  parceretur, rogabat,  tum, 

9  Libertatem  .  .  .  spernere  modice]  omissis    pro   se   precibus,   jjuenis   ut 
Libertatem  is  modice  spcrnit,  qui  ita  saltem  parcerent,  orare  institit.  Str. 
se  subicctum  csse  patitur  altcrius  im- 


LIB.  XXIV.    (3AP.  2r..  203 

'.silium  viri,  liahere  :  net|iie  fortiuumi  .siiaiu  eandeni  vivo  U.  C.  538. 
'  I  lieronynio  lui.sse,  (|uam  sorori.s ;  ne^iue  interleelo  eo^'^'-^''»- 
'  eausam  eandem  csse.  Quid  ?  (|U()(1,  si  Andranodoro  eon- 
'  silia  proeessissent,  illa  eum  vinj  luerit  ref^natura;  sibi  cum 
'  ecteris  scrviendum.  Si  (}uis  Zoippo  nuntict,  intcrfcctum 
'  1  lieronYmum,  ac  libcratas  Syracusas,  cui  dubium  cssc, 
'([uin  extemplo  e(msccnsurus  sit  navim,  at(]ue  in  patriam 

4'rediturus?  Quantum  spes  hominum  falli  I  In  liberata 
'  j)atria  eoniu<i;em  eius  ae  lil)eros  de  vita  dimicarc  ;  (juid 
'  obstantes  libertati,  aut  legibus  ?  Quod  ab  sc  cuiquam 
'  perieulum,  a  sola  ac  propc  vidua,  ct  puellis  in  orbitate  dc- 

5 '  gcntibus,  essc  ?  At  cnim  periculi  c[uidcm  nihil  ab  se 
*  timcri :  invisam  tamcn  rcg;iam  stiqicm  csse.  Ablcgarcnt 
'  ergo  proeul  ab  Syracusis  Sicilia(|ue,  ct  as])ortari  Alexan- 
'  driani  iuberent,  ad  virum  uxorcm,  ad  patrem  filias.'     Aver- 

6sis  auribus  animisf]ue,  casse  ne  tem|ms  tercretur,  ferrum 
quosdam  ex])cdientes  eerncbat.  Tum,  omissis  pro  se  pre- 
cibus,  '  puellis  ut  saltcm  parcerent,'  orare  institit :  '  a  qua 
'  aetatc  etiam  hostes  iratos  abstincre ;  ne,  tyrannos  ulcis- 
'  cendo,  quac  odissent,  scelera  i])si  imitarcntur.'  Intcr 
haee  abstractam  a  penctralibus  iugulant:  in  virgines  deindc, 
rcs]xn-sas  matris  cruor(>,  impctum  faciunt.  Quae,  ahcnata 
mente  simul  luetu  mctucjuc,  velut  cajitae  furore,  eo  cursu 
se   ex  saerario  prori])uerunt,  ut,  si  cffugium  ])atuissct  in 

7  publicum,  impleturae  urbem  tunmltu  fuerint.  Tum  quo(]ue 
haud  magno  aedinm  spatio,  inter  mcdios  tot  armatos,  ali- 
(]uoties  integro  corpore  cvaserunt :  tenentibusque,  quum 
tot  ac  tam  validae  eluctandae  manus  essent,  sese  eripu- 
erunt :  tandcm,  vulneribus  confectae,  quura  omnia  reples- 
sent  sanguine,  exanimcs  corrucrunt ;  caedemque  pcr  se 
miserabilem  miserabiliorem  casus  fecit,  (]uod  paullo  post 
nuntius  venit,  mutatis  repente  ad  misericordiam  animis,  ne 


4  Spes  homhiiim  falli]  Ita  pro  que  sensus  efficeretur.  Et  giiasi  tani 
vulg.  fdllit,  (juae  in  oratione  obliqua  facile  in  casse  mutatum  est,  quam 
stare  non  potest,  coniecit  Gronov.  infr.  xxv.  3.  quassae  naves  in  cassac 

5  At  enim^l  cf.  Supr.  xxii.  60.  Hae  naves,  praesertim  si  corruptela  orta 
particulae  eleganter  inserviunt  obie-  est  tum,  cum  adhuc  in  Livio  (j/uase 
ctionibus,  quas  nobis  ipsi  facientes  pro  fjnasi  legebatur.  Ilanc  cnim  or- 
deinde  refellimus.  Stroth.  thographiam    Livio    propriam   fuisse 

6  Casse  ne  tempus  terereturl  Ad-  testis  est  Quinctilianus  i.  7.  p.  49. 
verbium  casse  alibi  non  occurrere  Quassei  jsro  quasi  saepe  in  lapidibus 
animadvertit  Drakenb.  cf.  Ruhnken.  antiquis  legi,  docet  Mazochius  de 
Opusc.  p.  714.  "  Hoc  vocabuhmi,  tan-  Campan.  Amphith.  p.  153.  Certe 
quam  probum,  affertur  ex  hoc  loco  casse,  unde  male  pedem  intulit,  ab- 
corruptissimo,  qui   Gronovii  et  alio-  eat." 

rum  interj)retum  ingenia  vehementer  7  Tum  quoque'\    Quamvis  efiiigere 

torsit.     Repone  quod  sententiae  vis  non  potuerint  in  publicum,  et  Jiaud 

postuhit,     quasi     tempics    tcreretur.  magno  aedium  spatio  inclusae  reman- 

Quasi  ubi  semel  in  casse  abiisset,  re-  serint.  Crev. 
liqua  interpolata  sunt,  ut  qualiscun- 


204  TITI  LIVII 

U.  c.  5,^8.  interficerenlur.  Ira  deinde  ex  niisericordia  orta,  quod  adeo 
A.  C.  2i4festinatum  ad  suppliciuni,  neque  locus  poenitendi,  aut  re- 
gressus  ab  ira  relictus  esset.  Itaque  fremere  multitudo,  et 
in  locum  Andranodori  ac  Themisti  (nam  ambo  praetores 
fuerant)  coniitia  poscere  :  quae  nequaquam  ex  sententia 
praetorum  futura  essent. 

27.  Statutus  est  comitiis  dies  :  quo,  necopinantibus  omnibus, 
Epicytles  unus  ex  ultima  turba  Epicydem  nominavit,  tum  inde  alius 
crates^rae-  Hippocratem.  Crebriores  deinde  eae  voces,  et  cum  haud 
tores  fiunt.  dubio  assensu  multitudinis  esse.     Et  erat  confusa  concio, 

non  populari  modo,  sed  mihtari  quoque  turba,  magna  ex 
parte  etiam  perfugis,  qui  omnia  novare  cupiebant,  per- 
mixtis.  Praetores  dissimulare  prirao,  et  trahenda  re  esse  :  8 
postremo  victi  consensu,  et  seditionem  metuentes,  pronun- 
tiant  eos  praetores,  Nec  iUi  primo  statim  creati  nudare, 
Legati  ad  quid  vellent :  quanquam  aegre  ferebant,  et  de  indutiis 
Appiuni  dierum  decem  leo-atos  isse  ad  Au.  Claudium,  et,  impctratis 
]is,  aiios,  qui  de  loederc  antiquo  renovando  agerent,  nnssos. 
Ad  Murgantiam  tum  classem  navium  centum  Romanusg 
habebat,  quonam  evadcrent  motus  ex  cacdibus  tyrannorum 
orti  Syracusis,  quove  eos  ageret  nova  atque  insohta  hbertas, 
opperiens.  Per  eosdem  dies  quum  ad  Marcellum,  veni- 
entera  in  Siciham,  legati  Syracusani  missi  ab  Appio  essent, 
auditis  conditionibus  pacis,  Marcelhis,  posse  rem  convenire 
ratus,  et  ipse  legatos  Syracusas,  qui  coram  cum  pi-aetoribus 
de  renovando  foedere  agerent,  misit.  Et  iam  ibi  nequa- 
Turbiie  Sy- quam  eadcm  quies  et  tranquillitas  erat.  Postquam  Pu- 
racusis.  nicam  ch\sscm  accessisse  Pachynum  allatum  est,  dempto 
timoro  Hippocrates  et  Epicydes,  nunc  apud  mercenarios 
mihtes,  nunc  apud  transfugas,  prodi  Romano  Sjn-acusas, 
criminabantur.  Ut  vero  Appius  naves  ad  ostium  portus, 
quo  ahae  partis  hominibus  animus  accederet,  in  statione  i 
habere  coepit,  ingens  in  spcciem  criminibus  vanis  acces- 
scrat  fides :  ac  primo  etiam  tmnukuosc  decurrerat  muki- 
tudo  ad  prohibendos,  si  in  terrara  egrederentur. 

28.  In  hac  turbatione  rerum  in   concionem  vocari  placuit.  2 
Ubi  quum  aUi  aho  tendercnt,  ncc  procul  seditione  res  esset. 


8  Trahenda  re  me]  In  co  essc,  id  pocrates  et  Epicydes;  h.  c.  qui  partis 
agere,  ut  extraherent  rem.  Gronov.  Jiomanae  essent.  Aliae  antique  pro 
Ceterum  iii  trahenda  re  lcgendum  genitivo  alius.  Ea  voce  bls  usus  est 
censet  Duker.  Cie.  de  Div.  ii.  30.     Sic  et  tam  niilli 

9  Murffantiaml    ^l'^'-   crat   huius  consilii  ap.  Terent.  Crev. 
nominis  urbs  in  Samnio,  cuius  men-  2   Turbatione]  Praeter  Livium  hac 
tio  tit  supr.  X.  17.     Hoc  loco  Siciliae  voce  uemincm  antiquiorum  usum  fu- 
oppidum  intelligendum  esse,  per  se  issc  nionet  Drak.  lieet  quaedam  ex- 
patet.  SriioTii.  empla  ap.  rccentiores  sciiptores  cx- 

I   Aliae  partis  hominibiis]    lis  qui  stcnt. 
alia  sentiront  et  vcllcnt,  quam  llip- 


LIH.   WIV.    CAP.  2!».  ijo.-,  ' 

.\{)()Il()uidcs  j)rinci))inii  imus  orationcui  salutarcni,  ut  in  tali  1/.  C  53K. 
tciui)orc,  liahuit:   '  Ncc  spcni  .salutis,  ncc  pcrnicicni  propi- '^-  ^-  ■2'4- 
'  orcm  un{|uani    civitati  ulli  tuissc.     fei  enim  uno   anmio,i.J,.^i„,_.j. 
'onincs  vcl  ad  Ilomanos,  vcl  ad  Carthaf^inicnscs  inclincnt,  ri»  omtio. 
.■? '  nullius   civitatis   statum  fortunatiorcm    bcatiorcmvc   forc. 
'  Hi  alii  alio  traliant  rcs,  non  intcr  Pocnos  llomanos()uc  bel- 
'  lum  atrocius  forc,  (juam  intcr  ipsos  Syracusanos:  quum 
'  intra  cosdcm  muros  pars  utraque  suos  cxercitus,  sua  arma, 
'  suos  habitura  sit  duces.     Itaque,  ut  omnes  idem  sentiant, 

*  summa  vi  agcndum  esse :  utra  societas  sit  utilior,  eam 
'  longe  minorcm  ac  lcvioris  momcnti  consultationcm  essc. 
'  Sed  tamcii  llicronisjiotius,  (juam  Ilicronymi,  auctoritatem 
'  sequcndam  in  sociis  Icgcndis,  vcl  ({uin^iuaginta  annis  fcli- 

4'citcr  expertam  amiciliam  nunc  incognitac,  quondam  infi- 

5'deli,  pracfcrcndam.     Essc  etiam  momenti  ali(juid  ad  con- 

'silium,  (|uod  Carthaginiensibus  ita  pax  ncgari  possit,  ut 

'  non  uticjue  in  pracscntia  bellum  cum  iis  gcratur :    cum 

*  Romanis  cxtemplo   aut  pacem,   aut   bellum   habendum.' 
6  Quo  minus  cupiditatis  ac  studii  visa  est  oratio  habere,  eo 

plus  auctoritatis  habuit.     Adicctum  cst  praetoribus  ac  de- 
lectis  senatorum  mililarc  ctiam  consilium :    iussi  et  duccs 
ordinum  praefectiquc  auxiliorum  simul  consulcrc.      Quum  Pax  cuni 
saepe  acta  rcs  cssct  magnis  certaminibus,  postremo,  quia  ^^"V  ^^- 
belli  cum  Romanis  gcrcndi  ratio  nuUa  apparebat,  pacem  '^*^''"'*"''- 

7fieri   placuit,    mittique    cum   iis   legatos    ad    rcm    confir- 
mandam. 

Dies  haud  ita  multi  intercesscrunt,  quum  cx  Leontinis      29. 
legati,  praesidium    finibus   suis   orantes,    vencrunt ;    quac  PiaesiUium 
legatio  peropportuna  visa  ad  multitudinem  inconditam  ac  '"'"'*"'■  "^ 
tumultuosam    cxonerandam,    ducesque    eius    ablegandos. 
Hippocrates  praetor  ducere   eo  transfugas  iussus:    secuti 
multi  ex  mercenariis  auxiliis  quattuor  millia  armatorum 
effecerunt.     Et  mittentibus   et  missis  ea   laeta  expeditio 

sfuit.    Nam  et  illis,  quod  iam   diu  cupiebant,  novandi  res 

3  Bcaiioremve}  Ac  beatiorem  cx  6  Quo  mimis  cupiditalisl  Recte 
emendatione  Salniasii  recepit  Bek-  cxponit  Crevier.  cupiditalem  studiuni 
ker.  partixim,  qiio  sensu  saepius  usurpa- 

4  Xunc  incoffnitae,  quondam  in-  tam  viJemus  ap.  Ciceronem.  cf.  Or. 
fideVi]  Amicitiae  Cartliaginiensium,  pro  Marc.  9.  et  pro  Caec.  8.  At  quum 
nunc  ineognitae,  quia  nova  sit,  et  diu  ad  sequens  .ttudii  perinde  intelligen- 
iam  non  experta;  quondam  infideli,  dum  sit  partium,  in  interpretando 
quia  olim,  quiim  ante  amicitiam  cum  distinguendae  erunt  hae  voces.  Str. 
Romanis  initam  Syracusani  socios  ■j  Mittique  cum  ii.f]  h.e.  CumRo- 
Carthaginicnses  habuissent,  eos  infi-  manis  legatis  a  Marcello  missis,  de 
deles  senserant.  Crev.  quibus   in    cap.    praecedente   mentio 

5  Esse  etiam  momenti  aliquid  ad  facta  est.  Crev. 

consi/imti]  Ad  consilium  captandum,  8  Xam  et  iilisl  lUis  ad  proximum 

in  eo  quoque  aliqiiid  momenti  esse,  missis,  hi  ad  remotius  mittentibiis  re- 

id  quoque  valere  aliquantum  dehere,  ferendum  est.    cf.  supr.  iii.   72.  infr. 

quod  ....  Crev.  XXX.  30.  Stroth. 


'  206  TITl  LIVIl 

U.  C.  538.  occasio  data  est ;  et  hi,  sentinam  quandam  urbis  rati  exliau- 
A.  C.  214.  stam,  laetabantur.  Ceterum  levaverunt  modo  in  praescntia 
velut  corpus  aegrum,  quo  mox  in  graviorem  morbum  reci- 
llipiiocni-  deret.  Hippocrates  enim  finitima  provinciae  Romanae 
tes  proviii-  primo  furtivis  excursionibus  vastare  coepit:  deinde,  quum 

ciam  Rom. '^  i    .  i  •  •  i,     a        •  •  t 

invadit.  ^"  tucndos  sociorum  agros  missum  ab  Appio  praesidmm 
esset,  omnibus  copiis  impetum  in  oppositam  stationem  cum 
caede  multorum  fecit.  Quae  quum  essent  nuntiata  Mar- 
cello,  legatos  extemplo  Syracusas  misit,  qui  pacis  fideni 
ruptam  esse  dicerent :  nec  belli  defuturam  unquam  causam, 
nisi  Ilippocrates  atque  Epicydes  non  ab  Syracusis  modo, 
Epicydes  ssd  tota  procul  Sicilia,  ablegarentur.  Epicydes,  ne  aut 
et  ipse  111    j.p^g  criminis  absentis  fratris  praesens  esset,  aut  deesset  pro 

Leontiiioa  .         i      ,     i,         '^     ,.  •  •      x  • 

proficisci-    partc  sua  concitando  bello,  proiectus  et  ipse  ni  L,eontnios, 

tur.  quia  satis  eos  adversus  populum  Romanum  concitatos  cer- 

nebat,  avertere  etiam  ab  Syracusis  coepit.     '  Nam  ita  eos 

'  pacem  pepigisse  cum  Romanis,  ut,  quicunque  populi  sub 

*  regibus  fuissent,  et  suae  ditionis  esscnt ;  nec  iam  libertate 

*  contentos  esse,  nisi  etiam  rcgnent  ac  dominentur.  Re- 
'  nuntiandum  igitur  iis  esse,  Leontinos  quoque  aequum 
'  censere  liberos  esse ;  vel  quod  in  solo  urbis  suae  tyrannus 
'  ceciderit,  vel  quod  ibi  primum  conclamatum  ad  libertatem, 
'  relictisque  regiis  ducibus  Syracusas  sit  concursum.     Itaque 

'  aut  cximendum  id  de  foederc  esse,  aut  legem  eam  foederis  9 

Leontini     '  non  accipicndam.'     Facile  multitudini  persuasum :  lega- 

^''''"'^"'^"^  tisque  Syracusanorum,  et  de  caede  stationis  Romanae  que- 

saiiis.         rentibus,  et  Hippocratem  atque  Epicydem  abire  seu  Locros, 

seu  quo  alio  mallent,  dummodo  Sicilia  cederent,  iubentibus, 

ferociter  responsum  est :   '  Neque  mandasse  sese   Syracu- 

'  sanis,  ut  pacem   pro   se   cum   Romanis  facerent :   neque 

'  teneri  alienis  foederibus.'     Haec  ad  Romanos  Syracusani 

detuierunt,  abnuentes,   '  Leontinos  in  sua  potcstate  esse. 

'  Itaque  integro  secum  foedere  bellum  Romanos  cum  iis  i 

*  gesturos.     Neque  sese  defuturos  ei  bello ;  ita  ut  in  potes-  2 
'  tatem  redacti  suae  rursus  ditionis  essent,  sicut  pax  conven- 

'  isset.' 
30.  Marccnus  cum  omni  exercitu  profectus   in  Leontinos, 

Leontino-   Appio  ouoquc  accito,  ut  altera  parte  aarffrederetur,  tanto 

rumurbsa      V  T/  *  1    •       •    *  iv^  •     •    . 

Marceiio    '^i'<^i<^>i"<-'  niilitum  cst  usus  ab  ira  mter  conditiones  pacis  niter-3 
capta.        fectae    stationis,    ut   primo    impetu    urbem    expugnarent. 


()  Legem  cam  foederis]  Foedus  hac  parte  laedi.  Crev. 

conditione  ictum.  Doer.  2  Ita  iitl  Ea  ]ege  ut.  Crev. 

I   Integro  secum  foedere}     Ita  ut  3  Ab  ira  .  .  .  interfectae  stationis] 

foedus  secum  integrum  intactumque  sc.  Ob  interfectam  stationem.     Trae- 

maneat.    Non  credituros  Syracusanos  positio    ab    saepe    causam    continct. 

foedus,  quod  Romani  secum  habeant,  supr.  v.  5.   \i.  2.  infr.  xxvii.  pp. 
heWci  advcisus  Leontinos  gerendo  ulla 


LTR  XXIV.    rW.  :)\.  -207 

TTippocralcs  iitciiic  Kpicydes,  postcinain  capi  inwros  n  riin;i;i-  iL  ('.  5.>«. 
(|uc  portas  vidcrc,  in  arccui  scsc  cnni  pancis  rcccpcrc.      Inilc  ^-  *'■  -'■♦• 
4chnn  noctc  Ilcrhcssuni  pcrf'n;iiunt.      Syracnsanis,  octo  niil- 
liuni  arinatoruni  a<;ininc  profcctis  doino,  ad  Mylain  flmncn 
nuntius  occurrit,  captani  urbcm  cssc ;   cctcra  falsa  mixla  Atmx  min- 
vcris  fcrcns:  cacdcni  ])romiscuam  militum  atquc  oppidano-^"'"'''^  «-'^c- 

i  ,  ,  .      *   .        ^  ^  (lein  L(;on- 

rum  factam,  ncc  qucmquam  pubcrcm  arbitran  su])cresse :  ti„j„  f,^^.^.^ 

5dirc])tam  urbcm  :  bona  locnplctium  donata.     Ad  nuntium  Syracusji- 

tam    atroccm    constitit    a<2;mcn ;     concitatisquc    omnibus,  ""'".^"" '-'''- 

_,      .  o  ,'   .  '      .  -,  ercitiiscon- 

duccs,  (crant  autcm   Sosis  ac   J^niomcncs)   (pna   af^crcnt,  ^.itjitur. 

6  consultabant.  'JVrroris  spccicm  haud  vanam  mcndacio 
pracbucrant  verberati  ac  securi  percussi  transfugac  ad  duo 
millia  hominum.  Cetcrum  Lcontinorum  militumque  ali- 
orum  ncmo,  j)Ost  captam  urbcm,  violatus  fucrat:  suaque 
omnia  iis,  nisi  quac  primus  tumultus  caj^tac  urbis  absum- 
pserat,  rcstitucbantur.  Ncc  ut  Leontinos  ircnt,  prodit^js  ad 
caedcm  commilitones  (uiorentes,  pcr])clli  potucrc,  ncc  ut 
eodcm  loco  ccrtiorcm  nimtium  cxspcctarcnt.  Quum  ad 
defectionem  inclinatos  animos  ccmerent  praetorcs,  scd  eum 
motum  haud  diuturnum  forc,  si  duccs  amentiae  sublati 
essent;  exercitum  ducunt  Mcp;aram:  i|)si  cum  paucis 
cquitibns  Hcrbessum  proficiscuntur,  spc,  tcn-itis  omnibus, 
pcr  jDroditionem  urbis  ])otiundae.  Quod  ubi  frustra  iis  fuit 
inccptimi,  vi  agcndum  rati,  postcro  dic  Megaris  castra 
movent,  ut  Hcrbcssum  omnibus  co])iis  o]^]iugnai-cnt.  Jli])-  Ilipiiocra- 
])ocratcs  et  Epicydes,  non  tam  tutum  prima  spccie,  cjuam  ^cs  «t  Epi- 

7  unum,  spe  undique  abscisa,  consilium,  esse  rati,  ut  se  militi-  pe,mittunt. 
bus  ])ermitterent,  et  assnetis  magna  ex  parte  sibi,  et  tum 

fama  caedis  commilitonum  accensis,  obviam  agmini  procc- 
dunt.  Prima  forte  signa  sexcentorum  Cretensium  crant, 
qui  apud  Hicronymum  meruerant  sub  iis,  et  Hannibalis 
beneficium  habebant,  capti  ad  Trasimenum  intcr  Koman- 
orum  auxilia,  dimissique.  Quos  ubi  ex  signis  armorumque 
habitu  cognovere  Hij^pocratcs  atque  Epicydcs,  ramos  oleae 

8  ac  velamenta  alia  sup])licum  ]3orrigentes,  orarc,  '  ut  recipe- 
'  rent  sese,  receptosque  tutarentur,  neu  ]:>roderent  Syi-acu- 

9 '  sanis,  a  qnibus  mox  i]isi  trucidandi  populo  Romano  dedc- 
'rentur.       Enimvero,'    conclamant,    '  bonum    ut    animum       .31. 


4  Ilerbessum}  C\n\evms  Erbess?im  ris  ;  vim  terrendi,  quae  aliquo  colorc 
scribit,  ut  cuius  nomen  a  voce  E7-e-  niteretur.  Crev. 

bus   deductum   sit :   sc.  oppidum  Si-  7  Spe  undique  abscisal    cf.  Supr. 

ciliae  ad  fontes  Anapi  fluminis.  15.    Yulg.  abscissa. 

5  r)o«a/«]  Intellige,militibus.    Ce-  8   Velajiienta  alia  snppHcnm}    In- 
terum  legisse  alibi  haud  memini  res  fulas,  et  «luae  alia  a  supplicibus  por- 
donata,   absolute    positum.   sine   no-  rigi  et  praetendi  solent.  Crev. 
mine  eius,  cui  donata.  Stroth.  9  Ipsi]    Intellige  ipsos  Cretenses, 

6  Terroris  speciem  haud  vatiam]  ad  quos  liic  sermo  dirigitur.  Crf.v. 
Speciosam   aliquam   materiem  terro- 


208  TITI    LIVII 

U.  C.  538. 'haberent:  omnem  se  cuni  illis  fortmiam  subituros.'  Inter 
A.  C.  214.  i^Q^  colloquium  signa  constiterant,  tenebaturque  agmen : 
necdum,  quae  morae  causa  foret,  pervenerat  ad  duces. 
Postquam  Hippocratem  atque  Epicydem  adesse  pervasit  i 
rumor,  fremitusque  toto  agmine  erat  haud  dubie  approban- 
tium  adventum  eorum ;  extemplo  praetores  citatis  equis  ad 
prima  signa  perrexerunt,  '  Qui  mos  ille,  quae  hcentia  Cre- 
'tensiura  esset,'  rogitantes,  'colloquia  serendi  cum  hoste, 
'  iniussuque  praetorum  miscendi  eos  agmini  suo  ?'  Compre- 
hendi  iniicique  catenas  iusserunt  Hippocrati.  Ad  quam 
vocem  tantus  extemplo  primum  a  Cretensibus  clamor  est 
ortus,  deinde  exceptus  ab  ahis,  ut  facile,  si  uUra  tenderent, 
appareret,  iis  timendum  esse.  SolHciti  incertique  rerum 
suarum  Megaram,  unde  profecti  erant,  referri  signa  iubent, 
Fraus  Hip-  nuntiosque  de  statu  praesenti  Syracusas  mittunt.  Fraudem 
pocra  is.  quoque  Hippocrates  addit,  inchnatis  ad  omnem  suspicionem 
animis :  et,  Cretensium  quibusdam  ad  itinera  insidenda 
missis,  velut  interceptas  hteras,  quas  ipse  composuerat,  re- 
citat :  '  Praetores  Sji'acusani  consuli  Mai'ceUo.'  Secundum  z 
salutem,  ut  assolet,  scriptum  erat :  '  Recte  eum  atquc  ordine  3 
'  fecisse,  quod  in  Leontinis  nuhi  pepercisset.  Sed  omnium 
'  mercenariorum  militum  eandem  esse  causam,  nec  unquam 
'  Syracusas  quieturas,  donec  quicquam  externorum  auxiho- 
'  rum,  aut  in  urbe,  aut  in  exercitu  suo,  esset.  Itaque  daret 
'  operam,  ut  eos,  qui  cum  suis  praetoribus  castra  ad  Mega- 
'  ram  haberent,  in  suam  potestatem  redigeret,  ac  supphcio 
'  eorum  hberaret  tandcm  Syracusas.'  Haec  quum  recitata 
essent,  cum  tanto  clamore  ad  arma  discursum  est,  ut  prae- 
tores  inter  tumuUum  pavidi  abequitaverint  Syracusas.  Et4 
ne  fuga  quidem  eorum  seditio  compressa  est,  impetusque  in 
Syracusanos  mihtes  fiebant :  nec  ab  uho  temperatum  foret, 
ni  Epicydes  atque  Hippocrates  irae  mukitudinis  obviam  is- 
sent :  non  a  misericordia  aut  humano  consiho,  sed  ne  spem 
reditus  praeciderent  sibi,  et  quum  ipsos  simul  milites  fidos 
haberent,  simul  obsides ;  tum  cognatos  quoque  eorum  at- 
que  amicos  tanto  merito  primum,  dein  pignore  sibi  concih-5 

I    Postquam    Hippocratem    atque  cf.  Brisson.  de  Formul.  ii.  80.  Str. 
Epict/dem    adesse    pervasit    rumor^l         4  Abeqnitaverint  Syracusas~\  Ade- 

Adesse   ex    emend.    Gronov.   delevit  quitaverint  Drakenh.ctJickker.   Nos- 

Bekker.  qui  causus  morae  esse  intel-  tram  lectionem,  quae  a  manii  Cre- 

ligi  monet.  vier.  provenit,  secutus  est  Stroth. 

1  Secundum  salutem,   ut   assolet]         5   Merito  primum,  dein  pignore] 

Post  salutem,  ut  mos  est,  initio  epi-  Merilo,  quod  iis  militibus  vitam  ser- 

stolae  datam.  vassent;  pi^wojr,  quod  eosdem  secum 

3  Recte  eum  atque  ordine  fecisse]  liaberent,  tanquam   totidem   pignora 

Sollennis  formula,  qua  Senatus  P.  R.  bcnevolentiae  ac  fidei  eorum,  qui  co- 

acta    civium,   potissimum    magistra-  gnatione    illos    amicitiave   Syracusis 

tuimi,  comprobarc  solebat ;  cui  adde-  contingebant.  Crev. 
batur    nonnuiU[uam    et   e  republica. 


lAK  XXIV.    CAV.  :]2.  1X19 

arcnt :  cxjxTtitinc,  (|ii:iin  vana  aiit  Icvi  anra  niol/ih-  vultrus  l'.  ('.  5.^s. 

6cssct,  niilitcni  iiacticx  co  nnnicro,  (|ni  in  Lcontinis  circnni-'^-  ^  ■  ^'•*- 
.scssi  crant,  subornant,  nt  Svracnsas  pcrfcrrct  nuntium  con- 
venicntcm  iis,  (|nac  ad  Mylain  falso  nuntiatacrant ;  aucto- 
remque  sc  cxhibcndo,  ac  vclut  visa,  (|uac  dubia  erant,  nar- 
rando.  concitarct  iras  honiinum.     Iluic  non  apud  vul^nm       .32. 
modo  fidcs  fiiit,  scd  scnatum  ([uo(|uc  in  curiam  inlrothictus 

7  movit.     Ilaud  vani  (iiiidain  honiiiics  palain  lcrrc,  '  pcrbcnc  Svracusani 
'dctcctam  in  Lcontiiiis  cssc  avaritiain  ct  crudelilatcm  Ro-'"  I^""'-'- 

inanorum.     Ladcin,  si  intrasscnt  hyracusas,  aut  Tocdiora,i,|„tur. 
'  ctiam,  quo  maius  ibi  avaritiac  pracmium  cssct,  facturos 
'  fuissc'     Itaqnc  claudcndas  cuncti  portas,  et  custodicndam 
urbcm  ccnscrc.     Scd  non   ab  iisdcm   omncs  timcrc,  ncc 

Scosdem  odissc:  ad  militarc  g;cnus  onnic  ])artcni(juc  ma<2;nam 
plcbis  invisnm  cssc  nomcn  llomainini.  Practorcs  ojitima- 
tiumcjuc  pauci,  qnanrjnam  inflamniati  vano  nuntio  crant, 

9  tamen   ad   jirojnus    pracscntiusquc   malum   cautiorcs  essc. 
Et  iam  ad  IIcxaj)vlum  crant  IIij)pocratcs  atqnc  Ejiicydcs :  Scditiosi 
serebantunjuc  colloqnia  per  projiinquos  popularium,  qui  in  ^-^ ''"'^"^''^'' 
cxercitii  crant,  nt  jiortas  ajicrircnt,  sincrcnt(juc  commnnem  tur. 

I  patriam  dcfcndi  ab  im])ctu  Romanorum.  lam,  unis  foribus 
HcxapyH  aj)ertis,  coe])ti  crant  rcci])i,  quuni  j)ractorcs  intcr- 

-2  vcnerunt.  Et  })rimo  imj^crio  minisquc,  dcindc  auctoritatc, 
deterrendo,  jjostremo,  ut  omnia  vana  crant,  obliti  maiestatis, 
precibus  agebant,  nc  prodcrent  patriam  tyranni  ante  satel- 
litibus,  et  tum  corruptoribus  cxercitus.  Sed  surdae  ad 
haec  omnia  aurcs  concitatac  multitudinis  crant,  nec  minorc 
intns  vi,   quam  foris,   ])ortae   cffringcbantur :    cffractisque 

3  omnibus,  totum  Ilcxajiylo  agmen  recc])tnm  cst.  Praetores 
in  Achradinam  cum  iuvcntute  pojonlarium  confugiunt : 
mercenarii  milites  ]ierfugaeqne,  et  quicquid  regiorum  mili- 
tum  Syracusis  erat,  agmcn  hostium  augcnt.  Ita  Achradina 
quoque  primo  impctu  capitur,  jiractorumqne,  nisi  qui  inter 
tumultum  eifugerunt,  omnes  interficiuntur.     Nox  cacdibns 

4  finem  fccit.  Postero  dic  scrvi  ad  joilcnm  vocati,  et  carcerc 
vincti  emissi :  confusaque  haec  omnis  multitudo  Hi])pocra- 

6  Militem  nacti']  Nanrti  auctore  nomen,  si  vim  verbi  attendamus,  in- 
Gronov.  receperunt  Stroth.  et  Bek-  ditum  ex  eo  fuit,  cjuod  .sex  haberet 
ker.  portas.  Crev.     Similiter  Dipylon  A- 

7  Hand  vani'^  Haud  leves  atquc  thenis  fuissc,  infr.  xxxi.  24.  et  Tetra- 
creduli,  sed  prudcntiores.  Doer.  pylon  Caesareae  in  Palaestina,  Vale- 

8  Ad  militare  genus^   Apud  mili-  .sius  nionet. 

tes  cuiuscunque  generis.    Atproapud  1   Anctoritate'^    Consiliis  monitis- 

saepius  usurpatur.   cf.  siipr.  vii.  7.  que.  Crev. 

9  Praesentiugqiie  ma/um]  Quod  3  Totum  Hexapylo  agmen^  Vulg. 
imminebat  a  pravis  Hippocratis  et  tuto  in  Hewapylo.  Tutus  et  fottis 
Epicydis  consiliis.  saepius  in  mss.  permutari  videbimus. 

I   Unis  foribus  He.vapyli]   Una  e  cf.  infr.  xxviii.  4. 
sex  portis,  quae  erant  in  Hexapylo.         4  Ad pUeum  vocati]  Ad  libertatem. 

Huic  enim  urbis  Syracusanae    parti  uf  supr.  16. 

VOL.  II.  P 


210  TITI    LIVII 

U.  C.  538.  teni  atque  Epicydem  crcant  praetores:   Syracnsaeque,  quum 

A.  C.  2i4-|jrgye  tempus  libertas  affulsisset,  in  antiquam  servitutem  re-4 

ciderunt. 

33.  Haec  nuntiata  quum  essent  Romanis,  ex  Leontinis  mota 

Romani  ad  suut  extcmplo  castra  ad  Syracusas.     Et  ab  Appio  legati  per 

Syraciisas  pQj-j^^jj,  niissi  forte  in  quinqueremi  erant.     Praemissa  qua- 

vent.  driremis,  quum  intrasset  fauces  portus,  capitur :  legati  aegre 

effugerunt.     Et  iam  non  modo  pacis,  sed  ne  belli  quidem 

iura  relicta  erant :  quum  Romanus  exercitus  ad  Olympium 

(lovis  id  templum  est)  mille  et  quingentis  passibus  ab  urbe  5 

Mittunt  le-  castra  posuit.     Inde  quoque  legatos  praemitti  placuit :  qui- 

gatos  Syra-  j^yg^  j^g  intrarcnt  urbem,  extra  portam  Hippocrates  atque 

Epicydes  obviam  cum  suis  processerunt.     Romanus  orator 

'  non  bellum  se  Syracusanis,  sed  opem  auxiliumque  afferre/ 

ait,  '  et  iis,  qui,  ex  media  caede  elapsi,  perfugcrint  ad  se,  et 

'  iis,  qui,  metu  oppressi,  foediorem,  non  exsilio  solum,  sed 

'  etiam  mortc,  servitutem  patiantur.     Nec  caedem  nefandam 

'  sociorum  inultam  Romanos  passuros.     Itaque  si  iis,  qui  ad 

'  se  perfugerint,   tutus   in   patriam  reditus  pateret,  caedis  6 

*  auctores  dedantur,  et  libertas  legesque  Syracusanis  restitu- 

'  antur,  nibil  armis  opus  esse.     Si  ea  non  fiant,  quicunque 

Superbum  « in  mora  sit,  bello  persecuturos.'     Ad  ea  Epicydes,  '  Si  qua 

Epicydis     i  ^^  gg  mandata  haberent,  responsum  iis,'  ait,  '  se  daturos 

lesponsuni.  .  '         1  .    '  '  „ 

'  iinssc :  quum  \n  eorum,  ad  quos  vcnermt,  manu  res  Syra- 

'  cusana  esset,  timi  reverterentur.     Si  bello  laccssant,  ipsa 

'  re  intellecturos,  nequaquam  idem  esse  Syracusas  ac  Leon- 

Oppugnan- '  tinos  oppugnai'e.'     Ita  lcgatis  relictis,  portas  clausit.     Inde 

tur  Syracu-  terra  marique  simul  coeptae  oppugnari  Syracusae  :  terra  ab 

^^^'  Hexapylo,  mari  ab  Achradina,  cuius  murus  lluctu  alluitur. 

Et,  quia,  sicut  Leontinos  terrore  ac  primo  impetu  ceperant, 

non  diffidebant,  vastam  disiectamque  spatio  urbem  parte 

ahqua  se    invasuros,    omnem   apparatum   oppugnandarum 

urbium  muris  admoverunt. 

34.  Et  habuisset  tanto  impetu  coepta  res  fortunam,  nisi  unus 

Archinie-    homo  Syracusis  ea  tempestate  fuisset.     Archimedes  is  erat, 

desconatusy^^j^,^^     spcctator    cocli    siderumquc ;     mirabilior    tamen  7 


runi  ludifi- 
catur. 


4  Recidemntl  Reciderant  Crev.  et  Stroth.  quoniam  Livius  nonnunquam 
Bekker.  reposuerunt.  tenipora  diversa  iungit.  cf.  supr.  xxii. 

5  Mille  et  quingentis  passilms']  32."Siomnes resNeapolitanorumsuas 
Mille  et  quingentos  passns,  ut  locu-  duxissent,  dignosque  iudicaverint." 
tionem  magis  Livianam,  receperunt  7  Unicus  spectator  coe/i  siderum- 
Crev.  et  Bekker.  De  Olympio  cf.  que}  Coeli  siderumque  spectandorum 
Diod.  Sic.  xiii.  6.  Huius  tenipli  lo-  arte  supra  omnes  excellens.  Ceterum 
cum  columna  unica  superstes  nunc  ita  descrihit  Archimedem  Livius,  ut 
mdicat.  se  ipse  parum  omnino  peritum  rerum 

6  Reditus  pateret]  Pateat,  quam  matliematicarum  exhibeat,  quarum 
vocem  oratio  videtur  postulare.  re-  sane  studia  nunquam  apud  Romanos 
posuerunt  Crev.  et  Bekker.  sed  le-  magnopere  viguere.  Non  astrorum 
ctioneni  nostram  rctinendam  censuit  cognitione   praecipue   claniit    Archi- 


LIB.  XXIV.    CAI».  :m. 


211 


iiiventorac  inachiiuitor  bclliconini  tornicntornni  operuniqnc,  U.  C  53S. 

.S(juil)ns  CH,  {|uae  hostcs  infrcnti  mole  tif^erent,  ipse  pcrlcvi  ^-  *'•  ^'^- 
nionicnto  Inclificarctnr.  Murnni  pcr  inaef|ualcs  dnctnni 
collcs,  (plcracjuc  alta  ct  difficilia  aditu,  sunnnissa  (piac(huii, 
ct  (juac  plauis  vallihns  adiri  ])0sscnt)  ut  cnif|nc  aj)tuni  visuni 
cst  loco,  ita  onini  <i;cncrc  tonncntoruni  instrnxit.  Achra- 
dinac  niurnin,  (jni,  ut  antc  dictuin  est,  mari  alluitnr,  cx 
quiiujucrcniibns  Marccllus  o])j)ngnahat.     Ex  ccteris  navibus 

9sag;ittarii  funditorcsqne,  et  velites  etiam,  quorum  telum  in- 
habilc  ad  remittcndum  imjicritis  est,  vix  (lucnKjnam  sinc 
vulncrc  consistcre  in  nniro  ])aticbantur.      lli,  (juia  sj)ati() 

I  missilihns  oj^ns  cst,  yirocul  muro  tcnehant  naves.      lunctae 

■2aliae  hinac  ad  quincjncrcmes,  dcmptis  interiorihns  rcmis,  ut 
latns  latcri  ap])licarctur,  cjunm  exteriore  ordine  rcmorum 
velutuna  navis  agercntur,  turres  contahulatas  machinamen- 
taqne  alia  quatiendis  muris  portfibant.  Advcrsus  hunc  na- 
valcm  a])])aratum  Archimcdcs  variac  inau;nitudinis  tormcnta 
in  mnris  disjiosuit.  In  eas,  (juac  j^rocul  crant,  navcs  saxa 
ingcnti  ])ondcre  cinittchat :  ])ro})iorcs  levioribus,  coque 
magis  crchris,  ])ctehat  tclis  :  ])ostremo,  ut  sui  vulnere  intacti 

.'.  tela  in  liostcm  ingererent,  murum  ab  imo  ad  summum  cre- 
bris    cubitalibus  fere   cavis   aperuit ;    per  quae   cava  pars 


medes :  sed  matheseos,  quam  puram 
vocant.  Quin  et  parum  decorum 
artis  suac  dignitati  rel)atur,  cam  ad 
rcs  corporcas  convertere:  et  machinas 
illas,  quas  Livius  maxime  miratur, 
inveiitor  ipse  haud  niagni  faciebat,  et 
pro  quodam  lascivientis  Geometriae 
lusu  habebat.  Vid.  Plut.  in  Marcello. 
Crkv. 

8  Perlevi  nionienin]  Levissima  im- 
pulsione,  parvo  niolimine,  facile.  cf. 
supr.  xxi.  43.  Crkv. 

9  Velites  ....  qnoritm  telnni]  Le- 
vis  armaturae  milites,  quorum  telum 
eiusmodi  est,  ut  remitti  non  possit 
ab  imperitis.  Polvb.  vi.  22.  illud  te- 
lum  omnino  reniitti  posse  negat,  et 
causam  affert.  "Ferrum,"inquit,"teli 
velitaris  adeo  extenuatum  est,  et  in 
aciem  productum,  ut  necessario  sta- 
tim  a  primo  iactu  infiectatur,  nec  pos- 
sint  hostes  retorquere."  Quod  si  eius- 
modi  cst,  profecto  illud  telum  non 
imperitis  tantum,  sed  et  peritis  inha- 
bile  fuit  ad  remittendimi.  Lipsius,  do 
Mil.  Rom.  iii.  i.  suspicatur  aut  vo- 
cem  iniperitis,  in  hoc  Livii  loco  red- 
undare  ;  aut  mutandam  in  impeditis, 
ut,  nisi  quis  otiose  mucronem  refingat 
et  erigat,  neget  Livius  remitti  posse  ; 
aut  denique  ideo  etiam  imperitis  in- 
habile,  quia  amento   emittebatur,  ct 


certo  motu.  Crev.     Ceterum  de  ve- 
litibus  nondum  institutis  cf.  supr.  xxi. 

55- 

1  lunctae  aliae  binae  ad  quinque- 
remes']  Polybius,  viii.  5.  scribit  octo 
quinqueremes  fuisse  simul  iunctas, 
binas  et  binas.  Plut.  in  Marcello 
eundem  numerum  octo  quintiuere- 
miuin  habet.  Inde  Sigonius  recte 
coniicit  legendum  :  iunctae  aliae  bi- 
nae  ad  octo  quinqueremes :  id  est, 
aliae  quinqueremes  ad  octo,  a<l  nu- 
merum  octo,  iunctae,  binae  et  binae. 
Crev.  Sigonio  auctore  octo  in  tex- 
tum  reccpit  Bekker. 

2  Interioribus  remis]  Remis  eonim 
laterum  quae  ad  sese  mutuo  applica- 
bantur.  Exterior  ordo  remorum  est 
is  qui  alterum  navis  latus,  quod  libe- 
rum  relinquebatur,  instniebat.  Crev. 

3  Crebris  cnbitalibus  fere  caris] 
Crebris  foraminibus,  quorum  magni- 
tudo,  sive  diameter  esset  unius  cubi- 
ti:  per  quae  foramina  alii  sagittis  .  .  . 
Ceterum  haec  cava,  si  credimus  Po- 
lybio  viii.  6,  quem  hic  vertit  Livius, 
unius  tantum  palmi  fuere.  Quae  qui- 
dem  multum  discrepant.  Cubitus 
enim  habet  pedem  unum  et  dimi- 
dium  :  palmus  quattuor  tantum  digi- 
tos,  et  est  sexta  pars  cubiti.  Cuev. 
Sed  forsan  utriusque  narratio  ita  con- 

p2 


212 


TITI   LIVII 


u.c.  538. 

A.  C.  214. 


Ab  oppu- 
gnatione 
absistunt 
Romani. 

35. 

Marcellus 
alias  urbes 
capit. 


sagittis,  pars  scorpionibus  modicis  ex  occulto  petebant  hos-  4 
tem.  Quae  propius  quaedam  subibant  navcs,  quo  interi-^ 
ores  ictibus  tormentorum  essent,  in  eas  tollenone  super  7 
murum  eminente  ferrea  manus  firmae  catenac  illigata  quum 
iniecta  prorae  esset,  gravi  libramento  plumbi  recellente  ad 
solum,  suspensa  prora,  navim  in  puppim  statucbat:  dein, 
remissa  subito,  velut  ex  muro  cadentem  navim  cum  ingenti 
trepidatione  nautarum  ita  undae  affligebat,  ut,  etiamsi  recta 
reciderat,  aliquantum  aquae  acciperet.  Ita  maritima  op- 
pugnatio  est  elusa,  omnisque  vis  est  eo  versa,  ut  totis  viribus 
terra  aggrederentur.  Sed  ea  quoque  pars  eodem  omni 
apparatu  tormentorum  instructa  erat,  Hieronis  impensis 
curaque  per  multos  annos,  Arcliimedis  unica  arte.  Natura 
etiam  iuvabat  loci,  quod  saxum,  cui  imposita  muri  funda- 
menta  sunt,  magna  cx  parte  ita  proclive  est,  ut  non  solum 
missa  tormento,  sed  etiam  quae  pondere  suo  provoluta 
essent,  graviter  in  hostem  inciderent.  Eadem  causa  ad 
subeundum  arduimi  aditum  instabilemque  ingressum  prae- 
bebat.  Ita,  consilio  habito,  quum  omnis  conatus  hidibrio 
csset,  absistere  oppugnatione,  atque  obsidendo  tantum  ar- 
cere  terra  marique  commeatibus  hostem  placuit. 

Interim    Marcellus,  cum    tcrtia  fere  parte  exercitus  ad 
recipiendas  urbcs  profectus,  quae  in  motu  rerum  ad  Car- 


ciliari  potest,  ut  dicas  foramina  ista 
seu  cava  intrinsecus  cubitalia,  extrin- 
secus  vero  palmaria,  fuisse.  Sthoth. 

4  Sco}-pionibiis^  Scorpioncs  sunt  ma- 
chinae  bellicae  ad  vibranda  missilia. 
De  iis  sic  habet  Vegetius  :  ""  Seor- 
piones  dicebant,  quas  nunc  manu- 
ballistas  vocant.  Ideo  sic  nuncupati, 
quod  parvis  subtilibusque  spiculis 
mortem  inferant."  Vir  unus  cos  di- 
rigere,  iis  uti  poterat.  Duplicis  ge- 
neris  fuere,  maiores  minoresque.  Vid. 
Lips.  Poliorc.  iii.  4.  Crev. 

5  Quae  propius  qitaedam']  Sic  Gro- 
novius  dedit  ex  tribus  siss.  quibus 
assentiuntur  duo  Heaniio  inspecti : 
quum  vulgati  haberent,  quae  propius 
qtiidem.  Displicet  tamen  tS  quae- 
dam  :  et  ipse  Gronovius  illud  mutan- 
dum  censet  in  moenia.  Xos  illud 
omnino  delere  satius  esse  ducimus,  eo 
quidem  magis,  quod  abest  a  codice 
Victor.  Crev. 

6  Interiores  ictibus  tomientorum'] 
Propiores,  quam  ut  ictibus  tormento- 
rum,  quae  in  longinquum  iaculaban- 
tur,  feriri  pcssent ;  tam  propinquae, 
ut  tela  e  tormentis  emissa  ultra  eas 
ferrentur.  Sie  supr.  vii.  10.  T.  Man- 
lius  dicitur  interior  periculo  vulneris 


factus.  Crev. 

7  In  eas  tollenone']  Tolleno  est 
machinae  genus,  quum  trabi  in  ter- 
ram  praealte  defixae  in  summo  ver- 
tice  alia  transvcrsa  longior  dimensa 
medietate  connectitur  eo  libramento, 
ut,  si  unum  caput  depresseris,  alte- 
rum  erigatur.  Igitur  machina  huius 
generis  super  miu'um  eminente,  ferrea 
manus  firmae  catenae  illigata,  quae 
quidem  catena  pendebat  ex  imo  bra- 
chio  tollenonis,  iniiciebatur  prorae 
alicuius  navis.  Tum  gravi  libramento 
plumbi,  quod  alteri  toUenonis  brachio 
connexum  erat,  recellente,  seu  reci- 
dente  ad  solum,  necesse  erat  cate- 
nam,  et  ferream  manum,  et  proram 
navis  sursum  erigi,  et,  suspensa  prora, 
navim  in  puppim  statui.  Dein  eadem 
ferrea  manus  remissa,  ct  exempta  ma- 
chinae  Sid  tivos  (rxa<TTiiplas,  ut  habet 
Polybius  viii.  8.  sinebat  navem  reci- 
derc,  et  eani  ita  affligebat  undis,  ut . . . 
Crev.  cf.  Vitruv.  iv.  21.  Haud  ab- 
similis  erat  machinis,  quas  in  agris  et 
villis  hodie  passim  videmus,  ad  aquas 
e  puteis  toUendas  adhibitis,  et  quae 
apud  Graecos  /cT/AcoWjio  appellaban- 
tur.  cf.  Herod.  i.  193.  Plin.  H.  N. 
xix.  4. 


LIB.  XXIV.    CAP.  .3(5.  213 

thaginieiiscs  clcreccrant,  lleloruiii  al(nic  Ilcrbessiim,  (letlcn-  U.  C.  538. 
lihus  ipsis,  reeij)it.      Me};ara  vi  eaj)la  (hruit  ac  diripuit  ad '^-  ^-  '^'•♦- 
reh(|U()runi,    ae    niaxinic    Syracusanoruin,    tcrroreni.      I*cr  IlimilcQ 
idcin  l(L'rc  tenipus  ct  lliinilco,  qui  ad  Pachyni  {>roinont(jriuin  '^^y'^.*^*^^'.'";. 
classcm  diu  tenucrat,  ad  llcraclcam,  quam  vocant  Minoam,  y^.^^^  ^,^.„n 
quinquc  ct  viginti  milha  peditum,  tria  cquitum,  duodccim 

Selcpliantos  cxposuit:   nc(piaquani  cum  c|uantis  copiis  antc 
tenuci-at  ad  Paehynum  classcm.      Sed,  posKjuam  ab  Ilip- 
pocratc  occupatae  Sjracusae  crant,  profectus  ('arthagincm, 
adiutusquc  ibi  ct  ab  lcgatis  IlipjKicratis,  litcris(pic  Ilanni- 
balis,  qui  vcnissc  tempus  aicbat  Siciliae  pcr  summum  dccus 
repetcndac,  ct  ipse  haud  vanus  praesens  monitor  facile  pcr- 
jHilcrat,  ut,  quantac  maximae  posscnt,  pcditum  cquitumque 
eopiac   in    Siciliam  traiicercntur.      Advenieiis    llcraclcam, 
intra  paucos   dics  inde    Agrigcntuin   rccipit :    aliarumcjue 
civitatium,  (piae  partis  (^artluiginicnsium  crant,  adco  ac- 
censac  sunt  spcs  ad  ])cllcndos  Sicilia  Komanos,  ut  postrcmo 
etiam,  qui  obsidcbantur  Syracusis,  animos  sustulerint;  et,  Jiippocra- 
partc  copiarum  satis  dcfendi  urbem  posse  rati,  ita  inter  se  t<^s  cum  ex- 
muncra  bclli  partiti  sint,  ut  Epicydcs  praecssct  custodiac  ^^"i^^ -^" 
urbis,  IIip]>oerates,  Ilimilconi  coniunctus,  bcllum  adversus egreditur. 
consulcm  Ilomanum  gereret.      Cum  dcccm  millibus  ])edi- 
tuni,  quingentis   ecjuitibus  noctc  ]icr  intcrmissa  custodiis 

9loca  ]irofectus,  castra  eirca  Acrillas  urbem  ponebat.     Muni- 
entibus  suj^ervcnit  Marcellus,  ab  Agrigento  iam  occupato, 
quum  frustra  eo  praevenire   hostem  festinans   tetendisset, 
rediens ;  nihil  minus  ratus,  quam  illo  temjjore  ac  loco  Syra- 
cusanum  sibi  cxcrcitum  obviam  fore  ;  setl  tamen  metu  Ili- 
milconis  Pocnorumcjue,  ut  quibus  ncc]uaquam   iis   copiis, 
quas  habcbat,  par  esset,  quam   jiotcrat  maxime  inteiitus, 
atque  agmine  ad  omncs  casus  composito  ibat.     Forte  ea      36. 
cura,  quae  erat  adversus  Poenos  ]irae])arata,  advcrsus  Siculos  Vincitur  a 
usui  fuit.     (^astris  ponendis  incomjiositos  ac  dispersos  nactus    ^^^^^  °' 
eos  et  pleroscjue  incrmcs,  quod  pcditum  fuit,  circumvcnit : 
cqucs,   levi  certamine   inito,  cum  Ilijjpocrate  Acras  per- 
fugit. 

Ea   pugna   deficientes   ab    Romanis   quum   cohibuisset 
Siculos,  Marcellus  Syracusas  rediit :    et  post  paucos  dies 
Himilco,   adiuncto  Hippocrate,  ad  flumen  Anajjum,  octo 
ferme  inde  millia,  castra  posuit.     Sub  idem  fere  tempus  et  Auxiiia 
naves  longae  quincme  et  nuinquasinta  Carthaginiensium  ^°™,^  ^^ 

I  cum  Bomilcarc  classis  ])raefecto  in  magnum  ])ortum  Syra-  niissa. 

8  Nequaquam  cum  qitantis  copih]  quantae   fuerant   illae,    cum    quibus, 

Cum  copiis,  quae  tantae  erant,  quan-  etc.  Crev. 

tae   non   fuerant    illac,   cum    quibus  9  Acri//as]     Inter   Agrigentum  et 

prius  tenuerat  ad  PachjTium  classem  :  Acras.  Rir. 

sive,    cum    copiis    maioribus,    quam  i  Maymim  portum}  Maiorem  enim 


214  TITI  LIVII 

U.  C.  538.  cusas  ex  alto  decurrere;  ct  Romana  iteni  classis,  triginla 
A.  C.  ■214'quinqueremes,  legionem  pritnam  Panormi  exposuere;  ver- 
sumque  ab  Italia  bellum  (adeo  uterque  populus  in  Siciliam 
intentus)  fuisse  videri  poterat.  Legioncm  Romanam,  quae 
exposita  Panormi  erat,  venientem  Syracusas,  praedae  haud 
dubie  sibi  futuram  Pliinilco  ratus,  via  decipitur.  Mediter- 
raneo  namque  Poenus  itinere  duxit ;  legio  maritimis  locis, 
classe  prosequente,  ad  Ap.  Claudium,  Pachynum  cum  parte 
copiarum  obviam  progressum,  pervenit.  Nec  diutius  Poeni 
ad  Syracusas  morati  sunt.  Et  Bomilcar,  simul  parum  fidens 
navibus  suis,  dupHci  facile  numero  classem  habentibus  Ro-  2 
manis,  simul  inutili  mora  cernens  nihil  aliud  ab  suis  quam 
inopiam  aggravari  sociorum,  veHs  in  altum  datis,  in  Africam 
transmisit:  et  Himilco,  secutus  nequicquam  Marcellum 
Syracusas,  si  qua,  priusquam  maioribus  copiis  iungeretur, 
occasio  pugnandi  esset,  postquam  ea  nulla  contigerat, 
tutumque  ad  Syracusas  et  munimento  et  viribus  hostem 
cerncbat,  ne  frustra  assidendo  spectandoque  obsidionem 
sociorum  tempus  tereret,  castra  inde  movit;  ut,  quocunque 
vocasset  defectionis  ab  Romanis  spes,  admovcret  exercitum, 
ac  praesens  suas  res  foventibus  adderet  animos.  Murgan- 
tiam  primuni,  prodito  ab  ipsis  praesidio  Romano,  reccpit ;  3 
ubi  frumcnti  magna  vis  commeatusque  omnis  generis  con-  4 
vecti  erant  Romanis. 
37.  Ad  hanc  dcfcctioncm  crecti  sunt  ct  aliarum  civitatium 

^^!'^'Tp"'^"  animi :  praesidiaque  Romana  aut  pellebantur  arcibus,  aut 
nosdetici-  prodita  per  fraudem  opprimebantur,  Henna,  excelso  loco 
unt.  ac  praerupto  undique  sita,  quum  loco  inexpugnabihs  erat, 

Hennen-  ^mjj  praesidium  in  arce  vahdum,  praefectumque  praesidii 
tiones.  hauci  sane  opportunum  uisidiantibus  habebat,  L.  rmanuss 
erat  vir  acer,  et  qui  plus  in  eo,  ne  posset  decipi,  quam  in 
fide  Siculorum,  reponeret :  et  tum  intendcrant  cum  ad 
cavendi  omnia  curam  tot  auditac  proditiones  defectionesque 
urbium,  et  clades  praesidiorum.  Itaque  nocte  dieque  iuxta 
parata  instructaque  on)nia  custodiis  ac  vigiliis  erant :  nec 
ab  armis  aut  loco  suo  miles  abscedcbat.  Quod  ubi  Hen- 
nensium  principes,  iam  pacti  cum  Himilcone  de  proditione 
praesidii,  animadverterunt,  nulli  occasioni  fraudis  Romanum 


ct  minorem  portum  Syracusae  halie-  4  Convecti  erant  Romanis']  Displi- 

hant,    inter   quos    Insula    sita    erat.  cet  Fabro  rh  ubi,  sed  Drakenb.  de- 

Stroth.  fendendum  videtur,  quippe  qiiod  ma- 

1  Habentibus  Bomanis^  Classis  Ro-  gna  vis  frumenti,  ibi,  sc.  Murgantiae, 

mana  centum  navium  fuisse  dicitur  reposita  erat,  in  usum  Romanoinim 

supr.  27:  quare  triginta  quinqueremes  convecta. 

aut  pars  classis  Romanae  erant,  aut  5  Haud  .  .  .  opportunum  insidian- 

in  supplementum  eius  missae  sunt.  tibus'^  Qui  se  non  facile  captandum 

3  Ab   ipsis'^    sc.  Civibus  urbis,  ut  praeberet  insidiantibus.     Sic  supr.  vi. 

supr,  35.  dedentibus  ipsis.  24.  Opportunus  eruptioni.  Crev. 


LIH.  XXIV.    CAP.  38.  21.5 

patere,  j)alam  rciitiir   a^endum.     '  Urbem  arccmque  suae  U.  (;.  538. 

'potcstalis,'  aiuiit,  'dchcrc  essc,  si  libcri  iu  socictatcm,  uou  '^-  ^-  ^'•»- 

'scrvi  iu  custodiam,  traditi  csscut  liomauis.     Ita^iuc  claves 

'  portaruiu  rcddi  sibi'  acquuui  ccuscut.     '  Rouis  sociis  fidcm 

'  suam  uiaxiuuuii  viucuhuu  cssc :  ct  ita  sibi  ])oj)uhuii  lio- 

'  mauuui  scuatum(iuc  gratias  habiturum,  si  volcutcs,  ac  uou 

'  coacti,  mausissent  iu  amieitia.'     Ad  ea  Roinanus,  '  Se  in 

'  pracsidio   impositum   cssc,'  diccre,   'ab   impcratorc   suo : 

'  clavcscpic    ])orlaruiu  ct  custodiam   arcis  ab  co  accepissc, 

'  quac  nec  suo  ncc  Ilcuucnsiuui  ar])itrio  liabcrct,  scd  cius, 

6  '  qui  eommisissct.     Praesicho  dcccdcrc  a])ud  Romauos  ca- 

7'pital  essc:  et  nece  liberorum  etiam  suorum  cam  lcgem 
'parentes   sanxisse.      Consulem    Marccllum    haud    ])rocul 

8 '  esse :  ad  eum  mittercnt  lcgatos,  cuius  iuris  atcjuc  arbitrii 
'essct.'  Se  vcro  ncgarc  iUi  missuros:  testari(]uc,  si  vcrbis 
nihil  agcrent,  viuchctam  ah(|uain  hbcrtatis  suac  (luaesituros. 
Tum  Pinarius:  '  At  iUi,  si  ad  consulcm  gravarcntur  inittcre, 
*sibi  saltcm  cUu-cnt  po])uh  concihum :  ut  scirctur,  utrum 
'paucorum  ca  dcnuuliata,   an  univcrsae  civitatis,   cssent.' 

9  Conscnsu  in  ])ostcrum  chem  concio  cdicitur. 

I      Postcjuam  ab  co  coUoquio  in  arcem  sese  recepit,  couvo-      38. 
catis   mihtibus,   '  (!)rcdo   cgo  vos  audissc,   milites,'   inquit,  Pinarii 
'qucniadmodum  j)racsidia  Romana  ab  Siculis  circumvcnta  ^^^^^^^|J;|^J. 
*  ct  opprcssa  sint  pcr  hos  dics.     Eam  vos  fraudcm,  deum  oratio  ad 
'  jorimo  benignitatc,  dcin  vcstra  ij3si  virtutc,  dies  uoctcscjue  milites. 
'  j)erstando  ac  jicn^igilando  in  armis,  vitastis.     L  tinam  rcli- 
'  quum  tempus  nec  patiendo  infauda,  nec  faciendo,  traduci 

2 '  possit !  Haec  occulta  in  fraude  cautio  est,  qua  usi  adhuc 
'  sumus :  cui  quoniam  j)arum  succcdit,  apcrte  ac  propalam 
'  clavcs  portarum  rcj)oscunt :  cjuas  simul  tradidcrimus, 
'  Carthaginiensium  extemplo  Ilenna  erit,  focdiuscjuc  hic 
'  trucidabimur,  quam  Murgantiac  pracsidium  intci-fectum 
'  cst.  Noctem  unam  aegrc  ad  consultandum  sumj)si,  qua 
'  vos  certiores  periculi  instantis  faccrem.     Orta  hice  conci- 

6  Capital esae]  Capita/e  adiecthnm  diem  concio  Jegendum  putat,  quem 
praeferuut  edd.  ante  Gronov.    Festus,     Bekker.  secutus  est. 

"  eapital,  tacinus  quod  capitis  poena  i   Convocatis   militibus']     Omnibus 

luitur."     Eadem  vox  ap.  Silium  xiii.  pro  militibtts  coniecit  Gronov.  et  re- 

155.  exstat,  et  ap.  Sueton.  Calig.  24.  posuit  Bekker.    Sed  repetitionem  vo- 

pro  adiectivo   a  viris  doctis  recepta  cum  wiJ/i^iiMs,  et  »1(7(7^*-,  haud  a  more 

est.  Liviano    alienam    esse    animadvertit 

7  Et  nece  liberorum  . . .  suorvm  . . .  Drakenb.  cf.supr.  i.  3.  ubi  voces  colfe 
sand-isse]  Id  nece  liberorum  suornm  et  colli,  verbis  admodum  paucis  inter- 
iam  parentes  san.risse,  auctore  lac.  iectis,  repetitae  viris  doctis  displicue- 
Gronovio,  reposuit  Bekker.  runt. 

8  Arbitrii  esset].  Supple,  ?v«.  Ck.  2  Haec  occulta  in  fraude]  Ita  ab 

9  Consensu  ....  edicitur]  Q,uum  occultis  insidiis  hactenus  nobis  cavi- 
omnes  >iss.  carent  ultima  vocc,  edici-  mus,  quibus  quoniam  parum  succe- 
tur,  Groiiovius  comensa  in  posterum  dit  .  .  . 


216  TITI   LIVII 

U.  C.  538. '  onem  liabituri  sunt  ad  criminandum  me  eoncitandumque 
A.  c.  214.  £jjj  YQg  populum.  Itaque  crastino  die,  aut  vestro,  aut 
'  Hennensium  sanguine  ilenna  inundabitur.  Nec  praeoc- 
'  cupati  spem  ullam,  nec  occupantes  periculi  quicquam  ha- 
'bebitis.  Qui  prior  strinxerit  ferrum,  eius  victoria  erit. 
'  Intenti  crgo  omnes  armatiquc  signum  exspectabitis.  Ego 
'  in  concione  ero :  et  tempus,  quoad  omnia  instructa  sint, 
'  loquendo  altercandoque  traliam.  Quum  toga  signum 
'  dedero,  tum  mihi  undique  clamore  subhito  turbam  invadite, 
'  ac  sternite  omnia  ferro :  et  cavete,  quisquam  supersit,  a 
'  quibus  aut  vis,  aut  fraus  timeri  possit.  Vos,  Ceres  mater  3 
'ac  Proserpina,  precor,  ceteri  superi  infcrnique  dii,  qui 
'  hanc  urbem,  hos  sacratos  lacus  hicosque  cohtis,  ut  ita  nobis 
'  volentes  propitii  adsitis,  si  vitandae,  non  ferendae,  fraudis 
'  causa  hoc  consihi  capimus.  Pluribus  vos,  mihtes,  hortarer, 
'  si  cum  armatis  dimicatio  futura  esset.  Inermes,  incautos 
'  ad  satietatem  trucidabitis.  Et  consuhs  castra  in  propinquo 
'sunt,  ne  quid  ab  Himilcone  et  Carthaginiensibus  timeri 
'  possit.' 
39.  Ab  hac  adhortatione  dimissi  corpora  curant.     Postero 

die  ahi  ahis  locis,  ad  obsidenda  itinera  claudendosque  oppo-  4 
siti  exitus,  pars  maxima  super  theatrum  circaque,  assueti 
et  ante  spectacuhs  concionum,  consistunt.  Productus  ad 
popuhim  a  magistratibus  praefectus  Romanus,  quum  con- 
suhs  ea  de  re  ius  ac  potestatem  csse,  non  suam,  et  pleraque 
eadem,  quae  pridie,  dixisset ;  primo  sensim,  ac  phires,  red- 
dere  claves,  dein  iam  una  voce  id  omnes  iuberent,  cunctan- 
tique  ac  diiferenti  ferociter  minitarentur,  nec  viderentur 
uhra  vim  uhimam  dilaturi ;  tum  praefectus  toga  signum,  ut 
convenerat,  dedit :  mihtesque  intenti  dudum  ac  parati,  ahi 
superne  in  aversam  concionem  clamore  sublato  decurrunt,  5 
Cacduiitur  ahi  ad  exitus  theatri  conferti  obsistunt.  Caeduntur  Hen- 
Hennenses.jjgj-jggg  cavca  inchisi,  coaccrvanturquc,  non  caede  solum, 
sed  etiam  fuga;  quum  ahi  super  ahorum  capita  ruerent, 
atque  integri  sauciis,  vivi  mortuis  incidentcs,  cumularentur. 
Inde  passim  discurritur,  et  urbis  captae  modo  fugaque  et 
caedes  omnia  tenet:  nihilo  remissiore  mihtum  ira,  quod 
turbam  inermcm  caedebant,  quam  si  pericuhim  par  et  ardor 

3  Vos,  Ccres  mater  ac  Proserpina]  Ita  Drakenb.  pro  vulg.  clatidendosque 
Quippe  prope  Hennam  a  Plutone  oppidanis  exitii^,  quod  ex  coniectura 
rapta  erat  Proserpina,  in  prato  nempe     Vallae  provenerat. 

*' lucis  lacubusque"  circumdato.    cf.  5  /«  aversam  concionem]   Mss.  et 

Diod.  Sic.  V.  3.     Ceterum  urbs  ipsa  edd.  in  adversam.     Correxit  ex  evi- 

prae   reliquis  Cereri    et   Proserpinae  denti  ratione  Gronovius.   Scilicet  con- 

sacra  erat.    cf.  Cic.  in  Verr.   iv.   48.  cio  procul  dubio  erat  a  militibus  in 

V.  72.  Stroth.  concionantem  praefectuni  Romanum 

4  Claudendosque   oppositi  e.vitus]  aversa.  Crev. 


TJB.   XXIV.    C  \r.  40.  217 

r. certaminis  cos  irritarcl.      Itu  llcmia,  aiit  iiialo,  aiit  iicccssa-  U.  ('.  5,38. 
rio  fiiciiiorc  rctcnta.  '^-  <'•  ''4- 

jMarccUiis  ncc  factuni  inij)rol)avit,  ct  [jracdani  Ilcnncn- 
siuni  niilitil)us  conccssit.  ratus,  timorc  lictcrritos  tc:n])cratu- 
ros  proditionibus  pracsidiorum  Siculos.  Atqnc  ca  cladcs, 
ut  urbis  in  nicdia  Sicilia  sitae,  claracquc  vel  ob  insigncm 
munimento  natnrali  locum,  vel  ob  sacrata  omnia  vestigiis 
raptac  ([uondam  Proscrpinac,  })ro[)c  uno  dic  omncm  Sici- 
liam  pcrvasit.  Et  cjuia  cacde  infanda  rcbantnr,  non  homi- 
num  tantum,  scd  ctiam  dcorum  scdcm  violatam  cssc,  tum 
vcro,  (pii  ctiam  antc  dubii  fucrant,  detcccrc  ad  Poenos. 
llippocratcs  inde  Murgantiam,  llimilco  Agrigentum  sese 
recepit :  (pnnn  acciti  a  proditoribus  ncquiccpiam  ad  llennam 
exercitum  admovissent.  MarccUus  retro  in  Leontinos  redit: 
frumentoqne  ct  commcatibus  aliis  in  castra  convcctis,  prae- 
sidio  modico  ibi  rclicto,  ad  Syracusas  obsidcndas  vcnit. 
Indc  Ap.  Claudio  Romam  ad  consulatnm  pctendum  misso, 

7T.  Quinctium  Crispinum  in  eius  locum  classi  castrisquc 
pracficit  veteribus.  Ipse  hibernacula  (}uin(jue  millia  pas- 
suum  Ilexapylo  (Leonta  vocant  locum)  communiit,  aedifi- 

scavitque.  Haec  in  Siciha  usque  ad  ])rincipium  hicmis 
gcsta. 

Eadcm  acstate  et  cum   Phili]){io   rcgc,  quod  iam  ante      40. 
suspcctum  fucrat,  motum  bellum  est.     Lcgati  ab  Orico  ad  Bellum 

j  M.  Valerium  ])ractorcm  vcncrunt,  ]iracsidentem  classi  Brun-  '^.""'  ^'"' 
disio  Calabriacque  circa  litoribus,  nuntiantcs,   Philippum  '^^°' 
primum    Apolloniam    tentasse,   lembis   biremibns   ccntum 


6  Attt  malo,  ant  necessario  faci-  siila  essent.  Solas  Canncnsis  exerci- 
wore]  Aut  malo  facinore,  aut  eo  quod  tus  ad  Marcellum  preces,  huiusque 
necessitas  colore  aliquo  defendat,  ac  literas  de  iis  ad  senatum  retulit  eo 
proinde  pro  malo  damnari  vetet.  anno  noster.  Deinde,  Polybius  viii. 
Crev.  9.  testis  est  Marcellum  pcr  octo  men- 

7  T.  Quinctium  Crispinum']  Hunc  ses  cum  Appio  assedisse  Syracusis, 
infr.  XXV.  18.  cum  Badio  Campano  antequam  ab  eo  discederet  ad  pro- 
strenue  in  Campania  pugnantem,  et  hibendas  per  Siciliam  defectiones  ur- 
infr.  XXV.  26.  iterum  castris  veteribus  bium,  et  obviam  eundum  Carthagini- 
ad  Syracusas  praefectum  videbimus,  ensibus.  Octo  autem  illi  menses  fa- 
unde  suspicatur  Drakenb.  aut  Crispi-  cile  profccto  reliquum  consulatus 
num,  qui  Ap.  Claudio  sufFectus  est,  Marcelli  tempus  consumpsemnt.  Un- 
diversum  fuisse  ab  eo  qui  cum  Badio  de  sequitur  expeditiones  Marcelli  ad- 
pugnavit,  aut  Livium  diversos  auc-  versus  Siculos,  Himilconemque  et 
tores  secutum  esse.  Hippocratem,  in  eum  annum  excur- 

8  Haec  in  Sicilia  usque  ad  princi-  risse,  quo  Ti.Sempronius  alterum  con- 
pium  hiemis  ffesta]  Suspicamur  hic  sulatum  cum  Q.  Fabio  gessit.  Crev. 
Livium  duorum  annorum  res  gestas  9  JM.  Vulerium  praetorem]  Id  est, 
in  unum  miscuisse :  idquc,  duabus  propraetorem,  ut  dicitur  supr.  20. 
niaxime  adducti  rationibus.  Una,  Praeturam  gesserat  anno  superiore. 
quod  nihil  omnino  sequente  anno,  cf.  supr.  xxiii.  24.  Crev. 
quoTi.SemproniusII.  Ci.Fabiuscon-  i  Praesidentem  c/assi]  Classi  in 
sules  fucre,  in  Sicilia  gestum  memo-  ablativo  casu  hic  accipiendum  esse. 
ratur  a  Livio  :  quod  sane  verisimilc  recte  monet  Duker.  cf.  infr.  xxviii.  7. 
non  est,  quum  tanti  exercitus  in  in-  xxx.  19. 


218 


TITI  LIVII 


U.  C.  538, 
A.  C.  214, 
Oricum  a 
Fhilippo 
captum. 


Apollonia 
ol)sessa  a 
Philippo. 


Castra  Ma- 
cedonum 
iiivadun- 
tur. 


viginti  flumine  adverso  subvectum :  deinde,  ut  ea  res  tar- 
dior  spe  fuerit,  ad  Oricum  clam  nocte  exercitum  admovisse: 
eamque  urbem,  sitam   in  plano,  neque  moenibus,  neque  -2 
viris  atque  armis  validam,  primo  impetu  oppressam  esse. 
Haec  nuntiantes  orabant,  ut  opem  ferret,  hostemque  haud 
dubium  Romanis  terra  aut  maritimis  viribus  arceret;  quis 
ob  nullam  aham  causam,  nisi  quod  imminerent  Itahae,  pe-4 
terentur.     M.  Valerius,  praesidio  loci  eius  rehcto  P.  Valerio  5 
legato,  cum  classe  instructa  parataque,   et,  quod    longac6 
naves  mihtum  capere  non  potcrant,  in  onerarias  impositis, 
altero  die  Oricum  pervcnit:  urbemque  eam,  levi  tenente 
praesidio,  quod  recedens  inde  rehquerat  Phihppus,  haud? 
magno  certamine  recepit.    Legati  eo  ab  Apohonia  venerunt, 
nuntiantes,  in  obsidione  sese,  quod  deficere  ab  Romanis 
nohent,  esse :  neque  sustinere  ultra  vim  Macedonum  posse, 
nisi  praesidium  mittatur  Romanum.     Facturum   se,  quae 
vellent,  pohicitus,  duo  mihia  delectorum  mihtum  navibus 
longis  mittit  ad  ostium  fluminis,  cum  praefecto  socium,  Q,.  8 
Naevio  Crista,  viro  impigro  et  perito  mihtiae.     Is,  expositis 
in  terram  mihtibus,  navibusque  Oricum  retro,  unde  venerat, 
ad  ceteram  classem  remissis,  mihtes  procul  a  flumine  per 
viam  minime  ab  regiis  obsessam  duxit,  et  nocte,  ita  ut  nemo 
hostium  sentiret,  urbem  est  ingressus.     Die  insequenti  qui- 
everc,  dum  praefectus  iuventutem  Apohoniatium,  armaque 
et  urbis  vires  inspiceret.     Ubi  ea  visa  inspectaque  satis  ani- 
morum  fecere,  simulquc  ab  exploratoribus  comperit,  quanta 
socordia  ac  neghgentia  apud  hostes  esset ;  silentio  noctis  ab 


2  Neqne  yuoeiiilius]  Put.  codex 
moeniis.  Sunt  et  aliae  quoque  voces, 
quae  identidem  in  optimo  libro  non 
pervulgata  foi'ma  scriptae  reperiun- 
tur :  ut  ohsidium  pro  obsidum,  bis 
xxii.  22.  et  contra  mensum  i>ro  men- 
sium,  xxiii.  21.  et  xxiv.  11.  et  passum 
pro  passiium,  xxvi.  13.  et  poteretur 
pro  potirefur,  xxiii.  43.  Oreretur  qui- 
dem  semper  exhibet  idem  liber,  ut 
alibi  notamus.  Adde /raJcM<j<r,  xxix. 
24.  et  iraiceret,  xxx.  24.  pro  traiivia- 
tur  et  traiiceret.  Haec  observare  uo- 
bis  operae  pretium  esse  visum  est,  ob 
eximiam  vetustissimi  codicis  auctori- 
tatem.  Crev. 

3  Terra  aut  maritimis  viribus] 
llaec  procul  dubio  vitiosa  sunt.  Gro- 
novius  e  mss.  qui  tamen  hic  corrup- 
tissimi  svmt,  suspicatur:  Hostemque 
haud  dnbium  Romanii  Macedonem 
Epiri  maritimis  urbibtis  arceret,  t/uae 
....  Sed  haec  etsi  aptissime  omnino 
coiigruunt  ad  sensum,  longius  abeunt 


tum  a  vulgata  lectione,  tum  etiam 
a  Mss.  quam  ut  admittere  audeamus. 
Crev. 

4  Imminerent  Italiae']  Italiae  vi- 
cinae  essent,  ex  adverso  Italiae  sitae 
essent.    cf.  infr.  xxxvii.  26.  Drak. 

5  Praesidio  loci  eius]  Cuius  loci, 
quaerit  Crevier  ;  haud  dubie  eius,  cui 
praesidebat  Valerius,  Brundisii  nempe 
et  Calabriae. 

6  Et,  quod  lonf/ae  naves  militum 
. . .  impositis]  sc.  lis  militibus  quos  . . . 
impositis. 

7  Quod  recedens  inde  reliquerat 
Philippus]  Quod  recedens  inde  rex 
reliquerat,  ex  coniectura  Gronov.  re- 
posuit  Bekker. 

8  Praefecto  socium]  Vid.  xxiii. 
7.  Ceterum  magna  pars  scriptorum 
non  agnoscit  ultimam  vocem :  ut 
Naevius  praefectus  dicatur  huic  co- 
piae,  quocunque  gradu  militiae  fuerit. 
Crev. 


LIM.  XXIV.    il.\\\    II.  2iij 

urbc  81110  iillo  tuiiiultu  cii^ressus,  castni  liostiuni   adco  iic^- r.  ('.  5.^8. 
Iccta  att[uc  aj)crta  iutravit,   ut  satis  coustarct,  prius  niillc  ^-  ^-  ^'+- 
honiiuuiu  valluiu   iutrassc,  ciuani  ([uiscjuaui  scutirct:   ac,  si 
cacdc  ahstiuuisscut,  pcrvcuirc  ab  tabcrnaculuiu  rcgiuin  po- 
tuissc.      ('acdcs  proxiinorum  portac  cxcitavit  hostes.     Indc 
Otantus  tcrror  pavonjuc  omncs  occupavit,  ut  non  modo  alius 
(juis(piaiu  aniiacapcrct,  aut  castris  j)cllcrc  li(^stcm  conarctur; 
scd  ctiaiii  ij)sc  rcx,  sicut  somnocxcitus  crat,  j)roj)c  scmiuu- l'hilipi)i 
dus  fujiicns,  militi  (jiuxjuc,  ncduiii  rcti;i,  vix  dccoro  habitu,  ^"^'''- 
ad  tluiucu  uavcs([uc  [)crt"ugerit.      Eodcm  ct  alia  turba  effusa 
cst.     PauUo  minus  tria  millia  militum  in  castris  aut  caj)ta, 
aut  occisa:  plus  tamcn  hominum  aliquanto  captum,  (juam 
caesum,  est.     (^astris  direjitis,  A])olloniatac  catapultas,  bal- 
listas,  tormcnta(juc    alia,  quac  ojn^uguandac  urbi   compa- 
rata  erant,  ad  tuciida   mocnia,  si  (juando   similis  fortuna 
vcnissct,  AjioUoniam  dcvexcrc :  cctera  omnis  j)raeda  cjis- 
troruin  llomanis  conccssa  est.     Ilacc  (juum  Oricum  csscnt 
nuntiata,  M.  Valcrius  classem  cxtemplo  ad  ostium  lluminis 
duxit,  ne  navibus  caj)esscre  fugam  rex  j)ossct.     Itaquc  Phi- 
lippus,  ncque  tcrrestri,  nequc  navali  ccrtamine  satis  fore 

1  })arcm  se  fidens,  subductis  aut  incensis  navibus,  terra  Mace- 
doniain  j)ctiit,  magna  cx  j)arte  incrmi  exercitu  spoliatofjue. 
Romana  classis  cum  M.  Valcrio  Orici  hibernavit. 

Eodciu  auiio  in  Ilispania  varie  res  gestae.     Nam,  j)rius-      41. 
quam  Romani  ainncm  Iberum  transirent,  ingentes  copias  licsin  His- 
Hispanorum  Mago  et  Hasdrubal  fuderunt :    defecissetque  {'.j'^;^"'^  ^^^' 
ab  Romanis  ultcrior  liispania,  ni  P.  Cornelius,  raptim  tra- 
ducto  cxcrcitu  Iberum,  dubiis  sociorum  animis  in  tem])ore 
advcnisset.     Priino  ad  Castrum  xilbuni  (locus  est  insignis 
caede    magni   llamilcaris)  castra  Romani    habuere.     Arx 

2  erat  munita,  et  convexcrant  ante  frumentum.  Tamen,  quia 
omnia  circa  hostium  plena  erant,  agmenque  Romanum  im- 
pune  incursatum  ab  cquitibus  hostium  fuerat,  et  ad  duo 
millia,  aut  moratorum  aut  palantium  per  agros,  interfecta, 
cessere  inde  Roinani  j:)ro|)ius  j^acata  loca,  et  ad  montein 
Victoriae  castra  commuuivere.  Eo  Cn.  Scipio  cum  omni- 
bus  copiis,  ct  Hasdrubal  Gisgonis  filius,  tertius  Carthagini- 

9  It  noii  niodo]   Continet  liic  lo-  sed  deterritum.     Q,uo  quidem  in  loco 

cus   anacoluthon   quoddam,  cum   7ie  omissa  negatio  latet  in  voce  deterri- 

f/uidem,   quam    negationem    alteram  tum.  Rasch. 

post  71011  modo  expectamus,  affirmate  i  SuMuctis  aut  incetisis]  Sitbductis 

expressum  sit  per  sed  etiam.     Cete-  atfjue  incensis,  auctore  Dukero,  rece- 

rum  si  sententiam  verborum  specta-  pit  Bekker. 

mus,  illud  perfugere  ad  flxtmen  na-  1  Convexerant   ante   /rumentutn] 

vesqite   hanc    comprehendit   negatio-  Romanine  an  Carthaginienses  arcem 

nem,  sc.  ne  regem  quidem  arma  ce-  possederint,    dubitat    Glarean.      Sed 

pisse,  aut  suorum    praesidio   tectum  ex  sequenti  tamen  coUigendum  videri, 

esse.     Similiter  Cic.  ad  Att.  ii.  i.  non  Romanos    arcem    possedisse,    monet 

tnodo  excitatum  cssc  ad  soribcndum,  DrakcnVi. 


220 


TITI   LIVII 


U.  C.  538, 
A.  C.  214 


lUiturgin 

oppugnant 

Poeni. 


42. 

Proelium 
ad  Mun- 
dam. 


Altera 
Rom.  vi- 
ctoria. 


Tertia  vi- 
ctoria. 


cnsium  dux,  cum  cxcrcitu  iusto  advcnit:  contraque  castra 
Romana  trans  lluvium  omnes  consedere.  P.  Scipio,  cum 
expeditis  clam  profectus  ad  loca  circa  Adsenda,  haud  fefellit 
hostes:  oppressissentque  cum  in  patentibus  campis,  ni 
tumuhmi  in  propinquo  cepissct.  Ibi  quoque  circumsessus 
adventu  fratris  obsidione  eximitur,  Castulo  urbs  Hispaniae 
vaUda  ac  nobihs,  et  adeo  coniuncta  societate  Poenis,  ut 
uxor  inde  Hannibah  esset,  ad  Romanos  defecit.  Cartha- 
ginienses  Ehturgin  oppugnare  adorti,  quia  praesidium  ibi 
Romanum  erat:  videbanturque  inopia  eum  locum  maxime 
expugnaturi.  Cn.  Scipio,  ut  sociis  praesidioque  ferret  opem, 
cum  legione  expedita  profectus,  inter  bina  castra  cum  magna 
caede  hostium  urbem  est  ingressus,  et  postero  die  eruptione 
aeque  fehci  pugnavit.  Supra  duodecim  mihia  hominum 
caesa  duobus  proehis :  plus  mihe  capti,  cum  sex  et  ti'iginta 
mihtaribus  signis.  Ita  ab  Ihiturgi  recessum  est.  Bigerra 
inde  urbs  (socia  ct  haec  Romanorum  erat)  a  Carthaginien- 
sibus  oppugnari  coepta  est.  Eam  obsidionem  sine  certa- 
mine  adveniens  Cn.  Scipio  solvit.  Ad  Mundam  exinde 
castra  Punica  mota :  et  Romani  eo  confestim  secuti  sunt. 
Ibi  signis  cohatis  pugnatum  per  quattuor  ferme  horas : 
egregieque  vincentibus  Romanis  signum  receptui  est  datum, 
quod  Cn.  Scipionis  femur  tragula  confixum  erat :  pavorque  3 
circa  eum  ceperat  mihtes,  ne  mortiferum  csset  vuhius. 
Ceterum  haud  dubium  fuit,  quin,  nisi  ea  mora  intervenisset, 
castra  eo  die  Punica  capi  potuerint.  lam  non  mihtes  solum, 
sed  elephanti  etiam  usque  ad  vahum  acti  erant,  superque 
ipso  novem  et  triginta  elephanti  pihs  confixi.  Hoc  quoque 
proeho  ad  duodecim  mihia  hominum  dicuntur  caesa,  prope 
tria  capta,  cum  signis  mihtaribus  septem  et  quinquaginta. 
Ad  Auringen  inde  urbem  Poeni  recessere ;  et,  ut  territis 
instarct,  secutus  Roraanus.  Ibi  iterum  Scipio  lecticula  in 
aciem  ihatus  conflixit :  nec  dubia  victoria  fuit :  minus  tamen 
dimidio  hostium,  quam  antca,  quia  pauciores  superfuerant, 
qui  pugnarent,  occisum.  Sed  gens  nata  instaurandis  re-4 
parandisque  behis,  Magone  ad  conquisitionem  mihtum  a5 
fratre  misso,  brevi  replevit  exercitum,  animosque  ad  ten- 
tandum  de  integro  certamen  fecit.     Ahi  plerique  mihtes,  6 


3  Tragula\  Teli  genus,  a  traiici- 
endo  dictum,  ut  ait  Varro  de  L.  L. 
cf.  supr.  xxi.  7. 

4  Sed  gens  nata'^  Intellige  gentem 
Barcinam,  de  qua  supr.  xxi.  10,  non 
Punicam.  Strotii.  Sed  alia  aliis  pla- 
cuerint. 

5  A  fratre  misso']  Praepositionem 
a  addidit  Duker.,  sed  Stroth.  omit- 
tendam  censet.     Fratre  sc.  Hasdru- 


bale,  fratre  Hannibalis  et  Magonis. 

6  AUi  plerique  m>lifes~\  Licet  ple- 
rique  milites,  conquisiti  et  adducti 
recens  a  Magone,  alii  essent  quam 
qui  prioribus  proeliis  pugnaverant,  ta- 
men  iisdem  animis  quibus  prius,  ut 
qui  pugnarent  pro  parte  toties  intra 
paucos  dies  victa,  eodenique  eventu 
pugnavere.  Videtur  opponere  inter 
se  voluisse  Livius,  hinc  alios  milites, 


LIB.  XXIV.    CAP.  43.  221 

sicut  pro  partc  totics  iiitra  j)aucos  dics  victa,  iisilcni  auiiuis,  r.  c.  ;;,h. 
7(juii)us  j)rius,  codciucjuc  cvcutii  pujruavcrc.  IMus  octo '^-  '"•  ^'■>- 
luillia  hoiuiuuiu  cacsa :  iiaiul  iiiulto  luiiius  (juaiu  Tuillc  caji- 
tuiu,  ct  sigiia  uiilitaria  (juiu(juaji;iula  octo  ;  ct  sjiolia  j)luriiiia 
Gallica  lucrc,  aurci  tonjucs,  ariuillaccjuc,  niaguiis  uuiucnis. 
I)uo  etiani  insigncs  reguli  Galloruiu  (Mocnicapto  ct  Civis- 
niaro  noniina  erant)  eo  proelio  ceciderunt :  octo  elephanti 
cajiti,  trcs  occisi. 

Quum  iaiu  rcs  prosperac  in  Ilispania  esscnt,  vcrccundia  Saguntum 
S  Romanos  taudcm  cej)it,  Saguutuiu  ojij^iduni,  (juac  causa  jt^^l^P*""* '' 
9belli  cssct,  octavum  iam  auiuiiu  siib  hostium  j)otcstate  csse. 
Ita(juc  id  oj)j)iduiu,  vi  jnilso  pracsidio  Punico,  rcccpcruut, 
cultoribus(juc  antiquis,  (juos  vis  rcli(|ucrat  bclli,  rcstitucrunt: 
ct  Turdetanos,  qui  contraxerant  iis  cum  Carthaginicnsibus 
bellum,  in  potestatcm  rcdactos  sub  corona  vcndiderunt, 
in^bcnujuc  corum  dclcvcrc. 

llacc  iu  Ilispauia,  Q.  Fabio,  M.  (^laudio  consulibus,  gesta.       43. 
Romac  quum  tribuui  ])lcbis  uovi  magisti'atum  inisscut,  ex- ^.t^nsOTibu» 
templo  ccnsoribus,  P.  Furio  ct  M.  Atilio,  a  L.  Mctcllo  tri-  ,„'f  pop*!!!' 
buno  plcbis  dies  dicta  ad  populum  est.     Quaestorem  cum  lum. 

1  proximo  anno,  adcmpto  cquo,  tribu  moverant,  atque  aera- 
rium  fecerant,  propter  coniurationcm  dcserendae  Italiac  ad 
Cannas  factam.  Scd  novcm  tribunorum  auxilio  vctiti 
causam  in  magistratu  diccrc,  dimissique  fuerant.  Nc  lus- 
trum    perficcrcut,    mors    jn-ohibuit    P.  Furii.      M.  Atilius 

2  magistratu  se  abdicavit. 

Consularia  comitia  habita  a  Q.  Fabio  Maximo  consulc. 
Creati  consules  ambo  absentes,  Q.  Fabius  Maximus  consulis 
filius,  et  Ti.  Sempronius  Gracchus  itcrum.  Practores  fiunt 
M.  Atilius,  et,  qui  tum  acdiles  curules  erant,  P.  Sempronius 
Tuditanus,  et   Cn.  Fulvius    Ccntumalus,  et    M.  Aemilius 

3  Lepidus.     Ludos  sccnicos  pcr  quatriduum  co  anno  primun» 

illinc     eosdem     animos     eundemque  e  regiis.     Vulgo  qiiod.  Crev. 

eventum.     Reete  tamen  videtur  Val-  9  Oclavum  iam  annum']  Imo  quin- 

la  emendare:  Galli  plerique  milites,  tum,  si  Livius  secum  ipse  consentiat. 

id   est,  milites,  qui  magna  ex  parte  Hic  enim  quintus  Punici  belli  annus 

Galli  erant.     Vox  alii    parum  clari  agitur.     Anno  autem  huius  belli  pri- 

hic  sensus  est:  et  Vallae  coniecturam  mo  captum  esse  Saguntum  contendit 

firmare  videntur  ea,  quae  de  spoliis  Livius  xxi.  15.    Polybius  autem  anno 

Gallicis  et  regulis  Gallorum  infra  me-  ante  bellum  exortum,  unde  sextus  hic 

morantur.    Emendationem  Vallae  ex-  annus  conficeretur. 

pressit  Campanus.  Crev.  i  Aerarium  fecerant]   cf.  Supr.  18. 

7  Qui/)us  j^rius']  Quibus  priores  ex  2  Se  abdicavit'^  Quippe  in  censoris 
emendatione  Vallae  recepit  Bekker.  demortui   locum  alium  subrogari  fas 

8  Saguntum  oppidjan,  quae  causa  non  erat.  cf.  supr.  v.  31.  ix.  34.  Cr. 
beUi  essef]  Hic  restituimus  Livio  3  iwc^o*  sce/H'co.«]  (^uo  tempore  Ro- 
amatam  loquendi  figuram,  ut  relati-  mae  instituti,  supr.  vii.  2.  narratur. 
vum  inter  duo  nomina  positum  ad  Ante  hoc  bellum  Ludi  Romani,  sive 
posterius  referatur.  Id  monuerat  lac.  JMagni,  cf.  Dion.  vii.  71.  et  Ludi  Sce- 
Gronovius,  auctore  optimae  fidei  scri-  nici  publico  sumptu  editi  sunt,  sed 
pto,  cui  consentit  Put.  cum  fidissimo  quum   iam  respublica  bello  gravata 


222  TITI   LIVII 

U.  C.  538.  factos  ab  curulibus  aedilibus,  memoriae  proditur.     Aedilis 
A.  C.  214.  Tuditanus  hic  erat,  qui  ad  Cannas,  pavore  aliis  in  tanta 

clade  torpentibus,  per  medios  hostes  evasit. 

U.  C.  539.      Comitiis  perfectis,  auctore    Q.  Fabio  consule,  designati 

U  Fiibio^^^"^^^^^  Romam  arcessiti  magistratum  inierunt:  senatum- 

Ti.  Sem-'  que  de  bello,  ac  provinciis  suis  praetorumque,  et  de  exei- 

proTiio  II.  citibus,  quibus   quique    praeessent,  consulucrunt.     Itaque  3 

Provincia-  provinciae  atque  exercitus  divisi.     Bellum  cum  Hannibale 

rum  divi-    consuhbus  mandatum,  et  exercituum  unus,  quem  ipse  Sem- 

»'0.  pronius  habuerat;  alter,  quem  Fabius  consul.     Eae  binae4 

^'*-      erant  legiones.     M.  Aemilius  praetor,  cuius  peregrina  sors  5 

erat,  iurisdictione  M.  AtiHo  collegae,  praetori  urbano,  man- 

data,  Luceriam  provinciam  haberet,  legioncsque  duas,  qui-6 

bus  Q.  Fabius,  qui  tum  consul  erat,  praetor  praefuerat.     P. 

Sempronio  provincia  Ariminum,  Cn.  Fulvio  Suessula,  cum 

binis  item  legionibus,  evenenmt :  ut  Fulvius  urbanas  legi- 

ones  duceret,  Tuditanus  a  M'.  Pomponio  acciperet.     Pro- 

rogata  imperia  provinciaeque,  M.  Claudio  Sicilia  finibus  iis, 

quibus  regnum  Hieronis  fuisset :  Lentulo  propraetori  pro- 

vincia  vetus:    T.  Otacilio  classis.     Exercitus  nuUi   additi 

novi.     M.  Valerio  Graccia  Macedoniaque  cum  legione  et 

classe,  quam  haberet :   Q.  Mucio  cum  vetere  exercitu  (duae 

autem  legiones  erant)  Sardinia :   C.  Terentio  legio  una,  cui 

iam  praeerat,  et  Picenum.     Scribi  praeterea  duae  legiones 

urbanae  iussae,  et  viginti  milha  sociorum.     His  ducibus, 

his  copiis,  adversus  multa  simul,  aut  mota  autsuspecta,  bella 

munierunt  Romanum  imperium. 

Prodigia.         Consulcs,  duabus  urbanis  legionibus  scriptis,  supplemen- 

toque  in  ahas  lecto,  priusquam  ab  urbe  moverent,  prodigia 

procurarunt,  quae  nuntiata  erant.     Murus  ac  portae  tactae : 

et  Ariciae  etiam  lovis  aedes  de  coelo  tacta  fuerat.     Et  aHa 

ludibria  oculorum  auriumque  credita  pro  veris.     Navium 

longarum  spccies  in  flumine  Tarracinae,  quae  nullae  erant, 

visae ;  et  in  lovis  ViciHni  templo,  quod  in  Compsano  agro  7 

est,  arma  concrepuisse  :  et  flumen  Amiterni  cruentum  flux- 

Fabius  pa-  isse.     His  procuratis  ex  decreto  pontificum,  profecti  con- 

ter  a  filio    gujpg^  Sempronius  in  Lucanos,  in  Apuliam  Fabius.     Pater 

fiHo  legatus  ad  Suessulam  in  castra  venit.     Quum  obviam 


equo  lus 
.sus. 


oneri  ferendo  non  esset,  ex  hoc  tem-  peregrinus  esset,  qui  ius  inter  pere- 

pore  munus   horum    ludorum   appa-  grinos,  vel  inter  peregrinos  et  cives 

randorum,tanquamGraeceAeiToiip7ia,  diceret.    cf.  supr.  xxii.  35. 

aedilihus   curulil)us   deferebatur.     cf  6  Provinciam  haberet]    Sub.  pla- 

Niebhr.  iii.  n.  48.  cuit,  seu  iussum  est.  Doer. 

3  Itaque~\    sc.  Et   iia.  atque    hoc  7  lovis  Vicilini]    Cognomen   Vici- 
modo,  quo  statim  narrabitur.  linns  a  loco  hodie  incognito  ductuni 

4  Eae  hinae  eraiit]    Singuli  exer-  videtur.  Stroth.     Nisi  malis  Visci/- 
citus  duas  legiones  habebant.  linns,  aut  Vescellinus.   cf.  supr.  xxiii. 

5  Pcrer/rina  snrx]    sc.  Qui  praetor  37. 


I>IH.   XXIV.    CAP.  4. 


-nw 


filius  i^roiircdcrctur,  liclorcsijiic  vcrccundiu  inalcstatis  cius 
f^tJicili  antcircul  ;  practcr  undcciin  fasccs  c(|uo  ])racvcctiis 
'^scncx,  ut  cousul  aniinadvcrtcrc  jiroxiinuin  lictorcin  iussit, 
et  is,  nt  (lcscciulcrct  cx  c(|uo,  iucliuuavil  ;  tinn  (lcinuin  dc- 
silicns,  '  Experiri/  iiuiuit,  '  volui,  fili,satin'  scircs^  consiilcin 
'  tc  csse.' 

In  ea  ciistra  Dasius  Altinius  Arpinus  clain  noctc  cnin 

tribns  scrvis  vcnit,  proniittcns,  si  sibi  pracinio  fo.ct,  se  Ar- 

pos  ])rodituruin  cssc.      Quuin  cain  rcin  ad  consiliuni  rctu- 

lissct  Fabius,  aliis  '  ])ro  transfnga  vcrl)crandus  nccanduscjuc' 

2  vidcri,   '  anci])itis   aniini  connnunis  liostis :   (]ui   ])ost   ('an- 

'  ncnscni  cladcni,  tan(]uain  cuin  fortnna  fidein  stare  o])ortcret, 

.3 '  ad  llainnbalcin  disccssissct,  traxissetque  ad  detijctioncin 

'  Ar]ios ;  quunique  res  Romana  contra  spem  votaquc  eius 

4 '  vclut  rcsurgcrct,  tur])ius  videatur  novam  rcfcrrc  ])roditio- 

5'ucm  ])roditis  olim  ;  (jui  aliunde  stet  scnqicr,  aliundc  scn- 

^'tiat.  infidns  socius,  vanus  liostis  ;  ad  Falcriorum  Pyrrhive 

'  ])roditorcm  tcrtium  transfugis  documcntum  essct.'     Contra 

ca  consulis  ])atcr  Fabius,  '  Tcm]X)rum  oblitos  homincs  in 

'  me(Uo  ardore  beUi,  tanquam  in  pace,  libera  de  quoque 

'  arbitria  agerc,'  aiebat :   '  qui,  quum  illud  ]>otius  agcndum 

'  at(pie  iis  cogitaiuUim  sit,  si  cjuo  modo  fieri  ])()ssit,  ne  (jui 

8  '  socii  a  ])o])ulo  Romano  dcsciscant,  id  non  cogitcnt;  docu- 

'  inentum  autcin  dicant  statui  oporterc,  si  quis  rcsi])iscat,  et 


r.  ('.  57,9. 

A.  C.  21.'.. 


45. 

AltiniuM 
Arj)inu.sve- 
nit  iid  (>)». 


8  Praeter  undechn  fasces'^  Ilinc 
apparct,  quod  ct  aliundc  constat,  li- 
ctores  ire  solitos  ante  magistratum, 
non  gregatim,  non  binos  ternosve,  sed 
singulos,  ct  in  lineam.  CiiEV. 

9  Animadi-crtere]  Verbum  pro- 
prium  de  lictoris  officio.  Videntur 
hoc  verbo  comprehendisse  quicquid 
honoris  lictor  venienti  magistratui  ex- 
liibendum  curaret,  ut  assurgere,  via 
decedere,  equo  aut  curru  descendere. 
Crev. 

1  Proximum  lictorem]  Prorimiis 
lictor  is  erat,  qui  proxime  aberat  a 
magistratu.  Primiis,  is  qui  anteibat, 
et  quasi  ducebat  agmen.  Crev. 

2  Ancipitis  animi  commnnis  hos- 
tis]  Communis  hostis  ct  Romanorum 
et  Poenonmi,  cuius  animus  inter 
utrosque  anceps  fluctuaret.  Crev. 

3  Discessisset]  Discisset,  ex  Mu- 
reti  libris,  legeudum  monet  Gronov. 
quem  Bekker.  sccutus  est ;  sed  Dra- 
kenb.  nihil  mutandum  censet. 

4  Referre  proditionem]  Quemad- 
modum  gratiam  referre  is  dicitur  qui, 
quod  ipsi  gratum  est  factum,  id  vi- 
cissim  aliquo  modo  rependit,  ita 
proditis  olim  proditionem  refert,  qui 


pristinae    proditionis   damnum    nova 
proditione  resarcit.  R.\SCH. 

5  Q//i  aliiinde  stet  semper,  aliunde 
sentiat]  Qiii  seniper  alii  faveat,quam 
cuius  in  partibus  stet  eius  corpus. 
Nempe  ille,  dum  numerabatur  in 
sociis  Romanonim,  faverat  Poenis  ; 
nunc  quum  habetur  socius  Poenorum, 
favet  Rnmanis.  Crev. 

6  Vanns  hostis]  Levis,  inconstans 
hostis,  et  facile  transiturus  in  eius 
partes,  cuius  se  hostem  ferat.  Ckev. 

7  Faleriorum  Pyrrhine proditorem] 
De  ludimagistro  Falisco  cf.  supr.  v. 
27.  De  Nicia,  vel  Timochare,  Pyr- 
rhi  medico,  qui  regem  veneno  se  sub- 
laturum  esse  C.  Fabricio  consuli  pol- 
licitus  est.  cf.  Liv.  Epit.  xiii.  A.  Gell. 
iii.  S.  Cic.  Off.  iii.  86.  Val.  INIax.  vi.  5. 

8  Documentiim  autem  dicant]  Li- 
l)ri  veteres  ita  habent,  Documentum 
autem  dncant  statui  oportere  non  no- 
citivum ;  Muretus  vero  emendavit,rfo- 
cumentnm  statui  oportere  non  nocitu- 
rum  :  et  Tluicyd.  iii.  46.  eandem  sen- 
tentiam  recitat,  oirre  b.vi\TnaToi>  Ka- 
paffT-T^aai  TOiS  aTrocrraaii',  uis  ovk  eCTai 
fieTayvwz^ai.  cf.  Muret.  Var.  Lect.  xv. 
16. 


224 


TITI  LIVII 


u.  c.  539. 

A.  C.  213, 


Coniux 
eius  et  li- 
beri  com- 
busti  ab 
Hannibale, 

46. 

Arpos  ag- 

greditur 

Faliius. 


'  antiquam  societatem  respiciat.  Quod  si  abire  ab  Romanis 
'  liceat,  redire  ad  eos  non  liccat ;  cui  dubium  esse,  quin 
'brevi  deserta  ab  sociis  Romana  res  foedcribus  Punicis 
'  omnia  in  Italia  iuncta  visura  sit  ?  Se  tamen  non  eum  esse, 
'  qui  Altinio  fidei  quicquam  censeat  habendum,  sed  mediam 
'  consecuturum  consilii  viam.  Neque  eum  pro  hoste,  neque 
'  pro  socio  in  praesentia  habitum,  Hbera  custodia  haud  pro-  9 
'  cul  acastris  placere  in  aliqua  fida  civitate  servari  per  belh 
'  tempus :  pei-petrato  bello,  tum  consukandum,  utrum  de- 
'  fectio  prior  plus  merita  sit  poenae,  an  hic  reditus  veniae.' 
Fabio  assensum  est ;  catenisque  hgatus  traditur  et  ipse  et 
comites:  et  auri  satis  magnum  pondus,  quod  secum  tum 
attulerat,  ei  servari  iussum.  Cahbus  eum  interdiu  solutum 
custodes  sequebantur:  nocte  clausum  asservabant.  Arpis 
domi  primum  desiderari  quaerique  est  coeptus :  dein  fama, 
per  totam  urbem  vulgata,  tumultum,  ut  principe  amisso, 
fecit :  metuque  rerum  novarum  extemplo  nuntii  ad  Hanni- 
balem  missi.  Quibus  nequaquam  oifensus  Poenus,  quia  et 
ipsum,  ut  ambiguae  fidei  virum,  suspectum  iam  pridem 
habebat,  et  causam  nactus  erat  tam  ditis  hominis  bona  pos- 
sidendi  vendendique ;  ceterum  ut  irae  magis,  quam  avari- 
tiae,  datum  crederent  homines,  crudehtatem  quoque  gravi-  i 
tati  addidit,  coniugemque  eius  ac  hberos  in  castra  accitos, 
quaestione  prius  habita,  primum  de  fuga  Akinii,  dein 
quantum  auri  argentique  domi  rehctum  esset,  satis  cognitis 
omnibus,  vivos  combussit. 

Fabius,  ab  Suessula  profectus,  Arpos  primum  institit 
oppugnare.  Ubi  quum  a  quingentis  fere  passibus  castra 
posuisset,  contemplatus  ex  propinquo  situm  urbis  moenia- 
que,  quae  pars  tutissima  moenibus  erat,  qua  maxime  neg- 
lectam  custodiam  vidit,  ea  potissimum  aggredi  statuit. 
Comparatis  omnibus,  quae  ad  urbes  oppugnandas  usui  sunt, 
centurionum  robora  ex  toto  cxercitu  delegit,  tribunosque 
viros  fortes  iis  praefecit,  et  mihtes  sexcentos,  quantum  satis 
visum  est,  attribuit :  eosque,  ubi  quartae  vigihae  signum 
cecinisset,  ad  eum  locum  scalas  iussit  ferre.  Porta  ibi  hu- 
milis  et  angusta  erat,  via  infrequenti  per  desertam  partem 
urbis :    eam   portam   scahs  prius   transgressos  ad  murum  2 


9  Libera  custodia]  Quid  sit  libera 
custodia  sequentia  declarant :  Calibus 
eum  interdiu  sohitiim  custodes  seque- 
bantur. 

I  Crudelilatem  quoque  gravitati] 
Ita  pro  vulg.  crudelitate  quoque  gra- 
vitatem,  receperunt  Stroth.  et  Bekker. 
Sed  Stroth.  gravitati  vix  locum  hic 
esse  putat,  quum  de  duobus  Hanni- 
balis  vitiis,  sc.  avaritia  et  ira,  sermo 


sit  ;    quare    legendum    aviditati,   aut 
cum  Gronov.  rapacitate  censet. 

•2  Eam  portam  .  . .  fransgressos  ad 
murum  pergere]  Q,ui  portam  scalis 
transgressi  sunt,  eos  necesse  non  est 
ad  murum  pergere,  quum  in  ipso 
muro  sint.  Quare  ex  vestigiis  opti- 
mi  codicis  emendandum  videtur,  eam 
portam,  scalis  prius  transgressos  mu- 
rtim,  aperire.   Crev.     Contra  unam 


].li].   XXIV.    (^VP.  -17.  22.5 

pcrfTcrc,  ct  cx  iiitcriorc  partc  vi  claiistru  rcfriii|2;crc  iiihct,  IJ.  C.  539. 
ct  tcnciitcs  partciii   urbis  cormi  sigiuim  darc,   iit  cctcrac  ^- C.  213- 
coj)iae  admovcrentiir :    parata  omnia  atqiic  instructa  sqsc 
liabiturum.     Ea   impigre   facta :   et,   quod   im))cdimcntum 
ag;cntibus  fore  vidcbatur,  id  maxime  ad  fallcndum  adiuvit. 
Imbcr,  ab  noctc  media  coortus,  custodes  vi^ilcsque,  dila])sos 
c  stationibus,  suffiiiicrc   in  tccta  cocgit :  sonitiupic  primo 
largioris  proccllac  strcpitiim   molicntium  portam  exaudiri 
prohibuit ;    lcntior  dcindc   acqualionpie   accidens   auribus 
magnam  partem  hominum  sopivit.     Postquam  portam  te-  Et  capit. 
nuerunt,   cornicincs  in    via    paribus   intervallis   dispositos 
canere  iubent,  ut  consulem  excirent.     Id  ubi  factum  ex 
composito  est,  signa  cfferri  consul  iubct,  ac  paullo  ante 
luccm  per  effractam  portam  urbcm  ingrcditur.     Tum  dc-      47. 
mum  hostes  excitati  sunt,  iam  ct  imbrc  coiKpiicscentc,  ct 
pro})inqua    luce.     Praesidium    in    urbe    crat    Ilannibalis, 
quinque  millia  ferme  armatorum  :  et  ipsi  Arpini  tria  millia 
hominum  armabant.     Eos  primos  Pocni,  nc  quid  ab  tcrgo 
fraudis  esset,  hosti  opposucrunt.     Pugnatum  primo  in  te- 
nebris  angustisque  viis  est.      Quum  Romani  non  vias  tan- 
tum,  sed  tecta  etiam  proxiina  portae,  occupassent,  ne  peti 
supcrne  ac  vulncrari  possent :  cogniti  inter  se  quidam  Ar-  Arpinis  ip- 
j)inique  ct  Roniani ;  atquc  inde  collocpiia  coepta  ficri,  per-^^fj^'"" 
cunctantibus  llomanis,  quid  sibi  vellent  Arpini  ?  cpiam  ob 

Snoxam  Romanorum,  quod  aut  mcritum  Poenornm,  pro 
alienigcnis  ac  barbaris,  Italici  adversus  veteres  socios  Ro- 

4manos  bellum  gererent,  et  vectigalem  ac  stipendiariam 
Italiam  Africae  facerent  ?  Arpinis  purgantibus,  ignaros 
omnium  se  venum  a  principibus  datos  Poeno,  captos  op- 
pressoscpie  a  paucis  esse.  Initio  orto,  plures  cum  pluribus 
coUoqui.  Postremo  praetor  Arpinus  ab  suis  ad  consulem 
deductus  ;  fidcque  data  inter  signa  aciesque,  Arpini  re- 
pente  pro  Romanis  adversus  Carthaginiensem  arma  ver- 
terunt.  Hispani  cpioque,  paullo  rainus  mille  homines, 
nihil  praeterea  cum  consule  pacti,  quara  ut  sine  fraude 
Punicum  emitteretur  praesidium,  ad  consulcra  transtule- 
runt  signa.  Carthaginiensibus  portae  patefactae,  cmissique 
cum  fide  ineolumes  ad   Hannibalem   Salapiam  vcnerunt. 

vocem  transponens,  loco  male  affecto  aut,  sed  in  mss.  optimis  exstat. 

succurrere  conatur  Roellius,  legendo,  4  Vectiffalem  ac  stipeJidiariam]  Sae- 

ad  eam   portam   scalis  prius   trans-  pe  hae  duae  voces  eodem  sensu  usur- 

gressos  murum  pergere :   non   enim  pantur,  ut  infr.  xxxvii.  55.     Tamen 

prius  portam  aperiebant,  dein  claustra  si  accuratam  proprietatcm  quaerimus, 

refringebant.  Drak.  eo  differunt,  quod  stipcndiarii  sunt  ii 

3  Quod  aut  meritum']   Quod  aiilem  qui  certum  pecuniae  frumentive  aut 

ob  meritum  ex   cod.  Pal.   2.  recepit  cuiuslibet  rei  modum  pendere  debent ; 

Stroth.,  probante  Dukero.    Quodve  ob  vectigales  qui  incertum,  e.  g.  decumas 

meritum    Doer.     legendum     mavult.  fiiictuum.    cf.  supr.  xxi.  41.   Crev. 
Durior   quidem   videtur    lectio  quod 

VOL.  II.  Q 


226 


TITI  LIVII 


u.  C.  539. 
A.  C.  213. 


Campani 
equites 
112.  ad 
castra 
Roin.  ve- 
niunt. 


Aternum 
captum. 


Romae  in- 
cendium. 


48. 

Res  in  His- 

pania  ges- 
tae. 

Legati  ad 
Syphacem 
missi  a  Sci- 
pionibus. 


Arpi  sine  clade  ulliiis,  praeterquam  unius  veteris  proditoris, 
novi  perfugae,  restituti  ad   Komanos.     Hispanis  dupliciag 
cibaria  dari  iussa :  operaque  eorum  forti  ac  fideli  persaepe 
respublica  usa  est. 

Quum  consul  alter  in  Apulia,  alter  in  Lucanis  esset ; 
equites  centum  duodecim  nobiles  Campani,  per  speciem 
praedandi  ex  hostium  agro,  permissu  magistratuum  ab 
Capua  profecti,  ad  castra  Romana,  quae  super  Suessulam 
erant,  venerunt.  Stationi  militum,  qui  essent,  dixerunt ; 
coUoqui  sese  cum  praetore  velle.  Cn.  Fulvius  castris 
praeerat :  cui  ubi  nuntiatum  est,  decem  ex  eo  numero 
iussis  inermibus  deduci  ad  se,  ubi,  quae  postularent,  au- 
divit,  (nihil  autem  ahud  petebant,  quam  ut,  Capua  recepta, 
bona  sibi  restituerentur)  in  fidem  omncs  accepti.  Et  ab 
akero  praetore  Sempronio  Tuditano  oppidum  Aternum 
expiignatum.  Amphus  septem  mihia  hominum  capta,  et 
aeris  argentique  signati  ahquantum.  Romae  foedum  in- 
cendium  per  duas  noctes  ac  diem  unum  tenuit:  solo 
aequata  omnia  inter  Sahnas  ac  portam  Carmentalem  cum 
Aequimaeho  lugarioque  vico.  In  temphs  Fortunae  ac  7 
matris  Matutae  et  Spei  extra  portam  late  vagatus  ignisS 
sacra  profanaque  muka  absumpsit. 

Eodem  anno  P.  et  Cn.  Cornehi,  quum  in  Hispania  res 
prosperae  essent,  muUosque  et  veteres  reciperent  socios,  et 
novos  adiicerent,  in  Africam  quoque  spem  extenderunt. 
Syphax  erat  rex  Numidarum,  subito  Carthaginiensibus 
hostis  factus.  Ad  eum  centuriones  tres  legatos  miserunt, 
qui  cum  eo  amicitiam  societatemque  facerent ;  et  pohice- 
rentur,  si  perseveraret  urgcre  beho  Carthaginienses,  gratam 
eam  rem  foi'e  senatui  populoque  Romano,  et  annisuros,  ut 
in  tempore,  et  bene  cumulatam  gratiam  referant.  Grata 
ea  legatio  barbaro  fuit :  cohocutusque  cum  legatis  de 
ratione  behi  gerundi,  ut  veterum  mihtum  verba  audivit, 
quam  muUarum  rerum  ipse  ignarus  esset,  ex  comparatione 
tam  ordinatae  disciphnae,  animum  advertit.  Tum,  primum  9 
ut  pro  Ijonis  ac  fidehbus  sociis  facerent,  oravit,  '  ut  duo  le- 
'  gationem  referrent  ad  imperatores  suos  ;  unus  apud  sese 


5  RestUuti  ad  Romanos]  cf.  Supr. 
ii.  13.  et  49.  ubi  similiter  restituo  cum 
acciisativo  casu  iungitur. 

6  Duplicia  cibaria]  Usitatum  fuit 
apud  Romanos  hoc  modo  virtutem 
militarem  remunerare,  unde  dupli- 
carii  dicebantur,  qui  duplex  frumen- 
tum  ob  virtutem  acciperent.  cf.  supr. 
ii.  59. 

7  Aequimaelio']  cf.  Supr.  iv.  i6. 

8  Spei  extra  portatri]  Fortunae  et 
Matris  Matutae  aedes  intra  Portam 


Carmentalem  erant,  sola  Spei  extra 
portam.  cf.  infr.  xxv.  7.  Aedes  Matris 
Mfitutae,  ita  enim  Ino,  Semeles  soror, 
apud  Italos  vocabatur,  a  Servio  Tul- 
lio  primo  dedicata  erat,  postea  refecta 
et  a  Camillo  dedicata.  supr.  v.  21. 
Aedes  quoque  Fortunae  a  Servio  Tul- 
lio  dedicata  erat.  supr.  x.  46. 

9  Aninium  advertit]  Sic  saepe  an- 
tiqui,  quod  postea  jier  elisionem  fre- 
quentius  pronuntiatum  est  animad- 
vertit.  Crev. 


LIB.  XXTV.    CAP.  49.  227 

*  inan;istcr   rcl   niilitaris   rcniancrct.      Rudcin   ad   pcdcstria  l).  C.  539. 
'  bcUa    Ninnidaruin    <;cntcni   cssc,   cciuis  tantuni    hal;ilcm.  ^-  ^'- "^'-^ 

f  Tt     "  •      1  .      V    ..  .  .   '  I     11  •  Unim  iipiid 

'  Ita  lam  inac  a  principns  gcntis  maiorcs  suos  bclla  gcssissc,  j.m„  rcina- 
I '  ita  sc   a  ])ucris  insuctos.      Sed  habcre  hostem  pedestrinutniiiitiau 
'fidcntcm  Martc :   cui  si  aequari  robore  virium  velit,  et '"^*''"'''^''- 
*sibi  pcditcs  comparandos  esse  ;  et  ad  id  nHiltitndine  ho- 

*  nniunn  rcgnum  abundarc  :  scd  armandi,  ornaiidi(jue,  ct 
'  instrucndi  cos  artcm  ignorarc.      Omnia,  vchit  fortc  con- 

1 '  grcgata  turba,  vasta  ac  tcmcraria  cssc'  lacturos  se  in 
pracscntia,  quod  vellet,  legati  rcsponderunt :  fide  accepta, 
ut  rcmittcrct  cxtcmplo  cum,  si  impcratores  sui  non  com- 
probasscnt  factum.  Q.  Statorio  nomcn  fuit,  qui  ad  rcgcm 
remansit.  Cuni  duo])us  Romanis  rcH(juis  Numida  legatos 
in  Ilispaniam  misit  ad  accipiendam  fidcm  ab  im])cratoribus 
Romanis.  lisdcm  mandavit,  ut  protinus  Numidas,  qui 
intra  ])raesidia  Carthaginiensium  auxiharcs  cssent,  ad 
transitioncm  pelHcerent.  Et  Statorius  ex  muha  iuvcntute 
regi  ])cditcs  conscrijisit :  ordinatosquc  proximc  morem  Ro- 
smanum,  instrucndo  et  decurrcndo  signa  sequi,  ct  servare 
4  ordincs  docuit :  ct  o])cri  aHis(]uc  iustis  mihtaribus  ita  as- 
sucfecit,  ut  brcvi  rex  non  equiti  magis  fidcrct,  cjuam  ])cditi ; 
collatiscjuc  aequo  campo  signis,  iusto  proelio  Carthagini- 
enscm  hostem  superaret.  Romanis  quoque  in  llis])auia 
legatorum  regis  adventus  magno  emolumcnto  fuit.  Namquc 
ad  famam  corum  transitioncs  crcbrac  ab  Numidis  coejitae 
ficri.     Ita  cum  Syjihacc  Romanis  iuncta  amicitia  cst. 

Quod    ubi    Carthaginicnscs    acccperunt,    extcm]:)Io    ad 
Galain,  in  partc  altcra  Numidiac  (Massyli  ca  gcns  vocatur) 
regnantcm,  Icgatos  mittunt.     Filium  Gala  Masinissam  ha-      49. 
bcbat,  scptcm  ct  deccm  annos  natum,  cctcrum  iuvcnem  ca  Carthagin. 
indole,  ut  iam  tum  aj^parerct,  latius  regnum  opulentiusque,  f^g™j,g  f.J.^ 
quam  quod  acce]>isset,  facturum.     Legati,  'quoniam  Sy-ciunt. 
*phax  se  Romanis  iunxisset,  ut  potcntior  socictate  eorum 

*  advcrsus  rcges  populosque  Africae  esset,'  docent ;   '  melius 

*  fore  Galac  quoque,  Carthaginiensibus  iungi  quam  primum, 
'  antequam  Syphax  in  Hispaniam,  aut  Romani  in  Africam 
'  transcant ;  opjjrimi   Syphacem,  nihildum  praeter  nomen 

'  ex  foedere  Romano  habentem,  posse.'     Facile  persuasum  Masinissa 
Galae,  filio  deposcente  id  bellum,  ut  excrcitum  mitteret :  ^^^^^  F- 

^-  Syphacem 

vincit. 

I  Insuetos]    Non  adiectivum,  sed  dendo  Femina.     Et  eodem  modo  Li- 

participium  verbi  imuescere  esse  pa-  vius,  supr.  xxiii.  37.  promovendo  ad- 

tet.  Stuoth.  tunctam  .  .  .  turrem.  Crev. 

■2    Vasta]    Incondita,  incomposita.         4  lustis  militaribus]    Muniis  mili- 

Emendatio  Rubenii.     Olim  editi  «?<«  taribus.     ^ic  dicvcaim  iusta  funebria . 

inscia :    scripti   suaisca,   vel   suasca.  lusta  sunt  quodvis  pensum,  officiuni, 

Crev.  munus.     Sic  supr.  ix.  8.  qiiam  omnia 

3  Instruendo]    Dum    instruuntur.  iusta  in  deditionem  nostram  verfecta 

Notum  est  illud  Virgilii,  1'ritque  vi-  erunt.  Cuev. 

q2 


228  TITI  LIVII 

U.  C.  539.  qui,  Carthaginiensium  legionibus  coniunctis,  magno  proelio 

^^3"  Syphacem  devicit.     Triginta  milHa  eo  proelio  hominum 

caesa  dicuntur.     Syphax  cum  paucis  equitibus  in  Mauru-  5 

sios  ex  acie  Numidas  (extremi  prope  Oceanum  adversus 

Gades  cohint)  refugit :  affluentibusque  ad  famam  eius  un- 

dique  barbaris,  ingentes  brevi  copias  armavit.    Cum  quibus 

antequam  in  Hispaniam  angusto  diremptam  freto  traiiceret, 

Masinissa  cum  victore  exercitu  advenit :  isque  ibi  cum  Sy- 

phace  ingenti  gloria  per  se,  sine  ulhs  Carthaginiensium 

opibus,  gessit  belkim.     In  Hispania  nihil  memorabile  ges- 

tum,    praeterquam    quod    Cehiberum    iuventutem   eadem 

mercede,  qua  pacta  cum  Carthaginiensibus  erat,  impera- 

tores  Romani  ad  se  perduxerunt :  et  nobihssimos  Hispanos 

supra  trecentos  in  Itaham  ad  solhcitandos  populares,  qui 

Celtiberi    inter  auxiha  Hannibahs  erant,  miserunt.     Id  modo  eius 

pnminier-  g^j^j^  -j^  Hispania  ad  memoriam  insigne  est,  quod  merce-6 

tant  apud  narium  mihtem  in  castris  neminem  ante,  quam  tum  Celti- 

Rom.        beros,  Romani  habuerunt. 


5  In  Maurusios  ex  acie  Numidasl  6  Mercenarium  militem  in  castris 

Incommodum  est  hoc   loco  vocabu-  neminem  anle]  Gallos  transfugas  pri- 

lum  Numidas.     Sigonius  Numidis  le-  mo  Punico  bello  a  Romanis  in  com- 

gere,  alii  delere  plane  malebant.    For-  militium  adscitos  esse  referunt  Poly- 

san  legendum  ;  in  Maurusios  ex  acie  bius  et  Zonaras.    Quod  si  ita  est,  non 

{Numidarum  extremi  .  .  .  ,)  refugit.  primi   Celtiberi   in    Romanis   castris 

Stroth.  mercede  militarunt.  Crev. 


EPITOME    LIBRI    XXV. 


P.  CORNELIUS  SCIPIO,  postea  Africanus,  ante  annos 
aedilis  factus  est.  Hannihal  urbem  Tarentum,  praeter 
arcem,  in  quam  praesidium  Romanorum  fmjerat,  per  Ta- 
rentinos  iuvenes,  qui  se  noctu  venatum  ire  simulaverant,  cepit. 
Ludi  Apollinares  ex  Marcii  carminibus,  quibus  Cannensis 
clades  praedicta  fuerat,  instituti  sunt.  A  Q.  Fulvio  et  Ap. 
Claudio  consulibus  adversus  Ilannonem  Poenorum  ducem 
prospere  pucjnatum  est.  Ti.  Sempronius  Gracchus  pro- 
consul,  ah  hospite  suo  Lucano  in  insidias  deductus,  a  Magone 
interfectus  est.  Centenius  Penula,  qui  centurio  militaverat, 
quum  petisset  a  senatu,  ut  sibi  exercitus  daretur,  poUicitusque 
esset,  si  hoc  impetrasset,  de  Hannihale  victoriam,  octo  milUhus 
acceptis,  miUtum  dux  factus,  conjiixit  acie  cum  Hannibale,  et 
cum  exercitu  caesus  est.  Cn.  Fulvius  praetor  male  adversus 
Hannihalem  j)ugnavit.  In  quo  proeUo  hominum  sexdecim 
miUia  ceciderunt :  ipse  cum  equitihus  ducentis  effucjit.  Capua 
ohsessa  est  a  Q.  Fulvio  et  Ap.  Claudio  consuUbus.  Claudius 
MarceUus  Syracusas  expmjnavit  anno  tertio,  et  injentem  se 
virum  gessit.  In  eo  tumuUu  urbis  captae  Archimedes,  in- 
tentus  formis,  quas  in  pidvere  descripserat,  interfectus  est. 
P.  et  Cn.  Scipiones  in  Hispania  tot  tantarumque  rerum  fe- 
Uciter  gestarum  trisiem  exitum  tulerunt ;  prope  cum  totis  ex- 
ercitihus  caesi  anno  octavo,  quam  in  Hispaniam  iverant : 
amissaque  eius  provinciae  possessio  foret,  nisi  L.  Marcii 
equitis  Romani  virtute  et  industria,  contractis  exercituum  re- 
Uquiis,  eiusdem  hortatu,  hina  castra  hostium  expuqnata  essent. 
Ad  triginta  septcm  milUa  caesa,  ad  miUe  octingentos  triginta 
capti,  jiraeda  ingens  parta.     Dux  Marcius  appeUatus  est. 


T.   LIVII   PATAVINI 

L  I  B  E  R    XXV. 


U.  C-  539-  T~\UM  haec  in  Africa  atque  in  Hispania  geruntur,  Han- 

A.  C.  213.  I  J  nibal  in  agro  Tarentino  aestatem  consumpsit,  spe  per 

:i/Tare!i-  proditionem  urbis  Tarentinorum  potiundae.     Ipsorum  in-i 

tum.  terim  ct  Sallentinorum  ignobiles  urbes  ad  eum  defecerunt 

Eodem  tempore  in  Bruttiis  ex  duodecim  populis,  qui  anno  2 

priore  ad  Poenos  desciverant,    Consentini  et  Thurini  in 

fidem  popuh  Romani  redierunt.     Et  plures  rediissent,  ni 

T.  Pomponius  Veientanus  praefectus  socium,  prosperis  ah- 

quot  populationibus  in  agro   Bruttio  iusti  ducis  speciem 

uactus,  tumuhuario  exercitu  coacto,  cum  Hannone  conflix- 

isset.     Magna  ibi  vis  hominum,  sed  inconditae  turbae  agre- 

stium  servorumque,  caesa  aut  capta  est :  minimumque  iac- 

turae  fuit,  quod  praefectus  inter  ceteros  est  captus,  et  tum 

temerariae    pugnae    auctor,  et   ante   pubhcanus,   omnibus 

mahs  artibus  et  reipubhcae  et  societatibus  infidus  damno-3 

susque.     Sempronius  consul  in  Lucanis  muha  proeha  parva, 

haud  uhum  dignum  memoratu,  fecit:  et  ignobiha  oppida 

Lucanorum  ahquot  expugnavit. 

Supersti-         Quo  diutius  trahebatur  behum,  et  variabant  secundae 

tiones  Ro-  adversaeque  res  non  fortunam  magis,  quam  animos,  homi- 

tae^  ^^'^'^'  '^"™ '  tanta  rehgio,  et  ea  magna  ex  parte  externa,  civitatem 

incessit,  ut  aut   homines,  aut  dii  repente   ahi  viderentur 

facti.     Nec  iam  in  secreto  modo  atque  intra  parietes  abole- 

bantur  Romani  ritus ;  sed  in  pubhco  etiam  ac  foro  Capi- 

tohoque  muherum  turba  erat,  nec  sacrificantium,  nec  pre- 

cantium  deos  patrio  more.     Sacrificuli  ac  vates  ceperant4 

hominum  mentes  :  quorum  numerum  auxit  rustica  plebs, 

ex  incukis  diutino  beho  infestisque  agris  egestate  et  metu 

1  Ipsorum   interim   et   Sallentino-     fere  Livius.  Crev. 

riim^    Particulam   ei  addidit  Rube-  3  Societatibus]    Publicanorum,  de 

nius.     Ipsos  intellige  Tarentinos,  ut  quibus  haec  vox  sollenniter  adhibetur. 

Gronov.  monet.  supr.  xxiii.  49. 

2  Anno  jjriore}  Duobus  ante  an-  4  Sacrificuli  ac  vates]  Eadem  fere 
nis,  aut  etiam  amplius,  supr.  xxiv.  i.  res  narratur  supr.  iv.  50.  Similis 
xxiii.  30.     Sed  haec  minuta  negligit  quoque  infr.  xxxix.  8.  et  14.  Sxroth. 


LIB.  XXV.   CAP.  2.  2:n 

5  in  urbciu  conipulsa ;   ct  cjuaostus  cx  alicno  crrorc  lacilis,  u.  C  539. 
(jucm  vclut  cx  conccssac  artis  usn  cxcrcc])ant.     ]*rinio  sc-A.  C.  213. 

6crctac  bononnn  in(li<;nationcs  cxau(licl)antnr,  dcindc  ad 
Patrcs    ctiain    ct   ad    j)ublicain   (|ucrinioniam   cxccssit    rcs. 

xlucnsati  fi;ravitcr  ab  scnatu  acdilcs  triuinviri^iuc  caj)italcs, 
quod  non  jirohibcrcnt,  qunm  emovcrc  cain  multitudincm  c 
foro,  ac  disiiccrc  ajijiaratus  sacrorum  conati  essent,  haud 
procul  afuit,  (juin  violarcntur.  l;bi  j)Otcntius  iam  csse  id 
malum  aj)j)arnit,  (juam  ut  minorcs  })cr  mafi;istratus  scdaretur, 
M.  Atilio  j)ractori  urbis  ncgotium  ab  scnatu  datum  cst, 
ut  his  rcliirionibus  j)()j)ulum  libcraret.  Is  ct  in  concionc 
scnatusconsultum  rccitavit,  et  edixit,  '  Ut,  quicunque  librosCoercitae 
'  vaticinos  prccationesvc,  aut  artem  sacrificandi  conscriptam  '"^  «enatu. 
'habcret,  eos  libros  omnes  litcrasque  ad  se  ante  Kalendas 
'  Aj>rilcs  deferret :  ncu  quis,  in  j)ubhco  sacrovc  loco,  novo 
'aut  externo  ritn  sacrificarct.' 

Et  aliquot  j)ubhci  sacerdotcs  mortui  co  anno  sunt:    L.        2. 
Cornclius  Lcntulus  j)ontifcx  maximus,  ct  C.  Paj)irius  C.  Sacerdotes 
F.  Maso  jiontifcx,  ct  P.  Furius  Plnlus  angur,  ct  C.  Papirius  suffecti. 
L.  F.  Maso   dcccmvir   sacrorum.     In    Lcntuli   locum    M. 
Cornelius  Cethcgus,  in  Papirii  Cn.  Servilius  Caej)io,  pon- 
tifices  suffecti  sunt.     Augur  crcatus  L.  Quinctius  Flamini- 
nus,  decemvir  sacrorum  L.  Cornelius  Lentulus. 

Comitiorum    consularium   iam   appetebat   tcmpus ;    sed,  Dictator 
quia  consules   a  bello  intentos  avocare  non  jilacebat,  Ti.  comuiorum 
Semjironius  consul  eomitiorum  causa  dictatorcm  dixit  C.  '      " 
Claudium  Centhonem  :  ab  eo  magister  equitum  est  dictus 

9  Q.  Fulvius  Flaccus.  Dictator  primo  comitiali  die  creavit 
consules  Q.  Fulvium  Flaccum,  magistrum  equitum,  et  Ajx 
Claudium  Pnlchrum,  cui  Sicilia  provincia  in  j^raetura  fue- 
rat.  Tum  j^raetorcs  creati  Cn.  Fulvius  Flaccus,  C.  Clau- 
dius  Nero,  M.  lunius  Silanus,  P.  Cornelius  SuIIa.    Comitiis 

5  Quaestus  ex  alieno  errorel  sc.  gistratus  erant  suffragiis  populi  creati, 
Quaestus  ex  aliorum  superstitione  et  qui  de  maleficiis  et  sceleribus  cognos- 
stultitia  facile  capiendus.  Rup.  cerent.     Multum  de  eonmi  potestate 

6  Ad  Patres  etiam  et  ad  pubUcam  detractum  est,  constitutis  circa  an- 
querimomam  excessit  »ts]  Eo  exces-  num  U.  C.  608.  quaestionibus  j)erpe- 
sit  res,  iit  iam  Patres  in  eam  inqui-  tuis.  Tum  enim  de  vilissimis  fere 
rere  se  debere  existimarent,  quereren-  hominibus,  furibus  servisque,  iudica- 
turque  de  ea  tanquara  ad  rempubli-  vere  ad  columnam  Maeniam,  de  qua 
cam  pertincnte.  Haec  querimonia  frequensoccurrit  apud  scriptores  men- 
vocatur  publica,  tum  quia  non  iam  a  tio.  lidem  carceri  praeerant,  et  sup- 
privatis,  sed  a  toto  senatu  proficisce-  plicia  de  noxiis  sumenda  curabant. 
batur ;  tum  quia  ad  reipublicae  decus  Vid.  Ascon.  Paed.  in  Cic.  Divin.  et 
tranquillitatemque  spectabat.  Crev.  Pompon.  de  Orig.  luris.  Crev.    Quo 

7  Aediles'^  sc.  Plebis,  quibus  idem  tempore  primum  creati  essent,  Liv.  in 
negotium    supr.   iv.    30.   datum   est.  Epit.  xi.  narrat. 

DuK.  9  Primo  comitiali   die]    cf.  Supr. 

8  Triumvirique  capitalesl  Hi  ma-     xxiv.  7. 


232 


TITI  LIVII 


U.  C.  5.^,9- 
A.  C.  213. 
P.  Corne- 
lius  Scipio 
aedilis. 


3. 

U.  C.  540. 
A.  C.  212. 
Q.  Fulvio 
III.  Ap. 
Claudio 
Coss. 

Provinciae 
etexercitus 
divisi. 


perfectis,  dictator  magistratu  abiit.     Aedilis  curulis  fuit  eo  i 
anno  cum  M.  Cornelio  Cethcgo  P.  Cornelius  Scipio,  cui 
post  Africano  fuit  cognomen.     Huic  petenti    aedilitatem 
quum  obsisterent  tribuni  plebis,  negantes  rationem  eius  ha- 
bendam  esse,  quod  nondum  ad  petendum  legitima  aetas^ 
esset :    '  Si  me,'  inquit,   '  omnes   Quirites   aedilem   facere 
'  volunt,  satis  annorum  habeo.'     Tanto  inde  favore  ad  suf-  3 
fragium  ferendum  in  tribus  discursum  est,  ut  tribuni  re- 
pente  incepto  destitcrint.     Aedilicia  largitio  haec  fuit:  hidi^ 
Romani  pro  temporis  ilhus  copiis  magnifice  facti,  et  diem  5 
unum  instaurati,  et  congii  olei  in  vicos  singulos  dati.     L.  6 
Villius  Tappulus  et  M.  Fundanius  Fundulus,  aediles  plebeii, 
ahquot  mati'onas  apud  populum  probri  accusarunt:  quas- 
dam  ex  iis  damnatas  in  exsihum  egerunt.     Ludi  plebeii  7 
per   biduum    instaurati :     et    lovis    epulum    fuit   ludorum  8 
causa. 

Q.  Fulvius  Flaccus  tertium,  Ap.  Claudius  consulatum 
ineunt.  Et  praetoi'es  provincias  sortiti  sunt ;  P.  Cornehus 
Suha  urbanam  et  peregrinam,  quae  duorum  ante  sors  fue- 
rat,  Cn.  Fulvius  Flaccus  Apuham,  C.  Claudius  Nero  Sues- 
sulam,  M.  lunius  Silanus  Tuscos.  Consuhbus  behum  cum 
Hannibale  et   binae  legiones  decretae  :   alter  a  Q.  Fabio 


1  AedUls  curuUs  .  .  .  cum  M.  Cor- 
nelio  CetJieffo]  At,  si  Polybio  x.  4.  et 
5.  atque  Velleio  Paterculo  ii.  8.  iides 
habenda  sit,  cum  L.  Cornelio  Scipione 
fratre  germano.  Itaque  Livius  alios 
auctores  secutus  est,  nisi  legendum  sit, 
ctim  L.  Cornelio  fralre  germano.  Rup. 

2  Quod  nondum  ad  petendum  legi- 
tima  aetas  esset]  Nondum  quidem 
leges  Annales  latae  erant.  Sed  nimi- 
rum  iam  tum  sancitum  fuerat,  ne  quis 
ullum  urbanuni  magistratum  caperet, 
antequam  dena  stipendia  emerita  ha- 
beret :  quod  suo  aevo  servari  docet 
Polybius,  vi.  1 7.  Porro  decimo-septi- 
mo  demum  aetatis  anno  militiae  no- 
men  dabant  Romani.  Itaque  nullum 
poterant  magistratum  urbanum  ge- 
rere  ante  annum  aetatis  vigesimum- 
septimum.  At  Scipio  tertio  abhinc 
anno  quattuor  et  viginti  tantum  an- 
nos  natus  esse  dicitur,  infr.  xxvi.  18. 
Crev. 

3  Satis  annorum}  Rogationem  de- 
miim,  anno  U.  C.  572.  ab  L.  Villio 
tribuno  plebis  latam  fuisse  scribit  Li- 
vius  xl.  44.  qua  definiietur,  qiiot  an- 
nos  nati  /juemque  nuigistratum  pete- 
rent  caperentque  cives  Romani,  atque 
inde  coqnomen  familiae   inditum  ut 


Annales  appellarenlur.  Hac  lege 
Villia  anni  videntur  constituti  Quae- 
sturae  31,  vel  si  alios  audiamus,  27. 
Aedilitati  curuli  37,  Praeturae  40, 
Consulatui  43,  nam  his  annis  eos  ma- 
gistratus  gessit  Cicero,  qui  suo  quem- 
que  anno  se  gessisse  gloriatur ;  quem 
cf.  in  Or.  De  Leg.  Agrar.  ii.  2.  Fuss. 
R.  Ant.  §  184. 

4  Aedilicia  largitio']  De  largitioni- 
bus  aedilium  cf.  Cic.  de  Oif.  ii.  16. 

5  Diem  unum  insiaurati]  sc.  Dies 
unus  pro  hac  vice  ludis  adiectus  est. 
cf.  Niebhr.  ii.  n.  68. 

6  Conffii  olei]  Congiaria  hinc  dicta 
ea  dona,  quae  ab  Imperatoribus  po- 
pulo  distributa  sunt.  cf.  infr.  xxx vii.  5  7. 
Tac.  Ann.  xiii.  31. 

7  Lvdi  plebeii]  Q,uemadmodum 
ludi  Romani  ab  Aedilibus  curulibus, 
ita  ijlebeii  ab  Aedilibus  plebeiis  fie- 
bant.    cf.  Cic.  in  Verr.  v.  14. 

8  lovis  epulum]  Epulae  lovi,  lu- 
noni  et  Minervae  in  Capitolio  appara- 
bantur  ;  ad  quas  curandas  Triumviri 
Epulones  U.C.  556  creati,  infr.  xxxiii. 
42.  qui  postea  ad  septem  a  Sylla 
aucti,  et  Septemviri  Epulonum  vo- 
cati  sunt. 


J.IB.  \XV.    CAP.  3.  2Xi 

siiporioris  anui  coiisuk',  altor  a  Fulvio  Ccutuiiialo  accipcrct.  Ij-  C.  540. 
Practoruin,  J'"ulvii  I''lacci,  (juac  Jaiccriac  sub  Acmilio  prac- ^"  ^*  '^'^" 
tore ;    Ncronis   (Maudii,   quae   iu  Piccuo  sub  C,  Tcrcntio 
fuissent,  lcgioncs  csscnt :  suj)j)lcineutuin  in  eas  quisquc  scri- 
beret  sibi.     M.  lunio  in   Tuscos  lejrioncs  urbanae  ])rioris 
anui    datae.      Ti.   Seinprouio    Graccho    et    P.  Scnipronio 

9  Tuditano  iniperiuni  j^rovinciacque  lAicani  ct  Gallia  cuni 
suis  cxcrcitibus  prorogatae :  itcin  P.  Lcntulo,  cjua  vctus 
provincia  iu  Sicilia  cssct ;  M.  Marcello  Syracusac,  ct  qua 
Jlicronis  reguuin  fuissct:   T.  Otacilio  classis:   Graecia  M. 

iValcrio:    Sardinia  Q.  Mucio  Scaevolae ;    IIisj)aniae  P.  et 
Cn.  Corneliis.     Ad  veteres  exercitus  duae  urbanae  legiones  23.  legioni- 
a  consulibus  scriptae,  suinmaque  trium  et  viginti  legionum  ''""*  ^*^^^^^ 
ccta  est.  " 

Dclcctum  consuluin  M.  Postumii  Pyrgensis  cum  magno 
propc  motu  rcrum  factum  imj)cdiit.  Publicanus  erat  J^o- 
stumius,  qui  multis  annis  j)arem  fraudc  avaritiaquc  nemincm 
in  civitate  habucrat,  j)ractcr  T.  Pomj)onium  V'cicntanum, 
quem,  populantem  temere  agros  in  I^ucanis,  ductu  Hanno- 
nis  priore  anno  ccpcrant  Carthaginicnses.  Ili,  quia  publi-  Postumii 
cum  periculura  erat  a  vi  temjicstatis  in  iis,  quae  j)ortarcntur  l.^"''"'^'*"^ 
ad  exercitus,  et  cmentiti  crant  ftxlsa  naufragia,  ct  ca  ij)sa, 
quae  vera  renuntiaverant,  fraude  ijjsorum  facta  erant,  non 
casu.  In  veteres  quassasque  navcs  paucis  et  jjarvi  prctii 
rebus  impositis,  quum  mersisscnt  eas  in  alto,  excejjtis  in 
praeparatas  scaphas  nautis,  multijilices  fuisse  merces  emen- 
tiebantur.  Ea  fraus  indicata  M.  Atilio  praetori  jiriore  anno 
fuerat,  ac  per  eum  ad  senatum  delata,  nec  tamcn  ullo  scna- 
tusconsulto  notata:  quia  Patres  ordinem  publicanonim  in 
tali  tcmpore  oftensum  nolebant.  Pojiulus  severior  vindex 
fraudis  erat ;  excitatique  tandem  duo  tribuni  plebis  Sji.  et 
L.  Carvilii,  quura  i'em  invisam  infamemque  cernerent,  du- 

2  centum  milliura  aeris  multara  M.  Posturaio  dixerunt.     Cui  jMultam  ei 
certandae  quura  dies  advcnisset,  conciliumque  tam  frcquens  j'j'^""/  '^^o 
plebis  adesset,  ut  multitudinem  ai'ea  Capitolii  vix  cajjcret ;    ^'     ' 
pcrorata  causa,  spes  una  videbatur  esse,  si  C.  Sendlius  Casca 
tribunus  plebis,  qui  j^ropinquus  cognatusque  Postumio  erat, 
pi'ius,  quam  ad  suflfragiura  tribus  vocarentur,  intercessisset. 
Testibus  datis,  tribuui  populum  summovenmt;  sitellaque 


9  Et  Gallia]  sc.  Cisalpina.    In  al-  esset,  imperium  datmti  fuisse.  Dlk. 
teram  nondum  Romani   transcende-         2  Cui  certandael  Magistratus  mul- 

rant.  Crev.  tare  quempiam  non  poterat,  sed  mul- 

I  Hispamael   sc.  Citerior  et  ulte-  tam  pronuntiare,  quam  deinde  popu- 

rior.    At  Cn.  Scipio,  tanquam  legatus  lus  aut  iuberet,  aut  remitteret.    Illud 

fratris,  bellum  in  Hispania  gesserat,  erat  mnltam  dicere,  hoc  multam  cer- 

nisi  Livius  raemorare  omiserit  a  po-  tare.  cf.  Cic.  de  Legg.  iii.  3.  Philipp. 

pulo  extra  ordinem,  quum  privatus  xi.  8.  Sigon. 


234  TITI    LIVII 

U.  C.  540.  allata  est,  ut  sortirentur,  ubi  Latini  suffragium  ferrent.    In-  3 

A.  C.  ■2i'2.iQYim  publicani  Cascae  instare,  ut  concilio  diem  eximeret.  4 

Populus  reclamare:  et  forte  in  cornu  primus  sedebat  Casca,  s 

Publicano-  cui  simul  mctus  pudorque  animum  versabat.      Quum  in  eo 

rum  auda-  parum  pracsidii  esset,  turbandae  rei  causa  publicani  per  6 

"**■  vacuum  in  sumraoto  locum  cuneo  irruperunt,  iurgantes  simul 

cum  populo  tribunisque.     Nec  procul  dimicatione  res  ei-at, 

quum  Fulvius  consul  tribunis,  '  Nonne  videtis,'  inquit,  '  vos  7 

'  in  ordinem  coactos  esse,  et  rem  ad  seditionem  spectare,  ni 

4.        'propere  dimittitis  plebis  concilium?'     Plebe  dimissa,  se- 

natus  vocatur,  et  consules  referunt  de  conciiio  plebis  tur- 

bato  vi  atque  audacia  publicanorum.     '  M.  Furium  Camil- 

'  lum,  cuius  exsilium  ruina  urbis  secuta  fuerit,  daranari  se  ab 

'  iratis  civibus  passum  esse.     Decemviros  ante  eura,  quorum 

'  legibus  ad  eam  diem  viverent,  multos  postea  principes  civi- 

'  tatis,  iudicium  de  se  populi  passos.    Postumium  Pyrgensem 

'suffragium  populo  Romano  extorsisse,   concilium    plebis 

'  sustulisse,  tribunos  in  ordinem  coegisse,  contra  populum 

'  Romanum  aciem  instruxisse,  locum  occupasse,  ut  tribunos 

'a  plebe  intercluderet,  tribus  in  suffragium  vocari  prohibe- 

'ret.     Nihil  aUud  a  caede  ac  dimicatione  continuisse  ho- 

'mines,  nisi  patientiam  magistratuum,  quod  cesserint   in 

'  praesentia  furori  atque  audaciae  paucorum,  vincique  se  ac 

'populum  Romanum  passi  sint :  et  comitia,  quae  reus  vi 

'  atque  armis  prohibiturus  erat,  ne  causa  quaerentibus  dimi- 

'cationem    dai'etur,    vohmtate    ipsius    sustulerint.'      Haec8 

quura  ab  optimo  quoque  pro  atrocitate  rei  acta  essent,  vim- 

que  eam  contra  rempubhcam  et  pernicioso  exeraplo  factam, 

Rei  capi-    senatus  decresset;  confestim  Carvilii  tribuni  plebis,  omissa 

taiis  dies    niuUae  certatione,  rei  capitahs  diem  Postumio  dixerunt :  ac, 

Postumio 

dicitur  a 

■  3   Ubi  Latiiii  snffragium  ferrent]  tur)  si  perpetua  oratione  diem  consu- 

Corruptum  hunc  locum  tantum  non  meret.  Crev. 

omnes  critici  habent,  et  Gronov.  e-         5  In  cornu]    In  extrema  aut  pri- 

mendare  tentat,  ut  sortirentur  trihus,  more  subselliorum,  in  arcum  aut  se- 

ac  dein  suffragium  ferrent.    Sed  Nie-  micirculi  formam  collocatorum,  parte. 

buhrius  ubi  Latini  probat,  censetque,  Strotii. 

quando  a  censoribus  Q,.  Fabio  et  P.         6  Publicani  per  vacuum']    Publi- 

Decio   vetus    classium    in    centurias  cani  conglobati  et  cuneo  facto  irnipe- 

divisio  ex  instituto  Servii  Tullii  mu-  runt  per  locum,  in  ea  parte  unde  po- 

tata   est,  municipalibus  qui    Romae  pulus  summotus  erat,  vacuum.     Tri- 

habitabant  iura  aliqua  imminuta  fu-  buni  populum  summoverant,ut  supra 

isse,   et   quo   magis    illam    iacturam  memoratum  est.     Itaque  aliquid  erat 

aequo  animo  ferrent,  Latinis  conces-  vacui  intervalli  tribunos  inter  et  ple- 

sam  esse,  ut,  qui  Romam  venissent,  bem.    Eo  publicani  irruperunt.  Cr. 
sortirentur  tribum,  in  qua  suffragium  7    Vos    in    ordinem   coactos    esse] 

ferrent.  Vestram  auctoritatem  minui.  cf.  supr. 

4   Ut  concilio  diem  eximeret]    Ut  iii.  35.  vi.  38. 
hunc  diem  concilio  impendi  vetaret,         8  Jlaec  quum  . . .  acta  essenf]  Gro- 

nempe   intcrcedendo.     Diem  quoquo  novius  contra  fidem  MSS.  et  edd.  legi 

saepe  aliquis  dicendo  eximebat,  sive  iussit  iacla,  quem  auctorem  secutus 

lollebut.,  (utroque  enim  verbo  iitcban-  est  Bckker. 


LIB.  XXV.    CAP.  5.  2.35 

nl  vadcs  daivt,  prchcinli  a  viatorc,  at<iiic  iii  carccrciii  <iiici  V.C.  540. 
ius.scrunt.      Postuinius,  vadibus  datis,  non  affiiit.     'rribuni  ^-  ^-  '''• 
plcbcin  rofiavcrunt,  ])Icbcs<iuc  ita  scivit:   '  Si  M.  I^ostninius 
'  antc  Kalcndas  Maias  iion  prodissct,  citatus^iuc  co  dic  non 
9 '  rcspondissct,  neque  cxcusatus  essct,  videri  cuni  in  exsilio 
r  'essc:  bonatiuc  cius  vcnirc,  ipsi  acpia  ct  igni  placere  intcr- 
'  dici.'     SinguHs    dcindc    corum,   ^pii  turbac   ac   tunudtus 
concitatorcs    tucrant,  rci    capitalis  <licin   diccrc,   ac  vades 
posccrc  cocpcrunt.     Prinio  non  dantcs,  dcindc  ctiam  eos,  Incxsiiium 
(pii  darc  possent,  in  carcercm  coniicicbaiit:  ciiius  rei  peri- ''':'*^'^ ''^/*'!' 
culum  vitantes  plcriquc  in  cxsiliuin  abicrunt.  ei,nt. 

Hunc  fraus  publicanoruin,  dcindc  fraudem  audacia  pro-       5. 
^tegens,   exitum    habuit.     Comitia   indc   pontifici   niaximo 
scrcando  sunt  liabita.     Ea  comitia  novus  pontifcx  M.  Cor- 
4ncUus  Ccthcgus  habuit.     Trcs  ingcnti  ccrtaminc  peticrunt: 
Q.  Fulvius  Flaccus  consul,  (^ui  ct  antc  bis  consul  et  ccnsor 
fuerat :  et  T.  Manhus  Tonjuatns,  ct  ipsc  duobus  consulati- 
bus   et  ccnsura  insignis :    ct    P.  Licinius   Crassus,  cpii   ct  P.  Licinius 
aediUtatem  curulem  petiturus  crat.     llic  scnes  honoratos-  ^'""'-  ^^,^'^- 

'  .  •    •.  \     .      1  •    i  iinte  iiedi- 

que  luvenis  m  co  ccrtamme  vicit.      Ante  hunc,  mtra  cen-  ijtatem. 
tum  annos  et  viginti,  ncmo,  praetcr  P.  Cornchum  Calussam, 
pontifex  maximus  crcatus  fucrat,  qui  scUa  curuU  non  se- 
dissct. 

Consides  quum  acgre  dclcctum  conficercnt,  quod  inopia  Delectuum 
iuniorum  non  facilc  in  utruuKiuc,  ut  et  novae  urbanae  le-^l^^^^ultas. 
giones,  et  supplemcntum  vetcribus  scriberetur,  sufficiebat; 
Ssenatus  'absistere  eos  inccpto'  vetuit,  'et  triumviros  binos 

9   Videri]  Haee  erat  apud  Roma-  locis  commemoretur  consules  illa  ha- 

nos  forniula  ferendae  in   reum   sen-  buisse.     Sed  quum  post  pontificatum 

tentiae.  Cic.  in  Verr.  v.  14.     Fecisse  plebi  communicatum  ann.  U.  C.  452, 

videri  pronrnitiavil.    cf.  infr.  .xxxiv.  supr.  x.  9.  pontifex  maximus  usque 

44.  Crev.  ad  ann.  U.  C.  510.  e  patribus  creatus 

1  Aqtia  et  igni  plncere  inte^-dici]  esset,  fieri  potest,  ut  in  illis  comitiis, 
cf.  Supr.  i.  60.  Nulla  lege  apud  Ro-  quae  pontifici  maximo  creando  habe- 
manos  ante  Caliiurniam  illam  de  am-  rentur,  proprium  esset  aliquod  pon- 
bitu  latam  maleficium  exsilio  mul-  tificum  munus,  sc.  aliquid  ab  ipsisper- 
tabatur.  cf.  Cic.  pro  A.  Caecin.  100.  agendum,  ut,  etiam  si  minus  proprie, 
Sed  mos  erat  sontibus,  qui  in  exsilium  aliquo  tamen  modo,  sicut  Crevier. 
si  recepissent  et  sc  sistere  noluissent,  monet,  coniitia  illa  habuisse  dici  pos- 
aqua  et  igni  publice  interdici,  unde  sent.  Quum  vero  antiquitus  ponti- 
fiebat,  ut,  nisi  sublato  interdicto,  in  fices  comitiis  curiatis  crcarentur,  at- 
civitatem  redire  iis  non  liceret.  que  ea  comitia   arbitris   pontificibus 

2  ('omitia  inde  pontificimaximocre-  praeberentur,  cf.  A.  Gell.  v.  19.  simil- 
flnrfo]  L.  Lentulus  duobus  sacerdotiis  limum  quidem  veri  videtur,  pon- 
pracditus  fuerat,  pontificatu,  et  pon-  tificem,  ut  supr.  iii.  54,  nnctoritatem 
tificatu  maximo.  In  eius  mortui  lo-  patriim,  quae  lege  curiata  olim  daba- 
cum  Cethegus  pontifex  factus  fuerat  tur,  jirae  se  tulisse. 

supr.  2.  P.  vero  Crassus  pontifex  max-  4  Tres  ingenti  certamine  petienmt] 

imus.  SiGON.  Qui  ipsi  ex  numero  octo  pontificum 

3  Ea  comitiu  novtis  pontifex'\  Ad-  erant,  quippe  ex  his  octo  unus  pon- 
miratio    quibusdam     movetur,    quo-  tifex  maximus  creabatur. 

modo  haec  comitia  pontifex  ma.ximus         5  Trinmviros  binos'^   Duplex  colle- 
habuisse  dictus  sit,  quum  tot  in  aliis     gium  triumvirorum.  Crev. 


236  TITI   LIVII 

U.  C.  S40. '  creari'  iussit :  '  alteros,  qui  citra,  alteros,  qui  ultra  quinqua-  6 
A.  C.  212.  i  gesimum  lapidem  in  pagis,  forisque,  et  conciliabulis  omnem  7 
'  copiam  ingenuorum  inspicerent :  et,  si  qui  roboris  satis  ad 
'  ferenda  arma  habere  viderentur,  etiamsi  nondum  militari 

*  aetate  essent,  milites  facerent.  Tribuni  plebis,  si  iis  vide- 
'retur,  ad  populum  ferrent,  ut,  qui  minores  septem  et  decem 

'  annis  sacramento  dixissent,  iis  perinde  stipendia  proce-  8 

'  derent,  ac  si  septem  et  decem  annorura,  aut  maiores,  mili- 

'  tes  facti  essent.'     Ex  hoc  senatusconsulto  creati  triumviri 

bini  conquisitionem  ingenuorum  per  agros  habuerunt. 

Legati  Eodem  tempore  ex  Sicilia  literae  M.  MarcelU  de  postu- 

Cannensis  ij^fjg  mihtum,  qui  cum  P.  Lentulo  mihtabant,  in  senatu  re- 

aii^iarcei-  citatac  sunt.     Cannensis  rehquiae  cladis  hic  exercitus  erat, 

lum.  relegatus  in  Siciham,  sicut  ante  dictum  est,  ne  ante  Punici 

6.        behi  finem  in  Itaham  reportaretur.     Hi  permissu  Lentuh 

primores  equitum  centurionumque,  et  robora  ex  legionibus 

peditum,  legatos  in  hiberna  ad  M.  Marcellum  miserunt,  e 

Eoium       quibus  unus,  potestate  dicendi  facta,  '  Consulem,'  inquit, 

oratio.        '  tc,  M.  Marcehe,  in  Italiam  adissemus,  quum  priraum  de 

'  nobis,  etsi  non  iniquura,  certe  triste  senatusconsultura  fac- 

'  tum  est ;  nisi  hoc  sperasseraus,  in  provinciam  nos  raorte  9 

'regum  turbatara  ad  grave  beUum  adversus  Siculos  simul 

'  Poenosque  mitti :    et  sanguine  nostro  vulneribusque  nos 

'senatui  satisfacturos  esse:  sicut  patrura  raeraoria,  qui  capti  i 

'a  Pyrrho  ad  Heraclcam  erant,  adversus  Pyrrhum  ipsum 

'pugnantes  satisfecerunt.      Quanquam   quod  ob   meritum 

'nostrum  succensuistis,  Patres  conscripti,  nobis,  aut  succen- 

'setis?  Ambo  mihi  consules  et  universum  senatum  intueri 

*  videor,  quum  te,  M.  MarceUe,  intueor :  quem  si  ad  Cannas 
'  consulera  habuissemus,  mehor  et  reipubhcae  et  nostra  for- 
'  tuna  cssct.  Sine,  quaeso,  priusquam  de  conditione  nostra 
'  queror,  noxara,  cuius  arguimur,  nos  purgare.  Si  non 
'  deum  ira,  nec  fato,  cuius  lcge  immobihs  rerum  humana- 

'  rum  oixlo  seritur,  sed  culpa  periimus  ad  Cannas,  cuius  2 
'tandem  ea  culpa  fuit?  militum,  an  imperatorum?  Equi- 


6  Quinquagesimiim  lapidem]Q,mn-  tur  stijDendia,  deducuntur.  Rasch. 
quagesimum  ab  urbe  milliarium.  9  Iii  provinciam]    Siciliam  morte 

7  Forisque,  et  conciliahulis]  Fora  Hieronis  et  Hieronymi  turbatam. 
sunt  oppidula,  in  quibus  conventus  i  Capti  a  Pyrrho']  cf.  Flor.  i.  18. 
negotiandi  et  nundinandi  causa  habe-  7.  Plut.  in  Pyrrh.  In  hac  pugna  P. 
bantur,  ubi  etiam  ius  dicebatur.  In  Valerius  Laeviiius  consul  victus  est, 
conciliabulis  quoque  iiis  dicebatur ;  at  quum  eiephanti  maxime  odore  et  visu 
ea  tamen  foris  inferiora  erant.  Vid.  insolito  equos  Romanorum  turbassent. 
Turneb.  Advers.  i.  11.  Crev.  Crev. 

8  Stipendia  procederent]  cf.  Supr.  2  Seritur]  Connectitur,  catenam 
V.  7.  Procedere  autem  stipendia  di-  quandam  efficiens  a  principiis  re- 
cuntur,  quum  anni,  per  quos  quis  sti-  rum  causisque  ad  exitus  pertinentem. 
pendia  facit,  numeiantur,  et  de  sum-  lloc  verbum  a  scro,  scrui,  ut  sui^r. 
ma  annorum,  quibus  legitima  implen-  vii.  2.  Crev. 


Lin.  XXV.    CAP.  0.  2?,1 

'tlem  milcs  niliil  iin(|uaiii  dicani  dc  iinpcratorc  mco,  cui  U.  C  540. 
'pnicscrtini  «iratias  sciain  ab  sciialu  actas,  ({uoil  iion  <lcsj)c-''^'  ^-  '^'^' 
'  ravcrit  dc  rcpul)lica  ;  cui  post  fufjam  ah  Cannis  pcr  onincs 
'annos  prorogatum  impcrium.      (Jctcros  item  ex  reliquiis 

*  cladis  cius,  quos  tribunos  militum  habuimus,  honores  pc- 

*  tere  et  gercre,  ct  provincias  obtincrc  andivimus.      An  vobis 

*  vestrisquc  libcris  ignoscitis  facilc,  Patrcs  conscripti,  in 
'hacc  vilia  capita  sacvitis?  Et  consuli  primoribusquc  aliis 
'  civitatis  fugcrc,  quum  sj)es  alia  nuUa  cssct,  turj)c  noii  fuit; 
'militcs  uti([uc  morituros  in  acicin  misistis?  Ad  Alliam 
'propc  omnis  cxcrcitus  fugit:  ad  Furculas  Caudinas,  nc 
'  expertus  quidem  ccrtamen,  arma  tradidit  hosti,  ut  alias 

*  pudendas  clades  cxcrcituum  taccam :  tamcn  tantum  afuit 

*  ab   eo,    ut    ulla    ignominia    iis    excrcitibus   quacrerctur, 

*  ut  ct  urbs  Roma  j)cr  ciim  cxercitum,  qui  ab  Allia  Vcios 
'  transfugcrat,  rccuj)crarctur ;  ct  Caudinae  lcgiones,  quac 
'  sine  armis  rcdicrant  Romam,  armatae  remissae  in  8am- 
'  nium,  eundcm  illum  tiostcm  sub  iugum  miscrint,  qui  hac 
'  sua  ignominia  laetatus  fuerat.  Cannensem  vero  (juisquam 
'  excrcitnm  fugae  aut  pavoris  insimulare  potcst,  ubi  plus 

*  quinquaginta  millia  hominiun  cccidcrunt  ?  unde  consnl 
'cum  cquitibus  scptuaginta  fugit?  undc  ncmo  supcrcst, 
'nisi  quem  hostis  cacdcndo  fcssus  vcliquit?  Quum  captivis 
'  redcmptio  ncgabatur,  nos  vulgo  liomincs  laudabant,  quod 
'  reipublicac  nos  rescrvassemus  :  quod  ad  consulem  Vcnu- 
'  siam  redissemus,  et  speciem   iusti   exercitus  fecissemus. 

*  Nunc  deteriore  conditione  sumus,  quam  apud  patres  no- 
'  stros  fuerant  captivi.      Quippc  illis  arma  tantum  atque  ordo 

3  '  militandi,  locusque,  in  quo  tendercnt  in  castris,  cst  muta- 
'  tus :  quae  tamen,  semel  navata  reipublicae  opera,  ct  uno 
'  fehci  proelio,  recuperarunt.  Nemo  eorum  rclegatus  in 
'  exsilium  est :  ncmini  spes  emerendi  stipendia  adempta : 
'hostis  denique  est  datus,  cum  quo  dimicantcs,  aut  vitani 
'  semel,  aut  ignominiam  finirent.  Nos,  quibus,  nisi  quod 
'  commisimus,  ut  quisquam  ex  Cannensi  acie  miles  Roma- 

*  nus  superesset,  nihil  obiici  potest,  non  solum  a  patria  pro- 
'  cul  Italiaque,  sed  ab  hoste  etiam,  relegati  sumus :  ubi  se- 

*  nescamus  in  exsilio,  ne  qua  spes,  nc  qua  occasio  abolendae 
'  ignominiae,  ne  qua  placandac  civium  irae,  ne  qua  deniquc 
'  bene  moriendi  sit.  Neque  ignominiae  finem,  nec  virtutis 
'praemium  petimus;  modo  experiri  animum,  et  virtutem 

*  exercere  liceat.     Laborem  et  periculum  petimus,  ut  viro- 

3  In  quo  tenderent]  Tentoria  po-  rent;  qui  pedites  fuerant,  in  fundito- 

nerent,  nempe  extra  vallum  tendere  rum  auxilia  transcriberentur."    Haec 

eos   oportebat.     "  Decrevemnt,"  in-  de  captivis,  quos  Pyrrhus  reddiderat, 

quit  Val.  Max.  ii.  7,  "  ut  .  . .  qui  equo  a  senatu  decreta  sunt. 
meruerant,  peditum  numero  milita- 


238  TITI   LIVII 

U.  C.  540. '  rum,  ut  militum  officio  fungamur.     Bellum  in  Sicilia  iam 

A.  C.  212.  f  ^||.gj.jjj^  annum  ingenti  dimicatione  geritur:    urbes  alias 

'  Poenus,  alias  Romanus  expugnat :  peditum,  equitum  acies 

'concurrunt:  ad  Syracusas  terra  marique  res  geritur:  cla- 

'  morem  pugnantium  crepitumque  armorum  exaudimus  re- 

*  sides  ipsi  ac  segnes,  tanquam  nec  manus,  nec  arma  habea- 

'mus.     Servorum  legionibus  Ti.  Sempronius  consul  toties 

'iam  cum  hoste  signis  collatis  pugnavit.     Operae  pretium 

^habent,   libertatem  civitatemque.     Pro  servis  saltem   ad 

'  hoc  bellum  emptis  vobis  simus :  congredi  cum  hoste  liceat, 

'  et  pugnando  quaerere  Hbertatem.     Vis  tu  mari,  vis  terra, 

*vis  acie,  vis  urbibus  oppugnandis  experiri  virtutem?  As- 

'  perrima  quaeque  ad  laborem  periculumque  deposcimus,  ut, 

'quod  ad  Cannas  faciundum  fuit,  quam  primum  fiat;  quo- 

'  niam,  quicquid  postea  viximus,  id  omne  destinatum  igno- 

7.       'miniae  est.'     Sub  haec  dicta  ad  genua  MarcelH  procubue- 

Ad  sena-    runt.     MarceUus   id   nec   iuris,    nec   potestatis  suae    esse 

unuir"'^'"  clixit.     Senatui  scripturum  se,  omniaque  de  sententia  Pa- 

trum  facturum  esse.     Hae  Hterae  ad  novos  consules  aHatae, 

ac  per  eos  in  senatu  i-ecitatae  simt:  consultusque  de  his 

Senatus  se-  Hteris  ita  decrevit  senatus :  '  MiHtibus,  qui  ad  (Jannas  com- 

ventas.       <  militones    suos    pugnantes    deseruissent,    senatum    nihil 

'videre,  cur  respubHca  committenda  sit.     Si  M.  Claudio 

'  proconsuH  aHter  videretur,  faceret,  quod  e  repubHca  fide- 

'que  sua  duceret:  dum  ne  quis  eorum  munere  vacaret,  neu4 

'  dono  miHtari  virtutis  ergo  donaretur,  neu  in  ItaHam  repor- 

'  taretur,  donec  hostis  in  terra  ItaHa  esset.' 

Comitia  deinde  a  praetore  urbano  de  senatus  sententia 
plebisque  scitu  sunt  habita :  quibus  creati  sunt  quinque- 
viri  muris  turribusque  reficiendis  :  et  triumviri  bini ;  uni 
sacris  conquirendis  donisque  persignandis ;  akeri  reficiendis  5 
aedibus  Fortunae  et  matris  Matutae  intra  portam  Carmcn- 
talem,  sed  et  Spei  extra  portam,  quae  priore  anno  incendio 
consumptae  fuerant.  6 

Tempestates  foedae  fuere.  In  Albano  monte  biduum 
continenter  lapidibus  pluit.  Tacta  de  coelo  muUa:  duae 
in  CapitoHo  aedes :  vaHum  in  castris  mukis  locis  supra 
Suessulam,   et  duo  vigiles  exanimati.      Murus  turresque 

4  Dum  ne  quis  eorum  munere  va-  5  Sacris  coyiquirendis  donisque  pcr- 

caret\  Munus  hie  est  onus  militare,  signandis~\    Conquirendis  sacris,  quae 

quale  est,  lignum,  foenum,  stramen,  fuerant  in  aedilius  de  quibus  infra, 

aquani   in    castra    portare,  etc.      lis  priore  anno  incendio  absumistis.    Do- 

autem  oneribus  vacare  quibusdam  mi-  nis  j:iersignandis,  id  est,  recognoscen- 

litibus   virtutis   ergo   dabatur.      Has  dis  et  in  tabulas  publicas  referendis 

etiam  vacationes  interdum  pecunia  a  donis,  quae  eorundem  templonim  fo- 

centurionibus    redimere    solitos   esse  rent.  Crkv. 

milites  docet  Tac.  Ann.  i.  1 7.  et  alibi  6  Consumptae  furraiif]    cf.  Supr. 

saepius.  Crrv.  xxiv.  47. 


LIIJ.   XXV.    CAV.  8.  '2VJ 

(|naedam  (ainiis  iioii  ictac  inodo  fiilniinibns,  sed  ctiani  de- U.  C.  540. 
cussac.      Kcatc  saxinn    ingcns  visntn   volitare  :    sol    rnhcrc '^-  ^"  "^'^* 
solito  niaf2;is,   sangnincocinc  .siinilis.      Ilornni   prodi^ioriiin 
causa  diciu  unuin  supplicatio  fuit,  ct  per  aliqnot  dies  con- 
sules  rcbus  divinis  operani  dcdcrunt :  ct  per  eosdem  dics 
sacrum    novcndialc    fiiit.       (iiium   Tarcntiiiorinn   dcfcctio  Ohsides 
iam  diu   ct  in   s])c  Ilannihali,  ct   in   susj)icioiic   Komanis '^  "''''*"^'."' 
cssct,  causa  fbrtc  cxtrinsccus  maturandac  cins  intcrvcnit.   j||,||' 
Pliileas  Tarcutinus,  diu  iam  jicr  s[)ccicin  lcf2;ationis  Romae 
quum  csset,  vir  inqnicti  animi,  ct  minimc  otinm,  quo  tum 

7diutino  senescere  videbatur,  paticntis,  aditum  sibi  ad  ob- 
sides  Tarentinos  invenit.  (yustodicbantur  in  atrio  Libcr- 
tatis  minorc  cura,  (|nia  nec  ipsis,  nec  civitati  corum  fallcre 
Komanos  cx])cdicbat.  IIos,  crcbris  colloquiis  sollicitatos, 
corru])tis  acdituis  duobus,  (]uum  ])riinis  tcncbris  custodia 
eduxissct,  ij^se  comcs  occuhi  itincris  factus  ])rofugit.  Lucc 
prima  vulgata  per  urbcm  fuga  cst :  missi(]ue,  (jui  se(jucrcn- 

8  tur,  ab  Tarracina  com])rclicnsos  omnes  rctraxcrunt.  Dc- 
ducti  in  comitio,  virgisque,   a])])robantc  j)o])ulo,  caesi  de 

osaxo  dciiciuntur.       lluius  atrocitas  ])ocnae  duarum  nobi-       8, 
lissimarum  in  Italia  (iraccanim  civitatium  animos  irritavit, 
(juum   jiublicc,   tum   ctiain   singulos  jirivatiiu,   ut  (juis(juc 
taiii  foedc  intcrcmjitos  aut  ])ro])iii(jiiitatc,  aut  amicitia  con- 

I  tingcbat.  Ex  iis  trcdccim  ferc  iiobilcs  iuvencs  Tarentini  Cnniuratio 
coniuraverunt,  quorum  princijics  Nico  et  Philemenus  crant.  'i^iienti. 
lli,  prius,  quam  aliquid  movcrcnt,  colloquendum  cum  Ilan- 
nibale  rati,  nocte  j)cr  spccicm  vcnandi  urbcm  cgrcssi,  ad 
eum  jiroficisciuitur.  Et,  quum  haud  jirocul  castris  abcs- 
scnt,  cctcri  silva  projie  viam  scsc  occulucrunt :  Nico  et 
Philcmenus,  jjrogrcssi  ad  stationes  comjjrehensiquc,  ultro 
id  jictentes,  ad  Ilannibalem  deducti  sunt.  Qui  quum 
€t  causas  consilii  sui,  et  quid  pararent,  exposuisscnt ; 
collaudati,  oncratique  joromissis,  iubentur,  ut  fidein  pojou- 

^laribus  facerent,  jiraedandi  causa  sc  urbe  cgrcssos,  pccora 
Carthaginiensium,  cjuac  ]iastum  propulsa  essent,  ad  urbcm 
agerc.  Tuto  ac  siiie  ccrtamine  id  facturos,  promissum  est. 
Consj^ccta  ea  praeda  iuvenum  est :  minusque,  iterum  ac 
saepius  id  eos  auderc,  miraculo  fuit.  Congressi  cum  Han- 
nibale    rursus,    fide    sanxcrunt,    Hbcros    Tarcntinos    leges 

7  Ad  obsides  Ta^-enti^ios^l  Et  Thu-  i  Ex  iui  tred^cim]  Ex  numero  il- 
rinos  iiddit  Heusinger.  lorum,  quorum  propinqui  vel  amici 

8  Deducti  in  comitio'\    Reducti  in     interempti  essent.  Dck. 

comitio  uirffis  legendum  censet  Gro-  2  Praedandi  causa  se  nrbe  egres- 

nov. ;  deducti  in  comitium  Stroth.  sos'\    cf.  Thucj'd.  iv.  67.  ubi   simili 

9  Duarum]  Tarenti  scilicet,  et  fraude  Nisaea,  Megarorum  portus, 
Thuriorum  de  quibus  infr.  15.  Imo  Atheniensibus  prodita  narratur.  Ce- 
tertiae,  nempe  Metaponti,  ut  Gronov.  terum  de  hac  narratione  cf.  Polyb. 
monet.  viii.  26. 


it  Taren 
tum  versus, 


240  TITl   LIVII 

U.  C.  540.  suaque  omnia  habituros,  neque  ulkim  vectigal  Poeno  pen- 
A.  C.  212.  g^jj^.Qg^  praesidiumve  invitos  recepturos :  prodita  praesidia 
Carthaginiensium  fore.  Haec  ubi  convenerunt,  tunc  vero 
Philemenus  consuetudinem  nocte  egrediundi  redeundique 
in  urbem  frequentiorem  facere.  Et  erat  venandi  studio 
insignis,  canesque  et  alius  apparatus  sequebatur ;  captum- 
que  ferme  ahquid,  aut  ab  hoste  ex  praeparato  ablatum  re- 
portando,  donabat  aut  praefecto,  aut  custodibus  portarum. 
Nocte  maxime  commeare  propter  metum  hostium,  crede- 
bant.  Ubi  iam  eo  consuetudinis  adducta  res  est,  ut,  quo- 
cunque  noctis  tempore  sibilo  dedisset  signum,  porta  aperi- 
retur,  tempus  agendae  rei  Hannibah  visum  est.  Tridui 
viam  aberat :  ubi,  quo  minus  mirum  esset,  uno  eodemque 
loco  stativa  eum  tam  diu  habere,  aegrum  simulabat.  Ro- 
manis  quoque,  qui  in  praesidio  Tarenti  erant,  suspecta 
9.  esse  iam  segnis  mora  eius  desierat.  Ceterum  postquam 
Hannibal  Tarentum  ire  constituit,  decem  milhbus  peditum  atque 
equitum,  quos  in  expeditione  velocitate  corporum  ac  le-  3 
vitate  armorum  aptissimos  esse  ratus  est,  electis,  quarta 
vigiha  noctis  signa  movit :  praemissisque  octoginta  fere 
Numidis  equitibus  praecepit,  ut  discun'erent  circa  vias, 
perlustrarentque  omnia  ocuhs,  ne  quis  agrestium  procul 
spectator  agminis  falleret;  praegressos  retraherent,  obvios 
occiderent,  ut  praedonum  magis,  quam  exercitus,  accohs 
species  esset.  Ipse,  raptim  agmine  acto,  quindecim  ferme  4 
mihium  spatio  castra  ab  Tarento  posuit :  et,  ne  ibi  quidem 
nuntiato,  quo  pergerent,  tantum  convocatos  mihtes  mpnuit,  5 
via  omnes  irent ;  nec  deverti  quemquam,  aut  excedere 
ordinem  agminis  paterentur,  et  in  primis  intenti  ad  imperia 
accipienda  essent ;  neu  quid  nisi  ducum  iussu  facerent :  se 
in  tempore  editurum,  quae  veUet  agi.  Eadem  ferme  hora 
Tarentum  fama  pervenerat,  Numidas  equites  paucos  popu- 
lari  agros,  terroremque  late  agrestibus  iniecisse.  Ad  quem 
nuntium  nihil  ultra  motus  praefectus  Romanus,  quam  ut 
partem  equitum  postero  die  luce  prima  iuberet  exire  ad 
arcendum  populationibus  hostem.  In  cetera  adeo  nihil  ob 
id  intenta  cura  est,  ut  contra  pro  argumento  fuerit  illa  pro- 
cursatio  Numidarum,  Hannibalem  exercitumque  castris  non 
movisse.     Hannibal  concubia   nocte   movit.     Dux   Phile-6 

2  In  expeditione']    Magis  placeret,  legendum,   enuntiato    quo    pergeret, 

in  expeditionem  . . .  apfissimos.  Cr.  Haec  fere  Perizonius.    Enuntiato  re- 

4  liaptim  agmine  acto^^  Olim  facto.  posuit  Bekker. 
Sigonius  correxit.  Crev.  6  Concubia  nocte]  Concubium,  sive 

5  Nuntiato,  quo  pergerenf^  Primo  conctibia  nox,  est  illud  noctis  tempus, 
nielius  videretur  pergeret.  Deinde  quum  primum  omnes  fere  cubile  ac 
nuntiamus  ea  fere  quae  vidimus,  au-  somnus  habet.  Vid.  Macrob.  Sat.  i.  3. 
«livimus,  aut  aliunde  didicimus.  E-  Polybius,  cuius  e  libro  viii.  totam 
nuntiamus  quum  cetera  arcana,  tum  hanc  Tarentinae  defectionis  narratio- 
animi  nostri  consilia.     Videtur  igitur  nem  sumpsit  Livius,  Hannibalem  mo- 


LIB.  XXV.    CAP.  10.  241 

mcnus  cr.it,  cnm  solito  ca])tae  vcnationis  oncrc:  cctcri  pro- u.  C.  540. 
ditorcs  ca,  (|nac  conij)ositacrant,  cxspcctabant.    (yonvcncrat-'^-  ^.  112. 
autem,  ut  Pliilcincnns,  portula  assucta  venationcm  inferens, 
armatos    indnccrct:    ])artc    alia   portam   Tcmcnida    adirct 

/llannihal.  Ea  meditcrranea  rcgione  orientem  spectabat: 
ali([uanluin  intra  moenia  ineluduntur.  Quum  jiortae  ap- 
}n'()])in([narct,  cditus  cx  com])osit()  ignis  ab  llannibalc  est, 
rcriilsit(}ue.  Idcm  redditum  ab  Nicone  siguum  :  cxstinctae 
dcindc  utrinuiuc  llammac  sunt.  Hannibal  silcntio  duccbat 
ad  ])ortam.  Nico  ex  improviso  adortus  so]iitos  vigiles  in 
cubilibus  suis  obtruncat,  ])ortamquc  aperit.  Hannibal  cum  Tarontum 
peditum  agmine  ingrcditur,  ccjuitcs  subsistere  iubct :  ut,  '"«'"'-•'l.'^"" 
quo  rcs  postulet,  occurrcre  libcro  cam])o  possent.  Et  Phi-  ''""'  ** ' 
lemenus  portulae  partc  alia,  rjua  commcarc  assuerat,  appro- 
pinquabat.  Nota  vox  eins  ct  familiare  iam  signum  quum 
excitassct  vigilcm,  diccnti,  vix  sustinerc  grandis  bestiae  onus, 
portula  a])eritur.  Infcrcntes  ajirum  duos  iuvencs  sccutus 
ipsc  cum  exj)cdito  vcnatorc,  vigilem,  incautius  miraculo 
magnitudinis  in  eos,  qui  fercbant,  vcrsum,  venabulo  traiicit. 
Ingressi  dcinde  triginta  ferc  armati,  ccteros  vigilcs  obtrun- 
cant,  refringnntqne  portam  proximam:  et  agmen  sub  signis 
confestim  irru]iit.  Inde  cum  silcntio  in  forum  ducti,  lian- 
nibali  scsc  coniunxerunt.  Cum  duobus  millibus  Gallorum 
Poenus,  in  tres  divisis  partes,  pcr  urbem  dimittit  Tarcnti- 
nos,  et  itinera  quam  maxime  frequentia  occupare  iubet: 
tumultu    orto,    Romanos   passim   caedi,    oppidauis   parci. 

8  Sed,  ut  fieri  id  posset,  praecipit  iuvenibus  Tarentinis,  ut, 
ubi  qucm  suorum  procul  vidissent,  quiescere  et  silere,  ac 
bono  animo  esse  iuberent.  lam  tumultns  erat  clamorquc,  10. 
qnalis  esse  in  capta  urbe  solet:  sed,  quid  rei  esset,  nemo 
satis  pro  certo  scire.  Tarentini  Romanos  ad  diripiendam 
urbem  credere  coortos :  Romanis  seditio  aliqua  cum  fraude 

9videri   ab   oppidanis   mota.     Praefcctus,    primo    excitatus 
tumultu,  in  portum  effugit:  indc,  acceptus  scapha,  in  arcem 

visse  dicit  Kve<pa,ros  6.pri  yevo/j.efov,  Ea  mediterranea    regione  Orientem 

quod  quidem  potuisset  verti,  primis  spectat,  ad  busta  quae  intra  moenia 

intendentibtis  se  tenebris.  Crev.  includuntur.  Crev. 

7  Ea  mediterranea  ....  aliquan-  8  Tarentinis]     Intellige  quosdam 

tum]  Locus  corruptus.    Polybius  auc-  ex  coniuratis,  ut  disertis  verbis  docet 

tor  est,  ad  eam  portam  de  qua  hic  Polybius.  Crev. 

agitur,  intra  moenia   fuisse  sepulcra  9  Fraefectus,  primo  excitatus  tu- 

Tarentinorum,  ad  quae  Nico  sedere  multu']  JM.Livius,  ut  supr.  xxiv.  20. 

debebat  Hannibalem  exspectans.    De  legitur.     Sed  Polyb.  in  praenomine 

iis   sepulcris   hic   mentionem   fecisse  dissentit,  eumque  appellat  C.  Livium. 

Livium,   probabiliter   omnino    suspi-  Idem  narrat  eum  hestemo  gravatum 

cantur  Sigonius  et  uterque  Gronovius,  mero  tum   maxime  crapulam   edor- 

qui   varie   hunc    locum    refinxerunt.  mi5.se, 
Nihil  melius  videtur,  quam  si  legas : 

VOL.  II.  R 


242  TITI   LIVII 

U.  C.  540.  circumvehitur.    Errorem  et  tuba  audita  ex  theatro  faciebat.  i 

A.  C.  212.  ;^r^jjj  Q^  Romana  erat,  a  proditoribus  ad  hoc  ipsum  praepa- 

rata :  et  inscienter  a  Graeco  inflata,  quis,  aut  quibus  signum 

daret,  incertum  efficiebat.     Ubi  iUuxit,  et  Romanis  Punica 

et  Gallica  arma  cognita  tum  dubitationem  exemerunt ;  et 

Graeci,  Romanos  passim  caede  stratos  cernentes,  ab  Han- 

Romani  in  nibale  captam  urbem  senserunt.    Postquam  hix  certior  erat, 

arcem  con-  gj.  Romani,  qui  caedibus  superfuerant,  in  arcem  confugerant, 

conticescebatque  pauUatim  tumuhus ;   tum  Hannibal  Ta- 

rentinos  sine  armis  convocare  iubet.     Convenere  omnes,  2 

praeterquam  qui  cedentes  in  arcem  Romanos  ad  omnem 

Hannibal   adeundam  simul  fortunam  prosecuti  fucrant.     Ibi  Hannibal, 

enigne      benigne  ahocutus  Tarentinos,  testatusque,  quae  praestitisset 

alloquitur.  civibus  corum,  quos  ad  Trasimenum  aut  ad  Cannas  cepisset, 

simul   in  dominationem  superbam   Romanorum    invectus, 

recipere  se  in  domos  suas  quemque  iussit,  et  foribus  nomen 

suum  inscribere :  se  domos  eas,  quae  inscriptae  non  essent, 

signo  extemplo  dato,  diripi  iussurum,      Si  quis  in  hospitio 

civis  Romani  (vacuas  autem  tenebant  domos)  nomen  inscri-  3 

psisset,  eum  se  pro  hoste  habiturum.     Concione  dimissa, 

quum  tituhs  notatae  fores  discrimen  pacatae  ab  hostih  domo 

fecissent,  signo  dato,  ad  diripienda  hospitia  Romana  passim 

discursum  est :  et  fuit  praedae  ahquantum. 

n.  Postero  die  ad  oppugnandam  arcem  ducit:  quam  quum 

et  a  mari,  quo  in  paeninsulae  modum  pars  maior  circum-4 

hiitur,  praeakis  rupibus,  et  ab  ipsa  urbe  muro  et  fossa  in- 

gcnti  saeptam  videret,  eoque  nec  vi,  nec  operibus  expugna- 

bilem  esse ;  ne  aut  se  ipsuni  cura  tuendi  Tarentinos  a  ma- 

Arxalmrbe  ioribus  rebus  moraretur;  aut  in  rehctos  sine  valido  praesidio 

^'l^g  ^'jj'^^^^'"'^' Tarentinos  impetum  ex  arce,  quum  vehent,  Romani  face- 

rent,  vaho  urbcm  ab  arcc  intersaepii'c  statuit :  non  sine  iha 

etiam  spe,  cum  prohibentibus  opus  Romanis  manum  posse 

conseri ;    et,  si  ferocius  procucurrisscnt,  magna  caede  ita 

attenuari   praesidii  vires,  ut  facile   per  se  ipsi  Tarentini 

urbem  ab  iis  tucri  possent.     Ubi  coeptum  opus  est,  pate- 

facta  repente  porta,  in  miuiientes  impetum  fecerunt  Ro- 

mani :  pchique  se  statio  passa  est,  quae  pro  opere  erat,  ut  s 


I   Ei-rorem   et  tuba   audiia]     Ita  liabuere  tenehat.    Emendavit  Lipsius. 

Lipsius  pro  vulg.  terrorem.  Ckev.    cf.  supr.  xxiv.  7. 

1  (Jo/ivocare  iubet]  Legeiulum  cum  4  A  mari]  Praepositionem  a  addi- 

vetere  Mureti  libro  convocari  monet  dit  Gronov.     Intelligendum   est,  ar- 

Crevier.  quem  Bekker.  secutus  est.  cem  ab  ea  parte  qua  mari  alluebatur, 

3    Vacuas  autem  tenebant  domos]  rupibus  septam  fuisse  ;  ab  urbe,  muro 

Vacuas  domos,  id  est,  proprias,  in  qui-  et  fossa. 

bus  soli  haljitarent,  non  permisti  cum  5  Qune  pro  t)pere  erat]    Quae  ad 

Tarentinis  civibus.     Ceterum  scripti  opus  tuendum  coUocata  erat. 


LIB.  XXV.    CAP.  11.  24:{ 

6successu  cresccret  audacia,  pluresque  et  longius  jjulsos  j)er-  i;.  c.  540. 
soqucrontur.  I^nn  sifiuo  dato  coorti  undi(|nc  Poeni  snnl,  ■^-  *-■  -'^- 
(juos  instrnclos  ad  hoo  Ilanriihal  tcnnorat  ;  ncc  sustincrc 
iin])Olnni  Honiani,  sod  ah  cffnsa  fuf]:;a  loci  angustiac  cos, 
ini])odi(a(|nc  aha  o])cro  iain  cocjito,  aUa  a])j)aratu  o})cris, 
niorahantur.  IMurinii  in  fossani  j)raccij)itavcrc,  occisiquc 
sunt  j)hucs  in  fuga,  quam  in  ])ugna.  Indc  ct  0})us  nullo 
])ro]iihcntc  ficri  coeptum.  Fossa  ingens  ducta,  ct  vallum 
intra  cam  origitnr:  modicoquc  j)ost  intcrvallo  miUHim  ctiam 
cadcm  rcgiono  addoro  })arat,  ut  vcl  siiic  ])raosidio  tncri  sc 
advcrsus  llomanos  }M)ssont.  Kolifjuit  tanion  modicnm  })rac- 
sidium,  ut  simul  in  facicndo  niuro  adiiivarot :  i})so,  })r()foc- 
tus  cum  ccteris  copiis,  ad  Galacsum  flumcn  ((jninquo  millia 
ah  urhc  ahest)  posuit  castra.  Ex  iis  stativis  rcgrcssus  ad 
inspiciendum  opus,  quod  aliquantum  opinione  eius  celcrius 
crcvcrat,  spem  cc}iit,  ctiam   arcem   ex})ugnari  jiossc.     Et  irannibai 

7cst  non  altitudinc,  ut  cetcra,  tuta,  scd  looo  i)lano  posita,  ct '"'^^"^  °l'" 
ab  urhc  muro  tantnm  ac  lossa  (livisa.  Quum  lam  machma- 
tionnm  omni  gcnorc  ct  ()})crihns  o})})ugnarctur,  missum  a 
Mctaponto  })raosidium  Romanis  fccit  animum,  ut  noctc  cx 
im})roviso  0})era  hostium  invadercnt.  Alia  disicccrunt,  alia 
igni  corrupcrunt :  isquc  finis  Hannihali  fuit  ea  })arte  arccm 
oppugnandi.  Kcliqua  erat  in  ohsidionc  s^ies,  ncc  ca  satis 
cfficax,  quia  arccm  tenentcs,  qnac  in  })acninsnla  })osita  im- 
minct  faucihus  })ortus,  mare  lihcrum  hahchant :  urhs  contra 
cxclusa  maritimis  commeatihus,  }iro})iusquo  inopiam  erant 
obsidentcs,  quam  ohsessi.  Hannihal,  convocatis  }mnci- 
pihus  Tarcntinorum,  omnes  }5raesentes  difficultates  ex- 
posuit :  '  neque  arcis  tam  munitac  cx}iugnandae  viam  ccr- 

*  nere,  neque  in  obsidione  quic(}uam   hahcre   spci,  donec 

*  mari  potiantur  hostes.      Quod  si  navcs  sint,  quihns  com- 

*  meatus  invehi  jjrohiheant,  cxtemplo  aut  ahscessm'os,  aut 
•dedituros  se  hostes.'  Assentiehantur  Tarentini ;  cc- 
terum  ci,  qui  consilium  afferret,  opem  quoquc  in  eam 
rcm  affcrendam  esse,   censehant.      '  Punicas   enim   naves 

*  ex    Sicilia    accitas    id    posse    facere :     suas,    quae    sinu 

*  exiguo  intus  inclusae  essent,  quum  claustra  portus  hos- 
'  tis  habcret,  ccquem   ad  modum   inde  in  apertum  mare 

*  evasuras  ?  Evadent,'  inquit  Hannibal.  '  Multa,  quae 
'  impedita  natura  sunt,  consilio   expediuntur.     Urhem  in 

*  campo  sitam  hahctis  :  planac  et  satis  latae  viae  })atcnt  in 
8 '  omnes  partcs.     Via,  quac  in  portum  per  mediam  urhem 

6  Plnresque  et  longius  pxilsos  per-  7    Ut   cetera,  tuta'\    sc.  Ut  cetera 

sequerentur'^   ^laiorque  numerus  Ro-  pars,  quae  a  mari  erat  et  quae  prae- 

manorum  prosequerentur  pulsos  Poe-  altis  rupibus  septa  est.  Drak. 

nos,  et  longius  ab  arce  excurrerent.  8   I'?«,  quae  in  portJtm']  In  portu^ 

Crev.  ut  plures  mss.  habent,  reposuit  Bek- 

r2 


244 


TITI  LIVII 


U.  C.  540. '  ad  mare  transmissa  est,  plaustris  transveham  naves  haud 

^\  ^'.y^' '  magna,  mole.     Et  mare  nostrum  erit,  quo  nunc  hostes 

navestrans- '  potiuntur :    et   iUinc   mari,    hinc    terra   circumsidebimus 

feruntur  in  '  arcem.     Imo  brevi,  aut  rchctam  ab  hostibus,  aut  cum 

mare.         <  -pgjg  hostibus  capiemus.'     Haec  oratio  non  spem  modo 

effectus,    sed   ingentem   etiam    ducis   admirationem   fecit. 

Contracta  exteraplo  undique  plaustra,  iunctaque  inter  se : 

et  machinae  ad  subducendas  naves  admotae,  munitumque 

iter,  quo  facihora  plaustra  minorque  moles  in  transitu  esset. 

lumenta  inde  et  homines  contracti,  et  opus  impigre  coe- 

ptum  :  paucosque  post  dies  classis  instructa  ac  parata  cir- 

cumvehitur  arcem,  et  ante  os  ipsum  portus  ancoras  iacit. 

Hunc  statum  rerum  Hannibal  Tarenti  rehquit,  regressus 

ipse  in  hiberna.      Ceterum,  defectio  Tarentinorum  utrum 

priore  anno,  an   hoc,  facta  sit,  in  diversum  auctores  tra- 

hunt :    plures   propioresque    aetate  memoriae  rerimi   hoc 

anno  tradunt  factam. 

Romae   consules  praetoresque  usque   ante   diem    quin- 
tum    Kalendas    Maias    Latinae   tenuerunt.     Eo   die   per-9 
petrato  sacro  in  monte,  in  suas  qnisque  provincias  profici- 1 
scuntur.     Religio  deinde  nova  obiecta  est  ex   carminibus 
Marcianis.     Vates   hic   Marcius  ilhistris  fuerat,   et  quum 
conquisitio  priore  anno  ex  senatusconsuko  tahum  hbrorum  2 
fieret,  in  M.  Atihi  praetoris  urbani,  qui  eam  rem  agebat, 
manus  venerant.     Is  protinus  novo  praetori  SuUae  tradide- 
rat.     Ex  huius  Marcii  duobus  carminibus,  aherius  post  rem  3 
actam  editi  cum  rato  auctoritas  eventu,  aUeri  quoque,  cuius 
Cannensem  nondum  tcmpus  venerat,  afferebat  fidem.     Priore  cai-mine 
Cannensis  praedicta  cL-ides  in  haec  ferme  verba  erat :  '  Am-  4 
'  nem  Troiugena  Cannam  Romane  fuge :  ne  te  ahenigenae 
'  cogant  in  campo  Diomedis  conserere  manus.     Sed  neque  5 
*  credes  tu  mihi,  donec  compleris  sanguine  campum ;  mul- 


12. 


Marcius 
vates. 


cladeni 

praedix- 

erat. 


ker.  Sigonii  emendationem  ex  portu 
probat  Crevier.  Id  enim  agebatur, 
ut  naves  Tarentinorum,  quac  in  portu 
erant,  at  eum  egrcdi  nequibant,  quod 
claustra  portus  liostis  habcrct,  ex  eo 
in  apertum  mare  transmittcrentur. 
Et  ita  habet  Polybius,  e/c  tov  Ai/xefos 
els  7T]V  e^oi  6d\aTTav. 

9  Latmae]  Feriae,  de  quibus  cf. 
supr.  V.  17. 

I  In  nionfe]  sc.  Albano,  ubi  lovis 
Latiaris  aedes  erat. 

a  Talium  librorum']  sc.  Vaticino- 
rum,  quippe  in  Capitolino  templo 
postea  asservabantur  plures  libri  fa- 
tales,  sc.  Sibyllae  Erythraeae,  ut  dice- 
batur,  Bygoes  nymphae  Etruscae, 
Albuneae  Sibyllae  Tiburtinae,  atque 
huius  Marcii  vatis  Romani.     Sed  sui 


cuique  urbi  Etruscae  erant  libri  fa- 
tales,  quemadmodum  Veiis,  supr.  v. 
15.  cf.  Niebhr.  i.  n.  1125. 

3  Altcrins  post  rem  actam.']  Alte- 
rius  carminis  post  rem  actam  editi 
auctoritas,  quam  ratam  fecerat  et 
comprobarat  eventus.  Cum  rato  even- 
tu,  est,  cum  eventu  congruente,  vero. 
Crev. 

4  Amnem  .  .  .  Cannam']  Quis  sit 
iste  amnis  Canna,  parum  liquet.  Alii 
Aufidum  ipsum  esse  volunt ;  alii  ali- 
quem  ignobilem  rivulum,  qui  Cannas 
praeterfluat.   Crev. 

5  In  campo  Diomedis]  "  Dioraedis 
campi  in  Apulia  appellantur,  qui  ei 
in  divisione  regni,  quam  cum  Dauno 
fecit,  cesserant."  Festus.  Hic  de- 
signantur  Cannenses  campi.  Crev. 


LIB.  XXV.   CAP.   1:5.  24.5 

*  ta(|uc  niillia  occlsa  tiia  dcfcrat  ainiiis  iii  ])ontiiTii  inajrnnni  IJ.  C.  540. 
'c.v   tcrra  lrii!i;ifcra ;    piscihns  at(inc  avihns  fcris(|iic,  (|uao  ^-  ^'- ^'^- 

6'  incolnnt  tcnas,  iisrnat  csca  caro  tna :  nain  inilii  ila  In])itcr 
'  fatns  cst.'  ]'^t  Dionicdis  Argivi  canipos  ct  Cannain  ilnincn, 
(|iii  militavcrant  in  iis  locis,  iuxta  atque  ipsam  cladcm 
agnosccbant.  Tum  altcrum  carmcn  rccitatnm,  non  eo 
tantum  obscurius,  (juia  inccrtiora  futura  |)ractcritis  sunt,  sed 

7])cr])lcxins  ctiam  scri])tnrac  j2;cncrc.     'Ilostcm,  Romani,  si  Alterum 

«'cxi^clicrc  vultis,  voinicanuinc,  (inac  gcntium  vcnit  longc,  ^!"!*  ^■'^''" 
'Apollini  vovcndos  ccnsco  ludos,   (pii   (piotannis    comitcr 
'  A]K)llini  fiant :  quuin  |)opulus  dcdcrit  cx  publico  partein, 
'  privati  uti  conferant  pro  sc  suis(|ue.     lis  ludis  facicndis 

9  '  pracerit  practor  is,  qni  ius  populo  plcbci^iuc  dabit  summum. 
'  Dcccmviri  Gracco  ritu  liostiis  sacra  faciant.  Ilacc  si  recte 
'  faxitis,  gaudcbitis  scmper,  fict^iue  rcs  vestra  melior.  Nain 
'  is  divus  cxstinguct  pcrducllcs  vcstros,  qni  vcstros  cam])os 
'  pascunt  placidc'  Ad  id  carmcn  cxj)lanandnin  dicm  unum 
sumpscrnnt.     Postcro  die  scnatusconsultum  factum  cst,  ut 

I  dccemviri  libros,  de  ludis  ApoUini  reque  divina  faciunda, 
inspiccrent.  Ea  quum  inspccta  rclataque  ad  senatuin 
esscnt,  censuerunt  Patres :  '  A})ollini  ludos  vovcndos  faci- 
'  undosquc :  ct,  (juando  ludi  facti  csscnt,  duodccim  millia 
'  acris  practori  ad  rem  divinam  ct  dnas  hostias  inaiores 
'  dandas.'     Alterum  scuatusconsultum  factum  est,  '  lU  de- 

1 '  ccmviri  sacra  Graeco  ritu  faccrcnt,  his(jue  hostiis :  Apollini 
'  bove  aurato  et  capris  duabus  albis  auratis,  Latonae  bove 
'  fcmina  aurata.'  Ludos  practor  in  circo  maximo  quum  fac- 
turus  csset,  cdixit,  ut  po])uTus  ]icr  eos  ludos  sti]iem  A]3ollini, 
quantam  connnodum  esset,  confcrrct.  Ilaec  cst  origo  lu-  Origo 
dorum   A])ollinarium,  victoriae,  non   valetudinis,  ergo,  ut  Apollina- 

splcrique  rcntur,  votorum  factorumquc.     Populus  coronatus  j"™  ^"' 
spectavit :   matronac  sup])licavcre  :  vulgo  apertis.  ianuis  in 
jiro]iatulo  epulati  sunt,  celebcrque  dies  omni  caerimoniarura 
genere  fuit. 

Quum  Hannibal  circa  Tarcntum,  consulcs  ambo  in  Sam-      13. 

6  Fual\    Antiqiie,    pro  s\t.     Tros         i  Lihros]  Sitjyllinos,  quorum  auc- 
Rutiilusve  fuat  apud  Virgilium.  Cr.  toritas    maxima   erat.     Ceterum   vo- 

7  Hostem,  Romani']     Totum   hoc  cem  libros  omittit  Bekkcr.,  auctore 
carmcn  Macrob.  Satum.  i.  17.  refert.  Gronovio,  qui  verbum  inspicerent  ad 

8  Vomicamque,  quae  gentium  venit  libros  Marcianos  spectare  censet. 
longe]  Duriorem  hanc  vocem  vomi-  1  Apollini  bove  aurato  et  capris 
cam  iudicat  Quinct.  Inst.  viii.  6.  Per-  duabus']  Recte  suspicatur  lac.  Gro- 
plexior  haud  dubie  haec  oratio,  et  novius  excidisse  hic  nomen  Dianae. 
sensu  ct  structura.  Longe  gentium,  Quid  enim  caprae  ad  Apollinem  ? 
ut  ubi,  vel  nusquam,  c/entium,  sc.  Et  Dianam  cum  fi-atre  iungi  sollenne 
quae  venit  a  longinquis  gentibus.  erat.     Bos  auratus  est  bos  cuius  cor- 

9  Qui  ius  popuh  plebeique]   Hoc  nua  aurata  fiaere,  Crev.      De  bove 
exemplo  inter  alia  confirmat  Niebhr.  aurato  cf.  supr.  iv.  16. 

vocem  populum  antiquitus  ad  patri-         3  Coronatus   spectavit']    Haec  res 
cios  sjiectasse,  quem  cf.  i.  n.  984.  Graeci  moris  erat.   cf.  supr.  xxiii.  11. 


246 


TITI  LIVII 


U.  C.  <S40 

A.    C.    212 

Capuae 
inopia. 


Hanno  in 
Campa- 
niam  ciim 
exercitu 
venit. 


iiio  essent,  sed  circumsessuri  Capuani  viderentur;  quod 
nialum  diuturnae  obsidionis  esse  solet,  iam  famem  Campani 
sentiebant ;  quia  sementem  facere  prohibuerant  eos  Romani 
exercitus.  Itaque  lcgatos  ad  Hannibalem  miserunt,  orantes, 
ut  prius,  quam  consules  in  agros  suos  educerent  legiones, 
viaeque  omnes  hostium  pracsidiis  insiderentur,  frumentum 
ex  propinquis  locis  convehi  iubcrct  Capuam.  Hannibal, 
Hannonem  ex  Bruttiis  cum  exercitu  in  Campaniam  transire, 
et  dare  opei'am,  ut  frumenti  copia  fieret  Campanis,  iussit. 
Hanno,  ex  Bruttiis  profectus  cum  exercitu,  vitabundus 
castra  hostium  consulcsque,  qui  in  Samnio  erant,  quum 
Benevento  iam  appropinquaret,  tria  passuum  miUia  ab  ipsa 
urbe  loco  edito  castra  posuit.  Inde  ex  sociis  circa  popuUs, 
(^uo  aestatc  comportatum  erat,  devehi  frumentum  in  castra 
iussit ;  pracsidiis  datis,  (puie  commeatus  eos  prosequerentur. 
Capuam  inde  nuntium  misit,  qua  dic  in  castris  ad  accipien- 
dum  frumcntum  praesto  essent,  omni  undique  genere  vehicu- 
lorum  iumentorumque  ex  agris  contracto.  Id  pro  cetera  so- 
cordia  negUgentiaque  a  Campanis  actum.  PauUo  phis  qua- 
dringenta  vehicula  missa,  et  pauca  praeterea  iumenta.  Ob  id 
castigatis  ab  Hannonc,  quod  ne  fames  quidem,  quae  mutas 
acccnderet  bcstias,  curam  eorum  stimuhire  posset,  aUa  pro-  4 
(Ucta  dics  ad  frumcntum  maiore  a})paratu  petendum.  Ea 
omnia,  sicut  acta  erant,  ([uum  enuntiata  Bencventanis  essent, 
legatos  dcccm  extemplo  ad  consulcs  (circa  Bovianura  castra 
Romanorimi  erant)  nnserunt.  Qui  quum,  auditis,  quae  ad 
(Japuam  agerentur,  intcr  se  comparassent,  ut  aker  in  Cam- 
paniam  exercitum  duceret ;  Fulvius,  cui  ca  provincia  ob- 
venerat,  profcctus,  nocte  Beneventi  moenia  est  ingressus. 
Ex  propin^iuo  cognoscit,  Hannonem  cum  exercitus  parte 
profectum  frumcntatum :  per  quaestorem  Campanis  datura 
frumentum  :  duo  miUia  plaustrorum,  inconditam  inermem- 
que  aUam  turbam,  advcnisse :  per  tumuUum  ac  trepida- 
tionem  omnia  agi,  castrorumque  formam  et  miUtarem  or- 
(Unem,  immixtis  agrestibus  iis  ex  terris,  sublatum.  His 
satis  compcrtis,  consul  miUtibus  c(Ucit,  signa  tantum  arma- 
([uc  in  proximam  noctcm  cxpedirent :  castra  Funica  oppu- 
gnanda  essc.  Quarta  vigiUa  profccti,  sarcinis  omnibus  im- 
pedimentisque  Bencventi  reUctis,  pauUo  ante  hicem  quum 
ad  castra  j>crvcnisscnt,  tantum  pavoris  inicccrunt,  ut,  si  in 
})lano  castra  }iosita  essent,  haucl  dubie  primo  imj^etu  capi 
})otuerint.  AUitudo  loci  et  munimenta  defenderunt,  quae 
imUa  ex  }")arte  adiri,  nisi  arduo  ac  difficiU  ascensu,  poterant. 
Luce   })rima  }irocUura   ingens  acccnsum   cst:    nec  vaUum 


4  Atia   jmidicta    dies]     Prodicere     ii.  61.  iii. 
dicin  e«t  diem  dictam  proferie,  cf.  supr.     1  ur. 


A'u]g.  prodita  hic  legi- 


LIB.  X\V.    CAl».   14. 


24: 


iiiodo  tiitanliir   Poeiii,  sed,  ut  quibus  locus  iiequior  essct,  U.  C.  540. 
dcturbaiit  nitc-utes  per  arclua  hostes.      Vicit  tainen  oiiinia-^-  l^V'^' 
])ertina.\  virtus,  et  alifiuot  siinul  ])artil)us  ad  valliiin  ac  fossas  ,, 
})erventuin  est ;   sed  ciiin  innltis  vulneriljiis  ac  niiiituni  pcr- ^..,^1^,1  ^.ji. 
nicic.      Ita([uc  convocutis  iribunis   militum   consul,   '  absi-i>iuntur  si 
'  stendum  temcrario  incepto,'  ait :  '  tutius  sibi  vidcri,  rcduci  l*"'"'''"''- 

5  '  co  dic  cxcrcitum  licncvcntum:  deiii  postcro  castris  se  hos- 
'  tium  iungi,  nc  c.xirc  indc  ('ampani,  ncvc  Ilanno  rcgredi 
'  })ossct.  Id  (iiio  facihus  obtineatur,  collcfram  (juociuc  ct 
'  cxcrcitum  cius  sc  acciturum,  totuiiujue  eo  versuros  beUum,' 
llaec  consiha  dncis,  quum  iam  rcceptui  cancrct,  clamor 
militum  aspernantium  tam  scgne  impcrium  disiecit.  Pro- 
xima  portae  hostium  crat  cohors  Peligiui:  cuius  pracfectus 
Vibius  Accuaeus  arreptum  vcxilhnn  Irans  vallum  hostium 

6traiecit.  Exsecratus  inde  seque  et  cohortem,  si  eius  vexilh 
hostes  potiti  esscnt,  princc})s  i})sc  }5er  fossam  valhim^jue  in 
castra  irruin})it.  Iam(|ue  intra  vallum  Pehgni  })ugnabant, 
quum  altera  }iarte,  Valerio  Placco  tribuno  mihtiim  tertiae 
legionis  ex}>robrante  Romanis  ignaviam,  (iui  sociis  captorum 

7  castrorum  concederent  decus,  T.  Pedanius,  }:)rince})s  primus 
centurio,  (}uum  signifero  signimi  adcmisset,  '  lam  hoc  sig- 
'  num,  et  hic  centurio,'  in(juit,  '  intra  valhim  hostium  erit. 
'  8c(}uantur,  (}ui  ca})i  signum  ab  hostc  })rohibituri  sunt.' 
Mani})uhires  sui  }orimum  transcendcntem  fossam,  dcin  lcgio 
tota  secuta  cst.  lam  et  consul,  ad  cons})ectum  transgrcdi- 
entiura  vallum  mutato  consilio,  ab  revocando  ad  incitandos 


5  Dein  postero  castris']  llacc  pa- 
rum  clara  sunt.  Romauo  enim  ex- 
ercitu  Beneventum  reducto,  quis  vc- 
tare  poterat,  aut  Campanos  exire, 
aut  Hannonem  regrcdi.  Adde  cjuod 
in  his  vocihus  castris  sc  hostiitm  iun(ji 
aliquid  est  inconcinnum,  quod  vix  a 
manu  Livii  proficisci  potuisse  vidca- 
tur.  Huic  posteriori  incommodo  me- 
deri  aliquatenus  possumus,  si  detracta 
una  voce,  adiecta  alia,  rescrihamus : 
castra  castris  hostium  iungi.  Put.  li- 
ber  ignorat  rh  se.  Crev.  Pronomen 
se  delevit  Bekker. 

6  Traiecit]  Signum  in  castra  lios- 
tium  iniectum  etiam  supr.  iv.  •29. 
narratur.  Accuaeus  ab  oppido  Ac- 
cua,  ut  videtur.  Accua  supr.  xxiv.  20, 
urbs  Apuliae,  memoratur,  sed  quum 
socios  militihus  suis  praefectos  de- 
disse  scribat  Polyb.  vi.  19,  minime 
verisimile  est  Apulum  Pelignis  prae- 
fectum  fuisse.  Aecacus  legendum  con- 
iicit  Douiatius,  ab  oppido  Aecac  supr. 
xxiv,  20.  sed  quum  neque  Accua, 
neque  Aecae  in  Pelignis  sint,  cogno- 


men  illiul   Yihii  aliunde  esse   posse 
agnoscit. 

7  Frinceps  primus  centurio']  Quem- 
admodum  qui  primi  ordinis  pili,  sive 
triariomm  centurio  est,  et  primi  pili 
centurio  et  ipsc  primus  piius  dicitur, 
ita  quo(|ue  primi  hastati  centurin  et 
pjrimus  hastatus,  item  primi  princi- 
2]is  centurio,  et  priimts  princeps.  Or- 
do  centurionum  in  legione  hic  erat, 
ut  decimi  hastati  infimus,  primi  pili 
summus  esset,  qui  inde  et  olim  pri- 
mus  centurio  vocabatur.  supr.  vii. 
41.  Graduum  ratio  inter  centuriones 
o]>time  cognoscitur  infr.  xlii.  34. 
Stroth.  SedLipsius  emendat:  Prin- 
ceps  primae,  sive  prioris  cenluriae. 
In  unoquoque  enim  manipulo  duo 
erant  ordines,  sive  centuriae.  Ordo 
autem  dexter  sinistro  dignitate  prae- 
stahat.  Sic  apud  Caesarem  Civil.  iii. 
64.  praeter  Principem priorem.  Prin- 
ceps  igitur  prior,  sive,  prioris  centu- 
riae,  est  is  centurio  qui  in  primo  n)a- 
nipulo  Principum  priorem  o)'dinem 
ducit.  CuEV. 


248  TITI  LIVII 

U.  C.  540.  hortandosque  versus  milites,  ostendere,  in  quanto  discrimine 

A.  C.  212.  j^p  periculo  fortissima  cohors  sociorum  et  civium  legioesset. 

Itaque  pro  se  quisque  omnes  per  aequa  atque  iniqua  loca, 

quum  undique  tela  coniicerentur,  armaque  et  corpora  hostes 

obiicerent,   pervadunt,    irrumpuntque.       Multi    vulnerati, 

etiam  quos  vires  sanguisque  desereret,  ut  intra  vallum  hos- 

tium  caderent,  nitebantur.     Capta  itaque  momento  tem- 

poris,  velut  in  plano  sita,  nec  permunita  castra.     Caedes 

inde,  non  iam  pugna  erat,  omnibus  intra  vallum  permixtis. 

Supra  sex  miUia  hostium  occisa,  supra  septem  millia  capitum, 

cum  frumentatoribus    Campanis    omnique   plaustrorum  et 

iumentorum  apparatu,  capta.     Et  alia  ingens  praeda  fuit, 

quam  Hanno,  populabundus  passim  quum  isset,  ex  sociorum 

popuh  Romani  agris  traxerat.     Inde,  deiectis  hostium  cas- 

tris,  Beneventum  reditum  est,  praedamque  ibi  ambo  con- 

sules  (nam  et  Ap.  Claudius  eo  post  paucos  dies  venit)  ven- 

diderunt,  diviseruntque.     Et  donati,  quorum  opera  castra 

hostium  capta  erant :  ante  alios  Accuaeus  Pelignus,  et  T. 

Hanno       Pedanius  princeps  tertiae   legionis.     Hanno  ab   CominioS 

Bruttlos     Cerito,  quo  nuntiata  castrorum  clades  est,  cum  paucis  fru- 

mentatoribus,  quos  forte  secum  habuerat,  fugae  magis,  quam 

15.      itineris,  modo  in  Bruttios  rediit.     Et  Campani,  audita  sua 

Campani    pariter  sociorumque  clade,  legatos  ad  Hannibalem  miserunt, 

Hanniba-        •  nuntiarent,  '  duos  consules  ad  Beneventum  esse,  diei 

16111  V0C3.nt      i-  -^ 

' '  iter  a  Capua ;  tantum  non  ad  portas  et  muros  bellum  esse: 

'ni  propere  subveniat,  celerius  Capuam,  quam  Arpos,  in 

'  potestatem   hostium  venturam.     Ne    Tarentum  quidem, 

'  non  modo  arcem,  tanti  debere  esse,  ut  Capuam,  quam  9 

'  Carthagini  aequare   sit  soHtus,  desertam  indefensamque 

'  populo  Romano  tradat.'     Hannibal,  curae  sibi  fore  rem 

Campanam  polHcitus,  in  praesentia  duo  milhaequitum  cum 

legatis  raittit,  quo  praesidio  agros  populationibus  possent 

prohibere. 

Arcem  Ta-      Romanis  interim,  sicut  aharum  rerum,  arcis  Tarentinae, 

rentinam    praesidiiquc,  quod  ibi  obsideretur,  cura  esse.     C.  Servihus 

et^mime"    legatus,  ex  auctoritate  Patrum  a  P.  Corneho  praetore  in 

instruunt    Etruriam  ad  frumentum  coemendum  missus,  cum  ahquot 

Romani,     navibus  onustis  in  portum  Tarentinum  inter  hostium  cus- 

todias  pervenit,     Cuius  adventu,  qui  ante,  in  exigua  spe, 

vocati  saepe  ad  transitionem  ab  hostibus  per  colloquia  erant, 

ukro  ad  transeundum  hostes  vocabant  soUicitabantque.     Et 

erat  satis  vahdum  praesidium,  traductis  ad  arcem  Tarenti 

tuendam,  qui  Metaponti  erant,  mihtibus.    Itaque  Metapon- 


8  Princeps  tertiae  legionis}  E  prin-  9  Non  modo  arcem]  Id  est,  nedum, 
cipibus,  h.  e.  ex  eoram  militum  or-  multo  minus  arcem,  ut  Cic.  de  Div. 
dine,  qui  pj-mcijoas  vocantur.  Stroth.    ii.  55.  et  passim.  Duk. 


LIB.  XXV.    CAP.   \rj.  249 

tini  extcniplo,  mctii,  ([uo  tenebantnr,  libcniti,  ad  Uanniba- U.  r*.  540. 

lcni  dctcccrc.  ^-  ^*-  -'^- 

Hoc  idcni  cadcin  ora  niaris  ct  'rhiirini  fcccnuit.     ]\Iovit  Motiii>onti- 

eos  non  Tarcutinornni  niagis  dcfcctio  Mctaj)ontinoruiu(juc, '"""""""' 

1  quibns,  indidcm  ex  Achaia  oriundi,  ctiam  cognatione  inncti  jhmnHm- 
erant,  quam  ira  in  Romanos  ])roj)ter  obsidcs  nuper  intcr-  lam  defi- 
fectos.     Eorum  amici  cognaticjue  htcras  ac  nuntios  ad  lian-'^'""*- 
nonem  jMagonemquc,  qui  iu  j)r()])inquo  in  IJrnttiis  crant, 
miserunt,  'si  cxcrcitnm  ad  mocnia  admovisscnt,  sc  in  j)o- 

*  testatcm  eorum  urbcm  tradituros  cssc.'     M.  Atinius  Thn- 
riis  cum  modico  ])racsidio  j)racerat:  cjucm  facile  elici  ad 

2  certamen  temere  incundnm  rebantur  ])osse ;  non  miUtum, 
qiios  jierpaucos  habcbat,  fidncia,  (jnam  iuventutis  Thurinae. 
Lam  ex  industria  centuriavcrat  armavcratcjuc  ad  talcs  casus. 
Divisis  copiis  intcr  sc,  duces  Pocni  qnum  agnun  Thuriimm 
ingressi  essent,  Ilamio  cum  jicditum  agminc  infcstis  signis 
ire  ad  nrbem  ])crgit.  Mago  cum  cquitatu,  tcctus  collil)us, 
ad  tcgcndas  insidias  o])])ositis,  subsistit.  Atinius,  j)editum 
tantum  agmiue  pcr  ex])loratores  comjicrto,  in  aciem  copias 
educit,  ct  fraudis  intcstinac,  et  hostium  insidiarum  ignarus. 
Pedestre  j)roclium  fuit  pcrsegnc,  jmucis  in  j)rima  acie  j)n- 
gnantibns  Romanis ;  Thurinis  exsj)ectantibus  magis,  quam 
adiuvantibus,  cventum :  et  Carthaginicnsium  acies  de  in- 
dustria  ])edem  rcfcrcbat,  nt  ad  tcrga  coUis  ab  equite  suo 
inscssi  hostem  incautnm  jjcrtrahcrct.     Quo  ubi  ventum  cst, 

3  coorti  cum  clamore  eqnitcs,  projjc  inconditam  Thurinorum 
turbam,  nec  satis  fido  animo,  unde  pngnabat,  stantcm,  cx- 
temj)lo  in  fugam  avertcrunt.  Romani,  qnanquam  circum- 
ventos  hinc  j)edes,  hinc  eques  urgebat,  tamen  aliquamdiu 
pugnam  traxere.  Postremo  et  ipsi  terga  vertunt,  atquc  ad 
urbem  fugiunt.  Ibi  j:)roditores  conglobati,  quum  jiopularium 
agmen  patentibus  j)ortis  accepissent,  ubi  Romanos  fusos  ad 

4  urbcm  fem  vidcrunt,  conclamant,  '  instare  Poenum,  per- 
'  mixtosque  et  hostes  urbem  invasuros,  ni  projiere  portas 

*  claudant.'     Ita  exclusos  Romanos  j)raebuere  hosti  ad  cae- 
dem.     Atinius  tamcn  cum  paucis  reccptus.     Seditio  inde 

5paullisper    tenuit;    quum   alii  urbem  tuendam,   inde    alii 

I  Indidem   ex  Achaia]    Similiter  nino  incondita  haec  turba,  iit  quam 

infr.  xxviii.  i.   Indidein  ex  Celtiberia.  armaverat   centuriaveratque  Atinius, 

xxxix.  12.  indidem  ex  Aventino.  sc.  sed  parum  assuefacta  disciplinae  mi- 

ex  eadem  inde  regione.   cf.  Cic.  pro  litari  erat. 

Sext.  Rosc.  1'i.  Indidemne  Ameria?         4  Permixtosque]    sc.  Cum  Roma- 

Amabatautem  hoc  vocabulum  Livius.  nis.  Crev. 
supr.  xxiii.  46.  infr.  xxvii.  12.  5  Alii  iirbem  tuendam']    Haec  ver- 

1  Non  viilitum]   Similiter  supr.  ii.  ba  ab  omnibus  scriptis  abesse  Grono- 

56,  iam  ante  quam  omittitur.  Ra.sch.  vius  affirmat.     Sed  nobis  sensus  non 

3  Prope  inconditam]    Ita  malebat  videtur  sine  iis  constare  posse.  Crev. 

Crevier.  ex  codd.   duobus  pro   vulg.  Ea  omittit  Bekkei-. 
propere  inconditam.     Non  enim  om-         6  Inde  alii  cedendum]   Suspectum 


250  TITI  LIVII 

U.  C.  540.  cedendum  fortunae,  et  tradendain  urbem  victoribus  cense- 
A.  C.  212.  j.gjj^^  Ceterum,  ut  plerumque,  fortuna  et  consilia  mala 
vicerunt :  Atinio  cum  suis  ad  mare  ac  naves  deducto,  magis 
quia  ipsi,  ob  imperium  in  se  mite  ac  iustum,  consultum 
volebant,  quam  respectu  Romanorum,  Carthaginienses  in 
urbem  accipiunt. 
C0S8.  in  Consules  a  Benevento  in  Campanum    agrum  legiones 

Canipa-      ducunt,  non  ad  frumenta  modo,  quae  iam  in  herbis  erant,  7 
leg^ner"*  corrumpenda,  sed  ad  Capuam  oppugnandam ;  nobilem  se 
ducunt.      consulatum  tam  opulentae  urbis  excidio  rati  facturos,  simul 
et  ingens  flagitium  imperio  dempturos,  quod  urbi  tam  pro- 
pinquae  tertium  annum  impimita  defectio  esset.     Ceterum,  8 
ne  Beneventum  sine  praesidio  esset,  et  ut  ad  subita  beUi,  si  9 
Hannibal  (quod  facturum  haud  dubitabant)  ad  opem  feren- 
dam  sociis  Capuam  venisset,  equites  vim  sustinere  possent,  i 
Ti.  Gi'acchum  ex  Lucanis  cum  equitatu  ac  levi  armatura 
Beneventum  venire  iubent:  legionibus  stativisque  ad  obti-2 
16.      nendas    res    in    Lucanis   aliquem    praeficeret.     Graccho, 
Prodigium  priusquam  ex  Lucanis  moveret,  sacrificanti  triste  prodigium 
factum"     factum  est.     Ad  exta,  sacrificio  perpetrato,  angues  duo  ex 
occuko  allapsi,  edere  iecur,  conspectique  repente  ex  ocuKs 
abierunt.     Id  quum  haruspicum  monitu  sacrificium  instau- 
raretur,  atque  intentius  exta  resecta  servarentur :  iterum  ac  3 
tertium  venisse  tradunt,  libatoque  iecinore  intactos  angues 
abiisse.      Quum   haruspices,  ad   imperatorem  id   pertinere 
prodigium,praemonuissent,  et  ab  occuhis  cavendum  homini- 
bus  consultisque ;  nulla  tamen  providentia  fatum  imminens 
Flavius      moveri  potuit.     Flavius  Lucanus  fuit,  caput  partis  eius  Lu- 
Lucamis     canorum,  quum  pars  ad  Hannibalem  defecisset,  quae  cum 
pro  1  or.     j^Qjjjjjjjjg  stabat :  et  iam  anno  in  magistratu  erat ;  ab  iisdem  4 
illis  creatus  praetor.     Is,  mutata  repente  voluntate,  locum 


cst  ro  inde,  quod  et  redundat,  et  ex  Hannihalis,    qui    equestribus    copiis 

superiore    versu   temere    huc    immi-  pniecellebat.  Crev. 
grasse  potuit.  Crev.    Inde  Gronovius         2  Ad  obtinendas  res']  Ad  tuendas 

vertit,  nunc  demum,  post  talem  ca-  res,  ad  tenendos  in  officio  Lucanos. 


sum. 


Crev. 


7  Quae  iam  in  herbis  erant]  Ita  3  Exta  resecta  servarentur]  Lo- 
lac.  Gronov.  pro  vulg.  hiberuis,  cf.  cus  vexatus.  Exta  reservarentur, 
Ovid.  Met.  v.  482.  viii.  290.  supr.  Stroth.  exta  servarentur,  Bekker. 
xxiii.  48.  exfa  reserata  servarentur,  Drakenb. 

8  Tertium  annum]  Capua  defecit  legit,  qui  tamen  exta  prosecta  serva- 
anno  ipso  Cannensis  cladis.  Ex  quo  rentur  mavult.  Equidem  Kreyssigii 
apparet  Livium,  qmuii<er/u/,m  «K/iMm  lectionem,  quae  ad  scripturam  Put. 
dixit,  annos  medios  intelligere,  im-  cod.  e.vta  resereservarentur  proxime 
perfectos  non  numerare.  Alioquin  accedit,  maxime  probandam  existi- 
r/uintum  erat  scribendum.  Sigon.  mo. 

9  Ad  subita  be/li]  cf.  Supr.  iv.  27.  4  Et  iam  anno]  Et  iam  annus  erat 
ad  subita  belli  niinisteria.  ex  quo  magistratum  Flavius  gerebat. 

I   Eijuites   vim  sustinere   possent]  Expeditior  est  Vict.  codicis  scriptura, 

Ut   equitatu    possent    sustinere    vim  el  eo  unno.  Crev. 


LIB.  XXV.   CAI'.   10.  251 

grutiac  a))nd  Pocmiiii  (|uac'rc'iis,  iie(|uc'  traiisire  ipse,  iie([ucu.  C.  540. 
tralierc  ad  (leteelioiieiu  I^ueanus  satis  iialjuit,  uisi  iiuiteratoris  ^-  ^-  '^'^- 
ct  ciusdeiii  liospitis  proditi  ea))it(;  ae  san<^uiiie  loedus  eum 
bostibus  sanxisset.      Ad  ^Magouem,  (|ui  iii  IJruttiis  praeerat, 

5  clam  in  colUxjuium  vcnit:  fidcque  ab  co  acccr)ta,si  Romanum 
iis  im))cratorcm  tradidissct,  libcros  cum  suis  legibus  vcnturos 

6  in  amieitiam  J^ueanos  ;  dcducit  Poenum  in  locum,  quo  crat 
cum  ))aueis  C»raeehuin  addueturus.  Magonem  ibi  j)cdites 
e(|uites(juc  armare,  et  ea))erc  cas  latebras,  ubi  ingentcm 
numerum  oeeuleret,  iubet.  Loeo  satis  iiis))ccto  atcjue  un- 
di()ue  cxplorato,  dies  comjiosita  gcrcndac  rei  cst.  Llavius 
ad  Ilomanum  im))cratoreni  venit:  '  Rem  se,'  ait,  '  magnam 
'  inclioassc,   ad  cjuam   perficiendam   ij^isius   Gracchi  opcra 

7'opus  csse.  Omnium  j)oj)ulorum  j)ractoribns,  cjui  ad  Poc- 
'num  in  illo  communi  Italiae  motu  dcscissent,  j)ersuasisse, 
'  ut  rechrent  in  amicitiam  llomanorum  :  quando  res  (juo(juc 
Romana,  ([uae  j)roj)e  exitimn  elade  (\annensi  venisset,  in 
'  dics  mchor  atque  auetior  fieret ;  llannibaHs  vis  scneseeret, 
'  ac  jjropc  ad  nihilum  venisset.  Vctcri  deheto  haud  imjola- 
'  cabiles  fore  Romanos :  nullam  nncjuam  gentcm  magis  cx- 
'  orabilem,  promj)tioremcjue  veniae  dandae  fuisse.  Quoties 
'  rebellioni  ctiam  maiorum  suorum  ignotum  ?  Ilacc  ab  se,' 
ait,  'dieta:  eeterum  ab  ipso  Graccho  eadem  haec  audire 
'  malle  eos,  praesentiscjue  contingcre  dcxtram :  id  j)ignus 
'  fidei  secmn  ferre.  Locum  sc  eonsihis  dixisse  a  couspectu 
'  amotum,  haud  j)rocul  a  castris  Romanis.  Ibi  paucis  verbis 
'  transigi  rem  j:)osse,  ut  omne  nomen  Lucanum  in  fidc  ac 
'societate  Romana  sit.'  Gracchus,  fraudem  ct  scrmoni  et 
rei  abesse  ratus,  ac  similitudine  veri  eaj)tus,  cum  lietoribus 
ac  turma  ecjuitum  e  castris  jirofectus,  duce  hospitc  in  insidias 
j)raecipitatur.  Hostes  subito  exorti :  et,  ne  dubia  jjroditio 
cssct,  Flavius  his  se  adiungit.  Tela  undique  in  Gracehum 
atque  equites  coniiciuntur.  Gracchus  ex  equo  clesilit :  idem  Gracchus 
ceteros  faccre  iubet,  hortaturque,  '  Ut,  quod  unum  relicjuum  proditione 
fortuna  fccerit,  id  cohoncstent  virtute.  Relicjuum  autem^^g 
'  quid  csse  j)aucis,  a  multitudine  in  valle  silva  ac  montibus 

8 '  saepta  circumventis,  j)raeter  mortem  ?    Id  referre,  utrum 

5  Si  Romanuiii  iis  iinperatorem]  ingentem  numcram  occulcrcnt.  Lo- 
Sic  scripti :  nisi  cjuod  quidam  pro  iis  co  .  .  ."  Ipsa  Put.  codicis  scriptura, 
habent  is,  quod  idem  est.  Sigonius  ex  qua  haec  erata  est  emendatio,  ta- 
dederat  ex  coniectura  parum  prospera  lis  est :  "  Deducit  Poenum  in  locum 
sibi.  lis,  nempe  Carthaginiensibus,  paucis  Gracchum  adducturum  niago 
qui  facile  ex  sensu  intelliguntur.  Cr.  ibi  pedites  equitesque  armares  et  ca- 

6  Deducit  1'nen-um  in  locum]  Hunc  pere  eos  latebras  ubi  ingentem  nume- 
locum  sic  refingit  adiutus  optimo  co-  rum  occulcret."  Crev.  Gronovium  se- 
dice  Gronovius  :   "•  deducit  Poenum,  cutus  est  Bekker. 

quo  cum  paucis  Gracchum  ait  ductu-  7  Omnium  populorum]     Lucanae 

rum.     Mago  ubi   pedites  equitesquc     gentis.  Ckkv. 

armasset,  caperet  cas  latebras,  quae         8  Id  re/erre]   Id  ununi  interesse. 


252  TITI   LIVII 

U.  C.  540. '  praebentes  corpora  pecorum  modo  inulti  trucidentur,  an, 

A,  C.  212.  <  ^QiQ  animo  a  patiendo  exspectandoque  eventu  in  impetum 

'  atque  iram  verso,  agentcs  audentesque,  perfusi  hostium 

*  cruore,  inter  exspirantium  inimicorum  cumulata  armaque 

*  et  corpora  cadant.  Lucanum  proditorem  ac  transfugam 
*omnes  peterent.  Qui  eam  victimam  prae  se  ad  inferos 
'  misisset,  eum  decus  eximium  egregiumque  solatium  suae 
'  morti  inventurum.'  Inter  haec  dicta,  paludamento  circum 
laevum  brachium  intorto,  (nam  ne  scuta  quidem  secum  ex- 
tulerant)  in  hostes  impetum  fecit.  Maior,  quam  pro  nu- 
mero  hominum,  editur  pugna.  lacuhs  maxime  aperta  cor- 
pora  Romanorum,  et  quum  undique  ex  akioribus  locis  in 
cavam  vallem  coniectus  esset,  transfiguntur.  Gracchum, 
iam  nudatum  praesidio,  vivum  capere  Poeni  nituntur. 
Ceterum  ille,  conspicatus  Lucanum  hospitem  inter  hostes, 
adeo  infestus  confertos  invasit,  ut  parci  ei  sine  mukorum 
pernicie  non  posset.  Exanimem  eum  Mago  extemplo  ad 
Hannibalem  misit,  ponique  cum  captis  simul  fascibus  ante 
tribunal  imperatoris  iussit. 

Haec  vera  fama  est.     Gracchus  in  Lucanis  ad  campos, 
17.      qui  Veteres  vocantur,  periit.     Sunt,  qui  in  agro  Beneven-9 
tano,  prope  Calorem  fluvium,  ostendant  a  castris  cum  li- 
ctoribus  ac  tribus  servis  lavandi  causa  progressnm,  quum 
forte  inter  sahcta  innata  ripis  laterent  hostes,  nudum  atque 
inermem,  saxisque,  quae  volvit  amnis,  propugnantem,  inter- 
fectum.     Sunt,  qui  haruspicum  monitu  quingentos  passus  a 
castris  progressum,  uti  loco  puro  ea,  quae  ante  dicta  pro- 1 
digia  sunt,  procuraret,  ab  insidentibus  forte  locum  duabus 
turmis   Numidarum    circumventum    scribant.     Adeo    nec 
locus,  nec  ratio  mortis  in  viro  tam  claro  et  insigni  constat. 
Funeris  quoque   Gracchi  varia  est  fama.     AUi  in  castris 
Romanis  sepukum  ab  suis,  ahi  ab  Hannibale  (et  ea  vulga- 
tior  fama  est)  tradunt  in  vestibulo  Punicorum  castrorum 
rogum  exstructum  esse :  armatum  exercitum  decucurrisse  2 
cum  tripudiis  Hispanorum,  motibusque  armorum  et  corpo- 
rum  suae  cuique  genti  assuetis,  ipso  Ilannibale  omni  rerum  3 
verborumque  honore  exsequias  celebrante.     Haec  tradimt, 
c[ui  in  Lucanis  rei  gestae  auctores  sunt.     Si  ilhs,  qui  ad 


9  PeriiC]  Lo^iiiitur  de  hac  re  Po-         i  Demcurrissel    Solebant  milites 

lybius  in  Exceriit.  Vatican.  viii.  I.  ubi  non   solum   exercitationis  causa,  sed 

in  eiusmodi  inibrtuniis,  utmni  victos  etiam  in  quibusdam  sollennibus  mili- 

obiurgare,  an  iis  potius  compati  opor-  taribus  decurrere.    cf.  supr.  xxiii.  35. 

teat,  disserit.  xxiv.  48.  Tac.  Ann.  ii.  7. 

I  Locopuro^  Quia  ipsa  castra,  mul-         3  Suae  ctiique  genti  assuetis']  Pro 

tiplici    illo    ac    saepivis    repetito   in-  suae  cuique  legendum  unicuique  iu- 

fausto  anguium  omine,  quasi  polluta  bet  Gronov.    Suae  quibusque  genti, 

ct  incesta  erant.     Simili  fere  sensu  mavult  Ci'evier. 
loctos  purtis  infr.  xxxi.  44.  Dkak. 


LTR  XXV.   CAP.  IH.  'zriW 

Calorcm  fliiviinii   intcifcctiim  mcmorant,  crcdcrc  vclis,  ca-M.  C.  540. 

yitis   tantuni    CJracchi    liostcs   potiti    sunt.      Ko   tldato   ad^-^'-^'^* 
lannibalcni,  missus  al)  co  confcstini  (.'artlialo,  (|ui  in  castra 
llomana  ad  Cn.  Cornclium  (juacstorcm  dctcrrct.     Is  funus 
imperatoris  in  castris,  cclebrantibus  cum  excrcitu  Benevcn- 
tanis,  fccit. 

Consulcs,  ao;rum  Campanum  ingrcssi,  (|uum  [)assim  po-      18. 
4mdarcntur,  crui)tionc  o])i)i(lanorum  ct  Ma^-onis  cum  cqui-f '"**■''•  •'*'' 
tatu  tcrriti  ct  trcpidi,  ad  signa  militcs  })alatos  ])assim  rcvo-f^,^^ 
carunt:  et,  vixdum  instructa  acic  fusi,  supra  millc  ct  (|uiri- 
gentos  militcs  amiscruut.     Indc    iiigcns   ferocia  supcrbac 
suopte  ingenio  genti  crevit,  multisque  procliis  laccsscbant 
Romanos :  scd  intcntiores  ad  cavcndum  consulcs  iina  pugna 
fcccrat,  incautc   atcjuc  inconsultc   iiiita.     Ilcstituit   taincn 
his  animos,  ct  illis  minuit  audaciam,  ])arva  una  rcs.      Scd  in 
bcllo  niliil  tam  lcve  cst,  c[Uod  iion  niagnac  intcrdum  rci 
momcntum  faciat.     T.  Quiiictio  Cris])ino  Badius  Cam])anus  Badius 
hospes  erat,  iicrfamiliari  liosi)itio  iunctus.      (.rcvcrat  con-    '^™/'' 'J'^"" 

1  1  n  i/^i""  7>T  ^  ocai  ad 

suetudo,  cjuod  acgcr  Komac  a])u(l  (^rispinum  liadius  antepugnam 
dcfectioncm  ('amjianam  libcralitcr  comitenjue  curatus  fue-I^om.  Cris- 
rat.     Tum    Badius,   ])r()grcssus   ante    stationes,    quae   pro^""""^* 
porta    stabant,    vocari    ('ris]iinum    iussit.      Quod    ubi    cst 
Crisj)ino  nuntiatum,  ratus  colI()(|uium  amicum  ac  familiare 
quaeri,  mancnte   mcmoria,   etiam  in  discidio    ])ublicornni 
foedcrum,  ])rivati  iuris,  jiaullum  a  ceteris  ])roccssit.     l'ost- 
quam  in  conspectum  venere,  '  Frovoco  te,'  inquit,  '  ad  ]iu- 
'  gnam,  Crisjiinc,'  Badius :   'conscendamus  cquos,  summotis- 
'que  aliis,  uter  bcllo  mclior  sit,  deccrnamus.'     Ad  ca  (yi-is- 
pinus,  'Nec  sibi,  nec  illi,'  ait,  'hostcs  cleesse,  in  (juibus  vir- 

*  tutem  ostendant :  se,  etiamsi  in  acic  occurrat,  dcclinatu- 
*rum,  ne  hosj^itali  caede  dextram  violet;'  conversuscjuc 
abibat.     Enimvero  ferocius  tum  Campanus  increpare  mol- 

slitiem  ignaviamque,  et  se  digna  probra  in  insontem  iacere, 
'hos])italcm  hostem'  appellans,  '  simulantemquc  jiarccrc, 

*  cui  sciat  jmrcm  se  non  csse.  Si  parum  ])iiblicis  focdcribus 
'  ru]3tis  dircm]:>ta  simul  et  ]-)rivata  iura  esse  }iutet,  Badium 

*  Cam]:)anum  T.  (^uinctio  (Jrispino  Romauo  palam,  duobus 
6 '  exercitibus  audicntibus,  rcnuntiare  hospitium.     Nihil  sibi 

'cum  eo  consociatum,  nihil  foederatum  hosti  cum  hoste, 

*  cuius  patriam  ac  penates  publicos  privatosque  o]3]5ugnatum 
*venissct.     Si  vir  esset,  congrederetur.'     Diu  cunctantem 

4  Magonis']    Hic   locus   suspectus     ipse  dignus  erat. 

est  lac.  Gronovio  et  Dukero,  (|uum  6  Remintiare  hospitium]     Decla- 

infr.  xxvi.  5,  ct  12.  Ilanno  praefectus  rare  nullum  iam  esse  hospitium  ;  ir- 

praesidii   Punici   dicatur,  Jtago   au-  ritum    facere    et    rescindere    hospitii 

tem  supr.  15,  et  16.  Bruttiis  praeesse  ius.    Eodem  modo  et  sensu  dicitur  re- 

memoretur.  nuntiare  societatem,  renuntiare  ami- 

5  Se  digna  probra']    Probra  quibus  citiam.  Ckev. 


254  TITI  LIVII 

U.  C.  540.  Oispinum  perpulere  turmales,  ne  inipune  insultare  Cam- 

A.  C.  212.  panuni  pateretur.     Itaque  tantum  moratus,  dum  impera- 

tores  consuleret,  permitterentne  sibi  extra  ordinem  in  pro- 

vocantem    hostem    pugnare,  permissu   eorum   arma  cepit, 

cquumque  conscendit,  et  Badium,  nomine  compellans,  ad 

Singuiare    puguam  evocavit.     Nulla  mora  a  Campano  facta  est :  in- 

eorum  cer-  fggtig  equis   concurrerunt.      Crispinus   supra  scutum  sini- 

strum  humerum  Badio  hasta  transfixit,  superque  delapsum 

cum  vulnere  ex  equo  desiluit,  ut  pedes  iacentem  conficeret. 

Badius,  priusquam  opprimeretur,  parma  atque  equo  rehcto, 

ad    suos   aufi^igit.     Crispinus,   cquum,    armaque    capta,   et 

cruentam  cuspidem  insignis  spoliis  ostentans,  cum  magna 

laude  et  gratulatione  miUtum,   ad  consules  est  deductus, 

laudatusque  ibi  magnifice,  et  doiiis  donatus. 

19.  Hannibal  ex  agro  Beneventano  castra  ad  Capuam  quum 

C08S.  pu-    movisset,    tertio   post   die,   quam    venit,  copias   in    aciem 

Hannibale  ^duxit :  haudquaquam  dubius,  quod  Campanis,  absente  se, 

aequo  Mar- paucos  autc  dics  sccuuda  fi^iisset  pugna,  quin  nmko  minus 

t^-  se   suumque   toties  victorem  exercitum  sustinere  Romani 

possent.     Ceterum,  postquam  pugnari  coeptum  est,  equitum 

maxime  incursu,  quum  iacuhs  obrueretur,  laborabat  Romana 

acies :  donec  sign\un  equitibus  datum  est,  ut  in  hostem  ad- 

mitterent  equos.     Ita  equestre  proeUum  erat ;  quum  pro- 

cul  visus  Sempronianus  exercitus,  cui  Cn.  CorneHus  quae- 

stor  praeerat,  iitrique  parti  parcm  metum  praebuit,  ne  hos- 

tes  novi  adventarent.     Vehit  ex  composito  utrimque  sig- 

num   receptui   datum  :    reductique  in  castra  prope   aequo 

Marte  disccsserunt.     Phu'es  tamen  ab  Romanis  primo  in- 

cursu  equitum  ceciderunt. 

Inde  consules,  ut  avertcrent  Capua  Hannibalem,  nocte, 
quae  secuta  est,  diversi,  Fulvius  in  agrum  Cumanum, 
Claudius  in  Lucanos  abiit.  Postero  die,  quum  vacua  castra  7 
esse  Romanorum  nuntiatum  HannibaH  esset,  et  duobus 
agminibus  diversos  abiisse ;  incertus  primo,  utrum  sequere- 
tur,  Appium  institit  sequi.  Ille,  circumducto  hoste,  qua 
voluit,  aho  itinere  ad  Capuam  rediit.  Hannibah  aha  in 
M.  Cente-  his  locis  beuc  gerendae  rei  fortuna  oblata  est.  M.  Cente- 
nius.  jjjyg  f^jj  cognomine  Penula,  insignis  inter  primi  pih  ccntu- 

riones  et  magnitudine  corporis  et  animo.  Is,  perfunctus 
mihtia,  per  P.  Cornehum  Sullam  praetorem  in  senatum  in- 
troductus,  petit  a  Patribus,  uti  sibi  quinque  milha  mihtum 
darentur.  '  Se,  peritum  ct  hostis  et  regionum,  brevi  operae 
*  pretium  facturum  ;  et,  quibus  artibus  ad  id  locorum  nostri  8 


7  In  Lrtcnnos  abiit]    Haud  raro  ad  8  Ad  id   locorum]     Ad    id    usquf 

ultimum  duiitaxat  nomen  verbum  ap.     tempus.    cf.  supr.  xxii.  38.  ix.  45. 
LiviiuTi  refcrtiir.    cf.  supr.  x.  44. 


LIB.  XXV.   CAP.  20.  25.0 

'  ct  duces  ct  cxcrcitiis  cai)ti  lorciit,  iis  advcrsus  inventorcni  V.C.  540. 
'  usuruin.'  Id  noii  proinissuiii  iiiajris  stolidc,  quain  stoliile  ^-  *•  ^''' 
crcditum  :  tanquam  cacdcm  militarcs  ct  impcratoriac  artcs 
csscnt.  Data,  pro  quinque,  octo  millia  niilitum;  pars 
dimidia  cives,  pars  socii :  et  ipse  ali(|uantum  voluutariorum 
itinerc  iu  a<;ris  concivit,  ac,  propc  duj^licato  cxcrcitu,  in 
Lucanos  ])crvcnit;  ubi  Ilannibal,  nc([uic(iuam  sccutus 
(Jlaudiuiii,  siibstitcrat.  Ilaud  dubia  res  cst,  (luippc  iiitcr 
Ilannibalcm  (hiccm  ct  ccnturioncni,  cxcrcitus^pic,  aitcriiin 
vinccndo  vetcranum,  altcrum  novum  totum,  magna  ex  parte 
ctiam  tumultuarium  ac  scmicrmcm.  Ut  conspecta  iiitcr  se 
agmina  sunt,  et  neutra  pars  detrectavit  pugnam,  extemplo 

(;  instructac   acies.     Pu<^natum    tamen,  ut  in  nulla  pari  rc, 

I  duas  amplius  horas,  concitata  ct,  donec  dux  stctissct,  Ro- 
mana  acie.  Postciuam  is,  non  pro  vetcrc  fama  soluin,  sed 
ctiain  metu  futuri  dcdccoris,  si  sua  tcmcritate  contractac 
cladi  supcresset,  obiectans  se  hostium  telis,  cecidit;  fusa 
extcmplo  est  Romana  acies.  Sed  adeo  ne  fugae  quidcm 
itcr  patuit,  omnibus  viis  ab  equite  insessis,  ut  ex  tanta  mul- 
titudine  vix  mille  evasermt;  ccteri  passim,  ahi  aha  pcste, 
absumpti  sint. 

Capua  a  consuhbus  iterum  summavi  obsideri  cocpta  cst:       20. 
quae(|ue  in  cam  rcm  o])us  erant,  com])ortabantur  ])araban- Capua  ob- 
turquc.     Lasiluunn  irumentum   convectum :    ad   Vulturnr 

^ostium,  ubi  nunc  urbs  est,  castehum  communitum :  (ante 
Fabius  Maximus  munierat)  pracsidium  impositum,  ut  mare 
proximum  et  flumen  in  potestate  essent.  In  ea  duo  mari- 
tima  castella  frumentum,  quod  ex  Sardinia  nuper  missum 
erat,  quodque  M.  lunius  |iraetor  ex  Etruria  coemcrat,  ab 
Ostia  convectum  cst,  ut  cxcrcitui  ]ier  hiemem  co])ia  esset. 
Ceterum  su])er  cam  cladem,  quae  in  Lucanis  accejita  erat, 
volonum  quoque  exercitus,  qui,  vivo  Graccho,  summa  fide 
stipendia  fecerat,  velut  exauctoratus  morte  ducis,  ab  signis 
disccssit. 

3      Ilannibal  non  Capuam  neglectam,  neque,  ut  tanto  dis- 

9  Ut  in  mtUa  pari  re]   Ut  pugiiiiri  D.  lunio  ad  ostium  Vulturni,  M.  Au- 

potuit,  ubi  nulhi  res  erat  par  ;  ul)i  relio  Cotta  Puteolis  praeposito,  qui'" 

iieque  dux  duci.  neque  exercitus  ex-  etc.     Vult  igitur  Livius,  praeter  Pu- 

ercitui  ullo  modo  comparandus.  Cr.  teolos,   quos   aliquanto   ante    Fabius 

1  Concitata  et]  sc.  In  hostes.  Con-  munierat,  etiam  aliud  c;istellum  in 
citata  etiam  Bekker.  reponit.  eadem  ora  maris  ad  Vultumi  ostium 

2  Ante  Fabius  Maa-imus  munie-  hoc  anno  fuisse  eommunitum.  Unde 
rat']  Non  castellum  ad  Vulturni  legendum  videtur  :  "  ad  Vultumi  os- 
ostium,  sed  Puteolos  Fabius  munie-  tium  ....  castellum  communitum  : 
rat.  Vid.  supr.  xxiv.  7.  Ac  de  Pu-  Puteolis  (ante  Fabius  Maximus  mu- 
teolis  mentionem  hoc  loco  fecisse  Li-  nierat)  praesidium  impositum :  ut," 
vium  patet,  tum  ex  eo  quod  infra  duo  etc.  Crev. 

maritima  castella  appellat,  tum  ex  c.  3  Ut  tanto  discrimine']  Utpote  qui  in 

•22.  huius  libri,  in  quo  Puteoli  diserte  tanto  discrimine  versarentur.  Rasch. 
nominantur.  "  App.  Claudius  consul. 


sessH. 


256  TITI   LIVII 

U.  C.  540.  criraine,  desertos  volebat  socios :  sed,  prospero  ex  temeri- 
A.  C.  212.  ^jj^j-g  unius  Romani  ducis  successu,  in  alterius  ducis  exerci- 
Cn.  Ful-  tusque  opprimendi  occasionem  imminebat.  Cn.  Fulvium 
vms  in  A-  px-aetorem  Apuli  legati  nuntiabant,  primo,  dum  urbes  quas- 
dam  Apulorum,  quae  ad  Hannibalem  descivissent,  oppu- 
gnaret,  intentius  rem  egisse :  postea  nimio  successu  et  ip- 
sura  et  milites,  praeda  impletos,  in  tantam  licentiam  socor- 
diaraque  efFusos,  ut  nuUa  disciplina  militiae  esset.  Quum 
saepe  alias,  tum  paucis  diebus  ante  expertus,  qualis  sub 
21.  inscio  duce  exercitus  esset,  in  Apuliam  castra  raovit.  Circa 
Hcrdoneara  Romanae  legiones  et  praetor  Fulvius  erant. 
Quo  ubi  allatum  est,  hostes  adventare,  prope  est  factum,  ut 
iniussu  praetoris  signis  convulsis  in  aciem  exirent.  Nec  res 
ulla  magis  tenuit,  quam  spes  haud  dubia,  suo  id  arbitrio, 
ubi  vellent,  acturos.  Nocte  insequenti  Hannibal,  quum 
tumultuatum  in  castris,  et  plerosque  ferociter,  signum  ut 
daret,  institisse  duci  ad  arma  vocantes  sciret,  haud  dubius 
prosperae  pugnae  occasioneni  dari,  tria  miUia  expeditorum 
militura  in  viUis  circa,  vepribusque  et  silvis  disponit,  qui, 
signo  dato,  siraul  omnes  e  latebris  existerent :  et  Magonem 
ac  duo  ferrac  millia  equitum,  qua  fugam  inchnaturam  cre- 
debat,  omnia  itinera  insidere  iubet.  Ilis  nocte  praeparatis, 
Ab  Hanni  prima  hicc  in  aciem  copias  educit.  Nec  Fulvius  est  cunc- 
bale  vinci-  jg^j-^g^  j^qj^  ^q^^^  g^^g^  yj].^  gpg^  quam  raihtura  impetu  fortuito 
tractus.  Itaque  eadera  teracritate,  qua  processum  in  aciem 
est,  instruitur  ipsa  acies  ad  hbidinem  mihtum  forte  procur- 
rentium  consistentiuraque,  quo  loco  ipsorum  tuhsset  animus, 
deinde  per  hbidinera  aut  metura  deserentiura  locum.  Prima 
legio  et  sinistra  ala  in  primo  instructae,  et  in  longitudinem  3 
porrecta  acies.  Claraantibus  tribunis,  'nihil  introrsus  ro- 
'  boris  ac  viriura  esse,  et,  quacunque  irapetura  fecisset  hostis, 
'  perrupturos : '  nihil,  quod  salutare  esset,  non  raodo  ad 
animum,  sed  ne  ad  aures  quidem  adraittebant.  Et  Hanni- 
bal,  haudquaquam  simihs  dux,  neque  siraih  exercitu,  neque 
ita  instructo  aderat.  Ergo  ne  claraorera  quidem  atque  im- 
petura  priraura  eorum  Roraani  sustinuere.  Dux,  stuhitia 
et  temeritatc  Centenio  par,  animo  nequaquara  coraparandus, 
ubi  rcra  inchnatara  ac  trepidantes  suos  vidit,  equo  arrepto 
cum  ducentis  ferme  equitibus  effugit :  cetera  a  fronte  pulsa, 
a  tergo  atque  ahs  circumventa  acies,  eo  usque  est  caesa,  ut  4 


3  Sinistra  ala}    Socialis  exercitus  tanquam  corpora  eiusdem  generis  at- 

a  Romanis  dividebatur  in  duo  cor-  que  ordinis.     Cave  igitur  hic  equites 

pora :  alterum  appellabant  dexteram  intelligas.     Fuere  jsedites  socii.    Vid, 

alam,  alterum  sinistram.     Itaque  id  Lijjs.  de  Mil.  Rom.  ii.  7.  Crev. 
fere  erat  ala  in  sociali  exercitu,  quod         4  A  teryo  atque  alis^^  Ala-e  hic  sunt 

legio  in  Romano.     Hinc  prima  legio  latera  aciei.  Crev. 
et  sinistra  ala   hoc   loco   iunguntur. 


tur. 


LIB.  XXV.    CAP.  22.  'ir^l 

cx  (luodcvifrinti  inillihiis  lioniinuni,  duo  niillia  liaud  arnplius  u.  C.  540. 
cvaseriut.      Castris  Iiostcs  j)()titi  suiU.  A.  €.  i\7. 

Ilac  cladcs,  suj)cr  aliain  alia,  Roinani  ([uiini  cssent  inni-       22. 
tiatac,  inj>;cns  (|uidcin  ct  luctus  ct  ])av()r  civitatcin  ccj)it: 

5scd  taincn,  (juia  consulcs,  ubi  suinina  rcriiin  cssct,  ad  id 
locoruin  ])rosj)crc  rcin  gcrcrcnt,  niinus  liis  chidibus  commo- 
vcbantur.  Lcgatos  ad  consulcs  mittunt  C.  Lactoriuni,  M. 
Mcliiiuin,  cjui  nuntiarcnt,  ut  rcliquias  duorum  cxcrcituum 
cuin  cura  colligcrcnt:  darcnt(juc  oj)crain,  nc  jicr  mctum  ac 
dcsj)crationcin  hosti  sc  dcdcrcnt,  id  (juod  ])ost  Canncnsem 
accidissct  cladcin,  et  ut  dcscrtores  de  cxcrcitu  volonum  con- 
(juircrent.  Idem  ncgotii  P.  Cornclio  datuin,  cui  ct  dclec- 
tus  mandatus  erat :  isque  pcr  fora  conciliabulaque  edixit, 
nt  conquisitio  volonum  ficret,  iique  ad  signa  rcduccrentur. 
llacc  omnia  intcntissima  cura  acta. 

Ap.  Claudius  consul,  D.  lunio  ad  ostium  Vulturni,  M. 
Aurclio  Cotta  Puteolis  j^racj)osito,  qui,  ut  (juac^iuc  naves 
ex  Etruria  ac  Sardinia  acccssissent,  cxtcmj)Io  in  castra  mit- 
tcrcnt  frumcntuin ;  ij)sc  ad  Cajiuam  regressus  Q.  Pulvium 
collcgam  invcnit  Casilini,  oinnia  indc  j)ortantem  molien- 
tcnKjuc  ad  oj)pugnandam  Caj)uam.  Tum  ambo  circumse- 
derunt  urbem,  et  Claudium  Ncroncm  practorem  ab  Sues- 

6  sula  ex  Claudianis  castris  excivcrunt.     Is  quoque,  modico 
ibi  ])racsidio  ad  tenendum  locum  relicto,  ceteris  onmibus 
copiis  ad  Cajinam  descendit.    Ita  tria  praetoria  circa  ( /a])uam  Capuaope- 
erecta,  trcs  ct  cxercitus,  diversis  j)artibus   ojius  aggressi,  "j'"^  <='"■ 
fossa  valloque  circumdare  urbcm  parant,  et  castella  excitant^''  ^^' 
modicis  intervallis :  raultisque  simul  locis  cum  prohibenti- 
bus  opera  Cam])anis  eo  eventu  pugnant,  ut  postremo  portis 
muroquc   se    contineret   Camjjanus.     Prius    tamen,   qUam 
haec  continuarentur  o]3era,  legati  ad  Hannibalem  missi,  qui 
quererentur,  desertam  ab  eo  Ca])uam,  ac  prope  redditam 
Romanis :  obtestarcnturcjue,  ut  tunc  saltem  o])em  non  cir- 
cumscssis  modo,  sed  etiam  circumvallatis,  ferret.     (^onsuli- 

7bus  literac  a  P.  Cornelio  praetore  missae,  '  Ut,  priusquara 
*clauderent  Capuam  operibus,  potestatera  Campanis  face- 
'  rent,  ut,  qui  eorum  vellent,  exirent  ab  Ca])ua,  suasque  res 
'secum  auferrent.  Liberos  fore  suaque  omnia  habituros, 
'  qui  ante  Idus  Martias  exissent :  post  eam  diem  quique 
'  exisscnt,  quique  ibi  mansissent,  hostium  futuros  numero.' 
Ea  pronuutiata  Campanis,  atque  ita  spreta,  ut  ultro  dicerent 
contumehas,  minarenturque.     Harmibal  ab  Herdonea  Ta- 

5  Ad  id /ocorum]  cf.  Supr.  ig.  servabant.    Vid.  supr.  xxiii.  17.  et  31. 

6  Claudianis    castris]      Castris    a     Crev. 

Claudio  Marcello  primum  communi-         7  Praetore  missae]  Nempe  ex  se- 

tis,  quaeque,  quum   per  aliquot  iam  natusconsulto.  Doer,  cf.  supr.  xxii. 

annos  starent,  auctoris  semper  nomen  33. 

VOL.  II.  S 


258  TITI  LIVII 

U.  C.  540.  rentum  duxerat  legiones  ;  spe,  aut '  vi,  aut  dolo,  arcis 
A.  C.  212. 'pj^j.gj^tjj^jjg  potiundae.  Quod  ubi  parum  processit,  ad 
Brundisium  flexit  iter,  prodi  id  oppidum  ratus.  Ibi  quo- 
que  quum  frustra  tereret  tempus,  legati  Campani  ad  eum 
Hannibal  venerunt,  querentes  simul,  orantesque  :  quibus  Hannibal 
auxihum    maQ-nifice  respondit,  et  antea  solvisse  obsidionem,  et  nunc 

promittit         ,0  ^  1  1  /^  1  !•      •     • 

Campanis.  adventum  suum  consules  non  laturos.     Cum  nac  spe  dimissi 
legati,  vix  regredi  Capuam,  iam  duplici  fossa  valloque  cin- 
ctam,  potuerunt. 
23,  Quum   maxime   Capua   circumvallaretur,    Syracusarum 

oppugnatio  ad  finem  venit,  praeterquam  vi  ac  virtute  ducis 
exercitusque,  intestitia  etiam  proditione  adiuta.     Namque 
Marcellus    initio   veris    incertus,    utrum    Agrigentum   ad 
Himilconem  et  Hippocratem  verteret  bellum,  an  obsidione  ^ 
Syracusas  premeret,  quanquam  nec  vi  capi  videbat  posse 
inexpugnabilem  terrestri  ac  maritimo  situ  urbem,  nec  fame, 
quam  prope  liberi  ab  Carthagine  commeatus  alerent,  tamen, 
ne   quid  inexpertum  relinqueret,  transfugas    Syracusanos 
(erant  autem  apud  Romanos  aliqui  nobilissimi  viri,  inter 
defectionem  ab  Romanis,  quia  ab  novis  consiliis  abhorrebant, 
Colloquia  pulsi)  colloquiis  suae  partis  tentare  hominum  animos  iussit, 
de  proden-  gt  fidem  dare,  si  traditae  forent  Syracusae,  Hberos  eos  ac 
lo^SvKicu-^"''^  legibus  victuros  esse.     Non  erat  colloquii  copia,  quia 
sis.  multorum  animi  suspecti  omnium  curam  oculosque  conver- 

terant,  ne  quid  falleret  tale  admissum.  Servus  unus  exsu- 
lum,  pro  transfuga  intromissus  in  urbem,  conventis  paucis, 
initium  colloquendi  de  tah  re  fecit.  Deinde  in  piscatoria 
quidam  navi,  retibus  operti,  circumvectique  ita  ad  castra 
Romana,  collocutique  cum  transfugis :  et  idem  saepius 
eodem  modo  alii  atque  ahi.  Postremo  ad  octoginta  facti. 
Res  defer-  Et,  quum  iam  composita  omnia  ad  proditionem  essent,  in- 
tur  ad  Epi-  (j^cio  delato  ad  Epicydem  per  Attalum  quendam,  indignan- 
tem  sibi  rem  creditam  non  esse,  necati  omnes  cum  cruciatu 
sunt.  Aha  subinde  spes,  postquam  haec  vana  evaserat, 
excepit.  Damippus  quidam  Lacedaemonius,  missus  ab 
Syracusis  ad  Phihppum  regcm,  captus  ab  Romanis  navibus 
erat.  Huius  utique  redimcndi  et  Epicydae  cura  erat 
ingens;  nec  abnuit  MarceUus,  iam  tum  Aetolcrum,  cuius 
gentis  socii  Lacedaemonii  erant,  amicitiam  afFectantibus 
Romanis.  Ad  coHoquium  de  redemptione  eius  missis, 
medius  maxime  atque  utrisque  opportunus  locus,  ad  portum 
Trogihorum,  propter  turrim,  quam  vocant  Galeagram,  est 
visus.  Quo  quum  saepius  commearent,  unus  ex  Romanis, 
ex  propinquo  raurum  contemplatus,  numerando  lapides, 

8    Verteret   bellum']     Quemadmo-    tempore  Appius  Syracusas  obsidebat. 
dum  priore  anno,  supr.  xxiv.  39.  quo 


LTB.  XXV.   CAP.  24.  2.>9 

yaestimandoquo  ipsc  scciim,  ([uid  in  fronto  ])n(crcnt  Kin^uli,  V.C.  540. 
allitudiucm  uuui,  (juaiitiun  j)roximc  couicctura  potcrat,  ■'^-  ^'- ^"' 
pcrmcn.sus,  hnniiliorcmciuc  aliquanto  pri.stina  opiuione  sua 
ct  cctcrornm  onniium  ratus  cssc,  ct  vel  niediocribus  scalis 
supcrahilcm,  ad  Marcelhmi  rem  defert.  Ilaud  sj)crncn(hi 
visa.  !Scd,  (luum  a(Uri  h)cus,  qui  ol)  id  ipsum  intcntius 
cnstochehatur,  non  j)ossct,  occasio  quacrchatur :  quam  ol)- 

I  tuht  traushi<^a,  uuutians,  (hcm  fcstum  Dianac  ])cr  lri(humi 
ap;i,  ct,  cjuia  aha  in  oI)si(honc  dcsiut,  vino  hu'gins  c]:)uhis 
celebrari,  ct  ab  E])icyde  jiracbito  universac  ])lchci,  ct  per 
tribus  a  princi])il)us  diviso.  Id  ubi  acccpit  Marccllus,  cum 
paucis  tribunorum  militum  collocutus,  clcctis({uc  pcr  eos 
ad  rcm  tantam  agcndam  audcndamquc  idoncis  ccnturioni- 
bus  militibus([uc,  et   scalis  in  occulto  com[)aratis,  cetcris 

^signum  dari  iubct,  ut  maturc  cor])ora  curarcnt,  ([uicti([uc 
darent :  noctc  in  cxpcditionem  cundum  esse.     Indc  ubi  id 

3  temj)oris  visum,  quo  de  die  ejiulatis  iam  vini  satias  prin- 

4cipiumque    somni    esset,   signi    nnius   militcs   ferre    scalas 
iussit ;  et  ad  millc  fcrc  armati  tcnui  agmine  pcr  silentium 
eo  dcducti.     Dbi  sinc  strcjiitn  ac  tumultu  ])rimi  cvascrunt  ^rimim  ur- 
in    niurum,    sccuti    ordine    alii ;     cjuum    j^riorum    audacia '"^*  *"?*>-. 

Sdubiis  ctiam  auiunmi  laccrct.  lam  millc  armatorum  cepe- j^'"^!'^']!; '"^ 
rant  jiartcm,  (junm  ceterac  achnotac,  ])luribusquc  scalis  in  24. 
murum  evadcbaiit,  signo  ab  Ilcxajiylo  dato ;  fjuo  per  in- 
gcntcm  solitudincm  erat  ])erventum,  quia  magna  pars,  in 
turribus  cpulati,  aut  sopiti  vino  erant,  aut  semigravcs  po- 
tabant.  Paucos  tamcn  corum  o])]jrcs.sos  in  cubilibus  inter- 
fecerunt.  Prope  Ilcxaj^ylon  est  portula  magna  vi  refringi 
coepta  ;  et  c  muro  ex  composito  tuba  datum  signum  erat. 
Et  iam  unchque,  non  furtim,  sed  vi  ajicrta,  gcrebatur  rcs : 

6quippc  ad  Epipolas,  frcqucntem  custodiis  locum,  pcnentum 
erat,  tcrrcndiqnc  magis  bostes  erant,  quam  fallench ;  sicut 
tcrriti  sunt.     Nam  simul  ac  tubarum  est  auditus  cantus, 

9  Qtiid  in  fronte  paterent  singiili]  annati  transcenderant  miinini,  et  ce- 

Quam  ampli  essent  singuli  lapides  in  perant   partcm    urbis,  quum  ceterae 

fronte.  DoER.  cf.Thuc.iii.20.  ubi  simi-  scalae  admotae.     Clarius  foret,  quod 

li  arte  Plataeenscs  Laccdaemoniorum  suggerit  jNIuretus  :    rjintm    celeri  ad- 

tnunimcnta  scalis  admotis  superant.  motis  plurihus  scalis  in  murum  eva- 

I   Diem    festum']     Latini    fortassis  debant.      Sane  unus  e   nostris  codd. 

etiam  plurium  dicnim  sollennia  diem  praefert  pluribus  scalis  sine  rw  que. 

festum  dicunt,  ut  unius  diei  plurali  Crev.     Emendationem  Mureti  rece- 

numero  dies  festos.  Duk.  pit  Bekker..  quam  Stroth.   rcponen- 

-2  ^ignum  dari]   Nempe  per  tesse-  dam  censet.      Hic  vcro  post  ceterae 

ram.  Cuev.  vocem  cohortes  intelligendam  putat. 

3  De  die  epulatis]  cf.  Supr.  xxiii.  6  Ad  Epipolas]  Epipolarum,  loc: 
8.  Debetur  particula  de  coniecturac  muniti  extra  Syracusas,  urbi  tamen 
Lipsii.   Crev.  imminentis,  et  ut  videtur,  posteriore 

4  Signi  ztnius]   Unius  manipnli.  aevo  cum  ea  muro  coniuncti,  frequens 

5  lam  mille armatonim]  lani  milie  nientio  est  ap.  Diod.  Sic.  xiii.  7.  sqq. 


260  TITI  LIVII 

U.  C.  S40.  clamorque  tenentium  muros  partemque  urbis ;  omnia  teneri  7 
A.  C.  2i2.j.jjgj-Qjgg  j,j^j-j^  j^ij^  pgj.  niurum  fugere,  alii  salire  de  muro, 

praecipitarique  turba  paventium.  Magna  pars  tamen 
ignara  tanti  mali  erat,  et  gravatis  omnibus  vino  somnoque, 
et,  in  vastae  magnitudinis  urbe,  partium  sensu  non  satiss 
pertinente  in  omnia.  Sub  luce,  Hexapylo  effracto,  Mar- 
cellus,  omnibus  copiis  urbem  ingressus,  excitavit  convertit- 
que  omnes  ad  arma  capienda,  opemque,  si  quam  possent, 
iam  captae  prope  urbi  ferendam.  Epicydes,  ab  Insula,  9 
quam  ipsi  Nason  vocant,  citato  profectus  agmine,  haud 
dubius,  quin  paucos,  per  negligentiam  custodum  trans- 
gressos  murum,  expulsurus  foret,  occurrentibus  pavidis,  tu- 
multum  augere  eos,  dictitans,  et  maiora  ac  terribiliora  vero 
afferrc,  postquam  conspexit  omnia  circa  Epipolas  armis 
completa,  lacessito  tantum  hoste  paucis  missilibus,  retro  in 
Acliradinam  agmen  convertit,  non  tam  vim  multitudinem- 
que  hostium  nietuens,  quam  ne  qua  intestina  fraus  per  oc- 
casionem  oriretur,  clausasque  inter  tumultum  Achradinae 
Marcelii  atque  Insulac  inveniret  portas.  Marcellus,  ut,  moenia  in- 
lacnmae.  gi'essus,  cx  superioribus  locis  urbem,  omnium  ferme  illa 
tempestate  pulcherrimam,  subiectam  oculis  vidit,  illacri- 
masse  dicitur,  partim  gaudio  tantae  perpetratae  rei,  partim 
vetusta  gloria  urbis.  Atheniensium  classes  demersae,  et 
duo  ingentes  exercitus  cum  duobus  clarissimis  ducibus  r 
deleti,  occurrebant,  et  tot  bella  cum  Carthaginiensibus 
tanto  cum  discrimine  gesta ;  tot  tam  opulenti  tyranni  re- 
gesque ;  praeter  ceteros  Hiero,  quum  recentissimae  me- 
raoriae  rex,  tum  ante  omnia,  quae  virtus  ei  fortunaque  sua 
dederat,  beneficiis  in  populum  Romanum  insignis.  Ea 
quum  universa  occurrerent  animo,  subiretque  cogitatio, 
iam  illa  momento  horae  arsura  omnia,  et  ad  cineres  redi- 
tura ;  priusquam  signa  Achradinam  admoveret,  praemittit 
Syracusanos,  qui  intra  praesidia  Romana,  ut  ante  dictum  2 


7  Omnia  teneri  custodes  rati,  alii'\  Dores,  quorum  dialectus  in  Sicilia 
Quamplurimi  scripti  carent  voce  rati,  vigebat,  dicunt  va<ros,  mutata  pro  suo 
quae  tamen  necessaria  est.  Recte  more  litera  t)  in  a.  Crev. 
suspicatur  lac,  Gronovius  delendum  i  Cum  duobus  clarissimis  dncibusl 
rh  alii,  male  additum  ut  respondeat  Duo  duces,  quos  hic  indicat  Livius, 
alteri  quod  sequitur,  quum  saepe  so-  sunt  Nicias  et  Demosthenes,  qui  in 
leat  Livius  in  partitionibus  alterum  miserabili  Atheniensium  ab  Syracusis 
supprimere.  Sic  supr.  iii.  37.  virgis  fuga  interierunt.  Durante  Syracusa- 
caedi,  alii  securi  subiici.  Crev.  runi  obsidione,  duo  iam  alii  Athenien- 

8  Et,  in  vastae  magnitudinis  urbel  sium  duces  occiderant,  Lamachus  et 
Similem,  Babylone  cajita,  narratio-  Eurymedon.  cf.  Thucyd.  vii.  Diod. 
nem   inveneris   ap.  Herodot.  i.  191.  Sic.  xiii.  Crev. 

Aristot.  Pol.  iii.  i.  2  Intra  praesidia']    In  exercitibus 

()  Ab  Insula,  quam  ipsi  Nason  vo-  Romanis.     Praesidia  hic  nihil  aliud 

cant]   Graece  insula  est  v^ffos.    At  sunt,  quam  copiae,  vel  castra.  Crev. 


LIB.  XXV.    CAP.  25.  201 

est,  fucrant,  ut  alloquio  lcui  pclliccrcut  liostcs  acl  dcdcudaui  U.  ('.  540. 
urbem.  ^-  ^-  "^'^- 

Tencbaut   Acbradiuac   portas  nuu-osquc  maxime  trans-      2.5. 
fugac,   quil)us  uulla   crat    pcr  couditioucs  vcuiac   spcs :    ii 
ncc   adirc   muros,   ncc    allo([ui   (jUcuKiuam   passi.      Itaquc 

sMarccllus,  j)ost()uam  id  iuccj)tum  irritum  fuit,  ad  Euryalum 
signa  rcfcrri  iussit.     'J^uuulus  est  in  extrema  parte  urbis 

4versus  a  mari,  viacqvic  immiuens  ferenti  in  agros  mcditcr- 
raucaquc  iusulae,  pcrcommode  situs  ad  commeatus  excipi- 
eudos.  Fraccrat  luiic  arci  Philodcuuis  Argivus,  ab  Ej)icyde 
impositus.  Ad  (juem  missus  a  MarccUo  8osis,  uuus  cx  in- 
tcrfcctoribus  tyranni,  (|uum,  lougo  scrmonc  habito,  dilatus 
])cr  frustratioucm  esscl,  rctulit  3Iarccllo,  tcmj)us  cum  ad 
dclibcraudum  sumpsissc.  Qiunn  is  diem  de  die  dififcrret, 
dum  Ilijipocrates  atque  Himilco  admoverent  castra  lcgio- 
nesque,  haud  dubius,  si  in  arcem  acccpisset  eos,  dcleri  Ilo- 
mauum  excrcitum  iuclusum   muris  jwsse  ;    Marccllus,   utNeapolis 

sEuryalum  ue(|uc  tradi,  ucque  cajn  vidit  posse,  intcr  Nea- ^' Ty'^^*^^ 
polim  ct  Tvcham  (uomiua  j)artium  urbis,  et  iustar  urljium 
sunt)  posuit  castra,  timcus,  nc,  si  frc([ucntia  iutrassct  loca, 
contineri   ab  discursu   milcs   avidus   pracdac   uon  posset. 

6Legati  eo  ab  Tycha  et  Neapoli  cum  infulis  ct  velamentis 
venerunt,  prccantes,  ut  a  cacdibus  ct  ab  incendiis  parce- 
retur.  De  quorum  j)rccibus,  quam  postulatis,  magis  con- 
silio  habito,  jNIarccllus  ex  omnium  seutcutia  edixit  mili- 
tibus,    '  ne  quis  libcrum  corpus  violaret :    cetera  praedac 

7 '  futura.'      Castraque    tectis    parietum    pro    muro    saepta. 

8  Portis  regione  platearum  patentibus  stationes  praesidiaque 
disposuit,  ne  quis  in  discursu  militum  impetus  in  castra 
fieri  possct.  Inde,  signo  dato,  milites  discurrerunt :  re- 
fractisque  foribus,  quura  omnia  tcrrorc  ac  tumultu  strepe- 
rent,  a  caedibus  tamcn  tcmpcratum  est.  Rapinis  nullus 
ante  modus  fuit,  quam  omnia  diuturna  felieitate  cumulata 

3  Ad  Eurt/alum'\  Euryalus  arx  in  menta  proprie  et  signate  dicebantur, 
summa  Epipolarum  parte  erat.  cf.  quaecunque  supplices  misericordiae 
Thucyd.  vi.  97.  liiovendae  causa  praeferebant,  ut  ra- 

4  Versus  a  mari^  Aversus,  remo-  mos  oleae  vittis  obvolutos,  etc.  Cr. 
tus  a  mari,  in  mediterraneas  insulae         7  Castraque  tectis  jmrietutn'^    Hoc 
partes  versus.  dicit,  castra  Marcelli  inter  Xeapolim 

i,  Iiiter  Xeapolim  et  Ti/cham}  Xea-  ac  Tycham  posita,  aedificiorum  pa- 

polis  sic  dicta  est,  quia  postrema  aedi-  rietes  pro  muro  aut  vallo  habuisse  : 

ficata  fuerat :   Tycha,  quod  in  ea  es-  sive  tecta  parietum  dixit  pro  parieti- 

set  antiquissimum  Fortunae  fanum.  bus  ipsis  structis  ad  tegendas  aedes ; 

Testis  est  Cic.  in  Verr.  ir.  119.  Ckev.  sive  scripsit,  castrague  tectorum  pa- 

cf.  supr.  xxiv.  21.  rietibus.  Gronov.     Sententiam  satis 

6  Cum  infulis  et  velamentis]    Sup-  aperit  haec  explicatio,  sed  oratio  sca^ 

plicum   more.     Infulis  velati   sacer-  bra  est;  nam  edixit,  castraque  scpta, 

dotes  sacra  faciebant.     Ilinc  assum-  ct  disposuit  non  cohaerent.  Duk. 
ptae  sunt  a  supplicibus,  ut  religios;ie         8  Reginne  platearum']  Plateas  ver- 

vestis  obiectu  ira  mitesceret.     Vela-  sus  patentibus. 


262 


TITI  LIVII 


U.  C.  540. 

A.  C.  312. 

Tumulum 

Euryalum 

recipit 

Marcellus. 


26. 


Achradi- 
nam  obsi- 
det. 

Hippocra- 
tes  et  Hi- 
milco  ve- 
niunt  Sy- 
racusas. 


Pestilentia 


bona  egessere.  Inter  haec  et  Philodemus,  quum  spes 
auxihi  nulla  esset,  fide  accepta,  ut  inviolatus  ad  Epicydem 
redirct,  deducto  praesidio,  tradidit  tumulum  Romanis. 
Aversis  omnibus  ad  tumultum  ex  parte  captae  urbis,  Bo- 
milcar,  noctem  eam  nactus,  qna  propter  vim  tempestatis 
stare  ad  ancoram  in  salo  Romana  classis  non  posset,  cum 
triginta  quinque  navibus  ex  portu  Syracusano  profectus, 
libero  mari  vela  in  altum  dedit,  quinque  et  quinquaginta 
navibus  Epicydae  et  Syracusanis  rehctis :  edoctisque  Car- 
thaginiensibus,  in  quanto  res  Syracusana  discrimine  esset, 
cum  centum  navibus  post  paucos  dies  redit,  multis,  ut  fama 
est,  donis  ex  Hieronis  gaza  ab  Epicyde  donatus. 

Marcellus,  Eur)'alo  recepto  praesidioque  addito,  una 
cura  erat  liber,  ne  qua  ab  tergo  vis  hostium  in  arcem 
accepta  inclusos  impeditosque  moenibus  suos  turbaret. 
Achradinam  inde,  trinis  castris  per  idonea  dispositis  loca, 
spe  ad  inopiam  omnium  rerum  inchisos  redacturum,  cir- 
cumsedit.  Quum  per  aliquot  dics  quietae  stationes  utrim- 
que  fuissent,  repente  adventus  Hippocratis  et  Himilconis, 
ut  ukro  undique  oppugnarcntur  Romani,  fecit.  Nam  et 
Hippocrates,  castris  ad  magnum  portum  communitis,  signo-9 
que  iis  dato,  qui  Achradinam  tenebant,  castra  vetera  Ro- 
manorum  adortus  est,  quibus  Crispinus  praeerat ;  et  Epi- 
cydes  eruptionem  in  stationes  MarcelH  fecit :  et  classis 
Punica  Htori,  quod  inter  urbem  et  castra  Romana  erat,  ap- 
pulsa  est ;  ne  quid  praesidii  Crispino  summitti  a  Marcello 
posset.  Tumukum  tamen  maiorem  hostes  praebuerunt, 
quam  certamen.  Nam  et  Crispinus  Ilippocratem  non  re- 
puht  tantum  munimentis,  sed  insecutus  etiam  est  trepide 
iugientem ;  et  Epicydem  Marcellus  in  urbem  compuht : 
satisque  iam  etiam  in  posterum  videbatur  provisum,  ne 
quid  ab  repentinis  eorum  excvirsionibus  pericuh  foret. 
Accessit  et  pestilentia,  commune  mahim,  quod  facile  utro- i 
rumque  animos  averterct  a  behi  consihis.  Nam  tempore 
auctunnii,  et  locis  natura  gravibus,  muho  tamen  magis  2 
extra  urbem,  quam  in  urbe,  intoleranda  vis  aestus  per 
utraque  castra  omnium  ferme  corpora  movit.  Et  primo 
temporis  ac  loci  vitio  et  aegri  erant,  et  moriebantur :  postea  3 
curatio  ipsa  et  contactus  aegrorum  vulgabat  morbos :  ut 


9  Magnum  portutn}  cf.  Supr.  xxiv. 
37.  Huius  portus  circuitus  octo  mil- 
lia  passuum  efficiebat. 

I  Accessit  et  pestileyitia']  Similiter 
exercitus  Carthaginiensium,quum  Hi- 
milcone  duce  01.  xcvi.  i.  Syracusas 
obsideret,  gravi?sima  peste  vexatus 
est.  cf.  Diod.  Sic.  xiv.  71.  Niebhr.ii. 
n.  II 26. 


2  Locis  natura  gravihus']  Quippe 
paludosa  et  insalubris  regio  inter 
Anapum  fluvium  atque  urbem  Syra- 
cusas  iacebat. 

3  Postea  curatio  ipsa  et  contaetus 
aegrorum]  In  hac  descriptione  Li- 
vium  ante  oculos  habuisse  Thucydi- 
dem  ii.  51,  et  52.  monet  Duker.  Cete- 
rum  pestilentiam  eam,  qua  Himilco- 


LIB.  XXV.    CAP.  27.  263 

aut  neglccti  dcscrtique,  qui  incidissent,  morercntur,  aut  as-  U.  C.  540. 
sidcntes  curantesque  eadcra  vi  niorbi  repletos  secum  tra-^-  ^-  ^'^- 
herent :  quotidiana^iue  fiiuera  et  mors  ob  oculos  esset,  ct 
undiquc  dics  noctes(|ue  ])loratus  audircntur.     Postrcmo  ita 
assuetudine  mali  cfferaverant  animos,  ut  non  modo  lacrimis 
iustoque  comploratu  j)roscqucrcntur  mortuos,  sed  ne  effer- 
rent  quidcm,   aut  sepelircnt,   iaccrentciuc  strata  cxanima 
corpora  in  conspectu  similem  mortem  cxspectantium  ;  mor- 
tuique  aegros,  acgri  validos,  quum  metu,  tum  tabe  ac  pe- 
stifero  odorc  corporum,   conficcrent :    ct,   ut  ferro  potius 
morcrcntur,    quidam    invadebant    soli    hostium    stationes. 
Multo  tamcn  vis  maior  pcstis  Poenorum  castra,  cjuam  llo-  Q"»  ahsu- 
mana,  (diu  circumscdcndo   S}Tacusas,  coclo  aquisquc  ^"  l^itus^^p^nj! 
suerant  magis)  affcccrat.     Ex  hostium  exercitu  Sicuh,  utcus. 
primum  videre  ex  gravitate  loci  vulgari  morbos,  in  suas 
quisqne    propinquas   urbes   dilapsi  sunt.     At   Carthagini- 
cnscs,  quibus  imsquam   receptus   erat,  eum   ipsis  ducibus 
Hippocratc  atque  llimilcone,  ad  internecionem  onnics  per- 
ierunt.     MarccUus,  ut  tanta  vis  ingrucbat  mali,  tra(hixerat 
in  urbem  suos :   infirmaquc   corpora  tccta  ct  umbrae   re- 
creavcrant.    MuUi  tamen  ex  Romano  exercitu  eadem  peste 
absumpti  sunt. 

Deleto  terrestri  Punico  cxcrcitu,  Siculi,  qui  Hippocratis      27. 

4  mihtes  fucrant,  in  haud  magna  oppida,  ceterum  ct  situ  et 
munimentis  tuta,  (tria  milha  alterum  ab  Syracusis,  ahcrum 

5  quindccim  abcst)  co  ct  commcatus  e  civitatibus  suis  com- 
portabant,  et  auxiha  arcesscbant.    Interea  Bomilcar,  itcrum  Classis  Pu- 
cum  classe  profectus  Carthaginem,  ita  exposita  fortuna  so-"'"^''" 
ciorum,  ut  spem  faceret,  non  ipsis  modo  salutarcm  opem 

ferri  posse,  sed  Romanos  quoque  in  capta  quodammodo 
urbe  capi,  pcrpuht,  ut  onerarias  naves  quam  plurimas  omni 
copia  rerum  onustas  secum  mittercnt,  classemque  suam 
augcrcnt.  Igitur,  centum  triginta  navibus  longis  et  sep- 
tingentis  onerariis  profectus  a  Carthagine,  satis  prosperos 
6ventos   ad   traiiciendum   in    Siciham  habuit.     Sed  iidcm 


nis    exercitus    gravabatur,   id   genus  ix.  43.  x.  53.    Diod.  Sic.  xiii.   114. 

qiiod  Anglice  measles  appellatur,  fu-  xiv.  41.  45. 

isse  censet  Niebhr.  ii.  n.  iia^.  quum         4  Haud  magna  oppida^l     Quippe 

Diodorus  voce  <p\vKTaiva  utitur.  Fieri  Siculorum  iroKicriJuiTa,  sive  oppidula, 

tamen  potest,  ut  pestis  illa  quae  apud  in  iugis  montiuni,  qui  Syracusas  de- 

Indos    Occidentales    Anglice   yeUow  spectant,  posita  fuisse  apud  Thucydi- 

fever  appellatur,  et  quae  in  Hispania  dem  legimus. 

ad  arcem  Calpeni  quondam  saeviisse         5  Eo  et  commeatusl    Supervacua 

satis  creditur,  vel  illa  quae  hodie  ab  videtur    particula   eo.      At    nonnun- 

insula  Smyrna  nomen  ducit,  et  quae  quam  amat  Livius  ita  loqui,  ut  clari- 

plerumque    vomicis    corpus    aegrum  tati  serviat.    Vid.  supr.  i.  19.  et  58.  et 

vexat,    gravioribus    anni    temporihus  alihi  saepius.  Crev. 

in  his  regionibus  aliquando  grassata         6  Srd  iidem  venti]  Carthagine  Pa- 

sit.   (cf.  supr.  iii.  6,  7.  32.  iv.  50.  Dion.  chynum  petentes  ventus  ab   occasu 


264 


TITI   LIVII 


U.  C.  540.  venti  superare  eum  Pachynum  prohibebant.  Bomilcaris 
A.  C.  212.  jj^jjygjjjyg^  fama  primo,  dein  praeter  spem  mora,  quum 
gaudium  et  metum  in  vicem  Romanis  Syracusanisque 
praebuisset ;  Epicydes  metuens,  iie,  si  pergerent  iidem,  7 
qui  tum  tenebant,  ab  ortu  solis  flai-e  per  dies  plures  venti, 
classis  Punica  Africam  repeteret,  tradita  Achradina  merce- 
nariorum  mihtum  ducibus,  ad  Bomilcarem  navigat.  Clas-S 
sem  in  statione  versa  in  Africam  habentem,  atque  timentem 
navale  proehum,  non  tam  quod  impar  viribus  aut  numero 
navium  esset,  (quippe  etiani  plures  habebat)  quam  quod 
venti  aptiores  Romanae,  quam  suae,  classi  flarent,  perpuht 
tandem,  ut  fortunam  navalis  certaminis  experii-i  veliet.  Et 
Marcellus,  quum  et  Sicuhim  exercitum  ex  tota  insula  con- 
ciri  videret,  et  cum  ingenti  commeatu  classem  Punicam 
adventare,  ne  simul  terra  marique  inclusus  urbe  hostium 
urgeretur,  quanquam  impar  numero  navium  erat,  prohibere 
aditu  Syracusarum  Bomilcarem  constituit.  Duae  classes 
infestae  circa  promontorium  Pacliynum  stabant,  ubi  prima 
tranquiUitas  maris  in  altum  evexisset,  concursurae.  Itaque,  9 
cadcnte  iam  Euro,  qui  per  dies  alic^uot  saevierat,  prior 
Bomilcar  movit :  cuius  prima  classis  petere  akum  visa  est, 
Proelium  quo  facihus  superaret  promontorium.  Ceterum,  postquam 
navale  de-  ten(Jere  ad  se  Romanas  naves  vidit,  incertum  qua  subita 
territus  re,  Bomilcar  vela  in  altiim  dedit,  missisque  nuntiis 
Heracleam,  qui  onerarias  retro  in  Africam  repetere  iube-  i 
rent,  ipse,  Siciliam  pi-aetervectus,  Tarentum  petit.  Epi- 
cydes,  a  tanta  repente  destitutus  spe,  ne  in  obsidionem 
magna  ex  parte  captae  urbis  rediret,  Agrigentum  navigat, 
exspectaturus  magis  eventum,  quam  inde  quicquam  mo- 
turus. 

Quae  ubi  in  castra  Siculorum  sunt  nuntiata,  Epicydem 
Syracusis  excessisse,  a  Carthaginiensibus  rehctam  insulam, 
et  prope  iterum  Romanis  traditam  ;  legatos  de  conditioni-  2 
bus  dedendae  urbis,  explorata  prius  per  colloquia  voluntate 


Epicydes 
Agrigen- 
tum  abit. 


28. 


Legati  ex- 
ercitus  Si- 
culorum  ad 
Marcel- 
lum. 


ferme  flans  vexerat.  Auster  neces- 
sarius  erat  navigaturis  ab  Pachyno 
Syracusas.  Crev. 

7  Si  pergerent  iiderti]  Hinc  ventos, 
nisi  mutati  fuerant,  postquam  Bomil- 
car  ad  Pachynum  pervenerat,  ab  ortu 
non  ab  occasu  flavisse  Crevierio  vi- 
detur.  Equidem  Punicam  classem 
Siciliam  versus  navigasse  atque  ad 
litus,  e.  g.  Agrigenti  appulisse,  ven- 
tis  ab  ortu  solis  flantibus,  crediderim, 
ventos  tamen  eosdem,  quum  ad  litus 
Siciliae  Pachynum  versus  navigare 
oporteret,  non  satis  prosperos  fuisse. 

8  Classem  in  statione  versa  in  Afri- 


cam  habentem]  Bomilcarem,  qui  ha- 
bebat  classem  in  statione  versa  in 
Africam  ;  classem  stantem  proris  in 
Africam  versis,  tanquam  eo  brevi  tra- 
iecturam.  Ceev. 

9  In  altum  evexisset]  Sivisset  in 
altum  evehi.  Crev. 

1  Retro  in  Africam  repetere]  Ad 
verbum  repetere  suppleri  posse  iler 
monet  Drakenb.  retro  ut  supr.  xxiv. 
19.  retro  redit,  sc.  cursu  retro  con- 
verso. 

2  Iterum  Romanis  traditam]  Ite- 
rum,  quia  foedere  ad  Aegates  insulas 
icto  iam  tradita  fuerat  Romanis,  Cr, 


LIB.  XXV.    CAP.  29.  265 

eorum,  qui  obsidcbantur,  ad  Marccllum  mittunt.  Quum  U,  C.  540. 
ahaud  fcnnc  discrcparct,  (luin,  quac  ul)iquc  rcgum  fuisscnt,  ^-  ^-  ^'^' 
Romanoruin  csscnt;  Siculis  cctcra  cnin  libcrtatc  ac  lc^ibus 
suis  scrvarcntur ;  cvocatis  ad  collocjuiuin  his,  quibiis  ab 
Epicydc  crcditae  rcs  crant,  'missos  se  siinul  ad  Marccllum, 
'  simul  ad  cos  ab  cxercitu  Siculorum,'  aiunt,  '  ut  una  om- 
'  nium,  qui  obsidercntur,  quique  extra  obsidionem  essent, 

*  fortuna  essct :  neve  alteri  proprie  sibi  pacisccrcntur  ([uic- 

'  ([uam.'     Rcccpti  deinde  ab  iis,  ut  necessarios  hospitcsque  IntrantSy- 
aliociucrcntur,  cxpositis,  ([uac  ])acta  iam  cum  Marccllo  lia- ™^'"**^^- 
berent,  oblata  sj)c  salutis  pcr])ulcre  eos,  ut  sccum  ])racfcctos  Pniefecti 
Epicydis,  Polyclitum,  et  Pliilistioncm,  et  Epicydcm,  cui  Kp'*^>'l.'« 
Sindon  cognomen  erat,  aggredcrentur.     Interfectis  iis,  ettur, 
multitudine   ad   concioncm  vocata,  et  inopiam,   qua   ipsi 
inter  sc  frcmere  occulte  soliti  erant,  conqucsti,  '  quanquam 
'  tot  mala  urgcrcnt,'  ncgarunt,  '  fortunam  accusandam  csse, 
'  quod  in  i])sorum  cssct  ])otcstatc,  quam  diu  ca  ]:)atcrentur. 
'  lloinanis  causam  o]i]iugnandi  Syracusas  fuisse  caritatem 
'  Syracusanorum,   nou   odium  :    nain,  ut  occupatas  rcs  ab 
'  satellitibus    llannibalis,    dcinde    Ilieronymi,    Hip])ocrate 
'  atque  Ejjicyde,  audierint,  tum  bellum  movisse,  et  obsidere 
'  urbcm  cocj)issc,  ut  crudeles  tyrannos  eius,  non  ut  ipsam 
4*urbem,  cxjingnarcnt.     Ilij^pocrate  vero  intcrem])to,  Ej)i- 
'  cydc   intercluso   ab   Syracusis,   et  jDracfcctis   eius  occisis, 
'  Carthaginiensibus  omni  j)osscssione  Siciliae  terra  marique 
'  pulsis,  quam  sujiercssc  causam  Romanis,  cur  non,  pcrinde 
'  ac  si  Hiero  ipse  viveret,  unicus  Romanae  amicitiae  cultor, 
'  incolumes  Syracusas  esse  velint  ?     Itaque  nec  urbi  nec 
'  hominibus  aliud  periculum,  quam  ab  semet  ipsis,  esse,  si 
'  occasionem    rcconciliandi    se    Romanis    praetermisissent, 
'  (eam  autem,  qualis  illo  momcnto  horae  sit,  nullam  deinde 
'  fore)  simul  libertas  ab  imj^otcntibus  tyrannis  apjiaruisset.' 

Oinnium  ingenti  assensu  audita  ea  oratio  cst.     Praetores      29. 
tamen  prius  creari,  quam  legatos  nominari,  placuit.     Ex 
ipsorum  deinde  praetorum  numcro  missi  oratores  ad  Mar- 
cellum.     Quorum  j^rinccps,  '  Neque  primo,'  inquit,  '  Sy-  Legatorum 
'  racusani  a  vobis  defecimus,  sed  Hieronynms,  nequaquam  Syracusa- 

.  .  .        .  .  j  ^  i      T.         .  nonim  ad 

'  tam  ni  vos  mipuis,  quam  m  nos :  nec  postea  pacem,  tyranni  Mareellum 
'  caede  comjiositam,   Sv^racusanus  quisquam,  sed  satellites  oratio. 
'  regii,  IIi]:)pocratcs  atque  Ejjicydes,  opprcssis  nobis  hinc 

*  metu,   hinc   fraudc,   turbaverunt.     Nec  quisquam  dicere 

*  potest,  aliquando  nobis  libertatis  tempus  fuisse,  quod  pacis 

*  vobiscum  non  fuerit.    Nunc  ccrtc  cacde  eorum,  cjui  oppres- 


3  Discreparet]  Hoc  verbo  imper-  4  Hippocrate  vero  interempto']  sc. 
sonaliter  uti  solet  Livius.  cf.  supr,  Peste  absumpto,  ut  supr.  26.  narra- 
xxii,  61.  tur. 


racusis. 


266  TITI  LIVII 

U.  C.  540. '  sas  tenebant  Syracusas,  qnum  primum  nostrl  arbitrii  esse 

A.  C.  212.  «^.Qgpjj^^g^  extemplo  venimus  ad  tradenda  arma;  dedendos 

'  nos,  urbem,  moenia :  nullam  recusandam  fortunam,  quae 

*  imposita  a  vobis  fuerit.     Gloriam  captae  nobilissimae  pul- 

*  cberrimaeque  urbis  Graecarum  dei  tibi  dederunt,  Mar- 
'  celle.  Quicquid  unquam  terra  marique  memorandum 
*gessimus,  id  tui  triumphi  titulo  accedit.     Famaene  credi 

*  velis,  quanta  urbs  a  te  capta  sit,  quam  posteris  quoque 
'  eam  spectaculo  esse  ?     Quo  quisque  terra,  quisque  mari 

*  venerit,  nunc  nostra  de  Atbeniensibus  Carthaginiensibus- 

*  que  tropaea,  nunc  tua  de  nobis  ostendat ;  incolumesque  5 

*  Syracusas  famiUae  vestrae  sub  chentela  nominis  Marcel- 
'  lorum   tutelaque   habendas    tradas.      Ne  pkis  apud  vos 

*  Hieronymi,    quam    Hieronis,    memoria    momenti    faciat. 

*  Diutius  ille  multo  amicus  fuit,  quam  hic  hostis :  et  ilHus 

*  etiam  bcnefacta  persensistis  ;  huius  amentia  ad  perniciem 
'  tantum  ipsius  vahiit.' 

Omnia  et  impetrabiha  et  tuta  erant  apud  Romanos :  in- 
Tiansfuga-  ter  ipsos  plus  beUi  ac  periculi  erat.  Namque  transfugae, 
rum  et  tradi  se  Romanis  rati,  mercenariorum  quoque  mihtum 
riorum  tu-  auxiha  m  eundem  compulere  metum :  arreptisque  armis 
multus  Sy-  praetores  primum  obtruncant,  inde  ad  caedem  Syracusa- 
norum  discurrunt:  quosque  fors  obtuht,  irati  interfecere, 
atque  omnia,  quae  in  promptu  crant,  diripuerunt.  Tum, 
ne  sine  ducibus  essent,  sex  pracfectos  creavere,  ut  terni 
Achradinae  ac  Naso  praeessent.  Sedato  tandem  tumultu, 
exsequentibus  sciscitando  mercenariis,  quae  acta  cum  Ro-  6 
manis  essent,  dikicere  id,  quod  erat,  coepit ;  aham  suam  ac 
30.  perfugarum  causam  esse.  In  tempore  legati  a  Marceho 
redierunt,  falsa  eos  suspicione  incitatos  memorantes,  nec 
causam  expetendae  poenae  eorum  unam  Romanis  esse. 
Erat  ex  tribus  Achradinae  praefectis  Hispanus,  Mericus 
nomine.  Ad  eum  inter  comites  legatorum  de  industria 
unus  ex  Hispanorum  auxiharibus  est  missus :  qui,  sine  ar- 
bitris  Mericum  nactus,  primum,  quo  in  statu  rehquisset 
Hispaniam,  (ct  nuper  inde  venerat)  exponit.    '  Omnia  Ro- 

*  manis  ibi  obtineri  armis.     Posse  eum,  si  operae  pretium  7 
'  faciat,  principem  popularium  esse :  seu  mihtare  cum  Ro- 
'manis,  seu  in  patriam  reverti  hbeat.     Contra,  si  mahe 


5  Ostendat]    Magis  placet  intelli'  6  Sciscitando  mercenariis']  Vocem 

gere  verbum  ostendat  de  urbe,  quam  mercenariis,  quae  in  mss.  deest,  quam 

de  iis  qui  in  eam  venerint.    Credimus  tamen  necessariam  esse  iudicat  Cre- 

igitur  sensum  esse  :  ita  ut,  quicunque  vier.,  delevit  Bekker. 

in  eam  terra,  quicunque  mari  vene-  7  Si  operae  pretium  faciaf]  Si  ali- 

rint,  eis  illa  ostendat,  nunc  nostra  de  quid  magnum  faciat ;  si  praestet  Ro- 

Atheniensibus    Carthaginiensibusque  manis  officium,  quod  sit  magni  mo- 

tropaea,  nunc  tua  de  nobis.  Crev.  menti.  Crev. 


LIB.   XXV.    CAP.  30.  267 

'obsidcri  pcrijat,  quam  spcin  cssc  lcrra  innrique  clauso?' U.  C.  540. 
Motus  liis  Mcricus,  (juuni  lc*2;atos  ad  Marccllum  mitti  ])la--'^*  ^-  ^'^- 
cuissct,  fratrcm  intcr  cos  mittit:  (jui  pcr  cuiidcm  illum  lli- 
Sspanum  sccrctus  n\)  aliis  ad  Marccllum  dcductus,  (juum 
fidcm  acccpissct,  coinposuissct(pic  ;igcndac  rci  ordincm, 
Achradinam  rcdit.  Tum  Mcricus,  ut  ab  suspicionc  pro- 
ditionis  avcrtcrct  omnium  animos,  negat  *  sibi  placerc,  lc- 
*gatos  commcarc  ultro  citrocjuc,  nctpic  rccipicndum  (jucm- 
*quam,  nc(juc  mittcndum  :  ct,  quo  intcntius  custodiac  scr- 
9*vcntur,  opj)ortuna  loca  dividcnda  ])racfcctis  csse,  ut  suae 
i*quis(jue  ])artis  tutandae  rcus  sit.'  Omncs  asscnsi  sunt  AchradinH 
1  partibus  dividundis :  ipsi  rcgio  evenit  ab  Arethusa  fontc  Foii'^»!" 
usquc  ad  ostium  magni  portus.  Id  ut  scircnt  llomani,  Tvierico 
fecit.  Itaquc  Marccllus  nocte  navem  onerariam  cum  arma-Ilispano. 
3  tis  rcmulco  (|uadrircniis  tralii  ad  Achradinam  iussit,  cxjio- 
nique  militcs  rcgionc  ])ortac,  quae  ])roj)c  fontem  Arcthu- 
sam  cst.  Hoc  (juum  quarta  vigilia  factum  cssct,  cxposi- 
tosque  militcs  j^orta,  ut  convcncrat,  rcccpissct  Mcricus; 
luce  ])rima  MarccUus  omnibus  co])iis  mocnia  Achradinae 
aggreditur:  ita  ut  non  cos  solum,  qui  Achradinam  tene- 
bant,  in  se  convcrterct,  sed  ab  Naso  ctiam  agmina  armato- 
rura  concurrcrent,  rchctis  stationibus  suis,  ad  vim  et  im]:)e- 
tum  Romanorum  arccn(Umi.  In  hoc  tumultu  actuariae 
naves,  instructac  iam  ante  circiunvcctacque,  ad  Nasum  ar- 
matos  cxjionunt,  qui,  improviso  adorti  semijjlcnas  stationcs 
et  adapertas  fores  portae,  qua  jiauUo  ante  excurrerant  ar- 
mati,  haud  magno  certamine  Nasurn  ccpere,  desertam  trc- 
pidatione  et  fuga  custodum.  Neque  ullis  minus  pracsidii 
aut  pertinaciae  ad  mancndum,  quam  transfugis,  fuit:  quia, 
ne  suis  quidem  satis  crcdentes  se,  medio  certaminc  effuge- 
runt.  Marcellus  ut  captam  esse  Nasum  didicit,  ct  Achra- 
dinae  regionem  unam  teneri,  Mcricumque  cum  praesidio 


8  Secretits  ab  alns'^  Secretim  ex  mille  aliis.  Et  vero  Mericus  dicitur 
coniectur.  Gronov.  reposuit  Bekker.  infr.  xxvi.  21.  nou  Achradinam,  quo- 

9  Opportnna  hca]  Consentiunt  hic  modo  hic  narratur,  sed  Nasum,  sive 
quoque  scripti  in  omittendo  t^  /oca.  Insulam,  prodidisse.  Unde  non  in- 
ludicet  lector  utrum  opportuna  sic  iuria  arguit  Livium  Perizonius,  Ani- 
nude  dici  possit.  Nobis  id  durius  so-  madv.  Hist.  8.  tanquam  parum  con- 
nat.  Crev.  Bekker.  tamen  loca  de-  stantem  sibi.  Sed  veremur,  ne  ma- 
let.  ioris  culpae  ille  hoc  loco  reus  agi  pos- 

I  Reus~\  Reus  hoc  loco  intelligitur,  sit,  et  totam  hanc  de  Merici  prodi- 

qui  obligatione  teneatur.   cf.  supr.  ix.  tione   narrationem    valde   turbaverit. 

9.  In  talibus  locis  multum  nobis  opus 

1  Ah  Arethttsa  fonte    usque    ad  esset  Polybio  incolumi.  Crev. 

ostiitm   magni  portus]     Hic  videtur  3  Remulco  quadriremis}    Remulco 

dormitasse   Livius.      Arethusa   enim  trahitur  navis,  quoties  alteri  alligata 

fons  nihil  ad  Achradinam  pertinuit,  non  suis  remis  agitur.     Quum  vero 

sed  est  in  extrema  Insula,  teste  Ci-  onerariae  velis   solum   utebantur,   si 

cerone  in  Verr.  iv.  118.  et  Strabone  quando  venti  usus   non  erat,  ita  al- 

vi.  p.  270.  et  Virgil.  Aen.  iii.  696.  et  ligatae  trahebantur. 


268  TITI  LIVII 

U,  C.  S40.  suis  adiunctum,  receptui  cecinit:  ne  regiae  opes,  quarum 
A.  C.  2i2.fj^jjjg^  maior,  quam  res,  erat,  diriperentur. 

31.  Suppresso  impetu  militum,  et  iis,  qui  in  Achradina  erant, 

transfugis  spatium  locusque  fugae  datus  est ;  et  Syracusani, 

tandem  liberi  metu,  portis  Achradinae  apertis,  oratores  ad 

Marcelhmi  mittunt,  nihil  petentes  ahud,  quam  incohimita- 

Syracusani  tem  sibi  hbcrisque  suis.     Marcellus,  consiho  advocato,  et 

P''™?^"^^"*  adhibitis  etiain  Syracusanis,  qui  per  seditiones   pulsi  ab 

Io_  domo  intra  praesidia  Romana  erant,  respondit :  '  Non  plura 

'per  annos  quinquaginta  benefacta  Hiei'onis,  quam  paucis 

'his  annis  maleficia  eorum,  qui  Syracusas  tenuerint,  erga 

'populum  Romanum  esse.     Sed  pleraque  eorum,  quo  de- 

'  buerint,  recidisse ;  foederumque  ruptorum  ipsos  ab  se  gra- 

'viores  multo,  quam   populus   Romanus   voluerit,  poenas 

'exegisse.     Se  quidem  tertium  annum  circumsedere  Syra- 

*  cusas :  non  ut  populus  Romanus  servam  civitatem  habe- 
'  ret,  sed  ne  ti-ansfugarum  duces  captam  et  opprcssam  tene- 
'rent.  Quid  potucrint  Syracusani  facere,  cxemplo  vel  eos 
'  Syracusanorum  esse,  qui  intra  praesidia  Romana  fuerint, 
'vel  Hispanura  ducem  Mericum,  qui  praesidium  tradide- 
*rit,  vel  ipsorum  Syracusanorum  postremo,  serum  quidem, 

*  sed  forte  consihum.  Omnium  sibi  laborum  periculorum- 
'que,  circa  moenia  Syracusana  terra  marique  tam  diu  ex- 

'  haustorum,  ncquaquam  tantum  fructum  esse,  quam  capere  4 

'  Syracusas  potuissc'     Inde  quaestor  cum  praesidio  ad  Na- 

sum  ad  accipiendam   pecuniam   regiam   custodiendamque 

Urbs  diri-  missus.     Urbs  diripicuda  mihti  data  est,  custodibus  divisis 

pienda  nu-  pgj.  domos  corum,  qui   intra   praesidia  Romana  fuerant. 

Archimedis  Qunm  multa  irac,  multa  avaritiae,  foeda  exempla  ederen- 

mors.         tur,  Archimedem,  memoriae  proditum  est,  in  tanto  tumul-  5 

tu,  quantum  capta  urbs  in  discursu  diripientium  mihtum 

ciere  poterat,  intentum  formis,  quas  in  pulvere  descripse- 

rat,  ab  ignaro  mihte,  quis  esset,  interfcctum.     Acgre   id 

Marcellum  tuhsse,  sepuhuraeque  curam  habitam :  et  pro- 

4  Nequaquam  tantum,  fructum  es-  coniecturis   nostris   hic   detur   locus, 

se,  quam  capere}   Locus  deiiloratus.  placeret  nmgis  legere :  Omnium  sibi 

Gronovius  suspicatur,  quam  si  par-  laborum  .  .  .  nequaquam  digyium  fru- 

cere  Syracusis  potuisset.     Alb.  Rube-  ctum  esse,  quod  capere  Syracusas  po- 

nius  vulgatam  interpretatur  hoc  mo-  tuisset.     Quod  .  .  .  potuisset  exhibent 

do :    nequaquam  ex  omnibus  labori-  scripti,  et    vetustissimi    editi.     Haec 

bus  periculisque  tantum  esse  fructum  igitur  foret  huius  loci  sententia :  tan- 

sibi,  quantum  capere  Svracusae  po-  tos  a  Marcello  in  obsidione  Syracusa- 

tuissent,  si  in  amicitiam  Romanorum  rum  exhaustos  labores,  ut  vel  ipsae 

mature   et  volentes   rediissent.     Sed  Syracusae   captae   exigua   sit   eorum 

haec  omnia  parum  faciunt  ad  men-  merces.  Crev. 

tem  Marcelli,  qui  exaggerare  vult  la-         5  Archimedem,memoriae  proditum 

bores  sibi  in  obsidione  Syracusarum  est\  De  Archimedis  casu  fusius  agunt 

exhaustos,  ut  ex  eo  Syracusani  intel-  Plut.  in  Marcello,  et  Val.  Max.  viii. 

ligant,  qua  poena  digni  sint.     Tota  7.     De  eius  sepulcro  vide  Cic.  Tusc, 

enim  oratio  spirat  severitatem.     Si  et  Cluaest.  v.  23.  et  sqq.  Cuev. 


LTB.  XXV.    CAP.  32.  269 

■j>ln(iuis  ctiam  iiu|uisifis  lionori  ])r;u'si(li()(|uo  iu)nicn  ac  mc- u.  C.  540, 
inoriam  ciiis  fuissc.      lloc  maxinu'  nuxlo  Syracusac  captac:  ^-  ^-  ■^i^- 
in  quil)us  pracdae  tantum  fuit,  (juantum  vix  capta  Cartha- 
ginc  tum  fuissct,  cum  qua  viribus  acquis  ccrtabatur. 

Paucis  ante  dicbus,  quam  Syracusac  capcrcntur,  T.  Ota-T.  Otaci- 
cilius  cum  quinnucrcmibus  octon!;inta  Uticam  ab  Lilvbaco ''"**  ^ti- 

,  •   •         '  ^  ,1  ^     ^  •    ,  ,  '       •       cam  cum 

trausinisit:  ct  (|uum  antc  luccm  portum  intrassct,  oncranas  ^.ijj^gg  ^j^. 
frumcnto  onustas  ccpit ;  c<i!;rcssusquc  in  tcrram,  dcpopula-  iicit. 
tus  cst  ab(juaiitum  ap;ri  circa  Uticam,  ])rac(lain(juc  omnis 
gcncris  rctro  ad  navcs  c<2;it.  Ijilybacum  tertio  dic,  f]uam 
indc  profcctus  erat,  cum  centum  triginta  oncrariis  navibus 
frumcnto  praedaque  onustis  rediit:  idque  frumentum  ex- 
tcm])lo  Syracusas  misit.  Quod  ni  tam  in  tem})ore  sub- 
venisset,  victoribus  victisquc  paritcr  pcrniciosa  famcs  in- 
stabat. 

Eadcm  acstate  in  Hispania,  (]iium   bicnnio  fcrmc  nihil      .32. 
admodum    memorabile    factum    cssct,    consiliis([uc    magis,  Res in  His- 
quam  armis,  bcUuin  gcrerctur,  Romani  imperatores  egressi  P^"'^  ^®" 
hibernis  cojjias   coniunxerunt.     Ibi  consilium  advocatum, 
omniunKiuc  in  unum  congruerunt  sentcutiac ;  ((uando  ad 
id  locoruni  id  modo  actiim  cssct,  ut  Hasdrubalcm  tcnden- 
tcm  iii  Italiam  retincrcnt;  tcmpus  cssc  id  iam  agi,  ut  bcl- 
lum  in  llispania  finiretur :  et  satis  ad  id  viriuni  crcdebant 

6aecessissc,  viginti  millia  Celtiberorum  ca  hieme  ad  arina 
excitata.     Tres  exercitus  erant.     Hasdrubal  Gisgonis  filius  Vires  Poe- 
et  Mago,  coniunctis  castris  quinque  ferme  dierum  iter  ab""*""™- 
Romanis  aberant.     Propior  erat  Hamilcaris  filius  Ilasdru- 

7bal,  vetus  in  Ilispania  im])crator.  Ad  urbem  nominc  Ani- 
torgin  exercitum  babebat.  Eum  volebant  prius  o]:)])rimi 
duccs  Romani:  et  spes  erat,  satis  superque  ad  id  virium 
esse.  Illa  restabat  cura,  ne,  fuso  eo  perculsi,  alter  Has- 
drubal  et  Mago,  in  avios  saltus  montesque  recipientes  sese, 
bellum  extraherent.  Optimum  igitur  rati,  divisis  bifariam  Scipione» 
copiis,  totius  simul  IIis])aniae  amplecti  bellum,  ita  inter  se  exercitum 
diviserunt,  ut  P.  Cornelius  duas  ])artcs  exercitus  Romano-^^^'""*"' 
rum  sociorumque  adversus  Magonem  duceret  atque  Ilas- 
ch'ubalem  ;  Cn.  Cornelius  cum  tertia  ]3arte  veteris  exerci- 
tus,  Celtiberis  adiunctis,  cum  Ilasdrubale  Barcino  bellum 
gereret.  Una  profecti  ambo  duces  exercitusque,  Celtibe- 
ris  praegredientibus,  ad  urbem  Anitorgin  in  conspectu 
hostium,  dirimente  amni,  ponunt  castra.  Ibi  Cn.  Scipio, 
cum  quibus  ante  dictum  est  copiis,  substitit,  et  P.  Scipio 
profectus  ad  destinatam  belli  partem. 

6  Ad  artna  e.vcitata]  Ad  arma  ex-  tiis,  nisi  forte  legendum  sit  Conistor- 
citorum  ex  eniend.  Gronov.  reposuit  ^i?i,  quod  Appian.  Bell.  Hisp.  57,58, 
Bekker.  inemorat.   cf.  Strab,  iii,  2,  Rup. 

7  Amlorgin'\   Oppidum  incerti  .si- 


270  TITI  LIVII 

U.  C.  540.      Hasdrubal  postquam  animadvertit,  exiguum  Romanum 

A.  C.  212,  gxercitum  in  castris,  et  spem  omnem  in  Ccltibcrorum  aux- 

^  ,  ,    •     iliisesse;  peritus  omnis  barbaricae,  et  praecipue  omnium 

deserunt     earum  gentium,  in  quibus  per  tot  annos  militabat,  perfidiae, 

Cn.  Scipio-  facili  liuguae  commercio,  quum  utraque  castra  plena  His-  8 

"^'"'  panorum  essent,  per   occulta  colloquia  paciscitur   magna 

raercede  cum  Celtiberorum  principibus,  ut  copias  inde  ab- 

ducant.     Nec  atrox  visum  facinus.     Non  enim,  ut  in  Ro- 

manos  verterent  arma,  agebatur :  et  merces,  quanta  vel  pro 

bello  satis  esset,   dabatur,  ne  bellum  gererent :  et  quum 

quies  ipsa,  tum  reditus  domum  fructusque  videndi  suos 

suaque,  grata  vulgo  erant.     Itaque  non  ducibus  facilius, 

quam  multitudini,  persuasum  est :  simul  ne  metus  quidem 

ab  Romanis  erat,  quippe  tam  paucis,  si  vi  retinerent.     Idg 

quidem  cavendum  semper  Romanis  ducibus  erit,  exempla- 

que  haec  vere  pro  documcntis  habenda,  ne  ita  externis  cre- 

dant  auxihis,  ut  non  pkis  sui  roboris  suarumque  proprie 

virium  in  castris  habcant.     Signis  repente  sublatis,  Celti- 

beri  abeunt,  nihil  ahud  quaerentibus  causam  obtestantibus- 

que,  ut  manerent,  Romanis  respondentes,  quam  domestico 

Cn.  Scipio-  se  avocari  bello.     Scipio,  postquam  socii  nec  precibus,  nec 

nis  pencu-  ^-  i-gtineri  poterant,  nec  se  aut  parem  sine  iUis  hosti  esse, 

aut  fratri  rursus  coniungi  vidit  posse,  nec  ulhmi  aUud  salu- 

tare  consihum  in  promptu  esse,  retro,  quantum  posset,  ce- 

dere  statuit ;  in  id  omni  cura  intentus,  necubi  hosti  aequo 

se  committeret  loco ;  qui,  transgressus  flumen,  prope  vesti- 

giis  abeuntium  insistcbat. 

34.  Per  eosdem  dies  P.  Scipionem   par   terror,  periculum 

Item  p.      niaius  ab  novo  hoste,  urgebat.     Masinissa  erat  iuvenis,  eo 

a  Alasinfs-  temporc    socius    Carthaginiensium,   quem    deinde    clarum 

sa.  potentemque  Romana  fecit  amicitia.     Is  tum  cum  equitatu 

Numidarum  et  advenienti  P.  Scipioni  occurrit,  et  deinde 

assidue  dies  noctesque  infestus  aderat,  ut  non  vagos  tan- 

tum,  procul   a  castris  hgnatum  pabulatumque  progressos, 

exciperet,  sed  ipsis  obequitaret  castris,  invectusque  in  me- 

dias  saepe  stationes,  omnia  ingenti  tumuUu  turbaret.   Nocti- 

bus  quoque  saepe  incursu  repentino  in  portis  vaUoque  tre- 

pidatum  est:  ncc  aut  locus,  aut  tempus  uUum  vacuum  a 

metu  ac  soUicitudine   erat  Romanis :  compulsisque  intra 

vaUum,   adempto  rerum  omnium  usu,  quum  prope  iusta 

obsidio  esset,  futuramque   artiorem  eam  appareret,  si  se 

8  Facili  lingnae  commercio']    Om-  pluribus  et  optimis,  ut  omnis  editis 

nes  scripti,  tum  Gronoviani,  tum  nos-  dissentientibus  detrahatur  auctoritas. 

tri,  ignorant  rh  commercio,  quod  ta-  Crev. 

men   sensus   omnino   requirit.     Hoc  9  Si  vi  retinerent]  Si  vi  retinere 

exemplum  iis  annumeramus,  ex  qui-  conarentur  Romani.     Ita  supr.  xxiii. 

bus  colligi   potest  non   usquequaque  iq.  si  palnm  frumentum  importaret. 
ita  fidem  habendam  scriptis,  vel  com- 


LIB.  XXV.    CAP.  35.  271 

Indibills,  qucin  cnni  scptcin  nnllibns  ct  qningcntis  Sncssc-  U.  C.  540. 
tanornni   advcntiirc   faiiia  crat,  rociiis   coninn.xissct ;   dn.\ -VJ  :  ^'^' 
cantus  ct  ])rovidcns  Scipio,  victns  ncccssitatibus,  tcmcra-  „is  tcinei;i- 
rium  capit  consilinm,  nt  noctc   Indibili   obviam   irct :  ct,  rium  con- 
quocunquc  occurrissct  loco,  proclium  conscreret.     Relicto  ■^'''"'"' 
igitnr  rnodico  jiracsidio  in  castris,  pracpositoquc  T.  Fontcio 
legato,  mcdia  noctc  profectns,  cnm  obviis  hostibus  manus 

iconscruit.  Agmina  niagis,  (juain  acics,  pngnabant:  supe- 
rior  tamcn,  ut  in  tnmnltuaria  pugna,  Romanus  erat.  Ce- 
terum  ct  cqnitcs  Numidac  rcpcntc,  (juos  tcfellisse  se  dux 
ratus  crat,  ab  lateribus  circumfusi,  magnum  tcrrorem  intu- 
lere.  Contracto  adversus  Numidas  certamine  novo,  ter- 
tius  insupcr  advenit  hostis,  duces  Poeni,  assecuti  ab  tcrgo 
iam  pugnantes:  ancepsqnc  proeHum  Romanos  circumste- 
tcrat,  inccrtos  in  qucm  potissimum  hostem,  quamve  in  par- 
tem  confcrti  eruptionem  facerent.  Pugnanti  hortantique 
imperatori  et  offerenti  se,  ubi  plurimus  hibor  erat,  hitus 
dextrum  lancea  traiicitur :  cuneusque  is  hostium,  qui  in  P.  Scipio 
confertos  circa  ducem  impetum  feccrat,  ut  exanimem  la- ''^cisus,  et 
bentem  ex  equo  Scipionem  vidit,  alacrcs  gaudio  cum  cla-gapgyg  " 
more  per  totam  acicm  nuntiantes  discurrunt,  impcratorem 
Romanum  cccidissc.  Haec  pervagata  passim  vox,  ut  et 
hostcs  haud  dnbie  pro  victoribns,  et  Romani  pro  victis  es- 
sent,  fecit.  Fuga  confcstim  ex  acie,  duce  amisso,  fieri 
coepta  est.     Ceterum  ut  ad  erumpendum  inter  Numidas 

1  leviumque  armorum  aha  auxiha  hand  difficihs  res  erat ;  ita 
efFugere  tantum  equitum,  aequantiumque  equos  velocitate 
peditum,  vix  poterant:  caesique  prope  plures  in  fuga,  quam 
in  pugna,  sunt.  Nec  superfuisset  quisquam,  ni  praecipiti 
iam  ad  vesperum  die  nox  intervenisset. 

Haud  segniter  inde  duccs  Poeni  fortuna  usi,  confestim  e      35. 
proeho,  vix  nccessaria  quiete  data  mihtibus,  ad  Hasdruba- 
lem   Hamilcaris  citatum  agmen  rapiunt,  non  dubia  spe, 

3  quum  iuncti  essent,  debellari  posse.  Quo  ubi  est  ventum,  Tres  Poeni 
inter  exercitus  ducesque,  victoria  reccnti  laetos,  gratulatio  ^^^^^  ^^^' 
ingens  facta,  imperatore  tanto  cum  omni  exercitu  deleto,  aXersus^^ 
et  alteram  pro  haud  dubia  parem  victoriam  exspectantes.  Cn.  Scipio- 
Ad  Romanos  nondum  quidem  fama  tantae  cladis  pervene-"^'^* 
xat,  scd  maestum  quoddam  silentium  erat,  et  tacita  divina- 
tio ;  quahs  iam  praesagientibus  animis  imminentis  mah  esse 

1  Agmina  magis,  quam  actes]    Iti-  omnium  edd.  ante  Gronov.  quum  co- 

neri  magis  instracti,  quam  pugnae.  pias  coniunxissenl,  revocavit  Stroth. 

•2  Difficilis  res  erat']  Vocem  res  de-  Sed  omnes  mss.  omittunt  copias,  opti- 

levit  Bekker.  ut  quae  ab  optimis  mss.  mi    vero   etiam   quum,   teste   eodem 

absit,  et,  auctore  Gronov.  ex    supe-  Gronov.     Fieri  quidem  potest  ut  in 

rioribus  intelligendam  esse  \QC&m  fuga  voce  coniuriTissent,  lateant  voces  cum 

monet.  iun-xissent,  sc.  copias  sive  agmen, 

3  Quum  iuncti  essent]  Lectionem 


272  TITI  LIVII 

U.  C.  540.  solet.  Imperator  ipse,  praeterquam  qiaod  ab  sociis  se  de- 
A.  C.  212.  sertum,  hostiura  tai)tum  auctas  copias  sentiebat,  coniectura 
etiam  et  ratione  ad  suspicionem  acceptae  cladis,  quam  ad 
ullam  bonam  spem,  pronior  erat.  '  Quonam  modo  enim 
'  Hasdrubalem  ac  Magonem,  nisi  defunctos  suo  bello,  sine  4 
*  certamine  adducere  exercitum  potuisse  ?  Quomodo  au- 
'  tem  non  obstitisse,  aut  ab  tergo  secutum  fratrem  ?  ut,  si 
'  proliibere,  quo  minus  in  unum  coirent  et  duces  et  exer- 
'  citus  hostium,  non  posset,  ipse  certe  cum  fratre  coniun- 
Recedit  '  geret  copias.'  His  anxius  curis  id  modo  esse  salutare  in 
Cn.  Scipio.  praesens  credebat,  cedere  inde,  quantum  posset :  et  inde  5 
una  nocte,  ignaris  hostibus,  et  ob  id  quietis,  ahquantum 
emensus  est  iter.  Luce,  ut  senserunt  profectos  hostes, 
praemissis  Numidis,  quam  poterant  maxime  citato  agmine 
sequi  coeperunt :  ante  noctem  assecuti  Numidae,  nunc  ab 
tergo,  nunc  in  latera  incursantes.  Consistere  coeperunt, 
ac  tutari  agmen,  quantum  possent;  tamen,  tuto  ut  simul6 
pugnarcnt  procederentque,  Scipio  hortabatur,  priusquam 
36.  pedestres  copiae  assequerentur.  Ceterura  nunc  agendo, 
Tumulum  nuuc  sustincndo  agmen,  quum  ahquamdiu  haud  multum  7 
occupa .  procederetur,  et  nox  iam  instaret,  revocat  e  proeho  suos 
Scipio:  et  collectos  in  tumuhun  quendam,  non  quidem 
satis  tutum,  (praesertim  agmini  perculso)  editiorera  tamen, 
quam  cetera  circa  erant,  subducit.  Ibi  primo,  impedimen- 
tis  et  equitatu  in  medium  rcceptis,  circumdati  pedites  hauds 
difficulter  impetus  incursantium  Numidarum  arcebant: 
dein,  postquam  toto  agmine  tres  imperatores  cum  tribus 
iustis  exercitibus  aderant,  apparebatque,  parum  armis  ad 
tuendum  locum  sine  munimento  vahturos  esse ;  circum- 
spectare  atque  agitare  dux  coepit,  si  quo  modo  posset  val- 
lum  circumiicere.  Sed  erat  adeo  nudus  tumulus  et  asperig 
soh,  ut  nec  virgulta  vallo  caedendo,  nec  terra  cespiti  fa- 
ciendo,  aut  ducendae  fossae,  ahive  uhi  operi  apta  inveniri 
posset :  nec  natura  quicquam  satis  arduum  aut  abscisum 
erat,  quod  hosti  aditum  ascensumve  difficilem  praeberet ; 
omnia  fastigio  leni  subvexa.     Ut  tamen  ahquam  imaginem  i 

4  Nisi  defiinctos  suo  hello]  Nisi  7  Sustinendo'\  Morando  et  con- 
ex  animo  suam  partem  belli  confecis-  sistere  per  aliquod  tempus  iubendo. 
sent,    sc.   Publio    fratre   exercituque     Crev. 

eius  devicto.  8  Circumdati  pedites]  Pedites  Ro- 

5  Cedere  inde  .  .  .  et  inde  nna  no-  mani  circum  impedimenta  equitatum- 
cte]    Alterutrum   inde  vacare   putat     que  locati.  Crev. 

Crevier.  qui  ex  Victor.  cod.  cedere  in         9   Circumiicere]       Circuminiicere 

quantum posset  \egenA.com\c\i.  Post-  Stroth.  et  Bekker.  probant. 

erius  inde  unciolis  inclusit  Bekker.  i    Subceaa]     Quemadmodum   de- 

6  Tamen,  tuto  ut  simu^]  Adver-  vcra  declivia,  ita  subvejca  paullum 
bium  tuto  quod  Crevierio  et  Strothio  acclivia  et  assurgentia  dicuntur.  DoE- 
suspectum   est,  Bekker.  unciolis  in-  ring. 

clusit. 


LTB.  XXV.    CAP.  37.  27;i 

valli  obiicercnt,  clitcllas   illi^atas  oncribus,  velut  strucntcs  U.  C.  <;40. 

ud  altitudincni  solitani,  circunidabant ;  cuniulo  sarcinarnm^-  ^-  ^'^- 

omnis  gcncris  obiccto,  ubi  ad  molicndum  clitcUac  dcfuc- 

rant.     Punici  cxcrcitus  postquara  advencrc,  iii  tumuhmi  Eum  ag- 

quidem  perfUcilc  airmcn  erexcre:    munitionis  vero  faciesff'"*^''".'"^"'' 

•  w       •  1  1         *         •*  1  1'oeni. 

nova  pnmo  eos  vclut  nnraculo  (|uouam  tcnuit,  quum  duccs 

undiquc  vocifcrarcntur,  '  Quid  starcnt  ?  et  uon  ludibrium 

'  illud,  vix  fcminis  })ucrisvc  morandis  satis  validum,  distra- 

*  hcrcnt  diripercntciuc  ?     (Japtum  hostcm  tcneri,  latentem 

'  post  sarciuas.'    Haec  contcmptim  duces  incrcpabant.    Cc- 

tcrum,  neque  transiUrc,  neque  moliri  onera  oljiccta,  ncc 

caedere  stipatas  clitcllas,  ipsisque  obrutas  sarcinis,  facile  erat. 

2  Tardatis  diu  quum  amolita  obiecta  oncra  armatis  dedissent 
viam,  pluribusque  idem  partibus  ficret,  capta  iam  undique 
castra  erant :  pauci  ab  multis,  perculsique  a  victoribus, 
passim  cacdcbantur.  Magna  pars  tamen  militum,  quum  in 
propinquas  refugisset  sUvas,  in  castra  P.  Scipionis,  quibus 
T.  Fonteius  legatus  praeerat,  perfugcrunt.  Cn.  Scipionem  Cn.  Scipio 
alii  in  tumulo  primo  impetu  hostium  caesum  tradunt :  aHi  "cci.^u.s, 
cum  paucis  in  propinquam  castris  tumm  pcrfugissc.  Hanc  ^^..^^ 
igni  circumdatam,  atque  ita  exustis  foribus,  quas  nulla  mo- 
liri  potuerunt  vi,  captam ;   omncsque  iutus  cum  ipso  im- 

.Speratore  occisos.  Anno  octavo,  postquam  in  Hispaniam 
venerat,  Cn.  Scipio,  undetrigesimo  die  post  fratris  mortem, 
est  interfectus.  Luctus  ex  morte  eorum  non  Romae  maior, 
quam  per  totam  Hispaniam,  fuit.  Quin  apud  cives  par- 
tem  doloris  et  exercitus  amissi,  et  alienata  provincia,  et 
publica  trahebat  clades.  Hispaniae  ipsos  lugebant  deside- 
rabantque  duces :   Cnaeum  tamen  magis,  quo  diutius  prae- 

4fuerat  iis,  priorque  et  favorem  occupaverat,  et  speciem 
iustitiae  temperantiaeque  Romanae  primus  dederat. 

Quum  dcletus  exercitus  amissaeque  Hispaniae  viderentur,      37. 
vir  unus  res  perditas  restituit.     Erat  in  exercitu  L.  Marcius  I'-  Mareiu.s 
Septimi  fihus,  eques  Romanus,  impiger  iuvenis,  animique  ]^^*j^^^j'j'^''^^ 
et  ingenii  ahquanto,  quam  pro  fortuna,  in  qua  erat  natus, 
maioris.     Ad   summam   indolem   accesserat  Cn.  Scipionis 
disciplina :  sub  qua  per  tot  annos  omnes  militiae  artes  edo- 


,ex- 
rcitusque 
lesus. 


•2  Amolita  obiecta  onera  armatis}  hic  coarguimus,  habet:  Invictos  per 

Amolita  hic  passive  usurpatur ;  amo-  octo   annos  milites  stios :     ut   possis 

liti    opt.   Mss.   atque    edd.    nonnulli  suspicari  errorem  fuisse  ipsius  Livii. 

prae  se  ferunt.    Obiecta  onera  arma-  Crev. 

tis  Bekkero  suspecta  sunt.  4  Priorque  etfavorem  occupaverat, 

3  Anno  octavo']    Sed  hic  est  septi-  et  speciem  . . .  primus  dederat]  Prior 

mus  annus  ab  initio  huius  belli.    Pri-  refertur  ad  fratrem  ;  primiis  ad  omnes. 

mo  autem  belli  Hannibalici  anno  ve-  Primus  enim  omnium  Ronianorum  in 

nerat  Cn.  Scipio  in  Hispaniam.   Vid.  Hispaniam  cum  imperio  et  exercitu 

supr.  xxi.  32.     Tamen  infra  Marcius  venit  Cn.  Scipio.  Sigon, 
in  oratione  eundem  numerum,  queni 

VOL.  II.  T 


274  TITI   LIVII 

U.  C.  540.  ctus  fuerat.     Hic,  et  ex  fuga  collectis  rnilitibus,  et  quibus- 

A.  C.  212.  (j^jjj  (jg  praesidiis  deductis,  haud  contemnendum  exercitum 

fecerat,  iunxeratque  cum  T.  Fonteio  P.  Scipionis  iegato.  5 

Sed   tantum  praestitit  eques    Romanus   auctoritate   inter 

milites  atque  honore,  ut,  castris  citra  Iberum  communitis, 

quum  ducem  exercituum  comitiis  militaribus  creari  placu- 

isset,  subeuntes  ahi  ahis  in  custodiam  vahi  stationesque, 

donec  per  omnes  suffragium  iret,  ad  L.  Marcium  cuncti 

summam  imperii  detulerint.     Omne  inde  tempus  (exiguum 

id  fuit)  muniendis  castris  convehendisque  commeatibus  con- 

sumptum:    et  omnia  imperia  mihtes,  quum  impigre,  tum 

Reliquias   haudquaquam    abiecto   animo,    exsequebantur.      Ceterura 

Roni.  per-  postquam  Hasdrubalem  Gisgonis,  venientem  ad  rehquias 

Hasdrubal  ^^^^^  dclendas,  transisse  Iberum,  et  appropinquare  allatum 

Gisgonis  F.  est,  siguumque  pugnae  propositum  ab  novo  duce  mihtes 

Luctus  mil,  viderunt ;  recordati,  quos  pauUo  ante  imperatores  habuissent, 

Roman.      quibusque  et  ducibus  et  copiis  freti  prodire  ad  pugnam 

sohti  essent,  flere  omnes  repente  et  offensare  capita:  et  ahi 

manus  ad  coelum  tendere,  deos  incusantes :  ahi,  strati  humi, 

suum  quisque  nominatim  ducem  implorare :  neque  sedari 

lamentatio  poterat,  excitantibus  centurionibus  manipulares, 

et  ipso  mulcente  et  increpante  Marcio,  '  quid  in  muhebres 

'  et  inutiles  se  proiecissent  fletus  potius,  quam  ad  tutandos 

'  semet  ipsos  et  rempubhcam  secum  acuerent  animos?'  et, 

Arma  ta-    '  ne  inultos  imperatores  suos  iacere  sinerent : '  quum  subito 

men  capi-  clamor  tubarumquc  sonus  (iam  enim  prope  vahum  hostes 

erant)  exauditur.     Inde,  verso  repente  in  iram  luctu,  dis-  6 

currere  ad  arma:    ac,  velut  accensi  rabie,  discurrunt  ad 

portas,  et  in  hostem,  neghgenter  atque  incomposite  veni- 

entem,  incun-unt.     Extemplo  improvisa  res  pavorem  incutit 

Poenos  re-  Pocnis :  mirabundique,  unde  tot  hostes  tam  subito  exorti 

pellunt.      prope    deleto   exercitu  forent,   unde   tanta  audacia,  tanta 

fiducia  sui  victis  ac  fugatis,  quis  imperator  duobus  Scipioni- 

bus  caesis  exstitisset,  quis  castris  praeesset,  quis  signum  de- 

disset  pugnae,  ad  haec  tot  tam  necopinata  primo  omnium 

incerti  stupentesque  referunt  pedem :  dein,  vahda  impres- 

sione  pulsi,  terga  vertunt.     Et  aut  fugientium  caedes  foeda 

fuisset,  aut  temerarius  periculosusque  sequentium  impetus, 

ni  Marcius  propere  receptui  dedisset  signum,  obsistensque 

ad  prima  signa,  quosdam  et  ipse  retinens,  concitatam  re- 

pressisset  aciem.     Inde  in  castra  avidos  adhuc  caedisque  et 

sanguinis  reduxit.     Carthaginienses,  trepide  primo  ab  hos- 

tium  vaho  acti,  postquam  neminem  insequi  viderunt,  metu 


5  lunxeratque']  cf.  Supr.  35.  6  Discurrere  ad  arma]  Vox  dis- 
quum  iuncti  e.ssent,  et  quae  ibi  notata  currere  abest  ab  uno  ms.,  teste  lac. 
sunt.  Gronov.  et  Bekkero  suspecta  est. 


LIB.  XXV.    CAP.  38.  275 

snbstitissc  rati,  conteniptim  rursus  ct  sedato  gradu  in  castra  U.  C.  540. 
abennt.  A.  C.  212. 

Par  neg;ligentia  in  castris  custodiendis  fnit.      Nam,  etsi 
propinquus  hostis  crat,  tamcn  relicjuias  cum  csse  duorurn 
cxcrcituum  antc  paucos  dics  dcletorum  succurrcbat.      Ob  Marcius 
hoc  (luum  omnia  ncfflecta  ;ii)ud  hostcs  essent,  cxploratis  iig  **'='tiut  op- 
Marcuis    ad    consihum,   ])runa   spccic    tcmcranum    magis,  t;istra  hos- 
qnam  audax,  animum  adiecit,  ut  ultro  castra  hostium  op-tium. 
pugnaret:  facihus  esse  ratus,  unius  llasdrubahs  cxpugnari 
castra,  quam,  si  se  rursus  tres  exercitus  ac  tres  duces  iunx- 

/issent,  sua  defendi :  simul  aut,  si  successi.ssct  cocptis,  recep- 
turum  se  afflictas  res :  aut,  si  pulsus  essct,  tamcn  ukro  in- 
ferendo  arma,   contcmptum  sui    dempturum.     Ne    tamen      38. 

Ssubita  res  ct  nocturnus  tcrror  ctiam  non  suac  fortunae  con- 
sihum  pcrturbaret,  alhxjuendos  adhortandosque  sibi  mihtes 
ratus,  concionc  advocata  ita  di.sscruit :   '  Vel  mea  ero;a  im-  Eius  oratio 

*  peratores  nostros  vivos  mortuosquc  pictas,   vel  praesens"'" '"''''^^^- 
'  omnium  nostrum,  mihtes,  fortuna  fidem  cuivis  faccre  po- 

9 '  test,  mihi  hoc  imperium,  ut  amphmi  iudicio  vestro,  ita  re 
'  ipsa  grave  ac  solhcitum  csse.  Quo  cnim  tcmpore,  nisi 
'  metus  maerorcm  obstupefaceret,  vix  ita  compos  mci  essem, 
'  ut  ahqua  solatia  invenire  aegro  animo  posscm ;  cogor  ves- 
'  tram  omnium  viccm,  quod  difficilhmum  in  luctu  cst,  unus 
'  consulere  :  et  ne  tum  cjuidcm,  ubi,  quonam  modo  has  rc- 
'liquias  duorum  exercituum  patriae  conservare  possira, 
'  cogitandum  est,  averterc  animum  ab  assiduo  maerore  hbet. 
'  Praesto  est  enim  acerba  memoria,  et  Scipioncs  me  ambo 
'  dies  noctesquc  curis  insomniisque  agitant,  et  excitant  saepe 

I '  somno ;  neu  se,  neu  invictos  per  octo  annos  in  his  tcrris 
'milites  suos,  commihtones  vestros,  neu  rempubhcam 
'  patiar  inultam,  et  suam  disciphnam  suaque  instituta  sequi 
'  iubent :  et,  ut  imperiis  vivorum  nemo  obedientior  me  uno 
'  fuerit,  ita  post  mortem  suam,  quod  quaque  in  re  facturos 

2  '  illos  fuisse  maximc  censeam,  id  optimum  ducere.  Vos 
'  quoque  vehm,  mihtes,  non  lamentis  lacrimisque  tanquam 

*  exstinctos  prosequi,  (vivunt  vigentque  faraa  rerum  gesta- 

*  rum)  sed,  quoticscunque  occurret  memoria  iUorum,  vehit 
'  si  adhortantes  signumque  dantes  videatis  eos,  ita  proeha 
'  inire.     Nec  aha  profecto  species,  hesterno  die  oculis  ani- 

7  Receptiirum  se  affiictas  res'\   Re-  viileretur  afflictae  tunc  ac  prope  de- 
fecturum    Duker.  et    Drakenb.    pro-  speratae  Romanorum  fortunae.  Cr. 
bant,  sed  Ernest.   recepturum  defen-  9  Amplum  iudicio  vestro'^    Hono- 
dit,  ut  quod  rebus  afflictis  magis  re-  rifieum,  si  quis  illud  spectat  tanquam 
spondeat.  delatum  suffragio  vestro.  Crev. 

8  Etiam  non  suae  fortunae  con-  i  Per   octo  annos'^     Imo  septem. 
silium  jierturbaret]     Impedimentum  Vid.  supr.  36. 

et  perturbationem  afferret  consilio,  1  Id  optimum  ducere]  Supple  ex 
quod  per  se  ipsum  parum  Convenire     praecedentibus,  iubent.  Crev. 

T  2 


276 


TITI  LIVII 


U.  C.  540. 
A.  C.  212. 


misque  vestris  oblata,  memorabile  illud  edidit  proelium : 
quo  documentum  dedistis  hostibus,  non  cum  Scipionibus 
exstinctum  esse  nomen  Romanum:  et,  cuius  populi  vis 
atque  virtus  non  obruta  sit  Cannensi  clade,  ex  omni  pro- 
fecto  saevitia  fortunae  emersuram  esse.  Nunc,  quia  tan- 
tum  ausi  estis  sponte  vestra,  experiri  libet,  quantum  aude- 
atis  duce  vestro  auctore.  Non  enim  hesterno  die,  quum 
signum  receptui  dedi  sequentibus  eflfuse  vobis  turbatum 
hostem,  frangere  audaciam  vestram,  sed  differre  in  maiorem 
gloriam  atque  opportunitatem,  volui :  ut  postmodo  praepa- 
rati  incautos,  armati  inermes,  atque  etiam  sopitos,  per 
occasionem  aggredi  possetis.  Nec  huius  occasionis  spem, 
milites,  forte  temere,  sed  ex  re  ipsa  conceptam  habeo.  A 
vobis  quoque  profecto  si  quis  quaerat,  quonam  modo  pauci 
a  multis,  victi  a  victoribus  castra  tutati  sitis;  nihil  ahud 
respondeatis,  quam  id  ipsum  timentes  vos  omnia  et  operi- 
bus  firmata  habuisse,  et  ipsos  paratos  instructosque  fuisse. 
Et  ita  se  res  habet.  Ad  id,  quod,  ne  timeatur,  fortunas 
facit,  minime  tuti  sunt  homines:  quia,  quod  neglexeris, 
incautum  atque  apertum  habeas.  Nihil  omnium  nunc 
minus  metuunt  hostes,  quam  ne  obsessi  modo  ipsi  atque 
oppugnati  castra  sua  uhro  oppugnemus.  Audeamus,  quod 
credi  non  potest  ausuros  nos.  Eo  ipso,  quod  difficinimum 
videtur,  facilhmum  erit.  Tertia  vigiha  noctis  silenti  ag- 
raine  ducam  vos,  Exploratum  habeo,  non  vigiharum 
ordinem,  non  stationes  iustas  esse.  Claraor  in  portis  au- 
ditus  et  primus  impctus  castra  ccperit.  Tum  inter  torpi- 
dos  somno,  paventesque  ad  necopinatum  tumuUum,  et  in- 
ermes  in  cubihbus  suis  oppressos,  illa  caedes  edatur,  a  qua 
vos  hesterno  die  revocatos  aegre  ferebatis.  Scio,  audax 
videri  consihum :  sed  in  rebus  asperis  et  tenui  spe  fortis- 
sima  quaeque  consiha  tutissima  sunt :  quia,  si  in  occa- 
sionis  moraento,  cuius  praetervolat  opportunitas,  cunctatus 
pauUum  fueris,  nequicquam  mox  omissam  quaeras.  Unus 
exercitus  in  propinquo  est:  duo  haud  procul  absunt. 
Nunc  aggredientibus  spes  ahqua  est:  et  iam  tentastisvestras 
atque  ihorum  vires.  Si  diem  proferimus,  et  hesternae 
eruptionis  fama  conterani  desieriraus,  periculum  est,  ne 
omnes  duces,  omnes  copiae  conveniant.  Tres  deinde 
duces,  ti*es  exercitus  sustinebiraus  hostium,  quos  Cn.  Scipio 
incolumi  exercitu  non  sustinuit  ?  Ut  dividcndo  copias  per- 
iere  duces  nostri,  ita  separati  ac  divisi  opprimi  possunt 


3  Ad  id,  guod,  ne  timeaiur']  Nihil  tur ;  quod  autem    neglexeris,  incau- 

minus   tiitum   est    hominibus,    quam  tum  atque  apertum  est,  ac  facillime 

quod   praesens  fortuna  vetat  timeri :  hosti   patet.  Crev.     Ad  id, .  .  .  tnti, 

quoniam  id  plerumque  ab  iis  negligi-  cf.  infr.  xxxvi.  32. 


LIB.  XXV.    CAP.  .39.  277 

'hostcs.      Ali;i  bclli  frcrciidi  vi;i  iiiilla  cst.      Proindc  iiihil,  u.  c.  540. 
'  practcr    iioctis    proxiiiiac    oj)j)ortunilatcm,    cxspcctcimis.  ^-  C.  212. 
'  Itc,  (lcis  bcnc  iuvantihus,  c()r])ora  curatc,  ut  intc^ri  vi<ron- 
'  tesquo  codcm  animo  iu  castra  hostium   irrumpatis,   (|uo 
*  vestra  tutati  estis.' 

Lacti  ct  aiidicrc  ab  novo  (hicc  novum  consilium,  ct,  cjuo 
audacius  crat,  magis  placcbat.  Rcli([uum  dici  cxpcdicndis 
armis  ct  curationc  corporum  consuniptum :  ct  maior  pars 
4n()ctis  (juicti  data  cst.  Quarta  vigilia  moverc.  Erant  39. 
ultra  proxima  castra  sex  millium  intcn^allo  distantcs  f^='**trii 
aliac  copiae  Pocnorum.  Vallis  cava  intcrcrat,  condensa  jij,''^;^^-^^.' 
arboribus.  In  huius  silvac  medio  fcrme  spatio  cohors  Ro-tur. 
niana  arte  Punica  abditur,  ct  equitcs.  Ita  mcdio  itinere 
interccpto,  ceterac  copiac  silcnti  ajymine  ad  proximos  lu^stes 
ductac.  Et,  ([uum  statio  nuUa  pro  portis,  nc([uc  in  vallo 
custodiac  csscnt,  vclut  in  sua  castra,  nnllo  us([uam  obsis- 
tente,  pcnetravcrc.  Indc  signa  canunt,  ct  toUitur  clamor. 
Pars  scmisomnos  hostcs  cacdunt :  pars  igncs  casis,  stramento 
arido  tectis,  iniiciunt :  pars  portas  occupant,  ut  fugam 
intercludant.  Ilostes  simul  ignis,  clamor,  caedes,  velut 
alienatos  scnsibus,  ncc  audirc,  ncc  providere  (juicquam  si- 
nimt  Ivicidunt  incrmcs  intcr  catcrvas  armatorum ;  alii 
ruunt  ad  portas,  alii  obsaeptis  itineribus  supcr  vallum 
saliunt:  et,  ut  (juisquc  cvaserat,  jirotinus  ad  castra  altcra 
fugiunt :  ubi  ab  cohorte  et  crjuitibus  cx  occulto  procurrcn- 
tibus  circumventi,  caesique  ad  unum  omnes  sunt.  Quan- 
quam,  ctiam  si  qnis  ex  ea  caede  cffugisset,  adeo  raptim 
captis  proj)ioribus  castris  in  altera  transcursum  castra  ab 
Romanis  cst,  ut  praevenire  nuntius  cladis  non  jiosset.  Ibi 
vero,  quo  longius  ab  hoste  aberant,  ct  (juia  sub  lucera  pabu- 
latum,  lignatum,  et  pracdatum  quidam  dilapsi  fuerant,  neg- 
lecta  magis  omnia  ac  soluta  invencre ;  arma  tantum  in 
stationibus  posita:  milites  inermes,  aut  humi  sedentes  ac- 
cubantesque,  aut  obambulantes  antc  vaUum  portasque. 
Cum  his  tam  securis  solutisquc  Romani,  calentcs  adhuc  ab  Altera 
recenti  pugna,  ferocesque  victoria,  proelium  ineunt.  Itacjuc  ^"•'^™  *^^" 
nequaquam  resisti  in  portis  potuit.  Intra  portas,  concursu  "^'^  ^"^^  ^' 
ex  totis  castris  ad  primum  clamorem  ct  tumultum  facto, 
atrox  proehum  oritur:  diuque  tenuisset,  ni  cnienta  scuta 
Romanorum  \asa,  indicium  altcrius  cladis  Poenis,  atque 
inde  pavorem  iniecisscnt.  Hic  terror  in  fugam  avertit 
omnes:  effusique,  qua  iter  cst,  nisi  quos  cacdcs  oppressit, 
cxuuntur  castris.  Ita  noctc  ac  dic  bina  castra  hostium  ex- 
pugnata  ductu  L.  Marcii.     x\d  triginta  septem  millia  hos- 


4  Quarta  t>i(/iHa]   Marcius  in  ora-     sed  iiarum  scilicct  interest.  Crev. 
tione  dixit  se  terlia  vif/ilia  moturum  : 


278 


TITI   LIVII 


U.  C.  540. 
A.  C.  212, 


Flamma  e 
capite  Mar- 
ciiemicans, 


40. 

Spolia  Sy- 
racusis  Ro- 
mam  de- 
vecta. 


tium  caesa,  auctor  est  Claudius,  qui  annales  Acilianos  ex  5 
Graeco  in  Latinum  sermonem  vertit:  captos  ad  mille 
octingentos  triginta :  praedam  ingentem  partam :  in  ea 
fuisse  clipeum  argenteum  pondo  centum  triginta  octo,  cura 
iraagine  Barcini  Hasdrubalis.  Valerius  Antias  una  castra6 
Magonis  capta  tradit,  septem  millia  caesa  hostinm:  altero 
proelio,  eruptione  pugnatum  cum  Hasdrubale :  decem  raillia 
occisa,  quattuor  millia  trecentos  triginta  captos.  Piso  quin- 
que  millia  hominum,  quum  Mago  cedentes  nostros  efFuse 
sequeretur,  caesa  ex  insidiis  scribit.  Apud  omnes  magnura 
nomen  Marcii  ducis  est.  Et  verae  gloriae  eius  etiam  mira- 
cula  addunt:  flammara  ei  concionanti  fusara  e  capite, 
sine  ipsius  sensu,  cum  magno  pavore  circumstantium  miU- 
tum :  monumentumque  victoriae  eius  de  Poenis,  usque  ad 
incensum  CapitoHum,  fuisse  in  templo  chpeum,  Marcium  7 
appellatum,  cum  imagine  Hasdrubahs.  Quietae  deinde 
ahquamdiu  in  Hispania  res  fuere,  utrisque,  post  tantas  ac- 
ceptas  in  vicem  illatasque  clades,  cunctantibus  periculum 
summae  rerura  facere. 

Dum  haec  in  Hispania  geruntur,  Marcehus  captis  Syra- 
cusis,  quum  cetera  in  Siciha  tanta  fide  atque  integritate 
composuisset,  ut  non  modo  suam  gloriam,  sed  etiam  maie- 
statem  popuh  Romani,  augeret ;  ornamenta  urbis,  signa, 
tabulasque,  quibus  abundabant  Syracusae,  Romam  devexit. 
Hostium  quidem  iUa  spoha,  et  parta  belh  iure :  ceterura 
inde  priraura  initium  mirandi  Graecarum  artium  opera, 
hcentiaeque  huic  sacra  profanaque  omnia  vulgo  spohandis 
factum  est:  quae  postremo  in  Romanos  deos,  templum  id 
ipsum  primum,  quod  a  Marceho  eximie  ornatum  est,  vertit.  9 
Visebantur  enim  ab  externis  ad  portara  Capenam  dedicata 
a  Marceho  templa,  propter  excehentia  eius  generis  orna- 


5  Annales  AcUianos']  Huiiis  Aci- 
lii,  qui  Graece  scripsit  historiam,  me- 
minit  Cic.  de  Oft".  iii.  32.  Q,uis  vero 
ille  fuerit,  aut  quando  vixerit  non  sa- 
tis  constat.  Stroth.  Sed  et  quum 
Plut.  in  Ccat.  maiore  meminerit  C. 
Acilii,  clari  hominis,  qui  laudi  sibi 
duxerit  Carneadis  et  sociorum  lega- 
tionis  philosophorum  orationes  apud 
senatum  interpretari,  hunc  tam  cupi- 
dum  Graecarum  literarum  virum  non 
inepte  suspicabimur  Graece  quoque 
scripsisse  historiam.  Legatio  illa  ca- 
dit  in  annum  U.  C.  597.  Claudium, 
qui  annales  Acilianos  in  Latinum  ser- 
monem  convertit,  dicamusne  Clodium 
Licinium,  de  quo  infr.  xxix.  32.  an 
Claudium  Q,uadrigarium,  de  quo  supr. 
viii.  19.  an  alium  aliquem  Claudium, 
decernere  non  possumus.  Crev. 


6  Valerms  Antias'\  cf.  Supr.  iii.  5. 
Vixit  paullo  ante  aetatem  Ciceronis, 
et  aequales  habuit  inter  historicos  Si- 
sennam  et  C.  Licinium  Macrum,  in- 
ter  poetas  Lucretium  et  Catullum. 
Stroth. 

7  Inccnsiim  CapitoUKml  Anno  U.  C. 
669,  Scijiioue  et  Norhano  consulibus. 

8  Lic^inliae(jye  frnic}  sc.Huiustem- 
poris,  quo  ista  scribuntur.  cf.  supr.  i. 
55.  vi.  4.  Gronov.  Structurae  vari- 
atione,  qualis  est  initium  mirandi  li- 
cetitiaeque  huic,  Livium  passim  usum 
esse  monet  Drakenb.  cf.  infr.  xxxviii. 

9  E.vimie  ornatum  esf^  InteHigit 
haud  dubie  aedem  Honoris  et  Virtu- 
tis,  de  qua  cf  infr.  xxvii.  25.  xxix.  1 1. 
Cic.  in  Verr.  iv.  54.  Dl'K. 


LIR.  XXV.    CAP.  41.  279 

1  mcnta,  (|uonim  ))C'rexiji;iia  pars  coinparct.  I^cgatioiics  oin-  U.  C.  540. 
niiiin  fcrinc  civitatium  Siciliac  ad  cuin  convcnicbaiit.  Dis-^,-  *',?'^' 
par  ut  cauya  caruiii,  ita  conditio  crat.  (.Tiui  antc  captas  oy-,-e«  Siculo- 
racusas  aut  non  dcscivcrant,  aut  rcdicrant  in  amicitiam,  utnmi  com- 

2  socii  fidcles  accepti  cultique :  quos  inetus  post  captas  Syra-  J^"^'"'" 
cusas  dcdidcrat,  ut  victi  a  victorc  lcf^cs  acccpcrunt. 

Erant  tamcn  haud  parvae  reliquiac  bclli  circa  A«!i;rio;entum 
llomanis:   Epicydcs  ct  Ilanno  duccs  rcli([ui  prioris  bclli,  et  ^I"*'"'-» 
tertius  noviis  ab  Ilannibale  iii  locum   IIi])])ocratis  missus,  ""^"'*    "^ 

3  JjH)y])liocnicum  gcncris  llipponiatcs,  (Mutincm  ])opularessiciiiadux. 
vocabant)  vir  im])igcr,  ct  sub  llannibalc  magistro  omncs 

bclli  artes  edoctus.  Iluic  ab  E])icydc  et  Hannonc  Nu- 
midae  dati  auxiliares :  cum  quibus  ita  j)ervagatus  est  hos- 
tium  agros,  ita  socios  ad  retinendos  in  fide  animos  eorum, 
ferendoque  in  tem])orc  cuicjuc  auxilium,  adiit,  nt  brcvi 
tempore  totam  Siciliam  im])lcrct  nominis  sui,  ncc  spes  alia 
maior  a]iud  favcntcs  rcbus  Carthaginiensium  essct.  Ita(]ue 
inclusi  ad  tcin])us  mocnibus  Agrigcnti  dux  Foenus  Syra- 
cusanus(]ue,  non  consilio  Mutinis,  quam  fiducia,  magis  ausi 
egrcdi  extra  muros,  ad  Ilimeram  amnem  posuerunt  castra. 
Quod  ubi  ])crlatum  ad  Marccllum  est,  extem])lo  co])ias 
movit;  ct  ab  hoste  quattuor  ferme  millium  intervallo  con- 
sedit,  quid  agcrent  ])ararentve  exs])cctaturus.  Sed  nullum  Ten-et  Ro- 
nequc  locum,  neque  tem]:)us  cunctationi  consiliovc  dcdit"^^""^* 
Mutincs,  transgressus  amnem,  ac  stationibus  hostium  cum 
ingenti  terrore  ac  tumultu  invectus.  Postero  die  prope 
iusto  proelio  compulit  hostem  intra  munimenta.  Inde  re- 
vocatus  seditione  Numidarum  in  castris  facta,  quum  tre- 
centi  ferme  eorum  Heracleam  Minoam  concessissent,  ad 
mitigandos  rcvocandosque  eos  profectus,  magnopere  monu- 
isse  duces  dicitur,  ne  absente  se  cum  hoste  manus  con- 
sererent.  Id  ambo  aegre  passi  duces,  magis  Hanno,  iam 
4ante  anxius  gloria  eius:  '  Mutinem  sibi  modum  facere, 
*degenerem  Afrum  imperatori  Carthaginiensi,  misso  ab 
*  senatu  populoque.'  Is  perpulit  cunctantem  E]:)icydera, 
ut,  transgressi  flumen,  in  aciem  exircnt.  Nam  si  Mutinem 
opperirentur  et  secunda  ])ugnae  fortuna  evenisset,  haud 
dubie   Mutinis   gloriam  fore.     Enimvero  indignum   ratus      41. 


1  Perexigua  pars  compareQ  Nem-  ritimas  urbes  habebant,  et  in  numero 
pe  ablata  erant  reliqua  bellis  civili-  quattuor  populorum  erant,  qui  Afri- 
bus.  Stroth.  cam  tenebant,  sc.  Carthaginienses,  Li- 

2  Qtios  metus  . . .  dediderat]  Quos  byphoenices,  Afri,  Numidae.  cf.  Dio- 
metus  impulerat,  ut  se  dederent.  Cr.  dor.  Sic.  xx.  55.    Hipponiatem  esse 

3  Libyphoemcum  gerieris]  Supr.  Hippone  oppido  natum  monet  Sigon. 
xxi.  22.  Libyphoenices,  mixtum  Puui-  ut  Crotoniaiem  etc. 

cum  Afris  genus.    Hinc  infra  Hanno         4  Sibi  modum  facere]  sc.  Ipsi  Han- 

vocat    Mutinem    degenerem   Afrum.  noni  leges  praescribere. 
Crev.     Ceterum  Libyphoenices  ma- 


280  TITI   LIVII 

U.  C.  540.  Marcellus  se,  qui  Hannibalem  subnisum  victoria  Cannensi 
A.  c.  212.  g^jtj  p»Jola  repulisset,  his  terra  marique  victis  ab  se  hostibus 

iioabsente,        ■,  ^  •,.,  .      m      •     •  •    1     ^ 

proeiium    ceclere,  arma  propere  capere  milites,  et  eiierri  signa  lubet. 

committi-   Instruenti  exercitum  decem  efFusis  equis  advolant  ex  hos- 

*"''•  tium  acie  Numidae,  nuntiantes,  populares  suos,  primum  ea 

seditione  motos,  qua  trecenti  ex  numero  suo  concesserint 

Heracleam,  dein  quod  praefectum  suum  ab  obtrectantibus 

ducibus  gloriae  eius,  sub  ipsam  certaminis  diem,  ablcgatum 

videant,  quieturos  in  pugna.     Gens  fallax  promissi  fidem 

praestitit.     Itaque  et  Romanis  crevit  animus,  nuntio  celeri 

per  ordines  misso,  destitutum  ab  equite  hostem  esse,  quem 

ViiKuntur  maxime  timuerant :    et   territi  hostes,  practerquam  quod 

Poeni.       maxima  parte  virium  suarum  non  iuvabantur,  timore  etiam 

incusso,  ne  ab  suo  et  ipsi  equite  oppugnarentur.     Itaque 

haud  magni  certaminis  fuit :  primus  clamor  atque  impetus  5 

rem  decrevit.     Numidac,  quum  in  concursu  quieti  stetis- 

sent  in  cornibus,  ut  terga  dantes  suos  viderunt,  fugae  tan- 

tum  parumpcr  comites  facti,  postquam  omnes  Agrigentum 

trepido   agmine    petentes   viderunt,   ipsi    metu   obsidionis 

passim  in  civitates  proximas  dilapsi.     Multa  millia  hominum 

caesa  captaque,  et  octo  elephanti.     Haec  uhima  in  Siciha 

MarceUi  pugna  fuit :  victor  inde  Syracusas  rediit. 

lam  ferrae  in  exitu  annus  erat.  Itaque  senatus  Romae 
decrcvit,  ut  P.  Cornehus  praetor  hteras  Capuam  ad  consules 
mitteret;  dum  llannibal  procul  abesset,  nec  ulla  magni 
discriminis  res  ad  Capuam  gereretur,  aUer  eorum,  si  ita 
vlderetur,  ad  magistratus  subrogandos  Romam  veniret. 
Literis  acceptis,  inter  se  consules  compararunt,  ut  Claudius 
comitia  perficeret,  Fulvius  ad  Capuam  maneret.  Consules 
Claudius  creavit  Cn.  Fulvium  Centumalum  et  P.  Sulpicinm 
Servii  fihum  Galbam,  qui  nullum  antea  curulem  magistra- 
tum  gessisset.  Praetores  deinde  creati,  L.  Cornehus  Len- 
tuhis,  M.  Cornehus  Cethegus,  C.  Sulpicius,  C.  Calpurnius 
Piso.  Pisoni  iurisdictio  urbana,  Sulpicio  Siciha,  Cethego^ 
Apuha,  Lentulo  Sardinia  evenit.  Consuhbus  prorogatum 
in  aimum  imperium  est. 


5  Haud  ma.gni  certaminis  fttWl  sc.  Siciliei  successit,  ut  patet  infr.  xxvi. 
/?es,  quae  ex  proximo  sequente  mem-  21.  et  28.  Apuliam  consules  obti- 
bro  intelligitur.  nuerunt,  ex  cap.  22.   eiusdem    libri. 

6  Stilpicio  Sicilia}  Ncmpe  vetus  De  his  magistratuum  anni  sequentis 
provincia,  quae  Cannensi  exercitu  ob-  proviuciis  fuse  disseruit  accuratissi- 
tinebatur.  Id  apparet  ex  c.  i.  libr.  mus  Pcrizonius  in  nota  ad  hunc  lo- 
seq.  Crev.  cum.     Ex  ea,  quae  maxime   neces- 

7  (  ethego  Apu/ia]  Is  postea,  com-  saria  sunt,  hic  excerpta  habes.  Cr. 
mutata  sorte,  Marcello  decedenti  e 


EPITOME    LIBIll    XXVI. 


HANNIBAL  ad  tertium  oh  urhe  Roma  lapidem  super  Ani- 
encm  costra  pnsuit :  ipsc  vero  cum  dunhus  mlUihus  equitum 
usque  od  ipsam  Copenam  portam,  ut  urhis  situm  explnrarct, 
ohequitavit ;  et  quum  per  triduum  in  aciem  utrimque  exercitus 
omnis  descendisset,  certamen  tempestas  diremit :  nam  quum 
in  castra  rediissent,  statim  serenitas  erat.  Capua  capta  est 
a  Q.  Fidvio  et  Ap.  Claudio  cousulihus.  Principes  Campa- 
norum  veneuo  sihi  cousciverunt  mortem.  Quum  senatus  Cam- 
panorum  deliqotus  esset  ad  palos,  ut  securi  feriretnr  ;  literas 
a  senotu  missas  Q.  Fulvius  consid,  quihus  iuhebotur  parcere, 
antequam  lerferet,  in  sinu  posuit,  et  leqe  aqi  iussit,  et  suppli- 
cium  peregtt.  Quum  in  comitiis  apiui  populum  quaereretur, 
cid  mandaretur  Hispaniarum  imperinm  ;  mdlo  id  volente  sus- 
cipere,  P.  Scipio  P.Jilius,  qid  in  Hispania  ceciderat,  profes- 
sus  est  se  itunim :  et,  suffragio  populi  consensuque  ominum 
missus,  Novom  Carthaxjinem  mio  die  exptujnavit,  quiim  oge- 
ret  viqesimutn  quortum  annum,  videreturque  divina  stirpe 
creotus :  quoniam  et  ipse,  postquam  tocjam  occeperat,  quotidie 
in  Capitolio  erat ;  et  in  cubiculo  matris  eius  anguis  saepenu- 
mero  videbatur.  Res  praeterea  in  Sicilia  gestas  continet,  et 
amicitiam  cum  Aetolis  iunctam,  bellumque  gestum  advers&s 
Acarnanas  et  Philippum  Macedoniac  regem. 


T.  LIVII  PATAVINI 

L  I  B  E  R    XXVI. 


U.  c.  641.  /^N.  FULVIUS  CENTUMALUS,  R  Sulpicius  Galba 

A.  C.  211.  \    j  -  --       -■ 

Cn.  Fulvio,   ^^ 


^-  ^-  j^"-  Vy  consules,  quum  Idibus  Martiis  magistratum  inissent,  se- 
p"sulpicio  i^^tu  in  Capitolium  vocato,  de  republica,  de  administratione 


Coss.  belli,  de  provinciis  exercitibusque  Patres  consuluerunt.     Q. 

Provincme  pulvio,  Ap.  Claudio,  prioris  anni  consulibus,  prorogatum  im- 
tus.  perium  est;  atque  cxei-citus,  quos  habebant,  decreti:  adiec- 

tumque,  ne  a  Capua,  quam  obsidebant,  abscederent,  prius- 
quam  expugnassent.  Ea  tum  cura  maxime  intentos  habebat 
Romanos:  non  ab  ira  tantum,  quae  in  nuUam  unquam  civita-  c 
tem  iustior  fuit,  quam  quod  urbs  tam  nobilis  ac  potens,  sicut 
defectione  sua  traxerat  ahquot  populos,  ita  reccpta  inchna- 
tura  rursus  animos  vidcbatur  ad  veteris  imperii  respectum. 
Et  praetoinbus  prioris  anni,  M.  lunio  in  Etruria,  P.  Sem-  2 
pronio  in  GaUia,  cum  binis  legionibus,  quas  habuerant, 
prorogatum  est  imperium.  Prorogatum  et  M.  Marcello,  ut 
pro  consule  in  Siciha  rehqua  belh  perficeret  eo  exercitu, 
quem  haberet.  Si  supplemento  opus  esset,  suppleret  de 
legionibus,  quibus  P.  Cornchus  propraetor  in  Siciha  prae- 
esset :  dum  ne  quem  mihtem  legeret  ex  eo  numero,  quibus  3 
senatus  missioncm  reditumque  in  patriam  negasset  ante 
beUi  finem.  C.  Sulpicio,  cui  Siciha  evenerat,  duae  legiones, 
quas  P.  Cornehus  habuisset,  decretae :  et  supplementum 
de  exercitu  Cn.  Fulvii,  qui  priore  anno  in  Apuha  foede 
caesus  fugatusque  erat.  Huic  generi  mihtum  senatus  eun- 
dem,  cpaem  Cannensibus,  finem  statuerat  mihtiae  :  additum 

I  Non  ab  ira  tanhim  .  .  .  qiiarn]  tori  prioris  anni,  P.  Sempronio,  qui 

Non  tam  propter  iram,  quam  quod  quum  biennio  ante  praeturam  gessis- 

. . .  Non  raro  quam  et  tantum  sibi  in-  set,  priore  anno  Galliam,  prorogato 

vicem   respondent.     Terentius,  Hec.  imperio,  propraetor  obtinuerat.     lam 

Act.  iii.  Sc.  4.  Non  hercle  verbis  dici  observavimus  supr.  xxiii.  40.  interdum 

potest  tantum,  quam  reipsa  navigare  a  Livio  dici  praetorem  eum  qui  cum 

incommodum  est.    Et  eodem  fere  mo-  j)raetorio  imperio  est,  quamvis  prae- 

do  idem,  Phorm.  Act.  ii.  Sc.  i.  Quo  turam  non  gerat.  Crev. 

magis  novi,  tanto  saepius.  Crev.  3  Quibus  senatus~\    cf.  Su^^r.  xxiii. 

■2  Praetoribus  prioris  anni,  M.  lu-  25. 
7U0  . . .  P.  Sempronio]  M.  lunio  prae- 


LIB.  XXVI.    CAP.  2.  283 

ctiam  utrorumquc  ignomiiiiuc  cst,  iic  in  o])pidishibcrnarcnt,  TT.  C.  541. 
ncvc  hibcrna  propius  ullam  urbcm  dcccm  iniUiljus  passuum  ■'^-  ^-  ^*'* 
acdilicarcnt.     L.  CorncHo  in  Sardinia  duac  lcgioncs  datae, 
(juibus  Q.  Mucius  pracfucrat:  su])plcmcntum,  si  opus  cssct, 
consulcs  scribcre  iussi.     T.  OtaciHo  ct  M.  Valerio  SiciHac 
Gracciac(pic  ora  cum  lcgionibus  chissibusquc,  (piibus  ])rac- 
erant,  dccrctac.      Quin([uaginta  Gracci  cum  lcgione   una, 
centnm    SicuH    cum    (hiabus    lcgionibus    habcbant   navcs. 
Tribus  et  viginti  h^gionibus  Romanis  co  anno  bcUum  terra  23.  Legio- 
mari(|uc  cst  gcstum.  '"^**- 

Princi])io  eius  anui  quimi  de  Hteris  L.  Marcii  rcfcrrctur,       2. 
res  gcstae  magnificac  senatui  visae :  tituhis  honoris,  quod  Littjae  L. 
im])crio,  non  ])0])uH  iussu,  non  ex  auctoritatc  Patrum  dato,  ^    '^'^"" 

*  Propractor  scnatui,'  scripscrat,  magnam  ])artem  hominum 
oifendebat.     Rcm  maH  cxem]iH  essc,  impcratorcs  lcgi  ab 

4  exercitibus :  ct  soHenne  aus]iicatorum  comitiorum  iu  castra 
et  provincias,  ])rocul  ab  lcgibus  mjigistratibus(]uc,  ad  miH- 
tarcm  tcmcritatcm  transferri.  Et,  (]uum  (juidam  referendura 
ad  senatum  ccnscrent,  mcHus  visum  difFcrri  cam  consuka- 
tionem,  doncc  proficiscerentur  cquitcs,  qui  ab  Marcio  Hteras 
attulcrant.  Rescribi  dc  frumcnto  ct  vcstimentis  cxercitus 
placuit :  'cam  utramquc  rcm  curac  forc  senatui:'  ascribi 

5  autem,  '  Pro])ractori  L.  Marcio,'  non  ])lacuit ;  nc  id  i]^sum, 
quod  consukationi  rcHqucraut,  ]iro  praciudicato  fcrret. 
Dimissis  equitibus,  dc  nuHa  re  ])rius  consules  retulerunt, 
omniumc]ue  in  unum  sententiae  congruebant,  agendum  cum 
tribunis  plcbis  essc,  primo  quoque  tcmpore  ad  ]:)lebem  fer- 
rent,  quem  cum  imjierio  mitti  jjlaccrct  in  Hispaniam  ad 
eum  exercitum,  cui  Cn.  Sci]iio  imperator  praefuisset.  Ea 
res  cum  tribunis  acta  promulgataque  cst. 

Sed  aliud  certamen  occupaverat  animos.     C.  Sem])roniusCn.  Ful- 
Blaesus  die   dicta   Cn.  Fulvium,  ob  exercitum  in  Apulia ^i"^  '^ccu- 
amissum,  in  concionibus  vexabat :  '  multos  imperatorcs  te-  ^^  ^^' 
'  meritate  atque  inscientia  cxcrcitum  in  locum  ])raecipitem 
'perduxisse'   dictitans:    'ncmincm,  practer   Cn.  Fulvium, 
'  ante  corrupisse  omnibus  vitiis  legiones  suas,  quam  {)rode- 

*  ret.     Ita(]ue  vcre  dici  posse,  prius  eos  ])eriisse,  quam  vide- 

*  rent  hostem ;  nec  ab  Flannibale,  sed  ab  impcratore  suo, 
'  victos  esse.     Neminem,  quum  suftVcXgium  ineat,  satis  cer- 

6 '  nere,  cui  imperium,  cui  exercitum  permittat.  Quid  inter- 
'  fuisse  inter  Ti.  Sempronium  ?  Quum  ei  servorum  exercitus 


4  Sollenne   ampicatorum  comitio-  Ferret  idem  quod  acciperet. 

rum]    Sollenne   institutum,  quo   co-         6  Quid  interfuisse  inter  Ti.  Sem- 

mitia  auspicato  Romae  habebantur.  pronium']  Hoc  mancum  esse  iudicat 

Crev.  Crevier.     Ceterum  Bekker.   fide  ms. 

5  Xe  id  ipsum]    sc.  Utrum  ei  con-  Pal.  2.  inter  hunc  et  Ti.  Scmpronium 
cederet  senatus  propraetoris  titulum.  reponit,  quod  Gebhardus  probat. 


284 


TITI  LIVII 


U.  C.  541 
A.  C.  211 


3. 

Se  defen- 
dit. 


'  datus  esset,  brevi  effecisse  disciplina  atque  imperio,  ut 
'  nemo  eorum  generis  ac  sanguinis  sui  memor  in  acie  esset, 
'praesidio  sociis,  hostibus  terrori  essent:   Cumas,  Beneven- 

*  tum,  aliasque  urbes  eos  velut  e  faucibus  Hannibalis  ereptas 

*  populo  Romano  restituisse.  Cn.  Fulvium  Quiritium  Ro- 
'manorum  exercitum,  honeste  genitos,  liberaliter  educatos, 

*  servilibus  vitiis  irabuisse :  ergo  effecisse,  ut  feroces  et  in- 
'  quieti  inter  socios,  ignavi  et  imbelles  inter  hostes  essent, 

*  nec  impetum  modo  Poenorum,  sed  ne  clamorem  quidem  7 
*sustinere  possent.     Nec,  hercule,  mirum  esse,  milites  in8 

*  acie  non  stetisse,  quum  primus  omnium  imperator  fugeret. 
'  Magis  mirari  sc,  aliquos  stantes  cecidisse,  et  non  omnes 

*  comites  Cn.  Fulvii  fuisse  pavoris  ac  fugae.  C.  Flaminium, 
'  L.  Paulhim,  L.  Postumium,  Cn.  ac  P.  Scipiones  cadere  in 
'  acie  maluisse,  quam  deserere  circumventos  exercitus :   Cn. 

*  Fulvium  prope  unum  nuntium  deleti  exercitus  Romam 
'redisse.     Facinus  indignum  esse,  Cannensem  exercitum, 

*  quod  ex  acie  fugerit,  in  Siciham  deportatum,  ne  prius  inde 
'  dimittatur,  quam  hostis  ex  Italia  decesserit,  et  hoc  idem 
'  in  Cn.  Fulvii  legionibus  nuper  decretum :  Cn.  Fulvio 
'  fugam  ex  proeho,  ipsius  temeritate  commisso,  impunitam 
'  esse :    et  eum  in  ganea  histrisque,  ubi  iuventam  egerit, 

*  senectutem  acturum :  milites,  qui  nihil  ahud  peccaverint, 
'  quam  quod  imperatoris  similes  fuerint,  relegatos  prope  in 
'exsihum,  ignominiosam  pati  mihtiam.  Adeo  imparera 
'  hbertatera  Romae  diti  ac  pauperi,  honorato  atque  inhono- 
'rato  esse.'     Reus  ab  se  culpam  in  mihtes  transferebat : 

*  Eos  ferociter  pugnam  poscentes  productos  in  aciem,  non 

*  eo,  quo  voluerint,  quia  serura  diei  fuerit,  sed  postero  die, 
'  et  tempore  et  loco  aequo  instructos,  seu  famara  seu  vim 
'hostium  non  sustinuisse.  Quum  effuse  oranes  fugerent, 
'  se  quoque  turba  ablatum ;  ut  Varronem  Cannensi  pugna, 

*  ut  muhos  ahos  imperatores.     Qui  autem  solum  se  restan- 

*  tem  prodesse  reipubhcae,  nisi  si  mors  sua  remedio  pubhcis 
'cladibus  futura  esset,  potuisse?  Non  se  inopia  commeatus, 
'non  in  loca  iniqua  incaute  dcductura,  non  agraine  inex- 
'  plorato  euntem  insidiis  circuraventura.  Vi  aperta,  arrais, 
'  acie  victum:  ncc  suorum  aniraos,  nec  hostiura,  in  potestate 
'  habuisse.     Suura  cuique  ingenium  audaciam  aut  pavorem 

*  facere.'   Bis  est  accusatus,  pecuniaque  anquisitum.    Tertio,  9 


7  Nec  impetum  modo]  Et  impe- 
tum  Poenorum  non  modo  sustinere 
non  possent.  Plerumqiic  Livius  post 
has  voces  non  modo  supprimit  non, 
ubi  in  sequenti  membro  reperitur  ne 
,  .  .  quidem.  Exempla  alibi  collegi- 
mus.  Crev. 

8  Milites  in  acie  non  stetisseli  Duas 


postremas  voces  Bekker.  delet,  ut 
quae  in  plur.  codd.  non  exstent :  sed 
vocem  aliquam,  e.  g.  cessisse,  quam 
ante  milites  reponit  Gronov.,  deside- 
rari  plane  liquet. 

9  Pecuniaque  ajiquisitum'}  Anqui- 
rere  proprie  idem  est  ac  quaerere, 
sive   inquirere.      Hic  de   eo   dicitur 


LIB.  XXVI.    CAP.  4.  285 

tcstibus  (Litis,  (|uuiii,  pnictcniuiun  (|U(k1  otnnihus  probris  U.  C.  541. 
onerabatur,  iiu'ati  |K'rinuIti  (liccrcnt,  tiigac  pavoriscjuc  ini-''^-  ^-  '"• 
tiuni  a  practorc  ortnin  ;  ab  co  dcsortos  militcs,  (juuni  haud 
vanum  timorcm  ducis  crcdercnt,  tcrgu  dedissc ;  tanta  ira 
acccnsa  est,  ut  capite  an(]uirenduni  concio  succlamarct. 
Dc  eo  quo(jue  novum  certamcn  ortum.  Nam,  quum  trihu- 
nus    his    ]K'cunia   an{|uisissct,   tcrtio    ca])itis   sc   an(juircre 

idiceret;  trihuni  ])lel,'is  a})pcllati,  'collcf^ac,'  negarunt,  'se 
*  in  mora  essc,  quo  minus,  ([uod  ci  morc  maiorum  j)ermis- 

2'sum  csset,  seu  lcgibus,   seu  moribus  mallet,   anquireret, 
'quoad  vcl  ca])itis,  vel  ])ccuniae  iudicasset  jjrivato.'     1'um 

3  Sempronius,  '  j)crducllionis  se  iudicarc  Cn.  Fulvio,'  dixit, 

4diemque  comitiis  ab  C  Calj)urnio  j)raetorc  urbis  ])ctit. 
Inde  alia  s])cs  ah  reo  tcntata  est :  si  adesse  in  iudicio  Q. 
Fulvius  frater  possct,  florcns  tum  ct  fama  rerum  gestarum, 
et  jiroj)inqua  s])e  Ca])uae  potiundae.  Id  quum  ])er  litcras  it  in  exm- 
miserahilitcr  j)ro  fratris  ca]:)ite  scrijitas  pctissct  Fulvius,  ne-''"°i- 
gassentque  Patres  e  repuhlica  csse,  ahscedi  a  Caj)ua ;  post- 
quam  dies  comitiorum  adcrat,  Cn.  Fulvius  exsulatum  Tar- 

5  quinios  ahiit.     Id  ei  iustum  cxsilium  csse,  scivit  j)lebs. 

Intcr  lia(>c  vis  omnis  helli  vcrsa  in  ('aj^uam  crat.      Obsi-       4. 
dehatur  tamcn  acrius,  quam  oj)pugnahatur :  ncc  aut  famcm  C^^-ipuae 
tolerare  servitia  ac  j)lcbs  ])oterant,  aut  mittere  nuntios  ad  '^^l''"^  °'^' 
Ilannibalem  ])er  eustodias  tam  artas.    Inventus  est  Numida, 
qui,  acccjitis  litcris,  cvasurum  se  professus,  ut  promissum 
praestaret,  pcr  media  Romana  castra  nocte  egressus,  spem 
accendit    Camjianis,    dum    aliquid   virium   supcresset,    ab 
omni  parte  cruptioneni  tentaiuli.     Cetcrum  in  multis  certa-  Equestria 

6miiiibus  equestria  j^roelia  feriiic  jirosjiera  faciebant ;  pedites  proeliapro- 
superabantur.     Sed  nequaquam  tani  laetum  vincere,  quani  pan"^, 
triste  vinci  ulla  parte  erat  ab  obsesso  et  prope  expugnato 
hoste.     Iiiita  tandem  ratio  est,  ut,  quod  virihus  deerat,  arte 


qui  accusiit.    A nquiril  ighur  pecunia  isse,  ut  pecimia  lueret,   censet  Cre- 

is  qui  postulat,  ut  reus  pecuniae  dam-  vier. 

netur.     Capite  anquirit  is  qui  postu-  3  Se  iudicare}  ludicare  dicitur,  non 

lat,  ut  reus  damnetur  capitis.     Sed  modo  qui  pronuntiat   et   sentcntiam 

observandum  capite  non  semper  de-  fert,    verum    quoque  qui   accusat   et 

signari   vitam,  sed    interdum   statum  diemalicui  dicit.  cf.  Muret.  Var.Lect. 

tantummodo   eius   qui    in   discrimen  xiv.  r6.  et  supr.  i.  26. 

vocatur.  Crev.     Capite  enim  anqui-  4  Diemque  camitiis]  Perduellio  iu- 

situs,  si  daninatus  esset,  deminutio-  dicabatur   comitiis   centuriatis,    quae 

nem  capitis  patiebatur,  et  deterioris  tribunus  habere  non  poterat.     Ideo  a 

iuris  fiebat.  praetore  urbano  diem.  comitiis  petit. 

1  Collegae,negarunt,se  in  mora  es-  Idem  reperies  factum  in  simili  causa, 
se~\    Negarunt   se   impedimento  esse  infr.  xliii.  16.  Crev. 

coUegae  suo.  Crev.  5  lustum  exsilium]  Legitimum  ex- 

2  Seu  legibus,  seu  moribus  mallet]  silium.    cf.  supr.  i.  60.  Niebhr.  ii.  n. 
Leges  capite  damnasse  imperatorem,  129. 

qui    exercitum   sua  culpa   amisisset ;  6  Pedites  superabantur]  Pedite  ex 

sed  moribus,  sive  usu,  institutum  fu-  coniect.  Gronov.  reposuit  Bekker. 


286  TITI  LIVII 

U.  C.  S4i,aequaretur.     Ex  omnibus  legionibus  electi  sunt  iuvenes, 

A,  C.  2ii.j^^jj^jjjjg  vigore  ac  levitate  corporum  veloces:    iis  parmae 

breviores,  quam  equestres,  et  septena  iacula  quaternos  longa 

pedes  data,  praefixa  ferro,   quale  hastis  velitaribus  inest.  7 

Eos  singulos  in  equos  suos  accipientes  equites  assuefecerunt, 

et  vehi  post  sese,  et  desiUre  perniciter,  ubi  signum  datum 

esset.     Postquam  assuetudine  quotidiana  satis  intrepide  vi- 

sum  est  fieri,  in  campum,  qui  medius  inter  castra  murum- 

que  erat,  adversus  instructos  Campanorum  equites  proces- 

serunt:  et,  ubi  ad  coniectum  teli  ventum  est,  signo  dato 

velites  desihunt.     Pedestris  inde  acies  ex  equitatu  repente 

in  hostium  equites  incurrit:    iaculaque  cum  impetu  aha 

super  aha  emittunt.     Quibus  plurimis  in  equos  virosque 

passim  coniectis  permultos  vulneraverunt :  pavoris  tamen 

phis  ex  re  nova  atque  inopinata  iniectum  est,  et  in  percul- 

sum  hostem  equites  invecti,  fugam  stragemque  eorum  usque 

ad  portas  fccerunt.     Inde  equitatu  quoque  superior  Ro- 

Velites  in  mana  res  fuit.     Institutum,  ut  velites  in  legionibus  essent.  8 

legionibus.  Auctorcm    peditum   equiti    immiscendorum   centurionem 

Q.  Navium   ferunt,    honorique    id  ei   apud   imperatorem 

fuisse. 

5.  Quum  in  hoc  statu  ad  Capuam  res  essent,  Hannibalem  9 

Hannibal    diversum  Tarentinae  arcis  potiundae  Capuaeque  retinendae 

m  Canipa-  trahebant  curae.     Vicit  tamen  rcspectus  Capuae,  in  quam 
niani  redit.  ,  .  ,        .  ^  .t,   ,     '         .^ 

omnmm  sociorum  nostumique  conversos  videbat  animos; 

documento  futurae,   qualemcunque   eventum   defectio   ab  1 

Romanis  habuisset.     Igitur,  magna  parte  impedimentorum 

relicta  in  Bruttiis,  et  omni  graviore  armatu,  cum  delectis 

peditum  equitumque,  quam  poterat  aptissimis  ad  maturan- 

dum  iter,  in   Campaniam  contendit.     Secuti  tamen  tam 

raptim  euntem  tres  et  triginta  elephanti.     In  valle  occulta 

7  Ferro,  quale  hastis  velitaribus  rorariorum  et  accensorum  ;  at  non 
inest]  De  velitum  institutione  hic  velites  proprie  dictos.  Si  quando  igi- 
agitur.  Quid  ergo  opus  est  observa-  tur  mentio  fit  velitum  prioribus  tem- 
re  velites  armatos  esse  hastis  velitari-  poribus,  ut  xxiv.  34.  intellige  veteri- 
bus?  Nimirum  hasta  velitaris  sumi-  bus  illis  levis  armaturae  militibus  ac- 
tur  universe  pro  hasta  missili :  quae  commodatum  esse  illud  nomen,  quod 
quidem  in  usu  fuit  et  ante  institutos  tamen  iis  proprio  sensu  non  compe- 
velites,  supr.  xxiv,  34,  et  post  ex-  tebat.  Haec  fusius  explicata  habes 
stinctos.  Crev,  apud  Lipsium,  de  Mil.  Rom.  iii.  i. 

8  Institiitum,  ut  velites  in  legioni-  Crev. 

bus  essent~\     Antea  iam  in  exerciti-  9  Hannibalem  diversum']    h,  e.  In 

bus  Romanis  levis  armaturae  milites  diversas  partes, 

erant,     Sed  levis  armatura  commune  i  Documento  futurae,  qualemcun- 

nomen  est,  cuius  plura  sunt  genera  que  eventum]     Propositae  in  exem- 

sive  partes,  ut  rorarii,  accensi,  de  qui-  plum  ac  documentum,  ut  ex  eventu 

bus  Livius  Ym.  8.  egit,  et  ii  qui  hoc  quem  Campanorum  ab  Romanis  de- 

loco  dicuntur  velites.     Vetus  ergo  il-  fectio  habuisset,  ceteri  omnes  populi 

la  levis  armatura  habuit  sagittarios,  iudicarent  utra  societas,  Romanorum- 

funditores,  iaculatores,  qui   videntur  ne  an  Hannibalis,  potior  esset,  Cb. 
comprehensi    fuisse  duplici    nomine 


LIB.  XXVT.    CAP.  r>.  2S7 

post  Tifjita  inoi»l(Mii  iniir.inciilem  (-apnao  conscdit.     Advc-  U.  (J.  541. 
niens  (jinini  castcUnm  (Jalaliam,  ])racsidiovi  jinlso,  ccpissct,  ^^'  ^*  ^"' 
in    circnniscdcntcs    Caiiuam    sc    vcrtit.       rracmissis    ante 
nuntiis  Capnani,  (pio  tcmporc  castra  Ilomana  aggressurns 
essct,  nt  eodcm  ct  illi,  ad  cruptioncm  parati,  portis  omnibns 
sese  effundcrent,  ingcntem  pracbnit  terrorem.     Nam  alia 
parte  ipsc  adortns  est ;  alia  Campani  omnes,  pedites  equi- Castra  Ro- 
tesque,  ct  cum  iis  Punicnm  praesidium,  cni  Bostar  ct  Ilanno  n'''"';i  'ig- 
praccrant,  crupit.     Koniani,  iit  in  rc  trcjjida,  ne  ad  nniiri' ^^anipani 
concurrcndo  partcm  alicpiid  indclcnsi  rclinqnercnt,  ita  intcr  (|uo(|ue 
se  copias  partiti  sunt.     A]).  C-laudius  ('ampanis,  rnlvius '''■'^"'Pi'"t. 
Hannibali  cst  o])]iositus.      C.  Ncro  pro]iractor  cum  e(juiti- 
bus  sextae  legionis  via,  (]uae  Sucssulam  fcrt ;   (J.  P  ulvius 
Flaccus   legatus   cum   sociali  e(]uitatu  constitit  e  rcgione 
Vulturni  amnis.     Proelium  nou   solito  modo  clamorc    ac 
tumultu  est  cocptum,   scd,  ad    alinm    virorum,  c(]uorum, 
armorum(]uc  sonuni,  disposita  iii  muris  Cam])anorum  im- 
bellis  multitudo  tantum  cum  acris  crc]iitu,  (]ualis  in  dcfcctu 
^lunae  silenti  nocte  cieri  solct,  edidit  clamorem,  ut  averteret 
etiam  pugnantium  animos.     Campanos  facile  a  vallo  A]ij)ius 
arcebat.     Maior  vis  ab  altera  ])arte  Fulvium,  Ilannibal  ct 
Poeni,  urgcbant.      Lcgio  ibi  sexta  loco  ccssit :   (]ua  ])ulsa, 
cohors  IIis])anorum  cum  tribus  cle])liantis  usque  ad  vallum 
pervasit:    ruperatquc    mediam  aciem    Ilomanorum,   et  in 
ancipiti  sj)c  ac  j)criculo  crat,  utrum  in  castra  perrumj)cret, 
an  intercluderetur  a  suis.      Quem  j)avorem  legionis  pericu- 
lumque  castrorum  Fulvius  ubi  vidit,  Q.  Navium  primores- 
que  alios  centurionum  hortatur,  '  ut  cohortcm  hostium  sub 
vailo    j)ugnantem    invadant.     'In   summo   discrimine  rem 
'verti:  aut  viam  dandam  iis  esse,  et  minore  conatu,  quam 
'  condensam  aciem  rupissent,  in  castra  irrupturos :  aut  con- 
'  ficiendos  sub  vallo  esse.     Nec  magni  certaminis  rem  fore: 
'paucos  esse,  et  ab  suis  interchisos;  et  quae,  dum  paveat 
'  Romanus,  interrupta  acies  videatur,  eam,  si  se  utrimque 
'  in  hostem  vertat,  ancipiti  pugna  medios  circumventuram.' 

3  Navius  ubi  haec  imperatoris  dicta  accej^it,  secundi  hastati 
signum  ademptum  signifero  in  hostes  infert ;  iacturum  in 
medios  eos  minitans,  ni  se  propere  sequantur  milites,  et 
partem  capessant  pugnae.  Ingens  corpus  erat,  ct  arma 
honestabant ;  et  sublatum  alte  signum  converterat  ad  spe- 
ctaculum  cives  hostesque.    Ceterum,  postquam  iam  ad  signa 

4  pervenerat  Hispanorum,  tum  un(Hque  in  eum  tragulae  con- 
iectae,  et  prope  tota  in  unum  acies  versa:  sed  neque 
hostium  multitudo,  neque  telorum  vis  arcere  impetum  eius 

■2  Ut  averteret  etiain  pugnantium        3  Secundi  hastati}  sc.  Secundi  ma- 
animos}  Adverteret  ex  coniect.  Mu-     nipuli  hastatorum. 
reti  reposuit  Bekkcr,  4  Tragnlae}  cf.  Supr.  xxi.  7. 


288  TITI   LIVII 

U.C.  54i.viri  potuerunt.  Et  M.  Atilius  legatus,  primi  principis  ex  5 
A,  C.  2n-eadem  legione  signum  inferri  in  cohortem  Hispanorum 
coegit.  Et,  qui  castris  praeerant,  L.  Porcius  Licinus  et  T. 
Popillius  legati  pro  vallo  acriter  propugnant,  elephantosque 
transgredientes  in  ipso  vallo  conficiunt.  Quorum  corpori- 
bus  quum  oppleta  esset  fossa,  velut  aggere  aut  ponte  iniecto, 
transitum  hostibus  dedit.  Ibi  per  stragem  iacentium  ele- 
Repulsi  in  phantorum  atrox  edita  caedes.  Altera  in  parte  castrorum 
urbem  i^m  impulsi  erant  Campani  Punicumque  praesidium,  et  sub 
ampani.  j^^^  porta  Capuae,  quae  ad  Vukurnum  fert,  pugnabatur: 
neque  tam  armati  irrumpentibus  Romanis  resistebant,  quam 
quod  porta,  balhstis  scorpionibusque  instructa,  missihbus6 
procul  hostes  arcebat.  Et  suppressit  impetum  Romanorum 
vulnus  imperatoris  Ap.  Claudii :  cui,  suos  ante  prima  signa 
adhortanti,  sub  laevo  humero  summum  pectus  gaeso  ictum  7 
est.  Magna  tamen  vis  hostium  ante  portam  est  caesa: 
Hannibal  ccteri  trepidi  in  urbem  compulsi.  Et  Hannibal,  postquam 
recipit  si-  cohortis  Hispanorum  stragem  vidit,  summaque  vi  castra 
hostium  defendi,  omissa  oppugnatione,  recipere  signa,  et 
convertere  agmen  peditum,  obiecto  a  tergo  equitatu,  ne 
hostis  instaret,  coepit.  Legionum  ardor  ingens  ad  hostem 
insequendum  fuit :  sed  Flaccus  receptui  cani  iussit ;  satis 
ad  utrumque  profectum  ratus,  ut  et  Campani,  quam  haud 
mukum  in  Hannibale  praesidii  esset,  et  ipse  Hannibal  sen- 
tiret.  Caesa  eo  die,  qui  huius  pugnae  auctores  sunt,  octo 
milha  hominum  de  Hannibahs  exercitu,  tria  ex  Campanis 
tradunt:  signaque  Carthaginiensibus  quindecim  adempta, 
duodeviginti  Campanis.  Apud  ahos  nequaquam  tantam 
molem  pugnae  inveni,  plusque  pavoris,  quam  certaminis, 
fuisse :  quum  inopinato  in  castra  Romana  Numidae  Hispa- 
nique  cum  elephantis  irrupissent;  elephanti,  per  media 
castra  vadentes,  stragem  tabernaculorum  ingenti  sonitu  ac 
fugam  abrumpentium  vincula  iumentorum  facerent;  frau- 
dem  quoque  super  tumuhura  adicctam,  immissis  ab  Han- 
nibale,  qui  (habuit  ahquot)  gnari  Latinae  hnguae  iuberent 
consuhim  verbis,  quoniam  amissa  castra  essent,  pro  se 
quemque  mihtum  in  proximos  montes  fugere :  sed  eam  ce- 
leriter  cognitam  fraudem,  oppressamque  magna  caede  hos- 
tium ;  elephantos  igni  e  castris  exactos. 

Hoc   ukimum  (utcunque  initum   finitumque  est)  ante 
deditionem  Capuae  proehum  fuit.     Medixtuticus,  qui  sum-  8 

5  Primi  pri^icipis]    Primi  princi-         7  Gaeso  ictnm  estj;    Gaesum  pro 
pum  manipuli.    cf.  supr.  xxv.  14.  prie  telum  Gallicum  erat,  forsan  si- 

6  Scorpio7iil>nsque]  Huius  machi-  mile  verutro,  certe  missile.    cf.  supr. 
nae  quae  spicula  aliaque  missilia  mit-  viii.  8.  Doer. 

tebat,  descriptionem  uberiorem  dedit         8  Medixtuticus]     cf.  Supr.    xxiii. 
Ammian.  Marcell.  xxiii.  4.   cf.  supr.     35. 
xxiv.  34. 


JJH.   XXVI.   CAV.  7.  2H9 

mus    runo;istr;itiis    aj)u<l   ('anij)auos   est,  co    anno    Soj)j)ius  (f.  C.  54^. 
IjCsius  rrat,  loro  ol^scuro  tc'iiui(|uc  fortuna  ortus.     Matrcm 'V  ^':  2"- 

9cius  quoiulam,  pro  jnipiJlo  co  |)rocurantcm  familiare  ostcn- j^ei'/^,'"^,,;. 
tum,  quum  respondissct  harusjicx,  summum  quod  cssct  im-<iixtuticus 

1  perium  (Lapnac,  perventurum  ad  eum   |)uerum,   nihil  ad^*''"""- 
eam  sjiciu  aguosccntcm,  dixissc  fcrunt,  '  Nac  tu  jx>rditas  res 
'  Cainj)au()rum  narras,  iibi  summus  honos  ad  filiuni  mcum 

2 'jicrvcnictl'  Ea  ludificatio  vcri  ct  ijisa  in  vcruin  vcrtit. 
Nam  quuiu  famc  fcrrocjuc  urgcrentur,  nec  spes  ulla  super- 
cssct,  iis,  qui  nati  in  spcm  honorum  erant,  honorcs  dctrec- 
tantibus;  Lcsius,  cjucrendo  dcsertam  ac  proditam  a  primo- 
ribus  Capuam,  summum  magistratum  ultimus  omnium 
Campanoriun  ccj)it. 

(Jetcrum  llaniiibal,  ut  ncc  hostes  elici  anij)liiis  ad  puo;nam  7, 
vidit,  nec  pcr  castra  corum  pcrrnmpi  ad  (^apuam  possc,  nc 
suos  quocjuc  commeatus  intcrcludcrcnt  novi  consules,  abs- 
cedere  irrito  inccpto,  et  movcre  a  Capua  statuit  castra. 
Multa  sccum,  quonam  inde  irc  pcrgcrct,  volvcnti  subiit 
animum  impetus,  caput  ipsum  bclli  Romam  petendi:  cuius 
rei  semper  cu])itac  praetermissam  occasionem  post  Cannen- 
sem  pnp;nam  ct  alii  vulgo  fremebant,  et  ipsc  non  dissimula- 
bat.  '  Nccopinato  pavorc  ac  tumultu,  non  essc  dcspcran-  iiannibal 
*dum,  ahquam  partcm  urbis  occupari  posse  ;  et,  si  Roma  in  Komam 
'discriminc  essct,  Capuam  extemjilo  omissuros  aut  ambo  J'^^'^''^ ''^^' 
'  impcratores  Romanos,  aut  alterum  ex  iis :  et,  si  divisissent 
*  copias,  utrumque  infirmiorem  factum  aut  sibi,  aut  Cam- 
'  panis,  bene  gerendac  rei  fortunam  daturos  essc'  Una  ea 
cura  angebat,  nc,  ubi  absccssissct,  cxtcmplo  dcderentur 
Campani.  Numidam  promptura  ad  omnia  audenda  donis 
pellicit,  ut,  litcris  acceptis,  specie  transfugae  castra  Romana 
ingressus,  altera  parte  Capuam  clam  pervadat.  Literae 
autem  erant  adhortatione  plenae.  '  Profectionem  suam, 
'quae  salutaris  ilhs  foret,  abstracturam  ad  defendendam 
'  Romam  ab  oppugnanda  Capua  duccs  atque  exercitus 
'  Romanos.  Ne  desponderent  animos :  tolcrando  paucos 
'  dies  totam  soluturos  obsidionem.'  Inde  navcs  in  flumine 
3  Vulturno  comprehensas  subigi  ad  id,  quod  iam  ante  prae- 
sidii  causa  fecerat,  castellum  iussit.     Quarum  ubi  tantam 


9  Procuraniem    fainiliare    osleii-  men  verum  eventu  comprobatum  est: 

lum]  Dum  sacrum  facit  expiandi  ali-  si  quidem  Lesius  summum  imperium 

cuius  ostenti  causa,  quod  puero  domi  Capuae  tenuit.    Sed  et  ipsa  illa  ludi- 

oblatum  fuerat.  Crev.  ticatio  veri  vaticinii  in  verum  quoque 

1  iVihil  ad  eam  spem}  Nihil  in  sua  vertit.  Tum  enim  Lesius  ad  sum- 
aut  filii  sorte,  quod  ad  talem  spem  mum  Capuae  magistratum  evectus 
pertineat.  est,  quum  perditae  et  deploratae  res 

2  Ea  ludificatio  veri  et  ipsa  in  re-  Campanorum  erant.  Crev. 

r7im  vertit]    Ludificata  fuerat  Lesii  3  Subigi   ad  irf]    sc.  Remigiorum 

mater  responsum  haruspicis,  quod  ta-  ope,  ut  monet  Gronov. 

VOL.  IL  U 


290  TITI   LIVII 

U.  C.  54i.copiam  esse,  ut  una  nocte  traiici  posset  exercitus,  allatum 

A.  C.  2ii.ggj^  cibariis  decem  dierum  praeparatis,  deductas  nocte  ad 

fluvium  legiones  ante  lucem  traiecit. 

8.  Id  pi'iusquam  fieret,  ita  futurum  compertum  ex  transfugis,  4 

Fulvius   Flaccus  senatui   Romam  quum    scripsisset,  varie 

Variae  in    hominum  animi  pro  cuiusque  ingenio  affecti  sunt.     Ut  in 

8™^"!'      ^^  ^^^^  trepida,  senatu  extemplo  vocato,  P.  Cornelius,  cui 

'  Asinae  cognomen  erat,  omnes  duces  exercitusque  ex  tota 

Italia,  neque  Capuae,  neque  ullius  alterius  rei  memor,  ad 

urbis  pracsidium  revocabat.     Fabius  Maximus,  abscedi  a 

Capua,  terrerique  et  circumagi  ad  nutus  comminationesque 

Flannibalis,  flagitiosum  ducebat.     '  Qui  ad  Cannas  victor 

'  ire  tamen  ad  urbem  ausus  non  esset,  eum,  a  Capua  repul- 

*sum,  spem  potiundae  urbis  Romae  cepisse  ?  Non  ad  Ro- 

'  mam  obsidendam,  sed  ad  Capuae  liberandam  obsidionem,  5 

*  ire.     Romam  cum  eo  exercitu,  qui  ad  urbem  esset,  lovem, 

'foederum  ruptorum  ab  Hannibale  testem,  deosque  alios 

'  defensuros  esse.'     Has  diversas  sententias  media  sententia 

P.  Valerii  Flacci  vicit :  qui,  utriusque  rei  memor,  imperato-  6 

ribus,  qui  ad  Capuam  essent,  scribendum  censuit,  '  Quid 

'  ad  urbem  praesidii  esset ;  quantas  autem  tlannibal  copias 

'duceret,  aut  quanto  exercitu  ad  Capuam  obsidendam  opus 

'  esset,  ipsos  scire.     Si  et  Romam  e  ducibus  alter,  et  exerci- 

'  tus  pars  mitti  posset,  ut  ab  reliquo  et  duce  et  exercitu 

'  Capua  rectc  obsideretur ;  inter  se  compararent  Claudius 

'  Fulviusque,  utri  obsidenda  Capua,  utri,  ad  prohibendam 

Fulviusa    '  obsidione  patriam,  Romam  veniundumesset.'  Hocsenatus- 

Capua  Ro-  consuUo  Capuam  perlato,  Q.  Fulvius  proconsul,  cui,  collega 

mam  evo-  ,  ^  i-ii  •i--i 

catur.  ex  vulnere  acgro,  eundum  Romam  ei'at,  c  tribus  exercitibus 
mihte  electo,  ad  quindecim  millia  peditum,  mille  equites, 
Vulturnum  traducit.  Inde  quum  Hannibalem  Latina  via 
iturum  satis  comperisset,  ipse  per  Appiae  municipia,  quae- 
que  propter  eam  viam  sunt,  Setiam,  Coram,  Lanuvium 
praemisit,  ut  comrmeatus  paratos  et  in  urbibus  haberent,  et 
ex  agris  deviis  in  viam  proferrent,  praesidiaque  in  urbes 
contraherent,  ut  sua  cuique  respubhca  in  manu  esset.  7 


4  Id .  ,  .  compertum  ex  transfngis,  qui  ad  urbem  esset,  defensam  fuisse 

Fulvius  Flaccns  senatni  .  .  .  quum  memorat.     Utrius  jjotior  sit  fides,  Po- 

scripsisset]   Polybius  in  tota  hac  nar-  lybii  an  Livii,  non  decernimus.     Sed 

ratione,  quae  libro  eius  ix.  habetur,  eos  in  re  tam  clara  tamque  illustri 

multum   a  Livio  discrepat.     Neque  tantopere  dissentire  vehementer  mi- 

enim  Romanos  ante  comperisse  con-  ramur.  Crev. 

silium  Hannibalis  scribit,  quam  Poe-  5  Liberundam  obsidionem}     Simi- 

nus  traieeto  Anienem  exercitu  qua-  lem  locutionem  apud  nostrum  iHfr. 

draginta  stadiis  ab  urbe  castra  posue-  xxxvi.  25.  invenies. 

rit.     Tum  nihil  omnino  dicit  de  Ful-  6  Utriusque  rei}  Et  obsidendae  Ca- 

vio  a  Capua  revocato.     Romam  de-  puae  et  defendendae  Romae. 

nique  a  consulibus  eo  solo  exercitu,  7  Ut  sua  cuique  respublica]    Ut 


LIB.  XXVI.    CAP.  f>.  291 

Ilannihal,  qno  cllc  Vnlturnum  cst  transfrrcssns,  hand  U.  C.  54^. 
procnl  a  iiuniinc  castra  jiosuit.  Postcro  dic  practcr  Cales  ^-  <-'-^"- 
m  apjruni  Sidicinuni  ])crvcnit.     Ibi  dicm  unum  ])opulando       ^* 

Smoratns,  pcr  Sucssanum  Allifanumqnc  ct  (vasinatcm 
agrum  via  Latina  ducit.  Sub  Casinum  hidno  stativa  habita 
et  ])assim  ])()j)ulationcs  factae.  Inde,  praetcr  Intcramnam 
Aquinuin(|ue,  iu  Fregcllanum  agrum  ad  I>irim  iluvium 
vcntum :  ubi  intcrcisum  ])()ntcm  a  Frcgellanis  morandi 
itineris   causa   invenit.     Et    Fulvium  Vulturnus   tenuerat 

9  amnis,  navibus  ab  Ilannibale  incensis,  rates  ad  traiicicndum 
excrcitnm,  in  magna  inopia  matcriae,  aegre  com])arantcm. 
Traiceto  ratibus  excrcitu,  rcli(]uum  Fulvio  cxpcditum  iter, 
non  pcr  urbes  modo,  scd  circa  viam,  expositis  bcnigne 
commeatibus,  crat:  alacrcsque  milites  alius  alium,  ut  adde- 
ret  gradum,  memor  ad  dcfcndcndam  irc  patriam,  horta- 
bantur.  llomam  Fregellanus  nuntius,  diem  noctenKjuc 
itinere  continuato,  ingcntem  attulit  tcrrorcm.  Tumultuo- 
sius,  quam  allatum  crat,  cursus  hominum,  affingcntium  vana 
auditis,  totam  urbcm  conciverat.  Ploratus  nmlicrum  non  Tumultus 
cx  ])rivatis  solum  domibus  exaudicbatur  ;  sed  undique  ma-  Romae. 
tronae,  in  ])ublicum  elfusae,  circa  deum  delubra  discurrunt, 
crinibus  ]oassis  aras  verrcntes,  nisae  genibus,  supinas  manus 
ad  coelum  ac  dcos  tendcntcs,  orantcsque,  ut  urbem  Romanam 
e  manibus  hostium  eriperent;  matresque  Romanas  et  hberos 
parvos  inviolatos  servarent.  Senatus  magistratibus  in  foro 
praesto  est,  si  quid  consulere  vclint.  Alii  accipiunt  impe- 
ria,  disceduntque  ad  suas  quisque  officiorum  ])artes:  ahi 
offerunt  sc,  si  quo  usus  operae  sit.  Praesidia  in  arce,  in 
Capitolio,  in  muris,  circa  urbem,  in  monte  etiam  Albano 
atque  arce  Aesulana  ponuntur.  Inter  hunc  tumultum,  Q. 
Fulvium  proconsulem  profectum  cum  exereitu  a  Capua 

I  affertur ;  cui  ne  minueretur  imperium,  si  in  urbem  venisset, 
decernit  senatus,  ut  Q.  Fulvio  par  cum  consuhbus  im])erium 
esset.  Hannibal,  infestius  ])er]3opulato  agro  Fregellano 
propter  intercisos  pontes,  per  Frusinatem  Ferentinatemque 
et  Anagninum  agrum  in  Lavicanum  vcnit.  Inde  Algido 
Tusculum  petiit:  nec  receptus  moenibus,  infra  Tusculum 

1  dextrorsus  Gabios  descendit.     Inde  in  Pupiniam  exercitu 

imiuscuiusque  urbis  cives  suam  rem-  ut  Crevier.  monet. 

publicam  per  se  ipsi  tenerent  ac  tu-  9  Rates  ad  traiiciendum]  Intellige 

tari  possent.  Crev.  tignorum  inter  se  iunctorum  seriem. 

8  Per  Suessanum]    Ita  Cluverius  Doer. 

pro  \^ilg.  Suessularn.     Suessa  Aurun-  i  Cui  ne  minneretur']    Proconsu- 

ca  est  iuxta  Latinam  viam,  paullum  lem  enim  non,  nisi  extra  urbem,  im- 

ultra  oppidum  Cales  Romam  versus.  perium  habuisse  nionet  Sigon. 

AUifae  erant  quidem  ad  laevam  Vul-  2  InPupiniam'^  Supple,  regionem. 

tumi :  sed  fortasse  ager  Allifanus  ad  sc.  in   agrum    Pupiniae    tribus,   sive 

dextram  quoque  ripam  pertendebat.  Pupiniensem.     Eodem   plane  niodo 

u  2 


292  TITI   LIVII 

U.  C.  54i.demisso,  octo  millia  passmim  ab  Roma  posuit  castra.     Quo 

A.  C.  2ti.pj.opius  hostis  accedebat,  eo  maior  caedes  fiebat  fugientium, 

praecedentibus  Numidis :  pluresque  omnium  generum  at- 

que  aetatium  capiebantur. 

10.  In  hoc  tumultu  Fulvius  Flaccus,  porta  Capena  cum  ex- 

Fulvius      ercitu  Romam  ingressus,  media  urbe  per  Carinas  Esquilias  3 

'■'t™^'^^'^    contendit.     Inde  egressus,  inter  Esquilinam  Collinamque 

mam  iiigre-  portam  posuit  castra.     Aediles  plebis  commeatum  eo  com- 

ditur.         portarunt.     Consules  senatusque  in  castra  venerunt:   ibi 

de  summa  republica  consultatum.     Placuit,  consules  circa 

portas  Collinam  Esquilinamque  ponere  castra  :   C.  Calpur- 

nium  practorem  urbanum  Capitolio  atque  arci  praeesse :  et 

senatum  frcquentem  in  foro  contineri,  si  quid  in  tam  subitis 

Hannibal    rebus  consulto  opus  csset.     Inter  haec  Hannibal  ad  Anie- 

tria  millia  nQm  fluvium,  tria  miUia  passuum  ab  urbe,  castra  admovit. 

urbrca^tni  ^^^   stativis  positis,  ipse  cum   duobus  miUibus   equitum  a 

locat.         porta  Collina  usque  ad  Herculis  templum  est  progressus; 

Urbem  ob-  atquc,  unde  proxime  poterat,  moenia  situmque  urbis  ob- 

equitans     equitans  contemplabatur.    Id  eum  tam  licenter  atque  otiose 

contempla-  ^  ^  -^,  .    \.  .  ^        t>.  •  •   •  ^ 

txir,  lacere,  rlaccoindignum  visum  est.     Jtaque  immisit  equites, 

summoverique  atque  in  castra  redigi  hostium  cquitatum 
iussit.  Quum  commissum  prochum  esset,  consules  trans- 
fugas  Numidarum,  qui  tum  in  iVventino  ad  mihe  et  ducenti 
erant,  media  urbe  transire  Esquihas  iusserunt :  nuHos  apti- 
ores,  inter  convalles  tectaque  hortorum  et  sepulcra  aut 
cavas  undique  vias,  ad  pugnandum  futuros  rati.  Quos 
quum  ex  arce  Capitohoque  chvo  Pubhcio  in  equis  decur-4 
rentes  quidam  vidissent,  captum  Aventinum  conchimave- 
runt.  Ea  res  tantum  tumuhum  ac  fugam  praebuit,  ut,  nisi 
castra  Punica  extra  m-bem  fuissent,  effusura  se  omnis  pavida 
muhitudo  fuerit.  Tunc  in  domos  atque  in  tecta  refugie- 
bant :  vagosque  in  viis  suos  pro  hostibus  lapidibus  tehsque 
incessebant.  Nec  comprimi  tumuhus  aperirique  error  po- 
terat,  refertis  itineribus  agrestium  turba  pecorumque,  quae 
Summotus  repentinus  ])avor  in  urbem  compulerat.  Equestre  proehum 
Hanmbal.  gccundum  fuit,  summotique  hostes  sunt:  et,  quia  muhis 
locis  comprimendi  tumuhus  erant,  qui  temere  oriebantur, 
placuit,  omncs,  qui  dictatores,  consules,  censoresve  fuissent, 
cum  imperio  esse,  donec  recessisset  a  muris  hostis.  Et 
diei  quod  reliquum  fuit,  et  nocte  insequenti,  muhi  temere 
excitati  tumuhus  sunt,  compressique. 

Val.  Max.  iv.  4.  In  ageUo,  quem  in  4  Clwo  Publicio']    Edd.  plures  pu- 

Pupinin    habebat.    cf.  Niebhr.   i.   n.  blico,  sed  Publicio  legendum  censet 

Q/i.  Gronov.    quem     Bekker.      sequitur. 

3   Per  Carinas  Esquilias   conten-  lunge,  "quum  quidam  ex  arce  Capi- 

dit^   Per   eam   regionem    urbis  quae  tolioque  Numidas,  in  equis  cii\o  Pu- 

dicitur  C'arma<',   perrexit   ad   Eijqui-  blieio  decurrentes,  vidissent."  cf.  Varr. 

lias.  Crev.  de  L.  L.  32. 


h\n.   XXVI.    CAP.   11.  293 

Postcro  (lic   Iraiisgrcssus   Aniencm    Jlannibal    in  acicm  U.  C.  s^r. 
onmcs  copias  cdu.\it:    nec  Flaccus  consulcs^iuc  ccrlamcn '^-  c!  211." 
dctrcctavcrc.     Instructis  utrimque  cxcrcitihus  in  cius  pu-       11- 
gnac  casum,  in  (jua  urbs  Homa  victori  ])racmium  cssct,  imbcr  '""''■'"^'''« 
ingens  grandinc  mixtus  ita  utram(|uc  acicm  turbavit,  ut  vix  acil.rtcm- 
armis  rctcntis  in  castra  scse  rccc])crint,  nullius  rci  minorc,  l"'*'"^^''''!- 
quam  Iiostium,  mctu.     Et  postcro  dic  codcm  loco  acics  in-"''*' 
structas  cadcm  tcm])cstas  dircmit.      l;bi  rcccpissent  se  in 
castra,  mira  scrcnitas  cum  trancjuillitatc  oriebatur.     In  re- 
ligioucm   ea   res  apud   Poenos  versa  cst:    auditaque  vox 
llannibalis    fertur,    'Potiundae    sibi    urbis    Ilomac    modo 
mentem  non  dari,  modo  fortunam.'     Minucre  ctiam  sj)cm 
ems  et  aliac,  jiarva  magnatiuc,  rcs:  magna  illa,  quod,  quum  Supple- 
ipsc  ad  mocnia  urbis  Komac  armatus  scderct,  militcs  sub  P'^'"''"" 
vcxillis  in  sup])lcmcntum  IIis]ianiac  profcctosaudivit:  parva  „"^1^"'"'' 
autcm,  (juod  ])cr  cos  dics  cum  fortc  agrum,  in  quo  ipse  Ak™' in 
castra  habcrct,  venisse,  nihd  ob  id  dcminuto  prctio,  coo-ni-'J""'i=""''- 
tuni  cx  quodam  captivo  est.     Id  vcro  adco  supcrbum  atque  hiM^" 
indignum  visum,  cius  soH,  quod  i]isc  bcUo  captum  possidc- veniViio- 
rct  habcrctquc,  invcntum  llomac  cni])torem ;  ut,  cxtcmj^lo  ™*^^- 
vocato  ])raecouc,   tabcrnas   argcntarias,   quae    circa  forum 
Ilomanum  tunc  csscnt,  iusscrit  venire.     His  motus  ad  Tu-Receclit 
tiam  flu\ium   castra  retulit,  sex  millia  passuum  ab  nrbe.  Ilannibal. 
Indc  ad  lucum  Feroniae  pergit  ire,  templum  ea  tcmpestate 

5inclutum  divitiis.  Cajicnatcs  antiqui  accolae  eius  erant; 
primitias  frugum  eo  donaque  alia  pro  copia  portantcs,  mult() 
aur()  argcntoquc   id   cxornatum   habebant.      His    omnibus 

6d()nis  tum  s])oIiatum  templum.     Aeris  acervi,  quum  rudcra 

7  militcs  religione  intacti  iaccrcnt,  post  profectionem  Hanni- 
balis  magni  inventi.     Iluius  populatio  templi  haud  dubia 
mter  scriptores  est.     Coelius,  Romam  euntem  ab   Ereto 
devertisse  eo  Hannibalem,  tradit:  iterque  eius  ab  Reate,  Hannibalis 
Cutihisque,  et   ab   Amitcrno   orditur.     Ex    Campania   in  l''^'^""''» 
Samnium,  inde  in  Pelignos  pervenisse;   ]5raeterque  oppi-^*^'^' 

Sdum  Sulmonem  in  Marrucinos  transisse;  inde  Albensi  awro 
in  Marsos,  hinc  Amiternum,  Forulosque  vicum  venisse. 
Neque  ibi  error  est,  quod  tanti  excrcitus  vestigia  intra  tam 
brevis  aevi  memoriam  potuerint  confundi :  isse  enim  ea 
constat.     Tantum  id  interest,  veneritne  eo  itinere  ad  urbem, 

an  ab  urbe  in  Campaniam  redierit. 

5  Capenate.i  antif/ui  accolae']  An-  cusum  notant.    cf.  Varr.  do  L   L    :i4 
tiqui  coniecit  Walchius  pro  vulg.  ali-  7  Religione  intacti]    Ita  Walchius 
qui,  quod  mento  tantum  non  omni-  pro  communi  inducti;  verum  iacerent 
bus  cnticis  displicet.    Ceterum  Fero-  liic  idem,  quod  proiicerent,  sionificat 
niae  templum  in  agro  Capenate  sub  8  Albenm  ar/ro]  h.  e.  Agro°  qui  ad 
montem  Soractem  erat.  cf.  supr.  i.  30.  Albam  Fucentiam  in  Marsls  ad  sep- 

6  Rudera]   Rudus,  rodus,  et  rau-  tentrionale  laciis  Fucini  latus  sitam 
dus   aes   rude   infectum    et   nondum  pertinebat.    cf.  supr.  .x.  i. 


294  TITI   LIVII 

U,  C.  541.      Ceterum  non  quantum  pertinaciae  ad  premendam  obsi- 

^'  ?;,^"'dione  Capuam  Romanisfuit,  tantum  ad  defendendam  Han- 

j  -p,  ' .     nibali.     Namque  ex  Lucanis  in  Bruttium  agrum,  ad  fretum 

um.  vero  ac  Rhegium  eo  cursu  contendit,  ut  prope  repentino 

adventu  incautos  oppresserit.      Capua  etsi   nihilo  segnius 

obsessa  per  eos  dies  fuerat,  tamen  adventum  Flacci  sensit : 

et  admiratio  orta  est,  non  simul  regressum   Hannibalera. 

Inde  per  colloquia  intellexerunt,  rehctos  se  desertosque,  et 

spem  Capuae    retinendae  deploratam  apud   Poenos  esse. 

Accessit  edictum  proconsuhs  ex  senatusconsuho  propositum, 

vulgatumque  apud  hostes  :   '  Ut,  qui  civis  Campanus  ante 

Campano-  '  certam  dicm  transisset,  sine  fraude  esset.'     Nec  uha  factag 

rum  torpor  gg|.  ti-ansitio,  metu  magis  eos,  quam  fide,  continentc ;  quia 

tio.  maiora  in  defectione  dehquerant,  quam  quibus  ignosci  pos- 

set.     Ceterum   quemadmodum   ncmo  privato   consilio   ad 

hostem  transibat,  ita  nihil  salutare  in  medium  consulebatur. 

Nobihtas  rempubhcam  deseruerat,  neque  in  senatum  cogi 

poterant.     In  magistratu  autem  erat,  qui  non  sibi  honorem 

adiecisset,  sed  indignitate  sua  vim  ac  ius  magistratui,  quem 

gerebat,  dempsisset.     lam  ne  in  foro  quidem,  aut  pubhco 

loco,  principum  quisquam  apparebat:  domibus  inchisi  pa- 

triae  occasum  cum  suo  exitio  in  dies  exspectabant.     Summa 

curae  omnis  in  Bostarem  Hannonemque  praefectos  praesidii 

Punici  versa  erat,  suo,  non  sociorum,  periculo  sohicitos. 

Literae       Hi,   conscriptis  ad  Hannibalem  hteris,  non  hbere  modo,  i 

Bostanset  gg^j  etiam  aspere,  quibus,  'non  Capuam  solam  traditam  in 

Hannonis  i-ii  -t 

ad  Hanni-     mauum  hostiDus,  scd  se  quoque  et  praesidmm  m  omnes 
balem,        '  cruciatus  proditos,'  incusabant :   '  abiisse  eum  in  Bruttios, 

*  velut  avertentem  sese,  ne  Capua  in  ocuhs  eius  caperetur. 
'  At,  hercule,  Romanos  ne  oppugnatione  quidem  urbis  Ro- 
'  manae  abstrahi  ab  Capua  obsidenda  potuisse.  Tanto  con- 
'stantiorem  inimicum  Romanum,  quam  amicum  Poenum 
'esse.  Si  redeat  Capuam,  behumque  omne  eo  vertat,  et 
'se  et  Campanos  paratos  eruptioni  fore.  Non  cum  Rhe- 
'ginis,  neque  Tarentinis  behum  gesturos  transisse  Alpes. 
'  Ubi  Romanae  legiones  sint,  ibi  et  Carthaginiensium  ex- 
'ercitus  debere  esse.  Sic  ad  Cannas,  sic  ad  Trasimenum 
'  rem  bene  gestam ;  coeundo,  conferendo  cum  hoste  castra, 

*  fortunam  tentando.'  In  hanc  sententiam  hterae  conscriptae 
Numidis,  proposita  mercede  iam  professis  operam,  dantur. 
Hi  specie  transfugarum  quum  ad  Fhiccum  in  castra  venis- 
sent,  ut  inde  tcmpore  capto  abirent ;  famesque,  quae  tam 
diu  Capuae  erat,  nuhi  non  probabilem  causam  transitionis 

9  Sine  fraude  essef]  Ei  ne  fraudi  i    Hi,  conscriptis']     Pendet   quo- 

esset  defectio  Campanorum  ;    is  im-  dammodo  vox  hi,  nisi  forte  delendum 

munis  esset  ab  omni  et  noxa  et  poena,  sit  t6  q^dbus,  ut  iungantur  hi  incusa- 

Crev.  bant. 


LIB.  XXVI.    CAP.  13.  295 

faccrct,  miilicr  rc])ciUc  (^aui]t;u);i  iu  castra  vcnit,  scortuni  ij.  C.  541, 
transfugaruin  unius;  iiidicat([uc  iinjteralori  Itoniano,  Nu--'^- <^'-  ^"- 
niichis  Iraudc  coinjiosita  transissc,  litcrascjuc  ad  llannibalcm 

iferrc.  Id  unum  cx  iis,  qui  sibi  rcin  ajjcruissct,  argucre 
sese  paratam  csse.  Froductus  jirimo  satis  constantcr  igno- 
rarc  sc  mulicrcm  simulabat:  jiaullatim  dcin  convictus  veris, 
quum  tormciita  posci  ct  j>arari  vidcrct,  fassus  id  ita  esse. 

3Litcrnc(iuc  jirolatac;  ct  additum  ctiam  indicio,  ([uod  cela- 
batur,  ct  alios  spccic  transfuguruin  Nuinidas  vagari  in  cas- 
tris  Romanis,      Ili  su])ra  sc])tuaginta  coni])rcliensi,  ct  cmn 
transfugis  novis  mulcati  virgis,  manibus(juc  joraccisis,  (^a- 
puam  rediguntur.     Consj)ectum  tam  triste  supplicium  frc- 
git  animos   Camj)anorum.     Concursus  ad  curiam  poj)uli       13. 
factus  cocgit  Lesium  senatum  vocare :  et  primoribus,  qui  Senatns 
iam  diu   j)ublicis  consiliis  abcrant,  jiroj^alam  minabantur,  ^.^i|^"J|^'^^'_"^ 
nisi  vcnircnt  in  scnatuin,  circa  domos  corum  ituros  sc,  ettur. 
in  publicum  omncs  vi  cxtractnros  esse.     Is  timor  frcfjuen- 
tem  scnatum  magistratui   j:)raebuit.     Ibi  quum   ccteri  de  Vibii  Vir- 
lcgatis  mittendis  ad  imjjcratorcs  Romanos  agerent,  V^ibius  "i  oratio. 
Virrius,  qui  defcctionis  ab  Komanis  auctor  fuerat,  intcrro- 
gatus  sentcntiam,  negat,  '  cos,  qni  de  legatis  et  de  pace  ac 
'deditione  Io(]uantur,  mcminisse,  nec  quid  facturi  fucrint, 

*  si  llomanos  in  jiotcstate  liabuissent ;  nec  quid  ipsis  pati- 
4  *  endum  sit.     Quid  ?   vos,'    inquit,  '  eam   dcditionem  fore 

*  censetis,  qua  quondam,  ut  adversus  Samnites  auxilium  im- 
'petrarcmus,  nos  nostraque  omnia  Romanis  dedidimus? 
'lam  e  memoria  exccssit,  quo  tcmjiore,  et  in  qua  fortuna 
'a  populo  Romano  dcfcccrimus  ?  iam,  quemadmodum  in 
'defectione  jiraesidium,  quod  j)otcrat  emitti,  j)er  cruciatum 

5 '  et  ad  contumeliam  nccarimus  ?  quoties  in  obsidentes, 
'  quam  inimice  crupcrimus,  castra  oppugnarimus  ?     Hanni- 

*  balem  vocaverimus  ad  op])rimcndos  cos  ?  hoc  quod  recen- 
'  tissimum  est,  ad  oppugnandam  Romam  hinc  eum  miseri- 
'  mus  ?     Age  contra,  quae  illi  infcstc  in  nos  fccerint,  repe- 

*  tite :  ut  ex  eo,  quid  sperctis,  habeatis.  Quum  hostis 
'alicnigcna  in  Italia  esset,  et  Hannibal  hostis,  et  cuncta 
'bello  ardercnt,  omissis  omnibus,  omisso  ipso  Hannibale, 
'  ambo  consulcs  et  duo  consulares  exercitus  ad  Capuam  op- 

*  pugnandam  miscrunt.    Alterum  amium  circumvallatos  in- 

•2  Id  unuin\    Unum  esse  accusati-  4  Quid?  vos  ...  eam   dediiionem 

vum  a  verbo  arguere  pendeutem  fa-  fore  censetis,  qua'^  Talemne  fore  cen- 

cile  intelligitur.    Ceterum  locutio  ali-  setis  deditionem  quam  suadetis  nunc 

quem  aliquid  arguere  satis  insolens  fieri,  qualis  fuit  illa,  qua  quondam  . . . 

est.  Rascu.  De  illa  veteri  Campanorum  deditione 

3  Et  additum]   Et  indicio  ac  con-  vid.  nostnim,   supr.    vii.    30,   et   31. 

fessioni  de   literis   id  etiam  additnm  Crev. 

quod  primo  celatum   fuerat,  nempe  5  N^ecarimtis']  cf.  Supr.  xxiii.  7- 
alios  quoque  Numidas.  Crev. 


296 


TITI  LIVII 


U.  C.  641. 
A.  C.  211. 


clusosque  nos  fame  macerant,  et  ipsi  nobiscum  ultima 
pericula  ac  gravissimos  labores  perpessi,  circa  vallum  ac 
fossas  saepe  trucidati,  et  prope  ad  extremum  castris  exuti. 
Sed  omitto  haec.  Vetus  atque  iisitata  res  est,  in  oppu- 
gnanda  hostium  urbe  labores  ac  pericula  pati.  Illud  irae  6 
atque  odii  exsecrabihs  indicium  est.  Hannibal  ingentibus 
copiis  peditum  equitumque  castra  oppugnavit,  et  ex  parte 
cepit :  tanto  periculo  nihil  moti  sunt  ab  obsidione.  Pro- 
fectus  trans  VuUurnum  perussit  Calenum  agrum  :  nihil 
tanta  sociorum  clade  avocati  sunt.  Ad  ipsam  urbem  Ro- 
mam  infesta  signa  ferri  iussit:  eam  quoque  tempestatem 
imminentem  spreverunt.  Transgressus  Anienem  tria  mil- 
ha  passuum  ab  urbe  castra  posuit:  postremo  ad  moenia 
ipsa  et  ad  portas  accessit.  Romam  se  adempturum  iis, 
nisi  omitterent  Capuam,  ostendit :  non  omiserunt.  Feras 
bestias,  caeco  impetu  ac  rabie  concitatas,  si  ad  cubiha  et 
catulos  earum  ire  pergas,  ad  opem  suis  ferendam  avertas. 
Romanos  Roma  circumsessa,  coniuges,  hberi,  quorum  plo- 
ratus  hinc  prope  exaudiebantur,  arae,  foci,  deum  delubra, 
sepulcra  maiorum  temerata  ac  violata,  a  Capua  non  aver- 
terunt.  Tanta  aviditas  supphcii  expetendi,  tanta  san- 
guinis  nostri  hauriendi  cst  sitis.  Nec  iniuria  forsitan. 
Nos  quoque  idem  fecissemus,  si  data  fortuna  esset.  Ita- 
que  ([uando  ahter  diis  immortahbus  visum  est,  quum  mor- 
tem  ne  recusare  quidem  debeam ;  cruciatus  contumehas- 
que,  quas  sperat  hostis,  dum  hber,  dum  mei  potens  sura, 
effugere  morte,  praeterquam  honcsta,  etiam  leni,  possum. 
Non  videbo  Ap.  Claudium  et  Q.  Fulvium,  victoria  inso- 
lenti  subnisos,  ncque  vinctus  per  urbem  Romanam  tri-  7 
umphi  spcctaculum  trahar,  ut  deinde  in  carcere,  aut  ad 
pahim  dchgatus,  lacerato  virgis  tergo,  cervicem  securi  Ro- 
manae  subiiciam :  nec  dirui  incendique  patriam  videbo : 
nec  rapi  ad  stuprum  matres  Campanas,  virginesque,  et 
ingenuos  puei'os.  Albam,  unde  ipsi  oriundi  erant,  a  fun- 
damentis  prorucrunt,  ne  stirpis,  ne  memoria  originum  8 
suarum  cxstaret :  nedum  eos  Capuae  parsuros  credam,  cui 
infestiores,  quam  Carthagini,  sunt.  Itaque  c]uibus  ves- 
trum  ante  fato  cedere,  quam  haec  tot  tam  acerba  videant, 
in  animo  est ;  iis  apud  me  hodie  epulae  instructae  paratae- 
que  sunt.  Satiatis  vino  ciboque  poculum  idem,  quod  mihi 
datum  fuerit,  circumfcretur :  ea  potio  corpus  ab  cruciatu. 


6  lllud]  sc.  Quod  Romani  niiUa 
re  ab  obsidione  moti  essent. 

7  Sri/jnisos'\  h.  e.  Elatos,  ut  sui)r. 
XXV.  41.  Haniiihalem  snbnisum  incto- 
ria  Cunnensi. 

8  Ne  siirpis^    Non  minus  placeret 


ne  stirps,  quomodo  habent  vetustae 
editiones,  et  duo  mss.  unus  Grono- 
vio,  alter  nobis  inspectus.  Nisi  forte 
legendum  est  stirpes,  ut  infr.  xli.  8. 
antique  pro  stirps.  Crev. 


LIB.   XXVI.    CAP.  1.5.  297 

'aninnim  a  contiiineliis,  oculos,  aurcs,  a  vidcndis  audicndis-  (j.  c.  c.^i. 
'  (|uc  onuiihus  accrbis  indi<>;nis([uc,  (juac  niancnt  victos,  vin- ■^-  ^-  211. 
'  dicahit.  J*arati  crunt,  (|ui  niasijno  rogo  in  ])ropatulo  acdiurn 
'acccnso  corpora  cxaniina  iniiciant.  llaec  una  via  ct  ho- 
'  ncsta  et  libcra  ad  niortcni.  Et  ipsi  virtutcm  mirahuntur 
'hostcs,  et  llannihal  fortes  socios  scict  ah  se  desertos  ac 
'  ])ro(Utos  csse.' 

lianc  orationcm   Virrii  pUircs   audicrnnt  cuni   assensu,       14, 
(luani  tbrti  animo  id,  (juod  ])rohahant,  exsc^jui  ])otuerunt. 
Maior  pars  scnatus,  multis  sac])c  hcllis  cx])ertam  populi  Lcgati  ad 
Romani  clcmentiam  haud  diflfidentes  sihi  quocjuc  placahilcm  ^f"'"-  "i'»- 
fore,  legatos  ad  dcdendam  Jlomanis  Ca])uam  dccrcvcrunt,  **'' 
miscrunt(iuc.     Vihium    Virrium   scptcm    et  viginti  ferme  Virrius 
senatorcs  domum  sccuti  sunt,  c])ulati(|uc  cum  co ;  ct  cjuan-^"™  27. 
tum  facerc  ])otucrant,  alicnatis  mcntihus  vino  ah  immincntis'"''"'''^""''"'' 

1,  vencimm  omncs  sum])serunt:  nide  misso  con-sumit. 
vivio,  dextris  inter  se  datis,  ultimoquc  complexu,  collacri- 
mantes  suum  patriaeque  casum,  alii,  ut  codcm  rogo  crema- 
rentur,  manserunt;  alii  domos  digrcssi  sunt.  Imjjlctae 
cibis  vinoquc  vcnae  minus  cfficaccm  in  maturanda  morte 
vim  vcneni  fecerunt.  Itaquc  noctem  totam  ])lcrique 
eorum,  et  dici  inscquentis  ])artcm  quum  animam  cgissent ; 
omncs  tamcn,  priusquam  a])erircntur  hostihus  ])ortae,  ex- 
sjiirarunt. 

Fostero  die  porta  lovis,  quae  advcrsus  castra  Romana  Capuam 
erat,  iussu  proconsulis  ajDcrta  est.     Ea  intromissa  legio  una  '"Krediun- 

9et  duae  alac,  cum  C.  Fulvio  lcgato.  Is,  quum  omniuin  J^  ^^*""''' 
primum  arma  tclaquc,  quac  Capuae  erant,  ad  se  conferenda 
curasset,  custodiis  ad  omncs  portas  dispositis,  nc  quis  exire 
aut  cmitti  ]30ssct,  pracsidium  Funicum  com])rehendit, 
senatum  Campanum  ire  in  castra  ad  imperatorcs  Romanos 
iussit.  Quo  quum  venissent,  extemplo  his  omnihus  catenae 
iniectae,  iussique  ad  quaestores  deferre,  quod  auri  argenti- 
que  haherent.  Auri  pondo  septuaginta  fuit;  argenti  tria 
millia  pondo  et  ducenta.  Senatores  quinque  ct  viginti 
Cales  in  custodiam,  duodetriginta  Tcanum  missi :  qu(irum 
de  sententia  maxime  descitum  ah  Romanis  constahat.  De  1 5. 
supplicio  Campani  senatus  haudquaquam  inter  Fulvium 
Claudiumque  (lonveniebat.  Facilis  impetrandae  veniae 
Claudius,  Fulvio  durior  scntcntia  erat.  Itaquc  Ajipius 
Romam  ad  senatum  arhitrium  cius  rei  totum  rciicichat : 
percunctandi  etiam  acquum  cssc  ])otestatcm  fieri  Fatrihus, 

I  num    communicassent    consilia   cum    aliquibus    sociorum 

9  Dtiae  alae]  De  equitibus  socialis  i   Cum  aliquibus  sociorum  Latini 

exercitus  voeem  alas  hic  intelligen-  nominis  et  municipiorum^V-ATX.icwld.m 

dam  esse  docet  Crevier.,  et  Lipsium  et  ante  ultimam  vocem  adiecit  Geo- 

de  Mil.  Rom.  ii.  7.  testem  adhibet.     .  nov.     Ceterum  Niebhr.  ii.  n.  1^0,80- 


298 


TITI   LIVII 


U.  C.  541.  Latini  nominis  et  municipiorum :   et  num  ope  eorum  in  2 

A.  C.  211.  bello  forent  adiuti.     '  Id  vero  minime  comraittendum  esse/ 

Fulvius  dicere,  '  ut  sollicitarentur  criminibus  dubiis  socio- 

'  rum  fidelium  animi :  et  subiicerentur  indicibus,  queis,  ne- 

'  que  quid  facerent,  neque  quid  dicerent,  quicquam  unquara 

'pensi  fuisset.     Itaque   se  eara  quaestiouera  oppressurura 

'exstincturumque.'     Ab  lioc  sermone  quum  digressi  essent, 

et   Appius,   quamvis   ferociter   loquentem,    collegam,  non 

dubitarct,  tamen  litei-as  super  tanta  re  ab  Roma  exspecta- 

Senatores    turum ;  Fulvius,  ne  id  ipsum  impediraentura  incepto  foret, 

Campani    (Jimittens  praetoriuni,  tribunis  militum  ac  praefectis  socium  3 

secun  per-  .  .     '^     .     ,      .     ^       ...  .  i    i        •       i 

cutiuntiir.  impcravit,  uti  duobus  miliibus  equitum  delectis  denuntia- 
rent,  ut  ad  tertiam  buccinam  praesto  essent.  Cum  hoc 
equitatu  nocte  Teanum  profectus,  prima  luce  portam  intra- 
vit,  atque  in  forum  peiTcxit :  concursuque  ad  primum  equi- 
tum  ingi-essum  facto,  magistratum  Sidicinum  citari  iussit, 
imperavitque,  ut  produceret  Campanos,  quos  in  custodia 
haberet.  Producti  omnes,  virgisque  caesi,  ac  securi  per- 
cussi.  Inde  citato  equo  Cales  percurrit.  Ubi  quum  in 
tribunah  consedisset,  productique  Campani  deUgarentur  ad 
palum,  eques  citus  ab  Roma  venit,  literasque  a  C.  Calpurnio 
praetore  Fulvio  et  senatusconsultura  tradidit.  Murraur  ab 
tribunali  totara  concionem  pervasit,  differri  rem  integrara  ad 
Patres  de  Campanis :  et  Fulvius,  id  ita  esse  ratus,  acceptas 
literas,  neque  resohitas,  quura  in  gremio  reposuisset,  prae- 
coni  imperavit,  ut  hctorem  lege  agere  iubcret.  Ita  de  iis 
quoque,  qui  Cahbus  erant,  sumptum  supphcium.  Tum 
hterae  lectae  senatusque  consukum,  serum  ad  impediendam 
rem  actam ;  quae  summa  ope  approperata  erat,  ne  impediri 
posset.  Consurgentem  iam  Fulvium  Taurea  lubehius^ 
Campanus,  per  mediam  vadens  urbem  turbamque,  nomine 
inclamavit :  et,  quum,  mirabundus  quidnam  sese  vehet,  re- 
sedisset  Flaccus,  '  Me  quoque,'  inquit,  '  iube  occidi,  ut 
'  gloriari  possis,  multo  fortiorem,  quam  ipse  es,  virum  abs  te 
'  occisum  esse.'  Quum  Flaccus  negaret,  '  profecto  satis 
'  compotera  mentis  esse : '  modo,  '  prohiberi  etiam  se,  si  id 
'  vehet,  senatusconsuho,'  diceret :  tura  lubehius,  '  Quando- 
'  quidem,'    inquit,    '  capta    patria,    propinquis    araicisque 


lubellii 
mors. 


ciorum,  Latini  ?iominis,  tmmicipi- 
orum :  sine  coniunctione  legendum 
censet,  et  tria  genera  hominum  hic 
designari,  Socios,  videlicet  Italicos, 
Latinos,  et  municipales  aequo  foedere 
cum  Romanis  coniunctos. 

■2  Num  ope  eorum  in  bello  forent 
adiuti]  Post  vocem  forent  edd.  plures 
et  .municipiorum  habent,  quas  voccs 
Kreyssig.    et    Bekker.    delent,    sed 


Niebhr.  ii.  n.  150.  pro  vocibus  et  mu- 
tiicipiorum,  veram  lectionem  et  admi- 
niculo  in  codd.  quibusdam  cerni  scri- 
bit. 

3  Dimittens  praetorium']  Eos,  quos 
in  commune  consilium  ad  se  in  prae- 
torium  vocaverat.    cf.  supr.  xxi.  54. 

DOER. 

4  Taurea  Jubellius}  cf,  Supr.  xxiii. 
46. 


LIB.  XXVI.    CAP.  16.  299 

'iimissis,  quuin  ipse  nuum  mea  coniufrem  liberosque  intcr- U.  C.  541. 
'fecerim,  ne  quid  indi<rui  paterentur,  mihi  nc  mortis  qui- ■^-  ^-  '^"- 
*dem  copia  cadcm  est,  quae  his  civibus  mcis;  petatur  a 

5'virtute  invisae  huius  vitac  vindicta.'  Atquc  ita  gladio, 
quem  vcstc  texcrat,  per  advcrsum  pectus  transfixus,  ante 
pedes  imjicratoris  moribun(Uis  ])rocubuit. 

Quia,  ct  <[uod  ad  suppHcium  attinct  Campanorum,  et  16. 
pleraque  aba,  dc  Flacci  unius  sentcntia  acta  crant;  mor- 
tuum  Ap.  Claudium  sub  dcditioncm  Capuae,  quidam  tra- 
dunt.  Hunc  quoque  ipsum  Tauream  ncquc  sua  sponte 
vcnisse  Calcs,  ncquc  sua  manu  interfcctum  :  scd,  dum  inter 
cctcros  ad  pahim  dehjratur,  (|uia  parum  intcr  strepitus  ex- 
audiri  possent,  (piac  vocifcrabatur,  silcntium  ficri  Flaccum 
iussisse:  tum  Taurcam  ilhi,  ([uae  antc  mcmorata  sunt,  dix- 
isse,  'virum  se  fortissimum  ab  necpKUjuam  ])ari  ad  virtutcra 
*  occidi.'  Sub  hacc  dicta,  iussu  proconsuhs  pracconcra  ita 
pronuntiasse :  '  Lictor,  viro  forti  adde  virgas,  et  in  eum  pri- 
'  mum  lege  agc.'  Lectum  ((uoquc  scnatusconsultum,  prius- 
quam  sccuri  fcriret,  quidam  auctorcs  sunt :  scd,  (juia  ascri- 
ptum  in  scnatusconsuko  fucrit,  '  si  ci  videretur,  intcgram 
'  rcm  ad  scnatum  rciiccret,'  intcrpretatum  cssc,  ([uid  magis 
c  repubhca  ducerct,  acstimationcm  sibi'  pcrmissam. 

6  Capuam  a  Cahbus  rcditum  cst,  Atellaquc  ct  Calatia  in 
deditionem  acceptae.  Ibi  quoque  in  eos,  (|ui  capita  rerum 
erant,  animadvcrsum.  Ita  ad  scptuaginta  principes  senatus 
interfecti :  treccnti  fcrme  nobiles  Cam])ani  in  carcerem 
conditi :  ahi,  j)cr  sociorum  Latini  nominis  urbes  in  custo- 
dias  dati,  variis  casibus  intericrunt :  mukitudo  aha  civium  CivesCam- 

yCampanorum  venundata.     De  urbe  agroque  rehqua  con-P^'"^'^"^'' 
sukatio  fuit,  quibusdam  delendam  censentibus  urbem  prae- 
validam,  propinquam,  inimicam.     Ceterum  praesens  utihtas 
vicit.     Nam  propter  agrum,  quem  omni  fertihtate   terrae  Urbs  ser- 
satis  constabat  primum  in  Italia  esse,  ur])s  sen-ata  est,  ut^'^^^- 
esset  ahqua  aratorum  sedcs.     Urbi  frequcntandae  mukitudo 

Sincolarum  hbertinorumque  et  institorum  opificumciue  re- 
tenta:    ager  omnis  et  tecta  pubhca  popuh  llomani  facta. 
Ceterum  habitari  tantum,  tanquam  urbem,  Capuam,  fre-  Sed  ita  ut 
quentarique  placuit :   coi-pus  nuhum  civitatis,  nec  senatus,  "^'^{'J^^J" 
nec  plebis  concihum,  nec  magistratus  csse.     Sine  consiho  pus  civita- 
pubhco,  sine  imperio    mukitudinem,  nuhius   rei  inter  setis. 

9  sociam,  ad  consensum  inhabilem  fore :  praefectum  ad  iura 

5  Huius  vitae  vindicta]    h.  e.  Li-  aliqua  urbe  vel  regione  immigrassent. 
beratio.  Crev. 

6  Atellaquc  et  Calatia']    Quae  ad  9  Praefectum  ad  iura  reddenda] 
Poenos  defecerant  supr.  xxii.  61.  cf.  Supr.  is.  20.      lam   vero  Capua 

7  Veniindata]  h.e.  Veiiundari  ius-  praefectura  Romana  facta  est,  et  om- 
sa  est.    cf.  infr.  34.  ncs  tum  Campani,  tum  Romani,  iuris- 

8  Incolarum]  Eorum  qiii  e.v  alia  clictioni  Praefectarum  subiecti  sunt. 


300  TITI  LIVII 

U.  C.  54i.reddenda  ab  Roma  quotannis  missuros.     Ita  ad  Capuam 

A.  C.  2ii.j.gg  compositae,  consilio  ab  omni  parte  laudabili.     Severe  et 

celeriter  in  maxime  noxios  animadversum :  multitudo  civium 

dissipata  in  nuUam  spem  reditus :  non  saevitum  incendiis 

ruinisque  in  tecta  innoxia  murosque  :  et  cum  emolumento 

quaesita  etiam  apud   socios  lenitatis  species,  incolumitate 

iu'bis   nobilissimae   opulentissimaeque,   cuius  ruinis  omnis 

Campania,  omncs,  qui  Campaniam  circa  accolunt,  populi 

ingemuissent :  confessio  expressa  hosti,  quanta  vis  in  Ko- 

manis  ad  expetendas  poenas  ab  infidelibus  sociis,  et  quam 

nihil  in   Hannibale  auxihi  ad  receptos  in  fidem  tuendos 

esset. 

'    17.  Romani  Patres,  perfuncti,  quod  ad  Capuam  attinebat, 

cura,  C.  Neroni  ex  iis  duabus  legionibus,  quas  ad  Capuam 

habuerat,  sex  miUia  peditum,  ct  trecentos  equites,  quos  ipse 

legisset,  et  socium  Latini  nominis  peditum  numerum  parem, 

Nero  it  iii  ct  octingentos  equites  decernunt.     Eum  exercitum  Puteohs 

llispa-       jj^    naves    impositum    Nero    in    Hispaniam    transportavit. 

n  cim.         Quum  Tarraconem  navibus  venisset,  expositisque  ibi  copiis, 

et  navibus  subductis,  socios  quoque  navales   muhitudinis 

augendae   causa   armasset ;    profectus   ad  Iberum  Humen, 

excrcitum  ab  T.  Fonteio  et  L.  Marcio  accepit.     Inde  pergit 

Hasdmhal  ad  hostcs  irc.     Ilasdrubal  Hamilcaris  ad  Lapides  atros  cas- 

circumven-  tra  habcbat  in  Ausetanis.     Is  locus  est  intcr  oppida  lUi- 

ekbito  ^  turgin  et  Mentissam.     Huius  saltus  fauces  Nero  occupavit. 

Hasdrubal,  ne  in  arto  res  esset,  caduceatorem  misit,  qui  ^ 

])romitteret,  si  inde  missus  foret,  se  omnem  exercitum  ex 

Hispania  dcportaturum.      Quam   rem   quum    laeto  animo 

Romanus  acccpisset,  diem  posterum  Hasdrubal  colloquio 


Praefecturas  conditioiie  fere  dediticiis  videtur.    cf.  Fuss.  Rom.  Ant.  §   126. 

oppidis   aecjuavit    vulgaris   sententia,  Creuzer.  §  212.  Cic.  ad  Divers.  xiii. 

et  recte,  si  omniiim  eadem,  quae  Ca-  11. 

jniae,  conditio  fuisset,  sed  recentissi-  i  Ne  in  arto  res  essef]     Ut  rem 

miauctores,  Savignyum  secuti(Gesch.  suam  angustiis  expediret,  nisi  inter- 

des  Rom.  Rechts.  ii.  §  14.)  praefectu-  pretari   malis,  ne   in    arto  rem   cum 

ras   a   municipiis  Praefectn  tanturn,  hostibus  gerere  cogeretur.  Rasch. 
unde  nomen  habent,  discrepantes  fa-  2  Caduceatorem]     Legatum    cum 

ciunt,  quem   iuri   dicundo   quotannis  caduceo,  qui  pacem  peteret.     Cadu- 

ex  urbe  missum  Festus  testatur.    v.  ceum    est   virga   duorum    serisentum 

Praefecturae.     Sed,  sicut  civitates  il-  implexa  imagine,  qui  media  corporis 

las  universe  a  dediticiorum  conditione  parte  nodo  alligati,  primisque  parti- 

longe   remotas  fuisse  persuasum  ha-  bus  inflexi  in  modum  circuli,  oscula 

beas,itaaIiasaIiisdeteriorisiurisfuisse  iungunt.     Haec  est  symbolum  pacis. 

vel  inde  coniicias,  quod  in  alias  a  po-  Hanc  Graeci  aliaeque  gentes  legatis 

pulo,  in  alias  a  Praetore  lectus,  Prae-  suis  dabant,  quum  eos  mitterent  pa- 

fectus  mittebatur.     Praefectus,  si  Sa-  cem    oraturos.      Eam   fabulantur   ab 

vignyum  audiamus,  dunmvirorum  vi-  Apolline    Mercurio    dono   datam,   in 

cem  implebat,  qui  in  aliis  civitatibus  mercedem  lyrae  ab  eo  acceptae.     De 

liberis  civium  suffragiis  iuri  dicundo  caduceo  vid.  Serv.  ad  Aen.  iv.  242. 

creabantur,  sed  Fussio  non  tam  ip-  CiiEv. 
sius  urbis  quam  regionis  iudex  fuisse 


TJH.  XXVI.    CAP.   ]H.  -M)] 

pctivit,  iit  Hoiiiani  lofrcs  conscribcrciit  tlc  tradciHlis  arcihiis  V.c.  541, 
urbiuiii,  (lic(|iic  statuciida,  ad  (|iiam  pracsidia  dcchicfrciitiir, '^-  ^-  ^"- 
sua(]iic  oniiiia  sinc  fraiidc  Pocni  dcportarcnt.  (inod  iibi 
iinpctravit,  cxtcinpio  priinis  tciici)ris,  at(iiic  iiidc  tota  lux-tc, 
quod  gravissimuin  cxcrcitus  crat,  Ilasdruliai,  quacunque 
possct,  cvadcrc  c  saltu  iussit.  Data  seduio  opera  est,  nc 
niulti  ea  nocte  exirent,  ut  ipsa  paucitas,  quum  ad  hostem 
silentio  fallcndum  aptior,  tum  ad  evadcnduin  pcr  artas 
scmitas  ac  difficiles  essct.     Ventum  insc(jucnti  dic  ad  col- 

-  loquium  cst :  scd  lo^iucndo  plura  scril)cndo(jiie  dcdita  opcra, 
quac  in  rcm  non  csscnt,  dic  consuinj)((j,  in  ])ostcriiin  dilatum 
est.  Addita  inscqucns  nox  spatiiim  dedit  ct  alios  emittendi: 
nec  postcro  dic  rcs  lincni  invcnit.  Ita  aliquot  dies  disce- 
ptaiKlo  palam  dc  lcgibus,  noctesque  emittcndis  clam  e  cas- 
tris  Carthao-inicnsibus,  absumptae  :  ct,  postquam  maior  pars 

Semissa  excrcitus  erat,  iam  nc  iis  quidcm,  qiiac  ultro  dicta 
erant,  stabatur:  minusqvic  ac  minns,  cum  tiinore  simul  fide 
decrcsccntc,  convcnicbat.  lain  fcrme  pcdcstrcs  omncs 
copiae  evascrant  c  saltu:  quum  prima  lucc  dcnsa  nebula 
saltuin  omncm  cani])osquc  circa  intexit.  Quod  ubi  sensit 
Has(lrubal,  mittit  ad  Neroncm,  qui  in  postcrum  dicm  col- 
loquium  differrct :  illum  diein  religiosum  (^arthaginiciisibus 
ad  agendnm  quicquam  rei  seriac  cssc.  Nc  timi  quidcm 
sus]iccta  frans.  (-Juum  data  cssct  vcnia  cius  dici,  cxtemplo 
Ilasdrubal,  cum  C(|uitatu  clephantisque  castris  co-rcssus, 
sinc  ullo  tumultu  in  tutum  cvasit.  Hora  ferme  quarta  dis- 
pulsa  solc  nebula  aperuit  diem,  vacuaque  hostium  castra 
conspexerunt  Romani.  Tum  demum  Claudius,  Punicam 
fraudem  agnoscens,  ut  se  dolo  captum  sensit,  proficiscentem 
institit  sequi,  paratus  confligere  acie :  scd  hostis  dctrectabat 
pugnam;  Icvia  tamen  proelia  inter  cxtremum  Punicum 
agmcn  praecursorcsque  Romanorum  fiebant. 

Inter  haec  His]wiiac  j)opuIi,  nec  qui  post  cladcm  acce-       18. 
ptam  defecerant,  redibant  ad  Romauos,  nec  ulli  novi  dcficie- 
bant.    Et  Roraae  senatui  populoque,  post  receptam  Capuam, 
non  Italiae    iam   maior,   quam    Hisj)aniac,   cura   erat;    et 

4exercituna    augeri    et   imperatorem    mitti    placebat:    nec 
tamen,   quem   mitterent,  satis   constabat,  quam   illud,  ubi 
duo  summi  imperatores  intra  dies  triginta  cecidissent,  qui 
in  locum  duorum  succederet,  extraordinaria  cura  deligen- Comitia 
dum  esse.     Quum  alii  aUum  nominarent,  postremum  eo  P™*^""®".^' 
decursum  est,  ut  populus  proconsuli  creando  in  Hispaniam  nt^t '" 


niam. 


3  lani  ne  iis  quidem]  lam  Has-  dam  esse  monet  Crev.,  nisi  quis  forte 
drubal  ne  lis  quidem  aoquiescebat,  iiro  lamen  legendum  fam  suspicetur 
quae  ultro  obtulerat.  Crev.  ged  tameu   omnes  codd.  apud  Dra- 

4  Aet-    tamen}     In    hoc    orationis  kenb.  exhibent. 
membro   particulam   lam   intelligen- 


302  TITI  LIVII 

U.  C.  54i.comitia  haberet:  diemque  comitiis  consules  edixemnt. 
A.  C.  2ii.pj-ijQQ  exspectaverant,  vit,  qui  se  tanto  imperio  dignos  crede- 
rent,  nomina  profiterentur.  Quae  ut  destituta  exspectatio  5 
est,  redintegratus  luctus  acceptae  cladis,  desideriumque  im- 
peratorum  amissorum.  Maesta  itaque  civitas,  prope  inops 
consilii,  comitiorum  die  tamen  in  campum  descendit :  atque 
in  magistratus  versi  circumspectant  ora  principum,  aliorum 
alios  intuentium,  fremuntque,  adeo  perditas  res  despera- 
tumque  de  republica  esse,  ut  nemo  audeat  in  Hispaniam 
imperium  accipere :  quum  subito  P.  Cornelius,  illius,  qui  6 
in  Hispania  ceciderat,  filius,  quattuor  ct  viginti  ferme  annos 
natus,  professus  se  petere,  in  superiore,  unde  conspici  pos- 
set,  loco  constitit.  In  quem  postquam  omnium  ora  con- 
versa  sunt,  clamore  ac  favore  ominati  extemplo  sunt  felix 
faustumque  imperium.  lussi  deinde  inire  confusum  suffra-  7 
gium,  ad  unum  omnes  non  centuriae  modo,  sed  etiam  8 
homines,  P.  Scipioni  imperium  esse  in  Hispania  iusserunt. 
Deligitur  Ceterum  post  rem  actam,  ut  iam  resederat  impetus  animo- 
P.  Scipio  j-yn^  ardorque,  silentium  subito  ortum  et  tacita  cogitatio, 
natust  "^  quidnam  egissent  ?  num  favor  plus  valuisset  quam  ratio  ? 
Aetatis  maxime  poenitebat:  quidam  fortunam  etiam  do- 
mus  horrcbant  nomenque,  ex  funestis  duabus  famihis,  in 
eas  provincias,  ubi  inter  sepulcra  patris  patruique  res 
19.  gerendae  essent,  proficiscentis.  Quam  ubi  ab  re  tanto  im- 
petu  acta  solUcitudincm  curamque  hominum  animum  ad-9 
vertit,   advocata  concione,  ita   de  aetate  sua   imperioque 


5  Nomina  projiterentur']  h.  e.  Se  tius  confusionem  sKffragiorum  ap. 
candidatos  profiterentur,  ut  rationem  Cic.  pro  Mur.  2 3.  cf.  Ernest.  in  CJav. 
eorum  magistratus  haberet,  qui  co-  Cic.  v.  Confusio.  Haec  fere  Stroth. 
mitiis  praefuturus  erat.  sed  de  liac  re  alia  aliis  placuerunt. 

6  P.  Cornelius,  illius']  Vulgatam  Ap.  Sall.  de  Republ.  ii.  8.  legem  C. 
ante  Gronovium  lectionem,  qui  pro  Gracchus  in  tribunatu  de  magistrati- 
illius  praenomen  Publil  legendum  bus  creandis  promulgasse  dicitur,  ut 
coniecit,  fide  plurium  mss.  nisus  ex  confusis  quinque  classihus  forte 
Kreyssig.  restituit,  sed  Bekker.  Gro-  centuriae  vocarentur,  unde  colligas 
novium  sequitur.  confusuni    suffragium    esse,    quando 

7  Inire  confusum  suffragium']  classes  confusae  essent,  et  centuriae 
Quum  non  caperent  interpretes,  quo  forte  vocatae  suffragia  ferrent. 
sensu  Livius  suffragium  nova  plane  8  Omnes  7ion  centuriae]  Procon- 
ratione  nunc  dixerit  confusum,  alii  sules  vulgo  creatos  tributis  comitiis 
confusum  in  confestim  mutarunt,  alii,  probat  Nic.  Gruchius,  de  Com.  Rom. 
ut  Drakenb.  et  Bekker.  vocem  illam  ii.  2.  Sola  excipit  haec  nostra  Sci- 
deleverunt.  Sed  quum  Romani  cura  pionis  comitia.  Gronovius  putat  hic, 
phisquam  solita  proconsulcm  in  His-  et  infr.  41.  huius  libri  centurias  pro 
paniam  mittendum  crearent,  non  tri-  trihubus  a  Livio  nominatas,  quemad- 
buta,  sed  centuriata  praeter  ordinem  modum  alibi  saepius  tribus  pro  cen- 
comitia  habel)ant :  in  quil)us,  suffra-  turiis.  Nos  rem  in  medio  relinqui- 
giis  centuriarum   in   unum   confusis,  mus.  Crev. 

non  centuriatim  sed  viritim  suffragia         9  Animum  advertif]    Ita  Gronov. 

numerarentur.     Hinc  additur  omnes  pro  vulg.  animadvertit,  quod  Stroth. 

non  centuriae  modo,  sed  etiam  homi-  et  Bekker.  habent. 
nes.     Hoc  modo  exponit  P.  Manu- 


LIR  XXVI.    CA1\   19.  .m3 

mandato,  ct  hcUo,  quod  <i;crunduni  cssct,  nia<^no  clato(|uc  U.  C.  541. 
animo  disscruit,  ut  ardorcm  cum,  qui  rcscdcrat,  excitarct-^-  ^-  ^"- 
rursus  novarclquc  :   ct  implcrct  lioniincs  ccrtioris  spci,  f[uam 
quantain  (idcs  promissi  luunani,  aut  ratio  cx  /iducia  rcrum 
subiiccrc  solct.     Fuit  cnim  Scipio  non  vcris  tantum  virtuti-Scipionis 
bus  mirabilis,  scd  artc  quo([uc  (juadani  ab  iuvcnta  in  ostcn- "'"'*:'*. "P"'^ 
tationcm  earum  conipositus  :  plcraque  apud  multitudincm,  „(,„, 
I  aut  j)cr  nocturnas  visa  spccics,  aut  velut  divinitus  mcnte 
^monita,   a<>;cns:    sive    et  ipse    capti   quadam   snperstitione 
animi,  sivc  ut  iirq^cria  consiliaquc,  vclnt  sortc  oraculi  missa, 
sinc  cunctationc  cxsc(jucrcntur.     Ad  hoc  iani  indc  al)  initio 
pracj)arans  animos,  cx  ([uo  tou;am  virilcm  sumpsit,  nuUo  die 
prius    ullam    publicam    privatamquc    rcm    egit,    cjuam    in 

3  Caj)itolium  iret,  ingrcssustjuc  aedcm  considcret,  et  jilerum- 
que  solus  in  sccrcto  ibi  tcmj^us  tcrcret.     llic  mos,  qui  per 
omnem  vitam   servabatur,  seu  consulto,   seu  temere,  vul- 
gatae    oj)inioni    fidem    apud  quosdam    fecit,    stiqiis    cum  Divina 
divinac  virum  csse  ;  rctulit([uc  famam,  in  Alcxandro  Miigno  **tirpe  sa- 

4  j)rius  vulgatam,  ct  vanitatc  ct  fabula  j)arem,  anguis  immanis  t^r  ^*^^  '' 
concubitu  concejitiun,  ct  in  cnbiculo  matris  cius  j)crsaepe 
visam  j)rodigii  eius  speciem,  interventuque  hominum  evo- 

5  lutam  rej>ente,  atque  ex  oculis  elaj^sam.  Ilis  miraculis  nun- 
quam  ab  ij:)So  elusa  fides  est :  quin  potius  aucta  artc  qua- 
dam,  nec  abnucndi  tale  (juicquam,  ncc  jialam  afhrmandi. 
Multa  alia  eiusdem  gcncris,  aha  vcra,  alia  assimulata,  admi- 
rationis  Inmianac  iu  eo  iuvcnc  exccsscrant  modum :  quibus 
freta  tunc  civitas,  aetati  haudquaquam  maturae  tantam 
molcm  rcrum,  tantumque  impcrium  permisit. 

Ad  eas  cojiias,  quas  ex  vetere  excrcitu  Hispania  habcbat, 
quaeque  a  Puteolis  cum  C.  Nerone  traiectae  crant,  deccm 

6  millia  militum  ct  mille  cquites  adduntur :  et  M.  lunius 
Silanus  propraetor  adiutor  ad  res  gerendas  datus  est.  Ita 
cum  triginta  navinm  classe  (omncs  autem  quinqueremes 
erant)  ostiis  Tiberinis  profectus  practer  oram  Tusci  maris, 
Alpes  atque  Gallicum  sinum,  et  deinde  Pyrenaei  circum- 


1  Attt  per  nociurnas}  Tanquam  ker.  cf.  Aur.  Victor  de  Vir.  111.  49. 
aut  per  noctem  in  somnis  ea  vidisset,  A.  Gell.  vii.  i. 

aut  instinctu  divino  moneretur  quid  4  Et   vanitate  et  fabula    parem'] 

esset  diis  cordi.  Crev.  Tam  quod  ad  vanam  divinae  stirpis 

2  Sive  et  ipse  capti'^  Polyb.  x.  2.  gloriam,  quam  quod  ad  rem  fabulo- 
Scipioncm  nuUo  modo  superstitione  sim  de  concubitu  anguis  immanis  at- 
laborasse  probat,  sed  commcntum  cs-  tinet. 

se,  ad  exemplum  Lycurgi  Spartani,  5  His  miracuHs'\    Huius  miraculi 

somnia  illa  et  coUoquia  cum  diis,  ut  ex  coniect.  Gronov.  reposuit  Bekker. 

ad  exsequenda  iussa  promptiores,  et  6  Mi/ituml    Milites   de   peditibus 

ad  quidlibet  audendum  alacriores  mi-  saepe  dici  monent   Gronov.  et  Dra- 

lites  essent.  Crev.  kenb.   cf.  suiir.  iv.  59,  Cic.  ad  Divers. 

3  Ingressmque  aedem']  Cellam  lo-  x.  23.  34. 
vis  hic  intelligendam  esse  monet  Du- 


304 


TITI   LIVII 


U.C.  541. 
A.  C,  211. 
Venit  in 
Hispa- 
niani. 


20. 


Punica 
classis  ad 
Tarentum. 


vectus  promontorium,  Emporiis   urbe  Gracca  (oriundi  et  7 
ipsi  a  Phocaea  sunt)  copias  exposuit :   inde  sequi  navibus 
iussis,  Tarraconem  pedibus  profectus,  conventum  omnium 
sociorum  (etenim  legationes  ad  famam  adventus  eius  ex 
omni  se  provincia  effuderant)  habuit.     Naves  ibi  subduci 
iussit,   remissis   quattuor   triremibus    Massiliensium,    quae 
officii  causa  ab  domo  prosecutae  fuerant.     Responsa  inde 
legationibus  suspensis  varietate  tot  casuum  dare  coepit,  ita 
elato  ab  ingenti  virtutum  suarum  fiducia  animo,  ut  nulhim 
ferox  verbum  excideret ;  ingensque  omnibus,  quae  diceret, 
quum  maiestas  inesset,  tum  fides.     Profectus  ab  Tarracone, 
et  civitates  sociorum  et  hiberna  exercitus  adiit :  collauda- 
vitque  miUtes,  quod,  duabus  tantis  cladibus  deinceps  icti, 
provinciam  obtinuissent :    ncc  fructum  secundarum  rerum 
scntire  hostes  passi,  omni  cis  Iberum  agro  eos  arcuissent, 
sociosque  cum  fide  tutati  essent.     Marcium  secum  habebat 
cum  tanto  honore,  ut  facile  appareret,  nihil  minus,  quam  8 
vereri,  ne  quis  obstaret  gloriae  suae.     Successit  inde  Neroni 
Silanus,  et  in  hiberna  novi  mihtes  deducti.     Scipio,  omni- 
bus,  quae  adeunda  agendaque  erant,  mature  aditis  peractis- 
que,    Tarraconem    concessit.     Nihilo    minor   fama    apud 
hostes  Scipionis  erat,  quam  apud  cives  sociosque,  et  divi- 
natio  quaedam  futuri ;  quo  minus  ratio  timoris  reddi  pote- 
rat  oborti  temere,  maiorem  inferens  metum.     In  hibernag 
diversi  concesserant :   Hasdrubal  Gisgonis  usque  ad  Ocea- 
num   et    Gades:    Mago  in   mediterranea,   maxime    supra 
Castulonenscm  saltum :   Hasdrubal  Hamilcaris  fihus  proxi- 
mus  Ibero  circa  Saguntum  hibernavit. 

Aestatis  eius  extremo,  qua  capta  est  Capua,  et  Scipio  in  i 
Hispaniam  venit,  Punica  classis,  ex  Siciha  Tarentum 
accita  ad  arcendos  commeatus  praesidii  llomani,  quod  in 
arce  Tarentina  erat,  clauserat  quidem  omnes  ad  arcem  a 
mari  aditus ;  sed  assidendo  diutius  artiorem  annonam  sociis, 
quam  hosti,  faciebat.  Non  enim  tantum  subvehi  oppidanis 
per  pacata  htora  apertosque  portus  praesidio  navium  Puni- 
carum  poterat,  quantum  frumenti  classis  ipsa  turba  navaH 


7  Oriundi  et  ipsi  a  Phocaea\  Huic 
loco  notulam  hanc  apposuit  Clericus. 
"  Ita  loquitur  Livius,  quod  Gallieum 
siuum  memorans  cogitasset  de  Mas- 
silia  illic  sita,  et  a  Phocaeis,  ut  no- 
tum  est,  olim  condita.  Itaque  voces 
hae  et  ipsi  potius  cum  cogitatione  Li- 
vii,  quam  cum  eius  oratione  connexae 
sunt."  Nobis  suspicio  oritur  ex  eo, 
quod  infra  mentio  fit  de  triremibus 
Massiliensium  Scipionem  officii  causa 
ab  domo  prosecutis,  in  narratione  na- 
vigationis  eius  aliquot  excidisse  voces. 


in  quibus  de  Massilia  scriptor  egisset. 
Crev. 

8  Niliil  minus,  guam]  Oratio  el- 
liptica,  quemadmodum  nihil  aliud 
quam,  sub.  agere. 

9  Maiorem  inferens  metum']  Sae- 
pius  eo  omittit  Livius,  ut  in  hoc  loco, 
quum  particulae  quo  respondere  de- 
beat. 

I  Qua  capta  est^  Quo  edd.  plures, 
sed  Perizon.  ex  ratione  temponmi 
fjua  scribendum  probat. 


is  ur- 
nit. 


]JB.  XXVI.    CAI».  2\.  30.-, 

niixta  cx  omiii  n;tMu>rt'  honiiiiiim  ahsiimchat :   iit  arcis  prac-  U.  C.  541 
sidiiiin  ctiaiii  ^iiic  iiivccto,  (|iiia  ))atici  crant,  cx  antc  nrac-'^-  ^-  ^" 
parato  snstcntari  possct ;  Tarcntinis  classi^iuc  nc  invcctum 
quulcm  sntliccrct.     Taiidem  iiiaiorc  gratia,  quam  vcncrat, 

2  chussis  dimissa  cst.  Annona  haud  nuiltum  hixavcrat :  quia, 
rcmoto  maritimo  pracsitUo,  suhvchi  trumcntnm  non  ])otcrat. 

Eiusdcm  acstatis  cxitu,  M.  jMarccHus  cx  SiciHa  provincia      21. 
quum  ad  urhcm  vcnissct,  a  C.  Calpurnio  practorc  scnatus  Marcellu.s 
ci  ad  acdcm  Jk-IIonac  dattis  cst.     Ihi  qunm  dc  rchus  a  se  "''*"*! 
gcstis  disscniissct,  ([ucstus  Icnitcr  non  suam  magis,  quam '''""  ' 

3  militiim,  viccm,  quod  provincia  confecta  cxcrcitum  dcportarc 
non  licuisset,  postulavit,  ut  triumphanti  urhcm  inirc  liccrct. 
Id  non  impctravit.  Qnum  multis  verhis  actum  essct,  utrum 
minus  convcnirct,  cuius  nomine  ahscntis,  oh  rcs  prospere 
ductu  cius  gcstas,  supplicatio  dccrcta  foret,  et  diis  immor- 
talihus  hahitus  honos,  ei  praescnti  ncgarc  triumphum :  an, 

4quem  traderc  excrcitum  successori  iussissent,  quod,  nisi 
mancnte  in  j^rovincia  hcllo,  non  dcccmerctur,  eum  quasi 
dchcllato  triumpharc,  quum  cxercitus,  tcstis  meriti  atciuc 
immcriti  trinm])hi,  ahcssct ;  medium  visum,  ut  ovans  urhcm 
inirct.     Trihnni  plehis  cx  auctoritatc  senatus  ad  populum 

5  tulerunt,  ut  M.  ]\[arccIIo,  quo  dic  urhcm  ovans  inirct,  im- 

6periumcsset.  Pridic,  quam  nrhem  inirct,  in  monte  Alhaiio 
triumphavit :  inde  ovans  inultam  prac  sc  pracdam  in  urhcm 

7mtulit.  (Jum  simulacro  captarum  Sjracusarum,  catapultae 
halhstacquc,  et  alia  omnia  instrumcnta  hclli  lata,  et  pacis 
diuturnae  regiacquc  opulentiae  ornamenta,  argenti  aerisque 
fiihrefacti  vis,  alia  supellex,  prctiosaque  vestis,  et  multa 
nobiha  signa,  quihus  intcr  primas  Gracciae  urhcs  Svracusae 
ornatae  fucrant.  Punicae  quoque  victoriae  signum,  octo 
ducti  elephanti.     Et  non  minimum  fuit  spectaculum  cum 

2  Dimissa  est.  ATuiona}  Dimissa  inire  urbem  non  concessum  fiiit.  Qui 
annonam  Gronov.  legendum  suspica-  vero  in  monte  Alhano  triumphum  du- 
^^^^'           .     .  cebant,  si   Xiebuhrio  ii.  n.  6S.  fides 

3  Promncta  confecta]  Debellato,  danda  est,  non  idco  triumi^habant 
provmcia  omnmo  in  ditionem  populi  quod  Romae  magistratum  gerebant' 
Komani  redacta    Crev.  sed  quod  Latinas  cohortes  ducebant, 

4  Successori]  Successor fuit  M.Cor-  et  quod  urbe  remoti  imperio  suo  tuti 
nelius  Cethegus.  Vid.  Perizon.  ad  erant.  Hanc  triumphandi'  rationem 
XXV.  41.  DuK.  diu   intermissam    C.   Papirius   Maso 

5  Impermm  esset]  A  proconsulibus  ann.  521.  U.  C.  revocavit,  qui  criticis 
et  propraetonlms,  ut  qui  in  urbe  im-  aliis  auctor  huius  exempli  exstitisse 
perium  non  haberent,  si  Sigonium  visus  est.  cf.  Plin.  H.  N.  xv.  ?8  Val 
audiamus,    legem    de    imperio,   quo  Max.  iii.  6.  e,. 

magis   triumphantes   urbem    inirent,         7  Catapxdtae  ballistaeque]  Machi- 

saepius  latam  repenmus,  sed  aliam  narum  et  telorum  ad  oppu<mationes 

ems  rei  causam  fmsse  Gruchms  cen-  urbium  singularis  generis  inventorem 

^^*-  .     ,„       ^    ^^        .  ^"^*^^   Dionysium  tyrannum  Siciliae 

6  In  monte  Albano]  Hoc  sme  se-  scribit  Diod.  Sic.  xiv.  p.  260  Harum 
natusconsulto  factitabant  nonnulli  perfectorem  tliisse  Archimedem  ad- 
miperatores,   quibus    triumphantibus  modum  verisimile  est 

VOL.  II.  3j 


TITI  LIVII 


U  C.  54i.coronis  aureis  praecedentes  Sosis  Syracusanus,  et  Mericus 
A.  C.Jti.Hispanus:    quorum  altero  duce   nocturno    Svracusas   m- 

troitum  erat;  alter  Nasum,  quodque  ibi  praesidn  erat,  pro-8 

Sosidiet    diderat.     His   ambobus  civitas  data,   et   qumgena  lugera 

Merico       ^^..^      Sosidi  in  agro  Syracusano,  qui  aut  regms,  aut  tios- 

"S"  '^'"'^-    tium  populi  Romani  fuisset,  et  aedes  Syracusis,  cuius  vellet 

eorum,  in  quos  belli  iurc  animadversum  esset:  Menco  His- 

panisque,  qm  cum  eo  transierant,  urbs  agerque  m  Sicilia 

ex  iis    qui  a  populo  Romano  defecissent,  mssa  dari.     Id 

M  Cornelio  mandatum,  ut,  ubi  ei  videretur,  urbem  agrum- 

que  iis  assignaret.    In  eodem  agro  Belligeni,  per  quem  illec- 

tus  ad  transitionem  Mericus  erat,  quadrmgenta  mgera  agri 

"^^Post^rofectionem  ex  Sicilia  Marcelli,  Punica  classis  octo 
Defectio     millia  peditum,  tria  Numidarum  equitum  ^^V^'^'\^^f^^ 
urbium       gos  Muro-antinae  desciverunt  terrae:  secutae  detectionemg 
aiiquot  Si-       _      jj  ,  I     g(.  Macella  sunt,  et  ignobiliores   quaedam 
cularun.    eaiui     ^  J  ^^^^.^^^^  p^^^^^^^^    ^^^,-^,^  ^^gi   per   totam 

Siciliam,  sociorum  populi  Romani  agros  urebant.  feuper 
haec  exercitus  Romanus  iratus,  partim  quod  cum  mipera- 
tore  non  devectus  ex  provincia  esset,  partnn  quod  m  oppiclis 
hibernare  vetiti  erant,  segni  fungebantur  mihtia:  magisque 
iis  auctor  ad  seditionem,  quam  animus,  deerat.  _  inter  Ims 
difficukates  M.  Cornehus  praetor  et  mihtum  anmios,  nunc 
consolando,  nunc  castigando,  sedavit,  et  civitates  omnes, 
nuae  defecerant,  in  ditionem  redegit:  atque  ex  his  Mur- 
gantiam  Hispanis,  quibus  urbs  agerque  debebatur  ex 
senatusconsuko,  attribuit.  , 

99  Consules,   quum  ambo  Apuham   provmciam  haberent, 

"^  *      minusque  iam  terroris  a  Poenis  et  Hanmbale  esset,  sortiri 
iussi  Apuham  Macedoniamque  provmcias.     Sulpicio  Mace- 
donia  evenit,  isque  Laevino  successit.     Fulvms,  Romam 
comitiorum  causa  arcessitus,  quum  comitia  consuhbus  ro- 
gandis  haberet,  praerogativa  Veturia  mniorum  declaravit  x 
Manlius     ^F.  Manhum  Torqu^tum    et  T.  Otacihum.     Manhiis,   qm 
consulatum      egens   erat,  gratulandi  causa  quum  turba   coiret,   nec 
recusat.      g^^^.^^  ^^g^^  consensus  popuh,  magna  circumfusus  turba  ad 
tribunal    consuhs   venit;    petitque,    ut   pauca    «ua   verba 
audiret,  centuriamque,  quae  tuhsset  suffragmm,  levocari 
iuberet.     Erectis  omnibus  exspectatione,  quidnam  postula- 
turus  esset,  oculorum  valctudinem  excusavit.     '  impuden- 

8  Alter  Nasum]  Non  Nasum.  sed  desciverimt,  omissa  voce  terrae,  re- 
i^^'^'''^^  'Ti^;:M.a  Vet.Ma^or^ 
Su^^if  omnino  tacet,  ut  Peri-  ^  ^~— JS^^^S^ 
zon.  animadvertit.  ""'  4"'^«  V^      »  .    ,    o    g 

9  Murgantmae  desciverunt  terrae^  cf.  supr.  v.  i8.  Fuss.  Rom.  Ant.  i,  ID3. 
Emendationem  Gronovii  Mnrganiim  mir.  xxvii.  fi. 


LTB.  XXVr.   CAP.  2L>.  307 

'  tem  ct  gnbcrnalonMn  ct  inipcratorcni  csse,  qui,  (jnum  U.  C.  541. 
'  ulicnis  oculis  ci  onmia  a^cnda  sint,  postulct  sibi  aliorum  ^-  ^-  ^"' 
'capita  ac  tbrtunas  conunitti.     Proiudc,  si  vidcrctnr,  et  rc- 

2'dirc  in  surtVaginm  \'cturiam  iunionuu  iubcrct,  ct  rnemi- 
'  nisset  in  consulibus  crcandis  bcUi,  quod  in  Italia  sit, 
'  tcmporumquc    rcipublicac.      Vixdum    requiesse    aures    a 

3  '  strc])itu  ct  tumultu  hostili,  quo  pancos  ante  menses  ascen- 
'  dcrint  projic  mocuia  Komana.'  Post  hacc  quum  centuria 
frc([ncns  succhunassct,  '  nihil  se  nmtare  sentcntiac,  cosdcm- 

4 '  quc  consulcs  dicturos  csse;'  tum  Torfjnatns,  '  Ncque  cgo 
'vcstros,'  inquit,  '  morcs  consul  fcrrc  potcro,  neque  vos  im- 
'  perium  meum.  Redite  in  suffragium,  et  cogitate  bcUum 
'  Punicum  in  Italia,  ct  hostium  duccm  Ilannibalem  essc' 
Tum  centuria,  et  auctoritate  mota  viri  et  admirantium 
circa  frcmitu,  pctit  a  consule,  ut  Vcturiam  scniorum  citarct: 
'  Velle  se  cum  maioribus  natu  colIo({ui,  et  cx  auctoritate 
'  eorum  consulcs  diccrc'     Citatis  \  ctnriae  scnioribus,  da- 

5  tum  sccrcto  in  ovili  cum  his  colloqucndi  tcm{)us.  Scniores 
de  tribus  consulcndum  dixerunt  essc,  duobus  iam  plcnis 
honorum,  Q.  Fabio  ct  M.  Marcello ;  ct,  si  utique  novum 
ahquem  adversus  Poenos  consulem  crcari  vellent,  M.  Vale- 
rium  Laevinum  egregie  adversus  Philippum  regem  terra 
maricpie  rcs  gcssissc  Ita  de  tribus  consultatione  data,  Alii  consu- 
senioribus  dimissis,  iuniorcs  suffrasium  ineunt.     M.  Clau-^^** '^''^'''"' 

-  .    .  .  >  tiir 

dium  Marccllum,  fulgentem  tum  Sicilia  domita,  et  M.  \'a- 

6  lerium  absentes  consules  dixerunt.     Auctoritatem  pracro- 
7gativae  omnes  centuriae  secutae  sunt.     Eludant  nunc  anti- 

qua  mirantcs.     Non  equidem,  si  qua  sit  sapientium  civitas, 
8  quam  docti  fingunt  magis,  quam  norunt,  aut  principes  gra- 

2  El  meminisset']  sc.  Veturia;  sed  dandus  igitur  ex  Dionc  Livius,  cuius 
lectio  Gronoviana  meminisse  Crevier.  errorem  hodierni  fastorum  scriptores 
et  Stroth.  magis  placet,  quam  Bek-  gregatim  sequuntur."  cf.  supr.  viii.  7. 
ker.  recepit.  5  In  ovi/i]    Id  est,  in  loco  cancel- 

3  Ascenderiyit]  Vulgo  assederint,  lis  undique  clauso,  qui  propter  sinii- 
quod  merito  Crevierio  durius  videtur,  litudinem  cum  iis  septis,  in  quibus 
qui  ita  componi  orationem  vult,  ut  stabulantur  greges,  Oi'i/e  dicebatur. 
moenia  Romana  in  recto  casu  accipi  Eum  in  locum  singulae  centuriae, 
possint.  Kreyssig.  quum  ascenderent  prout  citabantur,  ingressae,  ita  suf- 
reposuit,  hostes  haud  dubie  spectat,  fi-agium  ferebant,  ut  nemini  interim 
([ui  in  voce  praeced.  hostili  intelli-  liceret  in  Ovili  esse.  Ideo  dimittun- 
guntur.  tur  seniores,  antequam  iuniores  suf- 

4  Neque  ego  vestros']  cf.  Dionis  Ex-  fragium  ineant.  Ceev. 

cerpt.  29.  in  Fragm.  Vatican.     Hunc         6  Absentes]     Valerium   absentem 

enim  a  Manlio  recusatum  consulatum  ab  urbe,  Marcellum  a  Campo.     Eo- 

Dio  ad  priscum  illum  Torquatum  re-  dem  modo  locutus  est  noster,  supr.  x. 

fert.     De  hoc  loco  A.  Maius  "Inepta  22.  Crev. 

sane  haec  responsio  est,  si  ad  oculo-         7  Eludant  nunc]  Rideant,  vel  lu- 

rum  valetudinem  referatur,  sed  multo  dibrio  habeant  illos  qui  antiqua  mi- 

aptissima,  si  ad  prisci  Torquati  seve-  rantur. 

ritatem,  atque  ad  odium,  quo  illum         8  Quam  docti  fingunt  magis]   Pla- 

Romana  praesertim  iuventus  ob  inter-  tonem  intelligit  in  libris  de  Republi- 

fectum  filium  prosequebantur.  Emen-  ca.  Sigo.v. 

x2 


308  TITI   LIVII 

U.  C.  54i.viores  temperaiitioresque  a  cupidine  imperii,  aut  multitu- 
A.  C.  2ii.(jingm  melius  moratam   censeam  fieri  posse.     Centuriam 
vero  iuniorum  seniores  consulere  voluisse,  quibus  imperium 
suffragio  mandaret,  vix  ut  verisimile  sit,  parentum  quoque 
hoc  saeculo  vilis  levisque  apud  liberos  auctoritas  fecit. 
23.  Praetoria  inde  comitia  habita.     P.  Manhus  Vulso,  et  L. 

Manhus  Acidinus,  et  C.  Laetorius,  et  L.  Cincius  Ahmentus 
creati  sunt.     Forte  ila  incidit,  ut  comitiis  perfectis  nuntia- 
retur,  T.  Otacihum,  quem  T.  Manho,  nisi  interpellatus  ordo 
comitiorum  esset,  cohegam  absentem  daturus  fuisse  vide- 
LudiApoi-batur  populus,  mortuum  in  Siciha  esse.     Ludi  Apollinares 
linares  voti  g{^  priore  anuo  fuerant,  et,  eo  anno  ut  fierent,  referente 
tmm7^    Calpurnio   praetore,    senatus   decrevit,    ut   in   perpetuum 
voverentur.     Eodem  anno  prodigia  ahquot  visa  nuntiata- 
que  sunt.     In  aede  Concordiae  Victoria,  quae  in  culmine 
erat,  fuhnine  icta  decvissaque,  ad  Victorias,  quae  in  ante-  8 
fixis  erant,  haesit,  neque  inde  procidit.     Et   Anagma  etg 
FregeUis  nuntiatum  est,  murum  portasque  de  coelo  tactas : 
et   in   foro    Subertano   sanguinis   rivos    per   diem    totum 
fluxisse,    et    Ereti    lapidibus    pluisse,    et    Reate    mulam 
peperisse.     Ea  prodigia  hostiis  maioribus  sunt  procurata, 
et   obsecratio   in    unum   diem   populo  indicta,  et  noven- 
Saceidotes  diale  sacrum.      Sacerdotes  pubhci  ahquot  eo  anno  demor- 
creati.        tui  suut,  uovique  suffecti:  in  locum  M'.  Aemihi  Numidae 
decemviri     sacrorum    M.  Acmhius    Lepidus:     in    locum 
M'.  Pomponii  Mathonis  pontificis  C.  Livius :  in  locum  Sp. 
Carvihi  Maximi  auguris  M.  Servihus.     T.  Otacihus  Crassus 
pontifex  quia  exacto  anno  mortuus  erat,  ideo  nominatio  in 
locum  eius  non  est  facta.     C.  Claudius  flamen  Diahs,  quod  i 
exta  perperam  dederat,  flaminio  abiit. 
24.  Per  idem  tempus  M.  Valerius  Laevinus,  tentatis  prius 

per  secreta  colloquia  principum  animis,  ad  indictum  ante 
ad  id  ipsum   concihum  Aetolorum  classe   expedita  yenit. 
Ubi  quum  Syracusas  Capuamque  captam,  in  fidem  in  Siciha  2 
Valerii      Itahaque  rerum  secundarum,  ostentasset,  adiecissetque, '  iam  3 
oratioapud  i  i^de  a  maioribus  traditum  morem  Romanis  colendi  socios, 
Aetolos.     ,  ^^  quibus  ahos  in  civitatem  atque  aequum  secum  ius  acce- 

8  Ad  Victorias,  qiiae  in  antefixis  1  In  fidem^  Ut  fidem  faceret,  res 
erant^  Ad  statuas  Victoriae,  quae  secundas  Romanis  m  Sicilia  Italiaque 
erant  inter  antefixa.    yl«<<;/?.ra,  inquit     esse.  Gronov. 

Festus,  quae  ex  opere  figuHno  tectis  3   Adiecissetque']      Apodosim    ali- 

affiguntur  sub  stillicidio.     Et  conso-  quam  desiderari  censet  Raschig.   bed 

nat  illud  Livii  xxxiv.4.  Antefixaficti-  si  interpimetionem  post  eorum  tollas, 

lia  deorum  Romanorum.  Crev.  oratio  optime  ita   cohaerebit :    post- 

9  Anagnia]  ^ raat/nme edidit  Aldus.  quam  adiecerat  Aetolos  eo  m  ntatore 
1    Quod   exta    perperam   dederaf]  honore  futuros  etc,  d\cta  ems  Scopa.s 

Quod  in  distribuendis  victimae  extis  et  Dorymachus  auctoritate  sua  attir- 
aliquid  peccaverat.  Crev.  cf.  Val.  maverunt,  spes  tamen  potiundae  A- 
Max.  i.  I.  4.  cai-naniae  concilium maxime movebat. 


LIH.   \X\I.    CAl*.  2.>.  .3()f) 

'  pissent,  alios  iii   ca  torlima  habcreiit,  ut  socii  esse,  (jiiain  U.C.  541. 
'  eives,  niallenl.      Aetolos  eo  in  niaiore  fiituros  honore,  (juckI''^-  ^-  ^"- 
'^entiuni    transinarinaruin    in    ainieitiain    priini   venissent. 
'rhilip[)uin  iis  ct  Maceclonas  «rravcs  accolascs.se;  (juorum 

*  se  vim  ac  spiritus  et  iam  fregisse,  et  co  redacturum  csse, 
'ut  non  his  modo  urbibus,  quas  per  vim  ademissent  Actolis, 
'  exccdant,  sed  ipsam  Macedoniam  infestam  habeant.     Et 

*  Acarnanas,  (|U()s  aegre  ferrent  AetoH  a  corpore  suo  dircm- 
'  ])tos,  restituturum  se  iii  anti(|uam  formulam  iurisque  ac 
'ditionis   eorum.'     Ilaec,   dicta   promissa(|ue    ab    Romano  Foedus 
im])eratore,  Scopas,  qui  tum  praetor  gentis  crat,  et  Dory-™'"  ■'^'^^^* 
machus,  princeps  Aet(jlorum,  affirmaverunt  auctoritate  sua, 
minore  cum  verecundia  ct  maiorc  cum  iide  vim  maiestatem- 

que  populi  Romani  cxtoUentes.  Maxime  tamen  spes  poti- 
nndae  movebat  Acamaniac.  Igitur  conscriptae  conditiones, 
quibus  in  amieitiam  societatenKjue  populi  Romaiii  venircnt: 
addituin([ue,  'ut,  si  placerct  vellent([ue,  eodem  iure  ami- 
'  citiae  Elei,  Laccdacmoniic|ue,  ct  Attalus,  ct  Pleuratus,  et 
'  Scerdilaedus  essent.'  (Asiae  Attalus,  hi  Thracum  et  Illy- 
riorum  reges).  '  Bellum  ut  extcmplo  Actoli  cum  Philippo 
'  terra  gererent :  navibus  ne  minus  viginti  quinqueremibus 
'adiuvaret  Romanus.  Urbium  ('orcyrac  tenus  ab  Aetolia 
'  incipienti  solum  tcctaque,  et  muri  cum  agris,  Aetolorum  ; 
'alia  oinnis  praeda  p()]iuli  Romani  csset :  darent(|ue  0])eram 
'  Romani,  nt  Acarnaniam  Actoli  liaberent.     Si  Aetoli  pa,- 

4 '  cem  cum  Philip])o  facerent,  foederi  ascriberent,  ita  ratam 
'  eorum  jiaccm,  si  Phili])])us  arma  ab  Romanis  sociisque, 
'  quique    eorum    ditionis    cssent,    abstinuisset.       Item,    si 
'  j)opulus  Romanus  focdere  iungeretur  regi,  ut  caveret,  ne 
'  ius  ei  belli  infcrendi  Aetolis  soeiisque  eornra  esset.'     Haec 
convenerunt,    conscri])taquc    bicnnio    post    Olympiae    ab 
Aetolis,  in  Caj^itolio  ab  Romanis,  ut  testata  sacratis  monu- 
mentis  essent,  sunt  posita.      Morae  causa  fuerant  retenti 
Romae  diutius  legati  Aetolorum.     Nec  tamen  im]:)edimento 
id  rebus  gerendis  fuit.     Et  Aetoli  extemplo  moverunt  ad-  Res  gestae 
vcrsus  Phili])]ium  bellum,  et  Laevinus  Zacynthum  (parva  ^  ^y °^^^ 
insula  est  proplncjua  Aetoliae :    urbem  unam  eodcm,  quo  lerio. 
ipsa  est,  nomine   habet;    cam  ])raeter  arccm  vi  ce])it)   et 

5  Ocniadas  Nasumque  Acarnanum  cajitas  Aetolis  contribuit. 
Phili])])um  quoque  satis  inq^licatum  bello  finitimo  ratus,  ne 
Italiam  Poenosque  ct  pacta  cum  Hannibale  ]wsset  respicere, 
Corcyram  ipse  se  rece]oit. 

Philippo    Aetolorum  defectio    Pellae    hibernanti    allata      25. 

4  Ila  7-atam  eorum  pacem}  Aucto-  ostium  Acheloi,  ut  Mullero  in  Ap- 
reni  Muretuni  secutiis,  ila  ratamfore  pend.  vii.  §  10.  Uber  die  Dor.  videtur. 
pacem  reposuit  Bekkcr.  cf.  l^olyb.  i.K.  39. 

5  A^axumqtie]    Insula  hacc  erat  ad 


310 


TITI   LIVII 


U.C.  64r 
A.  C.  21 I 

Philippus 
vicina  pa- 
cat. 


Acarna- 
niae  bel- 
iLim  infe- 
runt  Aeto 
li. 

Acarna- 
num  con- 
iuratio. 


est.     Itaque,  quia  primo  vere  nioturus  exercitum  in  Grae- 
ciam   erat,    IUyrios   finitimasque    iis   urbes   alterno   metu6 
quietas  ut  Macedonia  liaberet,  expeditionem  subitam  in 
Oricinorum  atque  Apolloniatium  fines  fecit:    egressosque 
Apolloniatas,  cum  magno  terrore  atque  pavore,  compulit 
intra   muros.     Vastatis   proximis   Illyrici,  in   Pelagoniam 
eadem  celeritate  vertit  iter :  inde  Dardanorum  urbem  Sin-  7 
tiam,  in  Macedoniam  transitum  Dardanis  facturam,  cepit. 
His  raptim  actis,  memor  Aetolici  iunctique  cum  eo  Romani 
belli,  per  Pelagoniam,  et  Lyncum,  et  Bottiaeam,  in  Thessa- 
liam  descendit.     Ad  bellum  secum  adversus  Aetolos  capes- 
sendum  incitari  posse  homines  credebat :  et,  reHcto  ad  fau- 
ces  Thessaliae  Perseo  cum  quattuor  milUbus  armatorum  ad  8 
arcendos  aditu  Aetolos,  ipse,  priusquam  maioribus  occupa- 
retur  rebus,  in  Macedoniam,  atque  inde  in  Thraciam  exer- 
citum  ac  Maedos  duxit.     Incurrere  ea  gens  in  Macedoniam 
solita  erat,  ubi  regem  occupatum  externo  bello,  ac  sine 
praesidio  esse  regnum  sensisset.     Ad   Phragandas  igitur 
vastare   agros,    et   urbem   lamphorinam,  caput   arcemque 
Maedicae,  oppugnare  coepit.     Scopas,  ubi  profectum  in 
Thraciam  regem,  occupatumque  ibi  bello  audivit,  armata 
.  omni    iuventute    Aetolorum,    belkim    inferre    Acarnaniae 
parat.     Adversus  quod  Acarnanum  gens  et  viribus  impar, 
et  iam  Oeniadas  Nasumque  amissa  cernens,  Romanaque  9 
insuper  arma  ingruere,  ira  magis  instruit,  quam  consilio, 
bellum.     Coniugibus  liberisque  et  senioribus  supra  sexa- 
ginta  annos  in  propinquam  Epirum  missis,  ab  quindecim 
ad  sexaginta  annos  coniurant,  nisi  victores,  se  non  redituros. 
Qui  victus  acie  excessisset,  eum  ne  quis  urbe,  tecto,  mensa, 
lare  reciperet,  diram  exsecrationem  in  populares,  obtestatio- 
nem  quam  sanctissimam  potuerunt  adversus  hospites,  com- 
posuerunt :  precatique  simul  Epirotas  sunt,  ut,  qui  suorum 
in  acie  cecidissent,  eos  uno  tumulo  contegerent,  adhibe- 
rentque  humatis  titulum :   hic  siti  sunt  acarnanes,  qui, 

ADVERSUS    VIM    ATQUE    INIURIAM    AETOLORUM    PRO    PATRIA 

PUGNANTES,  MORTEM  occuBUERUNT.  Pcr  haec  incitatis 
animis,  castra  in  extremis  finibus  suis  obvia  hosti  posuerunt. 
Nuntiis  ad  PhiHppum  missis,  quanto  res  in  discrimine  esset, 
omittere  Phihppum  id,  quod  in  manibus  erat,  coegerunt 
belhira,  lamphorina  per  deditionem  recepta,  ct  prospero 


6  Alterno  'mefu'^  Alternns  metus 
est,  exponente  Gronovio,  Ulyriorum 
a  Maeedonibus,  ut  jjrius  Macedonum 
ab  Illyriis.  Crev. 

'i  Sintiam,  in  Macedoniam']  ItaRu- 
benius  pro  vulg.  sitam  in  Macedonia. 

8  Perseo'\  Perseiim  Philippi  regis 
filium   hunc   fuisse   censet    Sigonius, 


sed  Crevierio  aliter  placuit,qui  unum 
ex  praefectis  regiis  hic  intelligi  vult, 
cjuippe  Philipjji  filius  undecimo  ab- 
hinc  anno,  infr.  xxxi.  28.  puer  admo- 
dum  fuisse  dicitur. 

9  Amissa'\  Ojoptc^a  scilicet,  ut  Dra- 
kenb.  monet. 


LIB.  XXVI.    CAR  26.  311 

ulio  succossu  roruni.  Acloloruni  inipetum  tarduvcrat  priiiio  i;.  c.  541. 
couiurationis  fania  Acarnanicac:  dcindc  auditus  Phili|)|)i  ^^-  ^'-  -"• 
advcntus,  rciircdi  ctiani  in  intinios  cocgit  fincs.  Ncc  Phi- 
hj)[)us,  (luantiuani,  nc  oj)prinicrcntur  Acarnancs,  itincribus 
niai^nis  icrat,  ultra  Diuni  cst  progrcssus.  Indc,  (juuin  au- 
dissct  rcdituni  Actolorum  cx  Acamania,  ct  ipsc  Pcllani 
rcdiit. 

Lacvinus,  vcris  ])rincij)io  a  Corcyra  profcctus  navibus,      26. 
superato  Lcucata  promontorio,  (luum  vcnissct  Naupactum,  Anticyram 

.  i    .  .      ,  i  .  i-    •  -1  •    o  opnui^nat 

Anticyrani  mdc  sc  pctUurum  cdixit,  ut  ])racsto  ibi  ocopas  Laevinus. 

1  ActoU(jue  csscnt.  Sita  Anticyra  cst  in  Locride  lacva  parte 
sinnm  Corinthiacum  intrantibus.  Brcvc  tcrra  itcr  co, 
brevis  navigatio  ab  Naui)acto  cst.  Tcrtio  fcrmc  post  die 
utrimque  o])]iugnari  coepta  est.  Gravior  a  mari  ojjpugnatio 
crat,  quia  ct  tornicnta  machinacquc  omnis  gencris  in  navi- 
bus  erant,  et  llomani  indc  oj^j^ugnabant.  Itaque  intra 
paucos  dies  reccpta  urbs  per  deditionem  Aetolis  traditur, 

2  praeda  ex  ])acto  llomanis  cessit. 

Literae  Laevino  redditac,  consulem  cum  abscntcm  dccla- 
ratum,    et   successorcm   vcuire    P.  Sul])icium.      Ceterum, 
diuturno  ibi  morbo  im])iicitus,  serius  s]3e  omnium  llomam 
venit.      M.  Marcellus,    quum    Idibus    Martiis   consulatum  U.  C.  542. 
inisset,  senatum  eo  dic,  moris  modo  causa,  habuit:  X)ro-^:^;-\9- 

-,  \     .,  .-,  ,  ,,  T  1  T  M.Claudio 

icssus,  'nunl  se,  abscnte  collcga,  neque  de  repubuca,  neque  iv.  M.Va- 
'  de  ]irovinciis,  acturum.     Scirc  se,  frequcntes  Siculos  prope  lerio  II. 
'  urbem  in  villis  obtrcctatorum  suorum  esse.      Quibus,  tan-*-^°^^- 
'  tum  abesse,  ut  per  se  non  liceat  palam  Romae  crimina 
'  edita  fictaque  ab  inimicis  vulgare,  ut,  ni  simularent,  ali- 
'quem  sibi  timorem,  absente  collega,  dicendi  de  consule 
'  esse,  i])se  iis  extem])lo  daturus  senatum  fuerit.     Ubi  qui- 
'  dem  collega  vcnisset,  non  ]Dassurum  quicquam  ]irius  agi, 
'  (]uam   ut    Siculi   in    senatum    introducantur.     Dclcctum 
'  ])rope    a    M.  Cornclio    \ier   totam    Siciham    habitum,   ut 
'  quam  plurimi  cpicstum  de  se  Romam  venirent.     Eundeni 
'literis   falsis  urbem  implesse,  bellum  in  Sicilia  esse,  ut 
'  suam  laudem  minuat.'     Moderati  animi  gloriam  eo  die 
adcptus  consul,  senatum  dimisit;  ac  prope  iustitium  omnium 
rcrum  futurum  videbatur,  donec  alter  consul  ad  urbem  ve- 
nisset.      Otium,  ut  solet,  excitavit  j^lebis  rumores :   '  bclli  Querelae 
'  diuturnitatem,  et  vastatos  agros  circa  urbcm,  qua  infesto  ^-  ^- 
'  agmine  isset  Hannibal,  et  exhaustam  delectibus  Italiam,  et 
*  prope  quotannis  exercitus  caesos'  querebantur ;  'et  consules 


I  ^47^<icyrfl]  Q,uum  Anticyra  aStra-  lia  quoque  eiusdem  nominis  urbs  ad 

bone   modo    Locridi,   modo   Phocidi  Oetam  in  sinu  Maliaco.  cf.  Hor.  Ep. 

ascripta  sit,  duas  urbes  nomine  Anti-  ad  Pison.  300.  si  tribus  Anticyris  etc. 
cyras   ad    sinum   Corinthiacum   sitas         2  Ex  pacto]    Conditionibus    con- 

esse  Drakenb.  vcrisimile  videtur.    A-  scriptis  supr.  24. 


312  TITI  LIVII 

U.  C.  542. '  bellicosos  ambo,  viros  acres  nimis  et  feroces,  creatos,  qui 
C.  2 10.  ( ^gj  ^j-^  pg^(.g  tranquilla  bellum  cxcitare  possent,  nedum  in 

'bello  respirare  civitatem  forent  passuri.' 
27.  Interrupit  hos  sermones  nocte,  quae  pridie  Quinquatruss 

Incendium  fuit,   pluribus   simul  locis  circa  forum  incendium  ortum. 
omae.      J^odem  tempore  septem  tabernae,  quae  postea  quinque,  et4 
argentariae,  quae  nunc  Novae  appellantur,  arsere.     Com- 
prehensa  postea  privata  aedificia :  neque  enim  tum  basilicae  5 
erant :  comprehensae  hiutumiae,  forumque  piscatorium,  et^ 
atrium  regium.     Aedes  Vestae  vix  defensa  est  tredecimg 
maxime  servorum  opera,  qui  in  pubhcum  redempti  ac  ma-  9 
numissi  sunt.     Nocte  ac  die  continuatum  incendium  fuit.  ^ 
Nec  uUi  dubium  erat,  humana  id  fraude  factum  esse,  quod 
pluribus  simul  locis,    et  iis  diversis,   ignes  coorti   essent. 
Itaque  consul  ex  auctoritate  senatus  pro  concione  edixit, 
qui,  quorum  opera  id  conflatum   incendium,  profiteretur, 

Campano-  praemium    fore,    Hbero   pecuniam,    sen^o   hbertatem.     Eo 

rum  fiaude  pracmio  inductus  Campanorum  Calaviorum  servus  (Mannus 
ei  nomen  erat)  indicavit,  '  dominos  et  quinque  praeterea 
'  iuvenes  nobiles  Campanos,  quorum  parentes  a  Q.  Fulvio 
'  securi  percussi  erant,  id  incendium  fecisse ;  vulgoque  fac- 
'  turos  aha,  ni  comprehendantur.'  Comprehensi  ipsi  fami- 
haeque  eorum.     Et  primo  elevabatur  index  indiciumque : 


3  Qwnqualrns]  Ex  Festi  senten-  causas  cognoscere,  clientibus  homines 
tia,  unicus  fuit  dies  Minervae  sacer,  periti  de  iure  respondere  solebant. 
sic  dictus,  quod  esset  post  diem  quin-  Mercatores  ibidem  et  nummularii  sua 
tum  Idus  monsis  Martii.  Repugnat  tractabant  negotia.  Crev.  cf.  infr. 
Livius,  xliv.  20.    Et  Ovid.  Fast.  iii.  xxxix.  44.  xliv.  16. 

vult  illa  sacra  per  quinque  dies  cele-  6  Latctumiae]  Proprie  loca,  ex  qui- 

brata,  et  habere  nomen  a  iunctis  quin-  bus  excisi  sunt  lapides,  a  Xas  lapis, 

que  diebus.     Fortasse  primis  tempo-  et  refxvu  caedo.     Sic  vocabatur  unus 

ribusimicus  tantum  diesfestusfuerat;  ex  carceribus  urbis,  quod  in  eo  vide- 

postea  vero  in  plures  prolatus.     Vid.  licet    lapidicinae   fuerant.      Carceris 

Festum  in  voce  Quinquatrus,  et  ad  lautumiarum  fit  mentio   infr.  xxxii. 

eum  Dacerii  not.  Cuev.  26.  Crev.    cf.  Festus  v.  Laturnias. 

4  Quae  pnstea  guinque}  Numeri  7  Forumque  jnscatorium']  Secun- 
notam  putarunt  esse,  quae  non  erat.  dum  Tiberim  ad  lunium  (lanum  qui- 
Habebat  enim  antiquus  liber :  septem  dam)  Forum  Piscarium  vocant.  Varr. 
tabernue  quae  postea  vet.  et  argenta-  de  L.  L.  v.  32. 

riae   quae   nunc  novae  appellantur.  8  Atrium  regium\   Atrium  regium 

Nam  ut  novae,  ita  veteres  tabernae  Numae  Pompilii.    Regia  Numae  erat 

in   foro   erant.      Unde   locorum   no-  prope  aedem  Vestae,  cuius  infra  fit 

raina,  sub  veteribus  et  sub  novis.     At  mentio.     Sic  quoque  apud  Horatium 

illi,  deletis  duobus  literis,  quas  fni-  .  .  .  monumenta  Regis,  Templaque  Ve- 

stra  geminatas  putarunt,  illud  V  no-  stae.  Crev. 

tam  esse  quinarii  numeri  iudicabant.  9  Aedes  Vestae'\    Quae  in  ripa  Ti- 

cf  Muretus  Var.  Lect.  xvi.  8.  beris  effigies  pristini  sui  decoris,  ad- 

5  Neque  enim  tum  basilicae  erant]  huc  cemitur. 

Postea  basilicam  eo  loco  post  Novas  i  In  publicum  redempti']  Redem- 

argentarias  exstnictam  esse  a  M.  Ful-  pti,  ut  in  potestate  populi,  non  pri- 

vio  censore  memorat  Livius  xl.  51.  vatorum  dominorum  essent,  ac  postea 

Busilicae   sunt   publica   aedificia,  in  manumissi.  Crev. 
quibus   senatores    deliberare,   iudices 


asde 
dc- 


I.TB.  XXVI.    CAP.  28.  313 

'  prldio  euiM  vcrl)eribiis  casti^atuin  ab  domiiiis  discessissc,  U.  C.  542, 
'  |)cr  iraiu  ac  lcvitatcm  cx  rc  fortuita  crimcii  commcutum.' -^-  ^"-  ^'o- 
('ctcrmu  ut  coram  coarjiucbautur,  ct  (luacstio  cx  ministris 
facinoris  toro  mcdio  habcri  coc})ta  cst,  fassi  omncs,  atque  in 
dominos    scrvoscjue    conscios   animadvcrsum    est.       Indici 
libcrtas  data,  ct  viginti  millia  aeris. 

Consuli  Lacvino  Ca]>uam  ])raetercunti  circumfusa  multi-  Campani 
tudo  (^am]>anorum  cst,  obsccrantium  cum  lacrimis,  ut  sibi 'ly'''"^'' 
Komam  ad  scnatum  ire  liccret,  oratum,  si  qua  misericordiaf^^,r^,j,t  ad 
taiidcm  ilccti  ])ossent,  ne  se  ad  ultimum  ])crditum  ircnt,  Viilcrium 
nomcnquc  Cani])anorum  a  C^.  1'lacco  dclcri  sincrcnt.  Flac-^"*- 
cus,  '  sibi  ])rivatam  simultatcm  cum  (Jamjianis,'  negare, 
'  ullani  essc  :  ])ublicas  inimicitias  et  hostiles  esse,  ct  futuras, 
'  quoad  eo  animo  csse  erga  ])opulum  Romanum  sciret. 
'  NuUam  enim  in  tcrris  gcntcm  csse,  nuUum  infestiorem 
'])0])ulum  nomini  Romano.     Ideo  se  moenibus  inclusos  tc- 

2  '  ncre  cos:  quia,  si  qui  cvasisscnt  aliqua,  velut  feras  bestias 
'])cr  agros  vagari,  ct  laniare,  ct  trucidare,  quodcunque 
'obvium  dctur.  Alios  ad  Ilannibalem  transfugisse,  alios  ad 
'  Romam  inccndcndam  ])rofcctos.  Inventurum  in  scmiusto 
'foro  consulcm  vestigia  sceleris  C^am])anorum.  Vestae 
'aedcm  pctitam,  et  acternos  ignes,  ct  conditum  in  pcnetrali 

3'fatale  pignus  impcrii  Romani.  Se  minimc  censere  tutum 
'  cssc,  Cam])anis  ]3otcstatem  intrandi  Romana  mocnia  fieri.' 
Laevinus  Cam]ianos,  iureiurando  a  Flacco  adactos,  (|uinto  Romam 
dic,  quam  ab  senatu  res]ionsum  acccpissent,  Ca])uam  redi-  ••'""'• 
turos,  sequi  se  Romam  iussit.  Hac  circumfusus  multitu- 
dine,  simul  Siculis  obviam  egressis  Aetolisque,  Romara 
]oraeivit,  clarissimarum  urbium  cxcidio  celeberrimis  viris 
victos  bello  accusatores  in  ui-bera  adducens.  De  republica 
taraen  primum  ac  de  ])rovinciis  arabo  consules  ad  senatum 
retulere. 

Ibi  Laevinus,  quo  statu  Macedonia  et  Graecia,  Aetoli,      28. 
Acarnanes  Locrique  essent,   quavsque  ibi  res  ij)se  egisset 
terra  raarique,  exposuit.     'Philipjoum,  inferentera  bellura 
'  Aetolis,  in  Macedoniam  retro  ab  se  compulsum,  ad  intima 
'  ]3enitus  regni   abisse,   legioneraque    inde   deduci   ]iosse : 

4'classera  satis  esse  ad  arcendura  Italia  regera.'  Haec  de  se  rrovincia- 
dequc  ])rovincia,  cui  praefuerat.  Consulura  de  provinciis ''l^™ '^^^j- 
communis  relatio  fuit.     Decrevcre  Patrcs,  '  Ut  alteri  con-  *^°' 


■2  Quia  .  . .  vagari]    Insolita  con-  legionario  milite,  sociis  tantum  nava- 

structio.    cf.  supr.  iv.  3.  et,  si  non  eas-  libus  instructam.     Socii  enim  nava- 

dem  opes  habere.  les,  ut  probavimus  ad  xxi.  49.  non  ii 

3  Fatale  pignus]  Palladium,  quod  solum  sunt,  qui  nautica  ministeria 
in  aede  Vestae  ab  Aenea  in  Italiam  obeunt,  sed  et  milites  tuendis  navibus 
advectum,  asservari  iactitabant.  attributi.   Crev. 

4  Classem  saiis  esse'^   Classem  sine 


314  TITI   LIVII 

U.  C.  542. '  sulum  Italla  bellumque  cum  Hannibale  provincia  esset : 
A.  C.  2IO.  «alter  classem,  cui  T.  Otacilius  praefuisset,  Siciliamque  pro- 
'vinciam  cum  L.  Cincio  praetore  obtineret.'  Exercitus  iis 
duo  decreti,  qui  in  Etruria  Galliaque  essent.  Eae  quattuor 
erant  legiones.  Urbanae  duae  superioris  anni  in  Etruriam;  5 
duae,  quibus  Sulpicius  consul  praefuisset,  in  Galliam  mitte- 
rentur.  Galliae  et  legionibus  praeesset,  quem  consul,  cuius 
Italia  provincia  esset,  praefecisset.  In  Etruriam  C.  Cal- 
purnius,  post  praeturam  prorogato  in  annum  imperio,  mis- 
sus ;  et  Q.  Fulvio  (Japua  provincia  decreta,  prorogatumque 
in  annura  imperium.  Exercitus  civium  sociorumque  minui 
iussus,  ut  ex  duabus  legionibus  una  legio,  quinque  millia 
peditum  et  trecenti  equites  essent;  dimissis,  qui  phnuma 
stipendia  haberent :  et  sociorum  septem  milha  peditum  et 
trecenti  equites  rehnquerentur,  eadem  ratione  stipendiorum 
habita  in  veteribus  mihtibus  dimittendis.  Cn,  Fulvio  con- 
suh  supcrioris  anni,  nec  de  provincia  Apuha,  nec  de  exei- 
citu,  qucra  habuerat,  quicquara  mutatum.  Tantum  in  an- 
num  prorogatum  imperium  est.  P.  Sulpicius  cohega  eius 
omnem  exercitum,  praeter  socios  navales,  iussus  dimittere 
est.  Item  ex  Siciha  exercitus,  cui  M.  Cornehus  praeesset, 
ubi  consul  in  provinciam  venisset,  dimitti  iussus.  L. 
Cincio  praetori  ad  obtinendam  Siciham  Cannenses  mihtes 
dati,  duaruni  instar  legionum.  Totidcm  legiones  in  Sardi- 
niam  P.  Manho  Vulsoni  praetori  decretae,  quibus  L.  Cor- 
nelius  in  eadem  provincia  priore  anno  praefuerat.  Ux*banas 
legiones  ita  scribere  consules  iussi,  ne  quem  mihteni  face- 
rent,  qui  in  exercitu  M.  Claudii,  M.  Valerii,  Q.  Fuhai, 
Legiones  fuissent ;  neve  eo  anno  plures,  quam  una  et  viginti,  Roma-  6 
^^-  nae  legiones  essent. 

29.  His  senatusconsultis  perfectis,  sortiti  provincias  consules. 

Marcello    Sicilia  ct  classis  Marcelio,  Italia  cum  bello  adversus  Hanni- 

tJ^^f"^''      balem  Laevino  evenit.     Quae  sors,  velut  iterura  captis  Sy- 

Sicuiorum  racusis,  ita  exanimavit  Siculos,  exspectatione  sortis  m  con- 

legatoium  sulum  conspcctu  stantcs,  ut  comploratio  eorum  flebilesque 

compiora,-  yQj.gg  gj-  extcmplx)  oculos  Iiorainum  converterent,  et  post- 

modo  sermones  praebuerint.     Circumibant  cnim  senatum 

cum  veste  sordida,  affirraantes,  '  se  non  modo  suam  quem- 

'que  patriam,  sed  totara  Siciliam,  relicturos,  si  eo  Marcellus 

'  iterum  cura  iraperio  redisset.     NuIIo  suo  merito  eum  ante 

'  implacabilem  in  se  fuisse :  quid  iratum,  quod  Romam  de 

'  se  questura  venisse  Siculos  sciat,  facturum  ?  Obrui  Aetnae 

'  ignibus,    aut   mergi  freto,  satius  illi  insulae  esse,  quam 

5   Urhanae  dTtae]   Ex  multis  locis  si  ita  res  posceret,  adversus  hostem 

Livii  constat,  legiones  urbanas  ad  tu-  duci  solitas  fuisse.  Duk. 
telam    urbis    scribi,   ac   deinde    fere         6  Fuisscnl]  sc.  Ex  iis,  qui  fuissent. 

altero  anno,  interdum  etiam  eodem,  Ckev. 


LTB.  XXVI.   CAP.  .30.  315 

7'volut   dedi    noxao    iiiiinico.''      I  fac'    Siculornm    querclac,  U.  C.  541. 
(lonios  priiuuni  nol)iliuin  ciiruinlatac,  cclchrataccjuc  scrmo- -^-  ^-  ■^■°- 
nihus,  (|uos  partiiu  luiscricordia   Siculoruiu,  ])artiiii  iuvidia 
Marcclli  cxcitabal,  in  scnatum  ctiain  })crvcucrunt.     Postu- .Mutiintur 
latum  a  consulibus  cst,  ut  dc  pcrmutandis  provinciis  senatum  i'r«vinciac. 
consulcrent.     Marcellus,  '  si  iam  auditi  ab  senatu  Siculi 
'cssent,   aliain  forsitan   futuram    fuisse    scntcntiam  suam,' 
dicere.     *  Nunc,  nc  quis  timorc  frcnari  eos  diccre  possct, 
'  quo  minus  dc  co  libcrc  qncrantur,  in  cuius  potcstatc  mox 
'  futuri  sint,  si  collcgac  nihil  intcrsit,  mutare  sc  provinciam 

8 '  ])aratum   essc.     Dcprccari    scnatus   praciudicium ;    nam, 

*  quum  extra  sortem  coUegae  optionem  dari  provinciac  ini- 
9 '  quum  fuerit,  quanto  maiorcm  iniuriam,  imo  contumcliam 

*  cssc,  sortcm  suam  ad  cum  transfcrri?'  Ita  scnatns,  (juuin, 
quid  ])laccrct,  inagis  ostcndissct,  (piam  dccressct,  dimittitur. 
Intcr  ipsos  consulcs  ])cnnutati()  j^rovinciarum,  raj)icntc  fato 
Marccllum  ad  Ilannibalcm,  facta  cst :  ut,  cx  cjuo  ])riiiius 
advcrsac  j)ugnae  gloriam  ccj^crat,  in  eius  laudem  j)ostrcmus 
llomanoruin  imperatorum,  prosperis  tum  maxime  bellicis 
rebus,  cadcrct. 

Permutatis   j)rovinciis,    Siculi,    in    senatum    introducti,      30. 
multa  de  Ilicronis  rcgis  fidc  j)crpctua  crga  j)oj)ulum  Roma- ^'^".•o';"'" 
I  num  verba  fecerunt,  in  gratiam  j)ublicam  avertentes,  '  Hie- jj'^j!^.^j|^ 
'  ronyinum  ac  j)ostea  1  Iipj)ocratein  ct  Ej)icyclcm  tyrannos,  lum. 
'  quum  ob  alia,  tuin  jiropter  defectioncm  ab  Ilomanis  ad 
'  Uannibalem,  invisos  fuisse  sibi.     Ob  eam  causam  et  Hie- 
'  ronymnm  a  princij)ibus  iuvcntutis  jiroj^ie  publico  consilio 
'  interfectum :  et  in  Ejiicydis  Ilippocratisque  cacdem  sej)- 
'  tuaginta  nobilissimorum  iuvcnum  coniurationem  factam ; 
'  quos,  Marcclli  mora  dcstitutos,  cjuia  ad  j)raedictum  tcmpus 
'  exercitum  ad    Syracusas  non    admovisset,   indicio    facto, 
'  omnes  ab  tyrannis  intcrfectos.     Eam  cjuocjue  Hipj)ocratis 
'  atque  Ej^icydis  tyrannidem  Marcellum  excitassc,  Lcontinis 
'  crudeliter  direjitis.     Nunquam  dcinde  jii-incipes  Syracusa- 
'norum  desisse  ad  Marccllum  transirc,  ])olliccricjue,  se  ur- 
'bem,  cjuum  vcllet,  ci  tradituros.      Scd  cum  j^rimo  vi  cajiere 
'  maluisse :  dcin,  cjuum  id  neque  terra,  nccjuc  mari,  omnia 

7  Dedi   tio.rae]     Discrimen    intcr     haec  res  sui  ipsius  iudicio  et  collegae 
noxnam  et  noxam  Oudemlorp.  ad  8ue-     jiermittatur. 

ton.  Caesar.  8i.  ita  constituit,  scili-  9  Inmriam^imo  conlumeliam}  In- 

cet  noxiam  vere  adiectivum,  subintel-  iitria  est  id  quod  fit  contra  ius,  in- 

lecto  culpam  vel  rem,  semjier  signi-  justice ;  contumelia  denotat  probrum, 

ficare  culpam,  iniuriam,  peccatum  :  affront.  Crev. 

noxam   culpae  poenam,  unde  noxae  i  In  graiiam  publicam  avertentes'] 

dare,  et   liinc  quodvis   detrimentum  Id  agentes,  ut  pro  meritis  Hieronis  in 

ac  damnum.    cf.  Ruhnken.  Opusc.  p.  populum  Romanum  gratia  toti  Syra- 

743.  supr.  ii.  59.  cusanorum    civitati   liabenda   videre- 

8  Praeiudicium]  Precari  ne  deere-  tur.  Crev. 
tum  interponatur  senatiis,  quo  minus 


316  TITI   LIVII 

U.  C.  542.  *  expertus,  potuisset,  auctores  traditarum  Syracusarum 
^"  ^- ^'°-'fabrum  aerarium  Sosim,  et  Mericum  Hispanum,  quam 
'  principes  Syracusanorum  habere,  toties  id  nequicquam 
'  ultro  oiferentes,  praeoptasse  :  quo  scilicet  iustiore  de  causa 
'  vetustissimos  socios  populi  Romani  trucidaret,  ac  diriperet. 
'  Si  non  Hieronymus  ad  Hannibalem  defecisset,  sed  popu- 
'  lus  Syracusanus  et  senatus  ;  si  portas  Marcello  Syracusani 
'  publice,  et  non,  oppressis  Syracusanis,  tyranni  eorum  Hip- 
'  pocrates  et  Epicydes,  clausissent ;  si  Carthaginiensium 
'  animis  belkim  cum  populo  Romano  gessissent :  quid  ultra, 
'  quam  quod  fecerit,  nisi  ut  deleret  Syracusas,  facere  hosti- 
'  liter  Marcelhun  potuisse  ?  Certe  praeter  moenia  et  tecta 
'  exhausta  urbis,  et  refracta  ac  spoliata  deum  dehibra,  diis 
'ipsis  ornamentisque  eorum  ablatis,  nihil  rehctum  Syracusis 
'  esse.  Bona  quoque  multis  adempta,  ita  ut  ne  nudo  qui-  2 
'dem  solo,  rehquiis  direptae  fortunae,  alere  sese  ac  suos 
'possent.  Orare  se  Patres  consci^iptos,  ut,  si  nequeant 
'  omnia,  sahem,  quae  compareant  cognoscique  possint,  re- 
'  stitui  dominis  iubeant.'  Taha  conquestos  qimm  excedere 
ex  templo,  ut  de  postulatis  eorum  Patres  consuh  possent,  3 
Laevinus  iussisset,  '  Maneant  imo,'  inquit  Marcelius,  '  ut  4 
'  coram  his  respondeam,  quando  ea  condilione  pro  vobis, 
'  Patres  conscripti,  beUa  gerimus,  ut  victos  armis  accusatores 
'  habeamus.  Duae  captae  hoc  anno  urbes  Capua  Fulvium 
31.  '  reum,  Marcehum  Syracusae  habeant,'  Reductis  in  curiam 
Sicuiis  re-  legatis,  tum  consul,  '  Non  adeo  maiestatis,'  inquit,  '  popuH 
M°"^'i^  '  Romani  imperiique  huius  oblitus  sum,  Pati^es  conscripti,  5 
'ut,  si  de  meo  crimine  ambigeretur,  consul  dicturus  causam, 
'  accusantibus  Graecis,  fuerim.  Sed  non,  quid  ego  fecerim,  6 
'in  disquisitionera  venit,  quam  quid  isti  pati  debuerint. 
'  Qui  si  non  fuerunt  hostes,  nihil  interest,  nunc,  an  vivo  Hie- 
'  rone,  Syracusas  viohiverim.  Sin  autcm  desciverunt,  legatos 
*  nostros  ferro  atque  armis  petierunt,  urbem  ac  moenia 
'  clauserunt,  exercituque  Carthaginiensium  adversus  nos 
'  tutati  sunt ;  quis  passos  esse  hostiha,  quum  fecerint,  indig- 
'natur?  Tradentes  urbem  principes  Syracusanorum  aver- 
'  satus  sum :   Sosim  et  Mericum  Hispanum,  quibus  tantum 


1  Ita  ut  ne  nudo  quidem  solo]  sc.  codice  inseruit  vocem  imo,  qua  ceteri 

Postquam  solum  fere  nudatum  erat.  scrijiti  carent.  Crev. 

Conqueruntur    iiimirum    Syracusani,  5  Imperitque  huius]     Et   imperii 

post  spoliatam  urbem  ac  domos,  etiam  consularis,  quod  gero.  Crev. 

reliquias   direptae    fortunae,   id    est,  6  Sed  non,  quid  ego  fecerim,  in 

privata  bona,  agros,  domos,  etc.  mul-  disquisitionem  vetiit,  quam~\  Particula 

tis  quoque  adempta.  Crev.  tam  in  primo  membro  supplenda  est, 

5  Templo}   In  loco  enim  auguriis  iit  et  supr.   18.     Monebimus  tamen 

consecrato    senatus    semper  habeba-  vocem  quam  esse  a  Gronovio.     Pro 

tur.  Crev.  ea  scripti  habent  nam  :  Andreas  et 

4  Maneatit  imo^  Rheminus  ex  suo  Campanus  sed.  Crev. 


Lin.  XX vr.  CAP.  32.  317 

7 '  credcron,  ])()tioros  liuhiii.  Non  cstis  cxtrcnii  Syracusaiio- U.  C.  542. 
*run),  (juippc  qui  aliis  huinilitatcni  obiiciatis.  Quis  cst^-^''^'°- 
'vcstruni,  (|ui  sc  inilii  jx^rtas  ajKM-tunnn,  (|ui  arinatos  inili- 
'  tcs  nicos  in  urbcni  accc))turuiu  j^romiscrit  ?  Odistis  ct  cx- 
'  sccrainini  cos,  (jui  fcccrunt,  ct  nc  liic  (juidcin  continncliis 
'  in  cos  dicciulis  parcitis :  tantuni  abcst,  ut  ct  ipsi  talc  quic- 
'quani  facturi  fucritis.  Ipsa  huinilitas  eorum,  Patres  con- 
'scrijHi,  (juam  isti  obiiciuut,  maximo  argumento  est,  me 
'ncmincm,  qui  navatam  operam  rei])ublicac  nostrac  vcht, 
'  avcrsatuin  cssc.  Et,  antc^iuam  obsidcrcm  Svracusas,  nunc 
'  lcgatis  mittcndis,  nunc  ad  colloquium  cundo,  tentavi  pn- 
'  ccm  :  ct,  ]iostquam  nequc  lcgatos  violandi  verccundia  crat, 
'  nec  mihi  i])si  confj;resso  ad  ])ortas  cum  ])rinci])ibus  res])on- 
'sum  dabatur,  multis  tcrra  marique  exhaustis  hiboribus, 
'  tandcm  vi  at(juc  armis  Syracusas  cepi.      Quac  captis  acci- 

8'derint,  apud  Ilannibalcm  et  Carthaginienses  victosque 
'  iustius,  quam  a])ud  victoris  ])o])uh  scnatum,  quercrentur. 
'  Ego,  Patrcs  conscri])ti,  Syracusas  spohatas  si  ncgaturus 
'  esscm,  nuiujuam  s])ohis  earum  urbcm  Komam  cxornarcm. 
'  Quae  autcm  singuhs  victor  aut  adcnii,  aut  dcdi,  quum 
'  belh  iure,  tum  ex  cuiusque  merito,  satis  scio  me  fecisse. 

9 '  Ea  vos  rata  habeatis,  Patres  conscripti,  nae  magis  reipu- 
'  bhcae  intcrest,  quam  mea.  Mea  qui})])c  fidcs  exsoluta  est: 
'ad  rem]iubhcam  ])crtinct,  nc  acta  mea  rcscindcndo,  ahos  in 
'posterum  scgniorcs  duces  faciatis.  Et  quoniam  coram  et 
'  Siculorum  ct  mca  verba  audistis,  Patres  conscripti,  simul 
'  tem])h)  excedemus,  ut,  mc  abscnte,  hberius  consuh  senatus 
'  ])ossit.'  Ita  (hmissis  Sicuhs,  et  i{)se  in  Capitohum  ad  de- 
lcctum  discessit.     Consul  aher  de  postulatis  Siculorum  ad      32. 

I  Patrcs  retuht.  Ibi  quum  diu  de  sententiis  ccrtatum  esset,  et 
magnapars  seiiatus,  principe  eius  sentcntiae  T.  Manho  Tor- 
quato,  '  cum  tyrannis  behum  gerendum  fuisse,'  eenserent, 
'hostibus  et  Syracusanorum  ct  po])uh  llomani:  et  urbera 

2'recipi,  non  ca])i:  et  rece])tam  lcgibus  anticjuis  et  hbcrtate 
'  stabihri,  non  fcssam  miscranda  servitute  beho  affligi.  Inter 
'  tyrannorum  et  ducis  Romani  certamina,  praemium  victoris 
'  in  medio  positam  urbem  ])ulcherrimam  ac  nobihssimara 


7  Exlremi  St/racusanomm']  sc.  In-  Doer.  autem  simpliciter  dedit  victos, 
fimae  intcr  Syracusanos  sortis,  ut  qui  quod  Colbert.  probat. 

Merico  et  Sosidi  humilitatem  expro-         9  Ea  i-os  rata  habeatis']   Intellige 

betis.     Vult  enim  Marcellus  dicere ;  ut,  ex  more  admodum  usitato.  Crev. 
quum  vos  et  ipsi  ex  principibus  Sy-  i  De  sententiis]     Praepositionem 

racusanorum  sitis,  quos  urbem  mihi  delendam  censet  Gronov,  quem  Bek- 

tradituros  fuisse  iactatis,  quis  est  ve-  ker  secutus  est. 
strum  etc.  Raschig.  ■2  Becipi,  non  capil    Intellige  vo- 

8  Victosqne]     Victos  secum  ex  e-  cem  oportuisse,  quae  in  antecedenti 
mendatione    Gronovii,    licet    nullus  gerendum  fuisse  latet. 

codex   astipuletur,  reposuit   Bekker. 


318  TITI  LIVII 

U.  C.  542.  <  periisse,  horreum  atque  aerarium  quondam  populi   Ro- 

•     ■^'^'^mani:  cuius  munificentia  ac  donis  multis  tempestatibus, 

'  hoc  denique  ipso  Punico  bello,  adiuta  ornataque  respubhca 

*  esset.  Si  ab  inferis  exsistat  rex  Hiero,  fidissimus  imperii 
'Romani  cultor,  quo  ore  aut  Syracusas,  aut  Romam  ei 

*  ostendi  posse  ?  quum,  ubi  semirutam  ac  spoliatam  patriam 

*  respexisset,  ingrediens  Romam  in  vestibulo  urbis,  prope  in  3 
*porta,    spoha   patriae    suae    visurus    sit?'    Haec    tahaque 
quum  ad  invidiam  consuhs  miserationemque  Siculorum  di- 
cerentur,  mitius  tamen  decreverunt  Patres  causa  Marcelli : 

Senatus-     '  Quae  is  gerens  bellum  victorque  egisset,  rata  hahenda  esse. 

consuitum  e  jj^  rehquum  curae  senatui  fore  rem  Syracusanam,  manda- 

sanorum     '  turosque  cousuh  Laevino,  quod  sine  iactura  reipubhcae 

rebus.        '  fieri   posset,    fortunis   eius   civitatis   consuleret.'      Missis 

duobus  senatoribus  in  Capitohum  ad  consulem,  uti  rediret 

in  curiam,  et  introductis  Sicuhs,  senatusconsukum  recitatum 

est:  legatique,  benigne  appellati  ac  dimissi,  ad  genua  se 

Syracusae  Marcehi  consuhs  proiecerunt,  obsecrantes,  '  ut,  quae  deplp- 

mclientela<j.j^jj(jj^g  ac  levaudac  calamitatis  causa  dixissent,  veniam  iis 

'  daret,  et  in  fidem  chentelamque  se  urbemque  Syracusas  ac- 

'  ciperet.'     Post  haec  consul  clementer  appehatos  dimisit. 

33.  Campanis  deinde  senatus  datus  est,  quorum  oratio  misera- 

Campanis  bihor,  causa  durior  erat.     Neque  enim  meritas  poenas  ne- 

aatur  sena-  .  .  ^^  '  \   •  i  ^  ^ 

tus.  g^^^  poterant,  nec  tyranni  erant,  m  quos  culpam  conterrent: 

sed  satis  pensum  poenarum,  tot  veneno  absumptis,  tot  se- 
curi  percussis  senatoribus,  credebant.  '  Paucos  nobilium 
'  superstites  esse,  quos  nec  sua  conscientia,  ut  quicquam  de 

*  se  gravius  consulerent,  impulerit,  nec  victoris  ira  capitis  4 
'  damnaverit ;  eos  hbertatem  sibi  suisque,  et  bonorum  ah- 

'  quam  partem  orare,  cives  Romanos,  affinitatibus  plerosque 
'et   propinquis   iam    cognationibus    ex    connubio   vetusto5 

*  iunctos.'  Summotis  deinde  e  templo,  pauhisper  dubi- 
tatum,  an  arcessendus  a  Capua  Q.  Fulvius  esset,  (mortuus 
enim  post  captam  Claudius  consul  erat)  ut  coram  impe-6 
ratore,  qui  res  gessisset,  sicut  inter  Marcehum  Siculosque 
disceptatum  fuerat,  disceptaretur :  dein,  quum  M.  Atihum, 
C.  Fulvium  fratrem  Flacci,  legatos  eius,  ac  Q.  Minucium  et 

3  Prope  in  porta'^  Ad  portam  Ca-  que  amplius  peregrinisannumeraban- 
penam  erant  templa  a  Marcello  dedi-  tur.  Unde  connubium  iis  cum  Ro- 
cata,  et  spoliis  Syracusarum  exomata,  manis  vetustum  fuisse  patet.  cf.  supr. 
ut  memoravit  Livius  supr.  xxv.  40.  viii.  14. 

Crev.  6  Claudius  consull  Ob  prorogatum 

4  Gravius  consulerentl  sc.  Morte  consulare  imperium  consul  dicitur, 
sibi  consciscenda.  qui  proconsul  appellandus  erat,quem- 

5  1^^  connubio  vetusto'^  Connu-  admodum  paullo  post  de  Fulvio  et 
bium  peregrinis  cum  civibus  Romanis  Claudio  :  In  consilio  .  .  .  consulibiis. 
non  erat.  Quum  vero  Campanis  ann.  Saepe  autem,  sicut  praetorem  pro 
U.  C.  417.  civitas  sine  sufFragio  data  propraetore,  ita  consulem  pro  pro- 
esset,  municipes  Romani  fiebant,  ne-  consule  dici  animadvertit  Drakenb. 


LIB.  XXVI.    CAP.  34.  319 

L.  Vctiirinm  Philoiicni,  iieni  Claudii  lcgatos,  qni  oninibns  U.  (;.  542. 
gcrcndis  rcbns  affucrant,  in  scnatu  vidcrcnt,  ncc  Fnlvinm''^-  ^-  ^'o- 
avocari  a  Capua,  ncc  ditVcrri   Campanos  vcllcnt ;  intcrro- m.  Atilii 
gatns  scntcntiam   M,  Atilius  Rcgnhis,  cnins  cx  iis,  cjui  adscntentia. 
Capnam    fucrant,   maxima   anctoritas   crat:    '  In   consiho,' 
7inquit,  '  arbitror  mc  tuissc  consuhl)us,  Ca))na  capta,  quum 

*  quacrcretur,  ccqnis  Campanorum  dc  rcpubhca  nostrabcne 

*  mcritns   csset :    duas    midicrcs   compcrtum    cst,    Vestiam 

*  ()j)piam  Atchanam  Capuac  habitantcm,  et  Fauculam  Chi- 

*  viam,  quae    quondam  quacstnm    corpore  fecissct ;    iham 

*  quotidic  sacrificassc  pro  sahitc  ct  victoria  popuh  Romani ; 
'hanc    captivis     cgcntibus    ahmcnta     chun    suppcditasse. 

*  Ccterorum  omninm  Campanornm  cundem  erga  nos  ani- 

*  mum,  quem  Carthaginiensium,  fuisse :  sccuriqnc  percussos 
*a  Q.  Fulvio  csse  magis,  quorum  dignitas  inter  ahos,  quam 
'  quorum  culpa  cmincbat.  Pcr  senatum  agi  dc  Campanis, 
'  qui  civcs  Romani  simt,  iniussu  popuh  non  vidco  posse : 

8 '  idque  et  apud  maiorcs  nostros  in  Satricanis  factum  est, 
'quum  defecissent,  nt  M.  Antistius  tribunus  ])lcbisprius  ro- 

9 '  gationcm  ferret,  scirct([uc  plebs,  uti  senatui  de  Satricanis 
'  sententiae  dicendae  ins  esset.  Itaque  censeo,  cum  tri-  ' 
'  bunis  plcbis  agendum  csse,  ut  eorum  imns  phircsvc  roga- 
'  tionem  fcrant  ad  plcbem,  qua  nobis  statucndi  dc  Campanis 
'  ius  fiat.'  L.  Atihus  tribunus  plcbis  cx  auctoritate  scnatus 
plcbcm  in  hacc  verba  rogavit :  '  Omnes  Campani,  AtcUani, 
'  Calatini,  Sabatini,  qui  se  dediderunt  in  arbitrium  ditio- 

*  nemque  popuh  Romani  Fulvio  proconsnh,  quaeque  una 
'secum  dedidcrunt,  agrum  urbcmque,  divina,  humanaque, 

*  utensihaquc,  sive  quid  ahud  dediderunt;  dc  iis  rebus  quid 
'  fieri  vehtis,  vos  rogo,  Quirites.'     Plebes  sic  iussit :  '  Quod 

I  *  senatus  iuratus,  maxima  pars,  censeat,  qui  assidetis,   id 
'  vohimus  iubemusque.'     Ex  hoc  plebeiscito  senatus  con-      34. 
sultus  '  Oppiae    Chiviaeque  primum   bona  ac   hbertatem  Senatus- 

*  restituit :  si  qua  aha  praemia  petcre    ab  senatu  vehcnt,  de"campa- 

*  venire  eas  Romam.'     Campanis  in  famihas  singulas  decreta  nis. 

7  Arbitror']  Duker.  quaerit,  cur  ac  vices  obtinere  possit.  Quemad- 
arbitrari  se  dicit,  quod  haud  dubie  modum  enim  hic  sciret  pro  scisceret, 
pro  certo  sciebat.  Ceterum  voce  ar-  sic  apud  Plautum  in  Amphitr.  Act. 
bitror  uti  solebant  etiam  testes,  licet  v.  Sc.  i .  ut  sciscam  qnid  velit,  id  est, 
iurati  aliquid  deferrent.  cf.  supr.  iii.  ut  sciam ;  et  apud  nostrum  infr.  xxvii. 
13.  iv.  40.  Cic.  pro  Font.  12.  35.  et  pruesciscere,  quam  tjuisque  eo- 

8  In  Satricanis]   De  Satricanorum  i-um  provinciam  .  .  .  haberet.  Crev. 
defectione  cf.  supr.  ix.  16.  ubi  tanien         i   Senatus  iuratus\   luratum  sena- 
rei  hic  memoratae  nulla  fit  mentio.  tum  in  rebus  gravioribus  sententiam 
DoER,.  dixisse,  et  apud  Ciceronem  passim  in- 

9  Sciretque  p/ebs]  Dubitari  potest,  venitur,  et  ap.  Livium  infr.  xxx.  40. 
utrum  mendum  sit  in  verbo  sciret,  xlii.  21.  Illud  qui  assidetis  propterea. 
legendumque  sit,  scisceret ;  an  vero  addi,  ne  forte  in  infrequentia  senatus 
haec  verba  scio  et  sci.sco  promiscui  aliqua  mora  faciendi  senatusconsulti 
sint  usus,  et  alterum  alterius  locum  esse  posset,  monet  Gronov. 


320 


TITI   LIVII 


U.  C.  542. 
A.  C.  210. 


35. 


facta,    quae    non   operae   pretium   est   omnia   enumerare. 

'  Aliorum  bona  publicanda  :  ipsos  liberosque  eorum  et  con- 

'  iuges  vendendas,  extra  filias,  quae  enupsissent  prius,  quam  2 

*  in  populi  Romani  potestatem  venirent.     Alios  in  vincula 

'condendos,  ac  de  his  posterius  consulendum.'     Aliorum 

Campanorum  summam  etiam  census  distinxerunt,  publi-3 

canda  necne  bona  essent ;  '  pecua  captiva,  praeter  equos,  et 

mancipia,  praeter  puberes  virilis  sexus,  et  omnia,  quae  solo 

non    continerentur,    restituenda,'   censuerunt,    '  dominis. 

Campanos  omnes,  Atellanos,  Calatinos,  Sabatinos,  extra^ 

quam,   qui   eorum,   aut   ipsi   aut  parentes   eorum,   apud 

hostes  essent,  hberos  esse,'  iusserunt,  '  ita  ut  nemo  eorum 

civis  Romanus,  aut  Latini  nominis  esset :  neve  quis  eorum, 

qui  Capuae  fuissent,  dum  portae  clausae  essent,  in  urbe 

agrove  Campano  intra  certam  diem  maneret.     Locus,  ubi 

habitarent,  trans  Tiberim,  qui  non  contingeret  Tiberim, 

daretur.      Qui  nec  Capuae,  nec  in  urbe  Campana,  quae  a 

populo   Romano  defecisset,    per  bellum  fuissent,  eos  cis 

Lirim  amnem  Romam  versus ;  qui  ad  Romanos  transissent 

prius,  quam   Hannibal   Capuam  veniret,  cis  Vuhurnura 

emovendos,'  censuerunt :    '  ne  quis  eorum  propius  mare 

quindecim  milhbus  passuum  agrum  aedificiumve  haberet. 

Qui  eorum  trans  Tiberim  emoti  essent,  ne  ipsi  posterive 

eorum  uspiam  pararent  haberentve,  nisi  in  Veiente,  auts 

Sutrino,  Nepesinove  agro :  dum  ne  cui  maior,  quam  quin- 

quaginta  iugerum,  agri  modus  esset.      Senatorum  omnium, 

quique  magistratus  Capuae,  AteUae,  Calatiae  gessissent, 

bona  venire  Capuae,'   iusserunt :    '  hbera   corpora,   quae 

venundari   placuerat,   Romam   mitti,    ac    Romae  venire. 

Signa,  statuas  aeneas,  quae  capta  de  hostibus  dicerentur, 

quae  eoi'um  sacra  ac  profana  essent,  ad  pontificum  coUe- 

gium'  reiecerunt.     Ob  haec  decreta  maestiores  ahquanto, 

quam  Romam  venerant,  Campanos  dimiserunt.     Nec  iam 

Q.  Fulvii  saevitiam  in  sese,  sed  iniquitatem  deum  atque  ex- 

secrabilem  fortunam  suam  incusabant. 

Dimissis  Sicuhs  Campanisque,  delectus  habitus.     Scripto 
deinde  exercitu,  de   remigum  supplemento  agi  coeptum. 


2  Enupsissenf^  sc.  E  patris  domo 
per  nuptias  exiissent, 

3  Summam  etiam.  census  distinxe- 
runt]  Summa  est  multitudo,  turba, 
ut  sensus  sit ;  reliqui  Campani,  in  quos 
singulos  non  decretum  erat,  secun- 
dum  census  puniti  sunt.  Ernest. 
Cetenim  alii  distinxerunt  ad  nomina- 
tivum  senatores  referunt,  inter  quos 
Crevicr.  et  Raschig.  numerandi  sunt. 

4  Campanos  omnes  .  .  .  liberos  esse, 
insserunt]  Ex  his  verbis,  et  iis  quae 


sequuntur,  patet  Livium,  dum  scripsit 
supr.  16.  multitudinem  civium  Cam- 
panorum  venumdatam,  magis  osten- 
disse,  quid  facere  decreverit  Flaccus, 
quam  quid  fecerit.  Nempe  ille  ius- 
serat  Campanos  venundari.  At,  re 
in  hoc  tempus  extracta,  senatus  eius 
decretorum  severitatem  hac  quidem 
in  parte  mitigavit.  Cuev. 

5   Pararent  haherentve}    Nempe 
agrum  aedificiumve.  Doer. 


LIH.  XXVI.    CAP.  -Mk  .321 

Iii  (jiiani   reiii   (nniiii    iie(jiie    IkjiiiIiuiiii  .satis,   nec,  ex   (^iia  I'.  C.  e^?. 
])arareiitur,  stij)eii(liiiiii(|iie  accipereiit,  j)ecuuiae  c|uic(jiiani  ^,- .^'-  '-'°- 
^>ea  tenii)eslate  iii  i^iiMico  esset,  edixcrunt  coiisiiles,  iit  ])ri- /'Ji^'",'" 
7vati  ex  ceiisu  ordinibuscinc,  sicut  antea,  renii;ies  (lareut  cum  reniigibu« 
stipeudio  cil)ariis(|ue  dienini  trij^iuta.      Ad  id  cdictum  tan- '''"'"'"*• 
tus  tremitus  hominum,  tauta  iudi^uatio  iuit,  ut  niagis  dux, 
quam  materia,  scditioui  deesset.     '  Secundum  Siculos  Cam-  Querela.s 
'  pauosquc   plebem  Romanam   perdcudam   laccrandam(juc  «^'''^•tHt. 
'  sibi  cousules  sumj)sisse.     Pcr  tot  annos  tributo  cxhaustos 
'  uil    reliqui    j)raeter    tcrram    uudam    ac    vastam,    liabcrc. 
'  Tecta  hosles  inccudissc,  scrvos  agri  cultores  remj)ublicam 
'abduxissc,  uunc  ad   militiam   j^arvo  aerc   cmencio,   nunc 
'  remiges  imperando.      Si  quid  cui  argenti  aerisve  fuerit, 
'stipcudio   remigum  et    tributis  annuis  ablatum.     Se,  ut 
'  dent,  quod  non  habeant,  nulla  vi,  nullo  imjjerio  cogi  posse. 
'  Bona  sua  vcndcrent :  iu  corpora,  (juae  rcliqua  essent,  sae- 
'  virent.     Ne  unde  redimantur  quidcm,  quiccjuam  suj^er- 

*  esse.'  Ilaec  uon  in  occulto,  scd  j)roj)alam  in  foro  atcjue 
oculis  ij)S(jruiii  consulum  ingcns  turba  circumfusi  frcmebant: 
nec  eos  sedarc  consulcs,  nunc  castigando,  nunc  consolaudo, 
jioterant.  Spatium  deiude  his  tridui  sc  darc  ad  cogitandum 
dixerunt :  (juo  ij)si  ad  rcm  iuspiciendam  exjjediendamque 

usi  sunt.     Scnatum   postero  die  liabuerunt   de    remigum  Consliia  f.i 
supplemeuto:    ubi   quum   multa  disseruissent,   cur  acqua '^*-' ''*'• 
plebis  recusatio  csset,  verterunt  orationem  co,  ut  dicercnt, 

*  Privatis  id,  seu  aecjuum,  seu  inicjuum,  onus  iniungendum 
'  esse.     Nam  unde,  quum  j^ccunia  in  aerario  non  esset, 

8 '  paratiu-os  navales  socios  ?  Quomodo  autem  sine  classibus 
'aut  Siciliam  obtineri,  aut  Italia  Philippum  arceri  posse, 
'  aut  tuta  Italiae  litora  esse?'  Quum  in  hac  difRcultate  re-      36. 
'  rum  consilium  haereret,  ac  prope  torpor  quidam  occupasset  T^<T^evini 
hominum    mentes,    tum    Laevinus    consul,    '  Magistratus  jgj^^J;.'*^"' 
'senatui,  et  senatum  jiopulo,  sicut  honore  praestent,  ita  ad 
'  omnia,  quae  dura  atque  aspera  essent,  subeuuda  duces  de- 
'  bere  esse.     Si  quid  iniungere  inferiori  velis,  id  prius  in  te 
9 '  ac  tuos  si  ipse  iuris  statueris,  facilius  omncs  obedientes 
I '  habeas.     Nec  impensa  gravis  est,  quum  ex  ea  plus  quam 
*pro  virili  parte  sibi  quemc|ue   cajiere  princij^um  vident. 
'  Itaquc  classes  habere  atque  ornare  volumus  j:)opulum  Ro- 
'  manum  ?  privatos  sine  recusatione  remiges  dare  ?  nobismet 
'  ipsis  primimi  imperemus.     Aurum,  argentum,  aes  signatum 
'  omne  senatores  crastino  die  in  publicum  conferamus :  ita 

6  In  pTiblico]  sc.  Aerario.  Doer.  9  luris]   Hic  non  quod  per  leges 

7  Sicut  antea]  cf.  Supr.  xxiv.  ii.  fieri  debet,  sed  quod  officio  erga  pa- 

8  Nai'afes  socios]  Socii  navales  hoc  triam  convenit,  intelligendum  est. 
loco  sunt  remiges,  ut  ex  praecedenti-         i   Grauis  esi}  Ceteris  civibus  gravis 
bus  constat.  Cre\  .  esse  videbitur. 

VOL.  II.  Y 


322 


TITI   LIVII 


U.  C.  54^- 
A.  C.  2IO. 


Magistr.  ct 
senatores 
pecuniam 
sponte  con- 
ferunt. 

Idem  faci- 
unt  eques- 
ter  orilo  et 
plebs. 


37. 

Paria  tum 
omnia  in- 
ter  Roma- 
nos  Poe- 
nosque. 


«  ut  annulos  sibi  quisque,  et  coniugi,  et  liberis,  et  filio  bul-  i 
'lam,  et,  quibus  uxor  filiaeve  sunt,  singulas  uncias  pondo  2 
'auri  relinquant;  argenti,  qui  curuli  sella  sederunt,  equi 
'  ornamenta  et  libras  pondo,  ut  salinum  patellamque  deorum  3 
'causa   habere  possint.     Ceteri  senatores   hbram  argenti 
'  tantum,  aeris  signati  quina  milUa  in  singulos  patres  tamiliae 
*  rehnquamus.     Ceterum  omne  aurum,  argentum,  aes  sig- 
«natum,  ad  triumviros  mensarios  extemplo  deferamus,  nulio  4 
'  ante  senatusconsulto  facto :  ut  voluntaria  col  atio  et  cer- 
'  tamen  adiuvandae  reipubhcae  excitet  ad  aemulandum  am- 
'  mos  primum  equestris  ordinis,  deni  rehquae  plebis.     Manc 
'unam  viam,  multa  inter  nos  coHocuti,  consules  mvenimus. 
'  Ino-redimini,  diis  bene  iuvantibus.     Respubhca  mcolumis  5 
'  et  privatas  res  facile  salvas  praestat :  pubhca  prodendo,  tua 
'  nequicquam  serves.'     In  haec  tanto  animo  consensum  est, 
ut  gratiae  ultro  consuhbus  agerentur.     Senatu  mde  misso, 
pro  se  quisque  aurum,  argentum  et  aes  m  pubhcum  conte- 
runt,  tanto  certamine  iniecto,  ut  prima  inter  prunos  nomma 
sua  vehent  in  pubhcis  tabuhs  esse  ;  ut  nec  trmmvn-i  acci- 
piundo,  nec  scribae  referundo  sufficerent.    Hunc  consensum  6 
senatus  equester  ordo  est  secutus:  equestris  ordmis,  plebes. 
ita  sine  edicto,  sine  coercitione  magistratus,  nec  remige  m 
supplementum,  nec  stipendio  respubhca  eguit:  paratisque 
omnibus  ad  behum,  consules  in  provincias  profecti  sunt. 

Neque  ahud  tempus  behi  fuit,  quo  Carthaguuenses  Ko- 
manique  pariter  variis  casibus  immixti  magis  in  ancipiti  spe 
ac  metu  fuerint.  Nam  Romanis  et  in  provmcus,  hmc  m 
Hispania  adversae  res,  hinc  prosperae  in  Siciha,  luctum  et 
laetitiam  miscuerant :  et  in  Itaha,  quum  Tarentum  amissum 
damno  et  dolori,  tum  arx  cum  praesidio  retenta  praeter 
spem  gaudio  fuit :  et  terrorem  subitum  pavoremque  urbis 
Romae  obsessae  et  oppugnatae  Capua  post  dies  paucos 
capta  in  laetitiam  vertit.     Transmarinae  quoque  res  quadam  7 


I  Et  fiRo  bullam']  Pueri  ingenui 
buUam  auream  in  figuram  cordis  for- 
matam  e  collo  suspensam  ante  pe- 
ctus  gerebant:  quam  simul  cum  toga 
praetexta,  ubi  in  viros  ascribebantur, 
deponebant.  Libertinorum  filii  pro 
bulla  aurea  lorum  in  collo,  siye  bul- 
lam  scorteam  praeferebant.  Vid.Ma- 
crob.  Saturn.  i.  6.  et  Ascon.  in  Cic. 
Verr.  iii.  Crev. 

-2  Sbiqnlas  uncias  pondo  aur'i]  Ita 
ut  uxor  "filiaeque  singulas  uncias  auri 
habeant  ad  ornatum  suum.  Aliquid 
tamen  morae  facere  potest  quod  di- 
Ecimus  infr.  xxxiv.  i.  sc.  cautum  fuisse 
lege  Oppia,  paucis  ante  hoc  tempus 
annis  lata,  yie  qva  mulier  pliissemun- 


cia  auri  haberet.  Crevierius  legem 
aliquando  neglectam  fuisse  censet ; 
Gronovius_^/jae<7Me  legendum  vult.ita 
ut  singulae  auri  unciae  non  solum 
uxoriljus,  sed  earum  filiabus  siniul 
relictae  essent. 

3  Salinum  patellamque  deorum 
causa]  Salinum  et  patella,  in  qua  diis 
apponebantur  epulae,  maximae  reli- 
gioni  apud  antiquos  erant.  Crev. 

4  Triumviros  mensarios]  cf.  Supr. 
xxiii.  ■21.  xxiv.  17. 

5  Respublica  incolumis]    cf.  Thuc. 

ii.  60.  .        ,    1 

6  Referundol  Nempe  m  tabulas. 

7  Quadam  vice  pensatae]  Vane- 
tate  eventuum  itamistae,ut  alternante 


LIB.  XX VI.    CAP.  38.  .32.3 

vicc  pcnsatac.  Phili])jHis  hostis  tciiH)orc  haud  satis  oppor-  V.  C.  542. 
tuiio  factus;  ActoH  uovi  asciti  socii,  Attahis(|uc  Asiac  rcx, '^-  ^-  ^'°- 
iam  vchit  (lcspoiuicutc  fortuua  Roniaiiis  iinpcriuni  oricntis. 
Carthaj;inicnscs  (pioquc  ( 'apuain  ainissam  ct  Tarcntiim 
captuin  acipiahant :  ct,  ut  ad  inocnia  uri)is  llomanac  nnllo 
prohihcntc  sc  pcrvcnissc  iu  gloria  ponchant,  ita  })ifj:;chat 
irriti  iuccpti;  pudchatque  adco  se  spretos,  ut,  sedentii)us 
ipsis  ad  Romana  mocnia,  alia  porta  cxcrcitus  Romanus  in 

8  llispaniain  (hiccrctur.  Ipsae  qnoquc  Ilispaniac,  fjuo  pro- 
])ius  sj)cni  vcncrant,  tantis  duohus  ducihus  cxcrcitihusquc 
cacsis,  dchcllatum  ihi,  ac  pulsos  indc  Romanos  essc ;  co 
])]us,  alj  L.  jMarcio  tumultuario  ducc  ad  vanum  ct  irritum 
victoriam  rcdactam  esse,  indiguatioriis  ])rachchant.  Ita 
aequante  fortuna,  sus])ensa  omnia  utrimque  erant,  integra 
S})e,  integro  metu,  vclut  illo  tcm])orc  y^rimum  hcllum 
inci]icrcnt. 

Ilannihalcm  ante  omnia  angel)at,  qnod  Ca]:)ua,  ]icrtina-      .38. 
cius  o])])ugnata  ah  Romauis,  (|uam  dcfcnsa  ah  sc,  multo- nannibalia 
rum  Italiac  ])0]iuloruiu  animos  avcrterat :  quos  nccjue  om-  ^'"^'ctas. 
nes  tencrc  pracsidiis,  nisi  vcllct  iu  multas  ])arvasque  ])artes 
car])cre  exercitum,  quod  minime  tum  ex]icdiehat,  jwterat: 

9  nec,  deductis  ])racsidiis,  spci  lihcram  vel  ohnoxiam  timori  so- 
ciorum  rcliiujucrc  fidcm.    Praece])s  in  avaritiam  et  crudclita-  Vastat 
tcm  animus  ad  s])oliauda,  quae  tueri  nc(jnihat,  ut  vastata  hosti  ^"ae  tuen 
relinquerentur,  inclinavit.     Id  foedum  consilium,  quum  in-     ' 
cepto,  tum  etiam  cxitu  fuit.     Neque  enim  indigna  j)aticn- 

tium  modo  ahalicnahantur  animi,  sed  ceterorum  etiam : 
qui})j)e  ad  plures  exemplnm,  quam  calamitas,  })ertinehat. 
Nec  consul  Romanus  tentandis  urhibus,  sicunde  spes  aliqua 
se  ostendisset,  dcerat.  Sala]:)iae  ]irinci})es  erant  Dasius  et  Blattius  ct 
Blattius :  Dasius  Hannihali  amicus ;  Blattius,  quantum  cx  Dasms  Sa- 
tuto  })otcrat,  rem  Romanam  fovebat,  et  pcr  occultos  nun-  ''j.f^g^  ^^ 
tios  spem  proditionis  fecerat  Marccllo ;  sed  sine  adiutore 
Dasio  res  transigi  non  poterat.  Multum  ac  diu  cunctatus, 
et  tum  quoque  magis  inopia  consilii  potioris,  quam  spe 
effcctus,  Dasium  aj^pellahat.  At  ille,  quum  ab  re  aversus, 
tum  aemulo  potcntatus  inimicus,  rem  Hannibali  a})erit. 
Arcessito  utroque,  Hannibal  quum  pro  tribunali  quaedam 
ageret,  mox  de  Blattio  cogniturus,  starentcjue  snmmoto 
populo  accusator  et  reus :  Blattius  de  ]5roditione  Dasiuni 
appellabat.  '  Enimvero,'  ille,  velut  in  manifesta  re,  excla- 
mat,    *  sub   oculis   Hannibalis   secum   de   proditione   agi.' 

fortuna   adversa   prosperis  pensaren-  in  eo  statu,  ubi  fides  eorum  vel  spem 

tur.  Crev.  veniae  feliciorisque  conditionis  ab  Ro- 

8  Propim  spem  venerant'^  sc.  Car-  manis  ostentatam  libere  sequi,  vel  ti- 
thaginienses.  Duk.  more  concuti  posset.  Crev. 

9  Spei  liberam]    Relinquere  socios 

y  2 


324 


TITI   LIVII 


U.  C.  54^. 
A.  C.  2IO. 


Salapia 
tvadita 
Marcello. 


39. 

In  Taren- 
tina  arce 
inopia. 


D.  Quin- 
ctius  (iux 
Rom.  clas- 

sis. 


Proeliuni 
Rom.  et 
Tarentinae 

classis. 


Hannibali  atque  iis,  qui  aderant,  quo  audacior  res  erat, 
minus  similis  veri  visa  est.  *  Aemulationem  profecto  atque 
'  odium  esse  :  ct  id  crimen  afFerri,  quod,  quia  testem  habere 
'  non  posset,  liberius  fingenti  sit.'  Ita  inde  dimissi  sunt. 
Nec  Blattius  ante  abstitit  tamen  tam  audaci  incepto,  quam 
idem  obtundendo,  docendoque,  quam  ea  res  ipsis  patriaeque 
salutaris  esset,  pervicit,  ut  praesidium  Punicum  (quingenti  i 
autem  Numidae  erant)  Salapiaque  traderetur  Marcello. 
Nec  sine  caede  multa  tradi  potuit :  longe  fortissimi  equitum 
toto  Punico  exercitu  erant.  Itaque,  quanquam  improvisa 
res  fuit,  nec  usus  equorum  in  urbe  erat,  tamen,  armis  inter 
tumultum  captis,  et  eruptionem  tentaverunt,  et,  quum  eva- 
dere  nequirent,  pugnantes  ad  ultimum  occubuerunt.  Nec 
plus  quinquaginta  ex  his  in  potestatem  hostium  vivi  vene- 
runt;  plusque  aliquanto  damni  hacc  ala  equitum  amissa 
Hannibali,  quam  Salapia,  fuit :  nec  deinde  unquam  Poenus, 
quo  longe  phu-imum  valuerat,  equitatu  superior  fuit. 

Per  idcm  tcmpus,  quum  in  arce  Tarentina  vix  inopia 
tolerabilis  esset,  spem  omnem  praesidium,  quod  ibi  erat, 
Romanum  praefectusque  praesidii  atque  arcis  M.  Livius  in 
commeatibus  ab  Sicilia  missis  habebant.  Qui  ut  tuto  prae- 
tcrveherentur  oram  Itahae,  classis  viginti  ferme  navium 
Rhegii  stabat.  Praeerat  classi  commeatibusque  D.  Quin- 
ctius,  obscuro  genere  ortus,  cetcrum  mukis  fortibns  factis 
gloria  mihtari  ihustris.  Primo  quinque  naves,  quarum 
maximae  duae  triremes  a  MarceUo  ei  traditae  erant,  ha- 
buit :  postea  rem  impigre  saepe  gerenti  tres  additae  quin- 
queremes :  postremo  ipse  a  sociis,  Rheginisque,  et  a  Veha, 
et  a  Paesto,  debitas  ex  foedere  exigendo,  classem  viginti 
navium,  sicut  ante  dictum  est,  effecit.  Huic  ab  Rhegio 
profectae  classi  Dcmocrates,  cum  pari  classe  navium  Ta-2 
rentinarum  numero,  quindecim  millia  ferme  ab  urbe  ad 
Sacript)rtum  obvius  fuit.  Vehs  tum  forte,  improvidus  fu- 
turi  certaminis,  Romanus  veniebat.  Sed  circa  Crotonem 
Sybarimque  suppleverat  remigio  naves,  instructamque  et 
armatam  egregie  pro  magnitudine  navium  classem  habebat: 
et  tum  forte  sub  idem  fere  tempus  et  venti  vis  omnis  ceci- 
dit,  et  hostes  in  conspectu  fuere,  ut  ad  componenda  arma- 
menta,  expediendumque  remigem  ac  mihtem  ad  imminens 
ccrtamen  satis  temporis  esset.      Raro  ahas  tantis  animiss 


1  Quingenti  autern  Numidae  erant'\ 
Repositus  est  numerus  ab  Sigonio  et 
Gronovio  ex  Val.M.ax.iii.  8.  qui  lianc 
eandem  rem  memorans  quingentos 
Numidas  cum  Salapia  Marcello  tra- 
ditos  esse  memorat.  Vulgo  hi  autem 
Nnmidae  erant.  Crev. 

2  Fari   classe^S    Vocem   classe  ut- 


pote  suijerfluam,  atque  etiam  odio- 
sam,  delendam  censet  Crevier. 

3  Satis  iemporis  essef^  Quia  ventus 
subito  cadens  morae  hostibus  fuit. 
Cui  tamen  hoc  non  satisfaciet,  is  le- 
gat,  contrario  plane  sensu,  ex  vet.  lib. 
Sigonii,  vix  satis.  Crev. 


LIB.    XXVI.    CAV.  .{!).  325 

4  iiistac  coiicurrcrunt  classes ;  ([uippc  ([uuin  in  niaioris  dis- U.  C.  542. 

'\Tinicn  rci,  ([uain  insac  crant,  pugnarcnt :   Tarcntini,  ut,  rc--^-  ^-  ^'°' 

6  cupcrata  urbc  ab  Romanis  post  centcsimum  prope  annum, 
arccm  ctiam  libcrarcnt ;  spc  commcatus  c[uo([ue  hostibus, 
si  navali  j)roclio  posscssioncm  maris  ademisscnt,  intcrclu- 
suros  :  llomani,  ut,  rctcnta  posscssionc  arcis,  ostcndcrcnt, 
non  vi  aut  virtutc,  scd  proditionc  ac  iurto,  Tarcntum  amis- 
sum.  Ita([uc  cx  utra(|uc  j)artc  sip^no  dato  ([uum  rostris 
concurrisscnt,  ncquc  navcm  inhil)crcnt,  nec  dirimi  ab  se 
hostem  paterentur,  quam  quis  indcptus  navcm  erat,  ferrea 
iniccta  manu  ;  ita  consercbant  cx  ])ropinquo  pugnam,  ut 
non  missilibus  tantum,  scd  gladiis  ctiam  propc  collato  pede 
gcrerctiu'  rcs.     l*rorac  intcr  sc  iunctae  hacrcbant,  puppcs 

7alieno  rcmigio  circumagcbantur.     Ita  in  arto  stipatac  crant 
navcs,   ut  vix   ullum   tclum    in    mari   vanum  intercidcrct. 
Frontibus  velut  pcdcstris  acics  urgebant,  pcr\'iacquc  navcs 
pugnantibus  erant.      Insignis  tamen  inter  ceteras  pugna 
fuit  duarum,  quac  primac  agminis  concurrerant  intcr  se. 
In  Komana  navc  ipse  Quinctius  erat,  in  Tarcntina  Nico,  ciuinctii  et 
cui  Pcrconi  fuit  cognomcn,  non  publico  modo,  scd  privato  ^'^'cjnis 
etiam  odio  invisus  at([uc  infestus  Romanis:  c[uod  cius  fa-'^'^'^ '^™^"' 
ctionis  erat,  f[uac  Tarcntum  Ilannibali   prodidcrat.     IIic(':ulit 
Quinctium,  simul  pugnantcm  hortantcmque   suos,  incau-  <^iiLi"ttius. 
tum  hasta  transfigit:  atque  illc  praeceps  cum  armis  pro- 
cidit  antc  proram.     A^ictor  Tarentinus,  in  turbatam  (luce 
amisso   navem    impigre    transgressus,    quum   summovisset 
hostes,  et  prora  iam  Tarentinorum  esset,  puppim  malc  con- 
globati  tuerentur  Romani ;  repente  et  alia  a  puppi  trirc- 
mis  hostium  apparuit.     Ita  in  medio  circumventa  Romana  C:ipt;i 
navis   caiDitur.     Hinc    cetcris    tcn^or   inicctus,    ut   praeto-  praetona 

^  ,  •]  r      ■       ^  •!••     victi  Ro- 

riam  navcm  captam  videre :  lugientesque  passrni,  aliae  m  n^ani. 
alto  mersae,  aliae  in  terram  remis  abreptae,  mox  praedae 
fuere  Thurinis  Metapontinisque.  Ex  onerariis,  quae  cum 
commeatu  sequebantur,  per]:)aucae  in  potestatcm  hostium 
venere  :  aliae,  ad  incertos  ventos  hinc  atque  illinc  obliqua 
transferentes  vela,  in  altum  cvectae  sunt. 

Ne(|uaquam  pari  fortuna  pcr  eos  dies  Tareuti  res  gesta. 
Nam  ad  quattuor  millia  hominum  frumentatum  cgressa 
quum  in  agris  passim  vagarentur,  Livius,  qui  arci  praesi- 

4  lustae  ....  classes']    Classes  eo  mox  explicat  Livius.  Crev. 
navium  numero  constantes,  ut  vere  6  Post  centesimum  prope  annumj 
ac  merito  classes  dici  possent.    Nem-  Hic  sexagesimus  tertius  annus  agitur 
pe  viginti  naves  non  enmt  iusta  clas-  ab    eo,  quo    captum    est   Tarentum, 
sis,  sed  aliquod  classis  iiistar.  Crev.  L.  Papirio,  Sp.  Carvilio,  utroque  ite- 

5  Qm/m  in  maim-is}  Q,uum  in  illa-  rum  Coss.  quem  nos  numeramus  ab 
rum  pugna  ageretur  de  rebus  maio-  anno  U.  C.  480.  Crev. 

ris  momenti  quam  quanti  ipsae  clas-         7  Alieno  remir/io]  Aliarum  n;ivium 
ses  erant.     Q,uae  sint  autem  illae  res,     remigio,  quibus  uUigatae  eraut. 


326  TITI  LIVII 

U.  C.  542.  dioque  Romano  praeerat,  intentus  in  omnes  occasiones 
A.  C.  210.  ggj.gjj(jjjg  Ye\,  C.  Persium,  impigrum  virum,  cum  duobus 
millibus  armatorum  ex  arce  emisit.  Qui,  vage  eifusos  per 
agros  palatosque  adortus,  quum  diu  passim  cecidisset,  pau- 
cos  ex  multis,  trepida  fuga  incidentes  semiapertis  portarum  8 
foribus,  in  urbem  compuiit,  ne  urbs  eodem  impetu  capere- 
tur.  Ita  aequatae  res  ad  Tarentum ;  Romanis  victoribus 
terra,  Tarentinis  mari.  Frumenti  spes,  quae  in  oculis  fu- 
erat,  utrosque  frustrata  pariter. 
40.  Per  idem  tempus  Laevinus  consul,  iam  magna  parte  anni 

ResinSici-circumacta,  in  Siciliam,  veteribus  novisque  sociis  exspecta- 
liagestae.  ^^^^  quum  venisset,  primum  ac  potissimum  omnium  ratus, 
Syracusis  nova  pace  inconditas  componere  res.  Agrigen- 
tum  inde,  quod  belli  reliquum  erat,  tenebaturque  a  Car- 
thaginiensium  valido  praesidio,  duxit  legiones.  Et  affuit 
fortuna  incepto.  Hanno  erat  imperator  Carthaginiensium, 
sed  omnem  in  Mutine  Numidisque  spem  repositam  habe-9 
bat.  Per  totam  Siciliam  vagus  praedas  agebat  ex  sociis 
Romanorum:  neque  intercludi  ab  Agrigento  vi  aut  arte 
ulla,  nec,  quin  erumperet,  ubi  vellet,  prohiberi  poterat. 
Haec  eius  gloria,  quia  iam  imperatoris  quoque  famae  offi- 
ciebat,  postremo  in  invidiam  vertit;  ut  ne  bene  gestae  qui- 
dem  res  iam  Hannoni  propter  auctorem  satis  laetae  essent. 
Propter  quae  postremo  praefecturam  eius  filio  suo  dedit, 
ratus,  cum  imperio  auctoritatem  quoque  ei  inter  Numidas 
erepturum.  Quod  longe  aliter  evenit.  Nam  veterem  fa- 
Agrigen-  vorem  eius  sua  insuper  invidia  auxit.  Neque  ille  indigni- 
tum  Rom,  tatem  iniuriae  tuht,  confestimque  ad  Laevinum  occultos 
um.  j^yj^j|.j(^g  jjjjgjt  (\q  tradendo  Agrigento.  Per  quos  ut  est 
facta  fides,  compositusque  rei  gerendae  modus,  portam  ad 
mare  ferentem  Numidae  quum  occupassent,  pulsis  inde 
custodibus,  aut  caesis,  Romanos  ad  id  ipsum  missos  in  ur- 
bem  acceperunt.  Et  quum  agmine  iam  in  media  urbis  ac 
forum  magno  tumultu  iretur,  ratus  Hanno  non  ahud,  quam 
tumukum  ac  secessionem,  id  quod  et  ante  acciderat,  Nu- 
midarum  essc,  ad  comprimendam  seditionem  processit. 
Atque  ille,  r|uum  ei  mukitudo  maior,  quam  Numidarum, 
procul  visa,  et  clamor  Romanus  haudquaquam  ignotus  ad 
aures  accidisset,  prius,  quam  ad  ictum  teU  veniret,  capessit  i 

8  Seminpertis  . .  ne  vrbs  . .  capere-  spem  in  Mutine  repositam  habuisset, 
tur]  Hanc  verborum  collocationcm  cum  profecto  non  irritasset  ablata 
vix  Livianam  esse  censet  Tan.  Faber.  praefectura,  quinetiam  ipsum  Hanno- 
quum  noster  velit  innuere,  ideo  se-  nem  Mutines  invidia  urebat,  iit  ap- 
miapertas  fuisse  portarum  fores,  ne  paret  ex  iis  quae  sequuntur.  Hanc 
urbs  a  Romanis  eodem  caperetur  im-  Gronovii  emendationem  firmat  unus 
petu.  e  Collj.  Mss.  teste  Douiatio,  et  instar 

9  Tlnicbat^  Ita  plures  Mss.  Sed  omnium  Tut.  Habcbant,  Crevier.  et 
Gronovius  hnbcbant,   sc.  Carthagini-  Bckker.  reposucrunt. 

cnscs,  cmcndavit,  quippe  Hanno,  si         i  Ad  ictum  tclij  Insolentior  hacc 


LII{.  XXVI.    CAR  41.  327 

higain,  Pcr  avcrsmn  portain  cniissus,  assuinpto  cuinitc  V.  c.  54^. 
Lpicjdc,  cum  paucis  ad  niare  pervcnit:  nacti(jue  oj)por-'^-  ^'-  '^'°- 
tuue  parvum  navi<riuin,  relicta  hostibus  Siciha,  dc  qua  jKT.^irtaV'''' 
tot  jinnos  ccrtatum  erat,  in  Ahicain  traicccrunt.  AliaPwnil 
multitudo  Pociioruin  Sicul()niiii(|uc,  iic  tcntato  (|uidcm  ccr- 
taminc,  (luum  cacci  in  higam  rucrcnt,  ciausi^pic  cxitus  cs- 
scnt,  circa  portas  caesa.  ()j)pido  rccej)to  Lacvinus,  qui 
capita  rerum  Agrigcnti  crant,  virgis  cacsos  sccuri  pcrcus- 
sit :  ceteros  j)raedamquc  vendidit :  omnem  pecuniam  Ro- 
mam  misit.  Fama  Agrigcntinorum  clachs  Siciham  (|uum 
pervasissct,  omnia  rcj)cntc  ad  Roiiianos  inchnavcrunt.  Pro- 
dita  brcyi  sunt  viointi  oj)j)ida  :  sex  vi  caj)ta:  vohintaria  de- 
ditionc  iii  h(icin  vcncrunt  ad  qua(h-aginta.  Quarum  civi- 
tatium  j)rincij)ibus  (juum  j)ro  cuius^iue  merito  consul  pretia 
pocnasque  exsolvissct,  cocgissetque  JSiculos,  positis  tandcm 
armis,  ad  agrum  colendum  animos  convertcre,  ut  csset  non 
mcohu-um  modo  ahmcntis  frugifera  insuUi,  sed  urbis  Romae 
atque  Itahae,  id  quod  muhissacpc  tempestatibus  feccrat,  an- 
nonain  lcvarct;  ab  Agathyriia  inconditam  muUitudinem  se- 
cum  in  Itaham  transvcxit.'^  Quattuor  inihia  hominum  crant, 
mixti  cx  omni  cohuvionc  cxsulcs,  obaerati,  capitaha  ausi 
plerique  ;  et  quum  in  civitatibus  suis  ac  sub  lcgibus  vixerant, 
et  post^juam  eos  ex  variis  causis  fortuna  similis  conglobave- 
rat  Agathyrnam,  per  latrocinia  ac  rapinam  tolerantes  vitam. 
Hos  neque  rchnquere  Laevinus  in  insula,  tum  primum 
nova  pace  coalescente,  velut  materiam  novandis  rebus,  satis 
tutuin  ratus  est :  et  Rhcginis  usui  futuri  crant  ad  populan- 
duiu  Bruttnim  agrum,  assuctam  hurociniis  quaerentibus 
manuin.  Et,  quod  ad  Siciham  attinet,  eo  anno  debellatum 
est. 

2      In  Hispania  principio  veris  P.  Scipio,  navibus  deductis,      41. 
evocatisque  edicto  Tarraconem  sociorunv  auxihis,  classem  Hispaniae 
onerariasque  ostium  inde  Iberi  fluminis  petere  iubet.     Eo-^^^' 
dem  leo;ioncs  ex  hibernis  convenire  quum  iussisset:   ipse 
cum  quinquc  milhbus  sociorum  ab  Tarracone  profectus  ad 
exercitum  cst.     Quo  quum  vcnisset,  alloquendos  maxime 
veteres  milites,  qui  tantis  superfuerant  cladibus,  ratus,  con- 
cione  adyocata,  ita  disseruit :  '  Nemo  ante  me  novus  impe- Scipionis 
'rator  mihtibus  suis  prius,  quam  opera  eorum  usus  esset,  oratio  ad 
*  gratias  agere  iure  ac  merito  potuit.     Me  vobis  prius,  qnam  ""^*^'- 
'  provinciam  aut  castra  viderem,  obhgavit  fortuna :  primum, 
'quod  ea  pietate   erga  jjatrem   patruumque    meum  vivos 
'mortuosque  fuistis:    dcindc,  quod   amissam  tanta   clade 

locutio  Drakenb.  videtur,  qui  snb  iciu  ducere  et  subdnccre  opponuntur     De- 

vel  sub  ictum  Latmc  potius  dici  vult.  ducuntur  naves  in  mare,  subducuntur 

l  erizoRius  nd  tactum  teli  coniccit.  in  siccuni.  Crev. 
2  Xacibus  dcductis]  In  mare.    De- 


328 


TITI  LIVII 


U.  C.  542. 
A.  C.  210. 


provinciae  possessionem,  integram,  et  populo  Romano  et 
successori  mihi,  virtute  vestra  obtinuistis.  Sed  quum  iam 
benignitate  deum  id  paremus  atque  agamus,  non  ut  ipsi 
maneamus  in  Hispania,  sed  ne  Poeni  maneant,  nec  ut  pro 
ripa  Iberi  stantes  arceamus  transitu  hostes,  sed  ut  ultro 
transeamus,  transferamusque  belhim ;  vereor,  ne  cui  ve- 
strum  maius  id  audaciusque  consihum,  quam  aut  pro  me- 
moria  cladium  nuper  acceptarum,  aut  pro  aetate  mea,  vide- 
atur.  Adversae  pugnae  in  Hispania  nulhus  in  animo,  quam 
meo,  minus  obhterari  possunt:  quippe  cui  pater  etpatruus 
intra  triginta  dierum  spatium,  ut  ahud  super  ahud  cumu- 
laretur  famihae  nostrae  funus,  interfecti  sunt.  Sed  ut 
famiharis  paene  orbitas  ac  sohtudo  frangit  animum ;  ita 
pubhca  quum  fortuna  tum  virtus  desperare  de  summa  re- 
runi  prohibet.  Ea  fato  quodam  data  nobis  sors  est,  ut 
magnis  omnibus  behis  victi  vicerimus.  Vetera  omitto, 
Porsennam,  GaUos,  Samnites:  a  Punicis  bchis  incipiam. 
Quot  classes,  quot  duces,  quot  exercitus  priore  bello 
amissi  sunt  ?  lam  quid  hoc  bello  memorem  ?  Omnibus  aut  3 
ipse  affui  cladibus  :  aut,  quibus  afui,  maxime  unus  omnium 
eas  sensi.  Trebia,  Trasimenus,  Cannae,  quid  ahud  sunt, 
quam  monumenta  occisorum  exercituum  consulumque 
Romanorum  ?  Adde  defectionem  Itahac,  Sicihae  maioris  4 
partis,  Sardiuiae.  Adde  viltimum  terrorem  ac  pavorem, 
castra  Punica  inter  Anienem  et  moenia  Romana  posita, 
et  visum  pi-ope  in  portis  victorem  Hannibalem.  In  hac 
ruina  rernm  stetit  una  integra  atque  immobihs  vir- 
tus  popuh  Romani.  Haec  omnia  strata  humi  erexit  ac 
sustuht.  Vos  omnium  primi,  mihtes,  post  Cannensem 
cladem  vadenti  Hasdrubali  ad  Alpes  Itahamque,  (qui  si  se 
cum  fratre  coniunxisset,  nuhum  iam  nomen  esset  populi 
Romani)  ductu  auspicioque  patris  mei  obstitistis.  Et  hae 
secundae  res  ihas  adversas  sustinuerunt.  Nunc,  benigni- 
tate  deum,  omnia  secunda,  prospera,  in  dies  laetiora  ac 
mehora  in  Itaha  Sicihaque  gcruntur.  In  Siciha  Syra- 
cusae,  Agrigentum  captum,  pulsi  tota  insula  hostes,  recep- 
taque  provincia  in  ditione  popuh  Romani  est.  In  Itaha 
Arpi  recepti,  Capua  capta.  Iter  omne  ab  urbe  Romatre- 
pida  fuga  emensus  Hannibal,  in  extremum  angulum  agri 
Bruttii  compulsus,  nihil  iam  maius  precatur  deos,  quam  ut 
incohimi  cederc  atque  abire  ex  hostium  terra  hceat.  Quid 
igitur  minus  conveniat,  milites,  quam,  quum  ahae  super 
ahas  clades  cumularentur,  ac  dii  prope  ipsi  cum  Hannibale 


3  Hoc  bello  memorem]  sc.  Exerci-  qiia  rcgiium  Hieronis  fuit.  Nam  ve- 
tus  amissos.  Male  Sigonius  inseru-  tus  provincia  seniper  Romanis  in  fide 
erat  particulam  rfe.  Crev.  niansit.  Craov. 

4  Siciliae  maioris  parlis]  Nimirum, 


LIH.  XXM   C\l\  A2.  :m 

5'st;ircnt,  vos   liic   cuiii    parcntibus   nicis  (accjucntur  cniin  IJ.  ('.  542. 

*  ctiam    honorc    noniinis)   sustinuissc    lahantcin    fortunam  ^- ^-  -'°- 
*populi  iKomani;   nunc  cosdcm,  quia  illic  oinnia  secunda 

'  laetaquc  sunt,  animis  dcficcre  ?  Nupcr  quo(juc  quae  acci- 

6*derunt,  utinani  tain  sinc  inco  luctu,  (|uani  vcstro,  transis- 

'  scnt !  Nunc  dii  innnortaics  inipcrii  Koinani  ])racsidcs,  qui 

'ccnturiis  onmihus,  ut  mihi  imjierium  iuhcrcnt  dari,  fiicre 

*  auctorcs,  iidein    auguriis   auspiciiscjuc,  ct   pcr  nocturnos 
7'etiam  visus  omnialacta  ac  pros])cra  portcndunt.     Animus 

'  quoquc  mcus,  maximus  mihi  ad  hoc  tcmpus  vates,  prae- 
'  sagit,  nostram  llis])aniam  csse  :  hrevi  cxton*e  hinc  oinne 
'  Punicum  nomen,  maria  tcrrasquc  foeda  fuga  imjilcturum, 
'  Quod  mcns  sua  sponte  divinat,  idcm  suhiicit  ratio  haud 
'  fallax.  Vexati  ah  iis  socii  nostram  fidem  ])cr  lcgatos  im- 
8 '  plorant.     Trcs  chices  discrcpantcs,  jiropc  ut  dcfecerint  alii 

*  ab  aliis,  trifariam  exercitum  in  diversissimas  regiones  dis- 
'  traxere.  PLadem  in  illos  ingruit  fortuna,  qiiae  nu])cr  nos 
'  afflixit.  Nam  ct  deseruntur  ab  sociis,  ut  prius  ah  Cclti- 
'  bcris  nos:  ct  diduxcrunt  cxercitus  ;  quac  ]iatri  ])atruoque 
'  meo  causa  exitii  fuit.  Nec  discordia  intcstina  coire  eos  in 
'  unuin  sinct,  ncquc  singuli  nohis  rcsistcre  ])otcrunt.  Vos 
'modo,  milites,  favctc  nomini  Scij:)ionum,  suholi  imjierato- 
'rum.vestrorum,  velut  accisis  recrescenti  stirj)ibus.  Agite, 
'  milites  veteres,  novum  exercitum  novumque  ducem  tradu- 
'  cite  Ihcrum,  traducite  in  terras  cum  multis  fortibus  factis 
'saepe  a  vobis  peragratas.  Brevi  faciam,  ut,  quemadmo- 
'  dum  nunc  noscitatis  in  mc  patris  patruiquc  similitudinem 
'oris  vultusque,  et  lineamenta  corporis;  ita  ingenii,  fidci, 

9 '  virtutisque  ad  exemplum  expressam  effigiem  vobis  reddam, 
'  ut  revixisse,  aut  renatum  sibi  quisque  Scipionem  imperato- 
'  rem  dicat.' 

Hac  oratione  accensis  militum  animis,  relicto  ad  prae-      42. 

5  Cum  parentibus  meis  {aequenhir  vaderet.  cf.  infr.  45.  Raschig. 
enim  etiam  honore  nominis)]  Cum  pn-  8  Tres  duces  discrepanfes,  prope 
tre  et  jiatruo  meo,  quos  ambo  appel-  ut  defecerint  alii  ah  aHis]  Quod  Li- 
labo  parentes,  ut,  qui  virtute,  fortuna,  vius  observare  suo  loco  neglexit,  Po- 
vita,  morte  pares  fuenmt,  ii  etiam  lybius  sedulo  notaverat.  "Carthagini- 
eiusdem  nominis  honore  a  me  aequen-  ensium  duces,"'  inquit,  "  qui  hostibus 
tur.  Crkv.  superiores  fuerant,  sui  ipsorum  com- 

6  Utinam  tam  sine  meo  luctu]  Vult  potes  esse  non  poterant :  et  rati  se 
enim  elevare,  quod  ad  milites  attinet,  Roniano  bello  defunctos  esse,  ipsi 
cljidem  in  Hispania  acceptam.  Uti-  inter  se  hostiliter  dissidebant."  Lib. 
nam,  inquit,  lYisa  illa  clades  non  mihi  ix.  in  Excerpt.  de  Virt.  et  Vitiis.  Cr. 
magis,  quam  vobis,  luctuosa  fuisset !  9  Virtutisque  ad  e.remplum  ea:- 
Cladis  illius  sensus  ad  me  magis  per-  pressam]  Ita  quidem  Ruhnkenius  cor- 
tinet,  qui  in  ea  patrem  patruumque  rigit,  praepositione  ad  in  sedem  suam 
amisi ;  quam  ad  vos,  qiii  quod  amise-  revocata.  Exemplum  rariore  et  ex- 
ratis  primo,  resarsistis.  Crev.  quisitiore  significatione  dicitur  exem- 

7  Porlendunt]  Poiyh.  x.  11.  tradit,  plar,  arclietypum,  ad  quod  exprimitur 
Scipionem  a  Neptuno  se  monitum  eftigies.  cf.  Ruhnken.  Opusc.  i.  p.  404. 
professum   esse,  ut  Carthaginem    in- 


330 


TITI  LIVII 


u.  c.  542. 

A.  C.  210. 

Transit 

Iberum. 


Carthago 
Nova  op- 
pugnata. 


Carthagi- 

nis  N.  situs, 


43. 


sidium  regionis  eius  M.  Silano,  cum  tribus  millibus  peditum 
et  trecentis  equitibus,  ceteras  omnes  copias  (erant  autem 
viginti  quinque  raillia  peditum,  duo  millia  et  quingenti 
equites)  Iberum  traiecit.  Ibi  quibusdam  suadentibus,  ut, 
quoniam  in  tres  tam  diversas  regiones  discessissent  Punici  i 
exercitus,  proximum  aggrederetur,  periculum  esse  ratus,  ne 
eo  facto  in  unum  omnes  contraheret,  nec  par  esset  unus  tot 
exercitibus,  Carthaginem  Novam  interim  oppugnare  statuit ; 
urbem  quum  ipsam  opulentam  suis  opibus,  tum  hostiura 
orani  bellico  apparatu  plenam ;  (ibi  arma,  ibi  pecunia,  ibi 
totius  Hispaniae  obsides  erant)  sitara  praeterea  quura  oppor- 
tune  ad  traiiciendum  in  Africara,  tura  super  portura  satis 
araplura  quantaevis  classi,  et  nescio  an  unura  in  Hispaniae 
ora,  qua  nostro  adiacet  raari.  Nerao  oranium,  quo  iretur, 
sciebat,  praeter  C.  Laeliura.  Is,  classe  circuraraissus,  ita 
raoderari  cursura  naviura  iussus  erat,  ut  eodera  terapore 
exercitus  ostenderetur,  et  classis  portura  intraret.  Septirao 
die  ab  Ibero  Carthaginera  ventum  est  siraul  terra  marique. 
Castra  ab  rcgione  urbis,  qua  in  septentrionera  versa  est,  po- 
sita:  his  ab  tergo  (nara  frons  natura  tuta  erat)vallum  obie- 
ctura.  Ceterura  sita  Carthago  sic  est.  Sinus  est  maris  raedia 
fere  Hispaniae  ora,  raaxirae  Africo  vcnto  oppositus,  et  quin-  2 
gentos  passus  introrsus  retractus,  pauUulo  phis  passuum  in 
latitudinem  patens.  Huius  in  ostio  sinus  parva  insula  ob- 
iecta  ab  alto  portura  ab  oranibus  ventis,  praeterquara  Africo, 
tutura  facit.  Ab  intimo  sinu  paeninsula  excurrit,  tumulus 
is  ipse,  in  quo  condita  urbs  est,  ab  ortu  sohs  et  a  meridie 
cincta  mari :  ab  occasu  stagnum  claudit,  paullum  et  ad 
septentrionera  fusura;  incertae  ahitudinis,  utcunque  ex-3 
aestuat  aut  deficit  raare.  Continenti  urbem  iugum  ducen- 
tos  fere  et  quinquaginta  passus  patens  coniungit.  Unde 
quura  tam  parvi  operis  raunitio  esset,  non  obiecit  vallum 
imperator  Romanus :  seu  fiduciani  hosti  superbe  ostentans, 
sive  ut  subeunti  saepe  ad  raoenia  urbis  rccursus  pateret. 
Cetera,  quae  munienda  erant,  quum  perfecisset,  naves  etiam 
in  portu,  velut  raaritiraara  quoque  ostentans  obsidionera, 
instruxit :  circuravectusque  classera,  quum  monuisset  prae- 
fectos  navium,  ut  vigiUas  nocturnas  intenti  servarent,  omnia 
ubique  primo  obsessum  hostera  conari :  regressus  in  castra, 
ut  consiUi  sui  rationera,  quod  ab  urbe  potissimum  oppu- 


1  Iti  tres  tam  diversas  rcffiones] 
cf.  Supr.  20. 

2  Qiiingentos  passus"]  Ex  Polybio, 
X.  10.  legendum  est,  ad  liis  mille  et 
f/uinffentos  passus :  ipse  enim  ad  vi- 
ffinti  stadia  habet.  Sed  et  ex  eodem 
xnox  lcgas  paiilltdo  plus  mille  et  du- 


centorum  passuiim.  Crev, 

3  Utcunfjue'\  Utcunque  per  prout 
interpretantur  viri  docti,  quemadmo- 
dum  supr.  xxi.  35,  hanc  particulam 
dici,  allato  Plauti  ap.  Poen.  iii.  5.  9. 
loco,  monet  Gronov. 


LIB.  XXV I.    CAP.  44.  331 

giuuida  bellum  orsus  esset,  niilitibus  osteudcrct,  ct  spcin  U.  C.  542. 
potiundae  cohortaudo  faceret,  concionc  advocata  ita  disse--'^-  ^-  ^'°' 
ruit :   *  Ad  urbcni  unain  oj^pujLi^nandatn  si  cjuis  vos  adductos  Cohortatur 
*crcdit,  is  niagis  o])cris  vcstri,  (juani  cnjolumcnti  rationcm  "''.''^^.'^*' 
*cxactam,  milites,  liabct.     ()ppugnal)itis  cnim  verc  mocnia' 

*  unius  urbis,  scd  in  una  lube  uuiversam  ceperitis  Ilispa- 
'  niam.     Ilic  sunt  obsidcs  onmium  nobilium  rcgum  popu- 

*  lorumque  :  qui,  sinud  in  potestate  vcstra  erunt,  cxtcmplo 

*  omnia,  quac  nunc  sub  Carthaginiensibus  sunt,  in  ditionem 

*  tradent.      Ilic  pccunia  omnis  hostium,  sine  qua  ncque  illi 

*  gerere  bclhun  possunt,  quippc  qui  merccnarios  cxcrcitus 
'  ahuit ;  ct  quae  nobis  maximo  usui  ad  conciHandos  animos 
'  barbarorum  crit.     Ilic  tormcnta,  arma,  armamcnta,  et  om- 

*  nis  apparatus  bclU  est,  ([ui  sinuil  et  vos  instruet,  ct  hostes 
'nudabit.     Potiemur  praetcrea  quum  pulcherrima  opulcn- 

*  tissimaque  urbe,  tum  opportunissima  portu  cgrcgio,  unde 

*  terra  marique,  quae  bcUi  usus  poscunt,  suppcditcntur. 
'  Quae  quum  magna  ipsi  habei)imus,  tum  dcmpserimus 
'  hostibus  nuiUo  maiora.  Ilacc  iUis  arx,  hoc  horrcum,  ac- 
'  rarium,  armameutarium,  hoc  omnium  rerum  rcccptacu- 
'  lum  est     Hinc  rectus  in  Africam  cursus  cst :   haec  una 

4 '  inter  Pyrenaeum  ct  Gades  statio :  hinc  omni  Hispaniae 
'  imminet  Africa.  Sed,  quoniam  vos  instructos  et  ordina- 
'  tos  cognosco,  ad  Cartliaginem  Novam  oppugnandam  totis 
'  viribus  et  bono  animo  transeamus.'  Quumquc  omnes 
una  voce,  '  hoc  faciendum,'  succlamarent,  eos  Carthaginem 
duxit.     Tum  terra  mari(|ue  eam  oppugnari  iubet. 

Coutra  Mago  Poenorum  dux,  quum  terra  marique  in-      44. 
strui  oppugnationem  videret,  et  ipse   copias   ita  disponit. 
Oppidanorum  duo  milUa  ab  ea  parte,  qua  castra  Romana 
erant,  opponit:  quingentis  militibus  arcem  insedit:   quin- 
gentos  tumulo  urbis  in  orientem  verso  imponit :  muUitudi-  Erumpuat 
nem  aUam,  quo  clamor,  quo  subita  vocasset  res,  inteutam  ^o^"'- 
ad  omnia,  occurrere  iubet.     Patcfacta  deinde  porta,  eos, 
quos  in  via  ferente  ad  castra  hostium  instruxerat,  mittit. 
Romani,  duce  ipso  praecipiente,  parumper  cessere,  ut  pro- 
piores  subsidiis  in  certamine  ipso  summittendis  essent.     Et 
primo  haud  impari  stetere  acie :  subsidia  dcinde,  identi-  Avertuntur 
dem  summissa  e  castris,  non  averterunt  soUun  in  fugam '"  ^^S^^^- 
hostes,  sed  adco  effusis  institerunt,  ut,  nisi  receptui  cecinis- 
set,  permixti  fugientibus  irrupturi  fuissc  in  urbem  videren- 
tur.    Trepidatio  vero  non  in  proeUo  maior,  quam  tota  urbe 
fuit.    MuUae  stationes  pavore  atque  fuga  desertae  sunt,  re- 

4  Ilinc  omni  Ilispaniae  imminet  diim,  imminet  Africa,  id  est  Poenus, 

Africa}   Elegans  et  auda.x  loriuendi  toti  Hispaniae,  cui  iugum  partim  ini- 

figura,  quam  sic  fere  e.xponit  Grono-  posuit,  pnrtim  minatur.  Crev. 
vius.     llinc,  tanquam  cx  arce  qua- 


332  TITI   LIVII 

U.  C.  542.  lictique  muri ;  quum,  qua  cuique  erat  proximum,  desiluis- 

A.  C.  210.  ggj^^_     Quod  ubi  egressus  Scipio  in  tumulum,  quem  Mer- 

curii  vocant,  animadvertit,  multis  partibus  nudata  defenso- 

ribus  moenia  esse ;  omnes  e  castris  excitos  ire  ad  oppu- 

Scipioad    gnandam  urbem,  et  ferre  scalas  iubet.     Ipse,  trium  prae  se 

urbem  suc-  iuvenum  validorum  scutis  oppositis,  (ingens  enim  iam  vis  5 

omnis  generis  telorum  e  muris  volabat)  ad  urbem  succedit, 

hortatur,  imperat,  quae  in  rem  sunt :  quodque  plurimum 

ad  accendendos  miiitum  animos  intererat,  testis  spectator- 

que  virtutis  atque  ignaviae  cuiusque  adest.     Itaque  in  vul- 

nera  ac  tela  ruunt;  neque  illos  muri,  neque  superstantes 

armati  arcere  queunt,  quin  certatim  ascendant.     Et  ab  na- 

vibus  eodem  tempore  ea,  quae  mari  alluitur,  pars  urbis  op- 

pugnari  coepta  est.     Ceterum  tumultus  inde  maior,  quam 

vis,  adhiberi  poterat.     Dum  applicant,  dum  partim  expo-6 

nunt  scalas  mihtesque,  dum,  qua  cuique  proximum  est,  in  ^ 

terram  evadere  properant,  ipsa  festinatione   et  certamine  y 

45.      ahi  ahos  impediunt.     Inter  haec  repleverat  iam  Poenus 

armatis  muros,  et  vis  magna,  ex  ingenti  copia  congesta,  te- 

lorum  suppeditabat.     Sed  neque  viri,  nec  tela,  nec  quic- 

quam  ahud  aeque,  quam  moenia  ipsa  sese,  defendebant. 

Rarae  enim  scalae  ahitudini   aequari   poterant:   et,   quo 

quaeque  ahiores,  eo  infirmiores  erant.    Itaque,  quum  sum- 

mus  quisque  evadere  non  posset,  subirent  tamen  ahi,  onere 

ipso  frangebantur.    Quidam,  stantibus  scahs,  quum  ahitudo 

Scalae       cahginem  ocuhs  offudisset,  ad  terram  delati  sunt.    Et  quum 

frustra  ad-  passim  homines  scalaeque  ruerent,  et  ipso  successu  audacia 
motae.         ^,  i-i-  .     '^  ., 

atque  alacritas  nostmm  cresceret,  signum  receptui  datum 

est;  quod  spem  non  praesentis  modo  ab  tanto  certamine 

ac  labore  quietis  obsessis,  sed  etiam  in  posterum  dedit, 

scahs  et  corona  capi  urbem  non  posse :   opera  et  difficiha 

esse,  et  tempus  datura,  ad  ferendam  opem,  imperatoribus 

suis. 

Vix  prior  tumuhus  conticuerat,  quum  Scipio  ab  defessis 

iam  vuhieratisque  recentes  integrosque  ahos  accipere  scalas 

Per  vada    iubet,  ct  vi  maiore  aggredi  urbem.     Ipse,  ut  ei  nuntiatum 

urbem  Sci-  ggj-^  aestum  decedere,  quod  per  piscatores  Tarraconenses, 

ditur."       nunc  levibus  cymbis,  nunc,  ubi  eae  siderent,  vadis  perva-9 

gatos  stagnum,  compertum   habebat,  facilem  pedibus   ad 

murum  transitum  dari,  eo  secum  armatos  duxit.     Medium 


5  Opposiiis^l   cf.  Polyb.  x.  13.  8  Certamine]    Dum   certant  inter 

6  Partim]    Hanc  vocem  superva-  se,  quis  maius  studium  maioremque 
caneam  esse  censet  Crevier.  qui  ra-  celeritatem  adhibefit.   Crev. 

ptim,  inverso   suarum   literarum    or-  9   Ubi  eae  siderent]    In  fundo   li- 

dine,  reponenduni  vult.  moso  haererent.   cf.  Tac.  Ann.  i.  70. 

7  Evadere]    Nempe   in    summum  Rarciiig. 
munim. 


LIB.  XXVI.    CAl».    IG.  333 

fcrme  dici  crat:  ct  ad  id,  cjuud  suii  spoulc  ccdcntc  in  niare  U.  C.  54?. 
acstu  trabcbatur  aqua,  accr  cliain  scptcntrio  ortus  incHna-''^*  ^-  ■'°- 
tuni  sta<!;nuni  codcni,  cjuo  acstus,  fcrcbat,  ct  adco  nudavcrat 
vada,  ut   abbi  unibibco  tcnus  a([ua  cssct,  abbi  ^cnua  vix 
supcrarct.      Iloc,  cura  ac  rationc  conij^crtuni,  in  ])ro(b<iiuni 
ac   dcos  vcrtcns  .Scij)io,  (jui  ad  transituni   Ronianis  inarc 
vertercnt,  ct  stagno  auferrcnt,  viasque  antc  nunquain  initas 
humano  vcstigio  apcrircnt,  Ncptunum  iubcbat  ducem  iti- 
neris  seciui,  ac  mcdio  stagno  cvadcrc  ad  inocnia.    Ab  terra      46. 
ingcns    labor   succcdcntibus  crat :    ncc   altitudinc   tantum 

1  mocnium  iin])C(bcbantur,  scd  (juod  cuntcs  ad  anci})ites 
utrimquc  ictus  subicctos  baljcbant  Romanos ;  ut  latcra  in- 
fcstiora  subcuntibus,  (|uaiii  advcrsa  corjiora,  essent.  At 
parte  in  alia  quingcntis  ct  per  stagnum  facilis  transitus,  et 
in  murum  asccnsus  inde  fuit.     Nain  iicque  opere  emunitus 

2  erat,  ut  ubi  i])sius  loci  ac  stagni  pracsidio  satis  crcdituin 
foret ;  nec  ulla  annatorum  statio  aut  custodia  o])i)(jsita, 
intentis  omnibus  ad  o]K'in  co  fcrcndam,  nndc  jicriculum 
ostcndcbatur.  l  bi  urbem  sinc  certaminc  intravcrc,  ])cr- 
gunt  indc,  quanto  maximo  cursu  ])otcrant,  ad  eain  ])ortam, 
circa  quam  omne  contractum  ccrtamen  erat.  In  quod 
adeo  intenti  omnium  non  animi  solum  fuere,  sed  etiam 
oculi  auresque  {)ugnantiuin  s])ectantiuinquc  ct  adbortan- 
tium  jiugnantcs,  ut  ucmo  ante  ab  tcrgo  senscrit  captam 
urbcm,  quain  tcla  in  aversos  incidcrunt,  et  utrimque  anci- 
pitem  bostcm  babebant.  Tunc,  turbatis  dcfensoribus  metu,  Urbs 
et  moenia  capta,  ct  porta  intus  forisque  paritcr  rcfringi^'^1^'^- 

3Coepta:  et  mox  caedendo  confractis,  ne  iter  impediretur, 
foribus,  armati  im])etum  fecerunt.  Magna  multitudo  ct 
muros  transcendebat ;  sed  hi  ])assim  ad  caedem  oi^pidano- 
rum  versi.  Illa,  quae  ])ortam  ingressa  erat,  iusta  acies, 
cum  ducibus,  cum  ordinibus,  media  urbe   in  forum   pro- 

4cessit.  Inde  quum  duobus  itineribus  fugientes  videret 
hostes,  alios  ad  tumulum  in  orientem  versum,  qui  teneba- 
tur  quingentorum  militum  praesidio,  alios  in  arcem,  in 
quam  et  ipse  Mago  cum  omnibus  fere  armatis,  qui  muris 
pulsi  fuerant,  refugerat ;  partim  copiarum  ad  tumulum  ex- 

I   Sed  quod  eimtes]    Clariss.  Cre-  tiuae  per  vim  aperitur;  confringuntiir 

vier.  vel  in  voce  euntes  mendum  la-  fore.i,  quae  securium   ictibus  prorsus 

tere,  vel  ad  habebant  subintelligendum  conciduntur.   Raschiu. 
esse  nioenia  cum  Gronovio  iudieat :         4  Fugientes  videret  hostesl  Nempe 

qui  cuneis,  aut  tale  quid  vocabulum,  Scipio.      Hoc    non    ideo    monemus, 

moenia  habuisse  partes  aliquas  obli-  quod  quicquam  possit  esse  dubii,  sed 

quas  et  procurrentes  significans,  pro  ut   observemus  toto  hoc  capite  nus- 

vocibusyiiorf  e!/7i/^ATeponendum  con-  quam    Scipionis   mentionem   factam. 

iicit.  Unde  necesse  fiiisset  hic  nomen  eius 

1   Ut  ubi  ipsius  loci'^    sc.  Quippe  exprimi,  r.isi  styli  calor  Livium  abs- 

ubi.  tulisset.  Crev. 

3   Cnnfractis~\    Refringitur  porta. 


334  TITI   LIVII 

U.  C.  542.  pugnandum  mittit,  partim  ipse  ad  arcem  ducit.     Et  tumu- 

A.  C.  210.  j^jg  pi-inio  inipetu  est  captus,  et  Mago,  arcem  conatus  de- 

fendere,  quum  onmia  hostium  plena  videret,  neque  spem 

ullam  esse,  se   arcemque   et  praesidium  dedidit.     Quoad 

dedita  arx  est,  caedes  tota  urbe  passim  factae  ;   nec  uUi 

puberum,  qui  obvius  fuit,  parcebatur.     Tum,  signo  dato, 

Piaeda  in-  caedibus  finis  factus.     Ad  pracdam  victores  versi,  quae  in- 

gens,  gens  omnis  gencris  fuit. 

47.  Liberorum  capitum  virile  secus  ad  decem  millia  capta.  5 

Captivi.  Inde,  qui  cives  Novae  Cartliaginis  erant,  dimisit :  urbem- 
que  et  sua  omnia,  quae  reliqua  iis  bellum  fecerat,  restituit. 
Opifices  ad  duo  millia  hominum  erant :  eos  pubhcos  fore  6 
popuU  Romani  edixit,  cum  spe  propimpia  Hbertatis,  si  ad 
ministeria  bclU  enixe  operam  navassent.  Ccteram  multi- 
tudinem  incolarum  iuvenum,  ac  vaUdorum  servorum,  in  7 
classem  ad  supplementum  remigum  dedit :  et  auxerat  na- 
vibus  octo  captivis  chissem.  Extra  hanc  muUitudinem 
Hispanorum  obsides  erant:  quorum  perinde,  ac  si  socio- 
Apparatus  rum  Ubcri  essent,  cura  habita.  Captus  et  apparatus  ingens 
tus''  '^^^  ^*^^^^ '  catapuUae  maximae  formae  centum  viginti,  minores 
ducentae  octoginta  et  una:  baUistae  maiores  viginti  tres, 
minores  quinquaginta  (hiae :  scorpionum  maiorum  mino- 
rumque  et  armonun  telorumque  ingens  numerus:  signa 
Aunim  et  miUtaria  septuaginta  quattuor.  Et  auri  argenti(iue  relata 
argentum.  ^^  impcratorcm  magna  vis:  paterae  aureae  fuerunt  du- 
centae  septuaginta  sex,  Ubras  ferme  omnes  pondo:  argenti 
facti  signaticpie  decem  et  octo  miUia  et  trecenta  pondo : 
vasorum  argenteorum  magnus  numcrus.  Haec  omnia  C. 
Flaminio  quaestori  ap[)ensa  annumerataque  sunt.  Tritici 
quadraginta  miUia  modium,  hordei  ducenta  septuaginta. 
Naves  onerariae  sexaginta  tres  in  portu  expugnatae  captae- 
que :  quaedam  cum  suis  oneribus,  frumento,  armis,  aere 
praeterea,  ferroque,  et  Unteis,  et  sparto,  et  navaU  aUa  ma-  i 
teria  ad  classem  aecUficandam :  ut  minimum  omnium,  inter 
tantas  opes  beUi  captas,  Carthago  ipsa  fuerit. 

5  Virile  sectis'^  Sic  edendum  cura-     Polyb.  x.  17. 

vit  Gronovius,  quum  prius  legeretur  7  Incolariim']    Qui  Cartliagine  ha- 

?!iri/j*  se^7<s ;  ethanc  lectionem,quam  hitarent,  neque  tamen   cives   essent. 

unusMS.praefert,etduo  alii  suadere  vi-  Crev. 

dentur,  multisexemplishrmat.  Idem-  8  Lihras  ferme  omnes  pondo']    cf. 

que  observat  hanc  esse  proprietatem  Supr.  iii.  29. 

liuius  locutionis  lyirile  aut  muViebre  9  Argenti  facti]    Infecti,  ut  infr. 

secus,  ut  nusquam  fere  ponatur,  nisi  xxxiv.  10.  ubi  argento  infecto  signa- 

pro  eo  quod  dicimus  vulgo  viritis  aut  tum  opponitur,  coniecit  Gronov. 

muliebris  se.rus ;  in  accusandi  nimi-  i    Sparto]      Spartum    est    herbae 

rum  casu,  quem  regat  intellecta  prac-  sponte  nascentis  praesertim  in  Hispa- 

positio   /caT^,   vel   secunditm.    Crev.  nia  genus,  quae  ad  vincula  ac  retina- 

cf.  Tac.  Ann.  iv.  62.  Hist.  v.  13.  cula  compingenda  utilis  est.   cf.  Plin. 

6  Publicos  fore    popnli   fiotnani']  H.  N.  xix.  2.  Crev. 
sc.  Publicis  miuistcriis  obnoxios.    cf. 


LTB.  XX VL    (^AP.  48.  335 

Eo  dic   Scipio,  ('.  Laclio  cuni  sociis  navalibus  urbcmu.  C.  54?. 
custodire  iusso,  ipsc  in  castra  lcgioiics  rcduxit :   fcssos(|uc  ^-  ^-  ^'o- 
milites  onuiihus  imo  dic  bclli  opcribus  ((|uij)])C  qui  et  acic      ^^" 
dimicasscnt,  et  capienda  urbc  tantuiu   laboris  ])cricub(juc 
adissent,  et  ca])ta,  cum  iis,  qui  in  arcem  contugcrant,  ini- 
quo  ctiam  loco  pugnassent)  curare  coq)ora  iussit.     Postcro  Sci|jio  gra- 
dic,  militibus  navalibusque  sociis  convocatis,  primum  diis^'^1^"^ 
immortalibus  laudcsque  et  gratcs  cgit,  qui  se  non  urbis 
sohmi  o])ulcutissimac  omnium  in  IIis])ania  uno  dic  com- 
potem  fccisscnt,  scd   antc   eo  congcssisscnt   omnis    paene 
Africae   atque  Hisjjaniae   ojics :    ut  ncque   hostibus  quic- 
quam  relinqucrctur,  et  sibi  ac  suis  omnia  superesscnt.    Mi-  Coiiaudat 
litum  deinde  virtutcm  collaudavit,  quod  eos  non  eruptio  ""''^^^- 
hostium,  non  altitudo  mocnium,  non    incxplorata   stagni 
vada,  non  castehum  in  aho  tumulo  situm,  non  munitissima 
arx    detcrruissct,  cjuo    minus    transcendercnt    omnia   pcr- 
rumperentquc.     Itaquc,  quanquam  omnibus  omnia  dcbe- 
ret,  praccijjuum  murahs  coronae  dccus  cius  essc,  (jui  pri- 
mus  murum  ascendisset :  profiteretur,  qui  se  dignum  eo 
duceret  dono.     Duo  professi  sunt :   Q.  TrebeUius  ccnturio  Certamen 
^  lc";ionis  quartae,  et  Scx.  l^igitius  socius  navahs.     Nec  ipsi  ^*^  "luraU 

0.1  '.  o  .1       corona. 

tam  intcr  se  acriter  contcndebant,  quam  studia  excitave- 
rant  utcrque  sui  coqwris  hominum.  Sociis  C  Lachus 
praefectus  chissis  ;  lcgionariis  M.  Sempronius  Tuditanus 
aderat.  Ea  contcntio  (]uum  prope  seditionem  venirct,  Sci- 
pio  tres  recuperatorcs  cjuum  se  daturum  pronuntiasset,  qui, 
cognita  causa  testibusque  auditis,  iudicarent,  uter  prior  iu 
oppidum  transccndisset ;  C.  Laelio  et  M.  Semjjronio  advo- 
catis  partis  utriusque  P.  Cornehum  Caudinum   de   medio 

3  adiecit ;  eosquc  tres  recuperatores  considere,  et  causam 
cognoscere  iussit.      Quum   res  eo  maiore  agcrctur  ccrta- 

4mine,  quod  admoti  tantae  dignitatis  non  tam  advocati, 
quam  moderatores  studiorum  fuerant ;  C.  Laehus,  rchcto 
consiho,  ad  tribunal  ad  Scijiionem  accedit,  eumque  docet, 

*  rem  sine  modo  ac  modestia  agi :   ac  prope  esse,  ut  manus 

*  inter  se  conserant.     Ceterum,  etiamsi  vis  absit,  nihilo  mi- 

*  nus  detestabih  exemplo  rcm  agi ;  quippe  ubi  fraude  ac 
*periurio  decus  petatur  vututis.      Stare  hinc  legionarios 

5  Socins  iiavn/is']     In  hoc  capite  dices  delegati.''''    cf.  Dacerius  ad  Fe- 

socii  navales  non  intelliguntur  remi-  stum  v.  Reciperatio. 

ges,  sed  milites  tuendis  navibus  attri-  4  Qnod  admoti]    Nam  prius  illi  af- 

buti,  qui  infr.  c/assici  milites  vocan-  fuenuit  certantibus,  sed  ita  eleganter, 

tur.  Crev.  ut    potius    regerent    temperarentque 

3  Recrtperatores']  sc.  "  ludices  qui  studia  utrinque  faventium,  quam  ac- 

a  Praetore  in  privatis  controversiis,  cenderent :  nunc  ab  illis  abstracti,  et 

quacunque  de  re  ageretur,  dari  con-  iudices  dati,  multitudinem  effraenatio- 

sueverant.      Itaque   recuperatores   ii  rem  reiiquerant.  Gronov. 
fere  appellabantur,  qui  apud  nos  iu- 


336  TITI  LIVII 

U.  C.  542. '  milites,  hinc  classicos,  per  orancs  deos  paratos  iurare,  ma- 

A.  c.  210.  cgjg  quae  velint,  quam  quae  sciant,  vera  esse,  et  obstrin- 

'  gere  periurio  non  se  solum  suumque  caput,  sed  signa  mi- 

'  litaria,  et  aquilas,  sacramentique  religionem.     Haec  se  ad  5 

'eum  de  sententia  P.  Cornelii  et  M.  Sempronii  deferre.' 

Scipio,  collaudato  Laelio,  ad  concionem  advocavit,  pronun- 

tiavitque,  '  Se  satis  compertum  habere,  Q.  TrebeUium  et 

'  Sex.  Digitium  pariter  in  murum  escendisse :  seque  eos 

'ambos,  virtutis  causa,  coronis  murahbus  donare.'     Tum 

rehquos,  prout  cuique  meritum  virtusque   erat,   donavit : 

ante  omnes  C.  Laehum  praefectum  classis  et  omni  genere 

laudis  sibimet  ipse  aequavit,  et  corona  aurea  ac  triginta 

bubus  donavit. 

49.  Tum  obsides  civitatium  Hispaniae  vocari  iussit:  quorum 

quantus  numerus  fuerit,  piget  scribere,  quippe  quum  ahbi 

trecentos  ferme,  ahbi  septingentos  viginti  quinque  fuisse 

inveniam.     Aeque  et  aha  inter  auctores  discrepant.     Prae- 

sidium  Punicum  ahus  decem,  ahus  septem,  ahus  haud  plus 

quam  duum  milhum  fuisse  scribit.    Capta  ahbi  decem  mil- 

ha  capitum,  ahbi  supra  quinque  et  viginti  invenias.     Scor- 

piones  maiores  minoresque  ad  sexaginta  captos  scripserim, 

si  auctox'cm  Graecum  sequar  Silenum:  si  Valerium  Antia-6 

tem,  maiorum  scorpionum  sex  mihia,  minorum  tredecim: 

adeo  nuhus  mentiendi  raodus  est.     Ne  de  ducibus  quidem 

convenit.     Plerique   Laehum  praefuisse  classi;  sunt,  qui 

M.  lunium    Silanum  dicant.      Arinem   praefuisse   Punico 

praesidio,  deditumque  Romanis,  Antias  Valerius;  Mago- 

nem  ahi  scriptores  tradunt.     Non  de  nuraero  naviura  cap- 

tarura,   non  de   pondere    auri   atque   argenti,  et  redactae 

pecuniae,  convenit.     Si  ahquibus  assentiri  necesse  est,  me- 

Scipionis    dia  simihiraa  veris  sunt.     Ceterum  Scipio,  vocatis  obsidi- 

in  obsides  j^yg^  primum  universos  bonura  aniraura  habere  iussit.    '  Ve- 

* '  nisse   eos  in   popuh  Roraani    potestatera,   qui  beneficio, 

'  quam  metu,  obhgare  homines  maht ;   exterasque  gentes 

'  fide  ac  societate  iunctas  habere,  quam  tristi  subiectas  ser- 


^  Sacramentique  religioneyn]  (Xwvp-  to  silentio  preniit?     Idem  et  in  aliis 

pe   Laelius  periculum   esse  putabat,  locis  ab  eo  factitatum  aliquoties  iam 

ne,  qui  per  signa  militaria  peierave-  monuimus,   ut    in    transitu   Alpium, 

rint,  eadem  irae  deomm  obiiciant,  et  Tarenti  proditione,  expugnatione  Sy- 

in    poenae    partem    secum   trahant.  racusarum,  etc.     Ceterum  de  Sileno 

Crev.  historico  pauca  uobis  dicenda  suppe- 

6  Si  auctorem  Graecum  sequar  Si-  tunt.     Scripserat  res  Romanas  a  pri- 

lenum :  si  Valerium  Antiatem']  Quis  mordio  urbis,  teste  Dion.  i.  6.  Athe- 

non  miretur  diligentiam  Livii  in  ap-  naeus,  xii.  ii.  mentionem  facit  Sileni 

pellandis  iis  auctoribus  quos  refellit,  Calactini,  qui  historiam  Siculam  con- 

quibus  derogat  linem  ;   dum  Polybii  diderit :    quem  quidem  eundem  esse 

nomen,  cuius  e  libro  x.  totam  hanc  cum  hoc  renun  Romanamm  scriptore 

expugnatae  Carthaginis  Novae  narra-  nihil  vetat.     De  Valcrio  Antiate  egi- 

tionem  pene  ad  verbum  expressit,  al-  nius  supr.  iii.  5.  Crev. 


LIB.  XXVI.    CAP.  .)0.  3:{7 

'  vitio.'     Dciiule,  acccptis  noniinibus  civitatiuni,  reccnsuit  V.  C.  542. 
captivos,  quot  cuius(|uc  populi  csscnt :  ct  nuntios  (lomurn -^-  ^-  ^'°- 
misit,  ut  ad  suos  quis^pic  rccipicndos  vcnirct.      Si  quarum 
forte  civitatiuni  lcgati  aderant,  iis  })racscntibus  suos  rcsti- 
tuit;   ceterornm   curam   benigne    tucndorum   C.  Flaminio 
quaestori  attribuit.    Inter  haec  e  media  turba  obsidum  mu-Cnra  mu- 
lier  magno  natu,  Mandonii  uxor,  qui  frater  Indibilis  Hcr-^'^'^™- 
getum   rcn;uH  erat,  Hens  ad   pcdcs   inqicratoris  procubuit, 
7obtcstari(iuc  cocpit,  ut  cnram  cultunupic  fcmiuarum   im- 
ponsius  custodibus  commendarct.      Quum    Scipio,    '  nihil 
'  profecto  dcfuturum,'  diccrct;   tum  rursus  mulicr,  '  Ilaud 
'  magni  ista  facimus,'  inquit:  '(piid  cnim  huic  fortunae  non 
*satis  est?    Alia  mc  cura,  aetatem  harum  intuentem,  (nam 

*  ipsa  iam  extra  pericuhim  iniuriae  muhcbris  sum)  stinai- 
'  lat.'  Aetate  et  forma  florentes  circa  erant  Indibihs  filiac, 
aliaeque  nobihtatc  pari,  ([uae  onmcs  eam  pro  parcntc  cole- 
bant.     Tum  Scipio,  ']Mcac  popuhquc  Romani  (hsciphnae 

*  causa  facercm,'  inquit,  'ne  quid,  (piod   sanctum   usquam 

*  esset,  apud  nos  viohiretur.  Nnnc,  ut  id  curem  impensius, 
'  vestra  quoque  virtus  difjnitasque  facit:  quae  ne  in  mahs 
'  quidem  obhtae  decoris  matronahs  estis.'  Spectatae  de- 
inde  integritatis  viro  traditht  eas,  tuerique  haud  secus  vere- 
cunde  ac  niodcste,  quam  hospitum  coniuges  ac  matres, 
iussit. 

Captiva  deinde  a  mihtibus  adducitur  ad  cum  aduka  vir-      50. 
go,  adco  eximia  forma,  ut,  quacunque  incedebat,  conver- ^l^?"**^  ^'" 
teret  omnmm  oculos.     ocipio,  percunctatus  patriam   pa-  ^^^,^  ^er- 
rentesque,   inter  cetera  accepit,  desponsam  eam  principi  vata. 
8  Cehiberorum  adolescenti :   Ahucio  nomen  erat.    Extemplo 
igitur  parentibus  sponsoque  ab  domo  accitis,  quum  interim 
audiret,  deperire  eum  sponsae  amore,  ubi  primum  venit, 
accuratiore  eimi  sermone,  quam  parentes,  ahoquitur.     '  lu-  Oratlo  ad 

*  venis,'  inquit,  'iuvenem  appeho,  quo  minor  sit  inter  nos^":™.^*^^' 

*  huius  sermonis  verecundia.  Ego,  quum  sponsa  tua  capta 
'  a  mihtibus  nostris  ad  me  ducta  esset,  audiremque,  eam 

*  tibi  cordi  esse,  et  forma  faceret  fidem,  quia  ipse,  si  frui 

*  hceret  ludo  aetatis,  praesertim  recto  et  legitimo  amore,  et 
'  non  respubhca  animum  nostrum  occupasset,  veniam  mihi 
'  dari  sponsam  impensius  amanti  vehem :  tuo,  cuius  pos- 
'  sum,  amori  faveo.  Fuit  sponsa  tua  apud  me  eadem,  qua 
'  apud  soceros  tuos  parentesque  suos,  verecundia :  servata 
'  tibi  est,  ut  inviolatum  et  dignum  me  teque  dari  tibi  do- 

7  CuUumque  feminarum']     Vere-  trahebat.    cf.  Polyb.  x.  18.  Doer. 

cundiam  in  feminas  siojnificare  voluit  8  Al/ucio  nomen  eraf^  Indibilis  vo- 

Mandonii  uxor,  sed  Scipio  ambiguae  catur  ap.  Val.  Max.  iv.  3.  i.  Lucceius 

significationis  vocem  cultum  ad  res,  ap.  Plut.    cf.  Polyb.  x.  19,  qui  rem, 

quae  habitum  extemum  spectabant,  non  sponsi  noraen,  memorat.  Rdp. 

VOL.  IL  Z 


338 


TITI   LIVII 


U.C.  542. 'num  posset.     Hanc  mercedem  unam  pro  eo  munere  pa- 
A.'c.  2io.ccigcor:    amicus  populo   Komano  sis.     Et,   si  me  vn-um 
'  bonum  credis  esse,  quales  patrem  patruumque  meum  lara 
'  ante  liae  gentes  norant,  scias  multos  nostri  similes  m  civi- 
'tate  Rommm  csse ;  ncc  ullum  in  terris  populura  hodie 
'  dici  posse,  quem  minus  tibi  hostem  tuisque  esse  vehs,  aut 
Recipit      '  amicum  malis.'     Adolescens,  simul  pudore  et  gaudio  per- 
sponsam     f^g^^g    dcxtram  Scipionis  tenens,  deos  omnes  mvocare  ad 
cummu-    ^^^^^;.^^^^  -^^i^^     j.^  ge  refercndam,  quoniam  sibi  nequaquam 
"^'"''''      satis  fixcukatis,  pro  suo  animo  atque  ilhus  erga  se  merito,9 
esset.     Farentes  inde  cognatique  virginis  appehati.     Qui, 
quoniam  gratis  sibi  redderetur  virgo,  ad  quam  redmiendam 
satis  magnum  attulissent  auri  pondus,  orare  Scipionem,  ut 
id  ab  se  donum  acciperet,  coeperunt :  haud  minorem  eius 
rei  apud  se  gratiam  futuram  esse,  affirmantes,  quam  red- 
ditae  inviolatae  foret  virginis.      Scipio,  quando  tanto  opere 
peterent,  accepturum  se  pohicitus,  poni  antc  pedes  mssit : 
vocatoque  ad  se  AUucio,  '  Super  dotem,'  inquit,  '  quam  ac- 
'  cepturus  a  socero  es,  haec  tibi  a  me  dotaha  doria  acce- 
'  dent :'  aurumque  toUere,  ac  sibi  habere  iussit.    His  laetus 
donis  honoribusque  dimissus  domum,  implevit  populares 
laudibus  meritis  Scipionis :  '  Venisse  diis  siminimum  mve- 
'  nem,  vinccntem  onmia,  (luum  armis,  tum  benigmtate  ac 
'beneficiis.'     Itaque,   delectu  chcntium   habito,   cum   de- 
lectis  mille  et  quadringentis  equitibus  intra  paucos  dies  ad 
Scipionem  revertit. 
51.  Scipio  retentum  secum  Laehum,  dum  captivos  obsides- 

Laelius  it   que  ct  pracdam  ex  consiho  eius  disponeret,  satis  omnibus 
Romam.     compositis,  data  quinquereme,  captivisque,  Magone  et  qum-  i 
decim  ferc  senatoribus,  qui  simul  cum  eo  capti  erant,  m 
navem  impositis,  nuntium  victoriae  llomam  mittit.     Ipse 
paucos  dies,  quibus  morari  Carthagine  statuerat,  exercen- 
Exercet      dis  navahbus  pedestribusquc  copiis  absumpsit.     Prnno  die 
copias  Sci-  leo-iones  in  armis  quattuor  miUium  spatio  decurrerunt :  se- 
'''"•  cundo  die  arma  curare  et  tergere  ante  tentoria  iussit:  ter-2 

tio  die  rudibus  inter  se  in  modum  iustae  pugnae  concurre- 
runt,  pracpikitisque   missihbus   iaculati   sunt :    quarto   die3 

n  Illins  erffa  se  merito^   Vox  me-  2  lussiq     lussi   ex    emendatioue 

rito  in  omnibus  Mss.  omittitur,  et  ab  Gronov.  reposuit  Bekker 

Rlienano  primum  in  textum  recepta  3  Fraepilat^sqne  mtssihbiis^    Foly- 

est    quinpe  sine  ea   sensus  constare  bius,  quem  hic,  ut  modo  monuimus, 

non  possit  ^^^'^^'^     Livius,    habet     i(rcpaipwi.Lfvois 

I   Quindecim  fere  senatovibus^  In-  yp6a^ois,  id  est,  missilibus,  quibus  ro- 

tellige  ex  Polybio  senatores  magnae  tunda  ahqua  e  hgno  vel   cono  pUa 

Carthaginis.    Habet  ille  septendecim,  praefixa  erat,  ne  pungerent  ac  vul- 

quorum   duos   ait  fuisse   e   sanctiore  nerarent:  vel,  quorum  mucro  a  fabro 

consiho   seniorum,  Ik  rrjs  yepovaias,  rotundatus  fuerat.      Ut  ut  sit,   naec 

quindecim  e  consiHo  publico,  e/c  t^s  xox  a  pila  origmem  ducit.  Orev. 
ffvyKX-firov.  Crev.    cf.  Arist.  Pol.  ii.  8. 


JAB.  X\\  I.    (JAP.  51. 


339 


<|uicsclata:  (|uiMt()  ileruni  iu  armis  clccursinn  est.  Hunc  IJ.  c.  .^^z. 
ordincui  laboris  (juictis^iuc,  (juoad  ('arthagine  niorali  sunt, -^-  <-'•  210. 
scrvarunt.  Kcinifriuni  classici([uc  niilitcs,  tran(|uillo  in  al- 
tuni  cvccti,  agilitatcni  naviuni  sinmlacris  uavalis  [)u<rnac 
cxj)criebantnr.  Jlacc  cxtra  urbcin  tcrra  marique  corpora 
sinml  auimos([ue  ad  belhnn  acuebant.  Urbs  ipsa  strepc- 
bat  api)aratu  belli,  fiibris  omnium  gencrum  in  publica  offi- 
cina  inclusis.  Dux  cuncta  pari  cura  obibat.  Nuuc  in 
classe  ac  navali  erat:  nunc  cum  legionil)us  decurrebat : 
nunc  operibus  as])icicndis  tcmpus  dabat,  ([uac([ue  in  offi- 
cinis,  quaccjuc  in  ariiianicntario  ac  navalibus  fiibrorum  mul- 
titudo  pluriina  in  siuguUjs  dics  ccrtamine  ingenti  faciebat. 

4II1S   ita   iiu-boatis,   rcfcctisquc,   qua  quassati   crant,    muris,  It  Tarra- 
dispositisque  })racsidiis  ad  custodiam  urbis,  Tarraconem  est  conem. 
profectus,  a  multis  legationibus  protinns  in  via  aditus:  quas 
partim  dato  responso  cx  itincre  dimisit,  partim  dislulit  Tar- 
raconcm,  quo  omnibus  novis  vcteribus([ue  sociis  edixerat 
convcntum.      Et  cuncti  ferc,  qui  cis  Ibcrum  incolunt,  po- 

5puli,  inulti  ctiam  ulterioris  provinciac  convencrunt.  Car- 
thaginicnsium  duccs  primo  ex  industria  fainam  captac  Car- 
Ihaginis  comprcsserunt :  dciudc,  ut  clarior  res  crat,  quam 
ut  tegi  ac  dissimulari  posset,  clevabant  verbis.  '  Nccopi- 
'  nat()  adycntu  ac  propc  furto  iinius  dici  urbcm  unam  Ilis- 
*paDicie  intcrccptam.      Cuius  rei  tam  parvae  praemio  ela- 

6 '  tum  insolentcm  iuvcncm,  innnodico  gaudio  speciem  ma- 
'gnae  victoriac  imposuissc.  At,  nbi  api)ropinc[uarc  tres 
'duces,  tres  victorcs  hostium  cxercitus  audissct,  occursu- 
'ram  ei  extemplo  domesticorinn  funcrum  memoriam.' 
Ilaec  in  vulgus  iactabant,  haudquaquam  ipsi  ignari,  quan- 
tum  sibi  ad  omnia  virium,  Carthagine  amissa,  dccessisset. 


4  Qna  quassati  erant']  Hanc  le- 
ctionem,  ut  quae  ad  cod.  Put.  scri- 
pturam  proprius  accedat,  pro  vulg. 
(jua  quassi  erant,  reponendam  coiiie- 
cit  Crevier. 

5  Ulterioris  provineiae]  Nondum 
Hispania  ulterior  inter  provincias  Ro- 
manas  erat.  Sed  aut  eo  respicit  Li- 
vius,  quod  rublius  Cnaeusque  pater 
et  patruus  Africani  eam  fere  iaui  pro- 
viiiciam  fecerant,  aut  utitur  plirasi 
suo    tempori    convenientiore.      Haec 


ferme  Gronovius,  sed  Dukerus  pi-o- 
vinciam  hic  ita  dici  censet,  ut  omnem 
regionem,  in  qua  bellum  geratur, 
significet. 

6  Immndico  f/audioli  Per  immodi- 
cum  gautliuni,  (juo  Carthaginis  ex- 
l)ugnationem  celebrabat,  effecisse  ut 
res  per  se  parva  speciem  magnae 
victoriae  habere  videretur:  quia  nem- 
pe  id  necesse  crat  magiuun  videri,  de 
qiio  tam  immodicuin  gaudium  esset. 
Crev. 


z  2 


EPITOME    LIBRI    XXVII. 


CN.  FULVIUS  proconsul  cuin  exercitu  ab  Hannihale  ad 
Herdoneam  caesus  est.  Meliore  eventu  a  Claudio  Marcello 
consule  adversus  eundem  ad  Numistronem  pugnatum  est. 
Inde  Hannibal  noctu  recessit.  Marcellus  insecutus  est,  et 
subinde  cedentem  pressit,  donec  conjligeret.  Priore  pugna 
Hannibal  superior  fuit,  Marcellus  insequenti.  Fabius  Ma- 
ximus  pater  consul  Tarentinos  per  proditionem  recepit.  In 
Hispania  ad  Baecidam  Scipio  cum  Hasdrubale  Hamilcaris 
corvfiixit,  et  vicit.  Inter  alia  captum  puerum  regalem  exi- 
miae  formae  ad  avunculum  Masinissam  cum  donis  diinisit. 
Claudius  Marcellus,  T.  Quinctius  Crispinus  co?isules,  svecu- 
landi  causa  progi^essi  e  castris,  insidiis  ab  Hannibale  circum- 
venti  sunt.  Marcellus  occisus  fuit,  Crispinus  fugit.  Res 
praeterea  a  P.  Sulpicio  praetore  adversus  Philippum  et 
Achaeos  gestas  continet.  Lustrum  a  censoribus  conditum  est. 
Ce7isa  simt  civium  capita  centum  triginta  septem  millia  cen- 
tum  et  octo :  ex  quo  numero  apparuit,  quantum  hominum  tot 
proeliorum  adversa  fortuna  populo  Romano  ahstulisset.  Has- 
drubal,  qui  cum  exercitu  novo  transcenderat  Alpes,  ut  se  Han- 
nihali  coniungeret,  cum  millibus  hominum  quinquaginta  sex 
caesus  est,  31.  Livii  consulis  ductu,  sed  non  minore  opera 
Claudii  Neronis  consulis.  Qui,  quum  Hannihali  oppositus 
esset,  relictis  castris,  ita  ut  hostem  falleret,  cum  electa  manu 
profectus,  Hasdruhalem  circumvenit. 


T.   LlVn    PATAVINl 

L  J  B  E  R    XXVII. 


HIC  status  rerum  Hispaniae  erat.    In  Italia  consul  Mar-  u.  c.  542. 
cellus,  Salapia  pcr  proditionem  reccpta,  Maroncam  A.  C.  210. 
et  Meles  de  Samnitibus  vi  ccpit.     Ad  tria  millia  militum  ^^"^«^.*'" 

..  .   __         .      ..  .  ...1  ,.  aamnii  ur- 

ibi  liannibahs,  quac  praesKiu  causa  rclicta  crant,  oppressa.  bes  captae. 
Pracda  (ct  alic|uantum  cius  fuit)  militi  conccssa.     Tritici 
quoque  duccuta  quadraginta  millia  modium,  et  ccntum  de- 
cem  millia  hordci  invcnta.    Cctcrum  nequaquam  inde  tan- 
tum  gaudiiun  fuit,  quanta  chides  intra  paucos  dics  accepta 
est,  haud  procul  ab  llcrdonca  urbc.      Castra  ibi  Cn.  Ful- 
vius  proconsul  habebat,  spe  rccipicndae  Herdoneae,  quae 
post  Canncnsem  cladcm  ab  Romanis  dcfccerat,  ncc  loco 
satis  tuto  posita,  nec  pracsidiis  firmata.     Ncghgentiam  in- 
sitam  ingcuio  ducis  augebat  spes  ea,  quod  Uibare  iis  adver- 
sus  Pocnum  fidem  senserat,  postquam,  Sala])ia  amissa,  ex- 
cessisse  his  locis  in  Bruttios  llannibalcm  auditum  est.      Ea  Hannibal 
omnia,  ab  Herdonea  pcr  occultos  nuntios  delata  Hannibali,  '"^  Herdo- 
simul  curam  sociac  rctinendae  urbis,  et  spem  fecere  incau-  p^uivium 
tum  hostem  aggrediendi.     Exercitu  expedito,  ita  ut  famam  vincit. 
prope  praeveniret,  magnis  itincribus  ad  Hcrdoneam  con- 
tendit,  et,  quo  plus  terroris  hosti  obiiceret,  acie  instructa 
acccssit.     Par  audacia  Romanus,  consilio  et  viribus  impar, 

1  copiis  raptim  eductis,  conflixit.  Quinta  legio  et  sinistra 
ala  acritcr  pugnain  inierunt.  Ceterum  Hannibal,  signo 
equitibus  dato,  ut,  quum  pedestres  acies  occupassent  prae- 
senti  certamine  oculos  animosque,  circumvecti,  pars  castra 

^hostium,  pars  terga  trepidantium  invaderent,  ipse  in  Fulvii 
similitudinem  nominis,  quod  Cn.  Fulvium  praetorem  bien- 
nio  ante  in  iisdem  devicerat  locis,  increpans,  similcm  even- 
tum  pugnae  fore  affirmabat.  Neque  ea  spes  vana  fuit. 
Nam,  quum  cominus  acie  et  peditum  certamine  multi  ce- 

1  Sinistra  ala^l  Milites  sociales  in  indicatur  tumultus,  qualis  in  initio 
sinistro  aciei  comu  positi.  cf.  supr.  proelii  esse  solet,  antequam  milites 
XXV.  21.  concurrere   atque   ad    manus   venire 

2  Trepidatitiu7n]    Hoc  verbo  talis  coeperint.  Drak. 


342  TITI  LIVII 

U.  C.  542.cidissent    Romanornm,    starent   tamcn    ordines    signaque, 

A.  C.  2IO.  gq^^jggj.j,jg  jj^  tergo  tumultus,  simul  a  castris  clamor  hostilis 

auditus,  sextam  ante  legionem,  quae,  in  secunda  acie  posita,  3 

prior  ab  Numidis  turbata  cst ;  quintam  deinde  atque  eos, 

qui  ad  prima  signa  erant,  avertit.     Pars  in  fugam  effusi, 

pars  in  medio  caesi :  ubi  et  ipse  Cn.  Fulvius  cum  undecim 

tribunis  militum  cecidit.     Romanorum  sociorumque  quot 

caesa  in  eo  proclio  millia  sint,  quis  pro  certo  affirmet?  quum 

tredecim  millia  alibi,  alibi  haud  phis,  quam  septem,  inve- 

Herdo-       niam.     Castris  praedaque  victor  potitur.    Herdoneam,  quia 

neam  de-    gj.  (Jefecturam  fuisse  ad  Romanos  comperit,  nec  mansuram 

let,  oppi-     -^i         ••!        1  •  1-T  •   -\r 

danosque    1^1  nde,  si  lude  absccssisset,  multitudme  omni  Metapontum 

migrare  iu-  ac  Thurios  traducta,  incendit :  occidit  principes,  qui  cum 

^^'  Fulvio  colloquia  occulta  habuisse  comperti  sunt.     Romani, 

qui  ex  tanta  clade  evaserant,  diversis  itineribus  semermes^ 

ad  Marcellum  consulem  in  Samnium  perfugerunt. 

2.  Marcelhis,  niliil   admodum   tanta  clade   territus,  literas 

Romam  ad  senatum  de  duce  et  exercitu  ad  Herdoneam 

amisso  scribit.     '  Ceterum,  eundem  se,  qui  post  Cannen- 

'  sem  pugnam  ferocem   victoria  Hannibalem  contudisset, 

'  ire  adversus  eum,  brevem  ihi  laetitiam,  qua  exsuket,  fac- 

'  turum.'     Et  Romae  quidem  quum  hictus  ingens  ex  prae- 

Marcellus  tcrito,  tum  timor  in  futurum  crat.      Consul,  ex  Samnio  in 

balera  "on-  Lucanos  trausgrcssus,  ad  Numistronem  in  conspectu  Han- 

tendit.        nibahs  loco   plano,  quum   Poenus  cohem   teneret,  posuit 

castra.     Addidit  et  aham  fidentis  speciem,  quod  prior  in 

aciem  eduxit.     Nec  detrectavit  Flannibal,  ut  signa  portis 

eiferri  vidit.      Ita  tamen   aciem   instruxerunt,   ut  Poenus 

dextrum  cornu  in  collem  erigeret,  Romani  sinistrum  ad 

oppidum  apphcarent.     Ab  hora  tertia  quum   ad  noctem  5 

pugnam  extendissent,  fessaeque  pugnando  primae  acies  es- 

sent,  ab  Romanis  prima  legio  et  dextra  ala,  ab  Hannibale 

Hispani  milites  et  funditor  Baharis,  elephanti  quoque,  com- 

misso  iam  certamine  in  proehum  acti.     Diu  pugna  neutro 

inchnata  stetit.    Primae  legioni  tertia,  dextrae  alae  sinistra 

subiit,  et  apud  hostcs   intcgri  a  fessis  pugnam   accepere. 

Novum  atque  atrox  proelium  ex  tam  segni  repente  exarsit, 

recentibus  animis  corporibusque  :  sed  nox  incerta  victoria 

diremit  pugnantes.     Postero  die  Romani  ab  sole  orto  in 

muhum  diei  stetere  in  acie  :   ubi  nemo  hostium  adversus 

prodiit,  spoha  per  otium  legere,  et  congestos  in  unum  lo- 

3  Sextam  ante]  Huie  ante, lespon-  5  ^b  hora  fertia]  Hic  aliquid  loco 
det  sequens  deinde.  motum  fuisse  credidit  Crevier.  et  ex 

4  Semermes]  Voces  a  vocali  in-  sequentibus  pauca  verba  huc  re- 
cipientes,  cum  voce  semi  comjiositas,  traxit,  legens  ;  Diu  ptigna  7ieutro  in- 
eiusdem  voculae  ultimam  literam  i  clinnta  fu.it.  Ab  hora  tertia,  etc. 
modo  servarc,  modo  abiicere  animad-  Quo  iure  viderint  critici. 

vertit  Drakenli. 


LIB.  XXVII.   CAP.  3.  .343 

cum  crcmavcre  siios.     Noctc  iiipcqucnti  llaiinihal  silentio  l^  C  542. 
movit  castra,  ct  in  Ai)uliam  abiit:   ^Marcclius,  ul)i  lux  f'u- "J;.  f  •  ^'°' 

,  .       '  .1  ..  ...  I-         ^'         •     ^*'>'t  II<in- 

gam  liostnuu  apcruit,  saucns  cum  pracsidio  modico  i>umi- „ii,;ii  no- 
stronc  rclictis,  prac})ositoquc  his  Ij.  Furio  Pur))urcouc  tri-  ctn,  se- 
buno  militum,  vcstijjiis  institit  sc<|ui.     Ad  Vcnusiam  ad- ''"'"'';, 
cptus  cum  cst.     Ibi  pcr  dics  alK|uot  <juum  ab  stationibus 
procursaretur,  mixta  ccjuitum  pcditumquc  tumultuosa  ma- 
gis  proclia,  quam  magna,  ct  fcrmc  omnia  Romanis  sccunda 
fucrunt.     Inde  pcr  A])uliam  ducti  cxcrcitus  sinc  uilo  me- 
morando  ccrtaminc  ;  quum  Ilannihal  noctc  signa  movcret, 
locum  insidiis  qnacrcns  ;   Marccllus,  nisi  ccrta  lucc,  et  cx- 
plorato  antc,  non  sc(|ucretur. 

Capuac  intcrim  Flaccus  dum  bonis  principum  vcndendis,        3. 

6agro,  qui  publicatus  fucrat,  locando  (locavit  autem  omncm 
frumento)  tcmpus  terit ;  ne  decsset  materia  in  Campanos 
saeviendi,  novum  in  occulto  gliscens  per  indicium  pro- 
tractum  est  facinus.      Militcs   acdificiis  emotos,   simul   ut  Coniuratio 

7  cum  a<2;ro  tccta  urbis  frucnda  locarcntur,  sinml  mctucns,  ^•'"ip^""- 

^  .  .  ....  .    runi, 

nc  suum  quo([ue  cxcrcitum,  sicut  llannibalis,  nimia  urbis 
amocnitas  cmollirct,  in  portis  muriscpic  sibimct  ipsos  tecta 
militariter  cocgcrat  acdificarc.  Erant  autem  plcraque  ex 
cratibus  aut  tabulis  facta,  alia  arundine  tcxta,  stramcnto  in- 
tecta  omnia,  velut  de  industria,  alimentis  ignis.  Haec 
noctis  una  hora  ut  omnia  iucendcrent,  ccntum  scptuaginta 
Campani,  principibus  fratribus  Blosiis,  coniuravcrant.  In- 
Sdicio  cius  rci  cx  familia  Blosiorum  facto,  portis  repcnte 
iussu  proconsulis  clausis,  quum  ad  arma  signo  dato  milites 
concurrisscnt ;  comprchensi  omncs,  qui  in  noxa  crant,  ct, 
quaestionc  acriter  habita,  damnati  necatique  :  indicibus  li- 
bertas,  et  acris  dena  millia  data.  Nucerinos  et  Acerranos 
querentes,  ubi  habitarent,  non  esse,  Acerris  ex  parte  in- 
censis,  Nuceria  deleta,  Bomam  Fulvius  ad  scnatum  misit. 
Acerranis  permissum,  ut  aedificarent,  quae  incensa  crant: 
Nuccrini  Atellam,  quia  id  maluerant,  Atcllanis  Calatiam 
niigrare  iussis,  traducti. 

Inter  multas  magnasque  res,  quae,  nunc  sccundae,  nunc 
adversae,  occupabant  cogitationes  hominum,  ne  Tarentinae 
quidem  arcis  cxcidit  memoria.  M.  Ogulnius  et  P.  Aquil- 
lius  in  Etruriam  legati  ad  fruraentum  coemendum,  quod 

6  LocavH  aulem  omnem  frumcnto']  7  Tecta  urhis  fruenda  locarentur'\ 

Scilicet  fructum  agri  publicati  manci-  Similiter  infr.  xxxii.  7.  censores  por- 

pibuslocavit;  ea  conditioneut  quotan-  toria  venalium  .  .  .  fruenda  locarunt, 

nis  certum  frumenti  modum  reipubli-  h.  e.  censores  locabant  ius  vectigalis, 

cae  penderent.    cf.  Niebhr.  ii.  n.  285.  sive  fructus  percipiendi,  quod  redem- 

Festus  V.  Veuditiones.  Ceterum  nffrum  ptores  lege  dicta  conducebant. 

locare,  ut  ap.  Cie.  in  VeiT.  iii.  6.,  el-  8  E.v  familia  B/osiorum']  Intellige 

liptice    iiro  ac/rum  fruendum   locare  a  servo  quodam  ex  familia  Blosiorum. 

dicitur.    cf.  Niebhr.  ii.  n.  291.  Doeu. 


344  TITI  LIVII 

U.  C.  542.  Tarentum  portaretur,  profecti :  et  mille  milites  de  exercitu 
A.  C.  210.  ^j.]3ano,  par  numerus  Romanorum  sociorumque,  eodem  in  9 
praesidium  cum  frumento  missi  sunt. 
4.  lam  aestas  in  exitu  erat,  comitiorumque  consularium  in- 

Marcellus  stabat  tempus.     Sed  literae  Marcelli,  negantis  e  republica 
instatHan-  vestiffium   absccdi  ab  Hannibale,  cui  cedenti  certa-  i 

nibali.  '  p  .  ...  '  .    . 

menque  abnuenti  gravis  ipse  instaret,  curam  miecerant,  ne 

aut  consulem,  tum  maxime  rcs  agentem,  a  bello  avocarent, 

aut   in    annum  consules  deessent.      Optimum  visum  est, 

quanquam  extra  Italiam  esset,  Valerium  potius  consulem 

ex  Sicilia  revocari.     Ad  eum  literae  iussu  senatus  ab  L. 

Manlio  praetore  urbis  missae,  cum  literis  consulis  M.  Mar- 

celli :  ut  ex  iis  nosceret,  quae  causa  Patribus  eum  potius, 

quam  collegam,  revocandi  ex  provincia  esset. 

Syphacis         Eo  fere  tempore  legati  ab  rege  Syphace  Roraam  vene- 

legati  ad     runt,  quae  is  prospera  proclia  cum  Carthaginiensibus  fe- 

cisset,  memorantes.     '  Regem  nec  inimiciorem  uUi  populo, 

'  quam    Carthaginiensi,    nec    amiciorem,   quam    Romano,' 

affirmabant  '  esse.      Misisse  eum  antea  legatos  in  Hispa- 

'  niam  ad  Cn.  et  P.  Cornehos,  imperatores  Romanos :  nunc 

'  ab  ipso  velut  fonte  petere  Romanam  amicitiam  voluisse.' 

Rom.  le-     Senatus  non  legatis  modo  benigne  respondit,  sed  et  ipse 

g.ati  ad  Sy-  Jegatos  cum  donis  ad  regeni  misit,  L.  Genucium,  P.  Poete- 

P  lacem.     \[y^^^  p^  PopiUium.     Dona  tulere,  togam  et  tunicam  pur- 

puream,  seham  eburneam,  pateram  ex  quinque  pondo  auri 

factam.     Protinus  et  ahos  Africae  regulos  iussi  adire.     lis 

quoque  quae  dai'entur,  portata,  togae  praetextae,  et  terna^ 

Legati       pondo  paterae  aureae.     Et  Alexandriam  ad  Ptolemaeum  3 

Alexandn-  Cleopatramque  rea;es  M.  Atihus  et  M'.  Acihus  legati,  ad 

commemorandam   renovandamque    amicitiam  missi,  dona 

tulere,  regi  togam  et  tunicam  purpuream  cum  sella  ebur- 

nea :  reginae  pallam  pictam  cum  amiculo  purpureo.  4 

MuUa  ea  aestate,  qua  haec  facta  sunt,  ex  propinquis 
urbibus  agrisque  nuntiata  sunt  prodigia:  Tuscuh  agnum 
cum    ubere  lactenti   natum :    lovis  aedis  culmen  fulmine 

9  RoTncmorum]    Hanc    vocem,   et         2   Ternn  pondo']  sc.  Terna  pondera 

particiilam  que,  e  margine  in  textum  librarum  pondo.  cf.  supr.  iii.  29.  xxvi. 

irrepsisse  suspicatur  Duker.  quum  ur-  47. 

banis   legionibus    socii    non    ascripti         3  Piolemaeum'}  sc.  Philopatora,  re- 

fuerint.     Fieri   tamen   potest,  ut  Li-  gem  Aegypti,  qui  paullo  ante  initium 

vius  haec  incuria  scripserit,  et  quin-  secundi  Punici  belli  regnare  occoepe- 

gentos  Romanos  e  legionibus  urbanis,  rat.     Cum  eo  hic  renovatur  amicitia, 

paremque  numerum  sociorum  missos  inchoata    ab   avo    eius    Philadelpho. 

fuisse  intellexerit.  Crev. 

I    Vestigium  abscedi]    h.  e.  Vel  u-         4  Pallam]  Pallium  ad  usum  femi- 

num  passum.  Doer.   cf.  Cic.  pro  Cae-  narum,  acu  pictum.     "  Amicuhim," 

cin.   14.  Facere  vestigium  in  posses-  inquit  Festus,  "genus  est  vestimenti 

sionem.     Crevierius  vocem  vestigium  a  circumiectu  dictum."     Nempe  am- 

regi  censet  a  praepositione  intellecta,  iculum  ab  amicio,  quod  ab  am,  sive 

e.  g.  secundum.  aix(p\,  circum,  et  icio.,  iacio.  Crev, 


am  missi. 


LIB.  XXVII.   CAP.  5.  .345 

ictuni,  ac  pro])e  oinni  tccto  nudatuni  :  iisdein  fernie  diebus,  U.  C.  542. 
Anafiiiiae  tenani  ante  portarn  ietain,  diein  ae  noetein  sine  ■'^-  ^-  ^'°- 
5  ullo  i<>,nis  alinienlo  arsisse:  et  aves,  ad  coinpituni  Ana{>;ninuin, 
in  luco  Dianae  nidos  in  arboribus  reli(juis.se :  Tarracinae  iu 
mari  haud  jirocul  jwrtu  angues  maguitudinis  mirac  lascivi- 
entiuin  ]iiscium  modo  cxsultasse:  Tanjuiniis  ]iorcum  cum 
ore  humano  genitum  :  et  in  agro  Cajienate,  ad  lucum  Fero- 
niae,  quattuor  signa  sanguine  inuUo  diem  ac  noctcm  su- 
dasse.  Ilaec  j^rodigia  hostiis  niaioribus  jirocurata  decrcto 
pontificum  :  et  su})j)licatio  diem  unuin  Uoniae  ad  omnia 
pulvinaria,  alterum,  iii  Caj)enate  agro,  ad  leroniac  lucum, 
indicta. 

M.  Valerius  consul  Hteris  excitus,  provincia  exercituque       5. 
mandato   Cincio  praetori,  M.  Valerio   Messalla  praefceto  yaierius 
classis  cum  parte  navium  in  Africam  praedatum  simul  spe-^"**'  ^^*^-, 

,  ^  1        /- 1       1        •    •         ■  mam  redit. 

culatumque,  quae  j)oj)ulus  L  artliaginiensis  agcret  jiararet- 
que,  misso,  ij)se  decein  navibus  llomam  jirofectus  quum 
prosj)ere   j)ervenisset,  senatum    exteinj)lo    haljuit.     Ibi   dc 

fisuis  rebus  gcstis  commemoravit.     '  Quum  annos  prope  sex-  Res  a  se 
'  aginta  in  Sicilia  terra  marique  saej)e  magnis  eladibus  bel-'"  *^"^il'^ 

7 '  latum   esset,   se    eam  j)rovinciam    confecisse.     Neminem  ^^1. 
'  Carthaginienscm  in  Sicilia  csse :  neminem  Siculum,  qui 
'  metu  inde  fugati  afuerint,  non  esse  :  omnes  in  urbes,  in 
'  agros  suos  rccluctos,  ararc,  serere  :  desertam  rccoli  tandem 
'terram,  frugiferam   ij)sis    cultoribu.s,  j)oj)uloque    llomano 

8 '  j)aee  ac  bello  fidissimum  annonae  subsidium.'  Exin 
Mutine,  et  si  quorum  aliorum  merita  erga  j)oj)ulum  Roma- 
num  erant,  in  senatum  introductis,  iionores  omnibus,  ad 
exsolvendam  fidem  a  consule,  habiti.  Mutines  etiam  civis 
Romanus  factus,  rogatione  ab  tribuno  j)lebis,  ex  auctoritate 
Patrum,  ad  j)lebem  lata. 

Dum  haee  Romae  geruntur,  M.  Valerius  Messalla  quin-  Cla.ssis 
quaginta  navibus  quum  ante  lucem  ad  Africam  accessisset,  ^°™-  '^^"" 

.1"..  TT-  •  r     •  cam  popu- 

improviso  in  agrum  Uticensem  exscensionem  lecit:  eum- ijjtur. 
que  late  depopulatus,  multis  mortalibus  cum  alia  omnis 
generis  praeda  caj)tis,  ad  naves  rediit,  atque  in  Sieiliam 
ti"ansmisit :  tertio  decimo  die,  quam  j)rofectus  inde  erat, 
Lilybaeum  revectus.  Ex  caj)tivis,  quaestione  habita,  haec 
comperta,  consulique  Laevino  omnia  ordine  perscrij)ta,  ut 
sciret,  quo  in  statu  res  Africae  essent.     '  Quinque  millia 


5  Compittim  Anayiiinum]  Hoc  no-  nimirum  488.  U.  C.  a  quo  hic  quin- 
men  loci,  id  est,  vici  alicuius,  sive  quagesimus  quintus  annus  agitur, 
oppiduli,  esse  monet  Douiatius.     At  Crev. 

quo  auctore  id  affinnet,  docere  neg-  7  Provinciam   confecisse]    Debel- 

lexit.     Res  per  se  ipsa  admodum  est  lasse.  cf.  supr.  xxvi.  21. 

verisimilis.  Crev.  8  Exin  Mutine]   Q,ui  Agrigentum 

6  Annos  prope  sexaijinfa]  Ab  anno  prodidisse  traditur,  supr.  xxvi,  40. 


346  TITI   LIVII 

U.  C.  542. '  Niimidamm  cum  Masinissa,  Galae  filio,  accrrimo  iuvene, 

A.  C.  210.  £  (^g^^,j}^ggjj^g  esse;  et  alios  per  totani  Africam  milites  mer- 

'  cede  conduci,  qui  in  Hispaniam  ad  Hasdrubalem  traiice- 

'rentur:  ut  is,  quam  maximo  exercitu  primo  quoque  tem- 

'pore  in  Italiam  transgressus,  iungeret  se  Hannibali.     In 

'eo  positam  victoriam  credere  Carthaginienses.      Classem 

'  praeterea    ingentem    apparari    ad    Siciliam    repetendam, 

Concerta-   '  eamquc  se  credere  brevi  traiecturam.'     Haec  recitata  a 

tio  de  dic-  consule  ita  movere  scnatum,  ut  non  exspectanda  comitia 

ititorG  cli-  .  . 

cendo.        cousuli  ceuserent,  sed  dictatorem  comitiorum  habendorum 

cavisa  dici,  et  extemplo  in  provinciam    redeundum.     Ula 

disccptatio  tenebat,  quod  consul  in  SiciHa  se  M.  Valerium 

Messallam,  qui  tum  classi  praeesset,  dictatorem  dicturura 

esse  aiebat :    Patres  extra  Romanum  agrum  (eum  autem9 

Itaha  terminari)  negabant  dictatorem  dici  posse.     M.  Lu- 

cretius  tribunus  plcbis  quum  de  ea  rc  consuleret,  ita  de- 

crcvit  scnatus,  '  Ut  consul  pi'ius,  quam  ab  urbc  discederet, 

'popuhmi  rogaret,  qucm  dictatorem  dici  placeret;  eumque, 

'  quem   popukis   iussisset,   diceret    dictatorem.      Si    consul 

'  noluisset,  praetor  populum  rogaret:  si  ne  is  quidem  vellet, 

'  tum  tribnni  ad  plebcm  ferrent.'     Quum  consul  se  popuhim 

rogaturum  ncgasset,  quod  suae  potestatis  esset,  praetorem-  i 

que  vetuisset  rogare ;    tribuni   plebis   rogarunt,  plebesque  2 

scivit,  ut  Q.  Fulvius,  qui    tum  ad  Capuam   erat,  dictator 

diceretur.      Sed,  quo  die  id  plebis  concihum  futurum  erat, 

consul  chim  nocte   in   Siciham   abiit:   destitutique  Patres 

hteras  ad  M.  Claudium  mittendas  censuerunt,  ut  desertae 

ab  cohega  reipubhcae  subveniret,  diccretque,  quem  populus 

Q.  Fulvius iussisset,  dictatorem.     Ita  a  M.  Claudio  consule  Q.  Fuhius 

dictator.     clictator  dictus,  et  ex  eodem  plebiscito  et  ab  Q.  Fulvio  dic-  3 

tatore  P.  Licinius  Crassus  pontifex  maximus  magister  equi- 

6.        tum  dictus.     Dictator  postquam  Romam  venit,  Cn.  Sem- 

pronium  Blaesum  legatum,  quem  ad  Capuam  habuerat,  in 

Etruriam  provinciam  ad  exercitum  misit,  in  locum  C.  Cal- 

Comitia.     puruii  practoris ;  quem,  ut  Capuae  exercituique  suo  prae- 

Certamen   cssct,  htcris  cxcivit.     IpsG  comitia,  in  quem  diem  primum 

inter  dicta-  potuit,  cdixit :    quac,  certamine  inter  tribunos  dictatorem- 

trrinmo^s      ^^^  iuiccto,  pcrfici  non  potuerunt.      Galeria  iuniorum,  quae  4 

lilebis. 

9  Etim   antem    Italia    terminari]  iv.  26.   ubi  senatus  tribunos  appellat 

Hacc  ita  accipienda  sunt,  iit  nullus  adversus  consules  dictatorem  dicere 

extra  Italiam  ager  pro  Romano  ha-  nolentes. 

beretur,  non    ut    omnis  Italiae  ager         3  E,v  eodem  plehiscito]  Hinc  ma- 

Romanus  esset.  Crev.  gistrum  eqviitum  antiquitus  ex  aucto- 

1  Quod  sane  potestatis  essef]  Ar-  ritate  plebciorum  equitum,  non  ad 
bitrium  vero  Iiberumdictatovem,quem  arbitrium  dictatoris,  dictum  fuisse 
vellct,  dicendi  consulcm  habuisse  ne-  censet  Niebhr.  i.  n.  1258,  1259. 

gat  Niebhr.  i.  n.  1251.  4  Galeria  iuniorum'\    cf.  Sujjr.  x. 

2  Tribiini  plebis  rogarunt]  cf.  Supr.     22.  xxiv.  7.  xxvi.  22. 


LIB.  XXVII.    CAP.  (\.  .347 

sortc  ])raer()2;ativa  crat,  C^.  Fiilviuin  ct  Q.  Fabiiim  coiisulcs  IT.  c.  542. 

5(li,\crat,    codciiKnic    iurc    vocatac    inclinassciit,    ni    tnbnni  ^- ^'- 2'°- 
])lcbis    ('.  cl    Jv.  Aicnnii   sc    iiitcr])osuisscnt :    qui,   '  nc^iiic 

f' '  ina<;istratuin  continuari  satis  civilc  cssc,'  aicbant ;  'ct 
'inulto  focdioris  cxcmpli,  cum  ipsum  crcari,  qui  comitia 
'habcrct.  Itaquc,  si  suum  nomcn  dictator  acci])crct,  sc 
'cornitiis  intcrccssuros :  si  alioruni,  ])ractcr(]uam  i]jsius, 
'  ratio  liabcrctnr,  coniitiis  sc  morain  non  faccrc'  Dictator 
cansam  comitiorum  auctoritatc  scnatus,  ])lcbiscito,  excm])lis 
tutabatur.  '  Nam(|uc,  ('n.  Scrvilio  coiisulc,  (juum  C  Fla- 
'  minius  altcr  consul  ad  Trasimcnum  cccidissct,  ex  aucto- 
'ritatc  Patrum  ad  ])lebcm  latum,  plcbcmque  scivisse,  ut, 
'  quoad  bcllum  in  Italia  essct,  ex  iis,  qui  consulcs  fuissent, 
'quos  ctc]uotics  vcllct,  rcficicndi  consules  ])0]iulo  ius  esset: 
'  cxcm])luin(|ue  cam  in  rem  se  habere  vctus  L.  Postumii 
'  Mcgclli,  (|ui  interrcx  iis  comitiis,  quac  i]ise  habuissct, 
'consnl  cnm  C.  lunio  Bubulco  crcatus  csset ;  reccns  Q. 
'  Fabii,  (]ui  sibi  continuari  consnlatum,  nisi  id  bono  ])ublico 
'  fierct,  ])rofccto  minquam  sisset.'  Ilis  orationibus  quum 
diu  ccrtatum  csset,  postrcmo  ita  intcr  dictatorem  ac  tribu- 
nos  convcnit,  ut  eo,  qnod  censuisset  senatus,  staretur. 
Patribus  id  tcnqius  rci^^ublicac  visum  cst,  ut  ]icr  veteres,  et 
ex])crtos,  bclli(|nc  ]icritos  im])cratorcs  res])ublica  gcrerctur. 
Itaquc  moran)  ficri  comitiis  non  ])laccre.  Concedentibus 
tribunis,  comitia  liabita.  Declarati  consulcs  (^.  Fabius 
Maximus  cjuintum,  C^.  Fulvius  Flaccus  cjuartum.  Praetorcs 
indc  creati,  L.  Vcturius  Pliilo,  T.  Quinctius  Cris])inus,  C. 
Ilostilius  Tubulus,  C.  Aurunculeius.  Magistratibus  in 
annum  crcatis,  Q.  Fulvins  dictatura  se  abdicavit. 

Extremo  aestatis  hnius  classis  Punica  navium  quadra- 
ginta,  cum  ]uacfecto  Ilamilcare  in  Sardiniam  traiecta,  01- 
bicnscm  ])rimo,  dcin,  postc]uam  ibi  P.  Manlius  Vulso  j)rac- 
tor  cum  excrcitu  a]iparuit,  circumacta  inde  ad  alterum  in- 
sulae  latus,  Caralitanum  agrum  vastavit,  et  cum  ])racda 
omnis  generis  in  Africam  rcdiit. 

Sacerdotcs  Romani  eo  anno  mortui  aliquot  suffectic]ue. 
C.  Servilius  jjontifex  factus  in  locnm   T.  Otacilii   Crassi. 

7  Ti.  Scm])ronius  Ti.  F.  Longus  augur  factus  in  locum   T. 
Otacilii  Crassi.     Decemvir  item  sacris  faciundis  in  locum 


5  lure  vocntae']  cf.  Supr.  v.  i8.  ne  quis  eundem  magistratum  intra 
Iitre  vocatae  leliquae  dicehantur  tri-  decem  annos  caperet :  quod  haud  du- 
bus,  sive  centiu-iae,  praeter  praeroga-  bie  sublatum  fuisset,  si  magistratus, 
tivam,  cuius  suttragio  renuntiato,  in  a  dictatura  ad  consulatum  transiturus, 
eandem  sententiam   ceterae  jjlerum-  cuivis  continuatus  esset. 

que  inclinabant.  7   Ti.  Seynpronitts  .  .  .  .  T.  OtaciHi 

6  Satis  civi/e^  sc.  Congruum  ae-  Crassi']  Haec  verba  unciolis  inclusit 
quae  inter  civcs  libertati,  quippe  ple-  Drakenb.  quum  Livius  infr.  xli.  21. 
biscito  ann.  V.  C.  413.  cautum  erat,  mortem  huius  Ti.  Sempronii  referens, 


348  TITI   LIVII 

U.  C.  541.  Ti.  Sempronii  C.  F.  Longi  Ti.  Sempronius  Ti.  F.  Longns 
A.  C.  ^io.g^ffgctus.     M.  Marcius  rex  sacrorum  mortuus  est,  et  M. 
Aemilius  Papus  maximus  curio:    neque  in  eormn  locumS 
sacerdotes  eo  anno  sufFecti. 
Censores.        Et  censores  hic  annus  habuit  L.  Veturium  Philonem  et 
P.  Licinium  Crassum,  maximum  pontificem.     Crassus  Li- 
cinius  nec  consul,  nec  praetor  ante  fuerat,  quam  censor  est 
factus:   ex  aedilitate  gradum  ad  censuram  fecit.     Sed  hi 
censores  neque  senatum  legerunt,  nec  quicquam  pubUcae 
rei   egerunt:    mors  diremit  L.  Veturii.     Inde  et  Liciniusg 
censura  se  abdicavit.     Aediles  curules  L.  Veturius  et  P. 
Licinius  Varus  ludos  Romanos  diem  unum  instaurarunt.  i 
Aediles  plebis  Q.  Catius  et  L.  Porcius  Licinus  ex  multaticio 
argento  signa  aenea  ad  Cereris  dedere :  et  hidos,  pro  tem-2 
poris  eius  copia,  magnifici  apparatus  fecerunt. 
7.  Exitu  anni  huius,  die  quarto  et  tricesimo,  quam  ab  Tar- 

Laeiius  ex  racouc  profcctus  crat,  C.  Laelius  legatus  Scipionis  Romam 
Hispania  ^^^[^^ .  igque,  cum  agmine  captivorum  ingressus  urbem, 
venit.  magnum  concursum  homumm  tecit.  Postero  ciie  m  sena- 
tum  introductus,  captam  Carthaginem,  caput  Hispaniae, 
uno  die,  receptasque  aliquot  urbes,  quae  defecissent,  no- 
vasque  in  societatem  ascitas,  exposuit.  Ex  captivis  com- 
perta  his  fere  congruentia,  quae  in  Hteris  fuerant  M.  Valerii 
Messallae.  Maxime  movit  Patres  Hasdrubahs  transitus  in 
Itaham,  vix  HannibaU  atque  eius  armis  subsistentem.  3 
Productus  et  in  concionem  LaeUus  eadem  edisseruit.  Se- 
natus  ob  res  feUciter  a  P.  Scipione  gestas  suppUcationem  in 
unum  diem  decrevit.  C.  LaeUum  primo  quoquc  tempore, 
cum  quibus  venerat  navibus,  redire  in  Hispaniam  iussit. 

Carthaginis  expugnationem  in  hunc  annum  contuU, 
multis  auctoribus  ;  haud  nescius,  quosdam  esse,  qui  anno 
insequenti  captam  tradiderint:  quod  mihi  minus  simile 
veri  visum  est,  annum  integrum  Scipionem  nihil  gerundo 
in  Hispania  consumpsisse. 
U.  C.  543.  Q.  Fabio  Maximo  quintum,  Q.  Fulvio  Flacco  quartum 
A.  C.  209.  consuUbus,  Idibus  Martiis,  quo  die  magistratum  inierunt, 

eum  decemvirum  sacrorum  ftiisse,  et  i  Diem  nnum  instauraruntl  h.  e. 

quis  illi  in  hoe  sacerdotio  successerit,  Diem  unum  ad  quatriduum  adiece- 

memorat,  at  auguratus  non  meminit ;  runt.   ef.  supr.  xxv.  1.  Niebhr.  ii.  n. 

sed    Gronov.    fide    mss.    nisus,    haec  68. 

haud  dubie  Livii  verba  fuisse  censet,  2  Ludos'^    sc.  Plebeios,  Cereri,  Li- 

et  apud  Romanos  sacerdotia  plura  in  bero   Liberaeque   factos.    cf.  Cic.  in 

singulos  haud  raro  coUata  fuisse  va-  Verr.  v.  14. 

riis  exemplis  confirmat.  3    '''•*'  Hannibali  . . .  subsistenteni] 

8  Maximus  curio]  cf.  Supr.  iii.  7.  Id    est,  vix    parem  :   quemadmodum 

9  Inde  et  Licinius  censura  se  abdi-  apud  Cic.  ad  Divers.  xi.  10.  subststere 
cavif]  Quia  religioni  esset  in  de-  sumptui,  quod  ex  optimis  mss.  repo 
mortui  locuiii  censorem  suffici.  cf.  suerunt  Victorius  et  Gebhardus.  Cu. 
supr.  v.  31. 


LIB.  XXVII.    CAV.  8.  ;U9 

Italia  uiubobus  j>rovincia  dccrctii;  rcfrionibus  tamcn  j)arti-u  c   ^   • 
tuiu  nnj)criiun  :    K;il)ins  ad  Tarcnlnni,  Fnlvins  in  J>ucanis  ac  '^-  <"•  '^o^- 
Brnttns  rcni  <.crcrct.     M.  Clandio  j)rorofratuin  in  aiuuim  ^"  n 'V:' , 
mipcrnnn.      Practorcs  sortiti  provincias:   C.  Jlostilius  Tn-vi;.iv 
bulns  nrl)anam,  J^.  Veturius  l-*hiIo  j)ercgrinam  cnm  Gallia  <'"^«- 
l.Qmnctius  Crispinus  Caj)uani,  (J.  Aurunculcins   8ardi- '!''""""*''■''*' 
niam.     Exercitus  ita   pcr  j)rovincias   divisi.      l'uIvio  duae  tur"''"'" 
lcgioncs,  quas  m  yicilia  M.  \'aicrins  Laevinus  liabcrct:   Q. 
Fabio,  quil)ns  in  Etruria  C.  Calpurnius  praefuissct,  decrc- 
tac.      Excrcitns  urbanus  ut  in    Etruriam    succcderct:    C. 
Calpnrnius  cidcm  j)racesset  jirovinciae  excrcituique  :   Ca- 
puam  cxcrcitumque,  quem  Q.  Fulvius  habuissct,  T.  Quin- 
4Ctms  obtmcret.     L.  Veturius  ab  C.  Laetorio   propraetorc 
provinciam  exercitumque,  qni  tum  iam  Arimini  crat,  acci- 
peret.     M.  Marcello,    quibus    consul    bene    rem   gesserat 
legiones  decretae.     M.  Valerio  cum  L.  Cincio  (his  quoque 
est  enim  prorogatum  in  Sicilia  imj)erium)  (Jannensis  exer- 
citus  datus :  cumqne  suj)j)lere  ex  militibus,  qui  ex  legioni- 
.^y^-  ^  ^'^^'^'  s"I)eressent,  iussi.      Conquisitos  eos  consules 
m  biciliam  miserunt :  additaque  eadcm  militiae  io-nominia 
ssub  qua  Cannenses  militabant,   quique   ex  j)raetoris   Cn' 
^ulvn  exercitu,  ob  similis  iram  fngae,  missi  eo  ab  scnatu 
fuerant.      C.  Aurunculeio    eaedem    in    Sardinia   legiones, 
quibus  1 .  Manhus  Vulso  eam  provinciam  obtinuerat,  de- 
6cretae.     P.  Sulpicio,  eadem  legione  eademque  classe  Ma- 
cedoniam  obtincrc  iusso,  prorogatum  in  annum  imperium 
Irigmta  quinqueremes  ex  Sicilia  Tarentum  ad  Q.  Fabium 
consulem  mitti  iussae :  cetera  classe  jiraedatum  in  Africam 
aut  ipsum  M.  Valerium  Laevinum  traiicere ;  aut  mittere 
seu    L.  Cmcium,   seu    M.  Valerium   Messallam.     Nec    de 
Hisjjania  quicquam  mutatum,  nisi  quod  non  in  annum  Sci- 
piom  Silanoque,  sed  doncc  revocati  ab  senatu  forent,  pro- 
rogatum  miperium  est.     Ita  provinciae  exercituumque  in 
eum  annum  partita  imperia. 

Inter   maiorum    rerum    curas  comitia  maximi  curionis,       8 
qimm  m  locum  M.  Aemilii  sacerdos  crearetur,  vetus  exci- 
taverunt  certaiiien;  patriciis  negantibus  C.  Mamihi  Vituli,  c  Aiami- 
qm  unus  ex  plebe  petebat,  habendam  rationem  esse,  quiaiiusprimus 
nemo  ante  eum,  nisi  ex  Patribus,  id  sacerdotium  habuisset  "'''  ^^^^^ 

"  ma\*imii« 

4  A  Vetuvius  abC.  Laetorxo\  Pro  6  P.  Sulpicio^  Quem  supr.  xxvi 
^Jeturuis  cinoA  Pighms  reposuit,  28.  exercitum  omnem  praeter  sodos 
codices  C.  Hostthus  prae  se  ferunt  :  dimittere  iussum  fuisse  animad Terti? 
sed  P:ghu  coniectura  ns,  quae  infr.  Pighit.s.  Hinc,  quum,  prorogato  S 
matur"-  ^''"^'^'-^"^"^'  P'-"^^^-^  «-  f  ri°'  i"fr-  ^^,  nlllla  l'eg^ionisVenrio 

5  rraetorisCu.FuMi^  Triennio  IS^,  ^^^^t^^^L^^ 
ante  circa  Herdoneam  ab  Hannibale  coniecit.  renzonius 
victi.  cf.  supr.  xxv.  21. 


maximus 
curio. 


350  TITI   LIVII 

U.  C.  543.  Tribuni  appellati  ad  senatum  reiecerunt.     Senatus  populi  7 
A.  C.  209.  potestatein   fecit.     Ita  primus  ex  plebe   creatus  maximus 
Fiameii      curio  C.  Mamilius  Vitulus.     Et  flamiuem  Dialem  invitum 
Dialisin-    inaugurari  coegit  P.  Licinius  pontifex  maximus  C.  Vale- 
'  urauir'c   ^^^^™  Flaccum.     Dccemvir  sacris  faciundis  creatus  in  locum 
vJerius.'  Q.  Mucii  Scaevolae  demortui  C.  Laetorius._     Causam  in- 
augurari  coacti  flaminis  libens  reticuissem,  ni  ex  mala  fama 
in  bonam  vertisset.      Ob  adolescentiam  negligentem  luxu- 
riosamque  C.  Flaccus  flamen  captus  a  P.  Licinio  pontifice  8 
maximo  erat,  L.  Flacco  fratri  germano  cognatisque  aliis  ob 
eadem  vitia  invisus.     Is,  ut  animum  eius  cura  sacrorum  et 
caerimoniarum  cepit,  ita  repente  exuit  antiquos  mores,  ut 
nemo  tota  iuventute  haberetur  prior,  nec  probatior  primo- 
ribus  Patrurn,  suis  pariter  alienisque,  esset.     Iluius  famae 
consensu  elatus  ad  iustam  fiduciam  sui,  rcm  intermissam 
per  multos  annos  ob  indignitatem  flaminum  priorum  repe- 
lure  sacer-  tivit,  ut  in  senatum  introiret.     Ingressum  eum  curiam  quum 
dotii  sena-  L_  Licinius  praetor  inde  eduxisset,  tribunos  plebis  appella- 
Sr'"^'^  vitflamen.     Vetustum  ius  sacerdotii  repetebat:  datura  id 
cum  toga  praetexta  ct  sella  curuli  flaminio  esse.     Praetor, 
non  exoletis  vetustate  annalium  exemplis  stare  ius,  sed  re- 
centissimae  cuiusque  consuetudinis  usu,  volebat :  nec  pa- 
trum,  nec  avorum  memoria  Dialcm  quemquam  id  ius  usur- 
passe.     Tribuni,  rem  inertia  flaminum    obliteratam  ipsis, 
non  sacerdotio,  damno  fuisse,  quum  aequum  censuissent, 
ne  ipso  quidem  contra  tendente  praetore,  magno  assensu 
Patrum  plebisque,  flaminem    in    senatum   introduxerunt ; 
omnibus  ita  existimantibus,  magis   sanctitate  vitae,  quam 
sacerdotii  iurc,  rem  eam  flaminem  obtinuisse. 

Consules  prius,  quam  in  proviucias  irent,  duas  urbanasQ 
legiones,  in  supplementum,  quantum  opus  erat  ceteris 
cxercitibus  militum,  scripserunt.  Urbanum  veterem  exer- 
citum  Fulvius  consul  C.  Fulvio  Flacco  legato  (frater  hic 
consuhs  crat)  in  Etruriam  dedit  ducendum,  et  legiones, 
quae  in   Etruria  erant,  Romam  deducendas.     Et   Fabius 

7  SenatJ/s  populi  potestatem  fecU^  rum  et  caerimoniarum  occupatus  vi- 
Senatus  censuit  liberam  huiusce  rei  tia  exueret ;  vel,  quia  clanssimo  ge- 
potcstatem  populo  esse  relinquendam.  nere  ortus  adolescens  ob  pravos  mores 
Sic  Sallust.  B.  lug.  78.  Graeci  optio-  nullum  publicum  munus  adipisci  pos- 
nem  Carthaginiensium  faciunt.  Cr.  se  videretur,  ideo  solari  cognatos  eius 

8  Flamen  captus]  Verbum  in  hac  voluit,  hoc  ei  mipertito  sacerdotio. 
re  proprium.    Dicebatur  enim  flamen  Crev. 

capi,  vestalis  capi,  id  est,  eligi  a  pon-  9  Duas  urhanas  legiones']    Vitio- 

tifice  maximo.    Vid.  A.  Gellium,  i.  sam  esse  huius  loci  interpunctionem 

11.     Quod  autem  hic  L.  Flaccus  fla-  suspicatur  Crevier.  qui  duas  urbanas 

men    captus   memoratur   a   pontifice  legiones ;   legendum  yult,  quippe  le- 

maximo  ob  adolescentiam  negligen-  giones  whanae  a   militibus,   qui  ad 

tem  luxuriosamque,  nimirum  vel  spe-  subita  belli  ministeria  praesto  essent, 

ravit  pontifex  maximus,  id  quod  eve-  omnino  diversae  essent. 
nit,  fore  ut  animus  eius  cura  sacro- 


Lli}.  WVJI.    CAl».  (),  351 

consul  rolic,„ias  cxorc-itus  Fulviani  c(>nc,nisitas  ffncrc  antcni  U.  C.  543. 
acl  trm   nnllm  trcccnti    tri-mta   scx)  Q.  Maxinnnn   filium  A-  C.  .i^. 
Unccrc  ni    Sicilunn  ad    I\[.  Vaicrinni   i^roconsnlcm   inssif ''T-',  "" 
cUqnc  ah  co  cU.as  lcoioncs  ct  triginta  qtmu,ncrcmes  acciperc:  "  ""'"'• 
l>Jilnl  haccclnctac  cx  insnla  Icgicmcs  minncrunt  nec  viribus 
ncc  s,)ccic  cins  ]n-ovinciae  pracsidium.     Nam  qnnm,  practer 
cjTcoic  suj)|)Ictasduas  veteres  lesiones,  transfu-arurn  ctiam 
^nnndarnm   eqnitum   pcditninquc   ma-nam  vim   habcret, 
feiculos  ciuocinc,  ciui  in  cxcrcitu   Kpicydis  ant  Pocnornm 
IncraiU,   l)clh    pcritos    viros,   niilitcs  scripsit.     Ea  extcrna 
anxilm  qnuin  smn-nlis  Romanis  Icgionibus  adinnxisset,  duo- 
rum  spcciem  cxcrcituum  servavit :  altcro  L.  Cincium  par- 
tem  insulac,  qna  rconum  llieronis  fuerat,  tneri  inssit :  altcro 
iipse  ccteram  nisulam  tuebatur,  divisam  quondam  Roinani 
runiciquc)  nnpcrii  finibus;  classe  (inoqne  navium  septua- 
gnita  partita,  ut  onmi  ambitu  litorum  j^raesidia  orac  mariti- 
mac  csscnt.     Ipse  cum  I\[utinis  ccjuitatn  j)rovinciam  pera- 
^-grabat,  nt  viserct  agros,  cnltaquc  ab  incultis  notaret,  ct  per- 
inde  dominos  landaret  castigarctquc.     Ita  tantum  ea  cura 
trumcnti  j^rovcnit,  nt  ct  Rornam  mitteret,  et  Catanam  con- 
veheret,  unde  exercitni,  qui  ad  Tarentum  acstiva  acturns 
esset,  posset  pracberi. 

Ceterum  transjjortati  militcs  in  Siciliam  (ct  erant  maior       9 
pars    l.atnn    nomnns    sociorumqnc)    prope    magni    motus 
cansa  tncre:  adco  cx  parvis  sacpe  magnarum  momcnta  re- 
rnm  j)endent.     Ii-cmitus  enim  intcr  Latinos  sociosque  in  Querelae 
concnns  ortus:    'Decimum    annum  dclectibus,  stipendiis  ««'^'■"'•uni 
exhaustos  esse:  quotannis  fcrme  clade   magna  pnn-nare  '"' ^:^'"" 
;  Ahos  ni  acie  occidi,  ahos  morbo  absnmi :  magis  piriJe  sibi """"'" 
^civem,  qui  ab  Romano  miles  lectus  sit,  quam  qui  a  Poeno 
captus.      Quipj^e  ab  hoste  gratis  remitti  in  patriam ;   ab 
Romanis  extra  Itaham  in  exsilium  vcrius,  quam  in  mili- 
^  tiam,  a])Iegari.      Octavum  iam  ibi  annum  senescere  Can- 
iiensem    mihtera,    moriturum    ante,    quam    Italia    hostis 
^  (quippe  nunc  quum  maxime  florens  viribus)  excedat.      Si 
veteres  mdites  non  redeant  in  pati-iam,  novi  legantur,  brevi 
^neminem   superfuturum.      Itaque,    quod   propediem    res 
^ipsa   negatura   sit,    priusquam    ad    ultimam    solitudinem 
^atque  egestatem  perveniant,  negandum  populo  Romano 
esse.      Si  consentientes  in  hoc  socios  videant  Romani,  pro- 
tecto  de  pace  cum  Carthaginiensibus  iungenda  cogitaturos: 

I    Divisam   quondam]     Hanc    di-     cutus  est  Bekker.    Voculas  nro  nraP 
).!  H    P  .Sed  Crevier.  tempus     quum  librarii  passim  compendia   qui- 

{  Per;Me  *„„..]   P„i„^  G,o.     tZtlXZ' l"'^  """""'  "■ 

novius  emendat,  quem  auctorem  se-  i-  /+  • 


352  TITI  LIVII 

U.  C.  543. '  aliter  nunquam,  vivo  Hannibale,  sine  bello  Italiam  fore.' 
A.  C.  209.  jjg^gg  acta  in  conciliis.     Trie;inta  tum  coloniae  populi  II0-3 

Coloniae  .  .        t^       ••       -i        i      •  •  i  • 

duodecim   mani  erant.     JtiX  us  duoaecmi,  quura  omnmm  legationes4 
negant  se    Romae   essent,  negaverunt  consulibus  esse,  unde   milites 
daturas      pecuniamque  darent.     Eae  fuere  Ardea,  Nepete,  Sutrium, 

muitesKo- f, ,,        n  t    /^  o  /~^-        ••     o     •       Pi   i         -\t        • 

manis.  Alba,  Larseoli,  Cora,  ouessa,  Circen,  hetia,  Cales,  JNarnia, 
Castigan-  luteramna.  Nova  re  consules  icti,  quum  absterrei'e  eos  a 
tur  a  Coss.  tam  detcstabili  consilio  vellent,  castigando  increpandoque 
plus,  quam  leniter  agendo,  profecturos  rati,  '  eos  ausos  esse 
*  consulibus  dicere,'  aiebant,  '  quod  consules,  in  senatu  ut 
'  pronuntiarent,  in  animum  inducere  non  possent.  Non 
'  enim  detrectationem  eam  munerum  militiae,  sed  apertam 
'  defectionem  a  populo  Romano  esse.  Redirent  itaque 
'  propere  in  colonias,  et,  tanquam  integra  re,  locuti  magis, 
'  quam  ausi,  tantum  nefas,  cum  suis  consulerent :  admone- 
'  rent,  non  Campanos,  neque  Tarentinos  eos  esse,  sed  Ro- 
'  manos ;  inde  oriundos,  inde  in  colonias  atque  in  agrum 
'  bello  captum  stirpis  augendae  causa  missos :  quae  liberi 
'  parentibus  deberent,  ea  illos  Romanis  debere,  si  ulla 
'  pietas,  si  memoria  antiquae  patriae  esset.  Consulerent 
'  igitur  de  integro  :  nam,  tum  quidem  quae  temere  agitas- 
'  sent,  ea  prodendi  impcrii  Romani,  tradendae  Hannibali 
'  victoriae  esse.'  Quum  alternis  haec  consules  diu  iactas- 
sent,  nihil  moti  legati,  '  nefjue  se,  quod  domum  renun- 
'  tiarent,  habere,'  dixerunt,  '  neque  senatum  suum,  quid 
'  novi  consuleret,  ubi  nec  miles,  qui  legeretur,  nec  pecunia, 
'  quae  darctur  in  stipendium,  esset.'  Quum  obstinatos  eos 
viderent  consules,  rem  ad  senatum  detulerunt :  ubi  tantus 
pavor  animis  omnium  est  iniectus,  ut  magna  pars,  '  actum 
'  de  imperio,'  diceret.  '  Idem  alias  colonias  facturas ;  idem 
'  socios  consensisse  omnes,  ad  prodendam  Hannibali  urbem 
10.  '  Romanam.'  Consules  hortari  et  consolari  senatum,  et 
dicere,  '  Alias  colonias  in  fide  atque  officio  pristino  fore  ; 
'  eas  quoque  ipsas,  quae  officio  decessissent,  si  legati  circa 
'  eas  colonias  mittantur,  qui  castigent,  non  qui  precentur, 
'  verecundiam  imperii  habituras  esse.'  Permissum  ab  se- 
natu  iis  quum  esset,  agerent,  facerentque,  nt  e  repubhca 
ducerent ;  pertentatis  prius  aharum  coloniarum  animis, 
citaverunt  legatos,  quaesiveruntque  ab  iis,  '  ecquid  milites 
'  ex  formula  paratos  haberent  ?'     Pro  duodeviginti  coloniis  5 

3  Triginta  tum  coloniae^    Tres  et  4  Legationes  Romael    sc.  Vel  ob 

qiiadraginta   colonias  a  Romanis  ab  eam   causam  a  consulibus  evocatae, 

urbecondita  usque  ad  hoc  tempusde-  vel  ultro  Romam  profectae,  ut  Lips. 

ductas  fuiase  Livio  auctore  docet  Si-  de  Mil.  Rom.i.  7.  animadvertit.  Duk. 

goniiis.     Unde  aut  reliquas  ir.  pote-  5   E:v  formnla']     Qua   descriptum 

state  Ilannibalis  iam   fuisse,  aut  ad  erat,  quantum  quaeque  colonia  mili- 

subsidia  Romam  mittenda  non  satis  tum    deberet.      Vid.   supr.   xxii.   57. 

valuisae,  cum  Crevierio  cxistimes.  Crev. 


LIR  XXVII.   CAP.  11.  3.„ 

M.  Scxtilins  FrcfTdlanus  rospoudit :   <  c-t  n.ilites  cx  formul-iir  r 

ct,  c,nK-(,nul  nl.nd  impcrarct  vcllctqnc  popnlns  Jlomanns  .^«^'"i"- 
CMnxc  factnros.     Ad  id  sibi  ncqnc  opcs    lccssc    an   m  m '"  ?'"" 
'ot.an,  snpcrcsse.'     Consulcs,  silli  parL  vS,'    ,raSr " 
pm  mcnto  cornm,  sua  vocc  coIlaudaH  cos,  nisi  univcrsi  IV 
tres  1  s  m  cnna  ^n-at.as  cgisscnt,  scqui  in  scnatum  iusscrunt 
Scna  ns,  qnam  po.crat  honoratissin.o  dccrcto  alloc     us  eos 
mandat  consnhhns,  nt  ad  popnhnn  qt.oqnc  cos  proc    ccrcm 
0    n,  er  nudta  aha  pracclara,  quac  ipsii  maior  busquc  su  ^ 
lacst.fsscnt,   rcccns  ctiam    mcritum   corum   in   rcmn  b- 
6hcam  commcmorarent.     Nc  nunc  quidem  post  tot  sacc  la 
s.Icantur,  fra..dcnt..rvc  laudc  s..a.    Si.nini  f lcrc,  e    Kw 

7et  Venusin,,  ct  Jladnan,,  ct  lirmani,  ct  Ariminenses-  etab 
ate.;o  man,  Pont.ani,  ct  Pacstani,  et  Cosani :  ermediter- 
rane,  Bencvcntan.,  et  Aescmini,  et  Spolctini,  etTkeen- 
tm.,  et  (.remonenscs.  Harum  coloniarum  subsidio  tum 
impenum  populi  Romani  stctit:  iisque  gratiae  et  in  se 
natu,  et  ad  populum  actae.  Duodccim  alia^rn,  eoloniaru m' 
qnae  detrectaverunt  i.nperiu.n,  mcntionc.n  r,c.rPatrcs "": 
tuerunt  ncquc  illos  dimitti,  ncqt.c  retineri,  neque  appcllari 
a  consuhbus.  Ea  tacita  eastiiatio  maxime  T  dfSte 
popuh  Romani  visa  cst.  "io"uare 

Cctera  expedientibus,  quae  ad  bellum  opus  erant  con    a 
«suhbus,  aurum  vieesimariu^m,  quod  in  sanctC        ario  ad"'"=^'" 
ultimos   casus   sen-abatur,    promi    placuit.      Prompta    ad  """^- 
quattuor  milha  pondo  auri.     Inde  quinc.ena  3^  diT. 
consuhbus,  et  M.  Mareello,  et  P.  Si^Ipic^o  ^.rontlibul 
et  L.  \eturio  praetori,  qui    Galliam  provinciarsortkS 
erat;    additumque    Fabio    consuh    ceLm    pomlo    a^ 
praeeipuum,  quod  in  arcem  Tarcntinam  portaretur      c" 

gerebat^  ^''"'''    '"""^  '"'""^^  ^"^  ^^"^^  d"^i«q»e 

Prodigia  quoc|ue   prinsquam  ab  iirbe  consules  prof^cisee-       1 1 
rentur,  procurari  placuit.     In  Albano  monte  taeta  de  coelo  P-diJi;. 

ad  illud,  quo  Livius  suam  h  storiam  te  fSn     P'"^""^*™.^^  ^''^esima  par- 

8cribebat.     An  et  hie  ^.vV  nteS  ur^  o  1?T'  ''"",  "^«""nutteban- 

debent?    Vid.  supr.  ix?i8.  Crev    ^  Innorc  '  S™  ^^i" '^°'P*' ^"^''^^ 

7  Ariminense»]      Hinc   Savignius  CLERicLrs      ^^          ^'  '"P"'  ''"■  '^' 

locum  apud    Ciceron.    Orat    nro   A  r^  r„   "     .• 

Caecina  c.  :(,.  refinx- 1    dmdeZintl  .lif?  ^"  ^««''"«.'•^  «^'•««o]  sc.  Recon- 

pro  duodecd^o\o^":iXtmlT  m  iTbus"!''  T  '"  ^^"^™-  discri- 

dens.    cf.MuseumFhilolog.Cantb.         Trd^^^a^J^^TT'-  ■     ■ 

n.  p.  ii:;6.  •   -^a  testunenta]    Quae  exercitui 

VoL    II  ^'■^^''enda  conducerent  redemptores. 

A  a 


354  TITI  LIVII 

U.  C.  543.  erant  signum  lovis,  arborque  templo  propinqua,  et  Ostiae  2 
A.  C.  209.  j^gyg^  gj-  Capuae  murus,  Fortunaeque  aedes,  et  Sinuessae 
murus  portaque.     Haec  de  coelo  tacta.     Cruentam  etiam 
fluxisse  aquam  Albanam,  quidam  auctores  erant :  et  Romae 
intus  cellam  aedis  Fortis  Fortunae  de  capite  signum,  quod  3 
in  corona  erat,  in  manus  sponte  sua  prolapsum.     Et  Pri- 
verni   satis  constabat  bovem   locutum,   vulturiumque  fre- 
quenti  foro  in  tabernam  devolasse,  et  Sinuessae  natum  am- 
biguo  inter  marem  ac  feminam  sexu  infantem  :  quos  an- 
drogynos  vulgus  (ut  pleraque,  faciliore  ad  duplicanda  verba 
Graeco  sermone)  appellat :    et  lacte  pluisse,  et  cum  ele- 
phanti  capite  puerum  natum.     Ea  prodigia  hostiis  maiori- 
bus  procurata,  et  supplicatio  circa  omnia  pulvinaria,  et  ob-4 
secratio  in  unum  diem  indicta :  et  decretum,  ut  C.  Hosti- 
lius  praetor  ludos  Apollini,  sicut  his  annis  voti  factique 
erant,  voveret  faceretque. 
Censores.        Per  eos  dies  et  censoribus  creandis  Q.  Fulvius  consul 
comitia  habuit.     Creati  censores,  ambo  qui  nondum  con- 
sules  fuerant,  M.  Cornelius  Cethegus,  P.  Sempronius  Tu- 
ditanus.     Hi    censores    ut    agrum    Campanum    fruendums 
locarent,  ex  auctoritate  Patrum  latum  in  plebem  est,  ple-6 
De  legen-  besque  scivit.     Senatus  lectionem  contentio  inter  censores 
do  pnn-     ^Q  principe  legendo  tenuit.     Sempronii  lectio  erat :  cete- 
tus  conten- J^um   Comelius   '  morem  traditum  a  patribus  sequendum' 
tio.  aiebat,  '  ut,  qui  primus  censor  ex  iis,  qui  viverent,  fuisset, 

'  eum  principem  legerent.'  Is  T.  Manhus  Torquatus  erat. 
Sempronius,  '  cui  dii  sortem  legendi  dedissent,  et  ius  li- 
'  berum  eosdem  dedisse  deos.  Se  id  suo  arbitrio  facturum : 
'  lecturumque  Q.  Fabium  Maximum,  quem  tum  principem 
'  Romanae  civitatis  esse,  vel  Hannibale  iudice,  victurus  7 
'  esset.'  Quum  diu  certatum  verbis  esset,  concedente  col- 
lega,  lectus  a  Sempronio  princeps  in  senatu  Q.  Fabius 
Maximus  consul :  inde  ahus  lectus  senatus,  octo  praeteritis, 

?  Ostiae  lacus']    Q,uum   hcum  de  rent,   mancipibus   locarent.     Noster, 

coelo  tactum  fuisse  nuspiam  alilii  le-  ut  Crevier.   monet,  memoravit  supr, 

gerit,  nec  quomodo  id  dici  possit,  in-  3.  agrum  Campanum  a  Fulvio  loca- 

tellexerit,  lucus  hoc  loco  Livium  for-  tum  esse.    Sed  nimirum  haec  res  sol- 

tasse  scripsisse  coniecit  Crevier.  lenniore  ritu  peragitur  a  censoribus, 

3  Intus  cellam'\  Iiitus  domiiin  apud  quorum  proprium  hoc  munus  erat,  ex 
Plaut.  Mil.  Glor.  ii.  6.  55.  citat  Gro-  auctoritate  Patrum  plebisque  iussu. 
novius.  6  Latum  in  plebeni]    Hanc  inusi- 

4  Obsecratio  .  .  .  indicta}  Obsecra-  tatam  loquendi  formam  tantum  non 
tio  sumitur  hic  sjsecialiore  sensu  pro  respuit  Crevier.  quum  semper  alias 
ritu  quodam  peculiari  supplicandi  scriptores  antiqui  dixerint  ferre  ad 
diis,  quemadmodum  supr.  iv.  21.  Ob-  plebem,  quam  lectionem  edd.  quae- 
secratio  . . .  a  populo  duumviris  prae-  dam  prae  se  ferunt. 

euntibus  estfacta.  Crev.  7   Victurus  esset]    Evicturus  esset. 

5  Ut  agrum  Campanum  fruendum  cf.  Cic.  ad  Divers.  xi.  28.  "  Perinde 
locarent~\  sc.  Ut  fructum  seu  vectigal,  ac  si  iam  vicerit,  obitum  eius  rei 
quod  possessores  reipublicae  pende-  publicae  fuisse  utilem." 


LIB.  XXVII.    CAP.   12.  3.5.:; 

inter  quos  L.  Cacciliiis  Mctcllus  crat,  infaniis  auctor  dc-U.  C.  543. 
screndac  Ilaliac  j^ost  Caniicnscni  ciadcm.     In  equcstribus  ^-  C.  209. 
quoquc   notis  eadcni   scrvata  causa:   sed  erant  perpauci, 
quos  ca  infamia  attingerct.     Illis  omnibus  fct  multi  crantjxotati 
adempti  cqui,  qui  Cannensium  lcgionum  cquitcs  in  Sicilia  ^'''""•="»<^'* 

Scrant.  Addidcrunt  acerbitati  ctiam  tempus,  nc  practerita'^'''''''''"* 
stipendia  proccdcrent  iis,  quac  cquo  pul)lico  cmcrucrant, 
sed  dcna  stipcndia  equis  privatis  flicercnt.  Magnum  prae- 
tcrca  numcrum  corum  conquisiverunt,  qui  equo  mcrere 
dcbcrent :  atque  cx  iis,  qui  jmncipio  eius  belli  septendecim 
annos  nati  fuerant,  neque  militaverant,  omnes  acrarios  fe- 
cerunt,     Locaverunt   inde    reficicnda,    quac    circa   forum 

9nicendio  consumpta  erant,  scptcm  tabernas,  macellum, 
atruun  rcgium. 

Transactis  omnibus,  quae  Romac  agenda  erant,  consules      12. 
ad  bcllum  ])rofecti.     Prior  Fulvius  pracgrcssus  Capuam. 
I  ost  paucos  dics  consecutus  Fabius ;  qui  et  collegam  coram  Fabius  sta- 
obtcstatus,   et  per  Iitcras   Marcellum,   ut   quam   acerrimo  *"'*  Taren- 
bello  dctinerent  Hannibalem,  dum  ipse  Tarcntum  oppu- pi^Tna^" 
gnaret :  ea  urbc  adcmpta  hosti  iam  undique  j)ulso,  nec  ubi  ' 

consisteret,  nec  quid  fidum  respiccret  habcnti,  ne  rcmo- 
randi  quidcm  causam  in  Italia  fore.  Rhegium  etiam  nun- 
tnnn    mittit   ad   pracfcctum    pracsidii,   quod   ab   Laevino 

1  consule  advcrsus  Bruttios  ibi  locatum  erat,  octo  millia  ho- 
minum  :  pars  maxima  ab  Agathjrna,  sicut  antea  dictum 
est,  ex  Sicilia  traducta,  rapto  vivere  hominum  assuetorum, 

2  Additi  erant  Bruttiorum  indidem  perfugae,  et  audacia  et 
audendi    omnia    necessitatibus    pares.     Hanc  manum    ad 
Bruttium  primum  agrum  depopulandum  duci  iussit,  inde 
ad  Cauloniam  urbem  oppugnandam.     Imperata  non  im- 
pigre  solum,  sed  etiam  avide,  exsecuti,  direptis  fugatisque 
cultoribus  agri,  summa  vi  urbem  oppugnabant.    Marcellus,  Marcelius 
et  consuhs  Iitcris  excitus,  et  quia  ita  in  animum  induxerat,  ^'^  Canu- 
nemmem  ducem  Romanum  tam  parem  Hannibali,  quamSj^^''" 
se,  esse,  ubi  primum  in  agris  pabuli  copia  fuit,  ex  hibemis  currit. '"'" 
profectus,  ad  Canusium  Hannibali   occurrit.     SoUicitabat  Recedit 
ad  defectionem  Canusinos  Poenus  :  ceterum,  ut  appropin-  Hannibal, 
quare  Marcellum  audivit,  castra  inde  movit.     Aperta  eratSSo. 

8  Ne  praeterita  stipendia  procede-     1 7. 

rent  iis,  quae  equo  puhUco  emerue-         i  Octo  millia  hominum  .  .  .  vivere 

rant]  Ne  praetentorum  stipendiorum,  hominum  assuetorum]  Alterutro  loco 

quae  equo  publico  emeruerant,  ulla  vox  homimim  abundare  videtur      U- 

ratio  haberetur.    Hinc  dena  stipendia  tram  autem  ex  posteriore  Crenerius 

facere  equis  privatis  iubentur.     Tot  an  ex  priori  loco  Gronovius  expun- 

emm  annis,  nempe  decem,  finiebatur  gendam  rectius  censuerit,  ^iderint  lec- 

equestris  militiae  tempus,  teste  Po-  tores. 
lyb.  vi.  19.  Crev.  .  Indidem^  Ex  hac  ipsa  regione, 

9  beptem  tabernas}  cf.  Supr.  xxvi.  m  qua  Rhegium  erat.  Crev. 

A  a  2 


356 


TITI  LIVII 


U.  C.  543- 
A.  C.  209. 


Proelium 

aequo 

Marte. 


Alterum 
proelium, 
in  quo  su- 
perior  Poe- 
nus. 


13. 

Exercitus 
acriter  a 
Marcello 
increpitus. 


regio,  sine  ullis  ad  insidias  latebris  ;  itaqne  in  loca  saltuosa 
cedere  inde  coepit.  Marcellus  vestigiis  instabat,  castraque 
castris  conferebat :  et,  opere  perfecto,  extemplo  in  aciem 
legiones  educebat.  Hannibal,  turmatim  per  equites  pedi- 
tumque  iaculatores  levia  certamina  serens,  casum  universae 
pugnae  non  necessarium  ducebat :  tractus  est  tamen  ad  id, 
quod  vitabat,  certamen.  Nocte  praegressum  assequitur 
locis  planis  ac  patentibus  Marcellus :  castra  inde  ponentem, 
pugnando  undique  in  munitores,  operibus  prohibet.  Ita 
signa  collata,  pugnatumciue  totis  copiis  :  et,  quum  iam  nox 
instaret,  Marte  aequo  discessum  est.  Castra,  exiguo  dis- 
tantia  spatio,  raptim  ante  noctem  permunita.  Postero  die 
luce  prima  Marcellus  in  aciem  copias  eduxit.  Nec  Han- 
nibal  detrectavit  certamen,  multis  verbis  adhortatus  mihtes, 
'  ut,  memores  Trasimeni  Cannarumque,  contunderent  fero- 
'  ciara  hostis :  urgere  atque  instare  eum  :  non  iter  quietos 
'  facere,  non  castra  ponere  pati,  non  respirare  aut  circum- 
'  spicere :  quotidie  simul  orientem  solem  et  Romanam 
'  aciem  in  campis  videndam  esse.  Si  uno  proeUo  haud  in- 
'  cruentus  abeat,  quietius  deinde  tranquilHusque  eum  bel- 
'  laturum.'  His  irritati  adhortationibus,  simulque  taedio 
ferociae  hostium  quotidie  instantium  lacessentiumque, 
.  acriter  proehum  ineunt.  Pugnatum  amphus  duabus  horis 
est.  Cedere  inde  ab  Romanis  dextra  ala  et  extraordinarii  3 
coepere.  Quod  ubi  Marcellus  vidit,  duodevicesimam  le- 
gionem  in  primam  aciem  inducit.  Dum  ahi  trepidi  cedunt, 
ahi  segniter  subeunt,  turbata  tota  acies  est,  dein  prorsus 
fusa  ;  et,  vincente  pudorem  metu,  terga  dabant.  Cecidere 
in  pugna  fugaque  ad  duo  miUia  et  septingenti  civium  so- 
ciorumque  :  in  his  quattuor  Romani  centuriones,  duo  tri- 
buni  mihtum,  M.  Licinius  et  M.  Helvius.  Signa  mihtaria 
quattuor  de  ala,  prima  quae  fugit ;  duo  de  legione,  quae 
cedentibus  sociis  successerat,  amissa. 

MarceUus,  postquam  in  castra  reditum  est,  concionem 
adeo  saevam  atque  acerbam  apud  mihtes  habuit,  ut  proeho, 
per  diem  totum  infehciter  tolerato,  tristior  iis  irati  ducis 
oratio  esset.  '  Diis  immortahbus,  ut  in  tah  re,  laudes  gra- 
'  tesque,'  inquit,  '  ago,  quod  victor  hostis,  cum  tanto  pavore 
'  incidentibus  vobis  in  vahum  portasque,  non  ipsa  castra  est 
'  aggressus.     Deseruissetis  profccto  eodem  terrore  castra. 


3  De.rtra  ala  et  e.vtraordinarii] 
Socii  pars  alares  erant,  pars  extraor- 
dinarii.  Ex  omni  enim  sociali  exer- 
citu  eligebantur  fippositissimi  ad  ea 
omnia  quae  vera  virtute  egent,  quos 
a  ceteris  abiungebant  et  vocabant  ex- 
iraordinarios.  Ex  equitibus  pars  ter- 
tia,  ex  peditibus  quinta  sumebatur. 


Reliquos  in  duas  alas,  dextram  et  si- 
nistram,  dividebant.  Haec  fere  Po- 
lyb.  vi.  26.  quem  interpretatur  Lip- 
sius,  de  Mil.  Rom.  ii.  7.  Erant  igi- 
tur  alares  et  extraordinarii,  tum  equi- 
tes  tum  pedites.  Hic  de  peditibus 
sermo  est.  Crev. 


LIB.   XXVII.    CAP.   14.  3.';7 

'  quo  ornisistis  pugnani.      (^ii  pavor  hic,  qui   tcrror,  (piae  U.  C  =43. 
I  rcpcnle,  <|ui,  ct  cuiu  (|uibus  pujruarctis,  oblivio  aiiiiu(js  '^-  <-'•  ^°9- 
^ccpit?     Neiuj)e  iidciu  suut  hi  hostcs,  (juos  vincendo  ct 
'victos  sc^iucndo   ])riorein  acstatem  absumpsistis ;   quibus 
I  dics  noctcs(iuc  fufrientibus  per  hos  dies  institistis ;  quos 
Mevibus   prcjcliis  fatigastis ;    quos   hestcrno  dic    nec   iter 
^  facere,  nec  castra  p()nere  passi  estis.     Omitto  ea,  (pubus 
4*gloriari  potcslis  :  cuius  ct  ipsius  pudcre  ac  i^ocnitcre  vos 
'oportct,  rcferam.      Ncmpc,  acquis  manibus  hcsterno  die 
'  dircmistis  puguam.    Quid  haec  nox,  quid  iiic  dies  attulit? 
'Vestrac  his  copiae  imminutae  sunt,  an   illorum  auctae  ? 
'  Non  equidem  mihi  eum  excrcitu  meo  loqui  videor,  nec 
'cum    Romanis   militibus :    corpora   tantum    atquc    arma 
*eadem  sunt.     An,   si   eosdcm   animos   habuissctis,   tcr^^a 
*  vestra  vidissct  hostis  ?  signa  alicui  manipulo  aut  cohorti 
S '  abstulisset  ?     Adhuc    caesis    Komanis    Icgionibus    'rloria- 
'batur.     \os  illi   liodicrno  dic    primum  fugati    excrcitus 
'dedistis  decus.'     Clamor  inde  ortus,  ut  vcniam  eius  diei 
daret;    ubi   vellet,    deinde    experiretur    militum    suorum 
animos.     '  Egc)   vero   cxpcriar,'  inquit,    'militcs:    ct   vos 
'crastino  die  in  aciem  educam,  ut  victores  potius,  quam 
'  victi,  veniam  impctretis,  quam  petitis.'     Cohortibus,  quae 
signa  amiscrant,  hordcum  dari  iussit :  centurioncsque  ma- 
6  nipulorum,  quorum  signa  amissa  fucrant,  destrictis  gladiis 
discinctos  d()stituit ;  ct,  ut  postero  dic  onnies,  cquitcs,  pe- 
dites,  armati  adessent,  edixit.     Ita  concio  dimissa  faten- 
tium,  iure  ac  merito  sese  increpitos ;  neque  illo  die  virum 
quemquam  in  acie  Romana  fuisse,  praetcr  unum  duccm ; 
cui  aut   rnorte   satisfacicndum,  aut  cgrcgia  victoria  esset. 
Postcro  die  ornati  armatique  ad  edictum  aderant.     Impe- 
rator  eos  collaudat,  pronuntiatquc,    '  a  quibus  orta  pridie 
'  fuga  esset,  cohortcsquc,  quae  signa  amisissent,  se  in  pri- 
'mam    aciem    inducturum.      Edicere    iam    sese,   omnibus 
'  pugnandum  ac  vincendum  esse  :  ct  annitcndum  sino-ulis 
'  universisquc,  ne  prius  hesternae  fugac,  quam  hodiernae 
'victoriae,   fama   Romam   perveniat.'     Inde  cibo   corpora 
firmare  iussi,  ut,  si  longior  pugna  esset,  viribus  sufficcrcnt. 
Ubi  omnia  dicta  factaque  sunt,  quibus  cxcitarentur  animi 
militum,  in  aciem  procedunt.     Quod  ubi  Ilannibali  nnn-      14. 
tiatum  est :   '  Cura  eo  nimirum,'  inquit,  '  hoste  res  est,  qui  Tertium 

proelium, 

4  Cuius  et  ipsius]  M  re{eTam,quod     mum  dedistis.  Crev. 

vobis  ipsum  pudori  esse  deberet,  nem-  6  Destriciis  gladiis  discinctos]  Stare 

pe  aequatam  vobis  hestemo  die  cum  eos  Marcellus  iussit  per  aliquantum 

hostibus  pugiiam.  Crev.  temporis,  discinctos  cum  nudatis  et 

5  Adhuc  caesis]  Hactenus  gloria-  evaginatis  gladiis :  quod  erat  poenae 
batur  Hannibal  caesas  a  se  Romanas  militaris  genus,  memoratum  ap.  Sue- 
legiones :  at  nunquam  integras  fuga-  ton.  Aug.  24.  Crev. 

verat.     Vos  ei  hoc  dccus  hodie  pri- 


358 


TITI   LIVII 


u.  C.  543. 
A.  C.  iog. 


Elephanti 
aciem 
Rom.  tiir- 
bant. 


Fugantur. 


Vincit 
Marcellus. 


'  nec  bonam,  nec  malam  ferre  fortunam  potest.  Seu  vicit, 
'  ferociter  instat  victis  ;  seu  victus  est,  instaurat  cum  victo- 
'ribus  certamen.'  Signa  inde  canere  iussit ;  copias  educit. 
Pugnatum  utrimque  aliquanto,  quam  pridie,  acrius  est : 
Poenis  ad  obtinendum  hesternum  decus  annitentibus,  Ro-  7 
manis  ad  demendam  ignominiam.  Sinistra  ala  ab  Romanis  8 
et  cohortes,  quae  amiserant  signa,  in  prima  acie  pugnabant, 
et  legio  vicesima  ab  dexti'o  coimu  instructa.  Ij.  Cornelius 
Lentulus  et  C.  Claudius  Nero  legati  cornibus  praeerant, 
Marcellus  mediam  aciem,  hortator  testisque  praesens,  fir- 
mabat.  Ab  Hannibale  Hispani  primam  obtinebant  fron- 
tem,  et  id  roboris  in  omni  exercitu  erat.  Quum  anceps 
diu  pugna  esset,  Hannibal  elephantos  in  primam  aciem 
induci  iussit :  si  quem  iniicere  ea  res  tumultum  ac  pavorem 
posset.  Et  primo  turbarunt  signa  ordinesque,  et  partim 
occulcatis,  partim  dissipatis  terrore,  qui  circa  erant,  nuda- 
verant  una  parte  aciem  :  latiusque  fuga  manasset,  ni  C. 
Decimius  Flavus  tribunus  militum,  signo  arrepto  primig 
hastati,  manipuhun  eius  signi  se  sequi  iussisset.  Duxit, 
ubi  maxime  tumultum  conglobatae  belluae  faciebant,  pila- 
que  in  eas  coniici  iussit.  Haesere  omnia  tela  haud  difficili 
ex  propinquo  in  tanta  corpora  ictu,  et  tam  conferta  turba. 
Secl  ut  non  omnes  vulnerati  sunt :  ita,  in  quorum  tergis 
infixa  stetere  pila,  (ut  est  genus  anceps)  in  fugam  versi  i 
etiam  integros  avertere.  Tum  iam  non  unus  manipulus, 
sed  pro  se  quisque  miles,  qui  modo  assequi  agmen  fugien- 
tium  elephantorum  poterat,  pila  coniicere.  Eo  magis  ruere 
in  suos  belhiae ;  tantoque  maiorem  stragem  edere,  quam 
inter  hostes  ediderant,  quanto  acrius  pavor  consternatam  2 
agit,  quam  insidentis  magistri  imperio  regitur.  In  pertur- 
batam  transcursu  belluarura  aciem  signa  inferunt  Romani 
pedites :  et  haud  magno  certamine  dissipatos  trepidan- 
tesque  avertunt.  Tum  in  fugientes  equitatum  immittit 
Marcelhis,  nec  ante  finis  sequendi  est  factus,  quam  in  castra 
paventes  compulsi  sunt.  Nam  super  aha,  quae  terrorem 
trepidationemque  facerent,  elephanti  quoque  duo  in  ipsa 
porta  corruerant,  coactique  erant  mihtes  per  fossam  val- 
lumque  ruere  in  castra.  Ibi  maxima  hostium  caedes  facta : 
caesa  ad  octo  milha  hominum,  quinque  elephanti.     Nec 


7  Ohtinendum]  Retinendum,  con- 
servandum. 

8  Sinistra  ala  . . .  et  legio  'oicesima'^ 
Pronuntiaverat  Marcellus  se  in  pri- 
mam  aciem  inducturum  eos,  a  quibus 
pridie  fuga  orta  esset :  in  praecedenti 
autem  pugna  fuga  oritur  a  dextra 
ala,  ac  deinde  duodevicesima  legione. 
Itaque  mii-um  videri  debet,  quod  hic 


sinistra  ala  et  vicesima  legio  in  prima 
acie  pugnent.  Crev. 

9  Signo  .  .  .  primi  hastati]  Signo 
primi  manipuli  hastatorum. 

1  Ut  est  genus  anceps']  Quod  ele- 
phanti  tam  in  suos,  quam  in  hostes 
ruant.  Sigon. 

2  Consternatam}  Subaudi  helluam. 


LIB.  XXVII.    CAP.   15.  «359 

Romanis  incrucnta  victoria  fiiit:  millc  fcrmc  ct  scptinrrcnti  U.  C.  543. 
de  (luahns  Ict;ionil)ns,  ct  sociornni  sn])ra  millc  ct  trcccntos  ^-  ^-  "^"^- 
occisi :   vnlncrati  pcrnnilti  civinni  socionnn(|nc.      llannil^al  Ilotrocedit 
noctc  proxinia  castra  niovit.      (,'npicntcni  insc(|ni  JMarccl- *''''""''*^'* 
lum    prohihnit    nuiltitndo    sauciornm.      Spccnlatorcs,    qui       15. 
j)roscqncrcntnr  agnicn,  missi,  postcro  dic  rctulcrunt,  Brut- 
tios  llannihalcm  pctcre. 

lisdcm  fcrc  dichns  ct  ad  Q.  Fulvium  consulcm  Ilirpini,  Dcseritur 
3et  Lncani,  ct  Volccntcs,  traditis  ])racsidiis  Ilannihalis,  c|uac'.'  "'T'' 
in  url)ihns  hahcl)ant,  dcdidcrnnt  scsc,  clcmcntcn^ne  a  con-que. 
sulc,  cum  vcrhornm  tantnm  castigationc  oh  crrorcm  ]irae- 
teritum,  accc])ti  sunt;  ct  Bruttiis  similis  s])cs  vcniac  facta 
est:  qunm  ah  iis  \  ihius  et  Pactius  fratres,  longe  nohilissimi 
gentis  eius,  eandem,  quae  data  Lucanis  erat,  conditionem 
deditionis  petentcs  vcnisscnt.     Q.  Fahius  consul  oppidum 
in  Sallentinis  Manduriam  vi  cepit.     Ihi  ad  quattuor  millia 
hominum    ca])ta,    et   cetcrac    praedae    aliquantnm.      Inde  Fabius  Ta- 
Tarcntnm  i)rofcctus,  in  ipsis  faucihus  portus  posuit  castra.  '■^'"'"'"  ''P- 

TVT  1  •    ■  1-  •111  •       pugnat. 

JNavcs,  qnas  Jiivuis  tutandis  connncatihus  liahucrat,  partnn 
machinationihus  oncrat  apparatuquc  moenium  oj)pugnan- 
dorum,  partim  tormentis  et  saxis  omnique  missilium  telorum 
genere  instruit,  onerarias  Cjuocjuc,  non  cas  solum,  quae 
remis  agcrcntur ;  ut  alii  machinas  scalasque  ad  muros  fer- 
rent,  alii  procul  ex  navihus  vnlncrarcnt  mocnium  propu- 
gnatorcs.  Eae  navcs,  ah  ajicrto  mari  ut  urhcm  aggrede- 
rentur,  instructae  parataecjue  sunt.  Et  erat  liherum  mare, 
classe  Punica,  quum  Phili])])us  oppugnare  Aetolos  pararet, 
Corcyrain  transmissa.  In  Bruttiis  interim  Caulonis  oppu- 
gnatores,  suh  adventum  Hannihalis,  ne  opprimerentur,  in 
tumulum,  a  praescnti  imj^etn  tutum,  se  recepere. 

Fahium,  Tarcntum  ohsidentem,  leve  dictu  momentum  ad 
4rem  ingentem  potiundam  adiuvit.  Praesidium  Bruttiorum 
datum  ab  Hannihalc  Tarentini  hahebant.  Eius  pracsidii 
praefectus  deperibat  amore  raulierculac,  cuius  frater  in 
exercitu  Fabii  consulis  erat.  Is,  certior  literis  sororis  Tarentum 
factus  de  nova  consuetudine  advenae  locupletis,  atque  inter  proditione 
populares  tam  honorati,  s]3em  nactus  per  sororem  quolibet 
impelli  amantem  posse,  quid  speraret,  ad  consulcm  dctulit. 
Quae  cpium  haud  vana  cogitatio  visa  esset,  pro  perfuga 
iussus  Tarcntum  transire,  ac  per  sororem  praefecto  concili- 
atus,  primo  occulte  animum  eius  tentando,  dein  satis  explo- 
rata  levitate,  blanditiis  muliebribus  perpulit  eum  ad  prodi- 

3  Volcentesl  Qui  Volsca,  sive  Osca,  Niebhr.  i.  n.  219.  iii.  n.  653. 

origine  essent,  Sabellica  immigratione  4  Praesidhim  Bruttiorum]  Id  est, 

profugi  in  Lucaniam  acti.     Hoc  vo-  cohortem   Bruttiomm,  quae  in  par- 

cabulum  miram  nominum  Italicorum  tem  veniret  tuendae  urbis. 
varietatem    praeclare   referre   censet 


360  TITI   LIVII  ' 

U.  C.  543.tionem  custodiae  loci,  cui  praepositus  erat.  Ubi  et  ratio 
A.  C.  209.  agendae  rei,  et  tempus  convenit,  miles,  nocte  per  intervalla 
stationum  clam  ex  urbe  emissus,  ea,  quae  acta  erant,  quae- 
que  ut  agerentur,  convenerat,  ad  consulem  refert.  Fabius 
vigilia  prima,  dato  signo  iis,  qui  in  arce  erant,  quique  custo- 
diam  portus  habebant,  ipse  circuito  portu  ab  regione  urbis 
in  orientem  versa  occultus  consedit.  Canere  inde  tubae 
simul  ab  arce,  simul  a  portu  et  ab  navibus,  quae  ab  aperto 
mari  appulsae  erant;  clamorque  undique  cum  ingenti  tu- 
multu,  unde  minimum  periculi  erat,  de  industria  ortus. 
Consul  interim  silentio  continebat  suos.  Igitur  Democrates, 
qui  praefectus  antea  classis  fuerat,  forte  illo  loco  praepositus,  5 
postquam  quieta  omnia  circa  se  vidit,  alias  partes  eo  tumultu 
personai'e,  ut  captae  urbis  interdum  excitaretur  clamor, 
veritus  ne  inter  cunctationem  suam  consul  aliquam  vim 
faceret,  signaque  inferret,  praesidium  ad  arcem,  unde 
maxime  terribilis  accidebat  sonus,  traducit.  Fabius,  quum 
et  ex  temporis  spatio  et  ex  silentio  ipso  (quod,  ubi  paullo 
ante  strepebant  excitantcs  vocantesque  ad  arma,  inde  nulla 
accidebat  vox)  deductas  custodias  sensisset ;  ferri  scalas  ad 
eam  partem  muri,  qua  Bruttiorum  cohortem  praesidium 
agitare  proditionis  conciliator  nuntiaverat,  iubet.  Ea  pri- 
mum  est  captus  murus,  adiuvantibusrecipientibusque  Brut- 
tiis:  et  transcensum  in  urbem  est.  Inde  et  proxima  re- 
fracta  porta,  ut  frequenti  agmine  signa  inferrentur.  Tum, 
clamore  sublato,  sub  ortum  ferme  lucis,  nullo  obvio  armato, 
in  forum  perveniunt:  omnesque  undique,  qui  ad  arcem 
16.  portumque  pugnabant,  in  se  converterunt.  Proelium  in 
Pugnain  aditu  fori  maiore  impetu,  quam  perseverantia,  commissum 
°"  est.     Non  animo,  non  armis,  non  arte  belli,  non  vigore  aut 

viribus  corporis,  par  Romano  Tarentinus  erat.  Igitur,  pihs 
tantum  coniectis,  prius  paene,  quam  conserereut  manus, 
terga  dederunt,  dilapsique  per  nota  urbis  itinera  in  suas 
amicorumque  domos.  Duo  ex  ducibus  Nico  et  Democrates 
fortiter  pugnantes  cecidere.  Philemenus,  qui  proditionis6 
ad  Hannibalem  auctor  fuerat,  quum  citato  equo  ex  proeho 
avectus  esset ;  vacuus  paullo  post  equus  errans  per  urbem 
cognitus,  corpus  nusc|uam  inventum  est.  Creditura  vulgo 
est,  in  puteum  apcrtum  ex  equo  praccipitasse.  Cartha- 
lonem  autem,  praefectum  praesidii  Punici,  cum  commemo-  7 
ratione  paterni  hospitii,  positis  armis,  venientem  ad  con- 

5  Illo  loco  praepositus']  Intellige  7  Cum  commemoratione  paterni 
praesidio.  Gronov.  /lospitii  .  .  .  venientem  ad  consulem] 

6  Philemenus']  Hic  Tareiiti  prodi-  Q,uiim  veniret  ad  consulem,  comme- 
tor  Pliilemenus  vocatur  supr.  xxv.  8.  morans  sibi  paternum  esse  cum  eo 
et  9.  Scripti.^fere  Pliilemenes :  Po-  hospitium.  Intelligendus  est  auteni 
lybius,  ^i\i]n^vos.  Crev.  Carthalo  id  conimemorasse,  non  apud 


LIB.  XXV II.    CAl».   16.  .ifil 

bulcin,  milcs  obvius  obtruncat.      Alii  aliobj  passini  sinc  dis-  U.  c.  543. 
crimine  arniatos,  inernics,  caedunt,  Carthaginicnses  Tarcn-  ^-  ^-  ^°9- 
tinosque  paritcr.     Bruttii  (juoque  niulti  interlccti,  scu  pcr  j,j„"  [^'^.['|^i' 
erroreni,  seu  vetcre  in  cos  insito  odio,  seu  ad  proditionis 
faTnain,  nt  vi  potius  atijuc  arniis  captuui  Tarenturn  viderc- 
tur,  cxstingucndain,     Tuin  ab  cacde  ad  diripiendain  urbem 
discursuin.     Millia    triginta    serviliuin    capituni    dicuntur 
capti :    argenti  vis  ingens  facti  signatiquc :    auri  octoginta 
tria  pondo  :  signa  tabulacque,  pro})e  ut  Syracusarum  orna- 
menta  ae(iuavcrint.     Scd  niaiore  animo  gencris  eius  praeda 
Sabstinuit  Fabius,  (inam  Marccllus;  (jui  interrogante  scriba, 
9quid  ficri  signis  vellet,  (ingcntis  niagnitudinis  dii  sunt,  suo 
quisque  habitu  in  inodum  pugnantium  formati)  'deos  iratos 
Tarentinis  rcIiiKiui'   iussit.     Murus   indc,  (^ui   urbein   ab 
arce  dirimebat,  dirutus  est  ac  disiectus. 

Dum  hacc  Tarcnti  aguntur,  llannibal  iis,  qui  Cauloniam 
obsidcbant,  in   deditionem  acccptis,  audita   oppugnatione  Accurrit 
Tarenti,  dies  noctcsqne  cursiin  agminc  acto,  (juum,  testinans  Jlannibal, 
ad  opcm  fcrendam,  captam  urbem  audissct ;   '  Et  Romani,'  ii^rbcm  cap^ 
inquit,  '  suuin  llannibalcm  habcnt.      Eadem,  qua  cepera-  tam  auxi- 
*mus,  arte  Tarentum  amisimus.'     X'e  taincn  fugientis  modo  ''""^- 
I  convertisse  agmen  videretur,  quo  constiterat  loco,  quinque 
millia  ferme  ab  urbe  posuit  castra.     Ibi  paucos  moratus 
dies,  Metapontum  sese  recepit.     Inde  duos  Metapontinos 
cum  litcris  principum  cius  civitatis  ad  Fabiuin  Tarentum 
mittit,  fidem  ab  consule  acccpturos,  impunita  iis  priora  fore, 
si    Metapontum    ei    cuin    praesidio    Punico    prodidissent. 
Fabius,  vera,  quae  afferrent,  esse  ratus,  diem,  qua  accessurus 
esset  Metapontum,  constituit;  literasque  ad  principcs  dedit, 
quae  ad  Ilannibalem  dclatae  sunt.     Enimvcro  laetus  suc- 
cessu  fraudis,  si  ne   Fabius  (juidem  dolo   invictus  fuisset, 
haud  procul  Metaponto  insidias  ponit.     Fabio  auspicanti 
prius,  quam  cgredcretur  ab  Tarento,  aves  semel  atque  ite- 
rum  non  addixerunt.     Ilostia  quoque  caesa  consulenti  deos 


consulem,  quem  antequam  adiret,  oc-  Tac.  Ann.  xiii.  15.  et  40. 

cisus  est ;  sed  apud  eos  quos  circa  se  9  Quid  Jieri  siffnis  vel/etl   Aliquid 

habebat.  Crev.  hic    depravatum    vel    omissum    esse 

8  Inlerroyante  scriba  ....  relinqui  coniicit  Crevier.,  quia  verisimile  non 

itissifl  Hanc  locutionem  vix  Livianam  est,  omnia  Tarentinis  signa  ingentis 

esse  iudicat  Drakenb.  quipjie  iubere  magnitudinis    fuisse,     nec    quemque 

aJicui   optimi    aevi    scriptorihus    vix  Deonmi,  nisi    in  modum  pugnautis, 

conveniret;  sed  j?<6ere  cum  dativo  hic  formatum.      Roellius   mutata  distin- 

iungi  negat  Raschig.  qui  iussit  scri-  ctione  loco  subveniri  posse  existimat, 

bae   relinqui,  idem  quod  iussit  scri-  (/uid  fieri  siynis  vellet  inffentis  maffni- 

bam   re/inr/uere,  velle    censet,  at^iue  tudinis,  (Dii  sunt  etc.) 

huic   loco  anacoluthon  quoddam  in-  i  Constiterat  loco]  Edd.  plures  co7»- 

esse,  cuiusmodi  plurima  apud  vetercs  stitnerat,  subaud.  agmen,  prae  se  fe- 

scriptores  exempla   inveniuntur.    cf.  runt,  quod  Bekker.  retinet. 


362 


TITI   LIVII 


u.  c.  543. 

A.  C.  209 


17. 

Hispaniae 
res,  Roma- 
nis  secun- 
dae. 


Indibilis 
et  Mando 
nius  ad 
Rom.  de- 
ficiunt. 


haruspex,  cavendum  a  fraude  hostili  et  ab  insidiis,  praedixit. 
Metapontini,  postquam  ad  constitutam  non  venerat  diem, 
remissi,  ut  cunctantera  hortarentur,  repente  comprehensi, 
metu  gravioris  quaestionis,  detegunt  insidias. 

Aestatis  eius  principio,  qua  haec  agebantur,  P.  Scipio  in 
Hispania  quum  hiemem  totam  reconciUandis  barbarorum 
animis,  partim  donis,  partim  remissione  obsidum  captivo- 
rumque,  absumpsisset ;  Edesco  ad  eum,  clarus  inter  duces 
Hispanos,  venit.  Erantconiux  Uberique  eius  apud  Roma- 
nos.  Sed  practer  eam  causam  etiam  vehit  fortuita  incUnatio 
animorum,  quae  Hispaniam  omnem  averterat  ad  Romanum 
a  Punico  imj^erio,  traxit  eum.  Eadem  causa  IndibiU  Man- 
donioque  fuit,  haud  dubie  onmis  Hispaniae  principibus, 
cum  omni  popularium  manu,  reUcto  Hasdrubale,  secedendi 
in  imminentes  castris  eius  tumulos,  unde  per  continentia 
iuga  tutus  receptus  ad  Romanos  esset.  Hasdrubal,  quum 
hostium  res  tantis  augescere  incrementis  cerneret,  suas  im- 
minui,  ac  fore,  ut,  nisi  audendo  aUquid  moveret,  qua  coe- 
pissent,  fluerent,  dimicare  quam  primum  statuit.  Scipio 
avidior  etiam  certaminis  erat,  quum  a  spe,  quam  successus 
rerum  augebat ;  tum  quod  prius,  quam  iungerentur  hostium 
exercitus,  cum  uno  dimicare  duce  exercituque,  quam  simul 
cum  universis,  malebat.  Ceterum,  etiam,  si  cum  pluribus 
pariter  dimicandum  foret,  arte  quadam  copias  auxerat. 
Nam  quvmi  videret,  nuUum  esse  navium  usum,  quia  vacua 
omnis  Hispaniae  ora  classibus  Punicis  erat,  subductis  navir 
bus  Tarracone,  navales  socios  terrestribus  copiis  addidit. 
Et  armorum  afFatim  erat  captorum  Carthagine,  et  quae 
post  captam  eam  fecerat,  tanto  opificum  numero  incluso. 
Cum  iis  copiis  Scipio,  veris  principio  ab  Tarracone  egressus, 
(iam  enim  et  LaeUus  redierat  ab  Roma,  sine  quo  nihil 
maioris  rei  motum  volebat)  ducere  ad  hostem  pergit.  Per 
omnia  pacata  eunti,  ut  cuiusque  popuU  fines  transiret,  pro- 
sequentibus  excipientibusque  sociis,  IndibiUs  et  Mandonius 
cum  suis  copiis  occurrcrunt.  IndibiUs  pro  utroque  locutus, 
haudquaquam  ut  bai-barus  stoUde  incauteque,  sed  potius 
cum  verecunda  gravitate :  propiorque  excusanti  transitionem 
ut  necessariam,  quam  glorianti  eam  vehit  primam  occasio-  2 
nem  raptam.  '  Scire  enim  se,  transfugae  nomen  exsecrabile 
'  veteribus  sociis,  novis  suspectum  esse :  neque  eum  se  re- 
'  prehendere  morem  hominum,  si  tamen  anceps  odium  causa,  3 


2  Glorianti  eam]  Gloriari  cum  veteribus  sociis,  tum  a  novis,  causa 
quarto  casu  construit  etiam  Cic.  de  uniuscuiusque  inspecta,  non  nomen 
Senect.  10.  Drak.  ipsum   transfugae   faciat.   Crev.    cf. 

3  Si  tamen  anceps  odium]  Si  ta-  Thucyd.  iii.  9.  ubi  Mitylenaeorum  le- 
men  geminum    illud   odium   tum   a  gati  similia  loquuntur. 


LIB.  XXVII.   CAP.  18.  :m 

'  non  nonien,  faciat.'     Merita  inde  sua  in  duces  Cartliagi-  u.  C.  543. 

4  nienses  connnemoravit,  avaritiani  contra  eorum,  supcrbiam-  ^^-  ^-  ^o9- 

({ue,  et  onuiis  treneris  iniin-ias  in  se  at^iue  ])()])ulares.     '  Ita- 

'  (jue  e()r])us  duutaxat  suun)  ad  id  teinj)us  a])ud  eos  fuisse : 

'  animum  iam  ])rideu)  ibi  esse,  ubi  ius  ac  fas  crederent  coli. 

'  Ad  deos  (ju()(jue  coufugere  suj)j)lices,  (jui  ne(jueaut  liomi- 

'num  vim  at(jue  iniurias  ])ali.      Se  id  Scijiionem  orare,  ut 

'  transitio  sibi  nec  fraudi  a])ud  eum,  nec  honori  sit :  cjuales 

'ex   hac  die  exjieriundo  cognorit,  perinde   operae  eorum 

'])retium  faceret.'     Ita  })rorsus  res])ondet  facturum  lloma- 

nus:   nec  ])ro  transfugis  hal)iturum,  (jui  non  duxerint  so- 

cietatem    ratam,   ubi    nec    divini    (}uic(juam,   nec    humani 

sanctum  esset.     Froductac  deinde  in  conspcctum  iis  cou- 

iuges  liberique  lacrimantibus  gaudio  redduntur,  atque  eo 

die  in  hospitiimi  abducti.     Postero  die  foedere  acce])ta  fides; 

dimissi(}ue  ad.co])ias  adducendas.     lisdem  deinde  castris 

tendebant,  doncc  ducibus  iis  ad  hostem  ])erventum  est. 

Proximus  Curthaginiensium  exereitus  liasdrubalis  ])ro])e       18. 

urbcm  13aeculam  erat.     Pro  castris  e(}uitum  staliones  ha-  -^d  Has- 
5ii4.T  r*  ..•  •  i.        •        ■     ■  •    •    clrul)alem 

6  bebat.     In  eas  velites  antesignanu}ue,  et  qui  ])riini  iigminis  ^^jjJp^^jjj. 

erant,  advenientes  ex  itinere,  ])rius(}uam  castris  locum  ca-Sdpio. 

perent,  adeo  conteni]3tim  im])etum  fecerunt,  ut  facile  appa- 

reret,  quid  utri(}ue  parti  animorum  esset.     In  castra  Irepida 

fuga  com})ulsi  c(}uites  sunt :  signaque  Roinana  }^ortis  prope 

ipsis  illata.     At(}ue  illo  (}uidcin  die,  irritatis  tautum  ad  cer- 

tamcn  animis,  castra  Romani  ])osucrunt.     Nocte  Hasdru- 

bal  in  tuinulum  cojjias  reci])it,  ])lano  campo  in  summo  ])a- 

tentem :  fluvius  ab  tergo ;  ante  circaque  velut  ri])a  praeceps 

oram  eius  omnem   cingebat.     Suberat   et    altera   inferior 

summissa  fastigio   ])lanities:    eam    quoque    altera  crepido 

haud  facilior  in  ascensum   ambibat.     In   hunc  inferiorem 

campum    jiostero  die    Hasdrubal,   ])ostquam   stantem  pro 

castris  hostium  aciem  vidit,  et}uites  Numidas,  leviumque 

armorum  Baliares,  et  Afros  dimisit.      Sci{)io,  circumvectus  Milites 

ordines   signaque,  ostendebat,  '  hostem,  praedamnata  S])e  'lortatur. 

'  aequo  dimicandi  campo,  captantem  tumulos,  loci  fiducia, 

'non  virtutis  armorumque,  stare  in  conspectu.      Sed  altiora 

'  moenia  habuisse  Carthaginem,  quae  transcendisset  miles 

'  Romanus.     Nec   tumulos,  nec   arcem,  ne   mare   quidem 

7 '  armis  obstitisse  suis.     Ad  id  fore  altitudines,  quas  cepissent 

4  Avarttiam  contra  eorurn]  cf.  Po-  6  Et  qui  primi  agminis]  sc.  Socii, 
lyb.  Exc.  de  Virt.  et  Vitiis  ix.  11.  vcl  si  qui  alii  agmen  in  itinere  forte 
ubi  Hasclmba],  pecunia  nequicquam     ducerent. 

ab  Indibile  flagitata,  eum  filias  suas  7  Ad  id  fore   altitudines']     Nihil 

obsides  dare  coegit.  aliud  profuturas  hostibus  altitudines 

5  Antesignaniqite]  Schelium  ad  quas  cepissent,  nisi  ut  fuga  illis  im- 
Hygin.  p.  1052.  docuisse,  antesigna-  peditior  fieret,  per  praecipitia  et  prae- 
nos  Livio  esse  primam  gravis  arma-  rupta  salientibus.  Crev. 

turae  aciem,  animadvertit  Drakenb. 


364  TITI   LIVII 

U.  C.  543. '  hostes,  ut  per  praecipitia  et  praerupta  salientes  fugerent : 
A.  C.  209.  i  gg^jjj  quoque  se  illis  fugam  clausurum.'  Cohortesque  duas, 
alteram  tenere  fauces  valHs,  per  quam  deferretur  aranis, 
iubet;  alteram,  viam  insidere,  quae  ab  urbe  per  tumuli 
obliqua  in  agros  ferret.  Ipse  expeditos,  qui  pridie  stationes 
hostium  pepulerant,  ad  levem  armaturam,  infimo  stantem 
Aggreditur  supercilio,  ducit.  Per  aspreta  primo,  nihil  aliud  quam  via 
hostem.  impediti,  iere.  Deinde,  ut  sub  ictum  venerunt,  telorum 
primo  omnis  generis  vis  ingens  effusa  est  in  eos :  ipsi  con- 
tra,  saxa,  quae  locus  strata  passim,  omnia  ferme  missilia,  8 
praebet,  ingerere,  non  milites  solum,  sed  etiam  turba  calo- 
num  immixta  armatis.  Ceterum,  quanquara  ascensus  diffi- 
cilis  erat,  et  prope  obruebantur  telis  saxisque,  assuetudine 
taraen  succedendi  muros,  et  pertinacia  animi,  subierunt 
primi.  Qui,  simul  cepere  aliquid  aequi  loci,  ubi  firmo 
consistcrent  gradu,  levem  et  concursatorcm  hostem,  atque 
intervallo  tutum,  quum  procul  missiUbus  pugna  eludi- 
tur,  instabilem  eundem  ad  cominus  conserendas  manus, 
expulerunt  loco,  et  cum  caede  magna  in  aciem  altiori  super- 
stantem  tumulo  impegere.  Inde  Scipio,  iussis  adversus 
mediam  evadere  aciem  victoribus,  ceteras  copias  cum  Laelio 
dividit;  atque  eura  parte  dextra  turauli  circumire,  donec 
moUioris  ascensus  viam  inveniret,  iubet.  Ipse  ab  laeva, 
circuitu  haud  magno,  in  transversos  hostes  incurrit.  Inde 
primo  tiu-bata  acics  est,  dum  ad  circumsonantem  undique 
clamorera  flectere  cornua  et  obvertere  ordines  volunt. 
Hoc  tumuhu  ctLaehus  subiit;  et,  dum  pedera  referunt,  ne 
ab  tergo  vuhierarentur,  laxata  prima  acies,  locusque  ad9 
evadenduni  et  niediis  datus  est ;  qui  per  tara  iniquum 
locum,  stantibus  intcgris  ordinibus,  elephantisque  ante 
signa  locatis,  nunquam  evasissent.  Quura  ab  orani  parte 
caedes  fierct,  Scipio,  qui  laevo  cornu  in  dextrum  in- 
cucurrerat,  maxirae  in  nuda  hostiura  latera  pugnabat. 
Et  iara  ne  fugae  quidera  patebat  locus.  Nara  et  statio- 
nes  utriraque  lloraanae  dextra  laevaque  insederant  vias: 
et  portani  castrorum  ducis  principumque  fuga  clause- 
rat;  addita  trepidatione  elephantorum,  quos  territos  aeque 
atque  hostes  timebant.  Caesa  igitur  ad  octo  millia  horai- 
nura. 
19.  Hasdrubal  iara  ante,  quara  diraicaret,  pecunia  rapta,  ele- 

phantisque  praemissis,  quam  plurimos  poterat,  de  iuga  ex- 
cipiens,   praeter    Tagum   flumen    ad    Pyrenaeum    tendit. 


Si  Omuia  ferme  missilia'^  Q,\\?iQ (\m-  tus   est   ad   subeundum    in    altiorem 

dem    saxa   omnia  ferme  erant   eius-  tumulum    mediae    quoque    Romano- 

modi,  ut  manu  capi  et  mitti  possent.  rum  aciei :  quae  nunquam  subiisset, 

Crev.  si  stetissent  integri  liostium  ordines, 

9  La.vata  prima  acies]  Laxata  est  elephantique  ante  signa  locati  maiv- 

prima  acies  Poenorum,  locusque  da-  sissent.  Crev. 


LIB.  XXVII.    CAR  20.  305 

Scipio,  castris  hostiimi  j)oti(iis,  (iiuiru  imieter  libcra  raiuta  r.  f.  5^.^ 
omncni  pracdani  niiliiihus  conccssissct,  in  rcccn.scndis  can-'^-  ^''^o*) 
dvis  dcccni   niillia  pcdituni,  duo   inilha  c(|uiturn    invcnit.  Jl^^JiJ-  '"^ 
Ex  iis  Ili.spauos  sinc  ])rctio  oinncs  donuini  diniisit:   Afros'''""' 
vcndcrc    quacstorcin   iussit.       (Jircuinfusa  inde    multitudo 
llispanoruin,  ct  antc  dcditorum,  et  pridic  captoruni,  regem 
eum  mgenti  consensu  appellavit.     Tum  Scipio,  silcntio  per  Scipio  ve- 

I  praeconem  facto,  'sihi  maximum  nomen  im])eratoris  esse  ' '''^ '«' '"''- 
dixi^t,   'quo  se   militcs  sui  aj)i)cllas.sent.     Rcfrium  nomenJXrr 
^alihi   magnum,  llomae   intolerahilc  csse.     Rcgalem  ani- 
*inum  m  sc-csse,  si  id  in  hominis  ingenio  amjjlissimum 
'  duccrent,  tacitc  ludicarcnt ;  vocis  usurjjationc  abstinerent.' 
feenscreetiam  barbari  magnitudinem  animi;  cuius  miraculo 

1  nominis  ahi  mortales  stupcrent,  id  ex  tam  alto  fastigio  as- 
pernantis.  Dona  indc  rcgulis  principihusque  Hisj)anorum 
divisa,  et  cx  magna  coj)ia  caj)tonim  cquorum  trccentos, 
quos  yellet,  eligcrc  Indihilcm  iussit.  Quurn  Afros  ven- 
deret  uissu  inij)cratoris  quacstor,  puerum  adultum  inter  eos 
torrna  insigni,  quum  audissct  regii  gencris  csse,  ad  Scipioncm 
misit.  Qucm  quurii  percunctaretur  Scipio,  '  quis,  ct  cuias,  Ma^siva 
et  cur  id  aetatis  in  castris  fuisset?  Numidam  csse  '  ait  ^'"midH. 
*  Massivam  popularcs  vocare.     Orbum    a  patre  relictumi 

3   aj)ud  maternum  a\uin  Galam,  rcffcm  Numidarum,  educ- 

^tuin,  cuin  avunculo  Masinissa,  qui  nuper  cum  equitatu 

^  subsrdio  Carthaginiensihus  venisset,  in  Hisj)aniam  traie- 

cisse.     1  rohibitum  propter  aetatem  a  Masinissa,  nunquam 

antc  proehum  inrisse.     Eo  die,  quo  pugnatum  cum  Ro- 

4'manrs  csset,  inscro  avunculo,  clam  armis  cquoque  sumpto, 
*m  acrem  exrsse:  rhi,  prolapso  equo  cfFusirm  in  pracceps, 
captum  ab  Romanis  esse.'     Scipio,  quum  asservari  Numi-  Remittitur 
dam  mssrssct,   quae   pro   tribunali  agcnda  erant,  perao-it  ^  Scipione 
Inde,    quum  se   in   praetorium  reccpisset,    vocatum    eumi^Vi"^"- 
mtcrrogat,  'velletnead  Masinissam  reverti?'  Quum,  effusisniSanl 
gaudro  lacrunrs,  'cupere  vero,'  diceret ;  tum  puero  annulum 
aureum,  tunrcam  lato  clavo,  cum  Hispano  sagulo  et  aurea 
hbula,  equumque  ornatum  donat,  iussisque  prosequi,  quoad 
vellet,  equitibus,  dimisit. 

De  hello  inde  consilium  habitum.     Et,  auctoribus  qui-      20. 

i  Xomen  Imperatoris  .  y«o  se         2  Ex  tam  alto  fastigio^   Qua.si  ev 

mtlites  sm  appellassent]    Hjc  nomen  alto  despicienti.s  hidu.s  nominis  magnt 

Imperatons  accipiendum  est,  non  vul-  tudinem,  velut  infra  se  positam 
gari  sensu  pro  duce  tantum  exercitu.s,         3  Eductum}     Editi    vulgo   educa- 

sed  proeoduce,qui,hostibusmagno  ium.     Sed  Livius  supr.  xxl    4-   T„ 

proeho  fusis,  a  mil.tibus  Imperator  sa-  me,  in  praetorio  patris  .  .  .  educlum 
lutatus  est:  prisco  erga  duces  honore,         4  Avuncuh}    cf.  Infr    xxviii     .- 

inquit    Tac    Ann.   m     ^-   qui   bene  ubi  Masinissa  se  patruum  Mas^si^^"'; 

gesta  repubhca  gaudio  et  impetu  vi-  profitetur,  ut  qui  patris  frater  es,et 
ctorts  exercitus  conclamabantur.  Cr. 


366  TITI   LIVII 

U.  C.  543.  busdam,  ut  confestim  Hasdrubalem  consequeretur,  anceps 

A.  C.  209.  j|(j  ratus,  ne  Mago  atque  alter  Hasdrubal  cum  eo  iungerent  5 

copias,  praesidio  tantum  ad  insidendum  Pyrenaeum  misso, 

ipse  reliquum  aestatis  recipiendis  in  fidem  Hispaniae  po- 

pulis  absumpsit. 

Hasdrubali      Paucis  post  proelium  factum  ad  Baeculam  diebus,  quum 

H.  F.  se     Scipio,  rediens  iam  Tarraconem,  saltu  Castulonensi  exces- 

Hasdrubal  sisset,  Hasdrubal  Gisgonis  filius  et  Mago  imperatores  ex 

G.  F.  et     ulteriore   Hispania  ad   Hasdrubalem   venere,   serum   post 

Mago.        male  gestam  rem  auxilium ;  consilio  in  cetera  exsequenda 

belli   haud  parum  opportuni.     Ibi  conferentibus,  quid  in 

cuiusque  provinciae  regione  animorum  Hispanis  esset,  unus 

Hasdrubal   Gisgonis,   ultimam   Hispaniae    oram,   quae  ad 

Oceanum  et  Gades  vergit,  ignaram  adhuc  Romanorum  es- 

Poenorum  se,  eoque  Carthaginiensibus  satis  fidam,  censebat.     Inter 

consilia.      Hasdrubalem  alterum  et  Magonem  constabat,  '  beneficiis 

'  Scipionis  occupatos  omnium  animos  pubUce  privatimque 

'  esse :    nec   transitionibus  finem   ante  fore,   quam   omnes 

^Hispani  mihtes  aut  in  ultima  Hispaniae  amoti,  aut  Ira- 

*ducti  in  GalHam  forent.      Itaque,  etiamsi  senatus  Cartha- 

'giniensium    non    censuisset,   eundum    tamen   IIasdrubali6 

'fuisse  in  Italiam,  ubi  belli  caput  rerumque  summa  esset ; 

*  simul,  ut  Hispanos  omnes  procul  ab  nomine  Scipionis  ex 

'Hispania  abduceret.     Exercitum  eius,  quum  transitioni- 

'  bus,   tum  adverso   proelio  imminutum,  Hispanis  repleri  7 

'mihtibus.     Et  Magonem,  Hasdrubah  Gisgonis  fiho  tra- 

*dito  exercitu,  ipsum  cum  grandi  pccunia  ad  conducenda 

'  mercede  auxilia  in  Bahares  traiicere :  Hasdrubalem  Gis- 

'  gonis  cum  exercitu  penitus  in  Lusitaniam  abire,  nec  cum 

'  Romanis  manus  conserere.    Masinissae  ex  omni  equitatu, 

'  quod  roboris  esset,  tria  mihia  equitum  expleri ;  eumque 

'vagum  per  citeriorem  Hispaniam  sociis  opem  ferre,  hos-8 

'  tium  oppida  atquc  agros  populari.'     Ilis  decretis,  ad  ex- 

sequenda,  quae  statuerant,  duces  digressi.     Haec  eo  anno 

in  Hispania  acta. 

Romae  fama  Scipionis  in  dies  crescere.  Fabio  Taren- 
tum  captum  astu  magis,  quam  virtute,  gloriae  tamen  esse. 
Fulvii  senescere  fama.     Marcellus  etiam  adverso  rumore 


5  Atque  aller  Hasdrubal]  Voxalter  tere:  quae  vox  latet  quodammodo  in- 
ex  coniectura  Gronovii  in  textum  ad-  clusa  in  tijU  eundum,  quod  in  prae- 
missa  est :   sed  ap.  Bekker.  aliosque  cedenti  membro  reperitur.  Crev. 
locum  non  invenit.  8   Citeriorem  Hispuniam']     Quum 

6  Non  censuisset]  Contra  quidem  hic  Poeni  loquantur,  ea,  quae  dicitur 
supr.  xxiii.  27.  allatum  fuisse  a  Car-  hoc  loeo  ci/mor  Hispania,  intelligen- 
thagine  traditur,  "  ut  Hasdrubal  pri-  da  videtur  quam  Romani  vocabant 
mo  quoque  tempore  in  Italiam  exer-  ulteriorem,  nempe  ab  Ibero  amne  ad 
citum  duceret."  Oceanum,  Crey, 

7  Rcpleri  militibus']    Supple  opor- 


Lin.  XXVII.    CAP.  21.  .-iO? 

essc,  Rupcr  (luain  (|ii(k1  j^riino  nialc  pugnavcrat,  quia,  va- U.  C.  543. 
gantc  pcr   Italiain   1  lannibalc,   incdia  acstatc  Vcnnsiam  in  ^-  ^'- ■^°9- 
tccta  inilitcs  alKluxissct.      Iniinicus  crat  ci  C  Publicius  Bi- 
bulus  tribunus  plcbis.      Is  iain  a  prinia  pu^ijna,  quac  a(ivcrsa 
fuerat,  assiduis    concionibus    infamem    invisum(pie   plcbei 
Claudiuni  fcccrat,  ct  iam  dc  im])crio  abrofiando  cius  age- 
bat:   (|uuin  tamcn  ncccssarii  Claudii  obtinucrunt,  ut,  re- 
9licto  Vcnusiac  lcgato,  INlarccllus  Romain  rcdiret  ad  pur- 
ganda  ca,  ([uac  inimici  dcccrncrent :   ncc  dc  inipcrio  eius 
abrogando,  abscntc  ipso,  agcrctur.     Forte  sub  idem  tempns 
et  Marcellus  ad  dcprecandam  ignominiam,  et  Q,.  Fulvius 
consul  comitiorum  causa  Romam  venit.     Actura  de  impe-      21. 
rio  MarccUi  in  circo  Flaniinio  est,  ingenti  concursu  plcbis- 
quc  ct  omninm  ordinum,      Accusavit({uc  tribunus  ])lcbis,  Accusatur 
non  Marccllum  modo,  sed  omncm  nobilitatcm.     '  Fraude  ^larcellus. 
'  eorum  ct  cunctationc  ficri,  ut  ]Iannil)al  decimum  iam  an- 
'  num  Italiam  provinciam  liabcat :  diutius  ibi,  quam  Car- 
'  thagine,  vixcrit.      Ilabere  fructum  imperii  prorogati  Mar- 
'  cello  populum  Romanum :  bis  caesum  exercitum  eius  ae- 
*  stiva  Venusiac  sub  tectis  agere.'     Hanc  tribuni  orationem  Absohitur 
ita  obruit  Marccllus  commcmoratione  rerum   suarnm,  ut'^'^"^' 

,  1      .  ...  ,  .  creatur. 

non  rogatio  soiuin  dc  iin])crio  cius  al^rogando  antKjuaretur, 
sed  postero  die  consulem  eum  ingcnti  conscnsu  centuriae 
omnes  crcarcnt.  Addilur  collcga  T.  Quinctius  Crispinus, 
qui  tum  praetor  erat.  Postero  die  praetores  creati  P.  Li- 
cinius  Crassus  Dives,  pontifex  maximus,  P.  Licinius  Varus, 

1  Sex.  lulius  Caesar,  Q.  Claudius  Flamen. 

Comitiorum  ipsorum  dicbus  sollicita  civitas  de  Etmriae 
defectione  fuit.  Principium  eius  rei  ab  Arretinis  fieri,  C. 
Calpurnius  scripserat,  qui  eam  provinciam  pro  practore  ob- 
tinebat.  Itaque  confestim  eo  missus  Marccllus,  consul  de- 
signatus,  qui  rcm  inspiccret,  ac,  si  digna  videretur,  exer- 
citu  accito,  bellum  ex  Apulia  in  Etruriam  transferret.  Eo 
metu  compressi  Etrusci  quieverunt.  Tarcntinorum  legatis 
pacem  petentibus  cum  libertate  ac  legibus  suis  responsum 
ab  senatu  est,  ut  redirent,  quum  Fabius  consul  Romam 
venisset. 

^      Ludi  et  Romani  et  plebcii  eo  anno  in  singulos  dies  in- 
staurati.     Aediles  curules  fuere  L.  Cornelius  Caudinus  ctAediles. 
Ser.  Sulpicius  Galba :   plebeii  C.  Servilius  et  Q.  Caecilius 


9  Ad  purganda  ea,  quae  . .  .decer-  memorari,  annotat  Graevius  ad  Sue- 

nerent']    Melius   uoster   dixisset,   ad  ton.  Caes.  i.  Duk. 

purganda  crimina,  ob  quae  deceme-  2  In  singulos  dies  instaurati]  h,  e. 

rentur.    cf.  infr.  xxxiv.  5.  Unus   dies   ad  quatriduum   adiectus 

I  Sex.  Itdius  Caesar'\     Hunc  pri-  est.  cf.  supr.  xxv.  3.  xxvii.  6.  Niebhr. 

mum  Caesarem  in  historia  Romana  ii.  n.  68. 


368  TITI   LIVII 

U.  C.  543.  Metellus.     Servilium   negabant  iure  aut  tribunum   plebis  3 

A.  C.  209.  fnisge^  aut  aedilem  esse ;  quod  patrem  eius,  quem  triumvi-  4 

rum  agrarium  occisum  a  Boiis  circa  Mutinam  esse  opinio 

per  decem  annos  fuerat,  vivere,  atque  in  hostium  potestate  5 

esse,  satis  constabat^ 

22.  Undecimo  anno  Punici  belli  consulatum  inierunt  M.  Mar- 

U.  C.  544.  cellus  quintum  (ut  numeretur  consulatus,  quem  vitio  crea- 

M.  ciau°    ^"^  ^^^^  gessit)  et  T.  Quinctius  Crispinus.     Utrisque  con- 

dio  V.        sulibus  Italia  decreta  provincia  est,  et  duo  consulares  prioris 

T.  Quin-    QXinl  exercitus :   (tertius  tum  erat  Venusiae,  cui  M.  Mar- 

Provincia-  ccllus  praefuerat)  ita  ut  ex  tribus  eligerent  duo,  quos  vel- 

rum  divi-    lent ;  tertius  ei  traderetur,  cui  Tarentum  et  Sallentini  pro- 

**'"•  vincia  evenisset.    Ceterae  provinciae  ita  divisae  praetoribus. 

P.  Licinio  Varo  urbana,  P.  Licinio  Crasso  pontifici  maximo 

peregrina,  et  quo  senatus  censuisset :    Sex.  lulio  Caesari 

Sicilia,  Q.  Claudio  Flamini  Tarentum.     Prorogatum  impe- 

rium  in  annum  est  Q.  Fulvio  Flacco,  ut  provinciam  Ca- 

puam,  quae  T.  Quinctii  praetoris  fuerat,  cum  una  legione 

obtineret :   prorogatura  et  C.  Hostilio  Tubulo  est,  ut  pro 

praetore  in  Etruriam  ad  duas  legiones  succederet  C.  Cal- 

pumio :  prorogatum  et  L.  Veturio  Philoni  est,  ut  pro  prae- 

tore  Galliam  candem  provinciam  cum  iisdem  duabus  le- 

gionibus  obtineret,  quibus  praetor  obtinuisset.     Quod  in 

L.  Veturio,  idem  in  C.  Aurunculeio  decretum  ab  senatu, 

latumque  de  prorogando  imperio  ad  populum  est,  qui  prae- 

tor  Sardiniam  provinciam  cum  duabus  legionibus  obtinue- 

rat.     Additae   ei  ad  praesidium  provinciae  quinquaginta  6 

naves,  quas  P.  Scipio  ex  Hispania  misisset.    Et  P..  Scipioni,  7 

et  M.  Silano  suae  Hispaniae,  suique  cxercitus  in  annum 

decreti.     Scipio  ex  octoginta  navibus,  quas  aut  secum  ex 

Italia  adductas  aut  captas  Carthagine  habebat,  quinqua- 

ginta  in   Sardiniam   transmittere  iussus :   quia  fama  erat, 

magnum   navalem   apparatum   eo  anno  Carthagine  esse ; 

ducentis  navibus  omnem  oram  Itahae,  Sicihaeque,  ac  Sar- 

diniae  impleturos.     Et  in  Siciha  ita  divisa  res  est.     Sex. 

3  Servilium  negabant  iiire  aut  tri-  rorum  propter  ius  postliminii." 
hunutn  plehis  fuisse,anl  aedilem  esse'^  6  Additae  ei  ad  praesidium'^  Gro- 
Quia  nempe,  ut   discimus   ex  Livio  novius  additum  ei  et  praesidium  pro- 
XXX.   19.  vetabant   leges  quemquam,  vinciae  quinquaginta  naves,  emenda- 
patre  qui  curuli  sella  sedisset  vivo,  vit,  quem  Bekker.  secutus  est. 

aut  tribunum,  aut  aedilem  plebis  esse.  7  Et  P.  Scipioni]     Supr.  7.   Sci- 

Crev.  pioni  Silanoque  prorogatum  imperium 

4  Qtiem  triumvirum  agrarium']  cf.  dicitur,  non  in  annum,  sed  donec  re- 
Supr.  xxi.  25.  vocati  ab  senatu  forent.     Quod  si  ita 

5  In  hostium  poteslate]  cf.  Inst.  est,  nihil  opus  fuit  nunc  eis  in  annum 
Gaii  i.  §  129.  "  Si  <ab  hostibus  cfiptus  suas  Hispanias  suosque  exercitus  de- 
fuerit  parens,  quamvis  servus  interim  cerni.  Crev. 

hostium  fiat,  tamen  pendet  ius  libe- 


LTB.  XXVIT.    CAP.  2.S.  .369 

(Jacsari  excrciUis  ('aiiuciisis  csl  tlatiis.      M.  V^ilcrius  I^ae- H.  C.  544. 
vinus  (ci  ([ii()(|uc  cniin  j^rorogatuni  inipcriuin  cst)  classcin,  ^-  ^-  '^°^- 
quac  ad  .Siciliain  crat,  naviuin  sc|)tuap;inta  obtincret.     Ad- 
derct  co  tri^inta  navcs,  (juac  ad  '^rarcntum  ])riorc  anno  f"u- 
erant :  cuni  ca  ccntuin  navium  classc,  si  vidcrctur  ci,  prac- 
datuin   in  Africam   traiiccrct.     Et  P.  Sulpicio,  ut  cadcm 
classc  Maccdoniani  Gracciamque  provinciam  habcret,  pro- 
rogatum   in  annum  impcrium  cst.     I^c  duabus,  quae   ad 
iirbcm  Romam  flicrant,  lcgionibus  nihil  mntatum.      Sup- 
])lcmcntuin,  (juo  opus  csset,  scribcrcnt  consulcs,  permissum. 
L'na  ct  viginti  lc^ionibus  co  anno  dcfensum  impcrium  llo- Legiones 
manum  cst.     Et  P.  Licinio  Varo  practori  urbis  ncgotium^'" 
datum,  '  ut  naves  longas   triginta  vctcrcs  rcficcret,   quac 
*  Ostiae  erant,  et  viginti  novas  naves  sociis  navalibus  im- 
*pleret:   ut  quinquaginta  navium  classe  oram  maris  vici- 
'nam  urbi  Ilomanae  tucri  posset.'     C.  (Jalpumius  vetitus 
ab  Arrctio  inovcrc  cxercitum,  nisi  (|unm  succcssor  vcnis- 

'  set.     Idcm  ct  Tubulo  impcratum,  ut  indc  praccipuc  cavc- 
rct,  ne  qua  nova  consiHa  caperentur. 

Praetores  in  provincias  profecti.     Consules  rcligio  tene-      2.3. 

I  bat,  quod,  prodigiis  aliquot  nuntiatis,  non  facilc  litabant.  Trodigia. 
Et  ex  Campania  nuntiata  erant,  Capuae  duas  aedes,  For- 
tunae  et  Martis,  et  sepulcra  aliquot  de  coclo  tacta.    Cumis 
(adco  minimis  etiam  rebus  prava  religio  inserit  deos)  mures 
in  acdc  lovis  auruin  rosissc.     Casini  cxamen  apium  ingens 
in  foro  consedissc.     Et  Ostiac  nnirum  portamque  dc  coclo 
tactam.     Cacre  vulturium  volasse  in  aedcm  lovis.     Volsi- 
niis  sanguine  lacum  manasse.     Horura  prodigiorum  causa  Vix  procu- 
diem  unum  supplicatio  fuit.     Per  dies  aliquot  hostiae  ma- '"'***'• 
iorcs  sine  litatione  caesae,  diuque  non  impetrata  pax  dcum. 
In  capita  consulum,  republica  incolumi,  cxitiabilis  prodi- 
giorum  eventus  vcrtit. 

■2      Ludi  Apollinares,  Q.  Fulvio,  Ap.  (^laudio  consulibus,  a 
P.  Cornelio  SuUa  praetore  urbis  primum  facti  crant.    Inde 

3  omnes  deinceps  praetores  urbani  feccrant :  sed  in  unum 
annum  vovebant,  dieque  incerta  faciebant.    Eo  anno  pesti-  Pestilentia. 
lentia  gravis  incidit  in  m-bem  agrosque :  quae  tamen  magis 

8  Idem  et  Tubulo  imperaturn^  Ei-     cf.  infr.  xli.  15.  Rasch. 

dem  pro  idem  in  textum  recepit  Bek-  2  Ludi  ApolUnaresl  De  eorum  ori- 

ker.  Perizonium  secutus,  idquoclDra-  gine,  cf.  supr.  xxv.  12. 

kenb.  probat,  atque  ita  mox  caverent  3  Sed  in  nnum  anniim']    Senatus 

legendum  censet.  iam  antea  decreverat,  supr.  xxvi.  23, 

9  Inde}   Ab  Arretio,  quae  urbs  a  ut  hi  ludi  in  perpetuum  voverentur, 
Eomanis  valde  suspccta  est.  Crev.  h.  e.  quotannis  de  integro  voverentur, 

I  Non  facile  litabanf]    Litare  cst  sed    certum    diem    non    constituerat. 

in    extis   victimarum    indicia   placati  Postquam   iis   status  dies  assignatus 

numinis  invenire,  unde  paullo  infra  est,  videntur  desisse  singulis  diebus 

hostiae  maiores  sine  litatione  caesae.  voveri.  DuK. 

voL.  ir.  .  B  b 


370 


TITI   LIVII 


U.  C.  544. 
A.  C.  208. 


Ludi  Apol- 
linares  in 
perpetuum 
voti. 

24. 

Arretini 
obsides 
dare  co- 
acti. 


Suspecti 
Etrusci. 


25. 

De  Taren- 
tinis  in  se- 
natu 
actum. 


in  longos  morbos,  quam  in  pemiciales,  evasit.  Eius  pesti- 
lentiae  causa  et  supplicatum  per  compita  tota  urbe  est,  et 
P.  Licinius  Varus  praetor  urbis  legem  ferre  ad  populum 
iussus,  ut  hi  ludi  in  perpetuum  in  statam  diem  voverentur. 
Ipse  primus  ita  vovit,  fecitque  ante  diem  tertium  Nonas 
Quintiles.     Is  dies  deinde  sollennis  servatus. 

De  Arretinis  et  fama  in  dies  gravior,  et  cura  crescere 
Patribus.  Itaque  C.  Hostilio  scriptum  est,  ne  diiferret  ob- 
sides  ab  Arretinis  accipere :  et,  cui  traderet  Romam  dedu- 
cendos,  C.  Terentius  Varro  cum  imperio  missus.  Qui  ut 
advenit,  extemplo  Hostilius  legionem  unam,  quae  ante  ur- 
bem  castra  habebat,  signa  in  urbem  ferre  iussit,  praesidia- 
que  locis  idoneis  disposuit :  tum  in  foro  citatis  senatoribus 
obsides  imperavit.  Quum  senatus  biduum  ad  consideran-  4 
dum  peteret  tempus,  aut  ipsos  extemplo  dare,  aut  se  po- 
stero  die  senatorum  omnes  Hberos  sumpturum,  edixit.  Inde 
portas  custodire  iussi  tribuni  militum,  praefectique  socium, 
et  centuriones,  ne  quis  nocte  urbe  exiret.  Id  segnius 
neghgentiusque  factum.  Septem  principes  senatus,  prius- 
quam  custodiae  in  portis  locarentur,  ante  noctem  cum  h- 
beris  evaserunt.  Postero  die  luce  prima,  quum  senatus  in 
forum  citari  coeptus  esset,  desiderati,  bonaque  eorum  ve- 
nierunt.  A  ceteris  senatoribus  centum  viginti  obsides, 
hberi  ipsorum,  accepti,  traditiquc  C.  Terentio  Romam  de- 
ducendi.  Is  omnia  suspectiora,  quam  ante  fuerant,  in  se- 
natu  fecit.  Itaque,  tanquam  imminente  Etrusco  tumultu, 
legionem  akeram  ex  urbanis  Arretium  ducere  iussus  ipse 
C.  Terentius,  eamque  habere  in  praesidio  urbis.  C.  Hos- 
tilium  cum  cetero  exercitu  placet  totam  provinciam  per- 
agrare,  et  cavere,  ne  qua  occasio  novare  cupientibus  res 
daretur.  C.  Terentius,  ut  Arretium  cum  legione  venit, 
claves  portarum  quum  magistratus  poposcisset,  negantibus 
iis  comparere,  fraude  amotas  magis  ratus,  quam  neghgentia 
intercidisse,  ipse  alias  claves  omnibus  portis  imposuit :  ca- 
vitque  cum  cma,  ut  omnia  in  potestate  sua  essent.  Hosti- 
hum  intentius  monuit,  ut  in  eo  spem,  non  moturos  quic- 
quam  Etruscos,  poneret,  si,  ne  quid  moveri  posset,  cavis- 
set. 

De  Tarentinis  inde  magna  contentione  in  senatu  actum 
coram  Fabio,  defendente  ipso,  quos  ceperat  armis,  ahis  in- 
fensis,  et  plerisque  aequantibus  eos  Campanorum  noxae 
poenaeque.  Senatusconsultum  in  sententiam  M'.  Acihi 
factum  est,  ut  oppidum  praesidio  custodiretur :  Tarentini- 

4  Biduum  .  .  .  tempus}  In  hac  lo-  dierum,  quemadmodum  rh  mulier  in 
cutione  abundat  rh  tempus,  quum  locutione  vidua  mulier,  ap.  Ter.  in 
biduum  per  se  notet  tempus  duorum     Heaut.  v.  i.  82.  DuK. 


LIB.  XXVU.    C.\P.  2.-,.  371 

5  qno  oninos  inlra  nioonia  oonlinorontnr:   rcs  intogra  posloa  r.  r.  544. 

roiorrolnr,  nnnni  tranfniillior  statns  Italiac  cssct.     Et  i\c  M. /),•  <^'-  2°^- 

I'.  •     'i-i  ■  11-  .       •       I '""  <''■ 

..ivio,  praotooto  arois    1  arontniao,  liand  innioro  oortainmo  ■yj  j  j^i,, 

actuin  ost,  aliis  scnatnsconsulto  notantibus  pracfcctnin,  (piod  Tarenti 

eius  .socordia  Tarcntuin  proditum  hosti  cssct;  aliis  pracmia'"''''^''^'^'"* 

dcccrncntibus,  quod  pcr  quinqucnnium  arccm  tutatus  cs- 

sct,  niaximcfiuc  unius. cius  opcra  rccoptum  Tarcntnm  forct; 

mcdiis  ad  ocnsorcs,  non  ad  scnatum,  notioncm  dc  co  ))or- 

tincrc  diccntibus:  cuius  scntcntiac  ct  Fabius  fuit.     Adio- 

cit  tamon,  'fatcri  sc,  opora  Livii  Tarcntuni  rccoptum,  quod 

*amici  oius  vulgo  in  .scnatu  iactassent ;  ncquc  cnim  rcci- 

8'piundum  fuissc,  nisi  amissnm  forct.' 

Consulum  alter  T.  Quinctius  Crispinus  ad  cxcrcitum, 
qucm  Q.  Fulvius  Flaccus  habucrat,  cum  supplcmcnto  in 
Lucanos  cst  profcctus.  MarceUum  ahac  atquc  aliac  ob- 
iectac  animo  religioncs  tonebant.     In  qnibus,  (inod,  qnum  Aedes  Ho- 

obello  GalHoo  ad  Clastidium  acdcm  llonori  ct  Virtuti  vo-"?."^f.* 

.  ,,...  ■/^•1  •  Ti  1*  irtutLS. 

visset,  dcdioatio  cnis  a  ])ontnicil)us  iin])odiebatur :  quod 
ncgabant,  unam  cellam  duobus  rectc  dedicari :  quia,  si  de 
coclo  tacta,  aut  prodigii  aliquid  in  ea  factum  csset,  difficihs 
procuratio  foret:  quod,  ntri  deo  res  divina  ficret,  sciri  non 
I  posset.  Ncqnc  enim  duobus,  nisi  certis,  dcis  rite  ima 
hostia  fieri.  Ita  addita  Virtutis  acdes  a]i]iro]icrato  o]ocrc  : 
ncque  tamen  ab  ipso  acdes  eac  dodicatac  sunt.  Tum  de- 
mnm  ad  exci"citum,  qucm  joriore  anno  Venusiac  rcliqucrat, 
cum  su])]ilcmcnto  ]iroficiscitur. 

Locros  in  Bruttiis  Cris]3inus  o])]iugnare  conatus,  quia 
magnam  famam  attulisse  Fabio  Tarentum  rebatur,  omnc 
genus  tormentorum  machinarumquc  ex  Sicilia  arccssierat : 
et  naves  indidem  accitae  erant,  quae  vergcntcm  ad  mare 
partem  urbis  o]5]iugnarent.  Ea  omissa  oji]iugnatio  est,  quia 
Lacinium  Hannibal  admoverat  co]:)ias :  et  collcgam  cdux- 
isse  iam  ab  Venusia  excrcitum  fama  erat,  cui  coniungi  vo- 
lebat.  Itaque  in  Ajiuliam  ex  Bruttiis  rcditum,  et  inter 
Venusiam  Bantiamque,  minus  trium  millium  passuum  in- 
tervallo,  consules  binis  castris  consederant.  In  eandem  re- 
gionem  et  Hannibal  rediit,  averso  ab  Locris   bello.     Ibi 

5  Ees  integra  postea  referrettir'^  9  Bello  Gallico  ad  Clastidium] 
Res  postea  de  integro  expendenda  se-  Quum  pugna  equestri,  Gallorum  duce 
natus  deliberationi  subiiceretur.  Virdomaro  occiso,  spolia  opima  cepit. 

6  Mediis']    lis  qui  mediam  senten-  cf.  supr.  Epit.  sx.  Polyb.  ii.  34. 
tiae  viam  sequebantur.  i  Ntsi  certis]    Crevier.  interpreta- 

7  Notionem]  Quum  noscere  pari-  tur,  nisi  certo  constaret  utrique  eam 
ter  atque  notare  censonun  esset,  cen-  deberi :  fieri  tamen  potest,  ut  vox 
soria  notio  passim  ap.  Ciceronem  iu-  certis  Deos  quosdam  significet,  quibus 
dicium  censorium  significat.  dc  more  una  eademque  hostia  sacri- 

8  Xisi  amissnm  foret]  Idem  Fabii  ficabatur.  Cetenim  post  vocem  _/im 
dictum  inveneris  ap.  Cic.  de  Senect.  rem  divinam  subaudias,  ita  ut  una 
4.  hostia  casu  sexto  accipias. 

Bb2 


372 


TITI   LIVII 


sidias  con 
vertitur. 


U.  C.  544.  ambo  consules,  ingenio  feroccs,  prope  quotidie  in  aciein 
A.  C.  208.  gxire :  haud  dubia  spe,  si  duobus  exercitibus  consularibus 
oppositi  lunctis  commisisset  sese  nostis,  aebellari  posse.  ilannibal 
Haniiibali.  quia  cum  Marcello  bis  priore  anno  congressus  vicerat  vi- 
26.  ctusque  erat,  ut,  cura  eodem  si  dimicandum  foret,  nec 
spem,  nec  metum  ex  vano  haberet;  ita  duobus  consulibus 
Qui  ad  in-  haudquaquam  sese  parem  futurum  credebat.  Itaque,  totus 
in  suas  artes  versus,  insidiis  locum  quaerebat.  Levia  tamen 
proeha  inter  bina  castra  vario  eventu  fiebant:  quibusquum 
extrahi  aestatem  posse  consules  crederent,  nihilo  minus  op- 
pugnari  Locros  posse  rati,  L.  Cincio,  ut  ex  Sicilia  Locros  2 
cum  classe  traiiceret,  scribunt.  Et,  ut  ab  terra  quoque 
oppugnan  moenia  possent,  ab  Tarento  partem  exercitus,  3 
qui  in  praesidio  ei*at,  duci  eo  iusserunt.  Ea  ita  futura  per 
quosdam  Thurinos  compertum  HannibaU  quum  essct,  mit- 
tit  ad  insidendam  ab  Tarcnto  viam.  Ibi  sub  tumulo  Pete- 
hae  tria  milha  cquitum,  peditum  duo  in  occuho  locata :  in 
quae  inexplorato  euntes  Romani  quum  incidissent,  ad  duo 
mihia  armatorum  caesa,  mille  etquingenti  ferme  vivi  capti: 
ahi  dissipati  fuga  per  agros  sahusque  Tarentum  rediere. 

Tumulus  erat  silvestris  inter  Punica  et  Romana  castra, 
ab  neutris  primo  occupatus  :  quia  Romani,  quahs  pars  eius, 
quae  vergeret  ad  hostium  castra,  csset,  ignorabant;  Han- 
nibal  insidiis,  quam  castris,  aptiorcm  eum  crediderat.  Ita- 
que  nocte  ad  id  missas  ahquot  Numidarum  turmas  medio 
in  sahu  condiderat,  quorum  interdiu  nemo  ab  statione  mo- 
vebatur,  ne  aut  arma,  aut  ipsi  procul  conspicerentur.  Fre- 
mebant  vulgo  in  castris  Romanis,  occupandum  eum  tumu- 
lum  esse,  et  casteho  firmandum ;  ne,  si  occupatus  ab  Han- 
nibale  foret,  velut  in  cervicibus  haberent  hostem.  Movit  ea 
res  Marcehum,  ct  cohegae,  '  Quin  imus,'  inquit,  '  ipsi  cum  4 
'  equitibus  paucis  exploratum  ?  Subiecta  res  ocuhs  nostris 
'certius  dabit  consihum.'  Consentiente  Crispino,  cum 
equitibus  ducentis  et  viginti,  ex  quibus  quadraginta  Fre- 
gehani,  ceteri  Etrusci  erant,  ])roficiscuntur.  Secuti  M.  Mar- 
cehus  consuhs  fihus,  et  A.  Manhus,  tribuni  mihtum :  simul 
et  duo  pracfccti  socium,  L.  Arennius,  et  M'.  Auhus.  Im- 
molasse  eo  die  quidam  memoriae  prodidere  consulem  Mar- 
cehum,  et,  prima  hostia  caesa,  iecur  sine  capite  inventum ;  5 
in  secunda  omnia  comparuisse,  quae  assolent.  Auctum6 
etiam  visum  in  capite:    nec  id  sane  haruspici  placuisse. 


Explora- 
tum  eunt 
Coss. 


2  L.  Cinc%o\  Cui  in  Sicilia  proro- 
gatum  imperium  erat,  supr.  7. 

3  Partem  avercitus]  Dimidiam  par- 
tem  iiitelligit  Crevier. 

4  Quin  imusj    Ut  supr.  i.  57.  (y?/Wi 
conscendimus  equos,  h.  e.  cur  non  ? 

5  lecnr  sine  capile]     De  iocinoris 


capite,  cf.  supr.  viii.  9. 

6  Auctum  etiaml  Simile  extispi- 
cium  referre  Lucanum  i.  626.  ani- 
madvertit  Rhenanus.  Auctum  pro 
casu  quarto  substantivi  auctus  accipit 
Crevier. 


LIU.  \\\1I.    CAT.  27.  ;i7;{ 

quod,  secuiulum  liiuicu  ct  lurpia  exla,  uiinis  lacta  aj>paru- u.  ('.  544. 
isscnt.      ('ctcruiu  cousulciu  Marcclluni  tauta  cupiditas  tcne--^-  ^'-  -o*<- 
bat  (liiuicaudi  cuiu  llauui])alc,  ut  uun(|uam  satis  castia  cas-       ■^'- 
tris  cfiilata  crcdcret.      'J'iuii  (jiuH[ue  vallo  cgrcdicus  signuiu 
7dc(lit,  ut  ad  locuin  inilcs  csset  ])aratus :   ut,  si  collis,  iii  (|ueiu 
sjicculatum  ircnt,  ])lacuissct,  vasacoUigerent,  ae  se(]uereiitur. 
Exif>;uum  campi  ante  castra  crat:   indc  in  collem  aperta 
undi(jue  et  consjiccta  fcrcbat  via.     Numidis  sjjcculator,  nc-Inskliisex- 
qua(juam    in  sj)cm   tautac   rei  positus,  sed  si  quos  vagos,  "I"""'"'' 
pabuli    aut    lignorum    causa   longius   a  castris  progressos, 

Eossent  excij)cre,  signum  dat,  iit  ])aritcr  ab  suis  (juis(jue 
itcbris  cxorircntur.     Non  ante  aj)])aruere,  quibus  obviis 
ab  iugo  i])so  cousurgendum  crat,  quam  circumierc,  qui  a 

Stergo  includcrent  viam.  Tuin  uiuli(jue  omnes  exorti,  et 
clamorc  sublato  impetum  fecere.  Quum  in  ea  valle  con- 
sules  essent,  ut  neque  evadere  possent  in  lugum  occupatum 
ab  hoste,  nec  rcccjitum  ab  tergo  circumvcnti  habcrent ; 
extrahi  tamen  diutius  ccrtamen  jiotuissct,  ni  coejita  ab 
Etruseis  fuga  j)avorcm  cctcris  inicciseet.  Non  tamen  onii- 
sere  j^ngnam  dcscrti  ab  Etruscis  Frcgellani,  doncc  integri 
consules  hortando,  ipsi(jue  ex  parte  pugnando  rem  sustine- 
bant.  Sed,  ]3ost(juam  vulneratos  ambo  consules,  MarccUum  Marcellus 
ctiam  transfixum  lancea  prolabentem  ex  equo  moribundum  itciditur. 
videre,  tum  et  ipsi  (perj:)auci  autcm  sujiererant)  cum  Cris-  vuineratus 
pino  consulc  duobus  iaculis  icto,  et  Marcello  adolcsccnte,  fugit. 
saucio  et  ijiso,  effugcrunt.  Interfectus  A.  Manlius  tribunus 
militum,  et  ex  duobus  ])raefectis  socium  M'.  x\ulius  occisus, 
L.  Arennius  caj^tus.  Et  lictores  consulum  quinque  vivi  in 
hostium  potcstatem  venerunt :  ceteri  aut  interfecti,  aut  cum 
consule  effugerunt.  Equites  tres  et  quadraginta,  aut  in 
proelio,  aut  in  fuga,  ceciderunt,  duodeviginti  vivi  cajoti. 
Tumultuatum  et  in  castris  fuerat,  ut  consulibus  irent  sub- 
sidio  ;  quum  consulem  ct  filium  alterius  consulis  saucios, 
exiguasque  infelicis  exjieditionis  relicjuias,  ad  castra  vciii- 
entes  cernunt.  Mors  Marcelli  qunm  alioqui  miserabilis 
fuit,  tum  quod  nec  pro  aetate  (maior  iam  enim  sextiginta 
annis  erat),  neque  pro  veteris  prudentia  ducis,  tam  im- 
provide  se,  collegamque,  et  prope  totam  rempnblicam,  in 
praece]:»s  dederat. 

Multos  circa  unam  rem  ambitus  fecerim,  si,   quae  deVariafema 
Marcelli  morte  variant  auctores,  omnia  exsequi  velim.     L  t  ^^  morte 

9omittam  alios,  L.  Coelius  triplicem  rei  gestae  ordinem  edit:  ^ 

7  Ad  locum  milesl    Ad  locum,  in  8  Includerent]    Hanc  vocem  pro 

quo  nihil  variant  jiss.  Crevier.  expo-  intercluderent  passim  dici  monet  Gro- 

nendum    putat   stntim,   ut   idem   sit  novius. 

atque  il/ico,  quod  corruptum  est  ex  9  Ordinem  edit :   unam  traditam'] 

duabus  vocibus  iu  loco.  Haec  "enere  inter  se  non  convenire 


374  TITI   LIVII 

U.  C.  544.  iinam  traditam  fama ;  alteram  scriptam  laudatione  filii,  qui  i 
^°^"rei  gestae  interfuerit;  tertiam,  quam  ipse  pro  inquisita  ac 
sibi  comperta  affert.     Ceterum  ita  fama  variat,  ut  tamen 
plerique  loci  speculandi  causa  castris  egressum ;  omnes  in- 
sidiis  circumventum  tradant. 
28.  Hannibal,   magnum  tcrrorem  hostibus,   mortc    consulis 

unius,  vulnere  alterius,  iniectum  esse  ratus,  ne  cui  deesset 
occasioni,  castra  in  tumulum,  in  quo  pugnatum  erat,  ex- 
templo  transfert.  Ibi  inventum  Marcelli  corpus  sepelit. 
Crispinus,  et  morte  coUegae,  et  suo  vulnere  territus,  silentio 
insequentis  noctis  profectus,  quos  proximos  nactus  est  mon- 
tes,  in  iis  loco  alto  et  tuto  undique  castra  posuit.  Ibi  duo 
duces  sagaciter  moti  sunt,  alter  ad  inferendara,  alter  ad 
cavendam  fraudem.  Annulo  Marcelli  simul  cum  corpore 
Hannibal  potitus  erat.  Eius  signi  errore  ne  cui  dolus 
necteretur  a  Poeno,  metuens  Crispinus,  circa  civitates 
proximas  miserat  nuntios :  occisum  collegam  esse,  annu- 
loque  eius  hostem  potitum  :  ne  quibus  Hteris  crederent 
nomine  Marcelli  compositis.  PauUo  ante  hic  nuntius  con- 
sulis  Salapiam  venerat,  quum  hterae  ab  Hannibale  allatae 

Hannibal   sunt,  MarcelH  nomine  compositae  :   '  Se  nocte,  (juae  diem 

ad  Saia-     <  jHum  secutura  esset,  Salapiam  venturum  :  parati  milites  2 

piam  8ua-  .    .  .-,.'■  .  ^ 

met  fraude    cssent,  f|ui  m  praesidio  erant,  si  quo  opera  eorum  opus 

captus.       '  esset.'     Sensere  Salapitani  fraudem :  et  ab  ira,  non  defec- 

tionis  modo,  sed  etiam  equitum  interfectorum,  rati  occa- 

sionem  supphcii  peti,  remisso  retro  nuntio,  (perfuga  autem 

animadvertit    Perizonius,  qui    emen-  eior,  ajitior,  clarior  sit  vulgata  lectio, 

dandam  putat  seriem  pro  voce  ordi-  quis  non  statim  videt  ?    In   ea  ergo 

nem.     Crevier.  ro  traditam  ad  voces  aequiescamus,  ne,  si   semel  clara  et 

quae   praecessere,  nempe  rei  (jestae,  aperta  tentare  conati  fueiimus,  statira 

referebat,   id   quod    aliis   doctissimis  atque  aliquot  mss.  in  alia  abeunt,  om- 

placuit.  nia  iam  incerta  fiant.     Sic  hoc  ipso 

1  Laudationefilii'\Ohscwra.(i&i(\\\a.&-  capite,  paullo  superius,  ubi  vulgares 
stio,  utrum  laudatio  quaedam  patris  libri  habent  alter  ad  inferendam,  alter 
a  tilio,  an  filii  a  quovis  cognato  dicta  ad  cavendam  fraudem  ;  Puteanaeus, 
liic  intelligatur,  quum  laudatoribus  alter  ad  inferendum  fraudem,  omissis 
iilii  proclivius  esset  memoriam  rerum  mediis.  Supr.  14.  mutilus  quoque  est 
gestarum  vitiare,  famamque  honorum  idem  codex,  et  in  hac  Hannibalis  no- 
fallente  mendacio  aucupari.  cf.  Creu-  tabili  de  Marcello  voce,  seu  vicii, 
zei'.  R.  Ant.  §  298.  ferociter  instat  victis  ;  seu  victus  est, 

2  Parati  milites  essent']  Carent  instatirat  cum  victorilus  certamen, 
prima  voce  scripti,  tum  Gronoviani,  transilit  ra  viclis  seu.  Et  alibi  sae- 
tum  nostri.  Sed  nulli  codici,  ne  exi-  pius  tales  defectus  in  optimo  libro 
mio  quidem  illi  Puteanaeo,  tantum  annotavimus.  Statuimus  itaque  mul- 
tribuimus,  ut  ibi  statim  mendum  esse  tum  tribuendum  esse  scriptis  codici- 
existimemus,  ubi  illi  dissident  a  vul-  bus,  praesertim  si  sint  venerandae  an- 
gatis  :  praesertim  si  ratio  evidens  ap-  tiquitatis  :  sed  ita  tamen,  ut  sensus 
pareat  cur  eam  quae  recepta  est  lec-  quoque  ratio  hal)eatur.  Et  ubi  proba 
tionem  tueamur :  ut  hoc  loco,  ubi  lectio  occurrit,  cui  nostri  mss.  repu- 
sensus  omnino  ilagitat  vocem  parati.  gnent,  credendum  est  priores  editores 
Gronovius  ea  omissa  suspicatur  le-  aliorum  codicum  copiam  habuisse, 
gendum  vigiles  essent,  id  est,  vigila-  ex  quibus  eam  hauserint.  Ckev. 
rent,  intenti  essent.     Quanto  simpli- 


LIR.  XXVII.    CAP.  2U.  ;}75 

Iloinamis  erat )  ul  sine  arhitro  niilitcs,  (|uae  vellent,  aj>;erent,  V.  C.  544. 
o])pidanos  per  inuros  nrl)is(|ue  ()])portuna  loea  iri  stationibus -^-  ^-  ^°^- 
dis]ioinnit  :  eustodias  vij^ilias(iue  in  eain  noctcni  intentins 
instruunt.  Cirea  ])ortain,  (]ua  venturuni  liostein  rebantur, 
quod  rohoris  in  ])raesidio  erat,  op])onnnt.  llannihal  (juarta 
vijrilia  ternic  ad  urhcm  accessit.  Primi  agminis  erant  jier- 
fngac  Romanorum,  ct  arma  Romana  habcbant.  li,  ubi  ad 
portam  est  ventuin,  Latine  omnes  locjuentes  cxcitant  vi- 
giles,  aj)eriri(jue  j)ortam  iubeiit :  eonsulem  adessc.  Vigilcs, 
velut  ad  voceni  eorum  cxcitati,  tumultuari,  tre])idare,  mo- 
3  liri  j)ortam.  Cataracta  dcieeta  elausa  erat.  Eam  jiartim 
vectihus  Icvant :  j)artim  mnibus  suhducunt  in  tautum  alti- 
tudinis,  ut  subirc  recti  possent.  Vixdum  satis  j)atchat  iter, 
quum  j)erfugae  ccrtatim  ruunt  per  portam :  et  quum  sex- 
ccnti  fcrme  intrassent,  rcmisso  func,  (juo  susj^icnsa  erat, 
cataracta  magno  sonitu  ceeidit.  Salajjitani,  alii  jierfngas 
negligenter  cx  itinerc  susj)ensa  lumicris,  ut  inter  joaeatos, 
gcrentes  arma,  invadunt :  alii  c  turri  eius  j)ortae  muris(jue 
saxis,  sudihus,  pilis,  ahstcrrcnt  liostem.  Ita  inde  Ilannihal 
suamet  ipse  fraude  caj)tus  abiit :  profeetusque  ad  Locro-  Locronim 
rum  solvendam  obsidionem,  quam  Cincius  summa  vi,  opc- "''f^!^"^"^"" 

.,  .     ^  O-     •!•  1  X  Solvlt. 

ribus  tormentoruraque  omni  generc  ex  Dicilia  aclvccto,  oj)- 
jjugnabat.  Magoni,  iam  liaud  fermc  fidenti,  retcnturum 
delensurumque  se  urbeni,  jirima  sjoes,  morte  mintiata  Mar- 
celli,  affulsit.  Seeutus  inde  nuntius,  Ilannihalem,  Numi- 
darum  ecjuitatu  j)raemisso,  ipsum,  quantum  accelerare  j)os- 
set,  eum  jjcditum  aginine  sequi.  Itaque  ubi  j)rimum  Nu- 
midas  edito  e  speculis  signo  adventare  sensit,  et  ijDse,  pate- 
facta  rcpente  porta,  ferox  in  liostes  erumpit.  Et  primo, 
magis  (juia  improviso  id  fecerat,  quam  cjuod  par  virihus 
esset,  anceps  certamen  erat:  deinde,  ut  suj:)ervenere  Nu- 
midae,  tantus  pavor  Romanis  est  iniectus,  ut  j)assim  ad 
mare  ac  naves  fugerent ;  relictis  ojierihus  machinisque,  cjui- 
bus  muros  quatiebant.  Ita  advcntu  Hannibalis  soluta  Lo- 
crorum  obsidio  est. 

Crispinus,  postquam  in  Bruttios  profeetnm  Hannibalem      29. 
4sensit,  exercitum,  cui  collega  jjraefuerat,  M.  Marcellum  tri- p"f pi"^'^ 
bunum  militum  Venusiam  abducere  iussit.     Ijise,  cum  le-'     apuam. 
gionibus  suis  Caj)uam  j)rofectus,  vix  lecticac  agitationem 
prae  gravitate  vulnerum  patiens,  Romam  literas  de  morte 
collegae  scrijisit,  cjuantocjue  ij)se  in  discrimine  essct.     '  Se 
*  comitiorum  causa  non  posse  Romam  venire  :   cjuia  nec 

3  Cataracta  deiecta']  Cataracta  est  sublata  aperit.  Crev. 

porta  pensilis  e  transversis  lignis  fer-  4  M.  Murcellum']   Intellige  consu- 

roque  in  reticuli  modum   compacta,  lis  interfecti   filium,  cuius  supr.  ■26. 

quae  addita   jii-incipi    portae  claudit  mentio  facta  cst.  Rasch> 
aditum  (jiumi  demissa  est,  in  altum 


376  TITI    LIVII 

U.  C.  544. '  viae  laborem  passurus  videretur,  et  de  Tarento  sollicitus 

A.  C.  208.  i  esset,  ne  ex  Bruttiis  Hannibal  eo  converteret  agmen.     Le- 

'  gatos  opus  esse  ad  se  mitti,  viros  prudentes :  cum  quibus, 

'  quae  vellet,  de  republica  loqueretur.'     Hae  literae  recita- 

tae  magnum  et  luctum  morte  alterius  consulis,  et  metum 

de  altero  fecerunt.     Itaque  et  Q.  Fabium  filium  ad  exer- 

citum  Venusiam  miserunt :   et  ad  consulem  tres  legati  mis- 

si,  Sext.  lulius  Caesar,  L.  Licinius  Pollio,  L.  Cincius  Ali- 

mentus,  quum  paucis  ante  diebus  ex  Sicilia  redisset.     Hi 

nuntiare  consuli  iussi,  ut,  si  ad  comitia  ipse  Romam  venire 

non  posset,  dictatorem  in  agro  Romano  diceret  comitiorum  s 

causa.     Si  consul  Tarentum  profectus  esset,  Q.  Claudium 

praetorem  placere  in  eam  regionem  inde  abducere  legiones, 

in  qua  plurimas  sociorum  urbes  tueri  posset. 

CiassisRo-      Eadem  aestate  M.  Valerius  cum  classe  centum  navium  ex 

mana  Afri-  Sicilia  in  Africam  transmisit:  et,  ad  Clupeam  urbem  exscen- 

latiir.^  *'^"  sione  facta,  agrum  late,  nullo  ferme  obvio  armato,  vastabat. 

Inde  ad  naves  raptim  praedatores  recepti,  quia  repcnte  fama 

accidit,  classem  Punicam  adventare.     Octoginta  erant  et 

Vincit       tres  naves.      Cum  iis  haud  procul  Clupea  prospere  pugnat 

classem      Romanus.      Decem  et   octo    navibus  captis,  fuffatis   aiiis, 

cum  magna  terrestri  navalique  praeda,  Lilybaeum  rednt. 

Eadem  aestate  et  Pliilippus  iniplorantibus  Achaeis  aux- 

ihum  tuht:   quos  et  Machanidas  tyrannus  Lacedaemonio- 

rum  finitimo  beho  urebat ;  et  Aetoh,  navibus  per  fretum, 

quod  Naupactum  et  Patras  interfluit,  (Rhion  incolae  vo- 

cant)  exercitu  traiecto,  depopulati  erant.     Attalum  quoque 

regem  Asiae,  quia  Aetoh  summum  gentis  suae  magistra- 

tum  ad  eum  proximo  conciho  detulerant,  fama  erat  in  Eu- 

30.      ropam  traiecturum.      Ob  haec  Phihppo  in  Graeciam  de- 

Res  Grae-  sccndenti   ad   Lamiam   urbem   Aetoli,  duce   Pyrrhia,  qui 

ciae.  praetor  in  eum  annum  cum  absente  Attalo  creatus  erat, 

occurrerunt.     Habebant  et  ab  Attalo  auxiha  secum  :   et 

mihe  ferme  ex  Romana  classe,  a  P.  Sulpicio  missos.     Ad- 

versus  hunc  duceni  atquc  has  copias  Philippus  bis  prospero 

eventu  pugnavit :  mihe  admodum  hostium  utraque  pugna6 

A-ioii  a     occidit.     Inde  quum  Aetoh  metu  compulsi  Lamiae  urbis 

Pliiiipi)o    moenibus  tenerent  sese,  Pliihppus  ad  Phalara  exercitura 

reduxit.     In  Mahaco  sinu  is  locus  est,  quondam  frequen-  7 

ter  habitatus  propter  egregium  portum,  tutasque  circa  sta- 

tiones,  et  aham  opportunitatem  maritimam  terrestremque. 

Eo  legati  ab  rege  Aegypti  Ptolemaeo,  Rhodiisque,  et  Athe- 

niensibus,  et  Chiis  venerunt,   ad  dirimendum  inter  Phi- 

5  In  ugro  Romano']    sc.  Qui  Ro-  Doering.  positum  esse  censet. 
manae  ditionis  esset.    cf.  supr.  5.  7  In  JMaliaco  simi]    In  ora  adia- 

6  Mille  admodum\    Admodum   hic  cente  ad  sinum  Maliacum.    Vid.  infr. 
pro  fere  accipit  Gronovius,  pro  planc  xxviii.  5.   Chev. 


1.115.  xxvir.  CAP.  m 


877 


Hj>])tiin  a(c|iic  Actolos  hclliim.  Adhibitus  al)  Aelolis  et  cx 
finitiiuis  ])acificator  Auiyuandcr,  rcx  Atharuauuiu.  Oui- 
s  uiuiu  autciu  uon  tauta  ])r()  Actolis  cura  crat,  tcrocioribus 
yquaui  ])!•()  injrcuiis  Graccoruiu  gcutis:  (juam  nc  Phili])])us 
rcgnunu[uc  eius,  grave  libcrtati  futuruni,  rebus  Gracciae 
inuuisccrctur.  Dc  pacc  dilata  consultatio  est  in  conciHum 
Achaeorum ;  concilioquc  ei  et  locus  et  dics  certa  indicta. 
Intcrim  trigiuta  dicrum  indutiac  im]ictratae.  Profcctus 
indc  rcx  ])cr  Tiicssaliam  Pocotiamquc,  (Jhalcidcm  Eubocac 
venit,  ut  Attalum,  ([ucm  classc  Eubocam  ])ctiturum  audi- 
crat,  portubus  ct  litorum  a]i])ulsu  arccrct,  ludc,  pracsidio 
relicto  adversus  Attalum,  si  fortc  interim  traiecisset,  pro- 
fectus  i]:)se  cum  j)aucis  equitum  Icvis([ue  armaturae,  Argos 
'  venit.  Ibi  curatione  Ileraeorum  Nemcorumque  suffragiis 
2  jiojmli  ad  emn  delata,  (juia  se  Maccdonum  rcgcs  ex  ea 
civitatc  oriundos  rcferunt,  Ileraeis  jieractis,  ab  i])so  ludicro 
4extem])lo  Acgium  ])rofectus  cst,  ad  indictum  nuilto  ante 
sociorum  concilium.  Ibi  de  Aetolico  finicndo  bcllo  actum, 
ne  causa  aut  Romanis,  aut  Attalo  intrandi  Graeciam  cssct. 
Sed  ea  omnia,  vixdum  indutiarum  temj)ore  circumacto, 
Aetoli  turbavere,  postquam  et  Attalum  Aeginam  venisse, 
et  llomanam  classcm  stare  ad  Nauj)actum  audivere.  Vo- 
cati  enim  in  concilium  Achacorum,  in  quo  caedcm  Icga- 
tioncs  erant,  quac  ad  Phalara  egerant  de  pacc,  jmmum 
questi  sunt  ([uacdam  j)arva  contra  fidcm  convcntionis  tcm- 
j)ore  indutiarum  facta :  postrcmo  ncgarunt  dirimi  bcllum 
posse,  nisi  Messeniis  Achaci  Pylum  reddcrent,   Romauis 


U.  C.  •,.^4. 
A.  C.  ^oH. 

friiivciiiunt 
ail  l)L'iluni 
dirinien- 
dum. 


Indutiae 
30.  dierum. 

IMiilippus 
it  in  Pelo- 
ponnesum. 


Aetoli 
spem  pacis 
turbant. 


8  Feroeioribiis  quam  pro  ingeniis 
Graecorum  ffentis~\  Possis  utcunque 
exponere  :  ferocioribus  quam  pro  in- 
geniis  gentis  alicuius  Graecorum.  Sed 
hoc  illepidum  est  et  inelegans.  Li- 
benter  credcremus  dedisse  Liviiim : 
Jerociori,  quam  pro  im/eniis  Graeco- 
rum,  gente :  id  est,  cuius  ferocia  male 
conveniret  cum  humanissimis  Grae- 
corum  moribus.  Crev.  Hauc  lectio- 
nem  a  Crevier.  probatam,  ex  con- 
iectura  Gronovii  in  textum  reposuit 
Bekker.  Sed  vulgarem  defendit  Dra- 
kenb.  ut  quae  a  stylo  Liviano  minime 
abliorreat,  quoniam  haud  raro  dupli- 
cem  genitivum,  alterum  ex  altero 
pendeiitem,  ap.  nostrum  deprehendi- 
mus.  cf.  supr.  xxv.  15.  hostium  insi- 
diarum  ignnrus. 

9  iVe  Philippus  regmimqtie  eiits'] 
Apparet  ex  orationibus  Lycisci  Acar- 
nanis,  et  legatorum  Ptolemaei,  apud 
Polyb.  libb.  ix.  et  xi.  maiorem  ab  Ro- 
manis   metum   fuisse,  quam    a    Phi- 


lippo.  Gronov. 

I  Heraeoriim']  Ludorum  in  hono- 
rem  lunonis,  qui  Graecis  ^Hpa  dici- 
tur.  Crev. 

1  Nemeorutn]  Ludi  quoque  fuere, 
sic  dicti  a  Nemea  sylva ;  quos  qui- 
dam  in  Archemori,  alii  in  Ilerculis 
honorem  institutos  memorant.  Cuev. 

3  E.v  ea  civifate  oriundos  referunl^ 
Ximirum  reges  Macedonum  genus  du- 
cebant  a  Carano  Argivo,  regni  Mace- 
donici  conditore,  si  lustinum  vii.  2. 
auctorem  sequamur,  vel  a  Perdicca 
Temenida,  si  Herodotum  viii.  137. 
audiamus,  quem  vide  v.  22.  et  Thu- 
cyd.  ii.  99. 

4  Aegium  profectus  est'^  Concilia 
Achaeorum  Aegium  indicta  infr. 
xxviii.  7.  XXXV.  48.  legi,  animadvertit 
Drakenb.  Olim  Rhium  hic  legeba- 
tur,  quum  codices  regium  prae  se  fe- 
runt,  sed  Polybius  Achaeos  Rhium 
ne  semcl  quidem  coactos  memorat. 
Acgium  emendavit  Glareanus. 


378  TITI   LIVII 

U.  C.  544.  restitueretur  Atintania,  Scerdilaedo  et  Pleurato  Ardyaei.  5 

.  C.  208.  Ei^ijYivero  indignum  ratus  Pliilippus,  victos  victori  sibi  ultro 

conditiones  ferre :   '  Ne  antea  quidem  se  aut  de  pace  au- 

'  disse,  aut  indutias  pepigisse,'  dixit,  '  spcm  ullam  habentem 

'  quieturos  Aetolos  ;  sed  ut  omnes  socios  testes  haberet,  se 

'  pacis,  illos  beUi  causam  quaesisse.'     Ita  infecta  pace  con- 

cilium   dimisit,  quattuor   millibus   armatorum   relictis   ad 

praesidium  Achaeorum,  et  quinque  longis  navibus  acceptis. 

Quas  si  adiecisset  missae  nuper  ad  se  classi  Carthaginien- 

siuni,  et  ex  Bithynia  al)  rege  Prusia  venientibus  navibus, 

statuerat  navaU  proeUo  lacessere  Romanos,  iam  diu  in  ea 

regione  potentes  maris.     Ipse  ab  eo  conciUo   Argos  re- 

gressus :    iam   enim   Nemeorum  appetebat  tempus,   quae  6 

celebrari  volebat  praesentia  sua. 

31.  Occupato  rege  apparatu  ludorum,  et  per  dies  festos  U- 

Classis  Ro- centius,  quam  inter  beUi  tempora,  rcmittente  animum,  P. 

rinthium     Sulpicius,   ab   Naupacto  profectus,   classem    appuUt  inter 

agrum  vas-  Sicyonem  et  Corinthum,  agrumque  nobiUssimae  fertiUtatis 

tat.  efFuse  vastavit.     Fama  eius  rei  PhiUppum  ab  kidis  excivit : 

raptimque  cum  equitatu  profectus,  iussis  subsequi  pediti- 

bus,  palatos  passim  per  agros  gravesque  praeda,  ut  qui  ni- 

Repellun-  hil  tale  metuerent,  adortus  Romanos,  compuUt  in  naves. 

*"''  ^^'"'^'  Classis  Romana,  haudquaquam  laeta  praeda,  Naupactum 

lippo.         rediit.     PhiUppo  quoque  hidorum,  qui  reUqui  erant,  cele-  7 

britatem    quantaecunque,    de    Romanis    tamen,    victoriae 

partae  fama  auxcrat;  lactitiaque  ingenti  celebrati  festi  dies : 

co  magis  etiam,  quod  populariter  dempto   capitis  insigni, 

purpuraque,  atque  aUo  regio  habitu,  aequaverat  ceteris  se 

rhilippi     in  speciem :  quo  nihil  gratius  est  civitatibus  Uberis.     Prae- 

licentia.      buissetque  haud  dubiam  eo  facto  spem  Ubertatis,  nisi  om- 

nia  intoleranda  Ubidine  foeda  ac  deformia  etfecisset.     Va- 

gabatur  enim  cum  uno  aut  ahero  comite  per  maritas  domos  8 

dies  noctesque  :   et,  summittendo  se  in  privatum  fastigium,  9 

quo  minus  conspectus,  eo  sohitior  erat :  et  Ubertatem  quum 

aUis  vanam  ostendisset,  totam  in  suam  Ucentiam  verterat. 

5  Atintania]  Regio  Illyrici,  a  Ro-  ludissupererant,auxerat  Phi]ippo,qui 
maiiis  in  deditioneni  accepta  aliquot  raaiore  ob  novum  hoc  dccus  cum  glo- 
annis  ante  initium  huius  secundi  Pu-     ria  illis  praefuit.  Crev. 

nici  belli.    Vide  supr.  xx.  30.     Occu-  8  Per  maritas  domos]  sc.  In  quibus 

patis  autem  hoc  bello  Romanis,  Phi-  degunt  matrimonio  iuncti.     Ita  torus 

lippus,  ut  apparet  ex  hoc  loco,  eam  maritus  est  apud  Ovid.  Pler.  ii.  41. 

invaserat.  Crev.  Sacra  marita,  Her.  xii.  87.  Drak. 

6  (Jnae  celebrari']  Quibus  celebri-  9  Summittendo  se]  Vocem  se  ex 
tateni  addi  et  spectantium  coucursum  emendatione  Gronov.  delevit  Bekker. 
augeri  praesentia  sua  volebat.  Crev.  quum   hoc   intelligatur,  summittendo 

7  Philippo  quoque]  Ita  Gronovius  fastigium  suum  vel  regium  in  priva- 
pro  vulg.  Philippus.  Sensus  erit :  tum;  sed  lectionem  nostram,  quam- 
Pama  victoriae,  non  quidem  magnae,  vis  duriorem,  tutantur  codd.  Vict.  et 
tamen,  quod  de  Romanis  parta  erat,  Haverc. 

satis  clarae,  celebritatem  dierum,  qui 


LIB.  XXVII.    CA1\  32.  .379 

Nccjuc  ciiini  oiniiia  cincl;at  aiit  cblaiulichatur,  scd  viiii  U.  C.  544. 
ctiani  ila^itiis  adliihcbat:  ])cricul()suinquc  ct  viris  ct  parcii-'^'  ^*  ^°^" 
tibus  erat,  inoraiu  iuconnnoda  scvcritalc  lil)itlini   rc^iac  fc- 

1  cissc.  Uui  ctiani  priucipi  Achacorum  Arato  adcnipta  uxor 
nomine  Polycratia,  ac  spe  regiarum  nuptiarum  in  Maccdo- 
niam  asportata  fucrat. 

Per  liacc  tla<ritia  sollenni  Nemeorum  peracto,  paucisque  Adversus 
additis  dicbus,  Dvmas  cst  nrofectus,  ad  pracsidium  Actolo- ^^'^*^  ? ** . 
rum,  quod  ab  Ji-lcis  accitum  acccptunujuc  m  urbcm  crat,  tur,  in  Eli- 
ciicicnduni.      Cycliadas  (])cncs  cum  summa   im])crii  erat)ilt-'m. 
Achaeicjuc  ad  Dymas  rcgi  occurrcre :   et  Elcorum  acccnsi 
odio,  (juod  a  cctcris  Achacis  disscntirent:   ct  infcnsi  Acto- 
lis,  quos  llomanum  quoque   adversus  se   movisse   bellum 
credcbant.     Profccti  ab  Dymis,  coniuncto  cxcrcitu  trans- 
cunt  Larisuin  amncm,  cjui  Elcum  agrum  ab  Dymaco  diri- 
mit.     Primum  diem,  c[uo  fincs  hostium  ingressi  sunt,  po-      32. 
pulando  absum])seruut.     Postcro  dic  acic  instructa  ad  ur- 
bem   acccsscrunt,   j)racmissis   ccjuitibus  ;   cjui,  obccjuitando 
portis,  prom])tum  ad  cxcursioncs  genus  lacessercnt  Actolo- 
rum.     Iguorabant,  Suljoicium  cum  quindecim  navibus  abSulpicius 
Naupacto  Cyllcnen  traiecisse,  et,  cxpositis  in  terram  quat-  ^?^?^'."*^" 
tuor  millibus  armatorum,  silcntio  noctis,  ne  conspici  agmen 
possct,  intrasse  Elim.     Itacjue  ini])rovisa  rcs  ingcntcm  inie- 
cit   tcrrorem,   ])ost(juam   inter  Actolos   Elcosque  Romana 
signa  atcjuc  arma  cognovcrc.      Et  jirimo  recipcre  suos  vo-  Rex  vinci- 
lucrat  rcx  :  dcin,  contracto  iam  inter  Aetolos  ct  Trallos*^* 
(Illyriorum  id  est  genus)  certamine,  quum  urgeri  videret 
suos,  et  ipse  rex  cum  ecjuitatu  in  cohortem  Romanam  in- 

2  currit.  Ibi  equus  pilo  traicctus  cjuum  ])rolapsum  per  caput 
regem  effudissct,  atrox  pugna  utrimcjue  acccnsa  est,  et  ab 
Romanis  im])ctu  in  rcgem  facto,  et  ])rotegcntibus  rcgiis. 
Insignis  et  ipsius  pugna  fuit,  cjuum  pcdcs  inter  ccjuitcs  co- 
actus  esset  proclium  inire.  Dcin,  quum  iam  imj^ar  ccrta- 
men  esset,  cadcrentcjue  circa  eum  multi,  et  vulnerarcntur, 
raptus  ab  suis,  atque  alteri  equo  inicctus,  fugit.  Eo  die 
castra  quinque  millia  passuura  ab  urbe  Eleorum  posuit. 
Postero  ad  castcUum  (Pyrgum  vocant)  copias  omnes  eduxit : 
quo  agrestium  multitudiucm  cnm  ])ccoribus  metu  j30j)ula- 
tionimi  comjDulsam  audicrat.  Eam  iuconditam  incrmemcjue 
multitudinem  j)rimo  statim  terrore  adveniens  cepit :  com- 
pensaveratque  ca  jiracda,  cjuod  iguominiae  ad  Elim  acccp- 
tum  fuerat.     Divideuti  pracdam  captivosque  (fuerant  au- 

I  Arato  udempta  u.vor'^     Ex  Plut.  opera  respublica  Achaeorum  ccaluit. 

in  Arato  versus  finem,  colligere  licet  Crev. 

hunc    Aratum,    cui    uxorcm    ademit         2  Per  caput]  Intellige  caput  equi, 

Philippus,  fuisse  Aratum   iuniorem,  per  quod  et  eiusilem  collum  rex  lap- 

filium   cius  Arati,  cuius  consilio  ct  sus  est.  Crev. 


380 


TITl  LIVII 


U.C.  544, 
A.  C.  208, 


Redit  in 

Macedoni- 

am. 


33. 

Dardani 
Macedoni- 
am  popu- 
lantur. 


Achaei 
bene  rera 
gerunt. 


Crispini 
Cos.  mors. 

Dictator 
Torquatus. 


Ludi 
magni. 


tem  quattuor  millia  hominura,  pecoris  omnis  generis  ad 
millia  viginti)  nuntius  ex  Macedonia  venit,  Eropum  quen- 
dam,  corrupto  arcis  praesidiique  praefecto,  Lychnidum  ce-  3 
pisse  :  tenere  et  Dassaretiorum  quosdam  vicos,  et  Dardanos 
etiam  concire.  Omisso  igitur  Achaico  bello,  reUctis  tamen 
duobus  miUibus  et  quingentis  omnis  generis  armatorura 
cum  Menippo  et  Polyphanta  ducibus  ad  praesidiura  socio- 
rum,  profectus  ab  Dymis,  per  Achaiam  Boeotiamque  et^ 
Euboeam,  decimis  castris  Demetriadem  in  Thessaham  per- 
venit.  Ibi  ahi,  maiorem  afferentes  tumukum,  nuntii  oc- 
currunt :  Dai'danos,  in  Macedoniara  effusos,  Orestidera  iara 
tenere,  ac  descendisse  in  Argestaeum  campum :  famamque  5 
inter  barbaros  celebrem  esse,  Phihppura  occisum.  Expe- 
ditione  ea,  qua  cum  populatoribus  agri  ad  Sicyonem  pugna- 
vit,  in  arborem  ihatus  impetu  equi,  ad  eminentem  ramum 
cornu  alterum  galeae  praefregit.  Id  inventura  ab  Aetolo  6 
quodara,  perlaturaque  in  Aetohara  ad  Scerdilaedura,  cui 
notura  erat  insigne  galeae,  fiimam  interfecti  regis  vulgavit. 
Post  profectionem  ex  Achaia  regis,  Sulpicius,  Aeginam 
classe  profectus,  cum  Attalo  sese  coniunxit.  Achaei  cum 
Aetohs  Eleisque  haud  procul  Messene  prosperam  pugnam 
fecerunt.  Attalus  rex  et  P.  Sulpicius  Aeginae  hiberna- 
runt. 

Exituhuius  anni  T.  Quinctius  Crispinus  consul,  dictatore 
coraitioruni  ludoruraque  faciendorura  causa  dicto  T.  Manho 
Torquato,  ex  vuhiere  moritur.  Ahi  Tarenti,  ahi  in  Cam- 
pania  mortuum  tradunt.  Id  quod  nuUo  ante  bello  accide- 
rat,  duo  consules,  sine  memorando  proeho  interfecti,  velut 
orbam  rcmpubhcara  reliquerant.  Dictator  Manhus  magis- 
trum  equitum  C.  Servihum  (tum  aedihs  curuhs  erat)  dixit. 
Senatus,  quo  die  primum  est  habitus,  ludos  magnos  facere 
dictatorem  iussit,  quos  M.  Aemihus  praetor  urbis,  C.  Fla- 
minio,  Cn.  Serviho  consuhbus,  fecerat,  et  in  quinquennium 
voverat.  Tura  tUctator  et  hidos  fecit,  et  in  insequens 
lustrura  vovit.     Ceterura,  quum  duo  consulares  exercitus 


3  Li/chnidum]  Hanc  vocem  pro 
vulg.  Bachindiim  rej)Osuit  Sigonius. 
cf.  infr.  xxxiii.  34. 

4  Et  Euboeam']  Boebeidem  emen- 
davit  Sabellicus,  sed  Boebeis,  sive  pa- 
lus,  sive  regiuncula,  iacet  sub  Penei 
ostio,  longe  ultra  Demetriadem,  ne- 
que  liquet,  quare  Philippus,  tanto 
spatio  iam  praegressus,  illic  reverteret. 
Quapropter  veterem  lectionem  de- 
fendit  lac.  Gronovius,  "quippe  ob 
certas  causas  potuit  Philippus  coactus 
fuisse  ex  Boeotia  deflectere  versus 
dextram  in  Euboeam,  ut  res  insulae 
inspiceret    ac    constitueret,   maxime 


quum  eius  insulae  cultores  in  metu 
ab  Aetolis  essent,  ut  testatur  Livius 
xxviii.  5." 

5  Argeslaeum]  Vel  corruptum  est 
hoc  nomen,  vei  parum  notimi.  Gla- 
reanus  legit  Aeslraeum  ;  Sigoniusyle- 
gestaeum^  id  est,  Thesprotium.  Thes- 
proti  enim  alio  nomine  Aegestaei  quo- 
que  vocabantur,  teste  Stephano.  Cr. 

6  Cornu  alterum]  Cornua  inter  in- 
signia  successorum  Alexandri  Magni 
illustravit  Spanhemius  de  Praestant. 
et  Usu  Nummorum  vii.  p.  387.  ga- 
leas  autem  cornutas  j).  399.  Dkak. 


LIB.  XXVIL    CAP.  34.  381 

tam  propo  hostcm  sinc  cliicibus  cs.scnt,  omnibiis  aliis  omissis,  (j.  C.  544. 
una  i)raccii)na  cura  l'atrcs  i^opnbun^iuc  inccssit,  cousulcsj^,-  ^-  ^°^' 
])rnuo  (juoc|uc  tcmporc  crcandi ;  ct  nt  cos  potissnnum  crc-coss.  cre- 

7arcnt,   quorum   virtns   satis    tuta    a    fraudc    Punica  cssct :  inidis. 
'qnnm  toto  co  l)cllo  damnosa  pracpropcra  ac  fcrvida  ingcnia 
'  im])cratornm  fuisscnt,  tum  co  i})So  anno  consulcs,  nimia 
'  cupiditatc  conscrcndi  cum  hostc  manum,  in  neco])inatam 
'  fraudcm  la])sos  csse.     Cctcrum  dcos  immortalcs,  miscritos 
'  nominis  Komani,   pe])crcissc  innoxiis  cxcrcitibus:    temc- 
'  ritatcm   consnlum   i])sorum   ca]iitibus  danniassc'     Qnum      34. 
circumspiccrcnt  Patrcs,  rjnosnam  consulcs  facerent,  longe  ^J'""''"^ 
ante  alios  emincbat  C.  Claudius  Ncro.     Ei  collcga  cjnaere-^ 
batnr ;    et   virnm    quidem    eum    cgreginm    duccbant,   sed 
promptiorcm  acriorcmque,  quam  tempora  belli  postularent, 
aut    hostis    Ilannibal :    tcm])crandum   acre   cins   ingenium 
modcrato  et  ])rudcnti  viro  adiuncto  collcga  ccnsebant.     M.  M.  Livius. 

sLivius  erat,  nuiltis  antc  annis  cx  consulutn  ])opuli  iudicio 
damnatus.  Quam  ignominiam  adco  aegrc  tnlcrat,  ut  ct  rus 
migrarct,  ct  ])cr  multosannos  ct  urbe  ct  omni  coctu  careret 
hominnm.  Octavo  fcrme  ])ost  damnationem  anno  M. 
Claudius  Marcellus  et  M.  Valerius  Laevinus  consules  rc- 
duxerant  eum  in  in-bcm  :  sed  erat  veste  obsoleta,  ca])illoque 
et  barba  ])romissa,  ])racfcrens  in  vultu  habitucjue  insignem 
memoriam  ignominiac  acccptae.  L.  Vcturius  et  P.  Lici- 
nius  ccnsorcs  cuni  tondcri,  ct  scjnalorem  de])oncrc,  et  in 

9scnatum  vcnirc,  fungicjue  aliis  ])ublicis  muncribus  coege- 
runt.  Sed  tum  quocjue  ant  verbo  assenticbatur,  aut  pcdi- 
bus  in  sententiam  ibat,  donec  cognati  hominis  eum  causa 

I  M.  Livii  Macati,  quum  fama  eins  ageretur,  stantem  cocgit 
in  senatu  sententiam  dicere.  Tum  ex  tanto  intenalio 
auditus  convertit  ora  hominum  in  se,  causamque  sermonibus 
pracbnit,  '  indigno  iniuriam  a  ]30])ulo  factam,  magnoque  id 
'  damno  fuissc,  quod  tam  gravi  bcUo  nec  opcra,  nec  consilio 
'  talis  viri  usa  respnblica  esset.  C.  Neroni  neque  Q.  Fabium, 
'neque  M.  Valeriiun  Laevinura  dari  collegas  posse,  cjuia 
'  duos  patricios  creari  non  liceret.  Eandem  causam  in  T. 
'  Manlio  esse,  praeterquam  quod  recusasset  delatum  consu- 


7  Qitorurn  virtu.s  satis /u(a]  Qiio-  lectus  fuerat ;  alias  non  C0/7J  potuisset. 
rum  virtus  et  fortitudo  bellica  adhi-  Doer. 

beret    tanien    cautionem,   ne   fraude         i   Stantem  coegit  in  senatu]    Ni- 

Punica  caperetur.  Cr&v.  mirum,  quum  pluribus  verbis  senten- 

8  Multis  ante  annis]  cf.  Supr.  xxii.  tiam  suam  explicarent  ac  tuerentur 
35.  Quippe  consul  fuerat  proximo  senatores,  stantes  dicebant :  alioquin 
ante  hoc  bellum  anno,  et  damnatus  aut  verbo  aliis  assentiebantur,  aut 
primo  huius  belli  anno.  discessione  facta,  pedibus  in  senten- 

9  Coegerunt']  sc.  Vel  ut  virum  con-  tiam  ibant. 
sularem,  vel  quod  antea  in  senatum 


382  TITI    LIVII 

U.  C.  544. '  latum,  recusatnrusque  esset.  Egrcgium  par  consulum  fore, 
A.  C.  208,  «g[  ]y[^  Livium  C.  Claudio  collegam  adiunxissent.'  Nec 
populus  mentionem  eius  rei  ortam  a  Patribus  est  aspernatus. 
Unus  eam  rem  in  civitate  is,  cui  deferebatur  honos,  abnue- 
bat,  levitatcm  civitatis  accusans.  '  Sordidati  rei  non  mise- 
'  ritos,  candidam  togam  invito  offerre  :  eodem  honores  poe- 
'  nasque  congeri.     Si  bonum  virum  ducerent,  quid  ita  pro 

*  malo  ac  noxio  dainnassent  ?  Si  noxium  comperissent,  quid 

*  ita,  male  credito  priore  consulatu,  akerum  crcderent?' 
Haec  taUaque  arguentem  et  querentem  castigabant  Patres, 
'  et   M.  Furium,'   memorantes,   '  revocatum  de  exsilio,  pa- 

*  triam  pulsam  sede  sua  restituisse.  Ut  parentum  saevitiam, 
Coss.  cre-  '  sic  patriac,  patiendo  ac  fcrendo  leniendam  esse.'  Annisi 
aiitur.        omnes,  cum  C.  Claudio  M.  Livium  consulem  fecerunt. 

35.  Post  dicm  tertium  eius  diei  practorum  comitia  habita. 

Praetores  creati  L.  Porcius  Licinus,  C.  MamiUus,  A.  et  C. 
Hostilii  Catones,      Comitiis  perfectis,  ludisque  factis,  dic- 
tator  et  magister  equitum  magistratu  abierunt.     C.  Teren- 
tius  Varro  in  Etruriam  propraetor  missus,  ut  ex  ea  provin- 
cia  C.  Hostilius  Tarentum  ad  eum  exercitimi  irct,  quem  2 
T.  Quinctius  consul  habuerat.     Et  L.  Manlius  trans  mare  3 
legatus  iret,  viseretque,  quae  res  ibi  gererentur :  simul,  quod 
Olympiae  hidicrum  ea  aestate  futurum  erat,  quod  maximo  4 
coetu  Graeciae  celebraretur,  ut,  si  tuto  per  hostem  posset, 
adiret  id  concihum  :  ut,  qui  Siculi   bello  ibi   profugi,  aut 
Tarcntini  cives  relegati  ab  Hannibale  cssent,  domos  redi- 
rent,  scirentque,  sua  omnia,  quae  ante  bellum  habuissent, 
reddcre  popuhmi  llomanum. 

Quia  periculosissimus  annus  imminere  videbatur,  neque 

consules  in  repubhca  erant,  in  consules  designatos  omnes 

versi,  quam  primum  eos  sortiri  provincias,  et  praesciscere,  5 

quam  quisque  eorum  provinciam,  quem  hostem   haberet, 

Coss.  de-    volebant.     De  reconcihatione  etiam  gratiae  eorum  in  se- 

signati  re-  natu  actum  est,  principio  facto  a  Q.  Fabio  Maximo.     Ini-  6 

concilian-  ^- 


tiir. 


2  Qitem  T.  Quinctius  consul  hahu-  reposuit  Bekker. 

eratl   Haec  verba,  quae  sibi  nullo  in  4  Oli/mpiae  Indicrum   ea   aestate'^ 

scripto  obvia  fuisse  Gronovius  testa-  Ex  Dodwelli  sententia,  de  Cycl.  Rom. 

tur,  nos  in  Victorino  codice  reperi-  Diss.  x.  §  44.  et  45.  Olympiae  ludi- 

mus,  nisi  quod  mutatum  il)i  nomen  crum    non    in    liunc   annum,  sed   in 

consulis   est,   legiturquo  T.  Manlius  praecedentem   Marcello   et  Crispino 

consul:  facili  errore,  quod  T.  Man-  consulibus    conferendum    est,   neque 

/iws    in    sequenti    versu    nominetur.  ab  hac  sentcntia  alienum  fuisse  Pe- 

Nec  vero   assentimur  Gronovio,  ea-  tavium  apparet  ex  libro  suo  de  Doctr. 

dem  haec  verba  inutilia  esse.     Sine  Tenip.  ix.  53.  Duk. 

iis   enim    nimis    abrupta   et   obscura  5  Praesciscere'^    Altera  forma  ver- 

fieret  oratio.  Cbev.  bi  est  praescire.    cf.  supr.  xxvi.  33. 

3  L.  ATanlius]  T.  Manlitis  hic  le-  6  Inimicitiae  autem  nobiles  inter 
gendum  monet  Crevier.  quum  in  om-  eos  erant~\  Ortae  ex  eo,  quod  in  iudicio 
nibus  codd.  suis  Titus  legitur.     Titus  illo,  in  quo  Livius  damnatus  fuerat. 


LTR  XXVTI.    CAP.  3G.  38:J 

7niicitiac   autcni   nobilcs  intcr  cos  crant,  cl  accrhiorcs  cas  IJ.  f;.  544. 
inilijiiiiorcsfnic  Livio  sna  calaniitas  fcccrat,  quod  s[)rctuni  ^-  ^-  '^°**- 
se  in   ca  fortuna  crcdcbat.     Ttacjuc  is  uia<z;is  irn])lacabilis 
erat:  ct,  '  nihil  o])us  cssc  rcconciliationc,'  alcbat :   '  acrius 

8'et  intcntius  omnia  jrcsturos,  tinicntcs  nc  crcsccndi  cx  se 
*  ininiico  collcfjae  ])otcstas  ficrct.'  Vicit  tamcn  auctoritas 
senatus,  ut,  positis  sinudtatibus,  communi  animo  consilio- 
que  administrarcnt  rcm]iublicam.  l^rovinciac  iis  non  pcr-  Provinciae 
mixtae  rc<2;ionibus,  sicut  su]icrioribus  annis,  scd  divcrsae  "^  dmsae. 
extrcmis  Ilaliac  finibus,  altcri  adversus  Ilannibalem  Bruttii, 
Lucani ;  altcri  Gallia  advcrsus  Ilasdrubalcm,  (jucm  iam 
Al])ibus  a])])r()])in(]uare  fama  crat,  dccreta.     Excrcitum  ex 

9duobus,  qui  iu  Gallia,  quicjue  iu  Etruria  esscnt,  addito 
urbano,  eligei'et,  qucm  mallct,  qui  Galliam  esset  sortitus. 
Cui  Bruttii  provincia  evcnissct,  novis  legionibus  urbanis 
scriptis,  utrius  mallct  consulum  ]irioris  anni,  excrcitum 
sumeret.  llclictum  a  consulc  excrcitum  Q.  Fulvius  ]:)ro- 
consul  acci])cret ;  cifjnc  in  annum  inqx-rium  cssct.  Et  C. 
Ilostillo,  cui  ]iro  Etruria  Tarcntum  mutavcrant  ]irovinciam, 

5)ro  Tarcnto  Ca])uam   nuitavcrunt.     Lcgio   ima  data,  cui 
nilvius  ])roximo  anno  pracfucrat. 

De  Ilasdrubalis  advcntu  in  Italiam  cura  in  dics  crcs-  36. 
cebat.  Massiliensium  primum  legati  nuntiaverant,  cum  in  Hasdrubal 
Galliam  transgressum  :  erectosque  advcntu  eius,  quia  nia-J",^^^'' 
gnum  j)ondus  auri  attulissc  diccrctur  ad  mcrccdc  auxiliasus 
conducenda,  Gallorum  animos.  Missi  dcinde  cum  iis  le- 
gati  ab  Ronia  Scx.  Antistius  et  M.  Raecius  ad  rem  inspi- 
ciendam  rctulcrant,  misisse  se  cum  Massilicnsibus  ducibus, 
qui  per  hos])itcs  corum,  j)rincipes  Gallorum,  omnia  explo- 
rata  refcrrcnt.  Pro  comjoerto  habere,  Hasdrubalem  in- 
genti  iam  coacto  excrcitu  j)roximo  vere  Alpes  traiecturura : 
nec  tum  eum  quicquam  aliud  morari,  nisi  quod  clausac 
hiemc  AIpcs  csscnt. 

In  locum  M.  Marcelli  P.  Aelius  Paetus   augur  creatus 
inauguratusque  :  et  Cn.  Cornclius  Dolabclla  rcx  sacrorum 
inauguratus  cst  in  locum  M.  Marcii,  qui  bicnnio  ante  mor- 
tuus  erat.     Hoc  eodem  anno  et  lustrura  conditura  est  aLustnim 
censoribus  P.  Serapronio  Tuditano  et  M.  Comelio  Cethego.  conditum 
Censa  civiimi  caj)ita  centum  triginta  septera  raillia,  centum 

Nero  adversus  eum  testimonium  dix-  tia  sua  daret  occasionem  iuimico  col- 

erat.    Vid.  Val.  Max,  iv.  2.  et  nostrum  legae  crescendi,  et  attoUeret  supra  se 

infr.  xxix.  37.  Cuev.  inimicum  collegam.  Crev. 

7  Et  acerlnores  eas]  Et  calamitas  9  Qidqne  in  Etruria  essentl  Es- 
Livii  fecerat,  ut  acerbius  in  eo  odium  set,  quod  cod.  Put.  et  Victor.  habent, 
esset,  et  ex  indignitate  iniuriae  acrius.  reposuit  Bekker.  cf.  supr.  xxv.  20. 
Crev.  Consules  ....  Fulvius  i7i  agrum  Cu- 

8  Ne  crescendi  ex  se]   Q,uum  quis-  mamim,  Claudius  in  Lucanos  abiit. 
que  timeret  ne  ex  culpa  aut  negligen- 


am 
msjires- 


384  TITI  LIVII 

U.  C.  544.  et  octo.     Minor  aliquanto  numerus,  quam  qui  ante  bellum 
A.  C.  208.  fQerat.     Eo  anno  primum,  ex  quo  Hannibal  in  Italiam  ve-  9 
nisset,  comitium  tectum  esse,  memoriae  proditum  est,  et 
ludos  Romanos  semel  instauratos  ab  aedilibus  curulibus  Q.  r 
Metello  et  C.  Servilio.     Et  plebeiis  ludis  biduum  instau- 
ratum  ab    Q.  Mamilio   et   M.  Caecilio   Metello  aedilibus 
plebis.     Et  tria  signa  ad  Cereris  iidem  dederunt :  et  lovis  2 
epulum  fuit  ludorum  causa. 
U-  C-  545.      Consulatum  inde  ineunt  C.  Claudius  Nero  et  M.  Livius 
C  ClaiKHo  i^erum  :    qui,  quia  iam  designati  provincias  sortiti  erant, 
M.  Livio  'praetores    sortiri    iusserunt.      C.  Hostilio    urbana    evenit : 
II.  Coss.     addita  et  pereginna,   ut  tres  in   provincias   exire  possent. 
A.  Hostilio  Sardinia,  C.  Mamilio  Sicilia,  L.  Porcio  Gallia 
Praetorum  eveuit.     Summa  legionum  trium  et  viginti  ita  per  pro- 
provinciae.  yincias  divisa,  ut  binae  consulum  essent ;    quattuor  His- 
23."  pania  habcret ;  tres  praetores  binas,  in  Sicilia,  in  Sardinia, 

et  Gallia ;  duas  C.  Tercntius  in  Etruria ;  duas  Q.  Fulvius 
in  Bruttiis ;  duas  Q.  Claudius  circa  Tarentum  et  Sallen- 
tinos ;  unam  C.  Hostilius  Tubulus  Capuae  :  duae  urbanae 
ut  sciiberentur.     Primis  quattuor  legionibus  populus  tri-3 
bunos  creavit :  in  ceteras  consules  miserunt. 
37.  Pi"iusquam  consules  proficiscerentur,  novendiale  sacrum 

Piodigia.  fuit,  quia  Veiis  de  coelo  lapidaverat.  Sub  unius  prodigii, 
ut  fit,  mentionem  alia  quoque  nuntiata :  Minturnis  aedem 
lovis  et  lucum  Maricae  ;  item  Atellae  murum  et  portam 
de  coelo  tacta.  Minturnenses,  terribilius  quod  esset,  adii- 
ciebant,  sanguinis  rivum  in  porta  lluxisse.  Et  Capuae4 
Procurata.  lupus,  nocte  portam  ingressus,  vigilem  laniaverat.  Haec 
procurata  hostiis  maioribus  prodigia,  et  supplicatio  diem 
unum  fuit  ex  decreto  pontificum.     Inde  iterum  novendiale 

9  Eo  anno  pi-imum']     Perturhatas  Romanos.     Dukerus  autem  quaedam 

fuisse  quasdam  huius  loci  voces  cen-  intercidisse    putat,   quae   ad    annum 

set  Crevier.,  qui  lectionem  ita  refin-  operis  incepti  pertinerent. 
git.    "  Eo  anno  primum,  ex  quo  Han-         i  Semel  instauratosl    sc.  Uno  die 

nibal  in  Italiam  venisset,  lustrum  con-  adiecto.    cf.  supr.  xxv.  2.  xxvii.  6.  et 

ditum  est  a  censoribus  . .  .  quam  qui  21.  Niebhr.  ii.  n.  68. 
ante  bellum  fuerat.     Hoc  eodem  an-         2  Ad  Cereris'\  Cuius  aedi  invigila- 

no  et  Comitiiim  tectum  esse  memo-  baut  aediles  f)lebeii.  cf  supr.  iii.  55. 
riae    iiroditum   est,   et  hidos  Roma-         3   Tribunos  creavit]  cf.^a\^T.ix.^o. 
nos  . . ."     Omnia  hoc  modo  apta  om-         4  Sanguinis  rivum  iii  porta  flux- 

nini)   et  chira  sunt.     Constat  quippe  isse]   Similiter  in  fossis  sub  moenibus 

hoc   primum   condi   lustrum,  ex  quo  Mediolani  urbis  aliquando  huiusmodi 

Hannibal    in    Italiam    venerit.     Ter  prodigium  videre  licet,  quum  genus 

quidem   censores  creati   sunt :   at  hi  quoddam  confervarum  sanguineo  suo 

soli,  de  quibus  loquitur  nunc  Livius,  colore  aquae  identidem  speciem  san- 

lustrum  condidere.     Vid.  supr.  xxiv.  giiinis  praebeat.     Neqiie  hoc  prodi- 

II.  et  43.  xxvii.  6.    Deinde  ipsa  par-  gium   aliis   Italiae    regionibus    hodie 

ticula  et,  quae   sequitur   illas    voces  prorsus    ignotum    est.     cf.   Bellanus 

hoc  eodem  anno,  in  eum  locum  quem  Giornal.  de  Fisica  x.  Bim.  iii.  p.  198. 

volumus  revocata,  habet  aliam  com-  Settius  Mem.   Storico   Natural.  Ve- 

parem,  quae  sibi  respondeat,  et  ludos  nezia.  1824. 


LIB.   XXVII.   CAP.  38.  385 

5  instauratum,  quocl   in  Arruilustro  lapidibus  visum   ])]uere.  U.  C.  545. 
6LiI)cratas  roli<!;ion('  mcntcs  turbavit  rursus  nm)tiatum,  JVu- ■^-  ^'-  ^°7- 

■     ,•        ^  1    •  .    AndroKV- 

suionc  intantcui  natum  csse  quadrmio  parem  :  nec  rnjigni-nug  „^1^, 
tudine  tam  mirandum,  quam  quod  is  quoque,  ut  Sinucssae 
biennio  ante,  incertus,  mas  an  fcmina  esset,  natus  erat.  Id 
vcro  haruspices,  cx  Etruria  acciti,  focdum  ac  turpe  pro- 
digiuni  diccrc  :  extorrem  a<^ro  llomano,  procul  tcrrae  con- 
tactu,  alto  mcrfi^cndum.  Vivum  in  arcam  condidcrc,  pro- 
vcctuuKjue  in  mare  proicccrunt.  Dccrcvcrc  itcm  pon- 
tificcs,  ut  vir<j;incs  tcr  novcnac,  pcr  urbcm  euntcs,  carmen 
canercnt.     Id  quum  in  lovis  Statoris  acde  disccrcnt,  con- 

7  ditum  ab  Livio  pocta,  carmen,  tacta  dc  coelo  acdes  in 
Avcntino  lunonis  lleginae  :  ])rodig;iumque  id  ad  matronas 
pertinere,  harus]iices  quura  rcspondissent,  donoque  divam 
placandani  csse  ;  acdilium  curuHum  cdicto  in  Capitohum 
convocatae,  quibus  in  urbe  Romana,  intraque  decimum  la- 
pidem  ab  urbe,  domiciha  csscnt,  i]isae  intcr  se  quinque  et 
viginti  dclcgciamt,  ad  quas  ex  dotibus  sti]iem  confciTcnt. 
Indc  donum  ])elvis  aurea  facta,  lataque  in  Avcntinum,  ])u- 

reque  et  castc  a  matronis  sacrificatum.    Confcstim  ad  ahud  Sacrificium 
sacrificium  eidem  divae  ab  dccemviris  edicta  dies,  cuius  l.""""'  Re- 
ordo  tahs  fuit.     Ab  acde  ApoUinis  boves  feminae  albae  „  "jj^p^^ 
duae  porta  Carraentah  in  urbera  ductae :   post  eas  duo 
signa  cu]iressca  lunonis  Rcginac  portabantur :  tum  septem 
et   viginti   virgines,    longam   indutae    vestera,   carmcn   in 
lunoncm  Rcginam  canentes  ibant ;  iha  tempcstate  forsitan 
laudabile  rudibus  ingeniis,  nunc  abhorrens  ct  inconditum, 
si  referatur.      Virginum  ordinem  sequebantur  deccraviri 
coronati  laurea,  praetextatique.     A  porta  lugario  vico  in 

8  forura  venere :  in  foro  porapa  constitit ;  et,  per  manus  reste 
data,  virgines  sonum  vocis  pulsu  pedum  modulantes  inces- 
serunt.  Inde  vico  Tusco  Vclabroque,  per  Boarium  forum, 
in  chvum  Pubhcium  atque  aedem  lunonis  Reginae  perre- 
ctura.  Ibi  duae  hostiae  ab  decemviris  imraolatae,  et  si- 
mulacra  cu]5ressea  in  aedem  ihata. 

Diis  rite  placatis,  delectum  consules  habcbant  acrius  in-      38. 
tentiusque,  quam  prioribus  annis  quisquam  raeminerat  ha-  Aoritcr  ha- 

lectus, 

Ci  Iii  Armilustro']  A7-milustrtim,si\e  6  A'u7itiatum'\    Haec  vox  in  recto 

Armilustrijim  dies  festus   fuit   apud  casu  est,  et  cum  verbo  turbavit  iun- 

Romanos,  qui  in  Kalendario  notatur  gitur.  Crev. 

a.  d.  XIV.  Kalendas  Novembres.     In  7  Livio  poeta'\     Livio  Andronico, 

60,  testibus  Varrone  et  Festo,  armati  M.  Livii  Salinatoris  liberto,  qui  pri- 

sacra  faciebant.     Ceterum  et  locum  mus   Romae    fabulam   docuerat   an. 

dictum  esse  Armilustrum,  in  quo  ni-  512.  U.  C.     De  hoc  eius  carmine  c£ 

mirum  sacra  tum  fiebant,  coUigitur  Festus  v.  Scribae. 

ex  eodem  Yarrone,  de  L.  L.  v.  52.  et  8  Reste  data]    cf.  Ter.  Adelph.  iv. 

vi.  3.     Atque  haec  nostra  Livii  verba  7.  34.   Tu  inier   eas  restim  ductatis 

potius    capienda    videntur   de    loco,  saltabis. 
quam  de  die  festo.  Crev. 

VOL.  II.  C  C 


386 


TITI   LIVII 


U.  C.  545.  bitum.  Nam  et  bclli  terror  duplicatus  novi  hostis  in 
A.  C.  107.  Xtaliara  adventu  :  et  minus  iuventutis  erat,  unde  scriberent 
milites.  Itaque  colonos  etiam  maritimos,  qui  sacrosanctam  9 
vacationem  dicebantur  habere,  dare  miUtes  cogebant.  Qui- 
bus  recusantibus,  edixere  in  diem  certam,  ut,  quo  quisque 
iure  vacationem  haberet,  ad  senatum  defeiTct.  Ea  die  hi 
populi  ad  senatum  venerunt :  Ostiensis,  Alsiensis,  Antias, 
Anxuras,  Minturnensis,  Sinuessanus,  et  ab  supero  mari 
Senensis.  Quum  vacationes  suas  quisque  populus  reci- 
taret ;  nuUius,  quum  in  Italia  hostis  esset,  praeter  Antiatem 
Ostiensemque,  vacatio  observata  est :  et  earum  coloniarum  i 
iuniores  iureiurando  adacti,  supra  dies  triginta  non  perno- 
ctaturos  se  csse  extra  moenia  coloniae  suae,  done  chostis  in 
Italia  esset.  Quum  omncs  censerent,  primo  quoque  tem- 
pore  consulibus  eundum  ad  bellum,  (nam  et  Hasdrubali 
occurrendum  esse  descendenti  ab  Alpibus,  ne  Gallos  Cisal- 
pinos,  neve  Etruriam,  erectam  in  spem  rerum  novarum,  2 
solHcitaret :  et  Hannibalem  suo  proprio  occupandum  bello, 
ne  emergere  ex  Bruttiis  atque  obviam  fratri  ire  posset) 
Livius  cunctabatur,  parum  fidens  suarum  provinciarum  ex- 
ercitibus  :  collegam  ex  duobus  consularibus  egregiis  exer- 
citibus,  et  tertio,  cui  Q.  Claudius  Tarenti  praeesset,  elec-  3 
tioncm  habere  :  intuleratque  mentionem  de  volonibus  re- 
vocandis  ad  signa.  Senatus  Hberam  potestatem  consuUbus 
fecit,  et  supplendi,  unde  veUent,  et  eUgendi  de  oranibus 
exercitibus,  quos  veUcnt,  permutandique,  et  ex  provinciis, 
quos  e  repubUca  censerent  esse,  traducendi.  Ea  omnia 
cum  summa  concordia  consuhim  acta.  Volones  in  unde- 
vicesimam  et  vicesimam  legiones  scripti.  Magni  roboris 
auxilia  ex  Hispania  quoque  a  P.  Scipione  M.  Livio  missa 
quidam  ad  id  beUum  auctores  sunt :  octo  raiUia  Hispa- 
norum  GaUoruraque,  et  duo  miUia  de  legione  miUtura,  4 
equitum  raiile,  mixtos  Numidas  Hispanosque.     M.  Lucre- 


Exercitus 

contra 

Hasdruba- 

lem  et 

Hanniba- 

lem. 


9  Sacrosanctam}  sc.  lureiurando 
interposito  sancitam,  ita  ut  sine  ma- 
gno  scelere  violari  non  posset.  Ita- 
que  vacationes  coloniarum  maritima- 
rum  sacrosanctas  dixit  Livius,  ut  quas, 
auctoritate  populi  Romani  et  iura- 
mcnto  firmatas,  nemini  violare  liceret, 
ob  idque  nec  invitae  dare  milites  cogi 
possent.  DoNATUs. 

I  Et  earutn  culoniaruni]  Nempe 
Antii  et  Ostiae,  quibus  quimi  vacatio 
ideo  daretur,  ne  defensoribus  nuda- 
rentur  oppida,  quae  magnopere  llo- 
inanorum  intererat  non  intercijji  ab 
hostibus,  consentaneum  erat,  ut  iu- 
niores  ab  iis  non  discedere  iuberen- 
tur.  Ceev. 


2  Erectam  in  spem  rerum  nova- 
rum]  Arrectam  et  suspensam  in  spem 
mutandi  statils,  et,  excusso  imperii 
Romani  iugo,  socios  Carthaginienses 
asciscendi.  Crev. 

3  Et  iertio,  cui  Q.  Claudius  Tarenti 
praeesset]  Duorumtantum  exercituum 
electio  datur  consuli,  cui  Bruttii  jiro- 
vincia  evenisset,  suiir.  35.  Omiserat 
nempe  Livius  priore  illo  loco  mentio- 
nem  facere  huius  exercitus  Claudiani. 
Nunc  aliud  agendo  reponit  id  quod 
tunc  praetermiserat.  Crev. 

4  De  legione  militum']  Si  haec  sana 
sunt,  intellige  militum  legionariorum, 
qui  opponuntur  Hispanis  et  Gallis. 
Crev. 


I.IB.  XXVII.    CAP.  39.  .{87 

tiuin  has  copias  navibus  adduxissc:  ct  sagittarioruin  lundiUj-  l'.  C  545. 
rumquc  ad  (juattuor  millia  cx  Sicilia  C.  Mamiliuni  misissc.  '^-  ^-  ^°7- 

Auxcrunt  Romac  tumuitum  litcrac  cx  Gallia  allatac  ab      .39. 
L.  Porcio  practorc  :   '  llasdrubalcm  movissc  ex  hibcrnis,  et ''■'''*'''■"''='' 

*  iam  Alpcs  transirc  :  octo  miUia  Ligurum  conscripta  •'^r- ''^"''*' 
'  mafacjuc,  coniunctura  sc  transgi-csso  in  Italiam  cssc,  nisi 

*  mittcrctur  in  Ligurcs,  (jui  cos  bcllo  occuparct.      Sc  cum 

*  invahdo  cxcrcitu,  quoad  tutum  putarct,  progrcssurum.' 
Ilae  litcrac  consulcs,  raptim  confccto  dclcctu,  maturius, 
quam  constitucrant,  cxire  in  provincias  coegcrunt,  ca 
mente,  ut  uterquc  hostem  in  sua  provincia  continerct^ 
ncqnc  coniungi,  aut  confcrre  in  unum  vircs  patcrctur. 
Pluriuuun  in  cani  rcm  adiuvit  opinio  Ilannibalis  :  (piod, 
etsi  ea  acstatc  transiturum  in  Italiam  fratrcm  crcdiderat, 
recordand(j,  quae  ipsc  in  transitu  nunc  Rhodani,  nunc 
Alpium,  cum  hominibus  locis(juc  pugnando  pcr  (juin^jue 
mcnscs  cxhausisset,  haudquaquam  tam  facilcm  maturum(jue 
transitum  exspcctabat.  Ea  tardius  movcndi  cx  hibcrnis 
causa  fuit.  Ccterum  Plasdrubali  ct  sua  et  aliorum  spe 
omnia  celeriora  atque  cxpcditiora  fucrc.  Non  cnim  rece-  Gallis  ct 
pcrunt  modo  Arvcrni  cum,  deinccpsque  aliae  Gallicae  Aipinia 
at(juc  Alpinae  gcntcs  ;  sed  ctiam  sccutac  sunt  ad  bellum.  fiiventibns 
Et  quum  pcr  munita  plcraquc  transitu  fratris,  quae  antca 

invia  fucrant,  duccbat ;  tum  ctiam,  duodccim  annorum  as- 
suctudinc  pcniis  Alpibus  factis,  intcr  mitiora  iam  hominum 
transibat  ingcnia.  Invisitati  namque  antca  alicnigcnis, 
nec  viderc  ipsi  advenam  in  sua  terra  assueti,  omni  gencri 
humano  insociabiles  crant.  Et  primo  ignari,  quo  Poenus 
pcrgcret,  suas  rupes  suaque  castclla,  et  pccorum  hominum- 
que  pracdam  peti  crediderant :  fama  deinde  Punici  bclli, 
quo  duodcciraum  annum  Italia  urebatur,  satis  cdocuerat, 
viam  tantum  AIpcs  esse :  duas  praevalidas  urbes,  magno 
intcr  se  maris  terrarumque  spatio  discretas,  de  imperio  ct 
opibus  ccrtai'e.  Hae  causae  aperuerant  AIpcs  Hasdrubali. 
Ceterum  quod  ccleritate  itineris  profectum  erat,  id  raoraPiacen- 
ad  Placentiara,  dum  fiaistra  obsidet  magis,  quam  oppugnat,  *-''*™  «bsi- 
corrupit.  Crediderat  campcstris  oppidi  facilcm  cxpugna- 
tionem  esse  :  et  nobilitas  coloniae  induxerat  cum,  magnum 
sc  excidio  eius  urbis  terrorem  cetcris  ratum  iniecturum. 
Non  ipsum  solum  ea  oppugnatio  impediit ;  scd  Ilanni- 
balera  post  faraara  transitus  eius,  tanto  spe  sua  celcriorcm, 
iam  moventera  ex  hibernis,  continuerat :  quippe  reputan- 
tem,  non  solum  quara  lenta  urbiura  oppugnatio  esset,  sed 
5  etiara  quara  ipsc  frustra  candera  illam  coloniam,  ab  Trcbia 
victor  regressus,  tentasset. 

5  Quam  ipse  frustra^     Nusquam     Memoratur  tantum  Emporium  prope 
legitur  Haunibal  tentasse  Placentiam.     Placentiam  teatasse  supr.  xxi.  57.  et 

C  C  2 


388 


TITI  LIVIl 


u.  c.  545. 

A.  C.  207. 
40. 

Anxietas 
Romano- 
riun. 


Livii  vox 
plena  irae 
in  cives. 


Consules,  diversis  itineribus  profecti  ab  urbe,  velut  in 
duo  pariter  bella  distenderant  curas  hominum,  simul  recor- 
dantium,  quas  primus  adventus  Hannibalis  intulisset  Italiae 
clades ;  simul,  quum  illa  angeret  cura,  '  quos  tam  propitios 
'  urbi  atque  imperio  fore  deos,  ut  eodem  tempore  utrobique 
'respublica  prospere  gereretur?  adhuc  adversa  secimdis 
*pensando  rem  ad  id  tempus  extractam  esse.     Quum  in 

*  Itaha  ad  Trasimenum  et  Cannas  praecipitasset  Romana 

*  res,  prospera  bella  in  Hispania  prolapsam  eam  erexisse. 
'  Postea,  quum  in  Hispania  aha  super  aham  clades,  duobus 
'  egregiis  ducibus  amissis,  duos  exercitus  ex  parte  delesset, 

'  muka  secunda  in  Itaha  Sicihaque  gesta  quassatam  rem-  6 

*  pubhcam  excepisse :  et  ipsum  intervallum  loci,  quod  in 
'  ultimis  teiTarum  oris  aUerum  behum  gereretur,  spatium 
'  dedisse  ad  respirandum.  Nunc  duo  beha  in  Itaham  ac- 
'  cepta,  duo  celeberrimi  nominis  duces  circumstare  urbem 
'  Romanam,  et  unum  in  locum  totam  pericuh  molem,  omne 
'  onus  incubuisse.  Qui  eorum  prior  vicisset,  intra  paucos 
'  dies  castra  cum  altero  iuncturum.'  Terrebat  et  proximus 
annus  lugubris  duorum  consulum  funeribus.  His  anxii 
curis  homines  digredientes  in  provincias  consules  prosecuti 
sunt.  Memoriae  proditum  est,  plenum  adhuc  irae  in  cives 
M.  Livium,  ad  behum  proficiscentem,  monenti  Q.  Fabio, 
'  ne,  priusquam  genus  hostium  cognosset,  temere  manum 
'  consereret,'  respondisse  :  '  Ubi  primum  hostium  agmen 
'  conspexisset,  pugnaturum.'  Quum  quaereretur,  quae 
causa  festinandi  esset  ?  '  Aut  ex  hoste  egregiam  gloriam,' 
inquit,  '  aut  ex  civibus  victis  gaudium,  meritum  certe,  etsi 
'  non  honestum,  capiam.' 

Priusquam  Claudius  consul  in  provinciam  perveniret, 
per  extremum  finem  agri  Larinatis  ducentem  in  Sahentinos 
exercitum  Hannibalem  cum  expeditis  cohortibus  adortus,  7 
C.  Hostihus  Tubulus  incomposito  agmini  terribilem  tu- 
multum  intuht.  Ad  quattuor  milha  hominum  occidit, 
novem  signa  mihtaria  cepit.  Moverat  ex  hibernis  ad 
famam  hostis  Q.  Claudius,  qui  per  urbes  agri  Sahentini 
castra  disposita  habebat.  Itaque,  ne  cum  duobus  exerciti- 
bus  simul  confligeret,  Hannibal  nocte  castra  ex  agro  Ta- 
rentino  movit,  atque  in  Bruttios  concessit.  Claudius  in 
Sallentinos  agmen  convertit.     Hostihus,  Capuam  petens, 


mox  pugnasse  ad  Placentiam  cum 
Sempronio  consule  ibid.  59.  Utrum 
memoria  fefellerit  hoc  loco  Livium 
an  oppugnationem  Emporii  tentatio- 
nem  fuisse  Placentiae  interpretatus 
sit,  in  medio  relinquimus, 

6  Quassatam    rempublicam    exce- 
pjsse]     Fuisse  quasi    portum   quen- 


dam,  quo  quassata  reipublicae  navis 
exciperetur.  Crev. 

7  Ciim  expeditis  cohortibus']  Put. 
non  agnoscit  praepositionem.  Et  sic 
saepe  amat  loqui  Livius.  Crbv.  Si- 
militer  Graeci,  ut  cuivis  notum  est, 
praepositionem  (xvv  omittunt.  Bek- 
kerus  codicem  Put.  sequitur. 


LIB.  XXVII.    CAP.  42.  ,389 

obvins  .1(1  Vcnusiam  fit  consuli  Claudio.     Ihi  cx  ntrocpie  U.  C.  545. 
excrcitu  clccta  ])cclitnni  (juadrajrinta  niillia,  dno  niillia  ct-^*  ^-  ^°7- 
quingcnti  ccjuitcs,  cjuibns  consnl  advcrsus  Ilanniljalcm  rcm 
gcrcrct :  rcHcjuas  copias  llostilius  Capuam  duccre  iussus, 
ut  Q.  Fnlvio  proconsuli  tradcrct. 

Ilannibal,  midicjuc  contracto  cxcrcitu,  cjucm  in  hibcrnis,      41. 
ant  in  pracsidiis  ap;ri  Bruttii  habucrat,  in  Lucanos  ad  Gru- 
mcntum  vcnit,  spc  rccipicndi  op})ida,  cjuac  pcr  mctum  ad 
llomanos  dctccisscnt.      Eodcm  a  Vcnusia  consnl  llomanus  Neronis  et 
exploratis  itincribus  contcndit,  ct  millc  fcrc  ct  ciuinscntos  ^^*'""'*^'''''^ 

•  .  fistri  col- 

passns  castra  ab  hoste  locat.  Grumcnti  moenibus  propc  j^tjj^ 
8  iniunctum  videbatur  Pocnorum  vallum  :  quingenti  passus 
intcrcrant.  Castra  Punica  ac  Romana  interiaccbat  cam- 
pus ;  colles  immincbant  nudi  sinistro  lateri  Carthaginien- 
sium,  dextro  Romanorum,  ncutris  snspccti,  cjuocl  nihil 
silvae  neque  ad  insidias  latcbrarura  habcbant.  In  mcdio 
campo  ab  stationibus  procursantcs  certamina,  hand  satis 
digna  dictu,  screbant.  Id  modo  Romanum  cjuacrcre  appa- 
rebat,  ne  abirc  hostem  patcretur.  Hannibal,  indc  cvadere 
cupiens,  totis  viribus  in  aciem  descendcbat.  Tum  consul,  Insidiae 
gingenio  hostis  usus,  quo  minus  in  tam  apertis  collibus  ^^™*"*^ 
timeri  insidiac  poterant,  qninque  cohortes,  additis  quinque 
manipnlis,  nocte  iugum  superare,  et  in  aversis  valhbus  con- 
sidere  iubet.  Tcmpns  exsurgendi  ex  insidiis,  et  aggre- 
diendi  hostem,  Ti.  Clauchum  AseHum  tribunnm  mili- 
tum  et  P.  Clandium  pracfcctum  socium  cdocet,  quos 
cum  iis  mittebat.  Ipse  hice  prima  copias  omnes  pe- 
ditum  equitumque  in  aciem  eduxit.  Paullo  post  et  ab 
Hannibale  signum  pugnae  propositum  est,  clamorque  in 
castris  ad  arma  discurrentium  est  sublatus.  Inde  eques 
pedesque  certatim  portis  rncre,  ac  palati  per  campum  pro- 
perare  ad  hostes.  Quos  ubi  effusos  consul  videt,  tribuno 
militum  tertiae  legionis  C.  Aurunculeio  impcrat,  ut  equites 
legionis,  quanto  maximo  impetu  possit,  in  hostem  emittat : 
I  ita  pecorum  modo  incompositos  toto  passim  campo  se  fu- 
adisse,  ut  sterni  obterique,  priusquam  instruantur,  possint. 
Nondum  Hannibal  e  castris  exierat,  quum  pugnantium  42. 
clamorem  auchvit.  Itaque,  excitus  tumultu,  raptim  adPugna 
hostem  copias  agit.  lam  primos  occupaverat  equester  t  °™'"''  ^' 
terror.  Peditum  etiam  prima  legio  et  dextra  ala  proelium 
inibant.  Licompositi  hostcs,  ut  quemque  aut  pcditi,  aut 
equiti  casus  obtuht,  ita  conserunt  manus.     Crescit  pugna 

8  Quingenti    passus     inlererant']     hostis  imitatus,  et  adversus  Poenum 
Vallum  Poenomm   Romanis  cx   in-     arte  Punica  utens.  Crev. 

tervallo  speetantibus  videbatur  prope  i  Sefudisse^l  Intellige,  monens. 

iniunctum  moenibus  Grumenti.     Re-  i  Sterni  obterique}    Obterere   pu- 

vera  quingenti  passus  intererant.  Cr.  gnantes  stratos  dicebantur  equi  sive 

9  Ingenio   hostis   ?<sj<5]   Ingenium  elephanti,  ut  Drak.  monet. 


390  TITI  LIVII 

U.  C.  545.  subsidiis,  et  procurrentium  ad  certamen  numero  augetur  : 
A.  C.  207.  pugnantesquc  (quod  nisi  in  vetere  exercitu,  et  duci  veteri 
haud  facile  est)  inter  tumultum  ac  terrorem  instruxisset 
Hannibal,  ni  cohortium  ac  manipulorum  decurrentium  per  3 
coUes  clamoi',  ab  tergo  auditus,  mctum,  ne  intercluderentur  4 
a  castris,  iniccisset.  Inde  pavor  incussus,  et  fuga  passim 
fieri  coepta  est :  minorque  caedes  fuit,  quia  propinquitas 
castrorum  breviorem  fugam  perculsis  fecit.  Equites  enim 
tergo  inhacrebant :  in  transversa  latera  invaserant  cohortes, 
secundis  colhbus  via  nuda  ac  facih  decurrentes.  TamenS 
supra  octo  milHa  hominum  occisa :  supra  septingentos 
capti :  signa  mihtaria  novcm  adempta :  elephanti  etiam, 
quorum  nullus  usus  in  repentina  ac  tumuUuaria  pugna 
fuerat,  quattuor  occisi,  duo  capti.  Circa  quingentos  Ro- 
manorum  sociorumque  victores  ceciderunt.  Postero  die  6 
Poenus  quievit.  Romanus,  in  aciem  copiis  eductis,  post- 
quam  neminem  signa  contra  cfFerre  vidit,  spoHa  legi  caeso- 
rum  hostium,  et  suorum  corpora  collata  in  unum  sepehri 
iussit.  Inde  insequentibus  continuis  diebus  ahquot  ita  in- 
stitit  portis,  ut  prope  inferre  signa  videretur :  donec  Han- 
nibal  tertia  vigiha,  crebris  ignibus  tabemacuhsquc,  quae  7 
pars  castrorum  ad  hostes  vergebat,  et  Numidis  paucis,  qui 
in  vaho  portisque  se  ostenderent,  rehctis,  profectus  Apuham 
petere  intendit.  Ubi  ihuxit,  successit  vaho  Romana  acies. 
Et  Numidae  ex  composito  paulhsper  in  portis  se  vahoque 
ostentavere  :  frustratique  aliquamdiu  hostes,  citatis  equis 
agmen  suorum  asscquuntur.  Consul,  ubi  silentium  in 
castris,  et  ne  paucos  quidem,  qui  prima  luce  obambula- 
verant,  parte  ulla  cernebat,  duobus  equitibus  speculalum  in 
castra  praemissis,  postquam  satis  tuta  omnia  esse  explo- 
ratum  est,  inferri  signa  iussit :  tantumque  ibi  moratus,  dum 
mihtes  ad  praedam  discurrunt,  receptui  deinde  cecinit, 
multoque  ante  noctem  copias  reduxit.  Postero  die  prima 
luce  profectus,  magnis  itineribus  famam  et  vestigia  agminis 
sequens,    haud   procul    Venusia   hostem   assequitur.      Ibi 


3  Ni  cohortium  ac  manipulorum  6  Sociorumque  victores  ceciderunt'^ 
decurrentitim]  Emendationem  Gro-  Crevierio  displicet  vox  victores,  ut- 
novii  7ii  ad  cohortium  ac  manipulo-  pote  otiosca,  cui  vetus  lectio  socio- 
vum  decursum  reposuit  Bekker.  rumqueducentiYiot\or\\ahet\\r.  Haud 

4  Ne  intercluderentur  a  castris']  scio  an  hunc  locum  spectavcrit  Mu- 
Gronovium  hic  quoque  secutus  est  retus  Var.  Lect.  xvi.  8,  ubi  pro  victo- 
Bekk.,qui  ne  intercluderentiir  castris  res  in  veteribus  edd.  victos  legi  sus- 
scri))it.  Drakenborchius  Livium  ali-  j^icatur,  sed  librarios,  qiii  Eomanos 
quando  praepositionem  omisisse,  sae-  ex  eo  proelio  superiores  discessisse 
pius  tamen  addidisse  monet.  viderent,    ex   victis   fecisse  victores  : 

5  Secimdis  coUibus']  Per  pronos  qiuim  scribendum  esset  \ictos  id  est, 
colles:  ut  Aiciiur  sccnnihifluminc  de-  scxcentos. 

labi,  aut  contra,  «(/tws?(W  subire  wiow-         7  Quae  jmrs']     Ncmpe   ea   partc, 

lcm.  Crev.  qua. 


LIB.  XXVII.   C/VP.  43.  :m 

quoquc  tuniultuaria  pupjna  fViit.  Supra  duo  inillia  Poc- U.  C  545. 
noruni  cacsa.  Indc  lujcturuis  niontanisfjuc  itincribus  ^-  ^-  ^°7- 
Pocnus,  nc  locuni  pufz^nandi  darct,  Mctapontnni  ])ctiit. 
llanno  indc  (is  cnini  pracsidio  cius  loci  pracfucrat)  in 
Bruttios  cuin  j)aiicis  ad  cxcrcitum  novuin  coniparandum 
missus.  llannibal,  copiis  cius  ad  suas  additis,  Vcnusiam 
retro,  quibus  vcncrat  itincribus,  rcpctit,  atquc  indc  (vanu- 
sium  ])roccdit.  Nunquam  Ncro  vcstigiis  hostis  abstitcrat : 
et  Q.  Fulvium,  (|uuin  Mctapontum  ipsc  proficisccrctur,  in 
Lucanos,  nc  rcgio  ca  sinc  pracsidio  cssct,  arccssicrat. 

Intcr  hacc  ab  Hasdrubalc,  postquam  a  Placentiac  ob-  43. 
sidionc  absccssit,  cpiattuor  Galli  cquitcs,  duo  Nuinidac,  r"tcrci- 
cum  litcris  ad  llannibalcm  missi,  quum  pcr  mcdios  hostcs  n"",iruba- 
totam  fcrme  longitudincm  Italiac  cmcnsi  esscnt,  dum  Me- lia  literae. 
tapontum  ccdcntcm  liannibalcm  scquuntur,  inccrtis  itinc- 
ribus  Tarentum  delati,  a  vagis  per  agros  ])abuIatoribus  Ro- 
manis  ad  Q.  Claudium  propractorem  deducuntur.  Eum 
primo  inccrtis  iinplicantcs  rcsponsis,  ut  metus  torincntorum 
admotus  fatcri  vera  cocgit,  edocuerunt,  literas  se  ab  Has- 
drubalc  ad  Ilannibalcm  fcrre.  Cum  iis  literis,  sicut  crant, 
signatis,  L.  Virginio  tribuno  militnm  duccndi  ad  Claudiura 
consulem  traduntur.  Duac  simul  turmac  Samnitium  prae- 
sidii  causa  missac.  Qui  ubi  ad  consulem  pervenerunt, 
literaeque  lectac  pcr  intcrpretcm  sunt,  ct  ex  captivis  pcr- 
cunctatio  facta;  tum  Claudius,  non  id  tempus  essc  reipu- 
blicae  ratus,  quo  consiliis  ordinariis  provinciae  suae  quisque 
finibus  pcr  exercitus  suos  cum  hoste  destinato  ab  senatu 
ibellum  gereret,  audendum  aliquid  improvisum,  inopinatum, 
quod  coeptum  non  minorem  apud  cives,  quam  hostes,  ter- 
rorcra  faceret,  perpetratum  in  magnam  laetitiam  ex  magno 
metu  verteret ;  literis  Hasdrubalis  Romara  ad  senatura 
missis,  simul  et  ipse  Patrcs  conscriptos,  quid  pararet, 
edocet,  ut,  quum  in  Umbria  se  occursurum  Hasdrubal 
fratri  scribat,  legionem  a  Capua  Romam  arcessant ;  delec- 
tum  Romae  habeant ;  exercitum  urbanum  ad  Narniam 
hosti  opponant.  Plaec  senatui  scripta.  Praemissi  itera 
per  agrura  Lai'inatem,  Marrucinura,  Frentanura,  Praetu- 
tianum,  qua  exercitura  ducturus  erat,  ut  omnes  ex  agris 
urbibusque  commcatus  paratos  militi  ad  vescendum  in  viam 
deferrent,  equos  iumentaque  alia  producerent,  ut  vchicu- 
lorum  fessis  copia  esset     Ipse  de  toto  exercitu  civiura  so- 


8  Bellum  gereref^  Non  licuisse  in-  modum    postea   factum   esse,   ut   ex 

iussu  senatus  de  provincia  exire,  et  Cic.  in  Pison.  •21.  liquet,  idem  monet, 

exercitum    educere,   allatis    plurimis  eamque  sententiam,provocansad  nos- 

Livii  locis  docet  Duker.   cf.  supr.  x.  trum  infr.  xxxvi.  39.  confirmat  Dra- 

37.     Id  tamen  legibus  hoc  tempore,  kenb.  Rasch. 
nondum  fuisse  prohibitum,  quemad- 


392  TITI  LIVII 

U.  C.  545.  ciorumque,  quod  roboris  erat,  delegit,  sex  millia  peditum, 
A.  C.  207.  mille  equites :  pronuntiat,  occupare  se  in  Lucanis  proximam 
urbem  Punicumque  in  ea  praesidium  velle  ;  ut  ad  iter  pa- 
rati  omnes  essent.     Profectus  nocte  flexit  in  Picenum. 

Et  consul  quidem,  quantis  maximis  itineribus  poterat, 

ad  collegam  ducebat,  relicto  Q.  (Jatio  legato,  qui  castris 

44.      praeesset.     Romae  haud  minus  terroris  ac  tuihultus  erat, 

quam  fuerat  triennio  ante,   quum   castra  Punica  obiectag 

Romanis  moenibus  portisque  fuerant.     Neque  satis  con- 

stabat  animis,  tam  audax  iter  consulis  laudarent  vitupera- 

rentne.     Apparebat  (quo    nihil   iniquius    est)   ex    eventu 

Metus  Ro-  famam   habiturum.     '  Castra   prope    Hannibalem   hostem 

manoium.  t  relicta  sine  duce  cum  exercitu,  cui  detractum  foret  omne, 

*  quod  roboris,  quod  fioris  fuerit ;  et  consulem  in  Lucanos 
'  ostendisse  iter,  quum  Picenum  et  Galliam  peteret,  castra 

*  rehnquentem  nulla  aha  re  tutiora,  quam  errore  hostis,  qui 

*  ducem  inde  atque  exercitus  partem  abesse  ignoraret. 
'  Quid  futurum,  si  id  palam  fiat  ?  et  aut  insequi  Neronem, 
'  cum  sex  miUibus  armatorum  profectum,  Hannibal  toto 

*  exercitu  veht,  aut  castra  invadere,  praedae  rehcta,  sine 

*  viribus,  sine  imperio,  sine  auspicio  ? '  Veteres  eius  behi 
clades,  duo  consules  proximo  anno  interfecti  terrebant. 
'  Et  ea  omnia  accidisse,  quum  unus  imperator,  unus  exer- 
'  citus  hostium  in   Itaha  esset :    nunc   duo   bella  Punica 

*  facta,  duos  ingentes  exercitus,  duos  prope  Hannibales  in 

*  Itaha  esse.    Quippe  et  Hasdrubalem,  patre  eodem  Hamil- 

*  care  genitum,  aeque  impigrum  ducem,  per  tot  in  Hispania 

*  annos  Romano  exercitatum  beho,  gemina  victoria  in- 
'  signem,  duobus  exercitibus  cum  clarissimis  ducibus  de- 

*  letis.  Nam  itineris  quidem  celeritate  ex  Hispania  et  con- 
'  citatis  ad  arma  Galhcis  gentibus  multo  magis,  quam  Han- 
'  nibalem  ipsum,  gloriari  posse.  Quippe  in  iis  locis  hunc 
'  coegisse  exercitum,  quibus  ille  maiorem  partem  mihtum 

*  fame  ac  frigore,  quae  miserrima  mortis  genera  sunt,  ami- 
'  sisset.'     Adiiciebant  etiam  periti  rerum  Hispaniae,  '  haud 

*  cum  ignoto  duce  C.  Nerone  congressurum  :  sed  quem  in  i 

*  saltu    impedito    deprehensus    forte,    haud    secus    quam 

*  puerum,  conscribendis  fahacibus  conditionibus  pacis  frus- 

*  tratus  elusisset.'   Omnia  maiora  etiam  vero  praesidia  hos-2 
tium,   minora  sua,   metu  interprete,   semper  in  deteriora 
inchnato,  ducebant. 

9  Triennio  antel    Triennio,  s\  non  i  Sed  quem  in  saltu]  De  ea  re  cf. 

numerentur-extrema  j  quinquennio,  si  supr.  xxvi.  1 7. 

eorum  ratio  habeatur.     Vulgarem  le-  2  Omnia  maioral  Q,uicquid  virium 

ctionem    biennio  vitium    potius   esse  haherent   hostes,  augebant   Romani, 

librariorum  credit  Crevier.  quam  Li-  metu  interprete  ;   quicquid  haberent 

vii  in  re  tam  clara  tamque  recenti  ipsi,  minuebant.  Crev. 
incuriam. 


LIB.  XXVII.   CAP.  46.  393 

Noro,  post([u;ini  inin  tanluni  intcrvalli  ab  hostc  fcccrat,  U.  C.  545. 
ut  dctegi  consiliuni  satis  tutum  cssct,  paucis  militcs  allo-'^-  ^-  ^°7- 
quitur.     Ncgat   '  ullius  consilium  imperatoris  in  spccicm  •,• 

*  audacins,  re  ipsa  tutius  fuissc,  qnam  suum.     Ad  certam  teshorta-' 

*  eos  se  victoriam  duccrc,      Quippc  ad  ([uod  bcllum  collcgatur. 

*  non  antc,  (piam  ad  satictatcm  ipsins  pcditum  atqnc  cciui- 
'  tnm  datac  ab  scnatu  co])iae  fnisscnt  maiorcs  instructiorcs- 
'  que,  quam  si  advcrsus  ipsnm  Ilanniljalcm  irct,  profcctus 
'  sit,   eo   ipsos,   qnantumcunquc   virium   momcntnm   addi- 

3 '  derint,  rem  omncm  inclinatnros.  Auditnm  modo  in  acic 
'  (nam,  ne  ante  audiretur,  daturum  operam)  alterum  con- 

*  sulcm  et  alterum  excrcitum  advenissc,  hand  dnbiam  vi- 
'  ctoriam  fecturnm.  Famam  bclhim  conficcre,  et  parva 
'momcnta  in  spcm  mctunupic  impcllere  animos.  Gloriae 
'  qnidcm  ex  re   bene  gcsta  ])artae  fructum  j^rope  omnem 

*  ipsos  laturos.      Senq^er,  quod  postrcmum  adicctum  sit,  id 

*  rem  totam  vidcri  traxisse.      Ccrnere  ipsos,  qno  concursu, 

*  qua  admiratione,  quo  favore  hominum  iter  suum  ccle- 
bretur.'  Et,  hercule,  per  instructa  omnia  ordinibus  vi- 
rorum  muliernmque,  nndique  ex  agris  effusornm,  inter 
vota  et  preccs  et  iaudes  ibant :  illos  praesidia  reipubhcae, 
vindices  m-bis  Romae  impcriiqnc  appcllabant :  in  illornm 
armis  dcxtrisque  suam  hbcrnmcjuc  suorum  salutem  ac  libcr- 
tatem  rc]iositam  csse.  Deos  omnes  dcasqne  jirccabantnr, 
ut  illis  faustnm  iter,  fclixqnc  pugna,  matura  ex  hostibus 

4  victoria  esset :  damnarenturqne  i])si  votorum,  quae  pro  iis 
suscc])issent.  Ut,  quemadmodum  nunc  solliciti  proseque- 
rentur  eos,  ita  paucos  j)ost  dies  laeti  ovantibus  victoria 
obviam  irent.  Invitare  inde  pro  se  quisque,  et  ofFerre,  et 
fatigare  precibus,  ut,  quae  ij3sis  iumentisque  usni  essent,  ab 
se  potissimum  sumerent.  Benigne  omnia  cumulata  dare. 
Modestia  certare  milites,  ne  quid  ultra  nsnm  necessarium 

5  sumerent :  nihil  morari,  nec  ab  signis  absistere  cibum  ca- 
pientes  :  diem  ac  noctem  ire  :  vix,  quod  satis  ad  naturale 
desiderium  corporum  esset,  quieti  dare.  Et  ad  collegam 
praemissi  erant,  qui  nuntiarent  adventnra,  percunctarentur- 
que,  clam  an  jialam,  interdiu  an  noctu,  venire  sese  vellet, 
iisdem  an  ahis  considere  castris.  Nocte  clam  ingredi 
melius  visum  est. 

6  Tessera  per  castra  ab  Livio  consule  data  erat,  ut  tri-      46. 

3  Auditum  modo  in  aciel  Eadem     xxiv.  17. 

plane  forma  orationis,  quam  supr,  37.  6  Tessera  per  eastra']   Tesserae  du- 

exposuimus  in  voce  nuntiatum.  plices  erant.     Alterae  erant  signa  no- 

4  Damnarentu7-que  ipsi  voto^-uml  ctumis  excubiis  data,  alterae  erant 
sc.  Votorum  compotes  fierent,  ita  ut  quibus  imperator  niilitibus  indicabat, 
id,  quod  diis  vovissent,  persolvere  de-  quid  fieri  vellet.  De  posterioribus 
berent.  hic  agitur.  Drak. 

5  Nec  ab  signis  absisterel  cf.Supr. 


394  TITI   LIVII 

U.  C.  545.bunum    tribunus,    centurio   centurionem,   eques   equitera, 

A.  C.  207.  pgjjgg  peditem  accipcret.     Neque  enim  dilatari  castra  opus 

esse,  ne  hostis  adventum  alterius  consulis  sentiret:  et  coar- 

tatio  plurium  in  angusto  tendentium  facilior  futura  erat, 

quod  Claudianus  exercitus  niiiil  ferme,  praeter  arma,  secum 

in  expeditionem  tulerat.      Ceterum  in  ipso  itinere  auctum 

voluntariis  agmen  erat ;  offerentibus  sese  ultro  et  veteribus 

militibus  perfunctis  iam  militia,  et  iuvenibus,  quos  certatim 

nomina  dantes,  si  quorum  corporis  species  roburque  virium 

aptum  militiae  videbatur,  conscripserat.     Ad  Senam  castra 

alterius  consulis  erant :   et  quingentos  ferme  inde  passus 

Clam  in-    Hasdrubal  aberat.     Itaque  quum  iam  appropinquaret,  te- 

greditur      ^.j-yg  i^^ontibus  substitit  Nero,  ne  ante  noctem  castra  ingre- 

vii.  deretur.    Silentio  ingressi,  ab  sui  quisque  ordinis  hominibus 

in  tentoria  abducti,  cum   summa  omnium  laetitia  hospi- 

Consilium  talitcr  cxcipiuntur.     Postero  die  consiHum  habitum,  cui  et 

habitum.    j^  Porcius  Licinus  praetor  affuit.      Castra  iuncta  consulum 

castris  habebat :   et  ante  adventum  eorum,  per  loca  alta 

ducendo  exercitum,  quum  modo  insideret  angustos  saltus, 

ut  transitum  clauderet,  modo  ab  latere  aut  ab  tergo  car- 

peret   agmen,    ludificatus    hostem    omnibus    artibus    belli 

fuerat.     Is  tura  in  consilio  aderat.     Multorum  eo  inclina- 

bant  sententiae,  ut,   dum  fessum  via  ac  vigiHis  reficeret 

miHtem  Nero,  simul  et  ad  noscendum  hostem  paucos  sibi 

Nero  cen-  sumeret  dies,  tempus  pugnae  differretur.    Nero  non  suadere 

set  statim   jjiodo,  sed  summa  ope  orare  institit,  '  ne  consiHum  suum, 

in  aciem.    '  quod  tutum  ccleritas  fecisset,  temerarium  morando  face- 

*  rent.     Errore,  qui  non  diuturnus  futurus  esset,  velut  tor-  7 

*  pentem   Ilannibalem,   nec    castra   sua   sine   duce   reHcta 

*  aggredi,  nec  ad  sequendum  se  iter  intendisse.    Antequam 
'  se  moveat,  deleri  exercitum  HasdrubaHs  posse,  redireque 

*  in  ApuHam.     Qui  prolatando  spatium  hosti  det,  eum  et 

'  iHa  castra  prodere  HannibaH,  et  aperire  in  GaUiam  iter,  8 
'  ut  per  otium,  ubi  veHt,  HasdrubaH  coniungatur.      Ex- 
'  templo  signum  dandum,  et  exeundum  in  aciem  :  abuten-  9 
'  dumque  errore  hostium  absentium  praesentiumque  ;  dum 
'  neque  ilH  sciant  cum  paucioribus,  ncc  hi  cum  pluribus  et 
'  vaHdioribus  rem  esse.'     ConsiHo  dimisso,  signum  pugnae 
proponitur,  confestimque  in  aciem  procedunt. 
47.  lam  hostes  ante  castra  instructi  stabant.    Moram  pugnae 

Hasdruba-  attuHt,  quod  Hasdruba],<provectus  ante  signa  cum  paucis 

lis  pruden-  o  i. 

tia, 

7  Errore,  qici  non  diuturnus  ...  8  Illa  castra\  Castra  quae  in  Apu- 

essef]   Admiratio  movetur  Crevierio,  ]ia  sint,  relicta  a  Nerono. 

quomodo   Hanniljal    eo   usque  delu-  9  Abutendumcjiie  errore'\    Verbum 

sus  sit,  donec  Nero  victo  Hasdrubale  abuti  hic  et  alibi  in  bonam  partem 

in  castra  sua  redicrit.     Sed  haec  ma-  sumitur. 
gis  oratorice  dicta  sunt. 


LIB.  XXVTI.    CAP.  47.  .395 

cquitibus,  scuta  vctcra  hostium  notavit,  quac  antc  non  vi-  U.  C.  545. 

1  dcrat,  ct  strin;osiorc3  cquos.    Multitudo  ([uoquc  maior  solita  ^-  ^-  ^°7- 
visa  cst.      Snspicalus  cnim  id,  quod  crat,  rcceptui  j)ropcrc 
cccinit,  ac  niisit  ad  fluincn,  undc  aqual)antur  :   ubi  ct  cx- 

cipi  aliciui  posscnt,  ct  notari  oculis,  si  qui  fortc  adustioris 
coloris,  ut  cx  rcccnti  via,  csscnt ;  sinuil  circumvchi  procul 
castra  iubct  spccuhiriquc,  nimi  auctuni  aHqua  partc  sit  val- 
him :  ct  ut  attcndant,  scuicl  bisnc  signum  canat  in  castris. 
Ea  quum  ordinc  omnia  rclata  csscnt,  castra  nihil  aucta  cr- 
rorcm  facicbant.  Bina  crant,  sicut  antc  advcntum  consuHs 
aUcrius  fucrant :    una  M.  Livii,  altcra  L.  Porcii :    ncutris 

2  (juic([uam,  ([uo  huius  tcndcrctur,  ad  munimenta  adicctum. 
llhid  vctcrcm  duccm  assuctumquc  Romano  hosti  movit, 
quod  scmcl  in  practoriis  castris  signum,  bis  in  consularibus 
rcfcrcbant  cccinisse :  duos  profccto  consulcs  cssc ;  ct  ([uo- 
nam  modo  aUer  ab  Ilannibalc  abscessissct,  cura  angebat. 
Minime  id,  quod  crat,  suspicari  poterat,  tantae  rei  frustra- 
ti(mc  Ilannibalcm  ehisiim,  ut,  ubi  dux,  ubi  exercitus  essct, 

3  cum  quo  castra  collata  habvicrit,  ignoraret.  Profecto  haucl 
mcdioci*i  cladc  abstcrritum  insc([ui  non  ausum.  Magno- 
pcre  vercri,  nc  pcrditis  rcbus  serum  ipse  auxihum  venisset : 
Ilomanis([UC  cadcm  iam  fortuna  in  Itaha,  ([uae  in  IIis[:)ania, 
escet.  Interdum,  htcras  suas  ad  cum  fion  pcrvcnisse,  cre- 
dere  :  interccptisque  iis,  consulem  ad  sesc  opprimendum 
accelcrasse.  His  anxius  curis,  exstinctis  ignibus,  vigiha  Noctu 
prima  dato  signo,  ut  taciti  vasa  coUigerent,  signa  fcrri  ius-  c^istra  mo- 

4sit.  In  trcpidationc  et  noctumo  tumuUu  duccs  parum  in-^^  ' 
tcnte  asservati,  aUer  in  destinatis  iam  ante  animo  latebris 
subscdit,  aUer  per  vada  nota  Metaurum  flumcn  tranavit. 
Ita  descrtum  a  ducibus  agmcn  primo  per  agros  palatiu* ; 
fessique  ahquot  somno  ac  vigihis  stcrnunt  cor[iora  passim, 
atquc  infrc([ucntia  rehnquunt  signa.  Hasdrubal,  dum  lux 
viam  ostcnderct,   ripa  fluminis  signa  ferri  iubct :    et  per 

5  tortuosi  amnis  sinus  flcxusque  errorem  volvens  haud  mul- 
tum  processit,  ubi  prima  hix  transitum  opportunum  osten- 

6  disset,  transiturus.      Sed  quum,  quantum  mare  abscedebat, 

1  Strigosiores  equosl  sc.  Q,uos  ma-  Nerons,  aut  cum  eo  exercitu  quem 
cies  ex  itinere  attenuaverat.  cf.  Aul.  Nero  secum  abduxerat.  Cret.  Ha- 
Gell.  iv.  20.  heret  in  textum  recepit  Bekker. 

2  Quo  latius  tenderetur}  Q,uo  la-  4  Duces  parum  intente]  Intellige 
tiora  castra  fierent.  Tendere  verbum  binps,  quos  Hasdrubal  habebat,  iti- 
proprium  est,  ubi  de  castrorum  meta-  neris  duces.  Rasch. 

tione  agitur.  Crev.  5  Errorem  volvens']    Poetica  fere 

3  Cum  quo  castra  collata  hahuerit]  loquendi  ratio  pro  "  iter  erroribus  et 
Haec  scriptura  est  Put.  et  Victor.  co-  anfractibus  implicitum  prosequens." 
dicum.    Rhenanus  iusserat  legi  hahe-  cf.  Virg.  Aen.  ix.  391.  Doer. 

ret :  eique  paruerant  editores:  niinus  6  Quantum  mare  abscedebat]  Xem- 

recto.      Etenini    hoc    tenipore  quum  pe  qiio  magis  mare  iis  progredienti- 

Hasdmbal  haec  secum  volutat,  non  bus  recedebat. 
habebat  Hannibal  castra  collata  cuju 


396 


TITI  LIVII 


U.  C.  545. 
A,  C.  207, 


48. 
Assequun- 
tur  eum 
Romani. 


Instruitur 
utrimque 
acies. 


Proelium 
initur. 


tanto  altioribus  coercentibiis  amnem  ripis,  non  inveniret 
vada,  diem  terendo  spatium  dedit  ad  insequendum  sese 
hosti. 

Nero  primum  cum  omni  equitatu  advenit :  Porcius  de- 
inde  assecutus  cum  levi  armatura.  Qui  quum  fessum 
agmen  carperent  ab  omni  parte  incursarentque,  et  iam, 
omisso  itinei-e,  quod  fugae  simile  erat,  castra  metari  Poenus 
in  tumulo  super  fluminis  ripam  vellet ;  advenit  Livius  pe- 
ditum  omnibus  copiis,  non  itineris  modo,  sed  ad  conseren- 
dum  extemplo  proelium  instructis  armatisque.  Sed  ubi 
omnes  copias  coniunxerunt,  directaque  acies  est,  Claudius 
dextro  in  cornu,  Livius  ab  sinistx'o  pugnam  instruit :  me- 
dia  acies  praetori  tuenda  datur.  Hasdrubal,  omissa  muni- 
tione  castrorum,  postquam  pugnandum  vidit,  in  prima  acie 
ante  signa  elephantos  coUocat.  Circa  eos  laevo  in  cornu 
adversus  Claudium  Gallos  opponit,  haud  tantum  iis  fidens, 
quantum  ab  hoste  timeri  eos  credebat.  Ipse  dextrum  cor- 
nu  adversus  M.  Livium  sibi  atque  Hispanis  (et  ibi  maxime 
in  vetere  mihte  spem  habebat)  sumpsit.  Ligures  in  medio 
post  elephantos  positi ;  sed  longior,  quam  latior,  acies  erat. 
Gallos  prominens  colHs  tegebat.  Ea  frons,  quam  Hispani 
tenebant,  cum  sinistro  Romanorum  cornu  concurrit.  Dex- 
tra  omnis  acies  extra  proelium  eminens  cessabat :  colUs  op- 
positus  arccbat,  ne  aut  a  frontc,  aut  ab  latere  aggrederen- 
tur.  Inter  Livium  Hasdrubalemque  ingens  contractum 
certamen  erat,  atroxque  caedes  utrimque  edebatur.  Ibi 
duces  ambo,  ibi  pars  maior  peditum  equitumque  Roma- 
norum :  ibi  Hispani,  vetus  miles  peritusque  Romanae 
pugnae,  et  Ligures,  durum  in  armis  genus.  Eodem  versi 
elephanti,  qui  primo  impetu  turbaverant  antesignanos,  et 
iam  signa  moverant  loco :  deinde  crescente  certamine  et 
clamore,  impotentius  iam  regi,  et  inter  duas  acies  versari, 
velut  incerti  quorum  essent :  haud  dissimihter  navibus  sine 
gubernaculo  vagis.  Claudius,  '  Quid  ergo  praecipiti  cursu 
'  tam  longum  iter  emensi  sumus  ? '  clamitans  mihtibus, 
quum  in  adversum  collem  frustra  signa  erigere  conatus  es- 
set,  postquam  ea  regione  penetrari  ad  hostem  non  videbat 
posse ;  cohortes  ahquot  subductas  e  dextro  cornu,  ubi  sta- 
tionem  magis  segnem,  quam  pugnam,  futuram  cernebat, 
post  aciem  circumducit :  et,  non  hostibus  modo,  sed  etiam 
suis  inopinantibus,  in  sinistrum  hostium  latus  incurrit ;  7 
tantaque  celeritas  fuit,  ut,  quum  ostendissent  se  ab  latere, 
mox  in  terga  iam  pugnarent.     Ita  ex  omnibus  partibus,  ab 


7  In  sinistrum  hostium  latusj  Dex-  nistrum  hostium  latus  incumsse  dici- 

trum,    legendum    suadet    Perizonius,  tur,  non  quod  Poenis,  sed  quod  Ro- 

quum  Hisiiani  in  dextro  hostium  cor-  manis  ad  sinistrum  erat  latus,  intelli- 

nu,  instructi  essent,     Quodsi  in   si-  gendum  est.  Rasch. 


LIB.  XXVII.   CAP.  49.  397 

fronte,  ab  latcrc,  ab  tcrgo,  trucidantur  Ilispani  Ligurcsquc :  U.  C.  545. 
ct  ad  Gallos  iam  cacdcs  pcrvcncrat.     Ibi  niiniinum  ccrta- ^-  ^-  '^o7- 
minis  fuit.     Nam  ct  pars  magna  ab  signis  aljcrant,  noctc 
dilapsi,  stratiquc  somno  passim  pcr  agros  :   et,  qui  adcrant, 
itincrc  ac  vigiliis  fcssi,  intolcrantissima  laboris  corpora,  vix 
arma  humeris  gcstabant.     Et  iam  dici  mcdium  crat,  sitis- 
que  ct  calor  hiantcs  cacdendos  capiendosquc  affatim  prae- 
bebat.     Elcphanti  phircs  ab  ipsis  rcctoriljus,  quam  ab  hoste,      49. 
interfccti.      Eabrilc   scalprum   cum   maUco   habcbant :    id,  Elephanti 
ubi  sacvirc  bclhiae  ac  ruere  in  suos  cocpcrant,  magistcr  in-  h,iTinter- 
ter  aures  positum,  ipso  in  articulo,  quo  iungitur  capiti  ccr-  tlcti. 
vix,  quanto  maximo  potcrat  ictu,  adigcbat.     Ea  cclcrrima 

8  via  mortis  in  tantae  mohs  belhia  invcnta  crat,  ubi  rcgcndi 
spem  vicissent :  primusque  id  Hasdrubal  institucrat,  dux  Ilasdmba- 
quum  sacpe  ahas  memorabihs,  tum  iha  praccipue  pugna.  ^***  fortitu- 
IUe  pugnantes  hortando,  pai-itcrquc  obcimdo  pericula,  sus- 
tinuit:   ille  fcssos  abnucntcsc[uc  tacdio  ct  laborc,  nunc  pre- 
cando,  nunc  castigando,  acccndit:  iUc  fugicntes  revocavit, 
omissamque    pugnam    ahquot   locis   rcstituit.       Postremo,  Egregie 
quum  haud   dubie    fortuna    hostium  esset,  ne    superesset  P"^^'^^ 
tanto  excrcitui  suum  nomen  secuto,  concitato  cquo  se  in 
cohortem  llomanam  immisit.     Ibi,  ut  patrc  Hamilcare  et 
Hannibale  fratre  dignum  erat,  pugnans  cccidit. 

Nunquara  co  bcUo  una  acie  tantum  hostium  interfcctum 
est,  rcdditacjuc  acqua  Cannensi  chidcs,  vel  ducis,  vcl  exer- 

9citus  interitu,  videbatur.     Quinquaginta  sex  miUia  hostium  .-6000,  e 
occisa:  capta  quinque  miUia  et  quadringenti :  praeda  aha^J^™j'^ 
magna  tum  omnis  gencris,  tum  auri  etiam  argcntique.    Ci- 
vium  etiam  Romanorum,  qui  capti  apud  hostcs  erant,  supra 
tria  miUia  capitum  recepta.     Id  solatii  fuit  pro  amissis  eo 
proeho  mihtibus.     Nam  haudquaquam  incrucnta  victoria  Romano- 
iiiit :   octo  fcrmc  miUia  Romanorum   sociorumque   occisa.  ^^  ^°°°' 
Adeoque  etiam  victores  sanguinis  cacdisque  ceperat  satie- 

I  tas,  ut  postero  die,  quum  esset  nuntiatum  Livio  consuh, 
GaUos  Cisalpinos  Ligurcsque,  qui  aut  proeho  non  affuis- 
sent,  aut  inter  caedem  cffugissent,  uno  agmine  abire  sine 
certo   duce,  sine    signis,   sine    ordine    uUo,   aut   imperio ; 

1  posse,  si  una  equitum  ala  mittatur,  omnes  deleri ;  '  Super- 


8  Ubi  regendi  spem  vicissentl  sc.  subiunctivi,  ut  vocant,  modi,  quale 
Elusissent  et  ademissent,  ita  ut  rector  esset  dixerit,  responderit.  At  propter 
de  spe  regendi  quasi  victus  decede-  interpositam  longam  periodum,  eius 
ret.  Rasch.  rationem  non  habuit  Livius.     Simile 

9  Sex  millia  hostium  occisa^  cf.  fere  exemplum  reperies  apud  Cic.  de 
Polyb.  xi.  3,  qui  decem  tantuni  hos-  Or.  ii.  23.  Crev. 

tium  millia,  duo  Romanorum  occisa         2  Una  equitum  ala]  Ala  equitum 

tradit.  Romanorum  decem  turmas  habebat ; 

I   Ut  postero  die  . .  .  Supersint,  in-  turma,  triginta  fere  homines,  Crbv. 
quit]   Particula  td  postularet  verbum 


398 


TITI  LIVII 


U.  C.  545 
A.  C.  207 

50. 

Ncro  ad 

cxercitum 

redit. 


51. 


Gaudium 
Romano- 
rum. 


.  *  sint,'  inquit,  '  aliqui  nuntii,  et  hostium  cladis,  et  nostrae 
■ '  virtutis.' 

Nero  ea  nocte,  quae  secuta  est  pugnam,  citatiore,  quam 
inde  venerat,  agmine,  die  sexto  ad  stativa  sua,  atque  ad 
hostem  pervenit.  Iter  eius  frequentia  minore,  quia  nemo 
praecesserat  nuntius,  laetitia  vero  tanta,  vix  ut  compotes 
mentium  prae  gaudio  essent,  celebratum  est.  Nam  Romae 
neuter  animi  habitus  satis  dici  enarrarique  potest ;  nec  quo 
incerta  exspectatione  eventus  civitas  fuerat,  nec  quo  victo- 
riae  famam  accepit.  Nunquam  per  omnes  dies,  ex  quo 
Claudium  consulem  profectum  fama  attuht,  ab  orto  sole  ad 
occidentem,  aut  senator  quisquam  a  curia  atque  ab  magistra- 
tibus  abscessit,  aut  populus  e  foro.  Matronae,  quia  nihil 
in  ipsis  opis  erat,  in  preces  obtestationesque  versae,  per 
omnia  delubra  vagae  suppliciis  votisque  fatigare  deos.  Tam 
solhcitae  ac  suspensae  civitati  faraa  incerta  primo  accidit, 
duos  Narnienses  equites  in  castra,  quae  in  faucibus  Um- 
briae  opposita  erant,  venisse  ex  proeho,  nuntiantes  caesos 
hostes.  Et  primo  magis  auribus,  quam  animis,  id  acce- 
ptura  erat,  ut  maius  laetiusque,  quam  quod  raente  capere, 
aut  satis  credere  possent :  et  ipsa  celeritas  fidera  impedie- 
bat,  quod  biduo  ante  pugnatum  dicebatur.  Literae  deinde 
ab  L.  Manho  Acidino  missae  ex  castris  afferuntur  de  Nar- 
niensium  equitum  adventu.  Eae  hterae,  per  forum  ad  tri- 
bunal  praetoris  latae,  senatum  curia  exciverunt :  tantoque  3 
certaraine  ac  tumuUu  popuh  ad  fores  curiae  concursura 
est,  ut  adire  nuntius  non  posset,  trahereturque  a  percun- 
ctantibus  vociferantibusque,  ut  in  llostris  prius,  quam  in 
senatu,  hterae  recitarentur.  Tandem  summoti  et  coerciti 
a  magistratibus :  dispensarique  laetitia  inter  impotentes  eius  4 
animos  potuit.  In  senatu  primura,  deinde  in  concione, 
hterae  recitatae  sunt:  et,  pro  cuiusque  ingenio,  ahis  iam 
certum  gaudiura,  ahis  nuha  ante  futura  fides  erat,  quam 
legatos  consulumve  hteras  audissent.  Ipsos  deinde  appro- 
pinquare  legatos  ahatura  est.  Tum  eniravero  oranis  aetas 
currere  obvii,  primus  quisque  ocuhs  auribusque  haurire 
tantum  gaudiura  cupientes.  Ad  Mulvium  usque  pontem 
continens  agmen  pervenit.  Legati  (erant  L.  Veturius 
Philo,  P.  Licinius  Varus,  Q.  Caecihus  Metehus)  circum- 
fusi  omnis  generis  hominum  frequentia  in  forum  pervene- 
runt ;  quum  ahi  ipsos,  ahi  comitcs  eorura,  quae  acta  es- 
sent,  percunctarentur,  et   ut  quisque  audierat,  exercitum 


3  Senatum  curia  exciverunf]  Se- 
natores  ad  primum  nuntium  allata- 
rum  literarum,  e  curia  ad  tribunal 
praetoris  concurrerunt.  Sed  statim 
intelligendi  sunt  rediisse  in   cmiam, 


ut  ibi  literae  legerentur.  Crev. 

4  Dispensarigue  laetitia']  Nempe 
secundum  modum  et  ordincm  qucn- 
dam  communicari.  Doer. 


LIB.  XXVTI.    CAP.  51.  399 

hostinni  inipcratorcnujnc  occisuni,  lc<rioncs  Ronianas  inco-  U.  C.  545. 
Innics,  salvos  consnlcs  cssc,  cxtcniplo  aliis  ])orro  inij)crtic--^*  ^-  ''°7' 
bant  gandinni  sunni.      (iuuni   acgrc  in  cnriam  pcrvciituni 
cssct,  innlto  acgrins  sunnnota  turba,  nc  Patribus  misccrc- 

5  tnr,  litcrac  in  scnatu  rccitatac  sunt.  Indc  producti  in  con- 
cioncm  lcgati.  L.  Vcturius,  litcris  rccitatis,  ij)sc  planius 
omnia,  quac  acta  erant,  cxposuit  cum  ingcnti  asscnsu, 
postrcmo  ctiam  clamorc  univcrsac  concionis,  quum  vix 
gaudium  animis  capcrcnt.  Discursum  indc  ab  aliis  circa 
tcmpla  dcum,  nt  gratcs  agcrcnt ;  ab  aliis  domos,  ut  coniu- 
gibus  libcrisquc  tam  lactum  nuntium  impcrtircnt.  Scna- 
tns,  quod  M.  Livius  ct  C  Claudius  consulcs,  incolumi  cx- 
crcitn,  duccm  hostium  Icgioncsquc  occidisscnt,  supplica- 
tionem  in  triduum  dccrcvit.  Eam  supplicationem  C.  IIos- 
tilius  praetor  pro  concione  edixit,  celebrataque  a  viris  fe- 
minis(jue  est.  Omnia  templa  per  totum  triduum  acqua- 
lem  turbam  habuere :  quum  matronae  amplissima  veste 
cum  libcris,  ])crindc  ac  si  dcbcllatum  foret,  omni  solutae 

6mctu,  dcis  imraortalibus  gratcs  agercnt.  Statum  quoque 
civitatis  ea  victoria  movit :  ut  iam  indc,  haud  secus  quam 
in  pace,  res  intcr  sc  contrahcre,  vcndcndo,  cmcndo,  mu- 
tuum  dando,  argcntum  creditum  solvcndo,  audercnt. 

C.  Clandius  consul  quum  in  castra  redisset,  cajiut  Has-Caput 
drubalis,  quod  servatum  cnm  cura  attulcrat,  proiici  ante  Ha^*lruba- 
hostium    stationes,    captivosque    Afros    vinctos,    ut   crant,  ^.^^  .^^^^ 
ostcndi,  duos  etiam  ex  iis  solutos  ii"e  ad  Hannibalem,  ctcastra 
cxpronicre,  quac  acta  essent,  iussit.     Hannibal,  tanto  si- ^.^^"'"''^' 
mul  publico  familiarique  ictus  luctu,  *agnosccre  se  fortu- 
'  nam  Carthaginis,'  fertur  dixisse :   castrisque   inde   motis,  iiannibal 
ut  omnia  auxilia,  ([uac  diifusa  latius  tucri  non  poterat,  in  "'  extre- 
cxtremum  Italiae  angulum  Bruttios  contraheret,  et  ^Ieta-|]!|'™j.y^^ 
pontinos,  civitatem  universam,  excitos  sedibus  suis,  et  Lu-dit. 
canorum  qui  suae  ditionis  erant,  in  Bruttium  agrum  tra- 
duxit. 

5  Iiide  producti]  Verbum  hic  pro-         6  Statum  quoque  civitatis  . . ,  moviQ 

prium.     Introducebantiir  in  senatum  Mutavit  pecuniariae  rei  statum  in  ci- 

a  magistratibus  legati,  producebantur  vitate.    Hoc  eodem  anno  nummus  au- 

ad  populum,  sive  in  concionem.  Bene  reus    primum   Romae   percussus  est, 

igitur   Sigonius,   quum    re})erisset   in  ut  colligitur  ex  Pliu.  II.  N.  .vxxiii.  3. 

scriptis    hoc   loco   introducti,   eifecit  Crev. 
inde  producti.  Crev. 


EPITOME    LIBRI    XXVIII. 


RES  in  Hispania  prospere  gestae  a  Silano,  Scipionis  legato, 
et  ah  L.  Scipione  fratre  adversus  Poenos,  a  Sulpicio  procon- 
sule  et  ab  Attalo  rege  Asiae  adversus  Philippum  regem  Ma- 
cedonum,  pro  Aetolis,  referuntur.  Quum  M.  Livio  et  Clau- 
dio  Neroni  consulibus  triumphus  decretus  esset,  Livius,  qui  in 
provincia  sua  rem  gesserat,  quadrigis  invectus  est ;  JVero,  qui 
in  collegae  provinciam,  ut  victoriam  eius  adiuvaret,  venerat, 
equo  est  secutus,  et  in  hoc  habitu  plus  gloriae  reverentiaeque, 
habuit :  nam  et  plus  in  bello,  quam  collega,  fecerat.  Ignis  in 
aede  Vestae  negligentia  virginis,  quae  non  custodierat,  ex- 
stinctus  est:  virgo  caesa  est  Jlagro.  P.  Scipio  in  Hispania 
cum  Poenis  debellavit  quarto  decimo  a)ino- eius  helli,  quinto 
post  anno,  quam  ierat :  exclusisque  in  totum  possessione  eius 
hostihus,  Hispaniam  recepit :  et  a  Tarracone  in  Africam  ad 
Syphacem  regem  Numidarum  duohus  navigiis  transvectus, 
foedus  iunxit.  Hasdrubal  Gisgonis  ibi  cum  eo  in  eodem  lecto 
accubuit.  Munus  gladiatorium  in  honorem  patris  patruique 
Carthagine  Nova  edidit,  non  ex  ghidiatorihus,  sed  ex  iis,  qui 
aut  in  honorem  ducis,  aut  ex  ^^^'ovocatione  in  certamen  de- 
scendebant :  in  quo  reguli  fratres  de  regno  ferro  contende- 
runt.  Quum  Astapa  urbs  ah  Romanis  oppugnaretur,  oppi- 
dani  liheros  et  coniuges  rogo  exstructo  occiderunt,  et  se  insuper 
praecipitaverunt.  Ipse  Scipio,  dum  gravi  morbo  implicitus 
est,  seditionem,  in  parte  exercitus  motam,  conjirmatus  discus- 
sit,  rebellantesque  Hispaniae  jwjmlos  coegit  in  deditionem  ve- 
nire ;  et,  amicitia  facta  cum  Masinissa  rege  Numidarum,  qui 
illi  auxilium,  si  in  Africam  traiecisset,  pollicebatur,  cum  Ga- 
ditanis  quoque  jwst  discessum  inde  Magonis,  cui  ex  Cartha- 
gine  scriptum  erat,  ut  in  Italiam  traiiceret,  Romam  reversus 
consulque  creatus.  Africam  jyrovinciam  petenti,  contradi- 
centc  Q.  Fabio  Maximo,  Sicilia  data  est :  permissumque,  in 
Africam  traiiceret,  si  ex  republica  esse  censeret.  Mago,  Ha- 
milcaris  filius,  a  minore  Baliari  insula,  uhi  hiemarat,  in  Ita- 
liam  traiecit. 


T.   LlVIl   PATAVINl 

L  1  B  E  11    XXVIII. 


QUIIM  transitu  TIas(lru])alis,  quantum  in  Italiam  dccli-  U.  C.  545. 
navcrat  bclli,  tantum  lcvatac  Ilispaniac  viclercntur ; -'^-  ^- '^°7- 
renatum  ibi  subito   par  priori   bcllum  cst.     Ilispanias  eani^e^   '^^"^" 
tcmpestate   sic  habebaut  Ilomani   Pocnique.     Ilasdrubal, 
Gisgonis  filius,  ad  Occanum  penitus  Gadesque  concesscrat. 
Nostri  maris  ora  omnisquc  fcrmc  Ilispania,  qua  in  orientem 
vergit,  Scipionis  ac  Ilomanae  ditionis  erat.     Novus  impe- 
rator  Haiino,  in  locum  Barcini  llasdrubalis  novo  cum  ex- 
ercitu  ex  Africa  transgressus,  Magoni([uc  iunctus,  quum  in 

1  Ccltibcria,  quae  media  inter  duo  maria  est,  brevi  magnum 
hominum  numcrum  armassct ;   Scipio  adversus  eum  M.  Si-Contra 
lanum  cum  decem  haud  phis  millibus  mihtum,  enuitibus^l"^'^*'"'^" 

.   .,         o-i  •  •      •  .    1.  .         .    titSuanuni 

qumgentis,  misit.  feilanus,  quantis  maxmiis  potuit  itincri- s^,ipio_ 
bus,  (impediebant  autem  et  aspcritatcs  viarum,  et  angustiae 
sakibus  crebris,  ut  pleraquc  Hispaniae  sunt,  inclusae)  tamcii 
non  sohim  nuntios,  scd  etiam  famam  adventus  sui  praegrcs- 
sus,  ducibus  indidem  ex  Cckibcria  transfugis,  ad  hostcm 
pervenit.  lisdcm  auctoribus  compertum  est,  quum  decem 
circiter  miUia  ab  hoste  abessent,  bina  castra  circa  viam,  qua 
irent,    csse :    laeva    Cehibcros,    novum    exercitum,    supra  Castra  Cei- 

2  novem  milha  hominum,  dcxtra  Punica  tenere  castra.  Ilaec  tibcrorum 
stationibus,  vigihis,  omni  iusta  mihtari  custodia  tuta  etrum."^"'^' 
firma  csse  :    iha  ahera  sohita  neglectaque,  ut  barbarorum 

et  tironum,  et  minus  timentium,  quod  in  sua  terra  essent. 
Ea  prius  aggredienda  ratus  Silanus,  signa  quam  maxime  ad 
laevam  iubebat  ferri,  necunde  ab  stationibus  Punicis  con- 
spiccretur.  Ipsc,  praemissis  speculatoribus,  citato  agmine 
ad  hostem  pergit.     Tria  mihia  ferme  aberat,  quum  haud-       2. 

3  dum  quisquam  hostium  senserat.    Confragosa  loca  et  obsiti 
virguhis  tegebant  coHes.     Ibi  in  cava  vaUe,  atque  ob  id 

1  Inler  duo  inaria'^  sc.  Ibericum  et  ijonitur   pro    tenere  locum.    cf.  infr. 
Cantabricum.  xxxii.  5.  Crev, 

2  Ptinica    tenere    castra~\     Apud         3  Obsiti  virgultis  tegebant  coUesi] 
nostrum    interdum    tenere    absolute  Tegebant  pro  vulg.  tenebant  Kreys- 

VOL.  II.  D  d 


402 


TITI   LIVII 


u.  c.  545. 

A.  C.  207, 


Proelium. 


Vincunt 
Romani. 


In  Baeti- 
cam  it  Sci- 
pio. 


occulta,  considere  militem,  ct  cibum  capere  iubet.  Interim 
speculatores,  transfugarum  dicta  affirmantes,  venerunt. 
Tum,  sarcinis  in  medium  coniectis,  arma  Romani  capiunt, 
acieque  iusta  in  pugnam  vadunt.  Mille  passuum  aberant, 
quimi  ab  hoste  conspecti  sunt,  trepidarique  repente  coe- 
ptum.  Et  Mago  ex  castris  citato  equo  ad  primum  clamorem 
et  tumultum  advehitur.  Erant  autem  in  Ccltibero  exercitu 
quattuor  millia  scutatorum  et  ducenti  equites ;  hanc  iustam 
legionem  (et  id  fermc  roboris  erat)  iri  prima  acie  locat : 
ceteros,  levem  armaturam,  in  subsidiis  posuit.  Quum  ita 
instructos  educcret  castris,  vixdum  in  egressos  vallo  Ro- 
mani  pila  coniecerunt.  Subsidunt  Hispani  adversus  emissa 
tela  ab  hoste,  inde  ad  mittcnda  ipsi  consurgunt ;  quae  quum 
Romani  conferti,  ut  solent,  densatis  excepissent  scutis,  tum 
pes  cum  pede  collatus,  et  gladiis  geri  res  coepta  est.  Ce- 
terum  asperitas  locorum  ct  Celtiberis,  quibus  in  proelio 
concursare  mos  est,  velocitatem  inutilem  facicbat ;  et  haud 
iniqua  eadem  erat  Romanis  stabili  pugnae  assuetis  ;  nisi 
quod  angustiae  et  internata  virgulta  ordines  dirimebant,  et 
singuli  binique,  vehit  cum  paribus,  conserere  pugnam  coge- 
bantur.  Quod  ad  fugam  impedimento  hostibus  erat,  id  ad 
caedem  eos,  vehtt  vinctos,  praebebat.  Et  iam,  ferme  om- 
nibus  scutatis  Celtiberorum  interfectis,  levis  armatura  et 
Carthaginienses,  qui  ex  aheris  castris  subsidio  venerant, 
perculsi  caedebantur.  Duo  haud  amphus  milha  peditum 
et  equitatus  omnis,  vix  inito  proeho,  cum  Magone  effuge- 
runt.  Hanno,  aker  imperator,  cum  iis,  qui  postremi,  iam 
profligato  proeho,  advenerant,  vivus  capitur.  Magonem 
fugientem  equitatus  ferme  omnis,  et  quod  veterum  peditum 
erat,  secuti,  dccimo  die  in  Gaditanam  provinciam  ad  Has- 
drubalem  pervcnerunt.  Cehiberi,  novus  miles,  in  proximas 
dilapsi  sih^^as,  inde  domos  diffugerunt. 

Peropportuna  victoria  ncquaquam  tantum  iam  conflatum 
belhxra,  quanta  futuri  materia  behi  (si  hcuisset  iis,  Cekibe-  4 
rorum  gente  excita,  et  ahos  ad  arma  sohicitare  populos) 
oppressa  erat.  Itaque  coUaudato  benigne  Silano,  Scipio 
spem  debenandi,  si  nihil  eam  ipse  cunctando  moratus  esset, 
nactus,  ad  id,  quod  rehquum  beUi  erat,  in  uhimam  His- 
paniam  adversus  Plasdrubalem  pergit.  Poenus,  quum5 
castra  tum  forte  ad  sociorum  animos  in  Baetica  continendos 
in  fide  haberet,  signis  repente  sublatis,  fugae  magis,  quam 


sigius    emendavit,   neque   infeliciter,  procul   dubio  bellum   maioris   molis 

quippe  sive  obsita  cum  Drakenbor-  exarsisset,  si  licuisset  eis  .  .  . 

chio,  seu  obsitt  cum  Crevierio  legas,  5  Poenns,  (pmm  .  .  .  fortel  Quum 

vetusscriptura  tciiebant,  se.  regiouem,  forte  Hasdrubal  castra  in  Baetica  ha- 

loco  parum  apte  convenit.  beret  ad  continendos  in  tide  sociorum 

4  Materia  belli]  sc.  Materia,  unde  animos.  Crev. 


LIB.   XXVIIl.   CAV.  :\.  lo.i 

itinoris  uiodo,  j)cnitiis  ad  Oceannin  vt  (^adcs  dncit.      (Jc-U.C.  545. 

6tcrnni,  ([noail  continnissct  cxcrcitnm,  pnjposiltnn   bcllo  sc  ^'  ^'  '°7' 
fbrc    ratns,    antccpiani    trclo    (Jadcs    traiiccrct,    cxcrcitnm 
onincni  passini  in  civitatcs  divisit,  ut  ct  niuris  sc  ipsi,  ct 
armis   muros   tutarcnlur.      Scipio   ubi   animadvcrtit,  dissi-        .'5. 
patimi    passim    bcllnm,   ct  circumfcrrc   ad  siugulas  urbes 
arma  dintiui  magis,  quam  magui,  essc  opcris,  rctro  vertit 
itcr.    Ne  tameu  hostibns  cam  rcliiKjucret  rcf^ioncm,  L.  Sci-  ]le;,'rc(li- 
pionem   fratrem   cum   dcccm    millibus    j)cditnm,   ct    mille !".'"'. •"'"'''■''^ 
cquitum    ad    ojjjingnandam    oj)nlcntissimam    in    iis    locis 

gurbcm,  (Oringin  l)arbari  ajij)cllaljant)  mittit.  Sita  in  Mc- 
lcssnm  ruiibns  cst  Ilisjianac  gcntis.  Agcr  frugifcr:  arircu- 
tum  ctiam  incolae  Ibdiunt.  Ea  arx  fuit  Hasdrubali  ad 
excursiones  circa  in  mediterraneos  pojiulos  faciendas. 
Scipio,  castris  j)roj")C  urbem  positis,  jiriusqnam  circumval- 
laret  urbem,  misit  ad  portas,  cjui  cx  j)roj)in(jno  allo(juio 
animos  tcntarcnt,  snadcrcnt(juc,  ut  amicitiam  |)otins,  quani 
vim,  exjjerircntnr  Romanorum.  l  i>i  uihil  pacati  rcsjion- 
dcbatur,  fossa  duj)lici(juc  vallo  circnmdata  urbc,  in  tres 
partes  exercitum  dividit :  ut  una  scmpcr  pars,  (juietis  iu- 
terim  duabus,  oppugnaret.  Prima  jiars  quum  adorta  op- 
pugnare  est,  atrox  sane  et  ancejis  proclium  fuit :  nou  snbirc, 
non  scalas  ferre  ad  nuiros  prae  incideutibus  telis  facile  erat. 

9  Et  iam,  qui  ercxcrant  ad  murnm  scalas,  alii  furcis  ad  id 

1  ijisum  factis  detrndcbantur,  iu  alios  lujii  superuc  ferrci 
iuiecti,  ut  iu  pcriculo  csscnt,  ne  snsj)cnsi  iu  murum  cxtra- 
hcrentur.  Quod  ubi  animadvcrtit  Scij)io,  nimia  paucitate 
suorum  cxacquatum  ccrtamen  esse,  et  iam  co  suj)crare 
hostem,  quod  ex  muro  puguaret ;  duabus  simul  partibus, 
prima  recepta,  urbem  est  aggressus.  Quae  res  tantum  pa- 
voris  iniecit  fessis  iam  cum  primis  pugnando,  ut  et  oppidani 
moenia  repcntina  fnga  descrerent :  et  Punicum  j^raesidium 
mctu,  ne  prodita  urbs  esset,  relictis  stationibus  in  unum  se 
coUigeret.  Timor  iude  opj^idanos  incessit,  ne,  si  hostis 
urbem  intrasset,  sine  discrimine,  Poenus  an  Hispanus  esset, 
obvii  passim  caederentur.     Itaque,  patefacta  repente  porta, 

6  Propositum    bellol     Propositum     Tartessios  pertinens.  Crev. 

instar  scopi,  quem  non  desinat  petere  9  Alii  furcis]  De  hoc  instrumento 

Scipio.  Gro.nov.  bellico  ad  repellendos  eos  adhibito, 

7  Oriiiffin]  Ilaec  urbs  videtur  ea-  qui  urbium  muro.s  per  scalas  trans- 
dem  esse  quae  supr.  xxiv.  42.  dicta  censuri  erant,  cf.  Lips.  Poliorc.  v.  i. 
est  AuriiLr,  imo  idem  nomen  diversi-  Doer. 

mode  scriptuni.     Non  procul  afuisse         i  Iii  alios  !upi]  Lupus  instrumen- 

eam  a  Munda,  patet   ex  loco   Livii  tum  ferreum  in  modimi  forficis  den- 

modo  memorato.  Crev.  tatum     alligatumque     funibus,    quo 

8  Melessum]  Hoc  nomen  variat  ariesmordicus,tanquam  luponim  den- 
in  scriptis.  Gronovius,  monente  Ru-  tibus,  apprehensus  avertatur,  atque 
benio,  legi  posse  putat  Massieiisium.  ictus  eius  eludatur.  cf.  Lips.  Poliorc. 
Massia  apud  Stephanum  regio  est  ad  v.  8.  Turneb.  Advers.  xi.  28. 

Dd  2 


404 


TITI   LIVII 


U.  C.  545. 
A.  C.  207. 


Oringis  a 
L.  Sci^iione 
capta. 


L.  Scipio 
redit  ail 
fratrem. 


Classis 
Rom.  po- 
pulatur 
Africam, 


frequcntes  ex  oppldo  sese  eiecerunt,  scuta  prae  se  tenentes, 
ne  tela  pi'ocul  coniicerentur ;  dextras  nudas  ostentantcs,  ut 
gladios  abiecisse  appareret.  Id  utrum  parum  ex  intervallo 
sit  conspectum,  an  dolus  aliquis  suspectus  fuerit,  incom- 
pertura  est.  Impetus  hostilis  in  transfugas  factus :  nec 
secus,  quam  adversa  acies,  caesi.  Eademque  porta  signa 
infesta  in  urbem  illata :  et  aliis  partibus  securibus  dolabris- 
que  caedebantur  et  refringebantur  portae,  et,  ut  quisque 
intraverat  eques,  ad  forum  occupandum  (ita  enim  praecep- 
tum  erat)  citato  equo  pcrgebat.  Additum  erat  et  tria- 
riorum  equiti  praesidium.  Legionarii  ceteras  partes  per- 
vadunt :  direptione  et  caede  obviorum,  nisi  qui  armis  se 
tuebantur,  abstinuerunt.  Carthaginienses  omnes  in  cus- 
todiam  dati  sunt :  oppidanorum  quoque  trecenti  ferme,  qui 
clauserant  portas.  Ceteris  traditum  oppidum,  suae  red- 
ditae  res.  Cecidere  in  urbis  eius  oppugnatione  hostium 
duo  millia  ferme  :   Romanorum  haud  amplius  nonaginta. 

Laeta  et  ipsis,  qui  rem  gessere,  iirbis  eius  oppugnatio 
fuit,  et  imperatori  ceteroque  exercitui ;  et  speciosum  ad- 
ventum  suum,  ingentem  turbam  captivorum  prae  se  agen- 
tes,  feccrunt.  Scipio,  collaudato  fratre,  quum,  quanto 
poterat  verborum  honore,  Carthagini  ab  se  captae  captam 
ab  eo  Oringin  aequasset,  quia  et  hiems  instabat,  ut  nec 
tentare  Gades,  nec  disiectum  passim  per  provinciam  exer- 
citum  Ilasdrubahs  consectari  posset,  in  citeriorem  Hispa- 
niam  omnes  suas  copias  reduxit:  dimissisquc  in  hiberna 
legionibus,  L.  Scipione  fratre  Romam  misso,  et  Hannone 
hostium  imperatore,  ceterisque  nobihbus  captivis,  ipse  Tar- 
raconem  concessit. 

Eodem  anno  classis  Romana,  cum  M.  Valerio  Laevino 
proconsule  ex  Siciha  in  Africam  transmissa,  in  Uticensi 
Carthaginiensique  agro  late  populationes  fecit.  Extremis 
finibus  Carthaginiensium  circa  ipsa  moenia  Uticae  praedae 
actae  sunt.  Repetentibus  Siciham  classis  Punica  (septua- 
ginta  erant  longae  naves)  occurrit.  Decem  et  septem 
naves  ex  iis  captae  sunt,  quattuor  in  aho  mersae :  cetera 
fusa  ac  fugata  classis.  Terra  marique  victor  Romanus  cum 
magna  omnis  generis  praeda  Libybaeum  repetit.  Toto^ 
inde  mari  pulsis  hostium  navibus,  magni  commeatus  fru- 
menti  Romam  subvecti. 

Principio  aestatis  eius,  qua  haec  sunt  gesta,  P.  Sulpicius 
proconsul  et  Attalus  rex  quum  Aeginae,  sicut  ante  dictum 
est,  hibernassent,  Lemnum  inde,  classe  iuncta,  Roraanae 


■2  Toto  inde  maril   Tuto  inde  mari     sime  in  MSS.  commutantur.  cf.  supr. 
in   edd.    principibus   scriptum   habe-     xxiv.  32. 
iiius.     Voces  tiitum  et  toiwn  saepis- 


LIB.  XXVIII.    (wVP.  5.  40.5 

quinquc  ct  vigiiili  (|uiM(jucremcs,  rcgiac  ([uiutjuc  cl  tri-  U.  C.  545. 
ginta,  transniiscruut.      Kt  Philipjius,  ut,  scu  tcrra  scu  mari -^*  ^*  ^°7- 
ol)viam  cundiuii  liosti  forct,  j)aratus  ad  omncs  conatus  cssct, 
ipsc  Dcmctriadcm  ad  marc  dcsccndit :   Larissam  dicm  ad 
convcnicndum  cxcrcitui  cdixit.     Undi([uc  al)  sociis  lcga- 
tioncs  Dcmctriadcm  ad  tamam  rcgis  convcncrunt.      Sus- 
tulerant  enim  animos  Aetoli,  (juum  ah  Romana  socictatc, 
tiim  post  Attali  advcntum,  finitimoscjnc  dcpo})ulahantur. 
Ncc  Acarnancs  solum  Boeotique,  ct  qui  Euhoeam  incolunt, 
in  maguo  mctu   crant :    scd   Achaci  (juo([uc,  quos   sujicr 
Actolicum    hclhuu    Maclianidas     ctiam,     Laccdacmonius 
tyrannus,  haud  j>rocul  iVrgivorum  finc  positis  castris,  tcr- 
rchat.     lli  omncs  suis  c|uiscjuc  urhihus,  cjuae  pcricula  tcrra 
mariquc  portcndchantur,  mcmorantcs,  auxilia  rcgcm  ora- 
bant.    Nc  ex  rcgno  quidcm  ipsius  tran([uillae  nuntiahautur 
res :  et  Scerdilaedum  Plcuratumquc  motos  cssc,  et  Thracum 
maxime  Macdos,  si  quod  longincjuum  hcUum  regcm  occu- 
passct,  proxima  Macedoniae  incursuros.     Bocoti  cjuidcm  et  Phiiippus 
intcriorcs    (ilraeciac   ])0]Hili,    Thcrmopylarum    saltuin,   ubi  **"c'os  hor- 
angustac  fauccs  coartant  itcr,  fossa  vallocjuc  intcrcludi  ab  fyJty,!'*' 
Actolis,  nuntiahant,  nc  transitum  ad  sociorum  urhcs  tucndas 
Phili]i])o  darcnt.     Vcl  scgnem  duccm  tot  cxcitare  tumultus 
circurafusi  poterant.     Lcgationes  diraittit,  pollicitus,  prout 
tcmpus  ac  res  se  daret,  oranibus  laturum  se  auxilium.     In 

spracscntia,  quae  maxinie  urgcbat  rcs,  Peparcthum  ])rae- 
sidium  urbi  mittit ;  unde  allatum  erat,  Attalum,  ah  Lcmno 
classe  transmissa,  omnem  circa  urhem  agrmn  dc])o]:)ulatum. 
Poly])hantam  cum  modica  manu  in  Boeotiam,  Meni])])um 

4itcm  qucndam  cx  regiis  ducibus  cura  millc  ]icltastis  (])elta 
caetrae    haud   dissimilis    est)    Chalcidera    mittit.      Additi 

5  quingenti  Agrianum,  nt  omnes  insulae  partes  tueri  possent. 
Ipse  Scotussam  est  ])rofcctus :  codcmcjue  ab  Larissa  Mace- 
donum  copias  traduci  iussit.  Eo  nuntiatum  est,  conciliura 
ActoUs  lleraclcam  indictura,  regemque  Attalum,  ad  con- 
sultandura  de  suraraa  belli,  vcnturum.  Ilunc  conventum 
ut  turbaret  subito  adventu,  magnis  itineribus  Heracleara 

3  Pepareihum  praesidium  vrbi  formam  spectat,  plura  de  pelta  ha- 
mitlit]  Mittit  in  insulam  Peparethum  bent  scriptores,  neque  tamen  quic- 
praesidium  urbi,  quae  cognominis  quam  satis  certum,  quia  nempe  pro 
erat  ipsi  insulae.  Ceterum  locus  hic  diversis  gentibus  eius  forma  variavit. 
corruptissimus  erat.  Emendavere  Pelta  dicitur  lunata  apud  Virgilium. 
Sigon.  et  Gron.  ex  Polybio  x.  39.  Alii  eam  rotundam,  alii  vero  qua- 
Crev.  drangulam  fuisse  volunt.    Caetra  ma- 

4  Pelta  caetrae  Iiaiid  dissimilis  gis  usi  Hispani,  et  Afri :  pelta,Graeci, 
est]  Clypeoli  fuere  leves,  brevesque.  Macedones,  Thraces.  Interdum  haec 
Caetra  e  corio  fere  fiiit,  quod  inter-  nomina  apud  scriptores  promiscue 
dum  nervis  intertexebatur  ;  at  nihil  usurpantur.  Crev. 

habcbat  ligni,  neque  ferri.     Idem  et         5  Insulae  parles]   Euboeae,  cuius 
de   pelta   suspicari   licet.     Quod  ad     urbs  Chalcis  erat  caput.  Crev. 


406  TITI    LIVII 

U.  C.  545.  duxit.  Et  concilio  quidem  dimisso  ium  venit :  segetibus 
A.  C.  207.  tanien,  quae  prope  maturitatem  erant,  maxime  in  sinu  6 
Aeniannm  vastatis,  Scotussam  copias  reducit.  Ibi  exercitu 
omni  relicto,  cum  cohorte  regia  Demetriadem  sese  recipit. 
Inde  ut  ad  omnes  hostium  motus  posset  occurrcre,  in  Pho- 
cidem,  atque  Euboeam,  et  Peparethum  mittit,  qui  loca  alta 
ehgerent,  unde  editi  igncs  apparerent.  Ipse  in  Tisaeo 
(mons  est  in  akitudinem  ingentem  cacuminis  editi)  spe- 
culam  posuit :  ut  ignibus  procul  sublatis  signum,  ubi  quid 
mohrentur  hostes,  momento  temporis  acciperet. 

Romanus  imperator  et  Attahis  rex  a  Peparetho  Nicaeam 
traiecerunt.  Inde  classem  in  Euboeam  ad  urbem  Oreum 
transmittunt :  quae  ab  Demetriaco  sinu  Chalcidem  et  Euri-  7 
pum  petenti  ad  laevam  prima  urbium  Euboeae  posita  est. 
Ita  inter  Attahim  ac  Sulpicium  convenit,  ut  llomani  a 
6.  mari,  regii  a  terra  oppugnarent.  Quatriduo  post,  quam 
appulsa  classis  est,  urbem  aggressi  sunt.  Id  tcmpus  oc- 
cultis  cum  Platore,  qui  a  Philippo  praepositus  urbi  erat, 
colloquiis  absumptum  est.  Duas  arces  nrbs  habet,  unam 
imminentem  mari,  aUera  urbis  media  est.  Cuniculo  inde  8 
via  ad  mare  ducit,  quam  a  mari  turris  quinque  tabulatorum, 
egregium  pi'opugnaculum,  claudebat.  Ibi  primo  atrocis- 
simum  contractum  est  certamcn,  et  turre  instructa  omni 
gencre  telorum,  et  tormcntis  machinisque  ad  oppugnandam 
eam  ex  navibus  cxpositis.  Quum  omnium  animos  oculos- 
que  id  certamen  avertisset,  porta  maritimae  arcis  Plator 
Romanos  accepit,  momentoque  arx  occupata  est.  Oppidani, 
pulsi  inde  in  mediam  urbem,  ad  aheram  tendere  arcem. 
Et  ibi  positi  erant,  qui  fores  portae  obiicerent.  Ita  exclusi 
in  medio  cacduntur  capiunturque.  Macedonum  praesidium 
conglobatum  sub  arcis  muro  stetit ;  ncc  fuga  effuse  petita, 
nec  pcrtinacitcr  proeho  inito.  Eos  Ph^tor,  venia  a  Sulpicio 
impctrata,  in  naves  impositos  ad  Demctrium  Phthiotidis 
exposuit :   ipsc  ad  Attahmi  sc  rccepit. 

Sulpicius,  tam  facih  ad  Orcum  successu  elatus,  Chal- 


6  In  siuu  Aenianum']  Is  est  siiuis  mispiani  alibi  memoratum  invenerit; 
Maiiacus,({\\iei\iVinA\c'ii\\xLamiacus.  quod  si  admittaturj  7)/«/iacMwj  sinum 
Q,uod  ei  nomen  hic  tribuit  Livius,  id  hic  intelligi  censet.  cf.  infr.  xxxii.  32. 
ortum  habet  ab  Aenianum  gente  vi-  Ortellius  contra  sinum  Pagasaeum 
cina.  Ceterum  hic  legebatur  in  editis  innui  vult,  cui  licet  melius  conve- 
vulgo  in  sinu  Aeniano.  At  recte  ob-  niret  appellatio  Demetriaci  ab  urbe 
servat  Gronovius  vix  Latine  dici  Demetriadis,  quae  ad  sinum  illum 
posse  Aenianus  sinus.  Unde  repo-  erat,  ducta,  cursus  tamen  quem  tenu- 
suimus,  ut  scripti  habent,  in  sinu  Ae-  erant  navigantes  Attalus  et  Romani, 
niamim.  Sinus  autem  hic  dicitur  uecnon  situs  Medeae,  ut  Dukero  vi- 
pro  tcrris  circa  sinum  :    ut  et  supr.  detur,  hoc  satis  refellunt. 

xxvii.  30.  Crev.  8  Altcra    urbis   media   est^    Simi- 

7  Demetriaco  sinu'^  Suspectum  liter  medins  omniiim  rex  erat  infr. 
hahet   hoc   nomen    Dukcr.    ut    quod  xlii.  58.  legi  animadvcrtit  Drakenh. 


LIB.  XXVJII.   CAP.  7.  407 

citlcni  inde  protinus  victrici  classc  pctit:  ubi  hau(!(ju;ujuain  V.C.  545. 
9ad  spcni  cvcntus  rcsj^onclit.     Ex  ])atcnti  utriniquc  cuactuin '^,-  <--.207. 
in  angusticis  uiarc  spccicni  intucnti  ])riino  gcniini  jiortus  infrJjiiini  ton- 
ora  duo  versi  pracbucrit:  scd  luuid  facilc  alia  iufcstior  classi  timt. 
statio  cst.    Naui  ct  vcnti  al)  utriuscjuc  tcrrac  praealtis  rnon- Kuripus. 
tibus  subiti  ac  proccllosi  se  deiiciunt,  ct  fretuni  i])suni  Eurij)i 
iion  se])ties  die,  sicut  fania  fcrt,  tem])oribus  statis  reeij)ro- 

1  cat :  sed  temerc  in  inochuu  vcuti,  uunc  luic,  nune  illuc 
vcrso  mari,  velut  monte  ])raccij)iti  dcvolutus  torrcns  ra})itur. 
Ita  nec  noctc,  ncc  die  quies  uavibus  datur.  Quum  classem 
tam  infesta  statio  accepit,  tum  ct  oj^pidum,  alia  parte  clau- 
sum  mari,  alia  ab  tcrra  egrcgic  numitum,  ]>raesidio(]ue 
valido  firmatuni,  et  ])raeci])ue  fidc  ])raefcctonuu  j)riuci- 
}>umque,  ([uae  Huxa  et  vana  apud  Oreum  fucrat,  stabile 
atque  inexjiugnabilc  fuit.  Id  j)rudenter,  ut  iu  temere  sus- 
cejita  re,  llomanus  fecit,  quod,  circums])ectis  diffieultatibus, 
ne  frustra  tem])us  tcrerct,  ccleriter  abstitit  ince])to,  cUissem- 
quc  inde  ad  Cynum  Locridis  (emporium  id  est  urbis  Opun- 

2  tiorum  mille  passuum  a  mari  sitae)  traiecit. 

Pliilij)j)um  et  igncs  ab  Orco  editi  monucrant,  sed  serius        7. 
Platoris  fraude  e  speeula  elati :  et  imjmri  maritimis  viribus 
haud  fjxcilis  erat  iu  insulam  elassi  acccssus.     Ita  rcs  per 
cunctationem  omissa.     Ad  Chalcidis  auxilium,  ubi  signum 
accc])it,  imjMgrc  cst  motus.     Nam  ct  ipsa  Chalcis,  quan- Chalcidia 
quain  ciusdem  iusulae  urbs  cst,  tamen  adeo  arto  interscin- ^*'*^"^- 
ditur  freto,  ut  ponte  continenti  iungatur,  terraque  aditum 

sfaciliorem,  quam  mari,  habeat.  Igitur  Philijijjus,  deiecto 
praesidio,  fusisque  Aetolis,  qui  saltum  Thermo])ylarum  in- 
sidebant,  <]uum  ab  Demetriade  Seotussam,  inde  de  tertia 
vigilia  ]3rofeetus,  tre])idos  hostes  Heracleam  com])ulisset, 

4ipse   uno  die  Phoeidis  Elatiam  millia  amplius  sexaginta 
contendit.     Eodem  ferme  die  ab  Attalo  rege  Opuntiorum  Opuntio- 
urbs  capta  diripicbatur.      Concesserat  eam   praedam  regi ''"'"  ^^^^ 
Sulpicius,  quia  Oreum  paucos  aute  dies  ab  Romano  tnilite,  ^ttaio 
expertibus  regiis,  dire])tum  fuerat.      Quum  Romana  elassis 
eo  se  rece])isset,  Attalus,  ignarus  adventus  Pliilijoj)!,  pe- 
cuniis  a  prineipibus  exigcudis  terebat  tempus.     Adeoque 

9  A>  patenti  utrimque  coactum  iti  ut   numerus   passuum    cum   eo,   qui 

angustias  mare^l    Mare,  quod  utrin-  apud  Strabonem  ix.  p.  ^i^.  est,  ma- 

que,  ad  dextram  et  ad  sinistram,  pa-  gis  conveniat,  m.  p.  n.  h.  e.  duo  mil- 

tens  et  apertum  est,  eo  loco  coactum  lia  passuum,  legendum  vult,  quippe 

in  angustias,  speciem  gemini  portus  Strabo  quindecim  stadia  a  mari  re- 

gemino  aditu  patentis  primo  aspectu  motam  esse  urbem  scribit. 

intuentiljus  praebebat.  3  Deiecto  praesidio  . . .  insidebant] 

1  Tn  modnm  venti]  Quemadmo-  Haec  verba  post  viyiHa  profectus  in- 
dum  ventus  temere,  neque  statis  re-  serenda  censet  Crevierius,  ut  quae  ita 
currens  vicibus,  flatus  immittat  vel  magis  rationi  Geographicae  conve- 
reprimit.  nirent. 

2  Mille  passuum]    Wesselingius,  4  Phocidis]  sc.  Urbem. 


408  TITI  LIVII 

U.  C.  545.  improvisa  res  fuit,  ut,  nisi  Cretensium  quidam,  forte  pabu- 
A.  C.  207.}^^myj  ^iy  ^^j.|3P  longius  progressi,  agmen  hostium  procul 
Attalus  conspexissent,  opprimi  potuerit.  Attalus  inermis  atque 
fere  a  Phi-  incompositus  cursu  efFuso  mare  ac  naves  petit :  et  molien- 
!!?£L=^'  tibus  ab  terra  naves  Philippus  supervenit,  tumultumque 
etiam  ex  terra  nauticis  praebuit.  Inde  Opuntem  rednt, 
deos  hominesque  accusans,  quod  tantae  rei  fortunam  ex 
ocuhs  prope  raptam  amisisset.  Opuntii  quoque  ab  eadem 
ira  increpiti,  quod,  quum  trahere  obsidionem  in  adventum 
suum  potuissent,  viso  statim  hoste,  prope  in  voluntariam 
deditionem  concessissent.  Compositis  circa  Opuntem 
rebus,  Toronem  est  profectus.  Et  Attahis  primo  Oreum  g 
se  recepit.  Inde,  quum  fama  accidisset,  Prusiam  Bithy- 
niae  regem  in  fines  regni  sui  transgressum,  omissis  rebus 
atque  Aetohco  bello,  in  Asiam  traiecit.  Et  Sulpicius 
Aeginam  classem  recepit,  unde  initio  veris  profectus  erat. 
Haud  maiore  certamine,  quam  Opuntem  Attahis  ceperat, 
Phihppus  Toronem  cepit.  Incolebant  urbem  eam  profugi 
ab  Thebis  Plithioticis.  Urbe  sua  capta  a  Phihppo,  quum  7 
in  fidem  Aetolorum  perfugissent,  sedem  iis  Aetoh  eam  de-  8 
derant,  urbis  vastatae  ac  desertae  priore  eiusdem  Phihppi 
bello.  Tum  ab  Torone,  sicut  paullo  ante  dictum  est,  re- 
cepta  profectus,  Tritonon  et  Drymas,  Doridis  parva  atque 
ignobiha  oppida,  cepit.  Inde  Elatiam,  iussis  ibi  se  oppe- 
Machani-  riri  Ptolemaei  Rhodiorumque  legatis,  venit.  Ubi  quum 
das  repres-  jg  finiendo  Aetohco  bello  ageretur,  (affuerant  enim  legati  9 
nuper  Pleracleae  concilio  Romanorum  Aetolorumque)  nun- 
tius  affertur,  Machanidam  Olympiorum  sollenne  ludicrura 
parantes  Eleos  aggredi  statuisse.  Praevertendum  id  ratus, 
legatis  cum  benigno  responso  dimissis,  '  se  neque  causara 
'  eius  behi  fuisse,  nec  moram  (si  modo  aequa  et  honesta 
'  conditione  hceat)  paci  facturum,'  cum  expedito  agmine 
profectus  per  Boeotiam,  Megara,  atque  inde  Corinthum 
descendit.  Unde,  commeatibus  sumptis,  Phhunta  Phene- 
umque  petit.     Et  iam,  quum   Heraeam  venisset,  audito, 

5  Toronem  est  profectus']  Glarea-  recepif,  sive  est  profectus,  spurium 
nus,  Sigonius,  Gronovius  merito  legi  esse.  Et  sane  quid  desideres  in  hac 
iwheni  Thronmm ,  ([woA  oijpidum  est  oratione  ?  Et  Attalus  primo  Oreum  ; 
Locridis  haud  procul  ab  Opunte.  At  inde,  qunm  fama  accidisset  .  .  .  in 
Torone  ad  Toronaeum  sinum  sita  Asiam  traiecit.  Crev.  Voces  se  re- 
est,  Macedoniam  versus.     Bis  et  in  cepit  delevit  Bekker. 

iis  quae  sequuntur  idem  nomen  emen-  7  Tltebis  Fhthioticis']  Novem  sunt 

dandum   occurrit.  Crev.     Throninm  oppida,  quibus  nomen  Thebarumolim 

hic    atque    infra,  iibi    Torone   apud  tributum    est.    Rhenanus.    cf.    infr. 

nostrum  legitur,  in  textum  reposuit  xxxiii.  5. 

Bekkcr.  8  Sedem  iis']  Nempe  urbis. 

6  Et  Attahis  primo  Oreum  se  re-  9  Affuerant  enim  legati']  sc.  Pto- 
cepit]  Omnes  scripti  Oreum  est  pro-  lemaei  et  Rhodiorum,  qui  concilio 
fectus.  Suspicatur  non  imf)robabi-  Romanorum  Aetolorumque  Hera- 
liter   Gronovius,   utrumque,   sive   se  cleae  habito  afFuerant. 


LIB.  XXVIII.    CAP.  8.  409 

Macliiiniilaiii,  fiiina  advcntus  sni  tcrritnni,  rofn^isse  Lace-  U.  C.  545. 
daenunuMn,  Acfiinni  se  ad  concilinni  Achaeornni  rcce])it :  ^-  *-'■  -°7- 
sinnil   classein   Pnnicain,    nt   inari    (|n()(|tie    ali^juid    jjosset, 

1  accitain,  ihi  ratns  se  inventnrnin.  1'aucis  autc  diehns  indc 
Oxcas  traieccrant  Pocni :  inde  ])ortus  Acarnainmi  pc- 
tierant,  qnuin  ah  Orco  |)rofcctnm  Attaluni  llomanosque 
audisscnt,  vcriti  nc  ad  se  iretur,  et  intra  Ilhium  (fauces 
eac  snnt  (>orinthii  sinus)  opprimercntur. 

PhiHppus  maerebat  quidcm  et  angchatur,  (juum  ad  om-       8. 
nia  ijisc  raj)tim  isset,  nuUi  tameu  se  rei  in  tcmpore  occur- 
risse,   et  ra])ientem   omnia   ex   ocnhs    elusissc   cclcritatcm 
suam  fortunam.     In  conciho  autcm,   dissimulans  acgritu-Philippi 
dincm,  elato   animo  disseruit:   testatus   deos   liomincscjuc,  "'""'''""^ 
'se  nuUo  loco,  nec  tempore   defuisse,  quin,  ubi  hostium  ^^^.haeo- 

*  arma  concrepnissent,  eo,  quanta  maxima  posset  celcritate,  rum. 
'  tenderet :  sed  vix  rationem  iniri  possc,  utrum  ab  se  auda- 

*  cius,   an  fu<»;acius  ab    hostibus    (jeratnr   benum.      Sic   ab 

*  Oj)nnte  Attahim,  sic  Sulpicium  a  Chalcidc,  sic  iis  ipsis 
'  diebns  Machanidam  c  manibus  suis  cla])sum.      Scd  non 

*  semjoer  fehccm  csse  fngam :  ncc  pro  difficiU  id  lx41um 
'  habendum,  in  quo,  si  modo  congressus  cum  hostihus  sis, 
'  viccris.  Quod  primum  esset,  confessionem  se  hostium 
'  habere,  nequaquam  pares  esse  sibi :  brevi  et  victoriam 
'  haud  dubiam  habiturum,  ncc  meliore  eventu  eos  sccum, 
'  quam  spc,  pngnaturos.'  Laeti  regem  socii  aucherunt. 
Reddidit  inde  Achacis  Ileraeam  et  Trijihyliam.     Aliphe- 

2  ram  autcm  Megalopolitis,  quod  suorum  fuissc  finium  satis 
probahant,   rcstituit.     Inde,   navibus  acccptis  ab  Achaeis,  Classe  in 
(erant  autem  trcs  quadriremes  ct  biremes  totidem)  Anti-  Aetoliam 
cyram   traiecit.     Inde  quinqueremibus  septem,  et  lembis  *^°°  ^"    ' 
viginti    amplius,    quos,    ut    adiungeret    Carthaginiensium 
classi,  miserat  in  Corinthium  sinum,  profectus  ad  Erythras 
Aetolornm,  quae  prope  Eupalium  snnt,  exscensionem  fccit. 
Haud  fefellit  Aetolos :  nam,  hominum  quod  aut  in  agris, 

aut  in  projnnqnis  castellis  Potidaniae  atqnc  ApoUoniae 
fuit,  iu  silvas  montesque  refugit.  Pecora,  quae  inter  festi- 
nationem  abigi  nequierant,  sunt  dircpta  et  in  naves  com- 
pulsa.  Cum  his  ceteraque  jjracda,  Nicia  praetore  Achae- 
orum  Aegium  misso,  quum  Corinthum  petissct,  pcdestres 
inde  copias  per  Boeotiam  terra  duci  iussit.  Ipse,  ab  Cen- 
chreis  praeter  terram  Atticam  super  Sunium  navigans,  in- 

i  Inde    O.jrff*]     Ita    Drakenbor-  gius  a  vulgata  lectione  abit,  reposuit 

chius,  coniecturam  Crevierii  secutus,  Bekker. 

legendum  suadet  pro  vulgari  in  Fho-  1  Quod    suorum    fnisse    finium] 

ceas.      Oxeas   ex    Echinadarum    nu-  Vocem  quod  Gronovio  displicct,  ut 

mero  insulas  fuisse  auctor  est  Strabo  cui  pronomen  esse  videatur,  sed  Pe- 

viii.  p.  351.     Verum    in   Echinadas  rizonius  et  Douiatius  particulam  cau- 

ex  ememiatione  Gronovii,  quae  lon-  salem  esse  volunt. 


410 


TITI  LIVII 


U.  C.  545. 
A.  C.  207, 


In  regnum 
redit. 

9. 

Ambo 
Coss.  ve- 
niunt  Ro- 
mam. 


ter  medias  prope  hostium  classes,  Chalcidem  pervenit. 
Inde,  collaudata  fide  ac  virtute,  quod  neque  timor,  neque 
spes  flexissent  eorum  animos ;  hortatusque  in  posterum,  ut 
eadem  constantia  permanerent  in  societate,  si  suam,  quam 
Oritanorum  atque  Opuntiorum,  fortunam  mallent ;  ab 
Chalcide  Oreum  navigat,  principumque  iis,  qui  fugere 
capta  urbe,  quam  se  Romanis  tradere,  maluerant,  summa 
rerum  et  custodia  urbis  permissa,  ipse  Demetriadem  ab 
Euboea,  imde  primo  ad  opem  ferendam  sociis  profectus 
erat,  traiecit.  Cassandreae  deinde  centum  navium  longa- 
rum  carinis  positis,  contractaque  ad  effectum  eius  operisa 
raukitudine  fabrorum  navahum,  quia  rcs  in  Graecia  tran- 
quillas  et  profectio  Attah  fecerat,  et  in  tempore  laboranti- 
bus  sociis  latum  ab  se  auxihum,  retro  in  regnum  concessit, 
ut  Dardanis  beUum  inferret. 

Extremo  aestatis  eius,  qua  haec  in  Graecia  gesta  sunt, 
quum  Q.  Fabius  Maximi  fihus  legatus  ab  M.  Livio  consule 
Romam  ad  senatum  nuntiasset,  consulem  satis  praesidii 
Gahiae  provinciae  credere  L.  Porcium  cum  suis  legionibus 
esse :  decedere  se  inde,  ac  deduci  exercitum  consularem 
posse ;  Patres  non  M.  Livium  tantum  redire  ad  urbem,  sed 
cohegam  quoque  eius  C.  Claudium  iusserunt.  Id  modo  in 
decreto  interfuit,  quod  M.  Livii  exercitum  reduci,  Neronis 
legiones  Hannibah  oppositas  manere  in  provincia  iusserunt. 
Inter  consules  ita  per  hteras  convenit,  ut,  quemadmodum 
uno  animo  rempubhcam  gessissent,  ita,  quanquam  ex  di- 
versis  regionibus  convenirent,  uno  tempore  ad  urbem  acce- 
derent.  Praeneste  qui  prior  venisset,  coUegam  ibi  opperiri 
iussus.  Forte  ita  evenit,  ut  eodem  die  ambo  Praeneste  ve- 
nirent.  Inde  praemisso  edicto,  ut  triduo  post  frequens 
scnatus  ad  aedem  BeUonae  adesset,  omni  muhitudine  ob- 
viam  effusa,  ad  urbem  accessere.  Non  salutabant  modo 
universi  circumfusi,  scd,  contingere  pro  se  quisque  victrices 
dextras  consuhun  cupientes,  ahi  gratulabantur,  ahi  gratias 
agebant,  quod  corum  opcra  incolumis  respubhca  esset.  In 
senatu  quum  morc  onuiium  impcratorum,  expositis  rebus 
ab  sc  gestis,  postuhxssent,  '  ut,  pro  repubhca  fortiter  fehci-  4 
'  terque  administrata,  et  diis  immortahbus  haberetur  honos, 
'  et  ipsis  triumphantibus  urbem  inire  hceret ;  Se  vero  ea, 
'  quae  postularent,  decernere,'  Patres,  '  merito  deorum  pri- 


3  Carinis  positis']  Suscipiebat  ni- 
mirum  aedificandas  centum  naves 
longas,  sive  bellicas.  A  carina  enim 
necessario  sumitur  initium  struendac 
navis.  Crev. 

4  Fortiter  feliciterr/ue]  Felicitas 
eorum  est  fiuorum  ausj)icio  et  ductu, 


Jides  eorum  quorum  opera  res  geri- 
tur.  Hinc  consules  dicunt  a  se  for- 
titer  feliciterquc  administratam  esse 
rempublicam  :  at  in  fine  huius  ipsius 
capitis  commemorant,  cjuam  forti 
Jidelifjiie  duorum  legatorum  opera  usi 
essent. 


J.IH.  XXVIII.    CAW  U.  411 

'  luiiin,  clciii,  socuiuhiiii  dcos,  coiisiiliun,'  rcspoiKlcruiit ;   ct  U.  C.  545. 
supplicalionc  junborum   noininc,  ct  triuin])ho  utrique  dc-  ^/  ^'-  ^°7* 
crcto,  intcr  ipsos,  nc,  (|niim  hcllinn  connmini  uniino  gessis- ^p-^^"  hJ|g, 
5scnt,  triiiMi])liinn  sc))ararcnt,  ita  convcnit:   '  ut,  quoniam  et 
'iii  proviiuia  M.  Livii  rcs  gcsta  cssct,  et  co  die,  (pio  pu- 
'gnatum  forct,  cius  fortc   ausj)icium  fuissct,  ct   excrcitus 
'  Jjivianus  dcductus  Iloinam  vcnisset,  Ncronis  dcduci  non 

*  potuisset  dc  provincia,  ut  M.  Livium,  quadrigis  urbem 
'  ineuntem,   milites   sc(pierentur ;  C.  Claudius   cquo   sinc 

*  miUtibus  invcherctur.'  Ita  consociatus  triuinphus,  (]uum 
utri(|ue,  tum  magis  ci,  cpii,  quantum  mcrito  antcibat,  tan- 

6tum  honorc  coHcgac  cesscrat,  gloriam  auxit:  '  ilhim  ccjui- 
'  tcm,'  aicbant,  '  scx  dicruin  s])atio  transcurrissc  longitudi- 
'  nein  Ttaliac :  ct  co  die  cum  llasdrubalc  in  Galha  signis 
'  coUatis  ])ugnasse,  quo  eum  castra  adversus  scsc  in  Apulia 
'  posita  habcrc  Hannibal  crcdidisset.  Ita  unum  consulem 
'  pro  utraqnc  jiarte  Itahae  adversos  duos  duccs,  duos  impc- 
'  ratorcs,  hinc  consihum  suum,  hinc  corpus  o])})osuisse. 
'  Nomcn  Ncronis  satis  fuisse  ad  contincndum  castris  Ilan- 
'nibalem:   Ilasdrubalem  vero,  (iiia  aha  rc,  quam  advcntu 

*  cius,  obrutum  at^iuc  cxstinctum  cssc?  Itacpic  iret  alter 
'  consul  sublimis  curru  muhiiugis,  si  veHet,  cquis.  Uno 
*equo  pcr  urbcm  verum  triumphum  vehi:  Neronemque, 
'  etiam  si  ]iedes  inccdat,  vel  parta  co  bello,  vel  s])reta  eo 
'  triunqilio  gloria,  mcmorabilem  forc'  Hi  scrmones  spc- 
ctaiUium    Neroncm    usc]ue   in  C'a])itolium   ])rosccuti   sunt. 

7  Pccuniam  in  aerarium  tulcrunt  scstcrtium  tricies,  octoginta 
mihia  acris.  Mihtibus  M.  Livius  quinquagcnos  scnos  asses 
divisit.  Tantundem  C.  Claudius  abscntibus  mihtibus  suis 
est  pollicitus,  quum  ad  exercitum  redisset.  Notatum,  eo 
die  ])hira  carmina  militaribus  iocis  in  C.  Clauchum,  t]uam 
in  consulcm  suum,  iactata.  Equites  L.  Yeturium  et  Q. 
Caecilium  legatos  magnis  tulisse  laudibus,  hortatosc]ue  esse 
])k'bcm,  ut  cos  consulcs  in  ])roximum  annum  crearcnt :  ad- 

5  Ut,  qtioniam  ...  itt  Af.  Livhini}  rolybius  ix.  3.  plus  trecenta,  quae 
Reduiuliit  particula  u/,  at  non  ideo  pUis  septajjies  bis  sestertium  effice- 
delenda.  Simile  exemplum  observa-  rent,  in  aerarium  illata  csse  scribit. 
vimussupr.xjdi.  ii.etreperiemusquo-  Unde  suspicatur  Gronovius  excidisse 
que  infr.  xxxvi.  i.  et  3.  Crev.  Hanc  literam  l,  quum  notatum  foret  lxxx, 
particulam  vt,  post  quaedam  inter-  quod  est  octogies,  ea  enim  talenta 
posita  repetitam,  maximeque  in  for-  paullo  amjilius  trecenta  triginta  es- 
mulis  sollennibus  geminatam,  Livio  sent.  Perizonuis  in  hoc  triumpho 
esse  familiarissimam  docent  Gronov.  primum  a  Livio  sestertios  memorari 
et  Dr.ikenb.  animadvertit,  in  eoque  multam  ma- 

6  I/liim  equitem}  Neronem,  qui  iorem  argenti,  quam  aeris,  summam 
equo  veliatur,  dum  collega  eius  curru  nominari,  eiusque  rei  causam  esse, 
sul)limis  incedit.  Crev.  quod  iam  tum  usus  argenti  prae  aere 

7  Sestertiiim  tricies^S   Haec  forent  in  commcrciis  invalescere  coeperat. 
minus  centura  viginti  sex  talenta,  at 


412  TITI   LIVII 

U.  C.  545.  iecisse  cquitura  praerogativae   auctoritatem  consules,  po-8 
'^°'^'  stero  die  in  concione,  quam  forti  fidelique  duorum  praeci- 
pue  legatorum  opera  usi  essent,  comraemorantes. 
10.  Quum  coraitiorura  terapus  appeteret,  et  per  dictatorem 

comitia  liaberi  placuisset,  C.  Claudius  consul  M.  Livium 
collegam  dictatorem  dixit:  Livius  Q.  Caecilium  magistrum 
equitum,  A  M.  Livio  dictatore  creati  consules  L.  Vetu- 
rius,  Q.  Caecilius ;  is  ipse,  qui  tura  erat  raagister  cquitura. 
Inde  praetorum  coraitia  habita.  Crcati  C.  Servilius,  M. 
Caecilius  Metellus,  Ti.  Claudius  Asellus,  Q.  Marailius 
Turinus,  qui  tuni  aedilis  plebis  erat.  Coraitiis  perfectis, 
dictator,  raagistratu  abdicato,  diniissoque  exercitu,  in  Etru- 
riara  provinciam  ex  senatusconsulto  est  profectus  ad  quae- 
stiones  habendas :  qui  Etruscorum  Urabrorurave  populi 
defectionis  ab  Roraanis  ad  Hasdrubalera  sub  adventura 
eius  consiha  agitasscnt,  quique  eum  auxihis,  aut  comrae- 
atu,  aut  ope  ahqua  iuvissent.  Ilaec  eo  anno  dorai  raih- 
tiaeque  gesta.  Ludi  Romani  ter  toti  instaurati  ab  aedili- 
bus  curulibus,  Cn.  Serviho  Caepione,  Ser.  Cornelio  Len- 
tulo.  Item  ludi  plebeii  semel  toti  instaurati  ab  aedihbus 
plebis,  M.  Pomponio  Mathone,  et  Q.  Mamiho  Turino. 
U.  C.  546.  Tertio  decimo  anno  Punici  belh,  L.  Veturio  Philone  et 
:^-^-  -°^- Q.  Caeciho  MeteUo  consuhbus,  Bruttii  arabobus,  ut  cura 
Q,.  Caecilio  II^i^i^it)^i^lc  beUuni  gererent,  provincia  decreta.  Praetores 
Coss.  exinde   sortiti   sunt:   M.  Caecihus  Metehus   urbanam,    Q. 

Provmciae.]y[^^j|jyg  peregrinaui,  C.  Servihus  Sicihara,  Ti.  Claudius 
Sardiniara.  Exercitus  ita  divisi :  consuhira  alteri,  quera 
C.  Claudius  prioris  anni  consul,  alteri,  quera  Q.  Claudius 
propraetor  (eae  binae  lcgiones  erant)  habuissent  exercitura: 
in  Etruria  duas  volonura  legiones  a  C.  Terentio  proprae- 
tore  M.  Livius  proconsul,  cui  prorogatum  in  annum  irape- 
riura  erat,  accipei-et.  Et  Q.  Marailio,  ut,  coliegae  iuris- 
dictione  tradita,  Galliara  cura  exercitu,  cui  L.  Porcius^ 
praetor  praefuerat,  obtineret,  decretura  est:  iussusque  po- 
pulari  agros  Galloruni,  qui  ad  Poenos  sub  adventum  Has- 
drubalis  defecissent.  C.  Servilio  cum  Cannensibus  duabus 
legionibus,  sicut  C.  Mamilius  tenuerat,  Sicilia  tuenda  data. 
Ex  Sardinia  vetus  exercitus,  cui  A.  Hostilius  praefuerat, 
deportatus :  novara  lcgionem,  quam  Ti.  Claudius  traiiceret 
secum,  consules  conscripscrunt.  Q.  Claudio,  ut  Tarentum, 
C.  Hostilio  Tubulo,  ut  Capuam  provinciam  haberet,  proro- 

8  Eqidtum  praerogativae^l  sc.  Pri-  g  Cui   L.  Porcitis    praetor    prae- 

ori    equitum   sententiae,    quae,   tan-  fuerat}    Imo  praetor,  ut  constat  ex 

qiiam    praerogativa    tribus,    populo,  xxvii.    35.     Ac    verisimilius   est   hoc 

quosnam     consules    faccre    deberet,  erratum  esse  librariorum.  Crev. 
praemonstrabat.   cf.  supr.  xxi.  3. 


LTB.  XXVIII.    CAP.  11.  ll.i 

galuni   in   nnninn   inijicrinin  cst.     M.  Valeriiis  proconsnl,  l^  C  54^. 
qni  tncndac  circa  Siciiiani  inaritimac  orac  pracfucrat,  tri-^-  ^-  ^°*^" 
ginta  navibus  (.'.  Scrvilio  pracbitis,  cum  cctcra  onnii  classe 
rcdirc  ad  nrbcm  inssus. 

In  civitalc  tanto  discriminc  bclli  sollicita,  (jnum  omnium       11. 
sccnndorum  advcrsoruniquc  causas  in  dcos  vcrtcrcnt,  nmlta 

Srodigia  nnntialjantur ;  Tarracinac  lovis  aedcm,  Satrici 
latris  Matutac  dc  coelo  tactam.  Satricanos  haud  minus 
tcrrebant  in  acdcm  lovis  foribus  ipsis  duo  pcrlapsi  angucs. 
Ab  Antio  nuntiatnm  est,  crncntas  spicas  mctcntiljus  visas 
esse.  Cacrc  ])orcus  l)iccj)s,  ct  agnns  mas  idcm(juc  fcmina 
natns  crat.  Et  Albac  duo  solcs  visos  rcfcrcbant :  ct  nocte 
Frcgcllis  luccm  obortam.  Et  ])os  in  agro  llomano  locutus, 
et  ara  Ncptnni  nndto  sudorc  manassc  in  circo  Elaminio  di- 
cebatnr :  ct  acdcs  Ccreris,  Salntis,  Quirini  de  coclo  tactae. 
Prodigia  consules  hostiis  raaioribus  procurare  iussi,  et  sup- 
plicationem  nnnm  dicm  habere.  Ea  cx  scnatusconsulto 
facta.  Plus  omnibus  aut  nuntiatis  pcregrc,  aut  visis  domi  Ignis  in 
prodi^iis,  tcrruit  animos  hominum  i«;nis  in  aede  Vestac  "'f '^^'-'  ^^' 
exstinctus :  cacsaquc  ilagro  cst  Vcstahs,  cuius  custodia  stinctus. 
noctis  eius  fucrat,  iussu  P.  Licinii  pontificis,  Id  qnan- 
quam,  nihil  portendcntibns  deis,  ceternm  negligcntia  hu- 
mana  accidcrat,  tamen  et  hostiis  maioribus  procurari,  et 
supplicationcm  ad  Vcstae  haberi  placuit. 

Priusquam  proficiscerentur  consules  ad  bcllum,  moniti  Piehis  in 
ab  senatu  sunt,  '  ut  in  agros  rednccndac  ])Iebis  curam  ha-  "g'""'*  ^^^^^- 
'  bercnt.     Dcum  benignitate  summotum  bcllum   ab  ui-be  ^^"^ 
'  Komana  et  Latio  esse,  ct  jiosse  sine  metu  in  agris  ha- 

i '  bitari.  Minime  convenirc,  Siciliae,  quam  Italiae,  colendae 
'  maiorem  curara  esse.'  Sed  res  haudquaquam  erat  populo 
facilis,  et  liberis  cultoribus  bello  absuraptis,  et  inopia  servi- 
tiorum,  et  pecore  direpto,  villisque  dirutis  aut  incensis. 
Magna  tamen  pars  auctoritate  consulum  compulsa  in  agros 
remigravit.  Moverant  autem  huiuscc  rei  racntionem  Pla- 
centinorura  et  Creraoncnsium  legati,  querentcs,  agrum 
suum  ab   accolis   Gallis   incm-sari   ac  vastari,  magnamque 

^partem  colonorum  suorum  dilapsara  esse,  et  infrcquentes 
se  urbes,  agrura  vastura  ac  desertura  habere.  Marailio 
praetori  raandatura,  ut  colonias  ab  hoste  tueretur.  Con- 
sules  ex  senatusconsulto  edixerunt,  ut,  qui  cives  Cremo- 

I  SicUiae,  qiiavi  Italiae,  colendael  xxvii.  5.     Eadem  profecto  cura  de- 

Niminim    Laevinus    sedulo    operam  bebatur  Italiae.  Ceev. 

dederat,  ut  vastata  bellis  Sicilia  re-  2  Et  infrequentes'^    Cod.  Put.    et 

coleretur,    cogerenturque    Siculi    ad  iam  infrequentes,  quod  Bekker.  re- 

arandum  ac  serendum  animos  rui"sus  posuit. 
convertere.     cf.    supr.    xxvi.   41.    et 


414  TITI    LIVII 

U.  C.  S46.  nensef?  atque  Placentini  cssent,  ante  certam  dieni  in  colo- 

A.  C.  206.  j^ig^g  reverterentur. 

Principio  deinde  veris  et  ipsi  ad  bellum  profecti  sunt. 

Coss.  iu      Q.  Caecilius  consul  exercitum  ab  C.  Nerone,  L.  Veturius 

Bruttios  Q^  Q  Claudio  propraetore  accepit,  novisque  militibus,  quos 
ipse  conscripserat,  supplevit.  In  Consentinum  agrum  con- 
sules  exercitum  duxerunt,  passimque  depopulati,  quum 
agmen  iam  grave  praeda  esset,  in  saltu  angusto  a  Bruttiis 
iaculatoribusque  Numidis  turbati  sunt ;  ita  ut  non  praeda, 
sed  armati  quoque  in  periculo  fuerint.  Maior  tamen  tu- 
multus,  quam  pugna,  fuit:  et  praemissa  praeda,  incolumes 
et  legiones  in  loca  tuta  evasere.  Inde  in  Lucanos  pro- 
fecti.  Ea  sine  certamine  tota  gens  in  ditionem  populi 
Romani  rediit. 
12.  Cum  Hannibale  nihil   eo  anno  rei  gestum  est.     Nam 

Laus  Hau-  nequc  ipsc  se  obtulit  in  tam  recenti  vuhiere  jiublico  priva- 
toque,  neque  lacessierunt  quietum  Romani.  Tantam  in- 
esse  vim,  etsi  omnia  aha  circa  eum  ruerent,  in  uno  illo 
duce  censebant.  Ac  nescio,  an  mirabihor  adversis,  quam  3 
secundis  rebus,  fuerit:  quippe  qui,  quum  et  in  hostium 
terra  per  annos  tredecim,  tam  pi*ocul  ab  domo,  varia  for- 
tuna  belhim  gereret  exercitu  non  suo  civih,  sed  mixto  ex 
cohuvionc  omnium  gentium,  quibus  non  lex,  non  mos,  non 
hngua  communis ;  ahus  habitus,  aha  vestis,  alia  arma,  ahi 
ritus,  aha  sacra,  ahi  prope  dei  essent ;  ita  quodam  uno  vin- 
culo  copulaverit  eos,  ut  nuha  nec  inter  ipsos,  nec  adversus 
ducem  seditio  exstiterit ;  quum  ct  ])ecunia  saepe  in  stipen- 
dium,  et  commeatus  in  hostium  agro  deessent:  quorum 
inopia  priore  Punico  beho  muka  infanda  inter  duces  mih- 
tesque  commissa  fuerant.  Post  Hasdrubahs  vero  exei'ci-4 
tum  cum  duce,  in  quibus  spes  omnis  reposita  victoriae  fue- 
rat,  deletum,  cedendoque  in  angulum  Bruttium  cetem 
Itaha  concessum,  cui  non  videatur  mirabile,  nuhum  motum 
in  castris  factum  ?  Nam  ad  cetera  id  quoque  accesserat,  ut 
ne  alendi  quidem  exercitus,  nisi  ex  Bruttio  agro,  spes 
esset ;  qui,  ut  omnis  coleretur,  exiguns  tamen  tanto  alendo  5 
exercitui  erat :  tum  magnam  partem  iuventutis  abstractam 
a  cultu  agrorum  beUum   occupaverat,  et  mos  vitio  etiam6 

3  Nescio,  an  mirabilior'\  Haec  e  manis  liberam  ceterae  Italiae  pos- 
Polybio  xi.  17.  deprompta  suut,  sup-  sessionem.  Crev.  Post  concessum 
presso  pro  Livii  more  auctoris  no-  idem  est,  atque  pos/^waw  cetera  Italia 
mine.  concesserat. 

4  Post  IlasdrnbaHs  .  .  .  exercitiim  5  Ut  omnis  coleretiir}  h.  e.  Quam- 
...deletum,cedendoque ...  concessumj  vis.  cf.  supr.  xxii.  25. 

Postquam    et   Hasdrubalis   exercitus         6   Vitio  etiam  insitusl  sc.  Ingenita 
deletus  fuit,  et  ipsc  Hannibal  ceden-     pravitate,  vitio  indolis  vel  ingenii. 
do  in  Bruttium  agrum,  reliquit  Ro- 


LTB.  XXVTII.    ('.\I\  i:}.  Ha 

insitus  gcnti   ])or  latrociiiiu   inililiain  cxcrccndi.      Ncc  ah  l'.  ('.  54''.. 

Tclomo  ((nic((iiam  initlchatnr,  dv   llis()aina  rctinciula  sollici-  ^-  *  •  '"^'- 
tis,  tan(|nain  onniia  ()ros()cra  in  Italia  csscnt. 

In    llis()ania    rcs   ((iiadain    cx    ])artc   candcm    torliinam,  lic.tllispji- 
quadani  lonf2;c  dis()arcm  hahchant:   caiidcm,  ([uod   (^roclio '"''*-"• 
victi  ('arthaij;inicnses,  dncc  amisso,  in  nltimain  Ilis])aniae 
oram  ns((ue  ad  Occanum  com]>ulsi  crant:  disparem  auteni, 
quod  IIis]iania,  non  {(uam  Italia  modo,  scd  ([uam  nlla  ])ars 
tcrrarnm,  hcllo  rc])arando  a^itior  crat,  locornm   hominnm- 

8  ((uc  inj^cniis.      lta((nc  crgo  ])rima  lloinanis  inita  ])rovincia- 

Qrnin,  ((iiae  ((uidcm  contincntis  sint,  })ostrcma  oinninm,  nos- 
tra    dcinum    actatc,    dnctu   ans])icio((nc   Angnsti    (.'jcsaris, 
jjcrdomita   cst.     Ihi    tum    llas(h'nl)al    (lisgonis,    maximus  ila.sdnibal 
clarissimusque  co  hello  sccnndum  Barcinos  dux,  regressus  ^'""\  ^^'^' 
ab  Gadihus,  rehellandi  s])eni  adiuvantc  Magone  Ilamilcaris  inn,  ,„_ 
filio,  delcctihus  ])cr  nltcriorem  IIis])aiiiam  hahitis,  ad  ((uin-stanrat. 
quaginta  millia  ])cditiiin  ct  quattnor  niillia  ct  ([uingcntos 
equitcs  armavit.      l)c  c((ncstrii)ns  co})iis  fcrinc  intcr  auct(j- 
res  convcnit :  ])editum  sc})tnatiinta  millia  ((iiidam  adducta 

I  ad   Sil])iam   in'hcm  scrihnnt.     Ihi   su]ier  camjws  j)atentes 
duo  duccs  Poeni  ea  mente,  ne  detrectarcnt  certamen,  con- 
sederunt.     Scijiio,  quum  ad  cum  fama  tanti  comparati  ex-       13. 
ercitns  jierlata  essct,  neque  Romanis  legionihus  tantae  seScipioaux- 
parcm  forc  nuiltitudini  ratus,  ut  non  in  specicm  saltem  op-  ''■'.'^ "''  ^"" 
poncrcntur  harharorum  anxiha,  neqnc  ni  ns  tamcn  tantumi,it. 
virinm   j)oncndnm,  nt   mntando   fidcm,  ((uac  cladis  cansa 
fuisset  j^atri  j^atruoqnc,  magnum  momcntuni  facerent,  j>rae- 
misso  Silano  ad  Colcham,  duodetriginta  ojjjjidis  regnantem, 
ut  equites  jieditesque  ah  eo,  quos  se  per  hiemcm  conscri- 
pturum  pollicitus  erat,  accijicret,  ipse  ab  Tarracone  j)ro- 
fectus,  j^rotinus  ah  sociis,  qui  accolunt  viam,  modica  con- 
trahendo   auxilia,    Castulonem   jiervcnit.     Eo   adducta   ah 
Silano  auxilia,  tria  millia  j^editum  et   rjuingcnti   e^juites. 

2lnde  ad  Baeculam  urbcm  progressus  omni  cxercitu  civium, 
sociorum,  jieditum  equitumque  quinque  et  quadraginta 
millibus.  Casti^a  joonentes  cos  Mago  et  Masinissa  cum 
omni  equitatu  aggressi  sunt :  turbassentque  munientes,  ni 
abditi  post  tumulum,  opportune  ad  id  positum,  ab  Scipione 
equites  improviso  in  etfnsos  incurrissent.  lli  j>romj>tissi- 
mum  quemque,  et  proxime  vallum,  atque  in  ij)Sos  munitores 

7  Sollicitis']  Nempe  iis,  qui  domi  leio  auctore  et  ceteris,  sed  iion  sunt 
erant,  h.  e.  Carthaginiensibus.  in  continente.  Sigon. 

8  Itaque  ergo]  Hae  particulae  i  Scribunt]  sc.  Polybius  xi.  18, 
saepius  a  nostro  iunguntur.  cf.  supr.     quem  noster  secutus  est. 

i.  25.  1  Progressits   omni   exercitu']    In- 

9  Quae  qnidem  continentis  sint']  telligi  praepositionem  cum,  <juam 
Hoc  ait  propterSardiniamet  Siciham,  alibi  saepius  noster  omittit.  cf.  supr. 
quae  primae  provinciae  fuerunt,  Vel-  xxii.  9.  gatidentibus  profectus. 


416 


TITI  LIVII 


u.  c.  546. 

A,  C.  206. 


14. 

Pro  vallo 
ostentatae 
utrinque 
acies. 


Hostes  ag- 

greditur 

Scipio. 


primum  invectum,  vixdum  proelio  inito,  fuderunt:  cum 
cetcris,  qui  sub  signis  atque  ordine  agminis  incesserant, 
longior  et  diu  ambigua  pugna  fuit.  Sed  quum  ab  stationi- 
bus  primum  expeditae  cohortes,  deinde  ex  opere  deducti 
milites,  atque  arma  capere  iussi  plures  et  integri  fessis  sub-  3 
irent,  magnumque  iam  agmen  armatorum  a  castris  in  proe- 
lium  rueret,  terga  haud  dubie  vcrtunt  Poeni  Numidaeque. 
Et  primo  turmatim  abibant,  nihil  propter  pavorem  festina- 
tionemve  confusis  ordinibus :  dein,  postquam  acrius  ultimis 
incidebat  Romanus,  neque  sustineri  impetus  poterat,  nihil 
iam  ordinum  memorcs,  passim,  qua  cuique  proximum  fuit, 
in  fugam  effunduntur.  Et  quanquam  eo  proeHo  ahquan- 
tum  et  Romanis  aucti  et  deminuti  hostibus  animi  erant, 
tamen  nunquam  ahquot  insequentes  dies  ab  excursionibus 
equitum  levisque  armaturae  cessatum  est. 

Ubi  satis  tentatae  per  haec  levia  certamina  vires  sunt, 
prior  Hasdrubal  in  aciem  coj)ias  eduxit :  deinde  et  Romani 
processere.  Sed  utraque  acies  pro  vallo  stctit  instructa: 
et  quum  ab  neutris  pugna  coepta  esset,  iam  die  ad  occasum 
inclinante,  a  Poeno  prius,  deinde  ab  Romano  in  castra  co- 
piae  reductae.  Hoc  idem  per  dies  ahquot  factum.  Prior 
semper  Poenus  copias  castris  educebat :  prior  fessis  stando 
signimi  receptui  dabat.  Ab  ncutra  parte  procursum,  te- 
lumve  missum,  aut  vox  ulla  orta.  Mediam  aciem  hinc 
Romani,  ilhnc  Carthaginienses  mixti  Afris,  cornua  socii 
tenebant:  erant  autem  utrimque  Hispani  pro  cornibus. 
Ante  Punicam  aciem  elephanti  castellorum  procul  speciem 
praebebant.  lam  hoc  in  utrisque  castris  sermonis  erat,  ita, 
ut  instructi  stetissent,  pugnaturos.  Medias  acies  Romanum 
Poenumque,  quos  inter  belli  causa  esset,  pari  robore  ani- 
morum  armorumque  concursuros.  Scipio  ubi  haec  obsti- 
nate  credita  animadvcrtit,  omnia  de  industria  in  eum  diem, 
quo  pugnaturus  erat,  mutavit.  Tesseram  vesperi  per  castra 
dedit,  ut  ante  kicem  viri  equique  curati  et  pransi  essent: 
armatus  eques  frenatos  instratosque  teneret  equos.  Vix- 
dum  satis  certa  luce,  equitatum  omnem  cum  levi  armatura 
in  stationes  Punicas  iramisit :  inde  confestim  ipse  cum 
gravi  agmine  legionum  procedit,  praeter  opinionem  desti- 
natam  suorum  hostiuraque,  Romano  mihte  cornibus  fir- 
matis,  sociis  in  mediam  aciem  acceptis.  Hasdrubal,  cla- 
more  equitum  excitatus,  ut  ex  tabernaculo  prosiluit,  tumul- 


3  Atque  arma  capere  iussi  plures 
et  integri  fessis  subirent']  Revocavi- 
mus  verbum  subirent,  quod  Grono- 
vius  nimium  obsecutus  aliquot  mss. 
auctoritati  sustulerat,  quum  sine  eo 
oratio    curta    ot     abrupta    videatur. 


Sensus  omnino  clarus  est.  Quumque 
plures  iam,  iique  integri,  arma  capere 
iussi,  succederent  in  eomm  locum, 
qui  fessi  pugnando  eraut.  Crev.  Gro- 
novio  auctore  Bekker.  vocem  subirent 
delevit. 


LTR   XXVITF.    CAT\   ir,.  417 

tumquc   anto  valluiii  ct  tn^piclatioticni   suorum,  ct  procu]  U.  C.  K46. 
sig-ua  lcj^iouuni  ful<'-cutia,  ])lcn()S(|uc  liostiuiu  campos  vidit,  ^^-  ^-  ^o^- 
C(iiutatuiu  oiuucm  cxtcmplo  in  c(|uitcs  emittit.     Jpsc  cum 
})C(litiini   a^iuiuc   castris   cgrcditur:    nec   ex   ordine    solito 
quiccpiam  acic  instruenda  mutat.     Equitum  iam  diu  an- 
ceps  pugna  erat:  nec   ipsa  pcr  sc   dccerni  potcrat,  quia 
pulsis  (quod  prope  in  viccm  fiebat)  in  acicm  pcditutn  tutus 
recc])tus  erat.     Sed  ubi  iam  haud  plus  (juingcutos  passus  Ef,uitatus 
acics  inter  scse  abcrant,  sig-no  rccc])tui  dato,  JScipio,  pate- '"  «"''sidii» 
factis(iuc  ordiuibus,  cquitatum  omncm  lcvcmciue  armatu- '""'^"^*- 
rain,  in  mcdiuin  acccptam  divisamquc  iu  partcs  duas,  in 
su])sidiis  post  cornua  locat.     Inde,   ubi   incipiendae    iam 

4  pugnae  tempus  erat,  llispanos  (ca  media  acies  fuit)  presso 
gradu  incedere  iubet.  Ipse  c  dextro  cornu  (ibi  namque 
praeerat)  nuntium  ad  Silanum  et  Marcium  tnittit,  ut  cornu 

5  extendcrcnt  in  sinistra  partc,  cjucmadmodum  sc  tcndcntcm 

6a  dcxtra  vidisscnt:  et  cum  cxpeditis  pcditum  cquitumque  Proelium 
prius  puguam  conscrercnt  cum  hostc,  quam  coirc  intcr  se  i»''^- 
mccliac  acics  ]K)ssent.     Ita  diductis  cornibus  cum   temis 
pcditum  cohortibus,  ternisque  equitum  turmis,  ad  hoc  veli- 
tibus,  citato  gradu  in  hostem  ducebant,  sequcntibus  in  obH- 

7qunm  ahis.  Sinus  in  mctho  crat,  quia  scgnius  Ilispano- 
rum  signa  in(:edcbant :  ct  iam  conflixerant  cornua,  quum, 
quod  roboris  in  acic  hostium  crat,  Poeni  vcterani  Afriquc 
nondum  ad  teli  coniectum  venisscnt,  neque  in  comua,  ut 
adiuyarcnt  pugnantes,  discurrcre  auderent,  ne  aperirent 
mediam  acicm  venienti  ex  adverso  hosti.  Cornua  ancipiti 
proclio  urgcbaritur:  eques,  levisque  armatura,  velites,  cir- 
cumductis  ahs  in  latera  incurrebant ;  cohortes  a  fronte  ur- 

Sgebant,  ut  abrumperent  cornua  a  cetera  acie.  Et  quum  15. 
ab  omni  parte  haudquaquam  par  pugna  erat,  tum  quod 
turba  Baliarium  tironumque  Hispanorum  Romano  Latino- 
que  militi  cbiecta  crat,  et,  procedente  iam  che,  vires  etiam 
deficerc  Hasdrubahs  cxercitum  cocperant,  opprcssos  matu- 
tino  tumultu  coactosquc,  priusquam  cibo  corpora  firmarent, 
raptim  in  aciem  exire.  Ad  id  sedulo  diem  extraxerat  Sci- 
pio,  ut  sera  pugna  esset.  Nam  ab  septima  demum  hora 
peditum  signa  cornibus  incucurrerunt.     Ad  mechas  acies 

4  Presso/jradu'}  sc.  Lentiore  gradu,  ker.,  utpote  elegantius  et  codd.  Put. 
quemadmodum  presso  pede  incedere     et  Victor.  firmatum. 

dicuntur,   qui   lentius   progrediuntur.         8  Et   qitum    ab    omni   parte]     Et 

Huic  citatiu-  gradus  infr.  opponitur.  haudquaquam   par  pugna  erat,  tum 

5  In  sinistrn  parte]  Ita  Rhenanus  omnibus  de  causis,  tum  ideo  vel  maxi- 
pro  veterum  editorum  lectione  in  si-  me,  quod  turba  incondita  Baliarium 
nisfram  partem,quamBekk.reposmt.  tironumque     Hispanonim     Romano 

6  A  dextra}  Ad  dextram  reposuit  Latinoque  militi  oliiecta  erat,  et  quod 
^^'^^^^  procedente  iam  die  . . .  Ceterum  vulgo 

7  Qma  segmus  Htspanorum]  Qua  editi  habent  Et  tum  :  scripti  ut  de- 
segnius  reposuerunt  Crevier.  et  Bek-  dimus.  Crev.  ' 

voL.  II.  E  e 


418  TITI   LIVII 

U.  C.  546.  aliquanto  serius  pervenit  pugna :  ita  ut  prius  aestus  a  me- 
A.  C.  206,  ndiano  sole,  laborque  standi  sub  armis,  et  siraul  fames  sitis- 
que  corpora  afficerent,  quam  manus  cum  hoste  consererent. 
Itaque  steterunt  scutis  innisi.  Nam  super  cetera  elephanti 
etiam,  tumuUuoso  genere  pugnae  equitum  vehtumque  et 
levis  armaturae  consternati,  e  cornibus  in  mediam  aciem 
sese  intulerant.  Fessi  igitur  corporibus  animisque  retulere 
pedem,  ordines  tamcn  servantes,  haud  secus,  quam  si  im- 
Vincuntur  perio  ducis  cederent  integra  acies.  Sed  quum  eo  ipso 
Poeni.  acrius,  ubi  incHnatam  sensere  rem,  victores  se  undique  in- 
veherent,  nec  facile  impetus  sustineri  posset;  quanquam 
retinebat,  obsistebatque  cedentibus  Hasdrubal,  '  ab  tergo 
*  esse  colles  tutumque  receptum,  si  modice  se  reciperent,' 
clamitans,  tamen,  vincente  verecundiam  metu,  quum  pro- ! 
ximus  quisque  hostem  cederet,  terga  extemplo  data,  atque 
in  fugam  sese  omnes  efFuderunt.  Ac  primo  consistere  signa 
in  radicibus  colHum,  ac  revocare  in  ordines  mihtem  coepe- 
rant;  cunctantibus  in  adversum  collem  erigere  aciem  Ro- 
Et  in  cas-  manis.  Inde  ut  inferri  impigre  signa  viderunt,  integrata 
tracom-  fuga,  in  castra  pavidi  compelhmtur.  Nec  procul  vallo 
Romanus  aberat :  cepissetque  tanto  impetu  castra,  ni  se  ex 
vehcmenti  sole,  quahs  inter  graves  imbre  nubes  effulget, 
tanta  vis  aquae  deiecisset,  ut  vix  in  castra  sua  receperint  se 
victores ;  quosdam  etiam  rehgio  ceperit  uherius  quicquam 
eo  die  conandi.  Carthaginienses,  quanquam  fessos  labore 
ac  vulneribus  nox  imberque  ad  necessariam  c[uietem  voca- 
bat,  tamen,  quia  metus  et  pericuhim  cessandi  non  dabat 
tempus,  prima  luce  oppugnaturis  hostibus  castra,  saxis  un- 
dique  circa  ex  propinquis  valhbus  congestis  augent  vaUum, 
munimento  sese,  quando  in  armis  parum  praesidii  foret, 
defensuri.  Sed  transitio  sociorum,  fuga  ut  tutior  mora  vi- 
deretur,  fecit.  Principium  defectionis  ab  Attane  regulo 
Turdetanorum  factum  est.  Is  cum  magna  popularium 
manu  transfugit.  Inde  duo  munita  oppida  cum  praesidiis 
tradita  a  praefectis  Romano.  Et  ne  latius,  inchnatis  semel 
ad  defectionera  animis,  serperet  res,  silentio  proximae  no- 
ctis  Hasdrubal  castra  movet. 
16.  Scipio,  ut  prima  luce,  qui  in  stationibus  erant,  retule- 

runt,  profectos  hostes,  praemisso  equitatu  signa  ferri  iubet: 
Sequitur     adcoquc  citato  agmine  ducti  sunt,  ut,  si  via  recta  vestigia 
eos  Scipio.  sequentes  issent,  haud  dubie  assecuturi  fuerint.     Ducibus 
est  creditum,  brevius  ahud  esse  iter  ad  Baetim  fluvium,  ut 
transeuntes  aggrederentur.    Hasdrubal,  clauso  transitu  flu- 

8  Proximus  quisque  hostem']    Pro-     iungi  animadvertit  Drakenb.  cf.  supr. 
ximus  ({\xem&AmoA\\mprope,propius,     i.  21.  ii.  48. 
proxime    passini    cum    casu    quarto 


LIB.  XXVTir.    CAP.   in.  41f) 

niiuis,  a<l  Occamiiu  llcctil.  Kt  iam  iiulc  fiigientiiim  modo  U.  C.  546. 
cffusi  alnbant ;  id(|uc  ab  lcgionibus  Romanis  aliquantum  ^-  ^- ^°^- 
intcrvalli  fccit.  E<|ucs  lcvis(juc  armatura  nunc  al)  tcrgo,  Et  assccu- 
mmc  ab  latcribus  occurrcndo,  tiitigabat  m<)ral)atur({uc :  scd*"* '^ii^^''''*' 
ciuum    ad    crcbros    tmnultus    signa    consistcrcnt,   ct   nunc 

9C(iucstria,  nunc  cum  vclitibus  auxibisquc  pcditum  proelia 
conscrcrcnt,  supcrvcncrnnt  lcgioncs.    Indc  non  iam  pugna, 
scd  trucidatio  vclut  })ccorum  ficri ;  doncc  ipsc  dux  fugac 
auctor  in  proximos  collcs  cum  sex  millibus  ferme  semier- 
mium  evasit.     (k'tcri  caesi  captique.     Castra  tunuiltuaria 
raptim    Pocni    tunmlo    cditissimo    communicrunt:    at^juc 
indc,  quum  bostis  nc^piiccpiam  subirc  ini([uo  ascensu  co- 
natus  cssct,  haud  difficultcr  scsc  tutati  sunt.      Scd  obsidio 
in  loco  nudo  atcpic  inopi  vix  in  paucos  dies  tolcrabilis  crat. 
Itaque  transitioncs  ad  liostcm  ficbant.     Postrcmo  dux  ipsc,  llasdrubal 
navibus  acccptis,  (nec  pi-ocul  indc  aberat  mare)  nocte  re-  ^_^*^9^  ^^- 
licto  exercitu,  Gadcs  pcrfugit.     Scipio,  fuga  ducis  hostium  Ij.,, -^ -Pjjr. 
audita,  dcccm  miUia  peditum,  millc  e(iuitcs  rchnquit  Silano  raconem 

I  ad  castrorum  obsidionem.     Ipse  cum  ceteris  copiis,  septua-  '■'■''^'*- 

■zgcsimis  castris,  protinus  causis  regulorum  civitatiumque 
cognosccndis,  ut  praemia  ad  veram  meritorum  acstima- 
tioncm  tribui  posscnt,  Tarraconem  rediit.     Post  profectio- Masinissa 

snem   eius  Masinissa,  cum  Silano  clam  congressus,  ut  ad  ^"'^'^"^*"'' 
nova  consiha  gcntcm  quoque   suam  obcdientem  haberet, 

4  cum  paucis  popuUiribus  in  Africam  traiccit :  non  tam  evi- 
denti  co  tcmporc  subitae  mutationis  causa,  quam  docu- 
mcnto  post  id  tempus  constantissimac  ad  uhiuiam  senectam 
fidei,  ne  tum  quidcm  cum  sine  ])robabih  causa  fecisse. 
Mago  inde,  remissis  ab  Ilasdrubale  navibus,  Gades  petit. 
Ceteri,  deserti  ab  ducibus,  pars  transitione,  pars  fuga,  dis- 
sipati  per  proximas  civitates  sunt.  Nuha  manus  numero 
aut  viribus  insiffuis. 


9  Axixiliisqne  jwflitum]    Hispanis  sinissae    causa,  quam   constantissima 

scilicet,  qui    apud   Romanos   milita-  post  id  tempus  eius  fides  docuit,  ne 

bant.      Observare    non     inutile     est  tum    quidcni    .  .  .  Docnmento  fidei, 

aiLxilia   proprie  et    signatc    dici   ad-  pro  fide  docente.     Cetcrum,  quod  ad 

iunctas    Romanis   exercitibus   copias  rem  ipsam  attinet,  Appianus  in  libro 

ex  gentibus  exteris,  non  vero  ex  Ita-  de  bellis  Punicis  hanc  fuisse  scribit 

licis  populis.  Crev.  Masinissae  transitionis  causam,  quod 

1  Septuagesimis  castris]  Septua-  quum  ei  Hasdrubal  Gisgonis  Sopho- 
ginta  dierum  itinere.  cf.  supr.  xxvii.  nisbam  filiam  suam  despondisset,  Car- 
32.  decimis  castris.  thaginienses  eam,  inscio  utroque,  Sy- 

2  Protinus  causis  .  .  .  cognoscen-  phaci  elocaverunt,  ut  pacem  ab  eo 
rfis]  Cognoscendo  et  disceptando  redimerent.  Sed  iunctas  hoc  tempore 
causas  regulorum  civitatumque,  prout  Sophonisbae  cum  Syphace  nuptias 
ad  quosque  veniebat.  Crev.  refellit  iter  Scipionis  ad  Syphacem, 

3  Ad  nova  consilia']  Ad  consilium  de  quo  infr.  17.  et  tota  sequentis  his- 
suum  de  mutandis  sociis.  Crev.  toriae   ratio.      De  causa   transitionis 

4  A^on  tam  evidenti']  Non  tam  evi-  Masinissae  ad  Romanos,  vid.  infr. 
dens  fuit  eo  tempore  mutationis  Ma-  xxix.  29.  Crev. 

*  E  e  2 


420  TITI  LIVII 

U.  C.  546.      Hoc  maxime  modo,  ductu  atque  auspicio  P.  Scipionis, 

:^-  9- |?^-pulsi  Hispania  Carthaginienses  sunt:  tertio  decimo  anno,  5 

pania  Poe- post  bellum  initum ;  quinto,  quam  P.  Scipio  provinciam  et 

ni.  exercitmn  accepit.     Haud  multo  post  Silanus,  debellatum 

17.      referens,  Tarraconem  ad  Scipionem  rediit.     L.  Scipio  cum 

Scipio  iam  multis  nobilibus  captivis  nuntius  receptae  Hispaniae  Ro- 

CarUKv^i-'^*  mam  est  missus.     Et  quum  ceteri  laetitia  gloriaqne  ingenti 

nem  spe-    eam  rem  vulgo  ferrent,  unus,  qui  gesserat,  inexplebilis  vir- 

ctat,  tutis  veraeque  laudis,  parvum  instar  eorum,  quae  spe  ac  6 

magnitudine  animi  concepisset,  receptas  Hispanias  duce- 

bat.     lam  Africam  magnamque  Carthagixiem,  ct  in  suum 

decus  nomenque   vekit  consuramatam   eius  belU   gloriam 

Syphacem  spectabat.     Itaque,  praemohendas  sibi  ratus  iam  res  con- 

sibi  con-     cihandosque   regum   gentiumque    animos,    Syphacem   pri- 

tuit'°  ^  ^   mum   regem   statuit  tentare.     Masaesylorum  is  rex  erat. 

Masaesyh,   gens    affinis    Mauris,   in    regionem    Hispaniae, 

maxime  qua  sita  Nova  Carthago  est,  spectant.     Foedus 

ea  tempestate  regi  cum  Carthaginiensibus  erat,  quod  haud 

gravius  ei  sanctiusque,  quam  vulgo  barbaris,  quibus  ex  for- 

tuna  pendet  fides,  ratus  fore,  oratorem  ad  eum  C.  Laehum 

cum  donis  mittit.     Quibus  barbarus  laetus,  ct  quia  res  tum 

prosperae  ubique  Romanis,  Poenis  in  Itaha  adversae,  in  His- 

pania  nuUae  iam  erant,  amicitiam  se  Romanorum  accipere 

annuit:  firmandae  eius  fidem  nec  dare,nec  accipere,  nisi  cum 

ipso  coram  duce  Romano.     Ita  Laehus,  in  id  modo  fide  ab 

rege  accepta,  tutum  adventum  fore,  ad  Scipionem  rediit. 

Magnum  in  omnia  momentum  Syphax  affectanti  res  Afri- 

cae  erat,  opulentissimus  eius  terrae  rex,  beho  iam  expertus 

ipsos  Carthaginienses,  finibus  etiam  regni  apte  ad  Hispa- 

In  Africam  niam,  quod  freto  exiguo  dirimuntur,  positis.     Dignam  ita- 

traucit.       q^jg  j,gjjj  Scipio   ratus,  quae,  quoniam   non   ahter  posset, 

magno  periculo  peteretur,  L.  Marcio  Tarracone,  M.  Silano 

Carthagine   Nova,   quo    pedibus  ab   Tarracone    itineribus 

maguis  ierat,  ad  praesidium  Hispaniae   rehctis,  ipse  cum 

C.  Laeho  duabus  quinqueremibus  ab  Carthagine  profectus 


5  Tertio  dccimo  anno,  post  helhim  tabrig.  aliorumque  ;  et  praeterea  aliis 

initum}  Sic  recte  Glareanus  ex  Livio  consimilibus  apud  nostrum  exemplis: 

ipso,  supr.   10.     Olim    qnartodecimo.  ut    xxviii.    45.      Die    quadragesimo 

Ceterum  hic  annns  sextus,  non  quin-  quinto,  quam  ex  sylvis  detracta  ma- 

tus  numerari  deberet,  ex  quo  Scipio  teria  erat:  et  iii.  33.     Anno  trecen- 

provinciam  et  exercitum  accepit.  Nisi  tesimo    altero,   quam    condita   Roma 

dicamus  ideo   quintum  annum  non-  erat :  et  alibi  saepius.  Crev.     Quar- 

dum  expletum  esse,  quod  Scipio  sub  todecimo  reposuit  Bekker. 

finem  aestatis  primo  in  Hispaniam  ve-  6  Parvum  instar']     Parvam    ima- 

nerit;initioaestatishocannopcpulerit  ginem.     Ex  receptis  ac  domitis  His- 

Hispania  Poenos.    Porro  pro  eo  quod  paniis  vix  parvam  speeiem  capi  posse 

prius  legebatur  quinto  postquam,  de-  putabat    eorum    quae    animo    desti- 

dimus  quinlo  quam,  subnixi  auctori-  nasset.  Crev. 
tatibus  optimorum  codicum,  Put.  Can- 


LIH.  XXVIII.    CAP.   IH.  421 

trciiuiuillo  iiiari  pliiiimuiii  rciiii.s,  iiitertluni  ct  lciii  ;uliiivaiite  U.  C.  546. 
vciito,   iii   iMricaiii   traiecit.      I'orte   ita  iiicidit,   ut  eo  ipso -'^*  ^-  '■"*^- 
tcni])orc    llasdrubal    ])ulsiis    llisjiania,    scplcni    trircniibus 
portuin   invcctus,  ancoris   positis   terrac  applicaret  iiavcs; 
quum  conspcctac  duae  quinqucrcmes  haud  cuiquam  dubio, 
quin   hostium  csscnt,  opprimi([ue   a  pkiribus,   priusquam 
portum  intrarcnt,  possent,  nihil  ahiid,  quam  tumultum  ac 
trcpidationem  siiniil  militum  ac  nautarum,  ncquicquam  ar- 
maquc  ct  navcs  expedicntium,  fcccrunt.     Percussa  cnim 
ex  alto  vcla  {)aullo  acriori  vento  prius  in  portum  intulerunt 
([uinqucremcs,  quam  Poeni  ancoras  molirentur.     Nec  iiltra 
tiimultum  cicre  qiiis(juam  in  rcgio  j)ortu  audebat.     Itaque 
prior  in  tcrram  Hasdrubal,  mox  Scipio  et  Laelius  egressi, 
ad  rcgem  pcrgunt.     Magnificumque  id  Syphaci  (nec  erat      18. 
alitcr)  visiim,  duorum  o])ulcntissimorum  ea  tcmpcstate  du-  Hasdmbal 

1  T  ••.•  A.      ^      ct  Scii)io 

ces  ])opulorum  uno  thc  suam  ])accm  amicitiamquc  ])etentes  ^.qJj.,,'  ^^,^_ 
venissc.     l'trumque  in  hosj)itium  invitat;  et,  quoniam  fors  to  redpi- 
cos  sub  uno  tecto  csse,  atquc  ad  cosdem  jienates,  voluisset:  "nt^ur. 
contrahcrc  ad  colloquium  dirimendarum  simultatium  causa 
est  conatus ;   Scipionc   abnuente,  aut  j)rivatim  sibi  ullum 
cum  Poeno  odium  esse,  quod  colloqucndo  finiret,  aut  de 
republica  se   cum  hoste   agerc   quicquam  iniussu  senatus 
posse.     IUud  magno  oj)crc  tcndeutc  rcgc,  ne  alter  hospi- 
tum  cxclusus  incnsa  videretur,  ut  in  animum  induceret  ad 
easdcm  vcnire  ej>ulas,  haud  abiiuit.      Coenatumque  simul 
ajiud  rcgem  est :  et  eodem  etiam  lecto  Scij^io  atque  Ilas- 
drubal  (quia  ita  cordi  erat  regi)  accubuerunt.     Tanta  au-  Scipionis 
tem  inerat  comitas  Scipioni,  atque  ad  omnia  naturalis  in-  comitas  ct 
genii  dexteritas,  ut  non  Syphacem  modo,  barbarum  insue- 
tumque  moribus  Ilomanis,  sed  hostem  etiam  infestissimum, 
facunde  alloquendo  sibi  conciliaret ;   '  mirabilioremque  sibi 
'  eum  virum  congresso  coram  visum'  pi-ae  se  ferebat,  'quam 
'  bello  rebus  gestis :  nec  dubitare,  quin  Syj^hax  regnumque  Hasdmba- 
'  eius  iam  in  Romanorum  essent  j)otestate.     Eam   artem  !'*  '.^  ^^ 
'  illi  viro  ad  conciliandos  animos  esse.     Itaque  non,  quo 
*  modo  Hispaniae  amissae  sint,  quaerendum  magis  Cartha- 
'  giniensibus  esse,  quam,  quo  modo  Africam  retineant,  co- 
'  gitandum.     Non  jieregrinabundum,  neque  circa  amoenas 
'  oras  vagantcm  tantum  ducem  Romanum,  rclicta  jirovincia 
'  novae  ditionis,  rclictis  exercitibus,  duabus  navibus  in  Afri- 
'  cam  traiecisse  sese  in  hostilem  terram,  regiam  in  fidem 
7 '  inexpertam :    sed   potiundae    Africae    spem   affcctantem. 
'  Hoc  eum  iam  j)ridem  volutare  in  animo,  hoc  palam  fre- 

7  Sed  potiundac  Africac  spcm  af-     v.    377.    iiam    spes    affectat    easdem. 
fectantem]  TeiidtMitem  ad  spem  po-     Crev. 
tiundae  Atiitac.     Sic  Ovid.  Metam. 


422  TITI  LIVII 

U.  C.  546. '  mere,  quod  non,  quemadmodum  Hannibal  in  Italia,  sic 
A.  C.  206.  i  Scipio  in  Africa  bellum  gereret,'  Scipio,  foedere  icto  cum 
Hispa-  Syphace,  profectus  ex  Africa,  dubiisque  et  plerumque  sae- 
niam.  vis  in  alto  iactatus  ventis,  die  quarto  Novae  Carthaginis 
portum  tenuit. 
19.  Hispaniae  sicut  a  bello  Punico  quietae  erant,  ita  quas- 

dam  civitates,  propter  conscientiam  culpae,  metu  magis, 
quam  fide,  quietas  esse  apparebat:  quarum  maxime  in- 
signes  et  magnitudine  et  noxa  Illiturgi  et  Castulo  erant. 
Castulo  quum  prosperis  rebus  socii  fuissent,  post  caesos 
cum  exercitibus  Scipiones  defecerant  ad  Poenos.  IHitur- 
gitani  prodendis,  qui  ex  illa  clade  ad  eos  perfugerant,  in- 
terficiendisque  scelus  etiam  defectioni  addiderant.  In  eos 
populos  primo  adventu,  quum  dubiae  Hispaniae  essent, 
merito  magis,  quam  utiUter,  saevitum  foret.  Tunc,  iam 
tranquiUis  rebus,  quia  tempus  expetendae  poenae  videba- 
tur  venisse,  accitum  ab  Tarracone  L.  Marcium  cum  tertia 
Iliitiugiii  parte  copiarum  ad  Castulonem  oppugnandum  mittit:  ipse 
oppiigiuit.  pyj-j-^  cetero  exercitu  quintis  ferme  ad  IlHturgin  castris  per- 
venit.  Clausae  erant  portae,  omniaque  instructa  et  parata 
ad  oppugnationem  arcendam :  adeo  conscientia,  quid  se 
meritos  scirent,  pro  indicto  iis  bello  fuerat.  Hinc  et  hor- 
tari  mihtes  Scipio  orsus  est :  '  Ipsos  claudendis  portis  indi- 
'  casse  Hispanos,  quid,  ut  timerent,  meriti  essent.  Itaque 
'  multo  infcstioribus  animis  cum  iis,  quam  cum  Carthagi- 
'  niensibus,  belhmi  gerendum  esse.  Quippe  cum  iUis  prope 
'  sine  ira  de  imperio  et  gloria  certari ;  ab  his  perfidiae  et 
'  crudehtatis  et  sceleris  poenas  expetendas  esse.  Venisse 
'  tempus,  quo  et  nefandam  commihtonum  necem,  et  in  se- 
'  met  ipsos,  si  eodem  fuga  delati  forent,  instructam  fraudem 
'  ulciscerentur :  et  in  omne  tempus  gravi  documento  sanci- 
'  rent,  ne  quis  unquam  Romanum  civem  mihtemve  in  ulla 
'  fortuna  opportunum  iniuriae  duceret.'  Ab  hac  cohorta-  8 
tione  ducis  incitati,  scalas  electis  per  manipulos  viris  divi- 
dunt :  partitoque  excrcitu,  ita  ut  parti  aheri  Laehus  prae- 
esset  legatus,  duobus  simul  locis  ancipiti  terrore  urbem 
aggrediuntur.  Non  dux  unus,  aut  plures  principes  oppi- 
danos,  sed  suus  ipsorum  ex  conscientia  culpae  metus  ad 
defendendam  impigre  urbem  hortatur.  Et  meminerant, 
et  admonebant  ahi  ahos,  '  supphcium  ex  se,  non  victoriam, 
'  peti.     Ubi  quisque  mortem  oppeteret,  id  referre ;  utrum  9 

8  Opportunum  iniuriae}  Talem,  sese  invicem,  supplicium  ex  se,  non 
qui  iniuriae  obnoxius  est,  quem  im-  victoriam,  peti.  Unde  sequitur  eos 
pune  laedere  licet.  qui    in    acie    vitam    non    amisissent, 

9  Ubi  quisque  mortem  oppeteret,  id  postea  inter  supjilicia  cruciatusque 
referre ;  utrmn]  Supra  admonuerunt  exspiratiuos.    Quum  igitur  mors  om- 


LIB.  XXVIII.    CAP.  20.  423 

'  iii  piigna  ct  in  acie,  ubi  Mars  communis  ct  victum  sacpc  U.  C.  546. 

*  crigcrct,  ct  affligcrct  victorcm ;  an  postmodo,  crcmata  ct  ■*•  ^-  '^°^- 
'  diruta  urbc,  antc  ora  captarum  coniugum  libcrorumfjue, 

*  intcr  vcrbcra  ct  vincula,  omnia  focda  at([uc  indigna  passi, 

*  cxspirarcnt.'     Igitur  non   militaris   modo   actas,  aut  viri  Oppidani 

1  tantum,   scd    fcminac    pucrinuc    supra   animi   coniorisfiuc".'^"''''' ''^ 

1         ^  ^M         .L   I  •    •  ^        .  •  sistunt. 

vircs  adsunt :  propugnautibus  tcla  nunistrant,  saxa  m  mu- 

ros    municntibus   gcrunt.     IVon   libcrtas   solum   agcbatur, 

quae  virorum  fortium   tantum  pectora  acuit;  sed  ultima 

omnium  supplicia,  ct  focda  mors  ob  oculos  erat.     Accen- 

dcbantur  animi  ct  ccrtamine  laboris  ac  pcriculi,  atquc  ipso 

inter  sc  conspcctu.     Itaquc  tanto  ardorc  ccrtamcn  initum 

est,  ut  domitor  illc  totius  Ilispaniac  cxercitus,  ab  unius  op- 

pidi  iuvcntute  saepc  rcpulsus  a  muris,  haud  satis  decoro 

proclio  trepidarct.     Id  ubi  vidit  Scipio,  veritus,  ne  vanis 

conatibus  suorum  et  hostibus  cresccret  animus,  et  scgnior 

milcs  fieret,  sibimet  conandum  ac  partem  pcriculi  capes- 

sendam  esse  ratus,  increpita  ignavia  militum,  ferri  scalas 

iubet :  se  ipsum,  si  ceteri  cunctcntur,  csccnsurum  minatur. 

lam  subicrat  haud  mediocri  pcriculo  mocnia,  quum  clamor 

2  undiquc  ab  sollicitis  vicem  imperatoris  miHtibus  sublatus, 
scalacque  multis  simul  partibus  erigi  cocptac.    Et  ex  altera  Urbs  capi- 
partc   Laehus  instat.      Tum  victa  oppidanorum  vis:  de-*'^"'* 
iectisque  propugnatoribus  occupantur   muri.     Arx  etiara      20. 
ab  ea  partc,  qua  inexpugnabilis  videbatur,  inter  turaultum  '^^™  ^^^^™ 
capta  est.     Transfugae  Afri,  qui  tuni  intcr  auxilia  Romana 

erant,  et  oppidanis  in  ea  tuenda,  undc  periculum  videba- 
tur,  versis,  et  Romanis  subeuntibus,  qua  adire  potcrant, 
conspcxerunt  cditissimam  urbis  partem,  quia  mpe  praealta 
tegebatur,  neque  opere  ullo  munitam,  et  ab  dcfensoribus 
vacuam.  Levium  corporura  homines,  et  muka  exercita- 
tione  pernicium,  clavos  secum  ferreos  portantes,  qua  per 
inaequahter  cminentia  rupis  poterant,  scandunt.  Sicubi 
nimis  arduum  et  leve  saxum  occurrebat,  clavos  per  modica 
intervalla  figentes,  quum  vclut  gradus  fccissent,  primi  se- 
quentes  extrahentes  raanu,  postrcrai  sublcvantes  eos,  qui 
praeirent,  in  sumraura  evadunt.  Inde  decurrunt  cura  cla- 
more  in  urbcra  iara  captam  ab  Romanis.  Tum  vero  appa-  Oppidani 
ruit,  ab  ira  et  ab  odio  urbem  oppugnatam  esse.     Nerao  ^^  ^"*e™®- 

^  ^    °  cionem  de- 


lentur. 


nibus  certa  et  destinata  sit,  adiiciunt  Caesaris   Augustae   (hod.  Saragossa) 

id  unum  referre,  seu  id  unum  super-  contra  Gallos  defensio,  quando  "  dux 

esse  discrimen,  quo  quisque  loco  et  femina  facti "  cives  suos  fugatos  voce 

modo  mortem  oppeteret ;  utrum  in  et  opera  sua  ad  ruinas  murorum  tu- 

pugna  et  in  acie,  an  postmodo  inter  endas  hortata  est,  et  postremo  hostem 

verbera    et    vincula    contumeliasque  elusum  absistere  oppugnatione  coegit. 
exspirarent.  Crev.  2  Sonicitis  vicem  imperatoris]  Sol- 

I  Sedfeminae  pueriqtte}  Cuivis  in  licitis  de  vice,  de  sorte,  de  periculo 

mentem    venerit    egregia    illa    urbis  imperatoris.  Crev. 


424 


TITI  LIVII 


U.  C.  546. 
A.  C.  206, 


Urbs  in- 
cenditur. 


Castulo- 
nem  dedi- 
tione  reci- 
pit. 


21. 


Gladiato- 
rium  spe- 
ctaculum 
edit  Scipio 


Corbis  et 
Orsuti. 


capiendi  vivos,  nemo,  patentibus  ad  direptionem  omnibus, 
praedae  memor  est.  Trucidant  inermes  iuxta  atque  ar- 
matos,  feminas  pariter  ac  viros :  usque  ad  infantium  caedem 
ira  crudelis  pervenit.  Ignem  deinde  tectis  iniiciunt,  ac 
diruunt,  quae  incendio  absumi  nequeunt:  adeo  vestigia 
c|uoque  urbis  exstinguere,  ac  delere  memoriam  hostium 
sedis,  cordi  est. 

Castulonem  inde  Scipio  exercitum  ducit :  quam  urbem 
non  Hispani  modo  convenae,  sed  Punici  etiam  exercitus 
ex  dissipata  passim  fuga  reliquiae  tutabantur.  Sed  adven- 
tum  Scipionis  praevenerat  fama  cladis  Illiturgltanorum, 
terrorque  inde  ac  desperatio  invaserat ;  et  in  diversis  3 
causis,  quum  sibi  quisque  consultum  sine  alterius  respectu 
vellet,  primo  tacita  suspicio,  deinde  aperta  discordia  seces- 
sionem  inter  Carthaginicnses  atque  Hispanos  fecit.  His 
Cerdubellus  propalam  deditionis  auctor.  Himilco  Punicis 
auxiharibus  praeerat :  quos  urbemque,  clam  fide  accepta, 
Cerdubellus  Romano  prodit.  Mitior  ea  victoria  fuit :  nec 
tantundem  noxae  admissum  erat,  et  ahquantum  irae  leni- 
erat  voluntaria  deditio. 

Marcius  inde  in  barbaros,  si  qui  nondum  perdomiti  erant, 
sub  ius  ditionemque  redigendos  missus.  Scipio  Cartha- 
ginem,  ad  vota  sohenda  diis,  munusque  gladiatorium,  quod 
mortis  causa  patris  patruique  paraverat,  edendum,  rediit. 
Gladiatorium  spectacuhun  fuit  non  ex  eo  genere  hominum, 
ex  quo  lanistis  comparare  mos  est,  servorum,  quive  venalem  4 
sanguinem  habent.  Vohmtaria  omnis  et  gi-atuita  opera 
pugnantium  fuit.  Nam  ahi  missi  ab  regulis  sunt  ad  spe- 
cimen  insitae  genti  virtutis  ostendendum :  ahi  ipsi  professi, 
se  pugnaturos  in  gratiam  ducis :  ahos  aemulatio  et  cer- 
tamen,  ut  provocarent,  provocatique  haud  abnuerent,  traxit. 
Quidam,  quas  disceptando  controversias  finire  nequiverant, 
aut  nohierant,  pacto  inter  se,  ut  victorem  res  sequeretur,  5 
ferro  decreverunt.  Neque  obscuri  generis  homines,  sed 
clari  ihustresque,  Corbis  et  Orsua  patrueles  fratres,  de 
principatu  civitatis,  quam  Ibem  vocabant,  ambigentes,  ferro 
se  certaturos  professi  sunt.  Corbis  maior  erat  aetate.  Or- 
suae  pater  princeps  proxime  fuerat,  a  fratre  maiore  post 
mortem  eius  principatu  accepto.  Quum  verbis  disceptare 
Scipio  veUet,  ac  sedare  iras ;  '  ncgatum  id,'  ambo  dicere. 


3  In  diversis  causis']  Alia  enim 
Poenorum,  alia  oppidanorum  reli- 
quorumque  Hisiaanorum  qui  ibi  con- 
venerant,  causa  erat  atque  conditio. 
Rasch. 

4  Servorum,  guive  venalem  san- 
f/tiinem  habent^  Servorum,  vel  libe- 
rorum  liominum  qui  mercede  acccpta 
(•anguinem  et  vitnm  impendunt  ?pe- 


ctantium  oblectationi.  Secuti  sumus 
cum  Clerico  certissimam  emendatio- 
nem  Gronovii,  qui,  quum  optimi  mss. 
habeant  servorum  qui  venalem  san- 
ffuinem  habeni,  addita  vocula  ve  post 
qui,  huic  loco  sanitatem  restituit. 
Crev. 

5   Ui  victorem  res  seqtierelicr^  Ut 
res.  de  qua  ccrtaretui',  victoris  csset. 


l.IH.   XXVin.    CAP.  22.  42.'i 

*  coniimmibiis  cogiuilis,  iicc  aliuin  dcoruui  liuiiiiiuuuvc,  U.  C.  546. 
'  (|Uiim  Martcm,  sc  iudicem  habituros  esse.'  liobore  ^-  ^-  ^°^- 
mait)r,  minor  florc  actalis  fcrox,  mortcm  iu  ccrtaiuiMc, 
([uaiu  ut  altcr  altcrius  iiu])crio  subiiccrctur,  ])raco])taiitcs, 
(\uuin  diriiui  ab  tanta  ral)ic  nc([iiircnt,  insignc  s])cctaciihiin 
cxcrcitui  ])racbucrc  docunicntuin([uc,  ([uantnm  cu])i(htas 
imj)crii  mahim  intcr  mortalcs  cssct.  Maior  usii  annoruin 
ct  astu  facilc  stohdas  vircs  niinoris  supcravit.     lluic  gla- 

6  diatorum  spcctaculo  ludi  funcbres  additi  pro  copia,  et  pro- 
vinciaU  ct  castrcnsi  a])])aratu. 

llcs  intcriin  nihilo  miiius  ab  legatis  gercbaiitur.     Mar-      22. 
cius,  suj)crato  Bactc  amni,  ([ucm  incolac  Ccrtim  aj^j^cUant,  Marcms 
diias  oj)ulcntas  civitatcs  sine  ccrtaminc  in  deditioncm  ac-„p  '  „^'"t 
cipit.     Astapa  urbs  erat,  Carthagiuiensium  semjicr  partis  : 

7ncque  id  tam  dignum  ira  erat,  ([uam  quod,  extra  neccssi- 
tatcs  belh,  j)raccij)uum  iu  llomanos  gcrebant  odium,  Nec 
urbcm  aut  situ  ant  munimcnto  tutam  habcbant,  (juac  fcro- 
ciorcs  iis  animos  faceret :  scd  ingcuia  incolarum  hitrocinio 
hicta,  ut  cxcursioncs  iu  finitimum  agrum  sociorum  j)oj)uh 
llomani  faccrcnt,  imj)uleraut,  et  vagos  militcs  Romanos 
hxasque  et  mcrcatores  excipercnt.  Magnum  ctiam  comi- 
tatum,  quia  paucis  ])arum  tutum  fuerat,  transgredientem 
fines,  positis  insidiis  circumvcntum,  iniquo  loco  interfcce- 
raut.  Ad  hanc  urbcm  oj)j)ugnandam  cjuum  admotus  cxer- 
citus  cssct,  ojij)idani  conscieulia  scclcrum,  quia  ncc  dcditio 
tuta  ad  tam  infestos  vidcbatur,  nec  sj:)cs  moenibus  aut  arrais 
tuendae  salutis  erat,  facinus  in  sc  ac  suos  foedum  ac  ferum 
consciscunt.  Locum  in  foro  destinant,  quo  jwetiosissima 
rerum  suarum  congererent.  Suj)cr  cum  cumulum  coniuges  Astapen- 
ac  liberos  considere  quum  iussissent,  hgna  circa  exstruunt,  ^^™^  ^^^"^^- 
fascesque  virgultorum  coniiciunt.  Quinquaginta  deinde 
armatis  iuvenibus  praecij)iunt,  '  ut,  donec  incertus  eventus 
'  pugnae  csset,  }:)raesidium  eo  loco  fortunarum  suarum  cor- 
'  porumque,  cjuae  cariora  fortunis  essent,  scrvarent.  Si 
'  rera  inclinatam  viderent,  at(]ue  in  co  iam  esse,  ut  urbs  ca- 
'  j)eretur ;  scirent  omnes,  quos  euntes  in  proelium  cernerent, 
'  mortem  in  ipsa  pugna  obituros.  Illos  se  per  deos  superos 
'  inferosquc  orare,  ut  mcraores  hbertatis,  quae  illo  die  aut 
'  raorte  honesta,  aut  servitute  infami  finicnda  esset,  nihil 
'  rehnquercnt,  in  c[uod  saevire  iratus  hostis  j^^ossct.  Ferrum 
'  ignemcjue  in  manibus  esse.  Araicae  ac  fideles  potius  ea, 
'  quae  peritura  esscnt,  absumerent  manus,  (juam  insultarent 
'  superbo  ludibrio  hostes.'     His  adhortationibus  exsecratio 

6  /*ro  co/hV/]  Pro  teniporcet  rerum  7  Eatru  neccssitates  helli]  Praeter 

modo,  apparatu  qualis  tam   in  pro-  id,  quod  necessario  odium  in  hostes 

vincia,  quam   in   castris  fieri  potuit,  bcllum  excitat. 
modico.  DoKK. 


426  TITI   LIVII 

U.  C.  546.  dira  adlecta,  si  quem   a  proposito   spes  mollitiave  animi 

A.  C,  206.  ^gjj^-ggg^_     Inde  concitato  agraine  patentibus  portis  ingenti 

tumultu  erumpunt.     Neque  erat  ulla  satis  firma  statio  op- 

posita ;  quia  nihil  minus,  quam  ut  egredi  moenibus  aude- 

rcnt,  timeri  poterat.     Pcrpaucae  equitum  turmae,  levisque 

armatura  repente  e  castris  ad  id  ipsum  emissa  occurrit. 

Acrior  impetu  atque  animis,  quam  compositior  ullo  ordine, 

pugna  fuit.     Itaque  pulsus  eques,  qui  primus  hosti  se  ob- 

tulerat,  terrorem  intuht  levi  armaturac  :  pugnatumque  sub 

ipso  vaUo  foi-et,  ni  robur  legionum,  perexiguo  ad  instruen- 

dum  dato  tempore,  aciem  direxisset.  Ibi  quoque  trepidatum 

parumper  circa  signa  est,  quum  caeci  furore  in  vulnera  ac 

ferrum   vecordi  audacia  ruerent.     Dein  vetus  miles,  ad- 

versus  temerarios  impetus  pertinax,  caede  primorum  inse- 

quentes   suppressit.       Conatus   paullo   post   ultro   inferreS 

pedem,  ut  neminem  ccdere,  atque  obstinatos  mori  in  ve- 

Ad  unum    stigio  qucmquc  suo  vidit ;  patefacta  acie  (quod  ut  facere 

occiduntur.  p^ggg^^   niukitudo  armatorum  facile   suppeditabat)  cornua 

hostium  amplexus,  in  orbcm  pugnantes  ad  unura  omnes 

23.      occidit.     Atque  haec    tamen    hostium    iratorum,   ac    tumg 

maxime  dimicantium,  iure  bcni  in  armatos  repugnantesque 

Pueri  et  fe-  edcbantur.     Foedior   aha   in  urbe   trucidatio  erat,   quum 

mmae  a      turbaui   feminaruni    puerorumque    imbenem   inermemque 

suis  in  urbe    .  .  ,  ^         .  ^  .       .^ 

trucidati.  civcs  sui  cacdercnt,  et  m  succensum  rogum  semiamma 
pleraque  iniicerent  corpora,  rivique  sanguinis  flammam 
orientem  restinguerent :  postremo  ipsi,  caede  miseranda 
suorum  fatigati,  cum  armis  medio  se  incendio  iniecerunt. 
lam  caedi  perpetratae  victores  Roraani  supervenerunt.  Ac 
primo  conspectu  tam  foedae  rei  rairabundi  paruraper  ob- 
stupuerunt.  Dein  quura  aurum  argenturaque,  curaulo 
rerura  aharum  interfulgens,  aviditate  ingenii  humani, 
rapere  ex  igne  veUent,  correpti  ahi  ilamma  sunt,  ahi  am- 
busti  afflatu  vaporis  :  quum  receptus  prirais,  urgente  in- 
genti  turba,  non  esset.  Ita  Astapa,  sine  praeda  mihtum, 
ferro  ignique  absumpta  est.  Marcius,  ceteris  eius  regionis 
metu  in  deditionem  acceptis,  victorem  exercitum  Cartha- 
ginera  ad  Scipionem  reduxit. 
Gaditani  Per  cos  ipsos  dies  perfugae  a  Gadibus  venerunt,  poUi- 
perfugae.  (^entes,  urbcm  Punicumque  praesidiura,  quod  in  ea  urbe 
esset,  et  imperatorera  praesidii  cum  classe  prodituros  esse. 
Mago  ibi  ex  fuga  substiterat,  navibusque  in  Oceano  col- 
lectis,  ahquantum  auxihorura  et  trans  fretum  ex  Africa 
ora,  et  ex  proximis  Hispaniae  locis  per  Hannonem  prae- 

8  Ultro  inferre  pedem]  sc.  Impetu  hostium  erant  iratorum  ac  tum  ma- 
infestis  signis  dato  eos  pellere  cona-  xime  dimicantium  facta,  atrocia  qui- 
bantur.  dem,  sed  tamen  iiu-e  belli  edita  in 

9  Atquc  kaec  tamen'^  Atque  haec  armatos  repugnantesque.  Crev. 


LIB.  XXV 111.    CAP.  24.  427 

fcctum  coegorat.    Fide  accepta  clataf|ue  j)eii\igi.s,  ct  Marcius  U.  C.  546. 

co  cuni  c.xpedilis  coliortibus,  ct  J..aelius  cuni  septcm  trirc-''^-  ^*  ^*^* 

uiibus,  f[uiu(|ucreuii  uua,  est  uiissus,  ut  terra  mari([ue  com- 

nuiui  cousilio  rem  <^erereut. 

Scipio  ip.se  <!;ravi  uiorbo  imjilicitus,  p;raviore  tamcn  fama,       24. 

quum  ad  id  quisquc,  quod  audicrat,  insita  hominum  libidiue  Scipionis 

alcndi  de  industria  rumorcs,  adiicerct  aliquid,  provinciam  "^'^*^  ^"'^' 

omncm  ac  maxime  longin(jua  eius  turl^avit :  apparuitquc, 

quantam  cxcitalura  molem  vera  luisset  cladcs,  (juum  vauus 

rumor  tantas  ])roeellas  cxcivissct.     Non  socii  in  fide,  non 

cxcrcitus  in  officio  mausit.    Mandonius  et  Indibilis,  quibus, 

quia  regnum  sibi  Ilispaniae,  pulsis  indc  Cartliao-inicusibu.s, 

dcstinarant  animis,  niliil  pro  spc  contigerat,  concitatis  po- 

I  pularibus  (Lacctani  autcm  crant)  et  iuvcntute  Celtiberorum 

cxcita,  agrum  Suessetanum  SedetanunKjue  sociorum  populi 

llomaui  hostiliter  dcjiopulati  sunt.      Civilis  alius  furor  in  Seclitio  ex- 

castris  ad  Sueronem  ortus.     Octo  ibi  millia  militum  craut :  o'^'^'*"^ 

...  .,  •     Ti  •         1  •  •  '  oucronem. 

pracsiduun  gcntibus,  (^uac  cis  Iberum  nicolunt,  impositum. 

Motac  autcm  eorum  mentes  sunt  nou  tum  prinmm,  quum 

^de  vita  imperatoris  dubii  rumores  allati  sunt;  sed  iam  ante, 

sliccntia  ex  diutino,  ut  fit,  otio  collecta,  et  nonnihil,  quod 

in  hostico  laxius  rapto  suetis  viverc  artiorcs  in  paee  res 

4  erant.     Ac  primo  sermones  tantum  occulti  screbantur,  '  si 

'  bellum  in  provincia  esset,  quid  scse  intcr  pacatos  facere  ? 

'  si    debellatum    iam   et   confecta   provincia  csset,   cur  in 

'  Italiam    non    rcvehi?'     Flagitatum    (]^uoc[ue    stipendium 

procacius,  quam  ex  more  et  modestia  militari,  erat :   et  ab 

custodibus  probra  in  cireumeuntes  vigihas  tribunos  iacta : 

et  noctu  cjuidam  pracdatum  in  agrum  circa  pacatum  ierant : 

postremo  interdiu  ac  propalam  sine  commeatu  ab  signis 

abibant.    Omnia  libidine  ac  licentia  militum,  nihil  instituto 

ac  disciplina  militiae,  aut  imjierio  eorum,  qui  praeerant, 

gerebatur.     Forma  tamen  Romanorum  castrorum  consta- 

i  Lacetani  autem   erant']    Mirum  Hinc  Gronovius  dubie  allatum,  est  le- 

quod   hic   soli   Lacetani   nominentur  gendum   esse  suspicatur,  quod  Bek- 

tanquam  populares  3Iandonii  et  In-  kerus  reposuit.     Venmi  haec  oratio 

dibilis,  quum  et  supr.  xxvi.  49.    In-  paullum  durior  esset. 

dibilis  dicatur  rcgulus  Ilergetum,  et  3  Et  nonnihil^quod']  Aliqua  etiam 

infr.  xxix.   2.  etiam    Ilergetem    eum  ex  parte  id  valuerat  ad  movendas  et 

vocet    Livius,    passim    denique    Uer-  deflectendas  a  sanitate  illorum  men- 

getes  vidcantur  proprius  fuisse  Indi-  tes,  quod  in  hostili  agro  prius  assueti 

bilis   et    Mandonii    milcs.      Fortasse  laxius  et  liberius  vivere  ex  iis  quae 

nominis   eoram    deformata  quaedam  rapiebant,   tum,   quum   in    socionim 

remanent    vcstigia    in    voce    autem,  agro  essent,  minus  commode,  minus 

quae  nullo  modo  hic  necessaria  est ;  laxe  vivebant.  Crev. 

ac  scripserit  Livius  Lacetani  et  Iler-  4  Ac   primo    sermones'\    Quisquis 

getes  erant.     Ccrtc  coniunguntur  hi  hoc  dedit,  non  male  consuluit  sensui. 

populi,  infr.  27.  et  34.  Crev.  Sed  scripti,  primores,  vel  primo  res. 

2  Dubii  rumores  allati  sunf]  Vo-  Crev.     Primo  rumores  ex  emenda- 

ccm   rttmores   libri  scripti   ignorant.  tione  Gronov.  recepit  Bekker. 


428  TITI   LIVII 

U.  C.  546.  bat  una  ea  spe,  quod  tribunos  ex  contagione  furoris  haud 
"  •  expertes  seditionis  defectionisque  rati  fore,  et  iura  reddere 
in  principiis  sinebant,  et  signum  ab  iis  petebant,  et  in  sta-5 
tiones  ac  vigilias  in  ordinem  ibant :  et,  ut  vim  imperii  ab-  6 
stulerant,  ita  speciem  dicto  parentium,  ultro  sibi  impe- 
rantes,  scrvabant.  Erupit  deinde  seditio,  postquam  repre- 
hendere  atque  improbare  tx-ibunos  ea,  quae  fierent,  et 
conari  obviam  ire,  et  propalam  abnuere,  furoris  eorum  se 
futuros  socios,  senserunt.  Fugatis  itaquc  ex  principiis,  ac 
post  paullo  e  castris  tx'ibunis,  ad  px'incipes  seditioxiis,  grega- 
rios  milites,  C.  Albiunx  Calexxum  et  C.  Atriixm  Umbrxxm, 
delatum  omxiium  consensu  impexdunx  est.  Qui,  xieqxxaquam 
tribxxniciis  contenti  ornamentis,  ixisignia  etiam  summi  im- 
perii,  fasces  secxxi-esqxxe,  attrectare  ausi :  neqxxe  vexiit  in 
mentem,  sxiis  tergis  suisque  cervicibus  vix'gas  illas  secures- 
que  imixxinei'e,  quas  ad  metxxm  aliorxxxxi  praeferx'ent.  Mors 
Scipioxiis  falso  credita  occaecabat  axiiixxos :  sub  cuius  vul- 
gatam  xxiox  faxxiaixi  non  dubitabant  totam  Hispaniam  arsu- 
x-am  bello.  In  eo  tumultu  et  sociis  pecunias  imperari,  et 
diripi  pi-opinquas  urbes  posse  :  et,  turbatis  rebus,  quum 
omnia  omnes  auderent,  minus  insignia  fore,  quae  ipsi  fe- 
25.  cisscnt.  Quum  alios  subixxde  x'ecentes  nxxntios,  non  moxtis 
modo,  sed  etiam  funeris,  exspectarent,  neque  superveniret 
quis(juam,  evanesceretque  temere  ortus  ruixxor ;  tum  px'imi 
axxctoi'es  i'equiri  coepti :  et,  subtrahente  se  quoque,  ut  cre- 
didisse  potius  temere,  quam  fxixxisse,  x^em  talem  videx-i  pos- 
set,  destituti  duces  iaixx  sua  ipsi  insignia,  et  px'o  vaixa 
imagine  imperii,  quod  gerex'ent,  veram  iustamque  mox  in 
Tiibuni  se  vcrsuram  potestatem  horrebant.  Stupente  ita  seditione, 
niihtum  a  qmjf,^   vivcrc   px-iixxo,   mox   etiam   valere    Scipionem,  certi 

bcipione        ^  rf  -1         •       •!•  1     •  o   •    • 

ati  seditio-  auctores  aiiexTent,  tribuni  mihtum  septem  ab  xpso  ocipxone 

sos  missi.    missi    sunt.      Ad   quorum    primum    adventum    exasperati 

Permul-     aniiui ;  mox,  ipsis  placido  sermone  pernxulcentibus  ixotos, 

cent  eos     ^^^^   quibxxs   cono;ressi   erant,   leniti   sunt.      Circuraeuntes 

sermone.     cnim  tcntoria  primo,  dcmde  in  principus  praetonoque,  xxbi 

serinones  inter  se  serentium  circulos  vidissent,  alloqueban- 

tux-,  percunctantes  magis,  quae  causa  irae  consternationisqxxe  7 

subitae  foret,  quaixx  factxxm  accusantes.     Vxxlgo  'stipendium 

'  non  datum  ad  diem'  iactabatur :   '  et,  quum  eodem  teixx- 

'  pore,  qxxo  scelus  IlUturgitanorum  exstitisset,  post  duorum 

'  imperatorum  dxxorumque  exercituum  stx'agem,  sua  virtute 

'  defensum  noinexx  Romanum  ac  retenta  provincia  esset : 

5  Iii  principiis}     Principia  instar  tesserae  dabantur.  Raschig. 

fori  ciistrorum  erant.    Ibi  imperatores,  6  In    ordinem']     Secundum    prae- 

legati,  tribuni  militum  tendebant.    Ibi  scriptum  cuiciue  ordinem.  Doer. 

signa  militaria  rejiosita,  conciones  ha-  7  Constcrnaiionisque]     Subiti    tu- 

bitae  sunt,  ibi  iudicia  exercebantur,  multus.  cf.  infr.  xxiv.  2. 


LIB.  XXVITI.    CAP.  2C,.  420 

'  IHiturgitauos  pocutuu  uuxai;  uicritaui  liabcro  ;  suis  rcctc  ii.  c.  546. 
'  factis  gratiaui  <jui   cxsolvat,  non  essc.     Talia  qncrcntcsA.  C.  206, 
'  acfjua  orarc,  scc[uc  ca  rclaturos  ad  iiupcratorcm,'  rcspon- 
(Icbaut.       '  Lactari,    quod    nihil    tristius,    ncc    iusauabilius 
'  essct :  ct  P.  Scipioncui  dcuui  bcnignitatc,  ct  rcui])ublicaru 

8'essc  cjratiac   rctcrcndac'     Scipioncui  bcllis  assuctuui,  ad 
scditiouuin  proccllas  vudcin,  sollicitum  habcbat  rcs,  nc  aut 
cxcrcitus  pcccando,  aut  ipse  punicndo,  inodum  excedcrct. 
In  pracscntia,  ut  coepissct,  lcniter  agi  placuit,  et,  missis 
circa  stipcndiarias  civitatcs  cxactoribus,  stipcndii  spern  pro- 
])in(juam  faccrc.     Edictum  subindc  j)ro])ositum,  ut  ad  sti- Seditiosi 
])cndiuin  ])ctondum  convcnircnt  Carthafrinem  ;  scn  cai-])tim '"'^f^^"'; 
])artcs,  scu  nniversi  mallcnt.     Ti-anqnillam  seditioncm,  iam  ji^^WncnK 
j)cr  sc  langucscentcm,  rc])cntina  quics  rebellantium  Hispa- 
norum   fecit.     Rcdicrant  enim    in   fines,   omisso    incepto, 
Mandonius  et  Indibilis,  postquam  vivere  Scipionem  alla- 
tnm  est :  ncc  iam  crat  aut  civis,  aut  cxternus,  cum  quo 

9furorcm  sunm  consociarent.  Omnia  circumsjicctantcs  con- 
silia  nihil  rcli((ni  habcbant,  practer  non  tutissimum  a  malis 
consiliis  recc])tum,  ut  im])cratoris  vcl  iustae  irac,  vcl  non 
dcsjici'andae  clcmcntiae  scsc  comrnitterent.  Etiarn  hostibus 
eum  ignovissc,  cum  quibus  ferro  dimicassct.  Suam  scdi- 
tionem  sine  vulnere,  sine  sanguine  fuisse  :  nec  ij)sam  atro- 
cem,  nec  atroci  pocna  dignam :  ut  ingcnia  humana  sunt  ad 
suam  cuique  levandam  culj)am  nimio  plus  facunda.  Illa 
dubitatio  crat,  singulacnc  cohortcs,  an  universi,  ad  stipcn- 
dium  petendum  irent.  Inclinavit  sententia,  quod  tutius 
censcbant,  universos  ire. 

Pcr  eosdcin  dics,  quibus  haec  illi  consultabant,  consilium  26. 
dc  iis  Carthagini  crat:  ccrtabaturque  sententiis,  utrum  in 
auctores  tantum  seditionis  (erant  autern  hi  numero  haud 
j^Ius,  quam  quinquc  et  triginta)  animadverterctur,  an  plu- 
rium  suj:)plicio  vindicanda  tam  foedi  exemj^li  dcfcctio  rna- 
gis,  quain  seditio,  esset.  Vicit  sententia  Icnior,  nt,  unde 
orta  culjia  esset,  ibi   j)oena  consistcrct :  ad  multitudincm 

1  castigationein   satis  esse.      Consilio  dimisso,  ut   id   actum  Expeilitio 
videretur,    exjieditio    advcrsus    Mandonium   Indibilemque '"  Laceta- 
edicitur  cxercitui,  qui  Cartliagine  erat,  et  cibaria  dicrumtur, 
aliquot  parare   iubentur.     Tribunis  septem,  qui  et   antea 
Sucronem  ad  leniendam  seditionem  ierant,  obviam  exer- 
citui  missis,  quina  nomina  j)rincij)um  scditionis  cdlta  sunt ; 

8  Esse  ffrutiae  refe)-endae]  Esse  silia,  quam  vocem  codices  habent, 
cum  dativo  gerundii  iunctum  passim  auctore  Gronovio,  delevit  Bekker. 
apud  Liviuni  obviam  est.  cf.  supr.  i  Ut  id  nctum  videretur,  expedi- 
iv.  35.  sitne  aliqiiis  ferendo  honori.  tio]  Edicitur  expeditio  adversus  Man- 
infr.  XXX.  9.  Cic.  ad  Divers.  iii.  8.  donium  et  Indibilem,  ut  de  ea  re  ac- 
Raschig.  tum  esse  videretur  in  consilio,  non  de 

9  Circiimspectantes  consiHa]  Con-  seditione  Sucronensi,  Crrv. 


430  TITI   LIVII 

U.  C.  546.  ut  eos,  per  idoneos  homines  benigno  vultu  ac  sermone  in 
A.  C.  206.  hospitium  invitatos  sopitosque  vino,  vincirent.  Haud 
procul  iam  Carthagine  aberant,  quum  ex  obviis  auditum,  2 
postero  die  omnem  exercitum  cum  M.  Silano  in  Lacetanos 
proficisci,  non  metu  modo  omni,  qui  tacitus  insidebat 
animis,  hberavit  eos,  sed  laetitiam  ingentem  fecit:  quod 
magis  habituri  solum  imperatorem,  quam  ipsi  futuri  in 
potestate  eius  essent.  Sub  occasum  sohs  urbem  ingressi 
sunt,  exercitumque  alterum  parantem  omnia  ad  iter  vide- 
runt.  Excepti  sermonibus  de  industria  compositis,  '  lae- 
'  tum  opportunumque  advcntum  eorum  imperatori  esse, 
'  quod  sub  ipsam  profectionem  alterius  exercitus  venissent,' 
Compre-  coi^pora  curant.  A  tribunis  sine  ullo  tumultu  auctores  se- 
henduntur  ditiouis,  per  idoneos  homines  perducti  in  hospitia,  compre- 
auctores.  heusi  ac  vincti  sunt.  VigiUa  quarta  impcdimenta  exerci- 
tus,  cuius  simulabatur  iter,  proficisci  coepere.  Sub  lucem 
signa  mota,  et  ad  portam  retentum  agmen,  custodesque 
circa  omnes  portas  missi,  ne  quis  urbe  egrederetur.  Vocati 
deinde  ad  concionem,  qui  pridie  venerant,  ferociter  in  fo- 
rum  ad  tribunal  imperatoris,  ut  ultro  territuri  succlamatio- 
nibus,  concurrunt.  Simul  et  imperator  in  tribunal  escen- 
dit,  et  reducti  armati  a  portis  inermi  se  concioni  ab  tergo 
circumfuderunt.  Tum  omnis  ferocia  concidit,  et,  ut  postea 
fatebantur,  nihil  aeque  eos  terruit,  quam  praeter  spem  robur 
et  color  imperatoris,  quem  aifectum  visuros  crediderant, 
vultusque,  qualem  ne  in  acie  quidem  aiebant  meminisse. 
Sedit  tacitus  pauUisper,  donec  nuntiatum  est,  deductos  in 
27.  forum  auctores  seditionis,  et  parata  iam  omnia  esse.  Tum, 
OratioSci-  silentio  per  praeconem  facto,  ita  coepit:  '  Nunquam  mihi 
seditiosos  '  defuturaui  orationem,  qua  exercitum  meum  alloquerer, 
'  credidi :  non  quo  verba  unquam  potius,  quam  res,  exer- 
'  cuerim ;  sed  quia  prope  a  pueritia  in  castris  habitus,  assu- 
'  eram  mihtaribus  ingeniis.  Ad  vos  quemadmodum  loquar, 
'  nec  consiUum,  nec  oratio  suppeditat :  quos  ne  quo  nomine 
'  quidem  appellare  debeam,  scio.  Cives  ?  qui  a  patria  ves- 
'  tra  descistis :  an  mihtes  ?  qui  imperium  auspiciumque 
'  abnuistis,  sacramenti  rehgionem  rupistis :  hostes  ?  cor- 
'  pora,  ora,  vestitum,  habitum  civium  agnosco :  facta,  dicta, 
*  consiha,  animos  hostium  video.  Quid  enim  vos,  nisi 
'  quod  Ilergetes  et  Lacetani,  aut  optastis  aUud,  aut  spera- 
'stis?  Et  ilh  tamen  Mandonium  atque  Indibilem,  regiae 
'  nobihtatis  viros,  duces  furoris  secuti  sunt :  vos  auspicium 

1  Auditum  .  .  .  liberavit  .  .  .fecif^  cisci,  non  liberavit  niodo  eos  omni 

Auditum  est  in  recto  casu,  et  refertur  metu,  sed  et  laetitiam  ingentem  fecit. 

ad  verba  sequentia  liberavit .  .  .  fecit.  Hanc  loquendi  formam  videtur  ad- 

Nuntius  ex  obviis  acceptus,  nempe,  amasse  Livius.     Vid.  supr.  i,  53.  et 

exercitum  omnem  postero  die  profi-  xxvii.  45.  Crev. 


LTB.  XXVIir.    CAP.  27.  4.31 

'  ct  imporiuin  ad  Umbrum  Atrium  ct  (Jalcnum   Alljium  u.  C.  546. 

*  dctulistis.     Ncfj;atc,  vos  id  omncs  fccisse,  aut  factum  vo-  ^-  ^"-  ^o^- 
Muissc,  militcs:  jKuioorum  cuui  furorcm  atquc  amculiam 

*  essc,  libcntcr  crediun  ncf^^antilius.  Ncc  enim  ea  sunt 
'  commissa,  (|uac  vulgata  in  omnem  excrcitum  sine  ])iacuHs 
'  in<i;eutibus  expiari  jiossint.  Invitus  ca,  tanquam  vubiera, 
'attinj^o:  scd  nisi  tacta  tractataquc  sanari  non  possunt. 
'  Equidcm,  pulsis  Ilispania  Carthaginicnsibus,  nullum  lo- 

*  cum  tota  provincia,  nullos  homincs  crcdebam  essc,  ubi 

*  vita  invisa  csset  mea.      Sic  mc  non  sokim  advcrsus  socios 

*  gcsseram,  sed  etiam  adversus  hostcs.  In  eastris  en  meis 
'((juantum  mc  opinio  fefellit  I)  fama  mortis  meac  non  ac- 

*  ccpta  sohim,  sed  ctiam  cxspectata  cst.  Non  quod  ego 
'  vulgari  facinus  per  omnes  vcUm.  Equidcm  si  totum  ex- 
'crcitum  mcum  mortem  mihi  optassc  credercm,  hic  statim 
'  ante  oculos  vestros  morercr ;  nec  mc  vita  iuvaret,  invisa 

*  civibus  et  mihtibus  meis.  Sed  muUitudo  omnis,  sicut  na- 
'  tura  maris,  pcr  se  innuobilis  cst,  vcnti  et  aurae  cient ;  ita 
'aut  tran^piiUum,  aut  procellae  in  vobis  sunt:  et  causa 
'  atquc  origo  onniis  furoris  pcnes  auetores  est ;  vos  conta- 
'  gionc  insanistis.  Qui  mihi  nc  hodic  quidem  scire  vide- 
'  mini,  quo  amentiae  progressi  sitis ;  quid  facinoris  in  mc, 
'  quid  in  patriam  parentesque  ac  hberos  vestros,  quid  in 
'  dcos,  sacramenti  testes,  quid  adversus  auspieia,  sub  quibus 
'  miUtatis,  quid  advcrsus  morcm  mihtiae  discipHnamque 
'  maiorum,  quid  adversus  summi  imperii  maiestatem  ausi 
'sitis.  De  me  ipso  taceo.  Temere  potius,  quam  avidc, 
'  credideritis.  Denique  ego  sim,  cuius  imperii  taedere  ex- 
'  ereitum  minime  mirandum  sit.  Patria  quid  de  vobis  mc- 
'  ruerat,  quam  cum  Mandonio  et  Indibih  consociando  con- 
'siha  prodebatis?     Quid  popukis  Romanus,  quum  impe- 

3 '  rium,  ablatum  ab  tribunis  suffragio  popuh  creatis,  ad 
'  homines  privatos  detuhstis  ?  quum,  eo  ipso  non  contenti, 
'  si  pro  tribunis  illos  haberetis,  fasces  imperatoris  vcstri  ad 
'  eos,  quibus  servus,  cui  imperarent,  nunquam  fuerat,  Ro- 
'  raanus  exercitus  detulistis.  In  praetorio  tetenderunt  Al- 
'  bius  et  Atrius :  classicum  apud  eos  cccinit ;  signum  ab  iis 
4 '  petitum  est :  sederunt  in  tribunah  P.  Seipionis :  lictor 
5'  apparuit :    summoto  incesserunt :    fasces   cum    securibus 

3  Ab  tribums  suffragio  popti/i  cre-  4  Lictor  apparuit'^   Lictor  illis  mi- 

atisl  Cave  inde  inferas  tribunos  mili-  nister  imperii  fuit.     Vid.  supr.  ii.  55. 

tum  omnes  per  haec  tempora  a  po-  Crev. 

pulo  creatos.     Contrarium  enim  con-  5  Summoto  incessernnt]   Summoto 

stat  supr.  xxvii.  36.     Sed  Livius  ora-  incedere  dicebantur  magistratus  Ro- 

torie  rem  auget,  ut  atrocius  videatur  mani,  quum  inter  frequentiam  homi- 

militum  tacinus,  si  tribunis  eam  po-  num,  lictorum  ministerio  et  animad- 

testatem   ademerint,   quam    populus  versione  cedere  locumque  dare  ius- 

eis  mandaverat.  Crev.  sam,  progrediebantur.  Crev. 


432  TITI   LIVII 

U,  C.  546. '  praelati  sunt.     Lapides  pluere,  et  fulmina  iaci  de  coelo,  6 
A.  C.  206.  e  g{^  insuetos  foetus  animalia  edere,  vos  portenta  esse  puta- 
'  tis :  hoc  est  portentum,  quod  nullis  hostiis,  nullis  suppli- 
'  cationibus,  sine  sanguine  eorum,  qui  tantum  facinus  ausi 
28.       '  sunt,  expiari  possit.    Atque  ego,  quanquam  nulhim  scelus 
'  rationem  habet,  tamen,  ut  in  re  nefaria,  quae  mens,  quod 
'  consihum  vestrum  fuerit,  scire  vehm.    Rhegium  quondam 
'  in  praesidium  missa  legio,  interfectis  per  scelus  principi-  7 
'  bus  civitatis,  iu'bem  opulentam  per  decem  annos  tenuit. 
'  Propter  quod  facinus  tota  legio,  milha  hominum  quattuor,  8 
'  in  foro  Romae  securi  percussi  sunt.    Sed  iUi  primum,  non 
'  Atrium  LTmbrum  semihxam,  nominis  etiam  abominandi 
'  ducem,  sed  Decium  lubeUium  tribunum  mihtum  secuti  9 
'  sunt :  nec  cum  Pyrrho,  nec  cum  Samnitibus  aut  Lucanis, 
'  hostibus   popuh    Romani,    se    coniunxerunt.      Vos   cum 
'  Mandonio    et  Indibih    consiha   communicastis,   et   arma 
'  consociaturi  fuistis.     Ihi,  sicut  Campani  Capuam,  Tuscis  i 
'  veteribus  cukoribus  ademptam,  Mamertini  in  Siciha  Mes-  2 
'  sanaui,  sic   Rhegium  habituri  perpetuara   sedem  erant : 
'  nec  popuhmi  Romanum,  nec  socios  popuh  Romani  uUro 
'  lacessituri  beho.   Sucronemne  vos  domicihum  habituri  era- 
'  tis  ?  ubi  si  vos  decedens  confecta  provincia  imperator  re- 
'  hnquerem,  deum  hominumque  fideni  implorare  debebatis, 
'  quod  non  rediretis  ad  coniuges  hberosque  vestros.      Sed 
'  horum  quoque  memoriam,  sicut  patriae  meique,  eieceritis 

6  Fithmna  iaci  de  coelo]  In  templa  cidaverint,  teste  Zonara  viii.  6.  A. 
et  aedes.    Hinc  toties  in  prodigiorum     Maius. 

enumeratione  mentio   fit  aedium  de  9  Trihumtm  miliHtni]  Quem  Cam- 

coelo  tactarum.  Crev.  panum  fuisse  scribit  Dionvsius  Exc. 

7  Interfectis  per  scelus  principibus  Vat.  xii.  60.  Verum  legio  haec  Cam- 
civitatis']  Finxerat  enim  Decius,  pana,  quae  a  Romanis  defecerat,  Ro- 
praefectus  praesidii  Rhegio  a  Fabri-  manis  legionibus  annumerata  erat,  ut 
cio  impositus,  literas  sibi  delatas  csse,  octava  legio,  atque  idcirco  Decius  non 
in  quibus  Rhegini  Pyrrho  portas  se  praefectus  sociorum,  quippe  milites 
patefacturos  sponderent,  atque  hac  sui  non  inter  auxilia  erant,  sed  tri- 
ansa  captata  Rheginorum  principes  bunus  militum  appellatur.  cf.  Orosius 
interemerat.   cf.  Dion.  Exc.  Vat.  xii.  iv.  3.  Niebhr.  ii.  n.  112. 

60.  I  Sicut   Campani   Capuam]    Vid. 

8  MiUiahomimtmquattuor']  Quat-     nostrum,  supr.  iv.  37. 

tuor  millia  et  quingentos  fuisse  scribit  2  ]\Iamertini  in  Sicilia  Messanam'] 

Dionysius  in  Exc.  Vat.  xii.  67.     Sed  Mamertini  e  Campania  oriundi  fuere, 

Polybii    opinio    verisimilior   videtur,  ab  Agathocle  Syracusanorum  rege  in 

qui  legionis  Campanae  partem  maxi-  auxilium  evocati.     li  quum  a  Messa- 

mam  in  ipsa  Rhegii  expugnatione  a  nensibus  pro  amicis  excepti  fuissent,  ■ 

Romanis  caesam  narrat,  cf.  i.  7.  am-  civibus  trucidatis  aut  eiectis,  urbem 

plius  autem  trecentos  milites  captos  occupaverunt,  atque  eius  postea  pos- 

Romamque  missos  atque  ibidem  ne-  sessionem  semper  tenuerunt :  nec  ur- 

catos.     Sane  et  eo   paene  decennio,  bis   nomine    mutato,   quae   Messana 

quod  ab  occupato  per  scelus  Rhegio  vocari  non  desiit,  suum  et  ipsi  nomen 

ad  sontium  supplicium  etfluxit,  multi  servaverunt,    semperque    dicti    fuere 

ex  illa  legione  periisse  videntur,  prae-  Mamertini.      cf.   Polyb.    i.    i.    Cre- 

sertim  quum  et  Crotonem  eo  inter-  vier, 
vallo  ceperint,  ibique  Romanos  tru- 


LIB.  XXVIII.    CA1\  29.  i;}.'} 

3  '  cx  aniini.s  vcstris.    Viani  consilii  scclcrati,  scd  non  ad  nlli-  ij.  c.  546. 

'  mntn  dcnicntis,  cxsequi  volo.  Mcnc  vivo,  ct  cctcro  incolinni  ^-  ^-  206. 

*cxcrcitn,  cnni  (|uo  cgo  dic  nno  (yartlia<^incni  ccpi,  ('11111 
4 '  qno  ([iiattnor   iin])cratorcs,  (|uattiior  cxcrcitns   Carthajri- 

*nicnsinin   f"ndi,   tii^avi,    Ilispania   cxpnli,  vos  octo   niillia 

*Iioininnni,  niinoris   ccrtc   oinncs   ))rctii,  (jiiam  Alhius  ct 

*  Atrins  snnt,  (jnihns  vos  snbiccistis,  llispaniam  provinciam 
*popnlo  Koniano  crcptnri  cratis?     Amolior  ct  amovco  no- 

5  '  mcn  mcum.     Niliil  ultra  facilc  crcditam  mortem  mcam  a 

*  v(jbis  violatns  sim.  Qnid?  si  cgo  morcrer,  mccum  cxspi- 
'ratnra  rcs])nblica,  mccnm  casnrum  inqicrium  ])o])uli  Ilo- 
'  mani  crat?  nc  istnc  lupitcr  optimus  maximus  sirit,  nrhcm, 
'  ans])icato   diis  anctorihus   in   aetcrnum   conditam,  fragili 

*  huic  ct  mortali  coq)ori  acqnalcm  cssc.  Flaminio,  Panllo, 
'  Gracclio,  Postumio  Alhino,  M.  Marcello,  T.  Quinctio  Cris- 

*  pino,  Cn.  Fulvio,  Scipionibns  meis,  tot  tam  pracclaris  imj^c- 
'ratoribus  uno  hcllo  absumjitis,  superstcs  cst  po]iulus  Koma- 
'nus,  critquc,  millc  aliis  nunc  fcrro,  nunc  morho  moricnti- 

6'bus:  meo  unius  funerc  clata  ]X)})uli  Romani  esset  res])u- 

'  blica?  Vos  ipsi  hic  in  Ili.sjiania,  jiatrc  ct  ])atruo  meo,  duohus 

7  *  impcratorihus,  intcrfcctis,  Sc])tinmni  Marcium  ducem  vo- 

*  bis  advcrsus  cxsultantes  recenti  victoria  Poenos  delcgistis: 
'  et  sic  loquor,  tan^jnam  slnc  duce  Ilispaniae  futurae  fue- 
'rint?  M.  Silanns,  eodem  iure,  codem  im|")erio  mecum  in 
'  provinciam  missus,  L.  Sci}")io  fi-ater  mcus,  et  C.  Laelius, 
'  lcgati,  vindiccs  maicstatis  imperii  deesscnt  ?  Utrum  cx- 
'  crcitus  cxcrcitui,  an  duces  ducibus,  an  dignitas,  an  causa 

*  comjiarari  ]iotcrat  ?  quihus  si  omnihus  su])criores  essetis, 
'  arma  cum  Pocnis  contra  patriam,  contra  cives  vestros  fer- 
'rctis?     Africam  Italiae,  Carthaginem  urbi  Romanae  im- 

'  perarc  vellctis  ?     Quam  ob  noxam  patriae  ?     Coriolanum      29. 
'  quondam   damnatio   iniusta,  miscrum  et  indignum  cxsi- 

*  lium,  ut  iret  ad  oppugnandam  patriam,  impulit :  revoca- 
8 '  vit  tamen  a  publico  parricidio  privata  })ietas-     Vos  qui 

'  dolor,  quae  ira  incitavit  ?     Stipendiumne  diebus  paucia 

3  Viam  consUii  . ,  .  ea:sequi]  Viam  credidistis  ;  nec  deliljeratum  habue- 
e.rse(7?«  est  rationem  expondere.  Haec  ritis  arma  adversus  me  imperatorem 
est  mens  Scipionis.    Expendendo  con-     vestnim  ferre.  Crev. 

silium  vestrum,  velim  illud  reperire  6  ^feo^inins fitnereelata^^Mecvim. 

eiusmodi,  ut,  etsi  sceleratum  et  ne-  sepulta.      Efferri    est    verbum    pro- 

farium,  non   tamen  sit  ad  ultimum  prium  de  funeribus.    Effertur,  imus. 

demens.  Crev.  apud  Ter.  in  Andr.  cf.  supr.  xxii.  10. 

4  Quattuor  imperatores']  Hasdru-  7  Septimum  Marcium'\  Nomen  in- 
bales  duos,  Hamilcaris  et  Gisgonis  tegrum  huius  Marcii  occurrit  infr. 
filios,  Magoncm  Hamilcaris,  et  Han-  xxxii.  2.  ubi  vocatur  L.  Marcius  Sep- 
nonem,  qui  Hasdrubali  in  Italiam  timus.  Itaque  Septimus  est  eius  cog- 
profecto  sufFectus  erat.  Sigon.  nomen.  Crev. 

5  A'ihi/ ultra  facile  creditam]  Es-  8  Privata  pietas]  cf.  Supr.  ii.  39, 
to  :  nulla  alia  in  re  a  vobis  violatus  40. 

sim,  quam  quod  facilc  mortem  meam 

VOL.  II.  F  f 


434  TITI   LIVII 

U.  C.  546. '  imperatore  aegro  serius  numeratum  satis  digna  causa  fuit, 

A.  C.  206.  (  Qy^Y  patriae  indiceretis  bellum  ?  cur  ad  Ilergetes  descisce- 

'  retis  a  populo   Romano  ?  cur  nihil   divinarum  liumana- 

'  rumve  rerum  inviolatum  vobis  esset  ?     Insanistis  profecto, 

'  milites :  nec  maior  in  corpus  meum  vis  morbi,  quam  in 

'  vestras  mentes,  invasit.     Horret  animus  referre,  quid  cre- 

'  diderint  homines,  quid  speraverint,  quid  optaverint.    Au- 

'  ferat  omnia  irrita  obHvio,  si  potest :  si  non,  utcunque  si- 

'  lentium  tegat.    Non  negaverim,  tristcm  atrocemque  vobis 

'  visam  orationem  meam ;  quanto  creditis  facta  vestra  atro- 

'  ciora  esse,  quam  dicta  mea  ?  et  nie  ea,  quae  fecistis,  pati 

'  aequum  censetis :  vos  ne  dici  quidem  omnia  aequo  animo 

'  ferretis  ?     Sed  ne  ea  quidem  ipsa  ukra  exprobrabuntur. 

'  Utinam  tam  facile  vos  obUviscamini   eorum,   quam   ego 

'  obHviscar.    Itaque,  quod  ad  vos  universos  attinet,  si  erroris 

'  poenitet,  satis  superque  poenarum  habeo.     Albius  Cale- 

'  nus,  et  Atrius  Umber,  et  ceteri  nefariae  seditionis  aucto- 

*  res,  sanguine  luent,  quod  admiserunt.     Vobis  supplicii 

'  eorum  spectaculum  non  modo  non  acerbum,  sed  laetum 

'  etiam,  si  sana  mens  rediit,  debet  esse.     De  nulhs  enim, 

'  quam  de  vobis,  infestius  aut  inimicius  consuluerunt.'    Vix 

finem  dicendi  fecerat,  quum  ex  praeparato  simul  omnium 

rerum  terror  ocuhs  auribusque  est  offusus,     Exercitus,  qui 

corona  concionem  circumdederat,  gladiis  ad  scuta  concre- 

puit:   praeconis   audita  vox  citantis  nomina  damnatorum 

in  consiho.     Nudi  in  medium  protrahebantur :  et  simul 

Duces  se-   omnis  apparatus  supphcii  expromebatur.     Dehgati  ad  pa- 

ditionis       lum,  virgisque  caesi,  et  securi  percussi,  adeo  torpentibus 

dant.''''       metu,   qui  aderant,   ut  non    modo  ferocior  vox  adversus 

atrocitatcm  poenae,  sed  ne  gemitus  quidem,  exaudiretur. 

Tracti  inde  de  medio  omnes,  purgatoque  loco  citati  mihtes  9 

nominatim  apud  tribunos   mihtum  in  verba  P.  Scipionis 

iurarunt,  stipendiumque  ad  nomen  singuhs  persolutum  est. 

Hunc  finem  exitumque  scditio  mihtum  coepta  apud  Su- 

cronem  habuit. 

30.  Per  idem  tempus  ad  Baetim  fluvium  Hanno,  praefectus 

Hanno       Magonis,  missus  a  Gadibus,  cum  parva  manu  Afrorum, 

Ma^oiiis"a  merccdc  Hispanos  sohicitando  ad  quattuor  mihia  iuvenum 

Marcio  fu-  armavit.      Castris  deinde  exutus  ab  L.  Marcio,   maxima 

®"s.  parte  mihtum  inter  tumultum  captorum  castrorum,  qui- 

busdam  etiam  in  fuga  amissis,  palatos  persequente  equite, 

cum  paucis  ipse  effugit. 

Dum  haec  ad  Baetim  fluvium  geruntur,  Laehus  interim, 
freto  in  Oceanum  evectus,  ad  Carteiam  classe  accessit. 
Urbs  ea  in  ora  Oceani  sita  est,  ubi  primum  e  faucibus  an- 

9  De  medio  omnes']  Eorum  scilicet,  cf.  Polyb.  xi.  28.  ubi  res  totidem  fere 
«jui  securi  percussi  fuerant,  corpora.     verbis  narratur. 


LIR  XXVTTl.    C\V.  31.  435 

igiislis  panditiir  iiuvre.      (jladcs,  sinc  c-tMianiinc,  proditioiic  I^  <"'.  54''>. 
rccij)icn(li,  nltro  (|ni   cani   rcni  polliccrcntnr,  in  castra  Ho-^-  ^-  '° '• 
mana  vcnicntihns,  spcs,  sicnt  antc  dictnni  cst,  fncrat.    ]*atc- 
facta  innnatin-a  proclitio  cst,  conij^rchcnsoscpic  onmcs  ^Ta<i;o 
Adhcrhali   practori  Cartha<!;incni  dcvchcndos  tradit.      Ad- 
licrhal,  coninratis  in  cpiinfpicrcmcni  impositis,  pracmissacpic 
ca,  cpiia  tardior,  cpiam  trircmis,  erat,  ipsc  cnm  octo  trirc- 
mihns   modico   intcrvallo   sccjnitnr.      lam   fretnm   intrahat  A<lherbali.s 
qnincpicrcmis,   Cjmmi   LacHns,   ct   ipsc   in   qnincpicremi   c'^''''^  ." 
portn  Cartciac,  sccjncntihns  scptcm  trircmihns,  cvectns,  in  ips'()  freto. 
Adhcrhalcm  ac  trircmcs  invchitnr,  cpiincpicrcmcm  satis  crc- 

■2  dcns  dcprcnsam  rapido  in  frcto,  in  advcrsnm  acstnm  rcci- 
procari  non  possc.  l*oenus  in  rc  suhita  parnmper  incertus 
trepidavit,  utrum  quinqueremem  sequcrctnr,  an  in  hostcs 
rostra  convertcret.  Ipsa  cunctatio  facultatem  detrectandae 
pugnae  adcmit,  lam  enim  sub  ictu  teli  erant,  et  undique 
instahant  hostes.  Aestus  quocpic  arhitrinm  modcrandi 
navcs  ademcrat.  Neque  crat  navaH  pngna  simiHs:  quippc 
uhi  nihil  vohmtarium,  nihil  artis  aut  consiHi  esset.  Vna 
natura  frcti,  acstnsquc  totius  ccrtaminis  potens,  suis,  alicnis 
navibus  nequicquam  remi<^io  in  contrarium  tcndentes  inve- 
hebat,  ut  fngicntcm  navem  videres  retro  vorticc  intortam 
victorihns  illatam ;  et  secpientcm,  si  in  contrarium  tractum 
incidisset  maris,  fngicntis  modo  sese  avertcntem.  lam  in 
ipsa  pngna  haec,  cpunn  infcsto  rostro  petcret  hostium  na- 
vem,  obHqua  ipsa  ictum  alterius  rostri  accipiebat :  illa, 
quum  transversa  obiiceretur  hosti,  repente  intorta  in  pro- 
ram  circumagebatnr.  Quum  inter  triremes,  fortuna  re- 
gente,  anceps  procHum  misceretur,  quinqueremis  Romana, 
seu  pondere  tenacior,  scu  pluribus  remorum  orcHnibus 
scindcntibus  vortices,  c[uum  faciHus  regcretur,  duas  triremes 

3suppressit,  unins  praelata  impetu  lateris  alterius  rcmos  de- 
tersit:  ceterasque,  quas  indepta  esset,  mulcassct,  ni  cum 
reHquis  cpinque  navihus  Adherbal  veHs  in  Africam  trans- 
misisset. 

Laelius,  victor  Carteiara  revectus,  auditis,  quae  acta  Ga-      3L 
dibus  erant,  patefactam  proditionem,  coniuratosque  missos  ^^^lius  et 
Carthaginem,  spem  ad  irritum   redactam,  qua  venissent,  redeuiuad 

4  nuntiis  ad  L.  Marcium  missis,  nisi  si  tererc  frustra  tempus  Scipionem. 

1  Proditione  recipiendi'^  Per  pro-  qiiinqueremis  unius  hostilium  trire- 
ditionem,  quod  Sigonius  veteres  libros  mium,  dum  proxime  illam  impetu 
prae  se  ferre  testatur,  reposuit  Bek-  praetervehitur,  confregit,  quotquot  ab 
ker.  illo  latere  habebat,  remos.  Gronov. 

2  /?i  adversum  aestum  reciprocari']  4  iVm  si  terere]  Vocem  si  omit- 
Circumagi,  et  retro  adversus  contrarii  tunt  aliqui  editi,  sed  perperam,  quo- 
aestus  vim  auxilio  ire  triremibus  so-  niam  saepius  particulas  nisi  si  con- 
ciis.  Crev.  iunctas    apud    nostmm    videris.    cf. 

3  Unius  praelata  impetu]  Romana.     supr.  vi.  26.  xxvi.  3. 

Ff2 


436  TITI  LIVII 

U.  C.  546.sedendo   ad   Gades  vellent,   redeundum   ad   imperatorem 

A.  C.  206.  gggg^  assentiente  Marcio,  paucos  post  dies  ambo  Carthagi- 

nem  rediere.     Ad  quorum  discessum  non  respiravit  modo 

Mago,  quum  tcrra  marique  ancipiti  metu  urgeretur;  sed 

etiam,    audita   rebellione    Ilergetum,    spem    recuperandae 

Hispaniae  nactus,  nuntios  Carthaginem  ad  senatum  mittit, 

qui,  simul  seditionem  civilem  in  castris  Romanis,  simul 

defectioncm  sociorum  in  maius  verbis  extollentes,  horta- 

rentur,  ut  auxiha  mitterent,  quibus   traditum  a  patribus 

imperium  Hispaniae  repeti  posset. 

Miindonius      Mandonius  et  Indibihs,  in  fines  regressi,  paulhsper,  dum, 

et  indibilis  q,|i(]nam  de  seditione  statueretur,  scirent,  suspensi  quieve- 

trahunt.     runt ;    si  civium  errori  ignosceretur,  non  diffidentes  sibi 

quoque  ignosci  posse.     Postquam  vulgata  est  atrocitas  sup- 

phcii,  suam  quoque  noxam  pari  poena  aestimatam  rati,  5 

vocatis  rursus  ad   arma  popularibus,   contractisque,   quae 

ante  habuerant,  auxihis,  in   Sedetanum  agrum,  ubi  prin- 

cipio  defectionis  stativa  habuerant,  cum  viginti  mihibus 

peditum,  duobus  mihibus  equitum  et  quingentis  transcen- 

32.      derunt.     Scipio,  quum  fide  solvendi  pariter  omnibus  noxiis 

innoxiisque  stipendii,  tum  vuUu  ac  sermone  in  omnes  pla- 

cato,  facile  reconcihatis  mihtum  animis,  priusquam  castra 

ab  Carthagine  moveret,  concione  advocata,  muhis  verbis  in 

Oratio  Sci-  perfidiam  rebeUantium  rcgulorum  invectus,   '  nequaquam 

pionisad    '  eodcm  animo  se  ire'  profcssus  cst  'ad  vindicandum  id 
niilites.        ^        ,  .    .,  i^  •         m 

'  scelus,  quo  civilem  errorem  nuper  sanaverit.      1  um  se, 

'  haud  secus  quam  viscera  secantem  sua,  cum  gemitu  et 

'  lacrimis  triginta  hominum  capitibus  expiasse  octo  mihium 

'  seu  imprudentiam,  seu  noxam  :  nunc  laeto  et  erecto  animo 

'  ad  caedem  Ilergetum  ire.     Non  enim  eos,  neque  natos  in 

'  eadem  terra,  nec  uha  secum  socictate  iunctos  esse :  eam, 

'  quae  sola  fuerit,  fidei  atque  amicitiae,  ipsos  per  scelus 

'  rupisse.     In  exercitu  suo  se,  praeterquam  quod  omnes 

*  cives,  aut  socios  Latinique  nominis  videat,  etiam  eo  mo- 
'  veri,  quod  nemo  fere  sit  miles,  qui  non  aut  a  patruo  suo 

*  Cn.  Scipione,  qui  primus  Romani  nominis  in  eam  pro- 
'  vinciam  venerit,  aut  a  patre  consule,  aut  a  se  sit  ex  Itaha 

**  advectus.    Scipionum  nomini  auspiciisque  omnes  assuetos, 

*  quos  secum  in  patriam  ad  meritum  triumphum  deducere 
'  veht :   quos  consulatum  petenti,  velut  si  omnium  com- 

*  munis  agatur  honos,  affuturos  speret.     Quod  ad  expe- 

*  ditionem  attineat,  quae  instet,  immemorem  esse  rerum 

*  suarum  gestarum,  qui  id  behum  ducat.    Magonis,  hercule,  6 

5  Suam  quoqne  noxam]  Discrimen  culpam  vel  rem,  semper   significare 

inter  noxam  et  noxiam  ita  constituit  culpam,  peccatum  ;  noxam  vero  cul- 

Oudendorp.  ad  Sueton.  Caes.  8i.  sci-  pae  poenam. 
licet  7ioxiam   vere  adiectivum,  sub.        6  Qui  id  bellum  dzicat}    Si   quis 


LIB.   XXVIK.    CAP.  33.  437 

*sibi,  qui  cxtni  orl)oni   (erranim   in   circunifiisani  Occano  r.  r.  54^. 

*  insulam  cum   paucis   pcrtiiircril   uavihtis,  inaiorcm  curam '^-  ^-  -°^' 

*  essc,  (juam   licrjrctum.      Qui))])c   iilic   cL  tluccm    (,'artha- 

*  f>;iuicnscm,  ct  (iuaulumcun([uc  l'uuicum  ])racsi(lium  cssc  : 

*  hic  latroncs,  lalrouimuiuc  duccs :  quibus  ut  ad  |)oj)u- 
'  landos  fiuitimorum  agros,  tccta(|uc  urcnda,  ct  rapicuda 
*pccora  aHqua  vis  sit,  ita  in  acie  ac  signis  collatis  uullam 
*essc.     Magis  velocitatc  ad  fugam,  quam  armis  fretos,  ])u- 

*  gnaturos  cssc.  Itaquc  nou,  (jiiod  ullum  iudc  pcriculuni, 
'  aut  scmcu  maioris  bclli  vidcat,  idco  sc,  j^riiis^juam  pro- 
*vincia  dcccdat,  o])primcud()s  llcrgctcs  duxissc  :  scd  ])ri- 

*  nmm,  ne  ini])unita  tam  scclcrata  dcllL^ctio  essct :  dcindc, 

*  nc  quis  iu  ])roviucia,  siniul  virtutc  tanta  ct  fclicitate  pcr- 

*  domita,  rclictus  hostis  dici  posset.  rroindc  deis  benc 
*iuvantibus  sequcrcntur,  non   tam  ad  bcllum  gcreudum, 

*  (neque  cnim  cum  jiari  hoste  certamcn  cssc)  quam  ad  cx- 

*  petendas  ab  hominibus  scclcstis  ])ocnas.' 

Ab  hac  orationc  dimissos  ad  itcr  sc  comjjarare  in  (hem  33. 
jiostcnun  iubct,  ])rofcctus(iuc  dccimis  castris  ])crvcnit  ad 
7  Ibcrum  limncn.  Indc,  su])crato  anmi,  dic  quarto  in  con- 
spectu  hostium  posuit  castra.  Camjius  ante  montibus  circa 
saeptus  erat.  In  cam  vallem  Sci})io  quum  pccora,  rapta 
plcraque  ex  hostiimi  agris,  proj^elli  ad  irritaudam  feritatcm 
bai'barorum  iussissct,  vchtcs  subsidio  misit.  A  quibus  ubi 
pcr  procursationcm  commissa  pugna  esset,  Laclium  cum 
equitatu  im])ctum  cx  occulto  faccre  iubct.  Mons  oppor- 
tunc   promincns   equitum   insidias    tcxit :    nec    ulia    mora 

f)ugnae  facta  est.     Ilispani  in  conspccta  procul  pccora,  ve- 
itcs  in  Ilispanos  praeda  occupatos  incurrcrc.     Primo  mis- 
silibus  tcrritavere :  dcinde,  emissis  levibus  tehs,  quae  irritare 
niagis,  quam  decernere,  pugnara  poterant,  gladios  nudant, 
et  collato  pede  res  cocpta  gcri  est :   anccpsquc  jiedestre  Hispani 
certamcn  erat,  nisi  equitcs  supcn^enisscnt.     Ncque  ex  ad- P'"''*':^''' =»^1- 
verso  tantum  illati  obvios  obtriverc,  sed  circumvecti  etiam  j^^iitur*^ 
quidam  pcr  infima  clivi  ab  tergo  se,  ut  plerosque  intcrclu- 
derent,  obiecerunt :  maiorque  cacdes  fuit,  quam  (piantara 
edere  levia  per  excursiones  proclia  solent.     Ira  magis  ac- 
censa  adverso  proelio  barbaris  cst,  quam  imminuti  animi. 
Itaque,  ne  perculsi  viderentur,  prima  luce  postero  die  in  Postero  die 
aciem  proccssere.     Non  capicbat  omncs  co]:)ias  angusta,  |P  aciem 
sicut  ante  dictum  est,  vallis :  duae  ferrae  peditura  partes,  junt, 

id   bellum    esse    existimet.      Neque  adventantis  Scipionis  ex  Sedetanoioim 

enim,    ut    infra    dicetur,  pari    illud  agro    in    sua    rediisse.     Proficiscenti 

est  ciuii  lioste  certamen.  enim   Carthagine   Scipioni    Sedetani 

7  Inde,  superato  amni,  die  quartol  cis    Ibcrum    erant,    Ilergetes    ullra 

Hinc  colligitui-  Ilcrgctcs  ad  famimi  amnem.  CiiEV. 


438  TITI   LIVII 

U.  C.  546.  ornnis  equitatus  in  aciem  descendit.      Quod  reliquum  pe- 

A,  C.  206.  tlitura  erat,  obliquo  constituerunt  colle.    Scipio,  pro  se  esse 

loci  angustlas  ratns,  et  quod  in  arto  pugna  Romano  aptior, 

quam  Hispano   militi,  tutura  videbatur,  et  quod  in  eum 

locum  detracta  hostium  acies  esset,  qui  non  omnem  multi- 

tudinem  eorum  caperet,  novo  etiam  consilio  adiecit  ani- 

mum  :  equitem  nec  se  posse  circumdare  cornibus  in  tam 

angusto    spatio ;    et   hosti,    quem    cum    pedite    eduxisset, 

inutilem  fore.     Itaque  imperat  LaeHo,  ut  per  coUes  quam 

occuhissimo    itinere    circumducat     equites,    segregetque, 

quantum  possit,  equestrem  a  pedestri  pugnam.    Ipse  omnia 

signa  peditum  in  hostes  vertit :  quattuor  cohortes  in  fronte 

statuit,  quia  latius  pandere   aciem   non  poterat.     Moram 

pugnandi  nuUam  fecit,  ut  ipso  certamine  averteret  ab  con- 

spectu  transeuntium  per  colles  cquitum.     Neque  ante  cir- 

cumductos  sensere,  quam  tumukum  equestris  pugnae  ab 

Pioelium    tergo  accepere.    Ita  duo  proeha  erant :  duae  peditum  acies, 

atrox.        (jj^io  equitatus  per  longitudinem  campi,  quia  misceri  ex  ge- 

nere  utroque  proehum  angustiae  non  patiebantur,  pugna- 

bant.     Ilispanorum  quum  neque  pedes  equiti,  nec  eques 

pediti  auxiho  esset,  pedes  fiducia  equitis  temere  commissus 

campo  caederetur,  eques  circumventus  nec  peditem  afronte,  i 

(iam  enim  stratae  pedestres  copiae   erant)   nec  ab  tergo 

cquitem  sustineret,  et  ipsi,  quum  diu  in  orbem  sese  stan- 

Viiicuntur  tibus  cquis  defendissent,  ad  unum  omnes  caesi  sunt :  nec 

Hispaiij.     quisquam  peditum  equitumque  superfuit,  qui  in  vaUe  pu- 

gnaverunt.     Tertia   pars,    quae    in   colle   ad   spectaculum 

magis  tutum,  quam  ad  partem  pugnae  capessendam,  ste- 

terat,  et  locum  et  tempus  ad  fugiendum  habuit.     Inter  eos 

et  reguh  ipsi  fugerunt;   priusquam  tota  circumveniretur 

34.      acies,   inter  tumuhum   elapsi.     Castra  eodem  die  Hispa- 

norum,  praeter  rehquam  praedam,  cum  tribus  ferme  mil- 

hbus    hominum    capiuntur.      Romani   sociique    ad    mihe 

ducenti  eo  proeho  ceciderunt :  vulnerata  amphus  tria  mihia 

hominum.     Minus  cruenta  victoria  fuisset,  si  patentiore 

campo,  et  ad  fugam  capessendam  facili  foret  pugnatum. 

Mandonius      Indibihs,  abicctis  beUi  conslhis,  nihil  tutius  in  afflictis 

ad  Scipio-  j.gi3yg  experta  fide  et  clementia  Scipionis  ratus,  Mandonium 

nem  sup-      „  ^   ,  .     .  •  i       1  -i  ,  c       i 

plex  venit.  iratrem  ad  eum  mittit :  qui,  advohitus  genibus,  '  rataleni 
'  rabiem  temporis  eius'  accusat,  '  quum  velut  contagione 
'  quadam  pestifera,  non  Uergetes  modo  et  Lacetani,  sed 
'  castra  c|uoque  Romana  insanierint.  Suam  quidem  et 
'  fratris  et  rehquorum  popuhmum  eam  conditionem  esse, 

8  Ncc  peditem  a  fronie]  Intellige  norum  copiis,  in  ef[uitiitum  Hispa- 
peditem  Romanum,  qui  stratis,  iit  num  verterat  impetum,  et  cum  ad- 
mox    subiicitur,   pedestribus    Hispa-     versa  fronte  impugnabat.  Ckev. 


LTB.  XXVITT.    CAP.  :^5.  139 

'  ut  ant,  si   ita  videatur,  rccUlant  sj)irituni   1*.  Scipioiii,  abll.  0.546. 
•j'co(lciu  illo  acccptuni :   aiit  scrvati  bis  uui  dcbitaiu  vitam '^-  ^-  ^°'5- 
'  pro   co   iu   ]KM-j)ctuuni    dcvovcant.      Autca   iu   causa   sua 
'  fiduciaiu    sibi    fuissc,    uouduui    cxpcrta    clciucntia    cius : 
*nunc    coutra,   niillam   in   causa,   omncm   iu   iniscricordia 
'  victoris  spcm  positam   liabcrc.'     Mos  vctustus  erat  Ko- 

1  nianis,  cum  quo  nec  foederc,  nec  acquis  legibus  iungerctur 
amicitia,  non  prius  impcrio  in  cum  tanquam  pacatum  uti, 
qiiam  omuia  divina  huinauafiuc  dcdidissct,  ol)sidcs  acccpti, 

arma  adempta,  pracsidia  urbibus  imposita  forcnt.      vSci])io,  Iffnoscit  ei 
multis  invcctus  in   jiraesentcm  Mandoniiun   abscntcin(|ue  ^*^.*''.''^''' 
ludibilcm   verbis,    '  illos   quidem    mcrito    ]icrissc   ij)sorum' '^''' "' 
'  malcficio,' ait :   '  victuros  suo  atque  jwjiuli  Romani  bcue- 
'  ficio.     Cctcrum,  se  neque  arma  iis  adcmjiturum,  (quij^pe 

*  ea  pignora  timcntium  rcbcUioncm  esse)  sed  libcra  arma 

*  relinquerc,  solutos([ue  mctu  animos :  ncque  sc  in  obsidcs 
'  innoxios,  scd  iu  ijisos,  si  dcfcccrint,  sacviturum :  ncc  ab 
'  inermi,  sed  ab  arniato  hostc,  pocnas  cxjoctiturum.  Utram- 
'  quc  fortunam  cx]:)crtis  jicrmittere  sese,  utruin  ])roj>itios, 
'  an  iratos,  habere  Romanos  mallcnt.'  Ita  dimissus  Man- 
donius  ;  pecunia  tantummodo  imperata,  ex  qua  stipendium 
militi  praestari  ])osset.  Ipse,  Marcio  in  ultcriorem  Ilispa- 
niam  ])racmisso,  Silano  TaiTaconcm  rcmisso,  paucos  mo- 
ratus  dics,  dum  impcratam  ]iccuniam  Ilergctcs  pernumcra- 
rent,  cum  cx])editis  Marcium  iam  aj>])ro]iinquantem  Oceano 
asscquitur. 

2  Inchoata  res  iam  ante  de  Masinissa  aliis  atque  aliis  de      35. 
causis  dilata  erat,  quod  Numida  cum  ipso  utique  congredi 
Sci])ione  volcbat,  atque    eius  dextra  fidem    sancire.     Ea 

tum  itineris  tam  longi  ac  tara  devii  causa  Scipioni  fuit. 
Masinissa  quum  Gadibus  esset,  certior  advcntare  cum  aMasinissae 
Marcio  factus,  causando  corrumpi  equos  inclusos  in  insula,  ^^'^'^'P^""'^ 
penuriamque    omnium   rerum    et   facere    ceteris,   et   i]5S0Sq^j„^ 
sentirc,  ad  hoc  cquitem  marccsccre  desidia,  Magonem  per- 
pulit,  ut  se  traiiccre  in  coutincntem  ad  depojjulandos  pro- 
ximos  Hispaniae  agros  j)atcrctur.     Trausgressus'  trcs  prin- 
cipes  Numidarum  praemittit,  ad  tempus  locumque  colloquio 
statuendum ;  duos  pro  obsidibus  rctineri  a  Scipione  iubet 
Remisso  tcrtio,  qui,  quo  iussus  erat,  adduceret  Masinissara, 
cura  paucis   in   colloquiura  vcuerunt.      Cejierat  iara  ante 
Nuraidara  ex  fama  rerura  gestarura  adniiratio  viri :  substi- 

9  i?w]  Semel,  quum  illos  a  Poe-  sed  dediticit  Romanorum  erant.     Ce- 

nis  deficientes  Scipio  in  amicitiam  re-  terum  de  formula  deditionis  cf.  supr. 

ceperat   supr.    xxvii.    17.    iteruni   se.  vii.  31. 

praesenti  in  occasionc.  Crev.  2  Inchoata  res]    Quippe  Massiva 

I   Cum  ijuo  nec  foedere,  nec  aequis  fratris   Masinissae   filius   a  Romanis 

/effibus}    Q,ui  neiiue  inter  socios,  ne-  remissus  erat.  cf,  supr.  xxvii.  19. 
que  intcr  municipia  annumerabantur, 


440 


TITI   LIVII 


U.  C.  546. 
A.  C.  106. 


36. 

Mago  iu- 
betur  iii 
Italiam 
ire. 


Carthagi- 
neni  No- 
vam  frustra 
tentat. 


tueratque  animo  spcciem  quoque  corporis  amplam  ac 
magnificam.  Ceterum  maior  praesentis  veneratio  cepit ; 
et,  praeterquam  quod  suapte  natura  multa  maiestas  inerat, 
adornabat  promissa  caesaries,  habitusque  corporis  non  cultus 
munditiis,  sed  virilis  vere  ac  militaris,  et  aetas  in  medio 
virium  robore  ;  quod  plenius  nitidiusque  ex  morbo  velut 
renovatus  flos  iuventae  faciebat.  Prope  attonitus  ipso  con- 
gressu  Numida,  'gratias  de  fratris  filio  remisso  agit.  Ex3 
'  eo  tempore,'  affirmat,  '  eam  se  quaesisse  occasionem,  quam 

*  tandem  oblatam  deum  immortalium  beneficio  non  omise- 

*  rit.  Cupere  se  illi  populoque  Romano  opcram  navare, 
'  ita  ut  nemo  unus  externus  magis  enixe  adiuverit  rem  Ro- 
'  manam.  Id  se,  etiamsi  iam  pridem  vellet,  minus  prae- 
'  stare  in  Hispania,  alicna  atque  ignota  terra,  potuisse :  in 
'  qua  autem  genitus  educatusque  in  spem  paterni  regni 
'  esset,  facile  praestatorum.  Siquidem  eundem  Scipionem 
'  ducem  in  Africam  mittant  Romani,  satis  sperare  perbrevis 
'  aevi  Carthaginem  esse.'  Laetus  eum  Scipio  vidit  audi- 
vitque  ;  quum  caput  rerum  in  omni  hostium  equitatu  Ma- 
sinissam  fuisse  sciret,  et  ipse  iuvenis  specimen  animi  prae 
se  ferret.  Fide  data  acceptaquc,  profectus  retro  Tarra- 
conem  est.  Masinissa  permissu  Romanorum,  ne  sine  causa 
traiecisse  in  continentem  videretur,  populatus  proximos 
agros  Gades  rediit. 

Magoni,  dcsperatis  in  Hispania  rebus,  in  quarum  spem 
seditio  primum  mihtaris,  deinde  defectio  IndibiHs  animos 
eius  sustulerant,  paranti  traiicerc  in  Africam,  nuntiatum  ab 
Carthagine  est,  iubere  scnatum,  ut  classem,  quam  Gadibus4 
haberet,  in  Itaham  traiiceret :  conducta  ibi  Gallorura  ac 
Ligurum  quanta  maxima  posset  iuventute,  coniungeret  se 
Llannibah  :  ncu  senescere  belhun,  maximo  impetu,  maiore 
fortuna  coeptum,  sineret.  Ad  eam  rem  et  a  Carthagine 
pecunia  Magoni  advecta  est :  et  ipse,  quantam  potuit,  a 
Gaditanls  exegit,  non  aerario  modo  eorum,  sed  etiam 
temphs  spohatis,  et  privatim  omnibus  coactis  aurum  argen- 
tumque  in  pubhcum  confcrre.  Quum  praeterveheretur 
Hispaniae  oram,  haud  procul  Carthagine  Nova  expositiss 
in  terram  mihtibus,  proximos  depopulatus  agros,  inde  ad 


3  De  fratris  filio  remisso']  Hinc 
patruum  Massivae  fuisse  Masinissam 
jmtet,  venim  supr.  xxvii.  19.  avzm- 
culus  dicitur.  Quare  aut  librariorum 
culpa  quaedam  exstat,  aut  cum  I. 
Gronovio  censendum  est  vocem 
Graecam  «SeA^iSoCs,  quam  in  hac 
historia  adhibuerit  scrijjtor  Graecus, 
Livio  fraudi  fuisse. 

4  luhere  senatum,  nt}  Notanda 
locutio :     quae,    quoniam    quaedam 


eius  exempla  occurrunt,  non  omnino 
damnanda  est  ;  quoniam  illa  rara 
sunt,  sobrie  imitanda.  Apud  bonoa 
Latinitatis  auctores  verbo  inbeo  sem- 
per  fere  subiungitur  verbum  infiniti 
modi.  Crev.  cf.  infr.  xxxii.  16. 

5  Oram]  Retinacula,  quibus  puppis 
litori  alligabatur.  Eadem  hac  voce 
iam  usus  est  Livius  supr.  xxii.  19, 
Cbev. 


T.TR  XXVIII.    CAV.  37.  441 

urbcin  classeiu  a])|)iilil.  Ihi  (|umiii  iiitcnliu  inililcs  in  na- U.  C.  546, 
vibus  tcnuisscl,  iioctc  in  litus  cxj)ositos  ad  ])artcin  cain -^-  ^- ^o^- 
nuiri,  (jua  capta  CarlhaLTo  al)  Homanis  fucrat,  ducit :  nec 
])racsi(li()  satis  valido  url)cin  tciicri  ratus,  ct  alicj]uos  opjii- 
danoruin  ad  spcin  novandi  res  aliquid  nioturos.  Cctcruni 
nuntii  cx  agris  trc})idi  siinul  popiilationcin  agrestiunKjuc 
fugam  et  hostium  adventum  attulerant :  et  visa  intcrdiu 
classis  crat,  ncc  sinc  causa  clcctam  antc  urbein  stationem 
apparcbat.  Ita(|uc  instincti  arniaticjuc  intra  ])ortam,  ad 
stagnuin  ac  inarc  vcrsam,  contincbantur.  Ubi  clfusi  hostcs, 
mixta  intcr  iniHtcs  navahs  turba,  ad  inuros  tumultu  maiorc, 
quam  vi,  subicrunt,  patcfacta  rc]icntc  j)orta,  llomani  cum 
clamore  erum]:)unt :  turbatoscjuc  hostes,  ct  ad  ])rimum  iii- 
cursum  coniectumquc  tclorum  aversos,  usque  ad  litus  cum 
multa  cactie  ]icrscquuntur :  ncc,  nisi  navcs  litori  aj)pnlsae 
tre])idos  accc])isscnt,  suj^crfuissct  ])ugnae  aut  fugac  (juis- 
quam.  In  i])sis  (juo(juc  trc])idatuin  navibus  est,  dum,  ne 
hostes  cum  suis  simul  irrum])crcnt,  trahunt  scalas,  orascjuc 
et  ancoras,  ne  in  inolicndo  mora  esset,  j)raecidunt :  mul- 
tiquc  annantes  navibus,  inccrto  j)rae  tencbris,  cjuid  aut  j)e- 
terent  aut  vitarcnt,  focdc  intericrunt.  Postero  die  quum 
classis  indc  retro  ad  Occanum,  unde  venerat,  fugisset,  ad 
octingenti  homincs  caesi  intcr  murum  litusquc,  et  ad  duo 
millia  armorum  inventa. 

6  Mago,  cjuum  Gadcs  repetisset,  cxclusus  inde,  ad  Cimbim      37. 
(haud  j)rocul  a  Gadibus  is  locns  al)cst)  classe  aj)j:)ulsa,  mit- ^Ja^les  re- 
tcndis  legatis,  querendoquc,  quod  j)ortae  sibi  socio  atcjue  exducUuir^ 

7  amico  clausac  forent,  jiurgantibus  iis,  multitudinis  concursu 
factura,  infestae  ob  dircj)ta  cjuaedam  abs  consccndcntibus 

8  naves  militibus,  ad  collocjuium  suffetcs  eorum,  qui  summus 
Poenis  est  magistratns,  cum  quacstorc  clicuit,  laccratoscjue 
verberibus  cruci  affigi  iussit :  inde  navibus  ad  Pityusam 
insulam,  ccntum  inillia  fcrme  a  contincnti,  (Poeni  tum  cam 
incolebant)  traiccit.  Itacjuc  classis  bona  cum  j)acc  acccj^ta 
est,  nec  commcatus  modo  bcnigne  jiracbiti,  scd  in  snjoj)Ie- 
mentum  classis  iuventus  armacjue  data.  Quorum  fiducia 
Poenus    in    Baliares    insulas   (quinquaginta    inde    millia 

6  Ad  Ciml/im]  Nomen  loci  parum  deducit,  et  Bochart.  Canaan.  i.  14. 
notimi,  vel  fortasse  depravatum.  Cr.  a  voce   sophetim.     Cetcrum    hi    duo 

7  Purgantibus  «'«]  Purgandi  seip-  magistratus  annui  erant,  qui  aut 
sos  sive  excusandi  causa  dicentibus.  reges,  Arist.  Pol.  ii.  11.  Com.  Nep. 

8  Siiffetes  eorum'^  Nempe  et  Ga-  in  rita  Hannil).  7.  aut  cotuules  infr. 
ditani  Poeni  erant,  id  est,  e  Phoenicia  xxx.  7.  aut  iudices  infr.  xxxiv.  61. 
oriundi.  Gades  enim  colonia  Tyri-  vocantur,  quemadmodum  ap.  Cic.  de 
orum  erat.  Suftetes  lingua  Punica  Legg.  iii.  4.  legimus,  liegio  imperio 
sunt  iudices.  Crev.  Siifctes  legen-  duo  sunto:  iique  praeeundo,  iudi- 
dum  censet  Sigonius,  cuius  scntentiae  cando,,  consutendo,  praetores,  iudices, 
favent  Scaliger  ad  Festum  v.  Sufes.  consulcs  appellantor. 

quj  eam  vocem  ab  Hebraeo  sophim 


442  TITI  LIVII 

U.  C.  546.  absunt)    transmisit.     Duae    sunt    Baliares    insnlae,    maior 

A.  C.  206.  fvltera  atque  opulentior  armis  virisque  :  et  portum  habet, 

tit  in^^Ba-    ubi  commode  hibernaturura  se  (et  iam  extremum  auctumni 

liares  insu- erat)  credebat.      Ceterum,   haud  secus   quam   si    Romani 

^^^"  eam    insulam    incolerent,   hostiliter    classi    occursum    est. 

Fundis  ut  nunc  plurimum,  ita  tunc  solo  eo  telo  utebantur: 

nec  quisquam  alterius  gentis  unus  tantum  ea  arte,  quantum 

inter  ahos  omnes  BaUarcs  excelkmt.     Itaque  tanta  vis  lapi-9 

dum  creberrimae  grandinis  modo  in  propinquantem  iam 

terrae  classem  efFusa  est,  ut,  intrare  portum  non  ausi,  aver- 

Minore  po-  terent  in  altum  naves.    In  minorem  inde  Baliarium  insulam 

^^^^^-  traiecerunt,  fertilem  agro ;  viris,  armis  haud  aeque  vahdam. 

Itaque  egressi  navibus  supra  portum  loco  munito  castra 

locant :    ac,   sine  certamine   urbe   agroque   potiti,   duobus 

milUbus  auxiUarium  inde  conscriptis,  missisque  Carthagi- 

nem,  ad  hibernandum  naves  subduxerunt.     Post  Magonis 

ab  Oceani  ora  discessum,  Gaditani  Romanis  deduntur. 

38.  Haec  in  Hispania  P.  Scipionis  ductu  auspicioque  gesta.  i 

Sciijio  Ro-  Ipse,  L.  Lentulo  et  L.  ManUo  Acidino  provincia  tradita,  2 

mam  rec  it.  ^g^gjj^  navibus  Romam  rediit ;  et,  senatu  extra  urbem  dato 

in  aede  Bellonae,  quas  res  in  Hispania  gessisset,  disseruit : 

quoties  signis  coUatis  dimicasset,  quot  oppida  ex  hostibus 

vi  cepisset,  quas  gentcs  in  ditionem  popuU  Romani  rede- 

gisset.       '  Adversus    quattuor    se    imperatores,    quattuor 

*  victores  exercitus  in  Hispaniam  isse  :  neminem  Cartha- 

*  giniensem  in  iis  terris  reUquisse.'  Ob  has  res  gestas 
magis  tentata  est  triumphi  spes,  quam  petita  pertinaciter ; 
quia  neminem  ad  eam  diem  triumphasse,  qui  sine  magi-  3 
stratu  res  gessisset,  constabat.  Senatu  misso,  urbem  est 
ingressus,  argentique  prae  se  in  aerarium  tuUt  quattuor- 
decim   miUia  pondo   trecenta  quadraginta  duo,  et  signati 

Comitia.  argenti  magnum  numerum.  Comitia  inde  creandis  con- 
sulibus  habuit  L.  Veturius  Philo :  centuriaeque  omnes 
ingenti  favore  P.  Scipionem  consulem  dixerunt.     CoUega 

9  Znter   aVios  omnes']    Alias,  sub.  Scipio  proconsul  in  Hispania  rem  ges- 

gentes,  legendum  mavult  Gronov.  serat.   Proconsulatusautem  imperium 

1  Haec  .  . .  P.  Sdjnonis  ductu  aus-  erat,  non  magistratus.  jNIagistratus 
picioque  gesta']  Miuus  proprie  hic  lo-  enini  erat  tantummodo  dictatorum, 
quitur  Livius.  Q,ui  enim  proprae-  consulum,  praetorum,  ete.  imperium, 
tores  vel  proeonsules  sine  m.agistratu  eius  quicunque  rei  militaris  admini- 
imperium  habebant,  nulla  habebant  strandae  ius  a  populo  accepisset. 
auspicia,  ut  constat  ex  Cic.  de  Divin.  Porro  multi  iam  imperatores,  exem- 
ii.  76.  Vid.  Perizonium  Animadv.  plo  orto  a  Q.  Publilio  Philone,  de 
Hist.  7.  Semel  iam  abusus  est  hac  quo  vid.  nostmm,  supr.  viii.  26.  ob 
locutione  Livius,  supr.  viii.  31.  Crev.  res   prorogato   post    exactum    magi- 

2  L.  Lentulo  et  L.  Manlio  Aci-  stratum  imperio  gestas  triumphave- 
dino']  Qui  cum  proconsuhiri  imperio  rant.  At  nemo  ad  hanc  diem  tri- 
in  Hispaniam  missi  fuerant,  ut  ap-  lanphi  lionorem  impetraverat,  qui 
paret  infr.  xxix.  13.  Crev.  privatus  cum  imperio  missus  csset  ad 

3  Qui  sine  rnagistratri  rcs  ffcssissef}  res  gerendas,  Crev. 


LIH.  XXVIII.    CAV.  :VJ.  443 

ndditiir  ci  V.  Licinius  Crassus  jjontifcx  inaxiiiuis.  ('clcruin,  U.  ('.  546. 
coinilia  inaiorc,  quain  ulhi  pcr  id  bcUum,  cclcbrata  f're-^-^-^°^' 
(jucntia,  prodituni  nicnioriae  cst.  Convcncrant  undicjue 
non  suffra<j;andi  inodo,  scd  ctiam  spcctandi  causa  P.  Sci- 
pionis :  concurrcbanttjuc  ct  doinum  frccjucntcs,  ct  in  Capi- 
toliiim  ad  immolantcin  cuin,  fjuuin  ccntuin  bubus  votis  iii 
llisj)ania  lovi  sacrificarct :  Sjmndcbantcjuc  aiiimis,  siciit 
C.  Lutatius  suj)crius  bclhim  Piinicum  finissct,  ita  id,  qiiod 
instarct,  V.  Cornclium  liniturum  ;  atcjuc,  ut  Ilispania  omni 
Pocnos  cxpulissct,  sic  Italia  pulsurum  csse  :  Africamque 
ei,  perinde  ac  dcbellatum  in  Italia  foret,  provinciam  dcsti- 
nabant.  Practoria  inde  comitia  habita.  Creati  duo,  cjui 
tum  acdiles  plcbis  crant,  Sp.  Lucretius  et  Cn.  Octavius,  ct 
cx  })rivatis  Cn.  Scrvilius  CacjMo  ct  L.  Acmilius  Papus. 

Quarto  decimo  anno  Punici  bclli  P.  Cornclius  Sci})io  et  U.  C.  547. 
P.  Licinius  (^rassus  nt  consvilatiim  inicrunt,  nominatac  con--'^-  C.  205. 
sulibus  provinciac  sunt,  Sicilia  Scipioni  extra  sortcm,  con-jj^  p"^!^- 
cedente  collcga,  quia  sacrorum  cni-a  pontificem  maximum  cinio  Cosa. 
in  Italia  retincbat ;  Bruttii  Crasso.     Tum  practoriae  pro-  Provincia- 
vinciac  in  sortcm  coniectac.      Urbana  Cn.  Servilio  obtigit,  ''l'"'  ^^^^' 
Ariminum  (ita  Galliam  a})j)cllabant)  S}).  Lucrctio,  Sicilia  L. 
Aemilio,  Cn.  Octavio  Sardinia. 

Scnatus  in  Ca}iitolio  habitus.    Ibi,  rcfcrente  P.  Scipione, 
senatusconsultum  factum  est,  ut,  cjuos  ludos  intcr  seditio- 
nem  militarem  in  His})ania  vovisset,  ex  ea  jiecunia,  quam 
ipse  in  aerarium  detulissct,  faccret.     Tum  Saguntinorum      39. 
legatos   in    scnatum    introduxit.     Ex    iis    rnaximus    natu :  Legatorum 
'  Etsi    nihil    ultra   malorum    est,  Patres    conscri})ti,  quam  j.^^^  ^^  j.g_' 
'  quod  passi  sumus,  ut  ad  ultimum  fidem  vobis  }3raestarc- natu  ora- 
'  mus ;  tamcn  ea  vestra  raerita,  im}ieratorumque  vcstrorum  *^^°' 
'  erga  nos  fucrunt,  ut  nos  cladium  nostrarum  non  pocniteat. 
'  Bellum  pro}3ter  rios  susccpistis :  susccptum  cjuartum  deci- 
'  mura   annura  tam  pertinaciter  geritis,  ut  saepe   ad  ulti- 
'  mum   discrimcn    et    ipsi  veneritis,    et    populum   Cartha- 
'  giniensem  adduxcritis.     Quum  in  Italia  tam  atrox  bellum 

4 '  et  Hannibalem  hostcm  haberetis,  consulcm  cum  excrcitu 
'  in  Hispaniam,  velut  ad  colligendas  reliquias  naufragii 
'  nostri,  misistis.  P.  ct  Cn.  Cornclii,  ex  quo  in  })rovin- 
'  ciam  vcnerunt,  nuUo  tem})ore  dcstiterunt,  quae  nobis  se- 
'  cunda,  quaei^ue   adversa  hostibus  nostris   essent,  facere. 

5 '  lara  omnium  primum  oppidum  nobis  restituerunt :  per 
'  omnera    Hispaniam   cives   nostros   venuudatos,    dimissis, 

4  Considem  cum  c.vercifu']   P.  Sci-  fratrem  jiro  se  cum  exercitu  in  His- 

pionem,  cui  iirimo  Hispania  decreta  pdniani  misit.  Crev. 
provincia  fucrat,  infr.  xxi.  1 7.  quique,         5  Oppidiim  nobis  7-csliluerunl]  cf. 

ob  inexspectatam  Hannibalis  celerita-  Supr.  xxiv.  42. 
tem,  avei'sus  a  cursu  Cn.  Scipioncm 


444 


TITI   LIVII 


u.  c.  547. 

A.  C.  205. 


qui  conqiiirerent,  ex  servitute  in  libertatem  restituerunt. 
Quum  iam  prope  esset,  ut  optabilem  ex  miserrima  fortu- 
nam  haberemus;  P.  et  Cn.  Cornelii  imperatores  vestri 
luctuosius  nobis  quoque,  quam  vobis,  perierunt.  Tum6 
vero  ad  hoc  retracti  ex  distantibus  locis  in  sedem  anti- 
quam  videbamur,  ut  iterum  periremus,  et  alterum  exci- 
dium  patriae  vidcremus ;  nec  ad  perniciem  nostram  Car- 
tliaginicnsi  uti(|ue  aut  duce  aut  exercitu  opus  esse:  ab 
Turduhs  nos  veterrimis  hostibus,  qui  pi'ioris  quoque  ex- 
cidii  causa  nobis  fuerant,  exstingui  posse :  quum  ex  in- 
sperato  repente  misistis  nobis  P.  hunc  Scipionem ;  quem, 
fortunatissimi  omnium  Saguntinorum  videmur,  quia  con- 
sulem  declaratum  videmus,  ac  vidisse  nos  civibus  nostris 
renuntiaturi  sumus,  spem  omnem  sahitemque  nostram : 
qui,  quum  plurimas  hostium  vestrorum  cepisset  in  Hispa- 
nia  urbcs,  ubique  ex  captorum  numero  excretos  Sagunti- 
nos  in  patriam  remisit ;  postremo  Turdetaniam,  adeo  in- 
festam  nobis,  ut  illa  gente  incohmii  stare  Saguntum  non 
possct,  ita  bello  afflixit,  ut  non  modo  nobis,  (absit  verbo  7 
invidia)  ne  posteris  quidem  timenda  nostris  esset.  Dele- 
tam  urbem  cernimus  eorum,  quorum  in  gratiam  Sagun- 
tum  delcvcrat  Hannibal :  vectigal  ex  agro  eorum  capimus, 
quod  nobis  non  fructu  iucundius  est,  quam  uhione.  Ob  8 
haec,  quibus  maiora  neque  sperare,  neque  optare  ab  diis 
immortahbus  poteramus,  gratias  actum  nos  decem  legatos 
Saguntinus  senatus  populusque  ad  vos  misit :  sinml  gra- 
tulatum,  quod  ita  res  hos  annos  in  Hispania  atque  Itaha 
gcssistis,  ut  Hispaniam  non  Ibero  amne  tenus,  sed  qua 
terrarum  uhimas  finit  Oceanus,  domitam  armis  habeatis : 
Itahae,  nisi  quatcnus  vaUuui  castrorum  cingit,  nihil  reh- 
queritis  Poeno.  lovi  optimo  maximo,  praesidi  Capitoli- 
nae  arcis,  non  grates  tantum  ob  haec  agere  iussi  sumus, 
sed  donum  hoc  etiam,  si  vos  pcrmitteretis,  coronam  au- 
ream  in  Capitohum  victoriae  ergo  ferre.  Id  uti  permit- 
tatis,  quaesumus :  utique,  si  vobis  ita  videtur,  quae  nobis 
imperatores  vcstri  commoda  tribuerunt,  ea  rata  atque  per- 
petua  auctoritate  vestra  faciatis.'  Senatus  legatis  Sagun- 
tinis  respondit,  '  Et  dirutum  et  restitutum  Saguntum  fidei 


6  Nobis  quoqtiel  Vocem  qiioqne 
quam  pro  vulg.  prope  re]ionendam 
suadet  Crevier.  unciolis  inclusit  Bek- 
ker.  Ceterum  noster  intelligit  in- 
teritum  Scipionum  non  modo  fortu- 
nam  Saguntinorum  praesentiori  peri- 
culo  obnoxiam  fecisse,  sed  luctum 
illis  quoque,  ut  qui  beneficia  tanta 
experti  essent,  maiorem  quam  Ro- 
manis  movisse. 


7  Absit  verbo  mvidia}  Scilicet 
nobis  felicitatem  nostram  gratulan- 
tibus  absit  tam  Deorum,  quam  ho- 
minum  invidia. 

8  Quod  nobis  non  fructii]  Codices 
non  tam  fructu.  Gronovius  corrigit 
7ion,  iam  fructu,  quem  auctorem  se- 
cutus  est  Bekker.  Verum  ct  iam 
hic  sujiervacaneum  esse  iudicat  Cre- 
vier. 


LTB.  XXVIII.    CAP.  40.  445 

'socialis  ntriniqiie  scrvalac  docnnicntnni  omnibns  gcntibns  TJ.  0.  547. 

*  forc.     Snos  inipcratorcs  rcctc,  ct  orcUnc,  ct  cx  volnntatc  ^-  ^-  -°5- 

*  scnatns  fccissc,  qnocl  Sa<i;nntnni  rcstitncrint,  civesf[ue  8a- 

*  gnntinos  scrvitio  cxcnicrint :  quaccjnc  alia  iis  bcnignc  fc- 
*ccrint,  ca  scnatnm  ita  vohiissc  ficri.     Donum  ])crmittcrc, 

9 '  ut  in  Capitolio  poncrcnt.'  Locns  indc  lantiacjuc  legatis 
praebcri  iussa,  ct  muncris  crgo  in  singulos  dari  ne  minns 
dcna  millia  acris.  Lcgationcs  dcinde  cetcrac  in  scnatnm 
introdnctac,  auditacqnc.  Et  pctcntibns  Saguntinis,  ut,  c[na- 
tcnus  tuto  posscnt,  Italiam  spectatnm  ircnt,  dnccs  dati,  lite- 
raccinc  pcr  oppida  missae,  ut  Ilispanos  comiter  accipcrcnt. 

I      Tuni  de  rcpublica,  de  exercitibns  scribcndis,  de  provin- 
ciis  rclatum.     Quum  Africam  novam  provinciam  extra  sor-      40. 
tem  P.  Scipioni  destinari  homincs  fama  fcrrent,  et  ipse,  ^cjjno  a- 
nulla  iam  modica  gloria  contentus,  non  ad  gercnchim  modo  v'inchin!"^*'" 
bclhim,  scd  ad  finiendum,  chcerct  se  consulcm  dcclaratnm  ikstinat 
esse :  neque  ahtcr  id  ficri  ])osse,  cjuam  si  ipse  in  ^Vfricam  ^*'*^'* 
exercitum  transportarct,  et,  actnrum  se  id  pcr  popuhim, 
aperte  ferrct,  si  scnatus  advcrsarctur ;  id  consihnm  hand- 

1  quaquam  primoribus  Patrum  cjuum  placcrct,  cctcric|ne  per 
metum  aut  ambitioncm   mussarcnt;   Q.  Fabius  Maximus  Advcrsatur 
rogatus  scntcntiam,  '  Scio,'  inqnit,  '  midtis  vcstrum  vidcri, '"'  Fabms. 

3  *  Patrcs  conscri])ti,  rcm  actam  hochcrno  che  agi,  ct  frustra 

*  habitnrum    orationcm,   cjui,   tancpiam    clc   intcgra  rc,   de 

*  Africa  provincia  scntentiam  dixcrit.  Ego  antcm  primum 
'  iUud  ignoro,  cjncmadmodum  iam  ccrta  provincia  xVfrica 

*  consuhs,  viri  fortis  ac  strenui,  sit,  quam  nec  scnatus  ccn- 

*  suit  in  hunc  annum  provinciam  esse,  nec  populus  iussit. 

*  Deindc,  si  est,  consulem  }:)eccare  arbitror,  qui,  de  re  trans- 
4*acta  simulando  se  refcrre,  senatum  luchbrio  habet,  non 

'  senatorem  modo,  qui,  de  quo  consnhtnr,  suo  loco  dicit 

*  sententiam.     Atcjue  cgo  certnm  habeo,  disscntienti  mihi 

*  ab  ista  festinatione  in  Africam  traiiciendi,  chiarnm  rernm 

*  subeundam  opinionem  esse :  unins,  insitae   ingcnio  mco 

*  cunctationis ;  quam  metum  pigritiamque  homines  adoles- 
*centes  sane  appenent,  dnm  ne  poeniteat,  adhnc  ahoruni 
*speciosiora  primo  aspectu  consiha  semper  visa,  mea  usu 
*mehora:  aUerius,  obtrectationis  atque  invidiae  adversus 

9  Lociis  inde  lautiaque]  Locus,in  tum,sive  etiam  perstudiumcaptandae 

quo  habitarent.    Lantia  sunt  ea  quae  consulis,  quem   clanim   et  potentem 

dabantur  legatis  hospitii  gratia,  ma-  videbant,  gratiae.  Crev. 
xime  ad  victum  pertinentia.  Crev.  3  Rem  actam  .  .  .  agil  Deliberari 

I    Tum  de  republica'\   IIoc  loco  et  de  eo  quod  iam  certum  statutumque 

in  iis  quae  sequuntur  rem  de  provin-  sit, 

ciis  fusius  exsequitur  noster,  quam  in         4  Non  senatorem  modo']    Particu- 

cap.  praeced.  breviter  indicaverat.  lam  modo  ut  supervacaneam  unciolis 

1  Per  metiim  aut  ambitionem  mus-  inclusit  Bekker,  neque  desiderium  no- 

sarent]  Cunctarentur  loqui  et  postu-  bis  raoveret,  si  eiiceretur,  sed  in  codd, 

latis  Scipionis  adversari,  sive  per  me-  et  edd,  tantum  non  omnibus  exstat. 


446  TITI   LIVII 

U.  C.  547. '  crescentem  in  dies  gloriam  fortissimi  consulis.  A  qua 
A.  C.  205.  i  suspicione  si  me  neque  vita  acta  et  mores  mei,  neque 
'  dictatura  cum  quinque  consulatibus,  tantumque  gloriae 
'  belli  domique  partae  vindicat,  ut  propius  fastidium  eius 
'  sim,  quam  desiderium ;  aetas  saltem  liberet.  Quae  enim 
'  mihi  aemulatio  cum  eo  esse  potest,  qui  ne  filio  quidem 
'  meo  aequalis  sit  ?  Me  dictatorem,  quum  vigerem  adhuc 
'  viribus,  et  in  cursu  maximarum  reriim  essem,  recusantem 
'  nemo  aut  in  senatu,  aut  ad  populum  audivit,  quo  minus 
'  insectanti  me  magistro  equitum,  quod  fando  nunquam 
'  ante  auditum  erat,  imperium  mecum  aequaretur.  Rebus, 
'  quam  verbis,  assequi  malui,  ut,  qui  ahorum  iudicio  mihi 
'  comparatus  erat,  sua  mox  confessione  me  sibi  praeferret :  5 
'  nedum  cgo,  perfunctus  honoribus,  ccrtamina  mihi  atque 
'  acmulationes  cum  adolescente  florcntissimo  proponam : 
'  videhcet  ut  mihi  iam  vivendo,  non  solum  rebus  gerendis 
'  fesso,  si  huic  negata  fuerit,  Africa  provincia  decernatur. 
'  Cum  ea  gloria,  quac  parta  est,  vivendum  atque  moi'ien- 
'  dum  est.  Vincere  ego  prohibui  Hannibalem,  ut  a  vobis, 
41.  '  quorum  vigent  nunc  vires,  etiam  vinci  posset.  IUud  te 
'  mihi  ignosccre,  P.  Comeh,  aequum  erit,  si,  quum  in  me 
'  ipso  nunquam  pluris  famam  hominum,  quam  rempubh- 
'  cam,  fecerim,  ne  tuam  quidem  gloriam  bono  pubhco  prae- 
'  ponam.  Quanquam,  si  aut  beUum  nullum  in  Itaha,  aut 
'  is  hostis  esset,  ex  quo  victo  nihil  gloriae  quacreretur,  qui 
'  te  in  Itaha  retineret,  etsi  id  bono  pubhco  faceret,  simul 
'  cum  bcUo  materiam  gloriae  tuae  isse  ereptum  videri  pos- 
'  set.  Quum  vcro  Ilannibal  hostis  incolumi  exercitu  quar- 
'  tum  decimum  annum  Itaham  obsideat,  poenitebit  te,  P. 
'  Corneh,  gloriae  tuae,  si  hostem  eum,  qui  tot  funerum,  tot 
'  cladium  nobis  causa  fuit,  tu  consul  Itaha  expuleris,  et, 
'  sicut  penes  C.  Lutatium  prioris  Punici  pei-petrati  belh 
'  titulus  fuit,  ita  pencs  te  huius  fuerit?  Nisi  aut  Hamilcar6 
'  Hannibah  dux  est  praeferendus,  aut  iUud  behum  huic, 
'  aut  victoria  iUa  maior  clariorque,  quam  haec,  (modo  con- 
'  tingat,  ut  te  consule  vincamus)  futm^a  est.  Ab  Drepanis 
'  atque  Eryce  deti-axisse  Hamilcarem,  quam  Itaha  expuhsse  7 
'  Poenos  atque  Hannibalem,  mahs  ?  Ne  tu  quidem,  etsi 
'  magis  partam,  quam  speratam,  gloriam  amplecteris,  His- 
'  pania  potius,  quam  Itaha,  beho  hberata  gloriatus  fueris. 
'  Nondum  is  est  Hannibal,  quem  non  magis  timuisse  videa- 
'  tur,  quam  contempsisse,  qui  ahud  belhim  mahxerit.    Quin 

5  Comparatus    erat^    sc.  Compar     dicaverat. 

factus,  comparatione  aequatus.  7  Eryce  detraxisse'\  Quippe  in  eo 

6  Hamilcar']  Q,uo  tandem  ad  de-  monte  vim  artesque  Romanorum  per 
ditionem  compulso,  confecti  primi  Pu-  duos  continuos  annos  eluserat  Hamil- 
nici  belli  "loriam  sibi  Lutatius  vin-  car. 


LIR  XXVIII.    CAP.  42.  447 

igitiir  acl  lioc  acciiiji;eris,  ncc  ])cr  istos  circiiitus,  ut,  fjiiuni  U.  C.  547, 
in  AfVicain  traicccris,  sccuturum  te  illuc  Ilannibalcm -'^- ^- '^°5- 
spcrcs,  potiiis,  (|uani  rccto  liinc  itincrc,  ubi  Ilannibal  cst, 
eo  bclluin  intciulis?  Egrcjiiam  istam  paliiiam  bcHi  Pn- 
nici  ])atrati  ijctis?  IIoc  ct  natura  ])rius  est,  tua  (|uum  dc- 
fcndcris,  alicna  irc  o])j)uguatum.  Pax  ante  in  Italia, 
quam  belium  in  Africa  sit :  et  nobis  prius  dcccdat  timor, 
(juam  ultro  aliis  iufcratur.  Si  utrumque  tuo  ductu  ausjii- 
cioquc  ficri  jiotest,  Ilannibalc  hic  victo,  illic  (^arthagincm 
cx])ugna.  Si  altera  utra  victoria  novis  consuhbus  rclin- 
(juciula  cst ;  j)rior  (juum  niaior  clariorquc,  tum  causa 
ctiam  insc(jucntis  fucrit.  Nam  nunc  (jnidcm,  ])ractcr- 
(juam  (juod  ct  in  Italia  et  in  Africa  thios  divcrsos  exerci- 
tus  alere  aerarium  non  potest;  ])raeterquam  (juod,  unde 
classcs  tueannir,  unde  commeatibus  ])raebcnchs  sufficia- 
mus,  nihil  rcH(jui  est;  (juid?  ])criculi  tandcm  quantum 
adeatur,  (jucm  falUt?  P.  Licinius  in  Itaha,  P.  Sci])io 
bellum  in  Africa  gcret.  Quid?  si  ((juod  omnes  dii  omen 
avertant,  ct  diccre  ctiain  reformidat  animus ;  sed,  (juae 
acciderunt,  accidcre  ])ossunt)  et  victor  Ilannibal  ire  ad 
urbcm  jicrji-at;  tnm  dcmum  te  consulem  ex  Africa,  sicut 
Q.  Fulvium  a  Caj)ua,  arcessemus?  Quid?  quod  in  Africa 
quoquc  Mars  communis  bclli  erit  ?  Domus  tibi  tua,  joater 
patruusquc,  intra  triginta  dies  cum  cxcrcitibus  cacsi,  docu- 
mento  sint :  ubi  j)cr  ah(jnot  annos,  maximis  rebus  terra 
marique  gcrendis,  am])hssimum  nomen  a]:)ud  exteras  gentes 
popnh  liomani  vestracquc  famihae  fccerant.  Dics  nic 
deficiat,  si  reges  imperatoresque,  temere  in  hoslium  ten-as 
transgressos  cum  maximis  cladibus  suis  cxercituumcjue  suo- 
rum,  numerai*e  velim.  Athenienses,  ])rudentissima  civitas, 
beho  domi  rehcto,  auctore  aeque  impigro  ac  nobili  iuvene, 
magna  classe  in  Siciham  transmissa,  una  navah  pugna 
llorentem  rempubhcam  suam  in  perj^etunra  afflixerunt. 
Externa  et  nimis  antiqua  rej)eto.  Africa  cadem  ista  et  42. 
M.  Atihus,  insigne  utriusque  fortunae  exemplum,  nobis 
documento  sint.  Nae  tibi,  P.  Corneh,  quum  ex  alto 
Africam  conspexeris,  ludus  et  iocus  fuisse  Ilispaniae  tuae 
videbuntur.      Quid   enim    simile  ?    pacato    mari   praeter 

8  Per  istos  circidtus']  Consiliomm,     uno  e  suis  Heamius.  Crev. 

vel  rationis  rei  gerendae.  2  Auctore  .  .  .  nobili  iuvene'\  Alci- 

9  Altera  titra]  Pro  vulg.  alterntra.  biadem  noster  intelligit.  cf.  Thucyd. 
Certe  sic  interdum  amamnt  loqui  ve-  vi.  15.     Cetemm  una  navali  pugna 
teres.    cf.  Varro.  de  L.   L.  viLi.  21.  oratorice  dieitur,  quo  magis  audien- 
non  cito   invenietur  quin   in  altera  tibus  periculum  praesentius  sit. 
utra  re  claudicet.  3   Utriusqite  fortnnae]    Qui   post 

I   Quid?  si  ...  et  victor  Hannibal']  res  primum  adversus  Poenos  eventu 

Et,  id  est,  etiam  :  nisi  forte  haee  par-  laetissimo  gestas,  mox  a  Xanthippo, 

ticula  recidenda  est.     Et  abesse  eam  duce  Lacedaemonio,  victus  et  captus 

ab  suo  codice  Rhenanus  testatur,  ab  est. 


448 


TITI  LIVII 


u.  c.  547. 

A.  C.  205. 


oram  Italiae  Galliaeque  vectus  Emporias,  in  urbem  socio- 
rum,  classem  appulisti :  expositos  milites,  per  tutissima 
omnia,  ad  socios  et  amicos  populi  Romani  Tarraconem 
duxisti :  ab  Tarracone  deinde  iter  per  praesidia  Romana : 
circa  Iberum  exercitus  patris  patruique  tui,  post  amissos 
imperatores  ferociores  et  calamitate  ipsa:  dux  tumultuarius 
quidem  ille  L.  Marcius,  et  militari  suffragio  ad  tempus 
lectus,  ceterum,  si  nobilitas  ac  iusti  honores  adornarent,  4 
claris  imperatoribus  qualibet  arte  belli  par :  oppugnata  per 
summum  otium  Carthago,  nullo  trium  Punicorum  exerci- 
tuum  socios  defendente.  Cetera,  ncque  ea  elevo,  nullo 
tamen  modo  Africo  bello  comparanda ;  ubi  non  portus 
uHus  classi  nostrae  apertus,  non  ager  pacatus,  non  civitas 
socia,  non  rex  amicus,  non  consistendi  usquam  locus,  non 
procedendi.  Quacunque  circumspexeris,  hostilia  omnia 
atque  infesta.  An  Sjphaci  Numidisque  credis?  satis  sit 
semel  creditum.  Non  semper  temeritas  est  fehx :  et  fraus 
fidem  in  parvis  sibi  praestruit,  ut,  quum  operae  pretium 
sit,  cum  mercede  magna  fallat.  Non  hostes  patrem  pa- 
truumquc  tuum  armis  prius,  quam  Celtiberi  socii  fraude, 
circumvenerunt :  nec  tibi  ipsi  a  Magone  et  Hasdrubale, 
hostium  ducibus,  quantum  ab  Indibili  et  Mandonio  in 
fidem  acceptis,  periculi  fuit.  Numidis  tu  credere  potes, 
defectionem  miHtum  tuorum  expertus?  Et  Syphax  et 
Masinissa  se,  quam  Carthaginienses,  malunt  potentes  in 
Africa  esse :  Carthaginienses,  quam  quemquam  ahum. 
Nunc  illos  aemulatio  inter  sese  et  omnes  causae  certami- 
num  acuunt,  quia  procul  externus  metus  est.  Ostende 
Romana  arma,  exercitum  alienigenam ;  velut  ad  com-  5 
mune  restinguendum  incendium  concurrent.  Ahter  iidem 
ilh  Carthaginienses  Hispaniara  defenderunt:  ahter  moe- 
nia  patriae,  templa  deum,  aras  et  focos,  defendent ;  quum 
euntes  in  proehum  pavida  pi^osequetur  coniux,  et  parvi 
Hberi  occursabunt.  Quid  porro  ?  Si  satis  confisi  Cartha- 
ginienses  consensu  Africae,  fide  sociorum  regum,  moeni- 
bus  suis,  quum  tuo  exercitusque  tui  praesidio  nudatam 
ItaHam  viderint,  ipsi  ukro  novum  exercitum  in  Itaham 
aut  ex  Africa  miserint ;  aut  Magonem,  quem,  a  Bahari- 
bus  classe  transmissa,  iam  praeter  oram  Ligurum  Alpino- 
rum  vectari  constat,  HannibaH  se  coniungere  iusserint? 
Nempe  in  eodem  terrore  erimus,  in  quo  nuper  fuimus, 
quum  Hasdrubal  in  ItaHam  transcendit :  quem  tu,  qui  non 
solum  Carthaginem,  sed  omnem  Africam,  exercitu  tuo  es 


4  lusti  Jio^iores]  Honores  impera-  Eaclcm  sententia  occurrit  apud  Cic. 
tori  convenientes  et  legitimo  modo  Philipp.  x.  lo,  et  apud  lustin.  i.  7. 
mandati.  v.  i.  Drak. 

5  Ad  ...   incendhim    concnrrenf^ 


LIIJ.    XXVIII.    ('.\l>.  4;i.  449 

clausiirii.s,  o  inaiiihtis  tuis  in  Italiain  emisisli.  Victuiii  a  »'.('.  547, 
te  dices :  co  quidcni  niinus  vellcin,  ct  id  tua,  non  rci- ^  *'  '°r<- 
jniblicac  solum,  causa,  itcr  datum  victo  in  Italiain  cssc. 
Palcrc,  nos  omnia,  c[uac  prospcra  tihi  ac  po])uli  Homani 
impcrio  cvcncrc,  tuo  consilio  a.ssij>;narc ;  advcrsa  casibus 
inccrtis  bclli  ct  fbrtunac  dclc<2;arc.  Quo  mclior  fortiorquc; 
cs,  co  ma^is  talcm  pracsidcm  sibi  patria  atquc  niii^crsa 
Italia  rctinet.  Non  |)otcs  nc  ipsc  quidcm  di.ssimularc, 
u])i  Ilannibal  sit,  ibi  caput  atquc  arcem  huius  belli  esse : 
quippc  qui  prac  te  feras,  cam  tibi  causam  traiiciendi  in 
Africam  esse,  ut  llannibalem  eo  trahas.  Sivc  igitur  hic, 
sivc  illic,  cum  Ilannibale  cst  tibi  futura  res.  Utrum  cr<i;o 
tandcm  firmior  cris  in  Africa  solus,  an  hic,  tuo  collegac- 
quc  tui  exercitu  coniuncto?  ne  Claudius  quidcm  ct  Li- 
vius  consules  tam  reccnti  cxcmplo,  <iuantum  id  intcrsit, 
documcnto  sunt?  Quid  ?  llannibalcm  utrum  tandcm 
extrcmus  angulus  agri  Bruttii,  frustra  iam  diu  posccntem 
ab  domo  auxilia,  an  propinqua  Carthago  et  tota  socia 
Africa  potentiorcm  armis  virLsquc  facict?  Quod  istud 
consilium  est,  ibi  malle  dccerncrc,  ubi  tuac  dimidio  mi- 
nores  copiac  sint,  hostium  multo  maiores,  (piam  ubi  duo- 
bus  excrcitibus  adversus  unum,  tot  proeliis  et  tam  diu- 
turna  et  gravi  militia  fessum,  pugnandum  sit  ?  Quam 
compar  consilium  tuum  parentis  tui  consilio  sit,  rcputa. 
Ille,  consul  profectus  in  Hispaniam,  ut  Ilannibali  ab  Al- 
pibus  descendcnti  occurrcret,  in  Italiam  ex  provincia  rc- 
diit:  tu,  quum  llannibal  in  Italia  sit,  rchnquerc  Italiam 
paras  ;  non  quia  reipublicac  id  utile,  sed  c[uia  tibi  amplum 
et  gloriosum  censes  esse :  sicut  quum,  provincia  et  excr- 
citu  relicto,  sine  lege,  sine  senatusconsulto,  duabus  navi- 
bus  popuh  Romani  imperator  fortunam  publicam  et  ma- 
icstatem  imperii,  quae  tum  in  tuo  capite  periclitabantur, 
commisisti.  Ego  P.  Cornelium,  Patrcs  conscripti,  rci- 
publicae  nobisque,  non  sibi  ipsi  privatim  creatum  consu- 
lcm  existimo :  exercitusque  ad  custodiam  urbis  atque  Ita- 
liae  scriptos  essc,  non  quos  regio  raore  per  superbiam 
consules,  quo  terrarum  vclint,  traiiciant.' 
Quum  oratione  ad  tempus  parata  Fabius,  tum  auctoritate  43. 
et  inveterata  prudentiac  fama,  magnam  partem  senatus,  et 
seniores  maxime,  movisset,  plurcsque  consiUum  senis,  quam 
animum  adolescentis  ferocem,  laudarent ;  Scipio  ita  locutus 
fertur :   '  Et  ipse  Q.  Fabius  principio  orationis,  Patres  con-  Fabio  re- 

*  scripti,  commemoravit,  in  sententia  sua  posse  obtrectatio-  spondet 

*  neni  suspectam  esse.     Cuius  ego  rei  non  tam  ipse  ausim   '^^^^'^' 

6  Fortitnae  delegare']  Ita  Gronov,     coniunctis    res    gerantur.     cf.    supr. 
pro  vulg.  legare  emendavit.  xxvii.  49. 

7  Qiiantum  id  intersW]   Ut  viribus 

VOL.  II.  G  g 


450  TITI  LIVII 

U.  C.  547. '  tantum  virum  insimulare,  quam  ca  suspicio,  vitio  orationis, 
A.  C.  205,  ( j^j^  j.pj^  haud  sane  purgata  est.  Sic  enim  honores  suos  et 
'famam  rerum  gestarum  extulit  verbis,  ad  exstinguendum 
'  invidiae  crimen,  tanquam  mihi  ab  infimo  quoque  pericu- 
'lum  sit,  ne  mecum  aemuletur:  et  non  ab  eo,  qui,  quia 
'  super  ceteros  excellat,  quo  me  quoque  niti  non  dissimulo, 
'  me  sibi  aequari  noht.      Sic  senem  se  perfunctum  honori-  8 

*  bus,  et  me  infra  aetatem  fiUi  etiam  sui  posuit ;  tanquam 
'non  longius,  quam  quantum  vitae  humanae  spatium  est, 
'  cupiditas  gloriae  extendatur,  maximaque  pars  eius  in  me- 
'  moriam  ac  posteritatem  promineat.  Maximo  cuique  id 
'  accidere  animo  certum  habeo,  ut  se  non  cum  praesentibus 
'  modo,  sed  cum  omnis  aevi  claris  viris,  comparent.  Equi- 
'  dem  haud  dissimulo,  me  tuas,  Q.  Fabi,  laudes  non  asse- 
'  qui  solum  velle,  sed,  (bona  venia  tua  dixerim)  si  possim, 

'  etiam  exsuperare.     Illud  nec  tibi  in  me,  neu  mihi  in  mino-  9 
'  ribus  natu  animi  sit,  ut  nohmus,  quemquam  nostri  similera 

*  evadere  civcm.  Id  enim  non  eorum  modo,  quibus  invi- 
'  derimus,  sed  reipubhcae,  et  paene  omnis  gencris  humani, 
'  detrimentum  sit.  Commemoravit,  quantum  essem  periculi 
'  aditurus,  si  in  Africam  traiicerem :  ut  meam  quoque,  non 
'solum  reipubhcae  et  exercitus,  vicem  videretur  solhcitus. 
'  Unde  haec  repente  cura  de  me  exorta  ?  Quum  pater  pa- 
'  truusque  meus  interfccti,  quum  duo  exercitus  eorum 
'prope  occidione  occisi  essent,  quum  amissae  Hispaniae, 
'  quum  cjuattuor  exercitus  Poenorum,  quattuorque  duces 
'  omnia  metu  armisque  tenerent,  quum  quaesitus  ad  id 
'  bellum  imperator  ncmo  se  ostenderet,  praeter  me,  nemo 
'  profiteri  nomen  ausus  esset,  quum  mihi  quattuor  ct  viginti 
'  annos  nato  detuhsset  imperium  populus  Romanus ;  quid 
'ita  tum  nemo  aetatcm  meam,  vim  hostium,  difficultatem 
'  belh,  patris  patruique  recentem  cladem  commemorabat  ? 
'  Utrum  maior  ahqua  nunc  in  Africa  calamitas  accepta  est, 
'  quam  tunc  in  Hispania  erat  ?  An  maiorcs  nunc  sunt  exer- 
'citus  in  Africa,  duces  plures  mehoresque,  quam  tunc  in 
'  Hispania  fuerunt  ?  An  aetas  mea  tunc  maturior  bello  ge- 
'  rendo  fuit,  quam  nunc  est  ?  An  cum  Carthaginiensi  hoste 

*  in    Hispania,   quam   in  Africa,  bellum    geri  aptius  est  ? 

*  Facile  est,  post  fusos  fugatosque  quattuor  exercitus  Puni- 

*  cos,  post  tot  urbes  vi  captas,  aut  metu  subactas  in  ditionem, 

8  Perfiinctum  honoribus^  Vocem  nostrum  legentibus  obversatur.  cf. 
honorihus  quam  Sigonius  ex  veterum  supr.  iii.  17.  v,  36.  viii.  31.  Eodem 
librorum  fide  restituit,  omisit  Bekker.  modo  facere  in  aliquo  pro  in  eum 
Sed/jej/MHC)';^»»  nude  et  absolute  po-  statuere,  infr.  xxxiv.  32.  Minores 
situm  vix  admittendum  esse  censet  emendandum  censet  Crevier.  sed 
Crevier.  Drakenb.  in  sententiam  eius  minime 

9  Neu   mihi  in  minoribus   natul  accedit. 
Hoc  genus  loquendi  haud  raro  apud 


JvlB.  XX\  III.    CAP.  44.  451 

post  pcrdoiiiiUi  omnia  iistjiic  atl  Occanum,  lot  rcp;tilo.s,  tot  U.  C  547. 
sacvas  gcntcs,  post  rcccptam  totam  Hisjjaniam,  ita  ut  vc-'^'  ^-  ^°5' 
stif>ium  nnlliim  bclli  rcli(|num  sit,  dcvarc  mcas  rcs  gcstas: 
tam,  hcrciilc,  ([iiani,  si  viclor  cx  Atrica  rcdicrim,  ca  ipsa 
clcvarc,  {[iiac  luiiic,  rctincndi  mci  causa,  ut  tcrrihilia 
eadcm  vidcantur,  vcrbis  cxtolliintur.  Nc^iat  aditum  cssc 
in  Africam,  ncgat  iillos  patcrc  portus.  M.  Atilium  captum 
in  Africaconuncmorat;  tanquam  M.  Atilius  ])rimo  acccssu 
ad  Africam  offcndcrit :  nc(jue  recordatur,  illi  ipsi  tam  in- 
fclici  iinpcratori  patuissc  tamen  portus  Africac,  ct  rcs 
egrcj!;ias  ])rimo  anno  gcssisse,  ct,  ([iiantum  ad  Cartliagini- 
enscs  duccs  attinct,  invictum  ad  ultimum  pcrmansisse. 
Nihil  igitur  mc  isto  tu  excmplo  terrucris :  si  hoc  hcllo, 
non  priorc,  si  nupcr,  et  non  annis  ante  ([uin([uaginta,  ista 
cladcs  acccpta  forct,  qui  ego  minus  in  Africam,  Regulo 
capto,  quam,  Scipionibus  occisis,  in  Ilispaniam  traiiccrcm? 
Nec  felicius  Xanthippum  Laccdacmonium  Carthagini, 
quam  mc  patriac  mcac  sincrcm  natum  csse :  crcsccrct([uc 
mihi  cx  co  ipso  fiducia,  quod  possit  in  hominis  unius  vir- 
tutc  tantum  momcnti  csse.  At  etiam  Athcnicnscs  audi- 
cndi  sunt.,  tcmcrc  in  Siciliam,  omisso  domi  bcllo,  trans- 
grcssi.  Cur  crgo,  quoniam  Graccas  fabulas  cnarrarc  va- 
cat,  non  Agathoclcm  ])otius,  Syracusanum  rcgem,  quum 
diu  Sicilia  Punico  bcllo  urcretur,  transgrcssum  in  hanc 
eandcm  Afi-icam,  avcrtisse  eobcllum,  undc  vencrat,  rcfcrs? 
Scd  quid,  ultro  mctum  infcrre  hosti,  et  ab  sc  rcraoto  jicri-  44. 
culo  alium  in  discrimcn  adduccrc,  quale  sit,  vctcribus  ex- 
ternisquc  cxcmjilis  admoncre  o]ws  est  ?  Maius  pracscnti- 
usve  ullum  cxcmplum  esse,  quam  Hannibal,  ]5otcst  ? 
Multum  intcrcst,  alicnos  populcre  fines,  an  tuos  uri,  ex- 
scindi,  vidcas.  Plus  animi  cst  infcrcnti  pericidum,  quani 
pro]^uIsanti.  Ad  hoc  maior  ignotarum  rerum  est  terror: 
bona  malaque  hostium  ex  pro]5inquo  ingressus  fincs  as]:)i- 
cias.  Non  sjicraverat  Hannibal  fore,  ut  tot  in  Italia 
populi  ad  se  dcficcrcnt,  quot  defecerunt  post  Canncnscra 
cladcra ;  quanto  rainus  quicquam  in  Africa  Carthaginicn- 
sibus  firraum  ac  stabile  sit,  infidis  sociis,  gravibus  ac 
supcrbis  dorainis  ?  Ad  hoc  nos,  ctiara  dcscrti  ab  sociis, 
viribus  nostris,  milite  Romano,  stetimus.  Carthaginiensi 
nihil  civilis  roboris  est :  mercede  paratos  railites  habent, 
Afros    Numidasque,    levissima    fidci    mutandae    ingenia. 


I  Non   annis   ante  quinquaginta'^  2  Agathoclem  . . .  Syracnsanum  re- 

Ita  Perizonius  pro  vulg.  quadraginta.  ffem]  Hoc  felicissimae  audaciae  con- 

Ceterum  captum  an.  U.  C.  498.  M.  silium    plenius    enarratum    reperies 

Atiliutn  fuisse  tradunt  historici,  unde  apud  lustin.  xxii.  et  imprimis  apud 

quadraginta    minime    admittendum  Diodor.  xx.  Crev. 
esse  liquet. 

Gg2 


452  TITI   LIVII 

U.  c.  547. '  llic  modo  nihil  morae  sit,  una  et  traiecisse  me  audietis,  et 

A.  C.  205.«  ^^^.jgj.g  bello  Africam,  et  molientcm  hinc  Hannibalem,  et 

'  obsideri    Carthaginem.       Laetiores    et    frequentiores    ex 

*  Africa  exspectate  nuntios,  quam  ex  Hispania  accipiebatis. 
'  Has  mihi  spes  subiicit  fortuna  popuU  Romani,  dii  foederis 

'  ab  hoste  viohiti  testes,  Sjphax  et  Masinissa  reges :  quo-  3 
'  rum  ego  fidei  ita  innitar,  ut  bene  tutus  a  perfidia  sim. 
'  Multa,  quae  nunc  ex  intervallo  non  apparent,  belhim 
'  aperiet:  et  id  est  viri  et  ducis,  non  deesse  fortunae  praebenti 
'se,  et  oblata  casu  flectere  ad  consihum.  Habebo,  Q. 
'  Fabi,  parem,  quem  das,  Hannibalem ;  sed  iUum  potius 
'ego  traham,  quara  ihe  me  retineat.  In  sua  terra  cogam 
'  pugnare  eum,  et  Carthago  praemium  victoriae  erit,  quam 
'semiruta  Bruttiorum  castella.  Ne  quid  interim,  dum 
'  traiicio,  dum  expono  exercitum  in  Africa,  dum  castra  ad 
'  Carthaginem  promoveo,  respubhca  hic  detrimenti  capiat, 
'  quod  tu,  Q.  Fabi,  quum  victor  tota  Itaha  vohtaret  Han- 
'nibal,  potuisti  praestare,  hoc  vide  ne  contumehosum  sit, 

*  concusso  iam  et  paene  fracto  Hannibale,  negare,  posse  P. 

*  Licinium  consulem,  virum  fortissimum,  praestare :  qui,  ne  4 
'a  sacris  absitpontifex  maximus,  ideo  in  sortem  tamlongin- 
'quae  provinciae  non  venit.      Si,  hercule,  nihilo  maturius 

'  hoc,  quo  ego  censeo,  modo  perficeretur  beUum  ;  tamen  ad 
'  dignitatem  popuh  Romani,  famamque  apud  reges  gentes- 
'  que  externas  pertinebat,  non  ad  defendendam  modo  Ita- 
'  ham,  sed  ad  inferenda  etiam  Africao  arma,  videri  vobis 
'  animum  esse ;  nec  hoc  credi  vulgarique,  quod  Hannibal 
'  ausus  sit,  neminem  ducem  Romanormn  audere  ;  et  priore 
'  Punico  beUo,  tum  quum  de  Siciha  certaretur,  toties  Afri- 
'  cam  ab  nostris  exercitibusque  et  classibus  oppugnatam ; 
'nunc,  quum  de  Itaha  certetur,  Africam  pacatam  esse. 
'  Requiescat  ahquando  vexata  tam  diu  Itaha :  uratur  evas- 
'  tetm-que  in  vicem  Africa.  Castra  Romana  potius  Car- 
'thaginis  portis  immineant,  quam  nos  iterum  vaUum  hos- 
'tium  ex  moenibus  nostris  videamus.  Africa  sit  reUqui 
'  beUi  sedes :  iUuc  terror  fugaque,  populatio  agrorum, 
'defectio  sociorum,  ceterae  beUi  clades,  quae  in  nos  per 
'  quattuordecim  annos  ingruerunt,  vertantur.  Quae  ad 
'rempubhcam  pertinent,  et  beUura,  quod  instat,  et  provin- 
'  cias,  de  quibus  agitur,  dixisse  satis  est.  lUa  longa  oratio, 
'  nec  ad  vos   pertinens  sit,  si,  quemadmodum   Q.  Fabius 


3  Quorum  ego  fidei  ita  innitar'^  tur  ideo  tantum  collegam  suum  non 
sc.  E;i  cautione.  venire  in  sortem  Africae  provinciae, 

4  Qui,  ne  a  sacris  absif^  Q,uia  quod  pontifex  maximus  sit,  non  quod 
modo  arguit  Fabium  Scipio  contu-  illi  aut  animus  desit,  aut  iJeritia  rei 
meliose   tractati   P.  Licinii  consulis,  militaris.  Crev. 

ipse,  ut  se  pari  crimine  liberet,  testa- 


LTB.  XXVIII.    CAP.  4.5.  453 

5  '  mcas  rcs  p;cstas  iii  llispania  clcvavit,  sic  ct  cgo  contra  glo-  H.  f.  547. 
'  riani  cins  chulcrc,  ct  nicani  vcrbis  cxtollcrc  vcliin.     Ncu- '^-  *-'•  ^°5- 

6  '  truni  faciam,  Patrcs  conscripti :  ct  si  nnlla  alia  rc,  niodcs- 
'tia  ccrtc  ct  tcmpcranilo  lingnac  adolcsccns  scncm  viccro. 
'  Ita  ct  vixi,  ct  rcs  gcssi,  ut  tacitus  ca  opinionc,  quam 
'  vcstra  spontc  conceptam  animis  haberetis,  facile  contentas 
'  csscm.' 

Minus  acqnis  animis  auditus  cst  Scipio,  qnia  vulgatnm      45. 
crat,  si  a])ud  scnatnm  non  obtinuissct,  nt  provincia  Africa 
sibi  dcccrncrctur,  ad  populum  cxtcmph)  kiturum.     Itaque 
Q.  Fulvius,  (pii  consul  quatcr  ct  ccnsor  fncrat,  postulavit  a 
consulc,  ut  palam  in  scnatu  dicerct,  '  pcrmitteretne  Patri- 

7'bus,  ut  dc  provinciis  dccerncrent  ?  staturusfjuc  eo  esset, 
'quod  censuissent,  an  ad  popuhim  laturus?'  Quum  Scipio 
respondisset,  se,  quod  c  repubhca  cssct,  facturum ;  tuin 
Fulvius,   'Non  ego  ignarus,  quid  responsurus   facturusvc 

8 '  esscs,  quacsivi,  quippc  quum  prac  tc  fcras,  tcntare  magis, 
'  quam  consulcrc  senatnm,  ct,  ni  provinciam  libi,  quam  vo- 
'  lueris,  extcmplo  dcccrnamus,  paratam  rogationcin  habcas. 
'  Itaque  a  vobis,  tribuni  plebis,  j)ostulo,'  inquit,  '  ut  scntcn- 
'  tiani  mihi  idco  non  diccnti,  quod,  ctsi  in  meam  scntentiam 
'  discedatur,  non  sit  ratum  habiturus  consul,  auxiUo  sitis.' 
Inde  altercatio  orta,  quum  consul  ncgaret,  aequum  esse 

9tribunos  interccdcre,  quo  minus  suo  quisque  loco  senator 
rogatus  scntcntiam  diccrct.  Tribuni  ita  dccrcverunt,  '  Si 
'consul  senatui  dc  provinciis  pcrmittit,  stari  eo,  quod  se- 
'natus  ccnsucrit,  placct;  nec  de  ea  re  ferri  ad  populum 
'  patiemur :  si  non  permittit,  qui  dc  ea  re  sententiam  rccu- 
'sabit  dicerc,  auxiho  erimus.'  Consul  diem  ad  colloqucn- 
dum  cum  coUega  petiit.  Postero  die  permissum  senatui 
est.  Provinciae  ita  decretae :  alteri  consuli  Siciha  ct  tri-  S.  C.  de 
ginta  rostratae  naves,  quas  C.  Servihus  superiore  anno  provmcns. 
habuisset :  permissumquc,  ut  in  Africam,  si  id  e  repubhca 
csse  censcret,  traiiceret:  alteri  Bruttii  et  belhnn  cum  Ilan- 

I  nibale,  cum  co  cxercitu,  qucm  L.  Veturius,  aut  Q.  Caeci- 

5  Etegocontra}  E  contraria  parte,  «ena/or  auctoritate  codd.  plurium  re- 
vicissim.  legat  Gronov.  quem  auctorem  sequi- 

6  Et  si  nuHa  alia  re}  Ulla  alia  tur  Bekker.  quum  in  senatum  venie- 
emendavit  Gronov.  et  receperunt  bant  plures,  pluresque  sententiam  di- 
Crev.  et  Bekker.  ut  quae  lectio  in  cebant,  ([uam  senatores.  cf.  infr. 
plerisque  Mss.  exstet.  Xulla  mo-  xxxvi.  3.  Qtii  senatores  essent,  qui- 
destioris  quidem  et  tantum  non  spem  busque  in  senatu  sententiam  dicere 
abiicientis  est.  liceret.    Festus  v.  Senatores.    A.  Gel- 

7  Staturusque  eo  essef]    cf.  Supr.  lius  iii.  18. 

xxvii.  6.     Ut  eo,  quod  patres  censu-  1  Quem  L.  Veturius,  aut  Q.  Cae- 

issent,  staretur.  cilius^  Supple  ex  praecedentibus  ha- 

8  Tentare  maf/is']  Tentare  te  ma-  buisset :  nisi  malis  hoc  verbum  in 
gis  recepit  Bekker.  sed  codices  plu-  contextum  admittere,  auctore  Regio 
rimi  pronomeu  ignorant.  codice,  Crev. 

Q  Stwquisque  !oco  senalor]  Vocem 


454  TITI   LIVII 

U.  C.  547.  lius.  Hi  et  sortirentur  inter  se,  compararentve,  uter  in 
A.  C.  205.  Bruttiis  duabus  legionibus,  quas  consul  reliquisset,  rem  ge- 
reret :  imperiumque  in  annum  prorogaretur,  cui  ea  provin- 
cia  evenisset.  Et  ceteris,  praeter  consules  praetoresque, 
qui  exercitibus  provinciisque  praefuturi  erant,  prorogata 
imperia.  Q.  Caecilio  sorte  evenit,  ut  cum  consule  in 
Bruttiis  adversus  Hannibalem  bellum  gereret. 

Ludi  deinde  Scipionis  magna  frequentia  et  favore  spe- 
ctantium  celebrati.     Legati,  Delphos  ad  donum  ex  praeda 
Hasdrubalis  portandum  missi,  M.  Pomponius  Matho  et  Q. 
Catius,    tulerunt   coronam    aurcam    ducentum   pondo,    et 
simulacra  spoliorum,  ex  mille  pondo  argenti  facta. 
Scipionon       Scipio,  quum,  ut  delectum  haberet,  neque  impetrasset,  2 
impetratutj^gqug  magnopere  tetendisset,  ut  voluntarios  ducere  sibi 
sibi  habere  miUtes  hceret,  tenuit :  et,  quia  impensae  negaverat  reipu- 
liceat.        bhcae  futuram  classem,  ut,  quae  ab  sociis  darentur  ad  novas 
Etruriae     fabricandas  naves,  acciperet.     Etruriae  primum  populi,  pro  3 
populieumg^^jg    quis(|[ue    facultatibus,    consulcm    adiuturos    poUiciti. 
classe  hi-  ^  Caerites  frumentum  sociis  navahbus  commeatumque  omnis 
vant.  generis ;    Populonienses  fcrrum  ;    Tarquinienses  hntea  in 

vela ;  Volaterrani  interamenta  navium  et  frumentum  ;  Ar-  4 
retini  tria  miUia  scutorum,  galeas  totidem,  pila,  gaesa,  hastas 
longas,  miUium  quinquaginta  summam  pari  cuiusque  gene- 
ris  numero  expleturos,  secures,  rutra,  falces,  alveolos,  molas,  ^ 

2  Scipio,  quum,  ut  delectum  hahe-  mittitur.  Una  igitur  tantum  deside- 
ret,  neqne  impetrassef^  Nempe  Fa-  ratur,  quae  duodecim  urbium  nume- 
bius  invidens  crescenti  in  dies  gloriae  nmi  expleat,  neque  facile  diiudican- 
Scipionis,  quum  obtinere  non  potu-  dum  est  inter  Capenam,  et  Cossam, 
isset,  ne  permitteretur  ei  in  Africam  et  Faesulas,  quae  omnes  iure  quodam 
traiicere,  vociferando  et  vanis  terrori-  locum  sibi  vindicant.  cf.  Niebhr.  i. 
bus  animos  implendo  pervicit,  ne  aut  n.  367. 

delectum  habere  liceret  consuli,  aut  4  Interamenta   navium^l    Si    haec 

pecunia  decerneretur.     Vid.  Plut.  in  vox  a  Livio  est,  intelligenda  videntur 

Fabio.  ligna  ea,  quae  a  carinis  utrimque  as- 

3  Etruriae  primum  popuW]  Ad-  cendentia  efficiunt  costas  navis,  quo- 
miratio  Niebuhrio  iure  movetur,  quod  rum  compages  a  Graecis  dicitur  eVre- 
Livius  in  Etruscis  populis  enumeran-  poveia.  At  multo  magis  placet  m- 
dis  octo  tantummodo  nomine  recitat ;  ceramenta,  quod  exhibent  duo  co- 
quando  dziodecim,  sicut  antiquitus,  re-  dices,  unus  Gronovio,  alter  nobis  in- 
quirimus,  si  modo,  ut  in  Latinis  vel  spectus.  Inceramenta  erunt  cera  et 
Achaeis  populis,  in  locum  veterum  pix  qua  oblinebantur  naves.  Utra- 
urbium  oppressarum  novae  quaedam  que  vox  perrara  est,  nec  fortasse 
in  foedus  ascitae  fuerint.  Exillis,quae  aliud  earum  exemplum  reperias.  Cr. 
in  antiquo  Etruscorum  foedere  iun-  5  liiitra]  Rutrum  a  ruendo,  sive 
ctae  sunt,  urbes  Veii  et  Vulsinii  a  eruendo  dictum  est,  et  instrumentum 
Romanis  captae  et  deletae  sunt.  Ve-  fuit  ferreum  ad  eruendam  terram, 
tulonium  quidem,  quae  ex  duodecim  sive  arenam,  quum  opus  esset,  teste 
vetustioribus    urbibus    erat,   amplius  Festo.  Crev. 

non  apparet,  sed   sedem  eius  Popu-  6  A/veolos,  molas'\  Alveolos  inter- 

lonia  occupavisse  Niebuhrio  videtur.  pretatur  Marcellus  Donatus  vasa  lig- 

Cortona  autem,  quae  a  nostro  supr.  nea  ad  asservandam  aquam,  aliosve 

ix.  37.  intcr  capita  Etruscorum  popu-  usus.     Molas  ad  frumentum  in  navi- 

lorum  recensetur,  hic  silentio  praeter-  bus,  ubi  ojius   esset,   commolendum 


LIB.  XXVIII.    CAP.  40.  lo5 

f[uantuiii   iu   quadrajrinta  loiigas  navcs  opus  cssct,  Iritici  r.  C.  547, 

gccntum  ct  viginti  niillia  modium,  ct  in  viaticuin  dccurioni- '^-  ^*  ^°5' 
bus  rcmigibusquc  collaturos :   Pcrusini,  Clusini,  Ruscllani  Piiratur 
abictcm  in  fabricandas  navcs,  ct  frumcnti  magnum  numc-*^'^**'^- 

Qrum.  Abictc  cx  publicis  silvis  cst  usus.  llmbriac  j^opuli, 
ct  practcr  Iios  Nursini,  ct  Rcatini,  ct  Amitcrnini,  Sabinus- 
quc  agcr  omnis,  militcs  ])oIIiciti.     Marsi,  Pcligni,  Marruci- 

1  niquc,  multi  volnntarii  nomina  in  chisscm  dcdcrunt.     Ca- 
mcrtcs,  (juum  ac([Uo  focdcrc  cum  Romanis  csscnt,  cohor- 
tem  arniatam  scxccntorum  hominum  miscrunt.     Triginta 
navium  carinac,  viginti  quinqucrcmcs,  dcccni  ([uadrircmcs, 
quum  cssent  [)ositac,  i[)se  ita  institit  o[)cri,  ut  dic  ([uadrage- 
simo  ([uinto,  ([uam  cx  silvis  dctracta  materia  crat,  naves  in- 
structae  armatae([ue  iu  a([uam  dcduetac  sint.     Profectus  in      46. 
Siciliam  cst  triginta  navibus  longis,  voluntariorum  sc^jtcml^^fici- 
fermc  millibus  in  navcs  im[)ositis.     Et  P.  Lieinius  in  Rrut- Qyjj"^"^ 
tios  ad  duos  exercitus  consulares  venit.     Ex  iis  cum  sibi 
sumpsit,  quem  L.  Veturius  consul  habucrat     Mctello,  ut, 
quibus  [iracfuisset  legionibus,  iis  pracesset,  facilius  cum  as- 
suetis  im[K'rio  rem  gesturum  ratus,  [icrmisit.     Et  [)i-aetores 
diversi  iii  [irovincias  proteeti.      Et,  ([uia  [jccunia  ad  bellum 
deerat,  agri  Cam[)ani  rcgionem,  a  fossa  Gracca  ad  mare 

1  versam,  vendcre  quacstores  iussi ;  indicio  quoquc  [)crmisso, 
qui  agcr  civis  Campani  fuisset,  ut  is  [lublicus  po[)uli  Ro- 
mani  csset.  Indici  praemium  coustitutum,  quantae  pe- 
cuniae  agcr  indicatus  essct,  pars  dccima.  Et  Cn.  Servilio 
praetori  urbis  ncgotium  datum,  ut  Campani  cives,  ubi  cui- 
que  cx  scnatusconsulto  liecret  habitare,  ibi  habitarent ; 
animadvertcretque  in  eos,  ([ui  alibi  habitarent. 

Eadem  aestate  Mago,  Hamilcaris  filius,  ex  minore  Bali-  Mago  in 

Liguriam 
appellit. 
habuisse   veteres    hinc   apparet,   scd     Romanorum   venissent,  non   necesse 
necessario  leviores  et  minoris  solito     habuisse,  aut  etiam  solitos  fuisse  Ro- 
diametri.  Crev.  manis  praebere  milites.     Atque  ideo 

7  In  vuiticuni^  Hic  viaticum  in-  observaverit  Livius  eos  id  fecisse  iu 
telligi  debet  de  pecunia,  quum  iam  gratiam  Scipionis,  quod  neque  lex, 
tritici  mentio  facta  sit.  Si  quis  tamen  neque  mos  iuberet.  Crev.  cf.  supr. 
ita  velit  exjionere  ut  Arretini,  praeter     ix.  41.  infr.  xxxi.  ■z. 

modios  tritici   120000.   etiam   id   ad-  2  /«f/icJo  . ..  jJt^r/ntASo]  Memoravit 

iecerint  frumenti,  quod  per  viae  spa-  Livius  supr.  xx\-i.  16.  agrum  omnem 

tium  opus  esset  decurionibus  remigi-  Campanum  publicum  populi  Romani 

busque,  suo  cuique  iudicio  uti  licet.  factum  esse.     Hic  igitur  ne  qua  pars 

Crev.  eius  agri  falleret  sub  alieno  nomine, 

8  Decunonibus  remigibusqv^^i  Hi  id  quod  fit,  etiamnum  ab  aliquo  cive 
decuriones  videntur  praefiiisse  remi-  Campano  possessa,  permittitur  ei  qui 
gibus.  DiKER.  talis  fraudis  aliquam  notitiam  habe- 

9  Umbriae  popuW]  Quonim  men-  ret,  eam  indicare,  imo  et  ad  indicium 
tio  occurrit  apud  Niebuhrium  i.  n.  praemio  proposito  allicitur,  ut  is  ager 
4^^.  fiat  publicus  populi  Romani,  nec  per 

I   Camertes,  quuvi  aequo  foedere']     illam  fraudem  eo  populua  Romanus 
Suspicari     possis     Camertes,     quum     privetur.  Cr£V. 
aequo  iure  ac  foedere  in  amicitiam 


456  TITI    LIVII 

U.  C.  547.  ariuin  iiisula,  ubi  hibcrnarat,  iuventute  lecta  in  classem  im- 
A.  C.  205.  posita,  in  Italiam  triginta  ferme  rostratis  navibus  et  multis 
onerariis,  duodecim  millia  peditum,  duo  ferme  equitum 
traiecit:  Genuamque,  nullis  praesidiis  maritimam  oram  tu- 
tantibus,  repentino  adventu  cepit.  Inde  ad  oram  Ligurum 
Alpinorum,  si  quos  ibi  motus  facere  posset,  classem  appulit. 
Ingauni  (Ligurum  ea  gens  est)  bellum  ea  tempestate  gere- 
bant  cum  Epanteriis  montanis.  Igitur  Poenus,  Savone 
oppido  Alpino  praeda  deposita,  et  decem  longis  navibus  in 
statione  ad  praesidium  relictis,  ceteris  Carthaglnem  missis 
ad  tuendam  maritimam  oram,  quia  fama  erat  Scipionem 
traiecturum  csse,  ipse,  societate  cum  Ingaunis,  quorum 
gratiam  malebat,  composita,  montanos  instituit  oppugnare. 
Et  crescebat  exercitus  in  dies,  ad  famam  nominis  eius 
Gallis  undique  confluentibus.  Ea  hteris  cognita  Sp.  Lu-  3 
cretii,  ne  frustra,  Hasdrubale  cum  exercitu  deleto  biennio 
ante,  forent  laetati,  si  par  ahud  inde  beUum,  duce  tantum 
mutato,  oriretur,  curam  ingentem  accenderuut  Patribus. 
Itaque  et  M.  Livium  proconsulem  ex  Etruria  volonum  ex- 
crcitum  admovere  Ariminum  iusserunt,  et  Cn.  Serviho 
praetori  negotium  datum,  ut,  si  e  repubhca  censeret  esse, 
urbanas  legiones,  impcrio,  cui  videretur,  dato,  ex  urbe  duci 
iuberet.  M.  Valerius  Laevinus  Arretium  eas  legiones 
duxit. 

lisdem  dicbus  naves  onerarias  Poenorum  ad  octoginta4 
circa  Sardiniam  ab  Cn.  Octavio,  qui  provinciae  pi'aeerat, 
ca})tas,  Coehus  frumento  raisso  ad  Hannibalem  commeatu- 
(juc  onustas,  Valerius  pracdam  Etruscam  Ligurumque 
montanorum  captivos  Carthaginem  perportantes,  tradit. 
In  Bruttiis  nihil  ferme  anno  eo  memorabile  gestum.  Pesti- 
lcntia  inccsscrat  pari  chxde  in  llomanos  Poenosque :  nisi 
quod  Punicum  exercitum  super  morbum  etiam  fames 
affecit.  Propter  lunonis  Laciniae  templum  aestatcm  Han- 
nibal  egit ;  ibique  arani  condidit  dedicavitque,  cum  ingenti 
rerum  ab  se  gestarum  titulo,  Punicis  Graecisque  Hteris 
insculpto. 

3  Ea  literis  cofffiita}  Ea  res  literis  onustas,  hic  pcrportantes  Carthagi- 
cognitu  ex  emendatione  Rlienani  ad-  nem  Etniscam  praedam  cum  Li- 
niisit  Bekker.  gurum    captivis.      Ceterum    libri    et 

4  Naves  onerarias  Poenorum  .  .  .  editi  ante  nomen  Coe/ius  addunt  eas, 
captas,  Coelius']  Naves  onerarias  Poe-  quam  vocem  resecuit  Gronovius.  De 
norum  ad  octoginta  captas  Coelius  Coelio  vid.  supr.  xxi.  38.  dc  Valerio 
Valeriusque   tradunt  ;    ille  frumento  iii.  5.  Ckev. 


ElM'1'OiMK    J.IIUII    XXIX. 


EX  Sicilia  C.  Laelitis  iJi  Afriram  a  Scipione  missus  ingen- 
tem  ■praedam  rejyortavit,  et  mandata  Masinisme  Seijnoni  ex- 
posuit,  conqnerentis,  (juod  nondtim  e.vercitam  in  Africam  tra- 
iecisset.  Belhim  in  Jlisjxinia  Jindum,  victore  Romcnu),  quod 
IndibiUs  excitaverat ;  ijjse  in  acie  occisus,  Mandonius  cxjm- 
scentibus  Romanis  a  suis  deditus  cst.  Maijoni,  qui  in  Gallia 
et  Liguribus  erat,  ex  Africa  et  vdlitum  anijda  manus  missa, 
et  pccuniae,  quibus  auxilia  conduceret :  praecejitumque,  ut  se 
Uannibali  iungeret.  Scij)io  a  Sjracusis  in  Rruttios  traiecit, 
et  Locros,  ])ulso  Punico  j)raesidio,  fuqatoque  llanidbale,  re- 
cepit.  Pax  cum  Philij)po  facta  est.  Idaea  mater  dej)ortata 
est  Romam  a  Pessinuide  ojipido  Plirij(jiae,  carmine  in  libris 
Sibyllinis  invento,  pclli  Italia  aliciiigcnam  hostcm  posse,  si 
mater  Idaca  dcportata  llomam  esset.  Tradita  autem  est 
Romards  jier  Attalum  rejem  Asiae.  Laj>is  erat,  quem  ma- 
trem  deum  incolae  dicebant.  Excepit  P.  Scij^io  JVasica  Cn. 
Jilius,  eius,  cjui  in  Ilisjiania  perierat,  vir  oj)timus  a  senatu 
iudicatus,  adolescens  nondum  qiaiestorius,  quojuam  ita  resjion- 
sum  iubebat :  ut  numcn  id  ab  optimo  viro  recipcretur  con- 
secrarcturquc.  Loc/-e?ises  legatos  Romam  ndseruid,  qui  de 
impotejdia  Q.  Plemijui  lerjati  querej'entur,  quod  pccuniam 
Pj'osej'j)ijiae  abstulerat,  et  libej'os  eorum  ac  coniuges  stuprave- 
rat.  Plejnijiins,  iji  catejiis  Ronuuji  jjerductus,  iji  carcere  mor- 
tuus  est.  Quum  falsus  rujJior  de  P.  Scijnojie  j)j'ocojisule,  qui 
in  Sicilia  erat,  iji  uj-bem  j)ej'latus  esset,  tanquam  is  luxuj'iare- 
tur ;  jjussis  ob  hoc  legatis  a  sejiatu,  qui  exjnorarejd,  an  ea 
vera  essejd,  purgatus  infajjua  Scijjio  iji  Africajji  tj'aiecit,  se- 
natus  perjjussu.  Sgjjhax,  accejjta  iji  matj'ijJiojuujn  filia  Has- 
dj'ubalis  Gisgojus,  arjiicitiae,  quajn  cujji  ScipioJie  ijjse  iujixe- 
rat,  renuntiavit.  Masinissa,  rex  Alassyliorujji,  dum  j)ro  Car- 
thagijiiejisibus  in  Hispajua  jnilitat,  ajjusso  j)atj'e  Gala,  de 
regjio  excidej'at.  Quo  jier  belhuji  saej)e  repetito,  aliquot  jjroe- 
liis  a  Sgj)liace  rege  Numidaj'UJJi  victus,  iji  totujji  j)j'ivcdus  est: 
et  cujji  ducejitis  equitibus  exsul  Scipioni  se  iujtxit :  et  cujn  eo 
jvijjio  statijn  bello  Hajinojiejji  Ilamilcaris  Jiliujn  cujn  ajjijjla 
tjiaJiu  ijdci-enut.  Scij)io,  cuhejitu  Hasdrubalis  et  Syphacis, 
qui  j)j'ope  cujn  cejdujn  nuUibus  aj'matorum  venerajd,  ab  obsi- 
diojie  Uticae  depulsus,  hibej'jia  commujuvit.     Scjjiprojuus  con- 


458        TITI  LIVII  EPITOME  LIB.  XXIX. 

sul  in  agro  Crotoniensi  prospere  adversus  Hannihalem  pugna- 
vit.  Lustrum  a  censorihus  conditum  est:  censa  sunt  civium 
capita  ducenta  quattuordecim  millia.  Inter  censores,  M.  Li- 
vium  et  Claudium  Neronem,  notahilis  discordia  fuit.  Nam  et 
Claudius  Livio  collegae  equum  adernit,  quod  a  populo  damna- 
tus  actusque  in  exsilium  fuerat ;  et  Livius  Claudio,  quodfal- 
sum  in  se  testimonium  dixisset,  et  quod  non  honafide  secum  in 
gratiam  redisset.  Idem  omnes  trihus,  extra  unam,  aerarias 
reliquit,  quod  et  innocentem  se  damnassent,  et  postea  considem 
censoremque  fecissent. 


T.    LIVll    PATAVINl 
1,11?  1'',  11    XXIX. 


SCIPIO,  postquam  in  Siciliatu  vcuit,  voluntarios  milites  U.  C.  547. 
ordinavit  ccnturiavit({ue  :  cx  iis  trcccntos  iuvcncs,  flo--'^'  ^-  ^°5- 
rentcs  actate  ct  virium  roborc,  incrmcs  circa  sc  habcbat, 
ignorantcs,  qucm  ad  usum,  ncquc  ccnturiati,  nccjuc  armati, 
servarentur.     Tum    ex    totius    Siciliac    iuniorum   numero  Trecentis 
principcs  gcncre  ct  fortuna  trccentos  equites,  qui  sccum  in  Si'!"'^'''^! 
Africam  traiicerent,  lcgit :  dicmquc  iis,  qua  cquis  armisquc  l„a„i  gqui- 
instructi  atquc  ornati  adcsscnt,  cdixit.     Gravis  ca  militia,  tes  substi- 
procul  domo,  terra  mariciuc  nniltos  labores,  magna  pcricula  '"^'- 
allatura  vidcbatur ;  nc(iuc  ipsos  modo,  sed  parentcs  cogna- 
tosque  eorum  ca  cura  angcbat.     Ubi  dics,  (|uac  dicta  crat, 
advenit,   arma  equosquc  ostenderunt.     Tum   Scipio,   '  re- 

*  nuntiari  sibi,'  dixit,  '  quosdam  cquites  Siculorum,  tan- 
*quam  gravem  et  duram,  horrere  eam  miHtiam.    Si  qui  ita 

*  animati  essent,  mallc  cos  sibi  iam  tum  fateri,  quam  post- 

*  modo  quercntcs,  scgncs  atque  inutilcs  miUtes  reipublicae 
*esse.     Expromercnt,  quid  sentirent :  cum  bona  venia  se 

*  auditurum.'  XJbi  cx  his  unus  ausus  est  diccre,  '  se  pror- 
*sus,  si  sibi,  utrum  vclit,  libcrum  esset,  noUe  miUtare;' 
tum  Scipio  ei,   '  Quoniam  igitur,  adolescens,  quid  scntircs, 

*  non   dissimulasti,   vicarium   tibi  expediam,   cui   tu   arma 

*  equumque  et  cetcra  instrumenta  militiae  tradas,  et  tecum 
i '  hinc  cxtemplo  domum  ducas,  cxerccas,  docendum  cures 

'  equo  armisquc'  Laeto  conditioncm  accipienti  unum  cx 
trecentis,  quos  incrmcs  habebat,  tradit.  Ubi  hoc  modo 
2  exauctoratum  equitem  cum  gratia  imperatoiis  ceteri  vide- 
runt,  se  quisque  excusare,  et  vicarium  acciperc.  Ita  tre- 
centis  Siculis  Romani  equites  substituti,  sine  pubHca 
impensa.  Docendorum  atque  excrcendorum  curam  SicuH 
habuerunt:  quia  edictum  imperatoris  erat,  ipsum  miHta- 
turum,  qui  ita  non  fecisset.  Egrcgiam  hanc  alam  equitum 
evasisse  ferunt,  mukisque  proeHis  rempublicam  adiuvisse. 

I  Docendum  cures  equo  armisque']  2  Cum  gralia  iinperaioris]  Ita  ut 
Similitev  fdibus  docere  et  Jjdibtts  di-  nihilominus  imperatori  gratus  esset, 
scere  apud  Ciceronem  habemus.  Crev. 


460  TITI   LIVII 

U.  C^  547.      Legioiics  iude  (juum  inspiceret,  plurimoruui  stipendio- 
A.  C.  205.  j,jj^jj  Q^  jjg  ii^ilites  delea-it;  maxime  qui  sub  duce  Marcello 

Pliinino-  .,.  ^      '         .  ,.!.,... 

mm  sti-      miutaverant :  quos  quum  optima  disciplma  institutos  cre- 

pendiorum  debat,  tum  etiam  ab  longa  Syracusarum  obsidione  peritis- 

°]'^g^?  l''"  simos  esse  urbium  oppugnandarum.     Nihil  enim  parvum, 

sed  Carthaginis  iam  excidia  agitabat  animo.     Inde  exer- 

citum  per  oppida  dispcrtit :  frumentum  Siculorum  civita- 

tibus   iraperat ;    ex    Italia   advccto    parcit :    veteres  naves 

reficit,  et  cum  iis  C.  Laelium  in  Africam  praedatum  mittit: 

novas  Panoi-mi  subducit,   quia   ex  viridi   materia  raptim 

factae  erant,  ut  in  sicco  hibernarent. 

Res  Sici-        Praeparatis  oranibus  ad  bellum,  Syracusas,  nondum  ex 

hae  com-    niagnis  beHi  raotibus  satis  tranquillas,  venit.      Graeci  res  a 

^'*''"  ■         quibusdara  Itahci  generis,  eadem  vi,  qua  per  bellum  cepe- 

rant,   retinentibus,   concessas   sibi    ab    senatu,   repetebant. 

Omnium  priraum  ratus  tueri  pubhcam  fidem,  partim  edicto, 

partira  iudiciis  etiara  in  pertinaces  ad  obtinendam  iniuriam  3 

redditis,  suas  res  Syracusanis  restituit.     Non  ipsis  tantum 

ca  res,  sed  omnibus   Sicihae  popuhs,  grata  fuit ;    eoque 

enixius  ad  beHum  adiuvcrunt. 

Belium  in       Eadem  aestate  in  Ilispania  coortura  ingens  belhim,  con- 

Hispania.   (.Jgj-jtg   Ilcrgetc   Indibih,   nuUa    aha   de    causa,   quam    per 

admirationem   Scipionis   conteniptu  iniperatorura   ahorura 

orto.     '  Eura  superesse  unura  ducera  Romanis,  ceteris  ab 

'  Ilannibale    interfectis,'   rebatur.     '  Eo   nec   in    Hispania 

'  caesis   Scipionibus  ahum,  quem  mitterent,  habuisse  :  et, 

'  postquam  in  Itaha  gravius  benura  urgeret,  adversus  Han-  4 

'  nibalem    eum    arcessitura.      Praeterquani    quod    noraina 

'  tantum  ducura  in  Hispania  Roraani  haberent,  exercitura 

'  quoque  inde  veterera  deductura.     Trepida  omnia,  ut  in- 

'  conditam  turbara  tironum,  esse  :    nunquam  talem  occa- 

'  sionem    hberandae    Hispaniae  fore.      Servitum    ad  eam 

'  diem  aut  Carthaginiensibus,  aut  Romanis :  nec  in  vicem 

'  his   aut  ihis,   sed  interdura  utrisque  siraul.     Pulsos   ab 

'  Romanis  Carthaginienses ;  ab  Hispanis,  si  consentirent, 

*  pehi  Romanos  posse  :   ut  ab  orani  externo  imperio  sohita 

'  in  perpetuura  Hispania  in  patrios  rediret  raores  ritusque.' 

Haec  ahaque  dicendo  non  populares  modo,  sed  Ausetanos 

quoque,  vicinam  gentem,  concitat,  et  ahos  finitimos  sibi 

atque  iUis  populos.    Itaque  intra  paucos  dies  triginta  raihia 

peditum,  quattuor  ferrae  equitura  in   Sedetanum  agrum, 

2.        quo  edictum  erat,  convenerunt.     Romani  quoque  impera- 

3  Pertinaces  ad  ohtinendam  iniu-  stinante. 

riam]  sc.  Ad  ea  retinenda,  quae  per  4  Postquam.   in  Italia']    Haec   ad 

iniuriam  sibi  arrogaverant.    cf.   Tac.  meiitem  sensumque  Indibilis  aocom- 

Hist.  ii.  84.      Vespasiano  .  .  .  ad  ob-  modata  sunt,  non  ad  rei  veritatem. 

iincndas  imquitates  haiid  perindc  ob-  Crev. 


hlli.  XXLX.   CAP.  2.  u;i 

torcs,   Ji.  JiCntulus   ct   li.  Maiilius    Acidinus,    nc   glisccrct  i'.  c.  547. 
])rini;i  nc};lit2;cndo  bclluni,  iunctis  et  ipsi  cxcrcitibus,  pcr '^- ^'-  '°?- 
agruni    Ausclanuni,    hostico,    tanqnam    pacato,    clcmcntcr 
ductis    militiljus,    ad    scdcni    hostium    pervcncrc.     'J^riuni 
milHum   spatio   ])rocnl  a  castris   corum  })osucrunt    castra. 
l^rimo  ])cr  lcpUos  ncquic([uam   tcntatum,  ut  disccderctur 
al)  armis.      J)cin,  (|nnm   in   ])abulatores  Jlomanos  im])ctus 
re])cntc  ab  c(juitibus   ]Iis])anis  tlictus  cssct,  summisso  ab 
stationc   Ivomana   cquitatu,   ])roclium   equestre  fuit,   haud 
sane  mcmorando  in  partcm  nllam  cventu.      Solc  orientc,  Acies  llis- 
postero  dic  armati  instructique  omnes  mille  ferme  passus  P'"'""'""!- 
procul  a  castris  Romanis  acicm  ostcndcrc.    Mcdii  Ausctani 
erant :   cornua  dextrum   Ilcrfrctcs,  lacvum  ignobilcs  tcnc- 
bant  His])ani  ])opuIi.      Intcr  cornua  ct  mediam  acicm  in- 
tervalla  ])atcntia  satis   latc   feccrant :    qua  cquitatum,  nbi 
tempus    cssct,  cmitterent.      Et    Romani,   more   suo   exer- 
citum  quum  instruxissent,  id  modo  hostium  imitati  sunt, 

5  ut  intcr  legioncs  et  i])si  patcntes  equiti  relinquercnt  vias. 
Cctcrum  Lentulus,  ci  parti  usum  cquitis  forc  ratus,  quae  Acrc  proc- 
prior   in    dehiscentcm    intci-vallis    hostium    acicm    cquites  ''""^- 
emisisset,  Scr.  Cornelio  tribuno  militum  imjicrat,  cquitcs 

pcr  patentes  in  hostium  acic  vias  pcrmittcrc  cquos  iubeat : 
i])se,  coc]ita  ]iarum  ])rospcre  pcdcstri  ]^ugna,  tantum  mo- 
ratus,  dum  ccdenti  duodccimae  legioni,  quae  in  lacvo 
comu  adversus  Ilergetes  locata  erat,  tcrtiam  decimam 
legionem  ex  subsidiis  in  ])rimam  aciem  firmamcntum 
ducit ;  postquam  aequata  ibi  j^ugna  est,  ad  L.  Manlium, 
intcr  ])rima  signa  hortantem,  ac  subsidia,  quibus  res  ])ostu- 
labat  locis,  induccntem,  venit.  Indicat  tuta  ab  laevo  cornu 
esse :  iam  missum  ab  se  Cornelium  Servium  ])rocella 
equestri  hostcs  circumfusurum.  Vix  haec  dicta  (Jcdcrat, 
quuni  Romani  equites,  in  medios  invecti  hostes,  simul 
pedcstres  acies  turbarunt,  simul  equitibus  Hispanorimi  viam 
immittendi  equos  clauserunt.    Itaque,  omissa  pugna  cqucs- 

6  tri,  ad  jicdestrem  His])ani  desccnderunt.  Romani  impe- 
ratores,  ut  turbatos  hostium  ordines,  et  trc]")idationem 
pavoremque,  et  fluctuantia  vidcrunt  signa,  hortantur,  orant 
militcs,    'ut  perculsos    invadant,   neu  restitui    acicm    pa- 

*  tiantur.'     Non  sustinuissent  tam  infestum  impctum  bar-  Yincunt 
bari,   ni    regulus    ipse   Indibilis  cum    equitibus   ad    pedes  Romani. 
degressis    ante    prima   signa   peditum    se    obiecisset.     Ibi  occ/si^'^ 
aliquamdiu  atrox  pugna  stetit.     Tandem  postquam  ii,  qui 
circa   regem,    seminecem    restantem,    deinde    pilo    tcrrac 

5   Ut  intcr  /effiones  .  .  .  relinqne-  jirospere  usus  est.  cf.  infr.  sxx.  3:5. 
rent  vias'^   Hic  liueamenta  quaedam         6  Ad  pedestrem  Hispani  descende- 

cernimus   illius   rationis,  qua  Scipio  Tunt~\  sc.  Ex  equis  descenderunt,  ut 

ad  Zamam  in  legionibus  instmendis  pedestrem  Martem  capesserent. 


462  TITI  LIVII 

U.  C.  547.  affixum,   pngnabant,   obruti    telis   occubuerunt,  tum   fuga 

A.  C.  205-passim  coepta,  pluresque  caesi,  quia  equos  conscendcndi 

equitibus  spatium  non  fuerat,  et  quia  perculsis  acriter  in- 

stiterunt  Romani :  nec  ante  abscessum  est,  quam  castris 

quoque  exuerunt  hostem.     Tredecim  millia  Hispanorum 

caesa  eo  die,  octingenti  ferme  capti.     Romanorum  socio- 

rumque  paullo  amplius  ducenti,  maxime  in  laevo  cornu, 

ceciderunt.     Pulsi  castris  Hispani,  aut  qui  ex  proelio  effu- 

gerant,   sparsi  primo   per  agros,  deinde    in    suas  quisque 

3.       civitates   redierunt.     Tum  a  Mandonio    evocati   in    con- 

Deduntse  cilium,  conquestique  ibi  clades  suas,  increpitis  auctoribus 

iispani.     i^gii^  legatos  mittendos  ad  arma  tradenda  deditionemque 

faciendam  censuerunt.      Quibus,  culpam  in  auctorem  belli 

Indibilem,  ceterosque  principes,  quorum  plerique  in  acie 

cecidissent,  conferentibus,  tradentibusque  arma,  et  deden- 

tibus  sese,  responsum  est :   '  In  deditionem  ita  accipi  eos, 

*  si  Mandonium  ceterosque  belli  concitorcs  tradidissent 
'  vivos  :  sin  minus,  cxercitus  se  in  agrum  Ilergetum  Ause- 
'  tanorumque,  et   deinceps   aliorum   populorum   ducturos.' 

Mandonius  Haec  dicta  legatis,  renuntiataque  in  concilium.     Ibi  Man- 
traditus  ad  (Jonius  cctcrique  principes  comprehensi  et  traditi  ad  sup- 
cium.         plicium.     Hispaniae  popuhs  reddita  pax  :  stipendium  eius 
anni  duplex  et  frumentum  sex  mensium  impcratum,  saga-  7 
que  et  togae  excrcitui,  ct  obsides  ab  triginta  ferme  popuHs  8 
accepti. 

Ita  Hispaniae  rebellantis  tumultu,  haud  magno  motu, 

intra  paucos  dies  concito  et  comprcsso,  in  Africam  omnis 

Laelius      tcrror  versus.     C.  Laehus   nocte    ad  Hipponem   Regium 

classe  Afri- q^myj  accessisset,  hice  prima  ad  populandum  agrum  sub 

laturf^^^^'  signis   mihtes   sociosque   navales  duxit.     Omnibus,  pacis 

modo  incuriose  agentibus,  magna  clades  ihata :  nuntiique 

trepidi  Carthaginem  terrore  ingenti  complevere,  classem 

Eomanam  Scipionemque  imperatorem  (et  fama  fuerat  iam 

in  Siciham  transgressum)  advenisse.     Nec  quot  naves  vi- 

dissent,  nec  quanta  manus  agros  popularetur,  satis  gnari, 

omnia  in  maius,  metu  augente,  accipiebant.     Itaque  primo 

TerrorCar-terror  pavorquc,  dcin  maestitia  animos  incessit:  '  tantum 

thaginien-  <  fortunam   nmtasse,    ut,    qui    modo    ipsi   exercitum   anteg 

*  moenia  Romana  habuissent  victores,  stratisque  tot  hostium 

*  exercitibus,  omnes  Itahae  populos  aut  vi  aut  vohintate  in 
'  deditionem  accepissent ;   ii,  verso  Marte,  Africae  popu- 

7  Frumentum  sex  mensium']  Men-  8  Toffael  Togas  milites  in  hibernis 

sum,  quod  in  codd.  Reg.  et  Put.  ex-  et  otio  castroiimi  gestasse  censet  Crev. 

stat,  reposuit  Bekker.     In  huiusmodi  cf.  supr.  xxii.  54.  infr.  xliv.  16. 

genitivis    Livium    non    semper    sibi  9  Foriunam  mtitassc^  Mutare  pro 

constare     animadvertit     Drakenbor-  mutari  frcqucnter  a  Livio  dici  supr. 

chius,  quoniam   apum  et  apinm,  se-  iii.  10.  ut  nihil  odor  mutaret,  docuit 

dum  et  sedium  paritcr  usurjiat.  Drakenb. 


LIB.  XXIX.    CAP.  4.  4r,:i 

*  lationcs  ct  obsidioncm  Carthaginis  visuri  Ibrcnt,  ncqua-U.  C  547. 

*  qiiam  pari  ad  paticnda  ca  robore,  ac  Romani  fuisscnt.  ^-  ^-  ^°5- 
*lllis   Romanam   ]>lcbcm,   illis   Latium   invcntutcm   prac- 

*  buisse  ;  maiorcm  scmpcr  frcqucntiorcnKjuc  pro  tot  cacsis 

*  cxcrcitibus  subolcsccntcm.      Suam   plcbcm   imbcllcm  in 
'  urbc,  imbcllcm  in  agris  cssc  :  mcrccdc  parari  auxilia  cx 

*  Afris,  gcntc  ad  omncm  auram  spci  mobili  atquc  infida. 

*  lam    rcgcs,    Syphaccm    post    collo({uium    cum    Scipionc 

*  alicnatum  ;    Masinissam   aperta  dcfcctionc   infcstissimum 

*  hostcm  :  nihil  usquam  spci,  nihil  auxilii  esse.     Ncc  Ma- 
*gonem  ex  Gallia  movcrc  tumultus  quicquam,  nec  coniun- 

*  gere  scsc  Hannibali :  et  Ilannibalcm  ipsum  iam  ct  fama 

*  scncscere,  et  viribus.'     In  hacc  deflcnda  prolapsos  ab  rc-       4. 
ccnti  nuntio  animos  rursus  terror  instans  revocavit  ad  con- 
sultandum,  quonam   modo   obviam   pracscntibus   pcriculis 
iretur.     Dclectus  raptim  in  nrbc  agrisquc  habcri   placct,  Apparatus. 
mittcre  ad  conducenda  Afrorum   auxilia,  munirc  urbem, 
frumcntum  convchere,  tela,  arma  parare,  instrucrc  navcs 

ac  mitterc  ad  Ilipponcm  adversus  Romanam  classcm.    lam 

hacc  agcntibns  nuntius  tandcm  vcnit,  Laelium,  non   Sci- 

pioncm,  copiasquc,  qnantac  ad  incursioncs  agrorum  satis 

sint,  transvcctas ;   summae  belli   molcm   adhuc   in   Sicilia 

esse.     Ita  respiratum,  mitticpic  ad  Syphaccm   lcgationes, 

aliosque  regulos,  firmandae  societatis  causa,  cocptae.     Ad 

Philippum  qnoque  missi,  qui  duccnta  argcnti  talcnta  polli- 

cercntur,  ut  in  Siciliam  aut  in  Italiam  traiicerct.     Missi  ct 

ad  duos  impcratorcs  in  Italiam,  ut  omni  terrorc  Scipionem 

retincrent :    ad  Magonem   non   lcgati    modo,   scd  viginti 

quinque    naves    longae,    scx    millia    pcditum,    octingenti 

equites,  septem  elephanti,  ad  hoc  magna  pecunia  ad  con- 

ducenda  auxilia,  quibus  frctus  propius  urbem  Romanam 

exercitum  admoveret,  coniungcrctque  sc  Hannibali.    Haec 

Carthagine  parabant  agitabantque.     Ad  Laelium  praedas  Masinissa 

ingentes  ex  agro  incrmi  ac  nudo  praesidiis  ap;cntem  Masi-  ^!^  ^^^-  . 

•^       n  -D  1       •  •}  •^•i  •    lium  venit. 

nissa,  lama  Romanae  classis  excitus,  cum  equitibus  paucis 

venit.     Is  '  segniter  rem  agi  ab  Scipione'  qucstus,  '  quod 

*  tum  non  iam  excrcitum  in  Africam  traiecissct,  perculsis 

*  Carthaginiensibus,     Syphace     impedito    finitimis    bellis, 
I  *  quem  inccrtum  hacrere  ;  si  spatium  ad  sua,  ut  velit,  com- 

*  ponenda  detur,  nihil  sincera  fide  eum  Romanis  acturum. 

*  Hortaretur,  ac   stimularet  Scipionem,  ne   cessaret.     Se, 

*  quanquam  regno  pulsus  esset,  cum  haud  contemnendis 

*  copiis  afFutm'um  pcditum  equitumque.     Nec  ipsi  Laelio 

*  morandum  in  Africa  esse.     Classem  credere  profectara  a 

I  Qiiem  incertum  haerere]  Proba    incertiim  habere.  Crev. 
Gronovii  emendatio  pro  vulg.  quem 


464  TITI  LIVII 

U.  C.  547- '  Carthagine,  cum  qiia,  absente  Scipione,  non  satis  tutuni 

C.  205.  ( gggg  contrahi  certamen.'     Ab  hoc  sermone  dimisso  Ma- 

sinissa,  LaeHus  postero  die  naves  praeda  onustas  ab  Hip- 

pone  solvit,  revectusque  in   SiciUam  mandata  Masinissae 

Scipioni  exposuit. 

lisdem  ferme  diebus  naves,  quae  ab  Carthagine  ad  Ma- 
gonem  missae  erant,  inter  Albingaunos  Ligures  Genuamque  2 
accesserunt.  In  iis  locis  tum  forte  Mago  tenebat  classem : 
qui,  legatorum  auditis  verbis,  iubentium  exercitus  quam 
maximos  comparare,  extemplo  Gallorum  et  Ligurum  (nam-3 
que  utriusque  gentis  ingens  ibi  muUitudo  erat)  conciHum 
Oratio  Ma-  habuit.  '  Et  missum  se  ad  eos  vindicandos  in  Hbertatem,' 
gonisail  j^jj.^  <  gj^  yj.  -pg-  cernant,  mitti  sibi  ab  domo  praesidia :  sed, 
Ligures.  '  quantis  viribus,  quanto  exercitu  id  beUum  geratur,  in 
'  eorum  potestate  esse.  Duos  exercitus  Romanos,  unum 
'  in  Gahia,  aUerum  in  Etruria  esse  :  satis  scire,  Sp.  Lucre- 
'  tium  se  cum  M.  Livio  iuncturum :  muka  miUia  ipsis  etiam 
'  armanda  esse,  ut  duobus  ducibus,  duobus  exercitibus  Ro- 
Rospon-  '  manis  resistatur.'  GaUi,  '  summam  ad  id  suam  voUin- 
8uin  Gallo-  <  t^tem  esse,'  dicere  :  '  sed,  quum  una  castra  Romana  intra 
'  fines,  aUera  in  finitima  terra  Etruria  prope  in  conspectu 
'  habeant,  si  palam  fiat,  auxiHis  adiutum  ab  sese  Poenum, 
'  extemplo  infestos  utrimque  exercitus  in  agrum  suum  in- 
'  cursuros.  Ea  ab  GaHis  desideraret,  quibus  occuUe  adiuvari 
'  posset.  Liguribus,  quod  procul  agro  urbibusque  eoruni 
'  castra  Romana  sint,  Hbera  consiHa  esse :  iUos  armare 
'  iuventutem,  et  capessere  pro  parte  beUum,  aequum  esse.' 
Ligures  haud  abnuere  :  tempus  modo  duorum  mensium 
petere  ad  delectus  habendos.  Interim  Mago  miUtes,  GaHis 
dimissis,  clam  per  agros  eorum  mercede  conducere.  Com- 
meatus  quoque  omnis  generis  occuUe  ad  eum  a  GaUis  po-4 
puHs  mittebantur.  M.  Livius  exercitum  volonum  ex 
Etruria  in  GaHiam  traducit :  iunctusque  Lucretio,  si 
se  Mago  ex  Liguribus  propius  urbem  moveat,  obviam  ire 
parat :  si  Poenus  sub  angulo  Alpium  quietus  se  contineat, 
et  ipse  in  eadem  regione  circa  Ariminum  ItaHae  praesidio 
futurus. 
6.  Post  reditum  ex  Afiica  C.  LaeHi,  et  Scipione  stimulato 


•2  Inter  Albiiigaunos  Ligures']    In-  neque  Iberica  stirpe  prognatos  esse. 

ter  Albium  Ingaunum  Ligimun  me-  cf.     Dion.    i.    lO.       Suspicatur    Nie- 

lius  noster  dixerit,  quoniam  gens  In-  buhrius    cognationem    quandam    iis 

gauni  circa  haec  loco  habitabat,  quo-  cum  Libumis  fuisse,  quae  coniectura 

rum    caput  Albium  Ingaunum    erat,  si  proba  sit,  Ligures  Pelasgico  fonte 

oppidum    ad    mare    Inferum    sitiim,  derivatos  esse  verisimile  est. 

hod.  Albenga.  4  A  Gallis  populis'\  Similiter  supr, 

3  Gallorum  et  Ligurum'^   Qua  ori-  2.     Hispajii  populi.     Gronovius  con- 

gine  fuerint  Ligures  prorsus  ignoratur,  iicit    a    Galliae   populis,    sed    Gallis 

hoc  tamen  constat,  eos  neque  Celtica  plures  codd.  firmant. 


LIB.  XXIX.    CAT.  n.  4Go 

Masinissac  adliorlationil^us,  ct  niilitibus,  pracdain  cx  hos-  U.  C.  547. 
tiuni  lcrra  ccrncntibus  tota  classc  cffcrri,  acccnsis  ad  traii--'^-  ^-  ^os- 
cienduni  quam  priinum,  intcrvcnit  niaiori  minor  cofi;itatio, 
Locros    m-bcm    rccipicndi,   quac    sub   dcfcctioncm   ItaliacLocrire- 

sdcscivcrat  ct  ipsa  ad  Pocnos.  Spcs  autcm  affcctandac  cius^*^!'*'- 
rci  cx  minima  rc  affidsit.  Latrociniis  magis,  quam  iusto 
bello,  in  Brnttiis  f^crcbantur  rcs  ;  principio  ab  Numidis 
facto,  et  Bruttiis,  non  socictatc  magis  Punica,  quam  suopte 
ingcnio,  congrucntil)us  in  cum  morcm.  Postrcmo  Romani 
quoquc,  iam  contagionc  quadam  rapto  gaudcntcs,  quantum 
pcr  duccs  liccbat,  excursiones  in  hostium  agros  faccrc.  Ab 
iis  cgrcssi  quidam  urbcm  Locrcnscs  circumventi,  Khcgium- 
que  abstracti  fuerant.  In  eo  captivorum  numcro  faljri  qui- 
dam  fucrc,  assucti  forte  apud  Pocnos  merccdc  ojnis  in  arce 
Locrorum  facerc.  li,  cogniti  ab  Locrcnsium  principibus, 
qui  ]ni]si  ab  adversa  factione,  quac  Hannibali  Locros  tra- 
diderat,  llhegium  sc  contulerant,  quum  cctera  pcrcunctan- 
tibus,  (ut  mos  est,  qui  diu  absunt)  quae  domi  agerentur, 
exposuissent,  spcm  fccerunt,  si  redempti  ac  remissi  forent, 
arccm  se  iis  tradituros.  Ibi  se  habitare,  fidemque  sibi  re- 
rum  omnium  intcr  Carthaginicnscs  esse.  Itaquc,  ut  qui 
simul  desiderio  patriae  angerentur,  simul  cupiditatc  in- 
imicos  ulciscendi  ardcrcnt,  rcdcmj^tis  cxtemplo  iis  remis- 
sisque,  quum  ordinem  agendae  rei  composuisscnt,  signaque, 
quae  procul  edita  observarent,  ipsi  ad  Scipioncm  Syracusas 
profecti,  apud  qnem  pars  exsuhjm  erat,  referentcs  ibi  pro- 
missa  captivormn,  quum  spem  ab  effectu  haud  abhoiTcn- 
tem  consuli  fccissent ;  tribuni  mihtum  cum  iis  M.  Sergius 
et  P.  Matienus  missi,  iussique  ab  Rhegio  tria  milha  mihtum 

6  Locros  ducere :  et  Q.  Pleminio  propraetori  scriptum,  ut 
rei  agcndae  adesset.  Profecti  ab  Rhegio,  scalas  ad  edi- 
tam  altitudinem  arcis  fabricatas  portantes,  media  ferme 
nocte  ex  eo  loco,  unde  convenerat,  signum  dedere  prodi- 
toribus  arcis.  Qui  parati  intentique,  et  ipsi  scalas  ad  id 
ipsum  factas  quum  demisissent,  pluribusque  simul  locis 
scandentes  accepissent,  priusquam  clamor  oriretur,  in  vi- 
giles  Poenorum,  ut  in  nullo  tali  metu,  sopitos  impetus  est 
factus.  Quorum  gemitus  primo  morientium  ex^auditus ; 
deinde  subita  consternatio  ex  somno  et  tumultus,  quura 
causa  ignoraretur;  postremo  certior  res,  ahis  excitantibus 
alios.  lamque  'ad  arma'  pro  se  quisque  vocabat:  'hostes 
*  in  arce  esse,  et  caedi  vigiles :'  oppressique  forent  Romani, 

7nequaquam  numero    pares,   ni  claraor,   ab  iis,   qui  extra 

5  Affectandae  eim  rei]   Vocem  rei  6  Propraetori']    Hunc,  utpote  le- 

odiose   repetitam  fuisse   censet  Gro-  gatum  Scipionis,  hoc  nomine  desig- 

nov.  qui  post  affectandae  eius,  vocem  nari  censet  Duker. 

7/rbis  subaud.  intelligit.  7  Ni  clamor,  ab  iisl  Ni  clamor  ab 

VOL.  n.  H  ll 


466  TITI   LIVII 

U.  C.  547.  arcem  erant,  sublatus,  incertuni  unde  accidisset,  omnia  vana 
A.  C.  •^05.  g^^jggj-,|.g  nocturno  tumultu,  fecisset.  Itaque  velut  plena 
iam  hostium  arce  territi  Poeni,  omisso  certamine,  in  alte- 
ram  arcem  (duae  sunt  haud  multum  inter  se  distantes)  con- 
fugiunt.  Oppidani  urbem  habebant,  victoribus  praemium 
in  medio  positam.  Ex  arcibus  duabus  proehis  quotidie 
levibus  certabatur.  Q.  Pleminius  Romano,  Hamilcar  Pu- 
nico  praesidio  praeerat :  arcessentes  ex  propinquis  locis 
subsidia  copias  augebant.  Ipse  postremo  veniebat  Hanni- 
bal :  nec  sustinuissent  Romani,  nisi  Locrensium  mukitudo, 
exacerbata  superbia  atque  avaritia  Poenorum,  ad  Romanos 
inchnasset. 
7.  Scipioni  ut  nuntiatnm  est,  in  maiore  dlscrimine  Locris 

rem  verti,  ipsumque  Hannibalem  adventare;  ne  praesi- 
dium  etiara  perichtaretur,  haud  facih  inde  receptu,  et  ipse 
a  Messana,  L.  Scipione  fratre  in  praesidio  ibi  relicto,  quum  8 
primum  aestu  frctum  inchnatum  est,  naves  mari  secundoQ 
misit.  Et  Hannibal,  a  Butroto  amni  (haud  procul  is  ab 
urbe  Locris  abest)  nuntio  praemisso,  ut  sui  hice  prima 
surama  vi  proehum  cura  Roraanis  ac  Locrensibus  consere- 
rent,  dum  ipse,  aversis  oranibus  in  eura  turauhum,  ab  tergo 
urbem  incautam  aggrederetur,  ubi  hice  coeptam  invenit 
pugnam,  ipse  nec  in  arcem  se  includere,  turba  locum  artum 
impediturus,  voluit;  neque  scalas,  quibus  scanderet  muros, 
attulerat.  Sarcinis  in  acervum  coniectis,  quum  haud  pro- 
cul  mm-is  ad  terrorera  hostiura  aciera  ostendisset,  cura 
equitibus  Numidis  circumequitabat  urbem,  dum  scalae, 
quaeque  aha  ad  oppiignandum  opus  erant,  parantur,  ad 
visendum,  qua  maxime  parte  aggrederetur.  Progressus  ad 
murum,  scorpione  icto,  qui  proximus  eum  forte  steterat,  ter-  i 
ritus  inde  tam  periculoso  casu,  receptui  canere  quum  ius- 
sisset,  castra  procul  ab  ictu  teh  communiit.  Classis  Ro- 
mana  a  Messana  Locros,  ahquot  horis  die  superante,  ac- 
cessit:  expositi  omnes  e  navibus,  et  ante  occasum  sohs 
urbem  ingressi  sunt.  Postero  die  coepta  ex  arce  a  Poenis 
pugna:  et  Hannibal,  iam  scahs  ahisque  omnibus  ad  op- 
pugnationem  paratis,  subibat  muros :  quum  repente  in  eum, 

iis  siiblatus,  qui  extra  arcem   erant,  aquae  aestu  propelli  in  eam  partem 

fecisset  incertum  Poenis,  unde  acci-  coeptae  sunt,  versus  quam  Scipioni 

disset  ;   cohibuisset  Poenos  incertos,  navigandum  erat.  Ckev. 

utrum  ab  arce,  an  ab  vicinis  arci  locis  9  Ahives  mari  secundo  misit'\  Na- 

accidisset,  nocturno  tumultu  augente  ves  ferendas  permisit  mari  secundo, 

omnia,    etiam    vana.     Similiter  fere  id  est,  motui  maris  obsecuturas.     Et 

locutus   est   Livius,  infr.  xli.  2.     Et  intelligendus  est  ipse  Scijsio  his  navi- 

concursatio   in    obscuro    incidentium  bus  vectus  fuisse,   ut  constat  ex  iis 

aliorum  in  alios  incertum  fecerat,  an  quae  sequuntur.  Crev. 

hostis  intra  vallum  esset.  Crev.  i  Scorpione  icto,  qui  ....  /orte] 

8  Quum  primum  aestu  fretum  in-  Quum  is  qui  forte  proximus  ei  ste- 

clinatum   est}    Quum   primum   freti  terat,  scorpione  ictus  esset.  Crev, 


J.IB.  XXIX.    CAP.  9.  407 

nihil  niiniis  quani  talc  quiccinani  tinicntem,  patcfactu  })orta  U,  C.  547. 

erunipnnt  Roniani.     Ad  duccntos,  iniprovidos  quum  inva-A.  C.  105. 

sisscnt,  occidunt:    cetcros  IJannibal,  ut  consulem  adcssc 

sensit,  in  castra  rccipit ;  nuntioque  misso  ad  cos,  qui  in 

arce  erant,  ut  sibimet  ipsi  consulcrcnt,  noctc  motis  castris 

abiit.     Et  qui  in  arcc  crant,  igni  iniecto  tcctis,  quac  tcne- 

bant,   ut   is   tumultus   liostem    morarctur,  agmcn    suorum 

fugae  simili  cursu  antc  noctem  assccuti  sunt.     Scipio,  ut  et       8. 

arcem  rclictam  ab  liostibus  et  vacua  vidit  castra,  vocatos 

ad  concionem  Locrcnses  graviter  ob  defectionem  incusavit : 

de  auctoribus  supplicium  sumpsit,  bonaque  eorum  alterius 

factionis  principibus,  ob  egrcglam  fidcm  advcrsus  Roma- 

nos,  concessit.     '  Publicc   ncc  dare,  nec  eripcre  se  cpiic- 

'  quam  Locrcnsibus,'  dixit.      '  Romam  mittcrent   lcgatos  : 

'  quam  scnatus  aequum  ccnsuissct,  eam  fortunam  habituros. 

'  Illud  satis  scirc,  etsi  malc  dc  populo  Romano  meriti  es- 

'  sent,  iri  mcliorc  statu  sub  iratis  Romanis  futuros,  quam 

'  sub  amicis  Carthaginiensibus  fuerint.'     Ipsc,  Q.  Plcmiuio 

legato  praesidioquc,  quod  arccm  cepcrat,  ad  tuendam  ur- 

bem  relicto,   cum   quibus  venerat  copiis,   Messanam   tra- 

iecit. 

Ita  supcrbe  et  crudeliter  habiti  Locrenses  ab  Carthagi-  Pleminius 
niensibus  post  dcfectionem  ab  Romanis  fuerant,  ut  modi-  ^\^^^-  L"- 

.    .      •  *•  1  .  -111.  cns  crude- 

cas  niim-ias  non  aequo  modo  annno  pati,  sed  prope  lubcnti  nter  ee  ge- 
possent     Verum  enim  vero  tantum  Plcminius  Ilamilca-nt- 
rem  praesidii  praefectum,  tantum  praesidiarii  milites  Ro- 
maui  Pocnos  scelere  atque  avaritia  snperaverunt,  ut  non 
armis,  scd  vitiis  videretur   ccrtavi.     Nihil  omnium,  quae 
inopi  invisas  opes  potentioris  faciunt,  praetermissum  in  op- 
pidanos  est  ab  duce,  aut  a  militibus :   in  corpora  ipsorum, 
in  liberos,  in  coniuges  infandae  contumeliae  editae.     Nam  Eius  avari- 
avaritia  ne  sacrorum  quidem  spoliatione  abstinuit:  nec  alia*^'*' 
modo  templa  violata,  sed  Proserpinae  etiam,  intacti  omni 

1  aetate,  thesauri ;  practerquam  quod  a  Pyrrho,  qui  cum 
magno  piaculo  sacrilegii  sui  manubias  retulit,  spoHati  dice- 
bantur.  Ergo  sicut  ante  regiac  navcs,  laceratae  naufras;iis, 
nihil  \n  terram  mtcgri,  praeter  sacram  pecuniam  deae, 
quam  asportabant,  extulerant ;  tum  quoque  aUo  genere  cla- 
dis  eadem  illa  pecunia  omnibus  contactis  ea  vioJatione  tem- 
pli  furorem  obiecit,  atque  inter  se  ducem  in  ducem,  miH- 
tem  in  miUtem  i-abie  hostili  vertit.  Summae  rei  Pleminius  9. 
praeerat:   militum  pars  sub  eo,  quam  ipse  ab  Rhegio  ab- 

3  duxerat,  pars  sub  tribunis  erat.     Rapto  poculo  argenteo  ex  Pugna  in- 

ter  milites 

„  •       7  T     T~v      1  <-,•■>•■  Rom. 

c  Ciim   magno  piacxilo]     De    nac     ex    Sicilia   missos   esse    cum    ahquo 

sacrilegii  expiatione,  cf.  infr.  18.  militum  numero,  quibus  et  praeesse 

3  Pars  sub  tribiinis  erat]    Nimi-     eos,  tanquam  proprios  duces,  consul 

rxxm  verisimile  est  tribunos  a  Scipione     voluit.  Crev. 

H  h  2 


468 


TITI  LIVII 


U.  C.  547- 
A.  C.  205. 


Pleminius 
hostiliter 
laceratus. 
A  Seipione 
absolvitur. 


Tribunos 
crudeliter 
occidit. 


10. 

Licinii  ex- 
ercitus 
morbo  af- 
fectus. 


oppldani  domo  Pleminii  miles  fugiens,  sequentibus,  quo- 
rum  erat,  obvius  forte  Sergio  et  Matieno  tribunis  militum 
fuit.  Cui  quum  iussu  tribunorum  ademptum  poculum  es- 
set,  iurgium  inde  et  clamor,  pugna  postremo  orta  inter 
Pleminii  milites,  tribunorumque ;  ut  suis  quisque  oppor- 
tunus  advenerat,  multitudine  simul  ac  tumultu  crescente. 
Victi  Pleminii  milites  quum  ad  Pleminium,  cruorem  ac 
vulnera  ostentantes,  non  sine  vociferatione  atque  indigna- 
tione  concurrissent,  probra  in  eum  ipsum  iactata  in  iurgiis 
refcrentes  ;  accensus  ira  domo  sese  proripuit,  vocatosque 
tribunos  nudari,  ac  virgas  expediri  iubet.  Dum  spoliandis 
iis  (repugnabant  enim,  militemque  implorabant)  tempus 
teritur,  repente  milites,  feroces  recenti  victoria,  ex  omnibus 
locis,  velut  adversus  hostes  ad  arma  conclamatum  esset, 
concurrerunt.  Et,  quum  violata  iam  virgis  corpora  tribu- 
norum  vidissent,  tum  vcro  in  multo  impotentiorem  subito 
rabiem  accensi,  sine  respectu,  non  maiestatis  modo,  sed 
etiam  humanitatis,  in  legatum  impetum,  lictoribus  prius 
indignum  in  modum  mulcatis,  faciunt :  tum  ipsum,  ab  suis 
interceptum  et  seclusum,  hostiliter  lacerant,  et  prope  ex- 
sanguem,  naso  auribusque  mutilatis,  rehnquunt.  His  Mes- 
sanam  nuntiatis,  Scipio,  post  paucos  dies  Locros  hexeri  ad-  4 
vectus,  quum  causam  Pleminii  et  tribunorum  audisset,  Ple- 
minio  noxa  Hberato,  relictoque  in  eiusdem  loci  praesidio, 
tribunis  sontibus  iudicatis,  et  in  vincula  coniectis,  ut  Ro- 
mam  ad  senatum  mitterentur,  Messanam  atque  inde  Syra- 
cusas  rediit.  Pleminius  impotens  irae,  neglectam  ab  Sci- 
pione  et  nimis  leviter  latam  suam  iniuriam  ratus,  nec  5 
quemquam  aestimare  ahum  eam  litem  posse,  nisi  qui  atro- 
citatem  eius  patiendo  sensisset,  tribunos  attrahi  ad  se  iussit ; 
laceratosque  omnibus,  quae  pati  corpus  ulhim  potest,  sup- 
phciis  interfecit :  ncc  satiatus  vivorum  poena,  insepultos 
proiecit.  SimiU  crudehtate  et  in  Locrensium  principes  est 
usus,  quos  ad  conquerendas  iniiu-ias  ad  P.  Scipionem  pro- 
fectos  audivit :  et,  quae  antea  per  hbidinem  atque  avari- 
tiam  foeda  exempla  in  socios  ediderat,  tunc  ab  ira  multi- 
phcia  edere :  infamiae  atque  invidiae  non  sibi  modo,  sed 
etiam  imperatori,  esse. 

lam  comitiorum  appetebat  tempus,  quum  P.  Licinii  con- 
suhs   hterae  Romam  ahatae,  '  Se  exercitumque  suum  gravi  6 
'  morbo  affectari :    nec  sisti  potuisse,  ni  eadem  vis  raah. 


4  Hea-eri]  Graece  e^Tiprjs,  quae 
sex  remorum  ordinibus  ageretur. 

5  N^ec  qiiemquam  aestimarel  sc. 
Pretium  decernere,  quo  aut  piaculum 
noxae  solveretur,  aut  damna  resarci- 
rentur. 


6  Gravi  morbo  affectari']  sc.  Affici, 
quemadmodum  apud  Plautum  Bac- 
chid.  iii.  i.  damna,  quibus  patrem,  et 
me,  teque,  amicosque  omnes  affecias 
tuos.  Crev. 


LIB.  XXIX.    CAP.  11.  4G9 

*  aut  gravlor  ctiam,  lii  liostes  ingruisset.      Itaquc,  quoniam  U.  C.  547. 
'ipse  vcnirc  ad  comitia  non  possct,  si  ita  Patribus  vidcrctur,  ^-  ^-  ^os- 

*  se  Q.  Cacciliuni  Mctcllum  diclatorcm  comitiorum  causa 
'  dicturum  :  cxcrcitum  Q.  Caccilii  dimitti,  c  rc})ul)lica  cssc. 
'  Nam   nc(|uc  usum  cius   ullum  in  pracscntia  cssc,  quum 

*  llaunibal  iam  in  liibcrna  suos  rcccpcrit;  ct  tanta  inccs- 
'serit  in  ca  castra  vis  morbi,  ut,  nisi  maturc  dimittantur, 

*  nemo  omnium  supcrfuturus  vidcatur.'  Ea  consuli  a 
Patribus  facienda,  ut  e  republica  fidcque  sua  duceret,  per- 
missa. 

Civitatem  eo  tempore  repens  religio  invaserat,  invento 
carmine   in  libris  Sibyllinis,  ])roptcr  crcbrius  co  anno  dc 
coclo  lapidatum  inspcctis.     '  Quaudoquc  hostis  alicnigcna  Oraculum 
'  terrae  Italiae  beilum  intulissct,  cum  pclli  Italia  vinciquc  ^''iylli- 

7  '  posse,  si  matcr  Idaca  a  Pcssinunte  llomam  advccta  forct.'   ^'"* 
Id  carmen  ab  decemviris  invcntum  co  magis  Patrcs  movit,  Delphi- 
quod  et  legati,  qui  donum  Delphos  portaverant,  rcferebant :  *^^°^' 
et  sacrificantcs  ipsos  Pythio  Apollini  litavisse,  ct  responsum 
oraculo  cditum,  maiorcm  nuilto  victoriam,  quam  cuius  cx 

8  spoliis  dona  poitarcnt,  adcssc  populo  Romano.  In  ciusdcm 
spei  summam  confercbant  P.  Scipionis  vclut  praesagicntcm 
animum  de  fine  bcUi,  quod  depoposcissct  provinciam  Afri- 

9  cam.     Itaque    quo    raaturius   fatis,   ominibus,    oraculisque 
portendentis  sese  victoriac  conipotes  fiercnt,  id  cogitare, 
quae  ratio  transportandac  llomam  dcae  esset.     Nullasdum       H. 
m  Asia  civitatcs  socias  habcbat  populus  Romanus.     Tamen  Mater 

I  memores,  Acsculapium  quoque  ex  Graecia  quondam,  haud- ^'^.^^^  ^^. 
dum  ullo  foedcre  sociata,  valctudinis  populi  causa  ai'cessi-  tur. 
tum,  et  iam  cum  Attalo  rcge,  pi'opter  communc  adversus 
Phihppum  bellum,  coeptam  amicitiam  essc,  facturum  cum, 
quae  possit,  popuU  Romani  causa,  legatos  ad  eum  decernunt, 

■2  M.  Valerium  Laevinum,  qui  bis  consul  fuerat,  ac  res  in 
Graecia  gesserat,  M.  Caccilium  Mctcnum  praetorium,  Ser. 
Sulpicium  Galbam  acdilicium,  duos  quacstorios,  Cn.  Tre- 
melhum  Flaccum,  et  M.  Valerium  Faltonem.     His  quinque 

7  Mater  Idaea']  Quae  et  Rhea,  et     bat.  Crev. 

Ops,  et  Mater  deum  quoque  vocaba-         9  Fatis,  ominibtts,  oraculisque']  Fa- 

tur  ;    Idaea  dicta  ab   Ida  monte  in  tis   significari   carmen    librorum    Sy- 

Phrygia,  ubi  praecipua  quadam  ve-  byllinorum,  ominibiis  Scipionis    ani- 

neratione    colebatur.    Crev.      Hinc  mum    de    fine    belli    ijraesagientem, 

libros  Sibyllinos  lonio  fonte  derivatos  oraculis    responsum   Apollinis    Del- 

esse  censet  Niebuhrius  ii.  n.  1122.  phici,  monet  Gronovius. 

8  In  eiusdem  spei  summam  confe-  i  Aesculapium  quoque'\  Id  impe- 
rebant'\  Ex  carmine  invento  in  libris  ratum  atque  decretum  memorat  nos- 
Sibyllinis,  et  resiionso  ApoUinis  Del-  ter  supr.  x.  47. 

phici    exsistebat   iam    quaedam   spei         2  M.  Valcrium  Laevinum,  qui  bis 

velut  summa,  quam  augebant  addito  consul  fuerat]     Q,uo    anno   primimi 

et  aliquo  momento  spei  ex  illa  fidu-  consul    fuerit,    incertum    est.      Hoc 

cia,  qua  Scipio  huius  belli  victoriam  bello  praetor  fuit  ann.  U.C.  537.  con- 

animo  praesagiebat  sibi  ac  desponde-  sul  iterum  cum  Jlarcello  ann.  542, 


470 


TITI   LIVII 


u.  c.  547. 
A.  C.  205. 


Datur  k- 
gatis  lapis, 
quam  Ma- 
trem  deum 
vocabant. 


Comitia. 


naves  quinqiieremes,  ut  ex  dignitate  populi  Rornani  adirent 
eas  terras,  ad  quas  concilianda  maiestas  nomini  Romano 
esset,  decernunt.  Legati  Asiam  petentes  protinus  Delphos  3 
quum  escendissent,  oraculum  adierunt,  consulentes,  ad  quod 
negotium  domo  missi  essent,  perficiendi  eius  quam  sibi 
spem  populoque  Romano  portenderet.  Responsum  esse 
ferunt,  '  Per  Attalum  regem  compotes  eius  fore,  quod  pe- 
'  terent.  Quum  Romam  deam  devexissent,  tum  curarent, 
'  ut  eam,  qui  vir  optimus  Romae  esset,  hospitio  exciperet.' 
Pergamum  ad  regem  venerunt.  Is  legatos  comiter  acce- 
ptos  Pessinuntem  in  Phrygiam  deduxit :  sacrumque  iis 
lapidem,  quam  matrem  deum  esse  incolae  dicebant,  tradi-4 
dit,  ac  deportare  Romam  iussit.  Praemissus  ab  legatis  M. 
Valerius  Falto  nuntiavit,  deam  apportari:  quaerendum 
virum  optimum  in  civitate  esse,  qui  eam  rite  hospitio  exci-  5 
peret. 

Q.  Caecihus  Metellus  dictator  ab  consule  in  Bruttiis  co- 
mitiorum  causa  dictus,  exercitusque  eius  dimissus :  magister 
equitum  L.  Veturius  Philo.  Comitia  per  dictatorem  habita. 
Consules  facti  M.  Cornelius  Cethegus,  P.  Sempronius  Tu- 
ditanus  absens,  quum  provinciam  Graeciam  haberet.  Prae-  6 
toi-es  inde  creati,  Ti.  Claudius  Nero,  M.  Marcius  Ralla,  L. 
Scribonius  Libo,  M.  Pomponius  Matho.  Comitiis  peractis, 
dictator  sese  magistratu  abdicavit. 

Ludi  Romani  ter,  plebeii  septies  instaurati.  Curules 
erant  aediles  Cn.  et  L.  Cornehi  LentuH.  Lucius  Hispa- 
niam  provinciam  habebat :  absens  creatus,  absens  eum  ho- 
norem  gessit.  Ti.  Claudius  Asellus  et  M.  lunius  Pennus 
plebeii  aediles  fuerunt.  Aedera  Virtutis  eo  anno  ad  portam 
Capenam  M.  Marcehus  dedicavit,  septimo  decimo  anno 
postquam  a  patre  eius  primo  consulatu  vota  in  Galha  ad 
Clastidium  fuerat.  Et  flamen  Martiahs  eo  anno  est  mor-  7 
tuus  M.  Aemihus  Regillus. 


3  Protinus^  Uno  itineris  tenore. 
Asiam  petentibus,  Delphos  adire  pa- 
runi  loiigum  aut  devium  est.  Crev. 

4  Lapidem,  qmim  matrem  deum'^ 
Hanc  loquendi  figuram,  cjua  relati- 
vum  duobus  nominibus  interpositum 
sequenti  coniungitur,  editores  comi- 
perant,  et  dederant  quem  :  lac.  Gro- 
novius  vindicavit  ex  aliquot  scriptis 
vel  optimis,  Put.  Cantabrig.  aliisque, 
quibus  et  regius  noster  accedit.  Sic 
et  supr.  xxiv.  42.  moniti  ab  eodem 
lac  Gronovio  restituimus  oppidum, 
qnac  cansa  beUi  esset :  quum  vulgati 
habercnt  quod.  Sic  et  illud  Ennii 
apud  Festum,  et  Cic.  Aspice  hoc  sub- 
lime  ca7ide7is,  qvcm  invocant  omnes 


lovem.  Crev. 

5  Hospitio  exciperet'^  Non  tamen 
deam  Nasica  domum  suam  deporta- 
vit,  ut  apparet  infr.  14.  huius  libri. 
Itaque,  si  sibi  Livium  constare  volu- 
mus,  hospitio  e,rcipe7'e,  interpreta- 
liimur  obviam  ire  numini  tanquam 
hospitem,  et  ilhid  hospitali  manu  de 
nave  accipere.  Crev. 

6  Qiirim  provinciam  Graeciam  ha- 
beret^  Missus  P.  Sulpicio  successor, 
ut  ex  cap.  seq.  patet. 

7  Flamen  Martialis  .  .  .  Af.  Aemi- 
Vnis  Regilhis^  Supr.  xxiv.  7.  et  8. 
appellatus  est  M.  Aemilius  Regillus 
Flamen  Quirinalis,  spe  consulatiis 
deiectus  a  Fabio.    Utrum  hic  flamen 


LIB.  XXIX.    CAP.   12.  471 

Negleetae  eo  bicnnio  rcs  in  Graccia  erant.     Itaque  Phi-  U.  C.  547. 

8  lippus    Actolos,    tlcscrtos    al)    Romano,  cui    uni   (idcbant,  ^-  ^-  2°S- 
auxilio,  ([uibus  voluit  conditionibus,  ad  pctcndam  ct  pacis- 
cendani  sul)cgit  paccm.      Quod  nisi  omni  vi  pcrficcrc  ina-^.Jn,",!^^ 
turasset,  bcilantcm  cuin  cum  Actolis  P.  Scmpronius  pro-  iMiilijipo 
consul,  succcssor  ini])crii  missus  Sulpicio,  cum  dcccm  mil-*^^'"'"'- 
libus  pcditum,  ct  millc  ccpiitibus,  ct  triginta  ([uinquc  rostra- 

tis  navibus  (baud  [)arvum  momcntuni  ad  opcm  tcrcndam 
sociis)  opprcssissct.  \'ixdum  pacc  facta,  nuntius  rcgi  vcnit, 
Romanos  Dyrrliachium  vcnissc :  Parthinosquc  et  ])ropin- 
quas  ahas  gcntcs  motas  esse  ad  spcm  novandi  rcs :   Dimal- 

9  himquc  op])ugnari.  Eo  se  vcrtcrant  Romani  ab  Aetolorum, 
quo  missi  erant,  auxiho,  irati,  quod  sine   auctoritatc  sua 

1  advcrsus  foedus  cum  rcge  pacem  fecisscnt.  Ea  quum  au- 
disset  PhiHppus,  ne  qui  motus  maior  in  finitimis  gcntibus 
popuhs(]uc  orii-etur,  magnis  itineribus  Apohoniam  conten- 
dit ;  quo  Sem])ronius  se  rcccperat,  misso  Lactorio  lcgato 

2  cum  ])arte  copiarum  et  quindecim  navibus  in  Actoham,  ad 
visendas  rcs,  ])accmquc,  si  posset,  tm'bandam.  Phih])pus 
agros  Apolloniatium  vastavit,  et,  ad  urbem  admotis  copiis, 
potcstatem  pugnac  Romano  fecit.  Qucm  postquam  quie- 
tum  muros  tantummodo  tueri  vidit,  ncc  satis  fidcns  viribus, 
ut  urbem  ojipugnarct,  et  cum  Romanis  quoquc,  sicut  cum 
Aetohs,  cu])iens  pacem,  si  posset,  sin  minus,  indutias  faccre, 
nihil  uUra  irritatis  novo  certaminc  odiis,  in  rcgnum  se  re- 
cepit.  Per  idem  tempus,  taedio  diutini  belli,  Epirotae,  Itemque 
tentata  prius  Romanorum  voluntatc,  lcgatos  dc  pace  com-  Romanj. 
muni  ad  Phihppum  misere ;  satis  confidere,  convcnturam 

eani,  afhrmantes,  si  ad  colloquium  cum  P.  Sempronio  im- 
speratore  Romano  venisset.  Facile  impetratum,  (neque 
enim  ne  ipsius  quidem  i-egis  abhorrebat  animus)  ut  in  Epi- 
rum  transiret.  Phoenice  urbs  cst  Epiri :  ibi  prius  cohocu- 
4  tus  rex  cum  Acropo,  et  Darda,  et  Phihppo  Epirotarum 
praetoribus,  postea  cum  P.  Sempronio  congrcditui*.  Affuit 
conoquio  et  Amynander  Athamanum  rex,  et  magistratus 
ahi  Epirotarum  et  Acarnanum.     Primus  Philippus  praetor 

Martialis  alius  ah  illo  sit,  an  idem  quem  aiictorem  secutus  est  Bekker. 

duo  habuerit  sacerdotia,  an  memoria  Noster  haud  dubie  fide  plurium  codi- 

Livium  fefellerit,  incertum  relinquere  cum  nixus  particulam  resecavit. 
cogimuT.  Crev.  3  Xeque   eniin   ne   ipsiiis   qnidem 

8  Desertos  ab  Roma7io]    Romanis  regis'\     Etenim    duabus    huiusmodi 
auctore  Rhenano  reposuit  Bekker.  particulis  negativis,  tantum  abest  ut 

9  Ab  Aeio/orum  .  .  .  au.vilio^    sc.  negatio    tollatur,    ut    Graeco    more 
Ab  auxilio  Aetolis  ferendo.  etiam  fortior  reddatur.  cf.  supr.  xxviii. 

I  Adversus  foedus]  Foederis  leges  27.  infr.  xxxi.  38. 

supr.  xxvi.  24.  meniorantm'.  4  Et  Darda'\    Derda   in  vct.  lib. 

1  In  Aetoliam,  ad   visendas   res']  legi   animadvertit    Sigonius.     AepSoo 

Copulam  et  ex  ed.  prima  ante  voces  apud  Thucyd.  i.  59.  legitur.  sedZ>ar(/« 

ad   visendas    res    revocavit    Gronov.  plures  codd.  cxhibent. 


472  TITI   LIVII 

U.  C.  547.  verba  fecit,  et  petiit  simul  ab  rege  et  ab  imperatore  Romano, 

A.  C,  205.  ^^  finem  belli  facorent,  darentque  eam  Epirotis  veniam. 

P.  Sempronius  conditiones  pacis  dixit,  \\t  Parthini,  et  Di- 

mallum,  et  Bargulum,  et  Eugenium  Romanorum  essent. 

Atintania,  si,  missis  Romam  legatis,  ab  senatu  impetrasset,  5 

Macedoni  accederet.     In  eas  conditiones  quum  pax  conve- 

niret,  ab  rege  foederi  ascripti,  Prusia  Bithyniae  rex,  Achaei, 

Boeoti,  Thessali,  Acarnanes,  Epirotae :   ab  Romanis,  IU-6 

enses,  Attalus  rex,  Pleuratus,  Nabis  Lacedaemoniorum  ty- 

rannus,    Elei,    Messenii,    Athenienses.       Haec    conscripta 

consignataque   sunt,  et  in    duos    menses   indutiae   factae, 

donec  Romam  mitterentur  legati,  ut  populus  in  has  condi- 

tiones  pacem  iuberet.     lusseruntque  omnes  tribus:  quia, 

verso  in  Africam  bello,  omnibus  ahis  in  praesentia  levari 

volebant  belHs.     P.  Sempronius,  pace  facta,  ad  consnlatum 

Romam  decessit. 

13.  P.  Sempronio,  M.  Cornelio  consuUbus  (quintus  decimus 

U.  C.  548.  is   annus  Punici  belh  crat)  provinciae,  Corneho  Etruria  7 

M.  Cor-°^  ^""^^  veterc  exercitu,  Sempronio  Bruttii,  ut  novas  scriberet 

nelio,  p.     legiones,   decretae.      Praetoribus,   M.  Marcio    urbana,    L. 

Sempronio  Scribonio  Liboni  peregrina,  et  eidem  Galha,  M.  Pomponio 

Provinciae.  ■^^^^^^'^^^    Siciha,    Ti.  Claudio    Neroni    Sardinia    evenit. 

P.  Scipioni  cum  eo  exercitu,  cum  ea  classe,  quam  habebat, 

prorogatum  in  annum  imperium  est :  item  P.  Licinio,  ut 

Bruttios  cum  duabus  legionibus  obtineret,  quoad  eum  in 

provincia  cum  imperio  moi-ari  consuU  e  repubUca  visum 

esset.     Et  M.  Livio,  et  Sp.  Lucretio,  cum  binis  legionibus, 

quibus  adversus  Magonem  GaUiae  praesidio  fuissent,  pro- 

rogatum  imperium  est.     Et  Cn.  Octavio,  ut,  quum  Sar- 

diniam  legionemque  Ti.  Claudio  tradidisset,  ipse  navibus 

longis  quadraginta  maritimam  oram,  quibus  finibus  senatus 

censuisset,    tutaretur.     M.  Pomponio    praetori    in    SiciUa 

Cannensis  exercitus  duae  legiones  decretae.     T.  Quinctius  8 

Tarentum,    C.  HostiUus    Tubulus   Capuam,   propraetores, 

5  6'i  .  .  .  impetrassei]  Nempe  Phi-  ex  Plut.  in  eius  vita.  Ceteram  qui 
lippus.  dicitur   hic    Tarentum,   sicut  priore 

6  Iliensesl  Haec  prima,  nisi  nos  anno,  obtittere  iussus,  nusquam  su- 
fallit  opinio,  occurrit  apud  Livium  pra  memoratus  est  Tarentum  missus 
mentio  Uiensium :  quos  hic  Romani  esse  cum  imperio.  Quin  etiam  infr. 
socios,  alibi,  ut  infr.  xxxvii.  37.  xxviii.  10.  et  45.  sequi  videtur,  ut  ob- 
xxxviii.  39.  etiam  originis  suae  au-  servat  Perizonius  Animadv.  Hist.  4. 
ctores  agnoscunt.  Crev.  cf.  Niebhr.  Q,.  Claudium,  superiore  anno,  Ta- 
i.  n.  543.  rento   praefuisse.      Sed   fieri    potuit, 

7  Etruria  cum  vetere  exercitu~\  ut  Claudius,  postquam  ei  prorogatum 
Cum  eo  exercitu  quem  Arretium  imperium  fuerat,  vel  mortuus  sit,  vel 
duxisse  Laevinus  memoratur  infr.  aliquo  casu  aut  negotio  impeditus  e 
xxviii.  46.  Crev.  provincia  decesserit,  eique  successor 

8  T.  Quinctius  Tarentuni]  Hic  est  Quinctius  missus  fuerit.  Itaque  tunc 
T.  Quinctius  Flamininus,  qui  postea  nihil  aliud  obiici  poterit  Livio,  nisi 
Pliilippum  regem  devicit,  ut  constat  quod  rem   eam,  de  qua  mentionem 


Lin.  XXIX.    CAP.   14.  473 

sicut  j)riorc  iinno,  cuin  vetcrc  ntcrcjuc  pracsidio,  obtincrcnt.  U.  C.  548. 
De  llispaniac  inipcrio,  quos  in  eam  provinciam  duos  pro-  ^-  ^-  "^^^- 
consulcs  niitti  jilaccrct,  latum  ad  populum  cst.  Onmcs 
tribus  cosdcm,  L.  (^ornclium  Lcntulum  ct  L.  Manlium 
Acidinum,  proconsulcs,  sicut  priorc  anno  tcnuissent,  ob- 
tincrc  eas  provineias  iusscrunt.  Consulcs  delectum  hal^cre 
institucrunt,  et  ad  novas  scribendas  in  Bruttios  legiones,  et 
in  ceterorum  (ita  cnim  iussi  ab  senatu  erant)  cxcrcituum 
supplcmentum. 

Quanquam  nondum  aperte  Africa  provincia  decrcta  crat,       14. 

9(occultantibus  id,  credo,  Fatribus,  ne  praescisecrent  Car- 
thaginienses)  tamen  in  cam  spem  erecta  civitas  crat,  in 
Africa  eo  anno  debcUatum  iri,  fincmque  bcllo  Punico 
adessc.  Impleverat  ea  res  superstitionum  aninios,  pro- 
nique  et  ad  nuntianda,  et  ad  eredenda  prodigia  erant :  eo 

I  plura  vulgabantur.     '  Duos  soles  visos  :  et  nocte  interlux-  Prodigia. 

2 '  isse  :  et  facem  Setiae  ab  ortu  soHs  ad  occidentem  porrigi 

*  visam.     Tarracinae  portam,  Anagniae  ct  portam  ct  multis 
'  locis  murum  dc  coelo  tactum.     In  aede  lunonis  Sospitae 

*  Lanuvii  cum  horrcndo  fragore  strcpitum  cditum.'    Eorura 
procurandorum  causa  diem  unum  supphcatio  fuit :  et  no- 

yendiale  sacrum,  quod  de  coelo  lapidatum  esset,  factura. 

Eo  accessit  consuUatio  de  matre  Idaea  aecipienda,  quam, 
praeterquam  quod  M.  Valerius,  unus  ex  legatis  pracgrcssus, 
actutum  in  Itaha  fore  nuntiaverat,  recens  nuntius  aderat, 
Tarracinae  iam  esse.     llaud  parvae  rei  iudicium  senatum 
tenebat,  qui  vir  optimus  in  civitate  esset.     Veram  certe 
victoriam  eius  rci  sibi  quisque  mallet,  quam  uUa  imperia 
honoresvc,  suffragio  seu  Fatrum,  seu  plebis  delatos.     F.  P.  Scipio 
Scipionem,    Cn.   fiHum,   eius   qui    in   Hispania    ceciderat,  iiffl^tatus 
adoleseentem  nondum   quacstorium,  iudicaverunt  in   totajQug, 
Scivitate  virum  bonorum  optimum  esse.     Id  quibus  virtu- 
4  tibus  inducti  ita  iudieai'int,  sicut  proditum  a  proximis  me- 
moriae  temporum  illorum  scriptoribus  Hbens  posteris  tra- 
derem ;    ita   meas   opiniones,   conieetando   rem    vetustate 

nullam   fecerat,  hic  tanquam    supra  norum   pro   vulg.   bonum   emendavit 

memoratam  narret.  Crev.  Gronov.  cuius  coniecturam  firmat  in- 

9  Ne  praesciscerent  Carthaflinien-  seriptio  quaedam  haud  procul  sepul- 

ses]  Ne  praescirent  ex  vet.  libr.  re-  cro  Scipionum  apud  Romam  reperta, 

ponendum  suadet  Sigonius,  sed  prae-  in  honorem  Lucii  Scipionis  filiiBarba- 

sciscerent  eodem  sensu  accipi  potest,  ti,  literis  archaicis  scripta.    Lapis  ille, 

quo  supr.  xxvii.  35.  qui  il  marmo  Barberino  dicitur,  hanc 

1  Et  nocte  interluxisse]  Eleganter  inscriptionem    exhibet,    hoxc    oiixo. 
pro  inter  tenebras  lu.risse.  Groxov.  ploirume.  cosextiont.   r.    duoxoro. 

2  Et  facem  Setiae]    Phires  codd.  optumo.  fuisse.  viro,  scilicet,  hunc 
facem   Stelhie    exhibent,    qualis    illa  timim  plurimi  consentiunt  Romae  bo- 

Virgilii   Stella  facem  ducens.     Dra-  norum  optimum  fuisse  virum. 
kenborchius  illam  modo  ab  Setiae  in-         4  Proditum   a  proximis]    Si   pro- 

colis  animadversam  fuisse  coniecit.  ditum  fuisset.  Crev. 

3  Virum  bonorum  optimttm]    Bo- 


474  ^        TITI  LIVII 

U.  C.  548.  obrutam,   non    interponam.      P.  Cornelius    cum   omnibus 

A.  C.  204.  jj^atronis  Ostiam    ire   iussus  obviam  deae,   isque  eam  de 

nave  accipere,  et  in  terram  elatam  tradere  ferendam  ma- 

tronis.     Postquam  navis  ad  ostium  amnis  Tiberini  acces- 

sit,  sicut  erat  iussus,  in  salum  nave  evectus,  ab  sacerdotibus 

Claudia.     deam  accepit,  extulitque  in  terram.     Matronae  primores 

civitatis,   inter  quas   unius  Claudiae   Quintae   insigne   ests 

nomen,  accepere  :  cui  dubia,  ut  traditur,  antea  fama  cla- 

riorem  ad  posteros  tam  religioso  ministerio  pudicitiam  fecit. 

Eae    per   manus,  succedentes  deinceps   aliae    aliis,   omni 

eifusa  civitate   obviam,   turibulis  ante  ianuas  positis,  qua 

praeferebatur,  atque  accenso   ture,  precantibus,  ut  volens 

propitiaque  urbem  Romanam  iniret,  in  aedem  Victoriae, 

quae  est  in  Palatio,  pertulere  deam  pridie  Idus  Apriles ;  6 

isque  dies  festus  fuit.     Populus  frequens  dona  deae  in  Pa- 

Megalesia.  latium    tulit :    lectisterniumque    et   ludi  fuere,   Megalesia  7 

appellata. 

15.  Quum    de    supplemento   legionum,  quae   in  provinciis 

erant,  ageretur ;   '  tempus  esse,'  a  quibusdam  senatoribus  8 

subiectum  est,    '  quae  dubiis  in  rebus  utcunque  tolerata 

'  essent,  ea,  dempto  iam  tandem  deum  benignitate  metu, 

'  non  ultra  pati.'     Erectis  exspcctatione  Patribus,  subiece- 

runt,   '  colonias  Latinas  duodecim,  quae  Q.  Fabio  et  Q. 

'  Fulvio  consulibus  abnuissent  milites  dare,  eas  annum  iam 

'  ferme  sextum  vacationem  militiae,  quasi  honoris  et  bene- 

'  ficii  causa,   habere :    quum   interim  boni    obedientesque 

'  socii,   pro   fide   atque   obsequio  in   populum   Romanum, 

'  continuis   omnium   annorum  delectibus  exhausti  essent.' 

Sub  hanc  vocem  non  memoria  magis  Patribus  renovata  rei 

prope  iam  obhteratae,  quam  ira  irritata  est.     Itaque,  nihil 

S.  C.  de  co-  prius  referre  consules  passi,  decreverunt,  '  ut  consules  ma- 

loniis  quae  c  gistratus    denosquc    principes    Nepete,     Sutrio,    Ardea,  9 

dederant.    '  Cahbus,  Alba,    Carseohs,   Sora,    Suessa,    Setia,   Circeiis, 

'  Narnia,  Interamna,'  (eae   namque   coloniae  in  ea  causa  i 

erant)  '  Romam  excirent :   iis  imperarent,  quantum  quae- 

5  Claudiae   Quintae~\     Eam   falso     Nonas.  Manijtius. 

virginem   Vestalem    a   multis   credi,         7  Megalesia  appellata]  A  nomine 

allatis  plurimis  argumentis,  maxime-  Blagnae    Matris   deum.    cf.    Cic.  de 

que    provocans    ad    Ovid.    Fast.    iv.  Manisp.  12. 

313.  docet   Duker.     Quiniae  prono-         8  A    qmbusdam   senatoribus    sub- 

men,  ut  Fabius  Qui7itus  supr.  iii.  i.  iectum  est'\   Quidam  senatores  monu- 

cf.  Sueton.  Tib.  2.  Propert.  iv.  12.  erunt. 

6  Pridie  Idus  Apriles ;  isque  dies  9  Denosque  principesl  sc.  Decem 
festusfuit]  Ludos  tamen  Megalenses  primos  cuiusque  coloniae,  qui  in  sua 
Fasti  dierum  antiqui  demonstrant  a  quisque  decuria  principes  erant.  Hi 
pridie  Nonas  Aprilis  ad  V.  Idus  fu-  in  legationes  mittebantur.  cf.  supr. 
isse.  Itaque  vel  ii  ludi,  primo  cele-  viii.  8.  Cic.  pro  Sex.  Rosc.  9.  Niebhr. 
hrati    pridie  Idus  Aprilis,  in    pridie  i.  n.  784.  ii.  n.  42, 

Nonas  postea  reiecti   sunt :    vel  hic         i  Eae  namque  coloniae~\  cf.  Supr. 
pro  pridie  Idus,  legendum  est  pridie     xxvii.  9. 


T.n^.  XXIX.    ('AI\    ir,.  475 

'  cjue  earum  coloiiiaruiii  lullilum  pluriiuuiu  (lcdisset  populo  U.  C.  548. 
'  Rouumo,  cx  quo  hostcs  iii  Jtalia  csscut,  duj)licaturu  cius  ■'^-  ^-  ^°4- 
'  summae    nuuicrum    jicditniu   darct,   ct   cquitcs   ccntcuos 

*  viccnos.      Si   (jua  cum    numcrum   ccjuitum   cxj)lcrc    non 
'  possct,  jiro  c(|uite  uno  trcs  j)cditcs  liccrct  darc  :  j)cditcs 

*  equites(juc  quam   locuj)lctissimi   lcj^crentur,   mittcrcntur- 
'  que,  ubicumque   extra  Italiam   supplcmcnto  opus  esset. 

*  Si  qui  ex  iis  rccusarent,  retineri  eius  coloniae  magistratus 

*  legatosque  placere  :  ueque,  si  postularent,  senatum  dari, 
'  j>rius(juam  imjicrata  fccissent.      Stipcndium  practerca  iis 

■2 '  colouiis  iu  millia   acris  asscs  singulos  imjicrari  cxigi(jue 
3'quotannis:  ceusumquc  in  iis  coloniis  agi  ex  formula  ab 
'  Komanis  censoribus  data.     Dari  autem  placcre  eandcm, 
'  quam   pojDulo   Romano :    deferrique    Romam    ab  iuratis 
'  censoribus    colouiarum,    priusquam    magistratu    abircnt.' 
Ex  hoc  senatusconsulto,  accitis  Romam  magistratibus  pri- 
moribuscjuc  carum  coloniarum,  consules  quum  militem  sti- 
jicndiumquc  imj)crasscnt,  alii  aliis  magis  recusare  ac  rccla- 
4  marc.     Negare     '  tantum    militum    effici    possc :     vix,    si 
5 '  simplum  cx  formula  impcretur,  enisuros.'     Orare  atquc 
obsecrarc,    '  ut    sibi    scnatum    adire    ac  deprecari    liccret. 
'  Nihil  se,  quare  pcrire  merito  debercnt,  admisissc  :  sed,  si 
'  pereundum    etiam    foret,  neque    suum    delictum,   neque 
'  iram  j^opuli  Romani,  ut  plus  militum  darent,  quam  ha- 
'  berent,  posse  efficcrc.'     Consules  obstinati  manere  legatos 
Romae  iubent ;  magistratus  ire  domos  ad  delectus  haben- 
dos :    nisi  summa  militum,  (|uae   imj^erata  esset,  Romam 
adducta,  ncmincm  iis  scnatum  daturum.     Ita  praecisa  spe 
senatum  adeundi  dcprecandique,  delectus  in  iis  duodccim 
coloniis,  per  longam  vacationem  numero  iuniorum  aucto, 
haud  difficulter  est  perfectus. 
6      Altera  item  res,  prope  aeque  longo  neglecta  silentio,  re-      16. 
lata  a  M.  Valerio  Laevino  est.     Qui,  '  pi'ivatis  coUatas  pe-  Privatis 
'  eunias,  se  ac  M.  Claudio  consulibus,  rcddi  tandem,  aecjuum  jedj^j^poi. 
'esse'  dixit.     '  Nec  mirari  {|ucmcjuam  debere,  in  publica  lata  pecu- 
'  obligata  fide  suam  praecipuam  curam  csse.     Nam,  prae-  nia. 
'  terquam  quod  alicjuid  proj:)rie  ad  consulem  eius  anni,  quo 
'  collatae  pecuniae  essent,  pertineret,  etiam  se  auctorem  ita 


1  In  millia  aerisl  Census  enim  in  retur]   Intellige  consuetam  legem,  ex 

singula  aeris  millia  semper  agebatur.  qua  certus  numerus  militum  ciiique 

cf.  Niebhr.  ii.  n.  889.  infr.  xxxix.  7.  coloniae  imperabatur.  cf  sup.  xxii.57. 
et  44.  5  Enisiiros]  sc.  Omni  virium  nisu 

3  Ex  forrtmla  ab  Eomanis  censo-  id  efFecturos. 

ribus   datal     In    qua   rcs    mancipii,         6  Prope  aeque  loiiffo]    Imo   lon- 

quae  censui  subiiciebantur,  quo  pretio  giore.    Siquidem  Marcelli  et  Laevi- 

singulae  acstimandae  essent,  perscri-  ni  consulatus  in  annum  U.  C.  542. 

bebantur.  Niebhr.  i.  n.  1044,  1045.  incidit,  Fabii  et  Fulvii  in  sequentem. 

4  Si   simplum   ex   formula   impe-  Crev. 


476  TITI  LIVII 

U.  C.  548. '  conferendi  fuisse,  inopi  aerario,  nee  plebe  ad  tributum  7 
•    •     4. '  sufficiente.'     Grata  ea  Patribus  admonitio  fuit :  iussisque 
referre  consulibus,  decreverunt,  '  ut  tribus  pensionibus  ea 
'  pecunia  solveretur :  primam  praesentem  ii,  qui  tum  essent, 
'  duas  tertii  et  quinti  consules  numerarent.' 

Omnes  deinde  alias  curas  una  occupavit,  postquam  Lo- 
crensuim  clades,  quae  ignoratae  ad  eam  diem  fucrant,  le- 
gatorum    adventu   vulgatae    sunt.     Nec    tam    Q.  Pleminii 
scelus,  quam  Scipionis  in  eo  aut  ambitio  aut  negligentiaS 
s^umTek    ^^^^  hominum  irritavit.     Decem  legati  Locrensium,  obsiti 
jj^        8  "  squalore  et  sordibus,  in  comitio  sedentibus  consulibus  vela- 
menta  supplicum,  ramos  oleae  (ut  Graecis  mos  est)  porri- 
gentes,  ante  tribunal  cum  flebili  vociferatione  humi  procu- 
buerunt.   Quaerentibus  consulibus,  'Locrenses  se,'  dixerunt, 
'  esse,  ea  passos  a,  Q.  Pleminio  legato  Romanisque  militibus, 
'quae  pati  ne  Carthaginienses  quidcm  velit  popuhis  Ro- 
'  manus.     Rogare,  uti  sibi  Patres  adeundi,  deplorandique 
17.      '  aeruranas  suas  potestatem  facerent.'    Senatu  dato,  maximus 
oratiTde-    ^^^^  ^^  "^ '   '  ^^^^'  ^{^^?int\  aestimcntur  nostrae  apud  vos9 
plorantium '  qwerelae,  Patres  conscripti,  plurimum  in  eo  momenti  esse, 
fortunas      '  si  probc  sciatis,  et  quomodo  proditi  Locri  Hannibah  sint, 
suas.  *et  quomodo,  pulso  Hannibalis  praesidio,  restituti  in  di- 

'  tionem  vestram.  Quippe  si  et  culpa  defectionis  procul  a 
'publico  consilio  absit,  et  reditum  in  vestram  ditionem 
'  appareat,  non  voluntate  solum,  sed  ope  etiam  ac  virtute 
^nostra;  magis  indignemini,  bonis  ac  fidelibus  sociis  tam 

*  atroces  atque  indignas  iniurias  ab  legato  vestro  militibus- 

^  que  fieri.      Sed  ego  causam  utriusque  defectionis  nostrae  i 

*  ni  ahud  tempus  differendam  arbitror  esse,  duarum  rerura 
'  gratia :  unius,  ut  corara  P.  Scipione,  qui  Locros  recepit, 

*  omnium  nobis  recte  perperamque  factorum  testis,  agatur ; 
^alterms,  quod,  qualescunque  sumus,  tamen  haec,  quae 
'passi  sumus,  pati  non  debuimus.  Non  possumus  dis- 
*siraulare,  Patres   conscripti,   nos,  quum    praesidium  Pu- 

*  nicum  in  arce  nostra  haberemus,  multa  focda  et  indigna, 

*  et  a  praefecto  praesidii  Hamilcare,  et  ab  Numidis  Afrisque 
*passos  esse.     Sed  quid  illa  sunt,  collata  cum  iis,  quae 

7  Inopi  aerario']  Proba  lectio :  sive,  scio,  id  velut  pretium  nuod 
quam  tamen  auctontas  mss.  destituit.  dicturi  estis  querelis  nostris,  pluri- 
Omnes  enim  tnoptae  vel  inopia  mum  pendere  ex  eo,  si  probe  sciatis 
aerarii.  Crev.  Crev. 

8  Ambitio]  Pravum  colligendi  ex  i  Causam  ...  differendaml  Non 
mmia  indulgentia  tavons  studium :  hodie  nos  debere  dicere  de  utraque 
vel  propensus  m  potentiores  favor.  defectione  nostra,  et  super  hoc  iie- 
^^^^-  .  gotio  causam  civitatis  nostrae  agere. 

g  ^cio,  guanh  aesiimentur]  Scio  Causa  non  est  hic  id  a  quo  aliquid 
plunmum  momenti,  ad  statuendum  producitur,  sed  pro  negotio,  lite,  ac- 
quanti  aestmiare  debeatis  querelas  cipi  debet.  Hinc  sequitur  mox  ui 
nostras,  m  eo  esse,  si  probe  sciatis affatur,  nempe  causa  illa.  Crev. 


LTB.  XXrX.    CAP.  17.  477 

liodic  patinuir?  Ciiiu  bona  venia,  quaeso,  audiatis,  l*a- u.  C.  548. 
tres  conscripti,  id,  quod  invitus  dicam.  In  discriminc  cst  ^-  ^-  ^04- 
nunc  humanum  omuc  pcnus,  utrum  vos,  an  ('arthafrini- 
cnscs  |)rinci))cs  tcrrarum  vidcat.  Si  cx  iis,  c|uac  l>ocrcnscs 
aut  ab  iUis  passi  sunuis,  aut  a  vcstro  pracsidio  nunc  ([uum 
maximc  patimur,  acstimandum  llomanum  ac  runicum 
impcrium  sit ;  ncmo  non  illos  sibi,  quam  vos,  doniinos 
praeoptct.  Et  tamcn  vidcte,  qiicmadmodinn  Locrcnses 
in  vos  animati  sint.  Quum  a  Carthaginiensibus  iniurias 
tanto  rainorcs  accipcrcmus,  ad  vcstruni  imperatorem  con- 
fugimus :  quum  a  vestro  praesidio  phis  quam  hostiha 
patianmr,  nusquam  alio,  quam  ad  vos,  quercUis  dctuhmus. 
Aut  vos  respicictis  pcrditas  rcs  nostras,  Patres  conscripti, 
aut  nc  ab  diis  quidem  immortahbus  (piod  preccmur,  quic- 
quam  supcrcst.  Q.  Plcminius  legatus  missus  cst  cum 
pi*aesidio  ad  rccipicndos  a  Carthaginiensibus  Locros,  et 
cum  eodcm  ibi  rchctus  est  pracsidio.  In  hoc  legato 
vestro  (dant  enim  animum  ad  loquendum  hbere  uhimac 
miscriae)  nec  hominis  quicquam  est,  Patres  conscripti, 
praeter  figuram  et  speciem  ;  nccjuc  llomani  civis,  praeter 
habitum,  vestitumcpie,  et  sonum  Latinae  hnguac.  Pcstis 
ac  bchua  immanis,  cjuales  fretum  c|uondam,  cpio  ab  Siciha 
divichmur,  ad  ])ernicicm  navigantium  circumsechsse  fa- 
bulac  fcrunt.  At  si  scelus,  hbidinemciue,  ct  avaritiam 
sohis  ipse  exercere  in  socios  vestros  satis  haberet,  unam 
profundam  quidem  voraginem  tamen  patientia  nostra  ex- 
pleremus.  Nunc  omncs  centurioncs  mihtcsque  vestros 
(adeo  in  promiscuo  hcentiam  atc[ue  improbitatem  esse 
vohiit)  Pleminios  fecit :  omnes  rapiunt,  spohant,  ver- 
berant,  vulnerant,  occidunt :  constuprant  raatronas,  vir- 
gines,  ingenuos,  raptos  ex  coraplexu  parentum.  Quotidie 
capitur  urbs  nostra,  quotidie  diripitur ;  dies  noctesque 
omnia  passim  muherura  pvierorumque,  qui  rapiuntur 
atque  asportantur,  ploratibus  sonant.  Miretur,  qui  sciat, 
quoraodo  aut  nos  ad  paticndura  sufficiaraus,  aut  ihos,  qui 
faciunt,  nondura  tantarum  iniuriarum  satietas  ceperit. 
Neque  ego  exsequi  possura,  nec  vobis  operae  est  audire 
singula,  quae  passi  suraus.  Corarauniter  omnia  ample- 
ctar.  Nego  doraura  uUam  Locris  ;  nego  quemqviara  ho- 
minera  expertem  iniuriae  esse ;  nego  uUum  genus  sceleris, 
libidinis,  avaritiae  superesse,  quod  in  uUo,  qui  pati  po- 
tuerit,  praeterraissura  sit.  Vix  ratio  inm  potest,  uter 
casus  civitatis  sit  detestabihor,  quura  hostes  beUo  urbem 
cepere,  an  quum  exitiabihs  tyrannus  vi  atque  armis  op- 
pressit.    Omnia,  quae  captae  urbes  patiuntur,  passi  sumus, 

2  Nec  voMs  operae  est^  Nec  vobis  aut  vacat,  aut  utile  est. 


478 


TITI  LIVII 


U.  C.  548. 
A,  C.  204. 


18. 


'  et  qvium  maxime  patimur,  Patres  conscripti ;  omnia,  quae 
'  crudelissimi  atque  importunissimi  tyranni  scelera  in  op- 
'  pressos  cives  edunt,  Pleminius  in  nos,  liberosque  nostros, 
'  et  coniuges,  edidit.  Unum  est,  de  qvio  nominatim  et  nos 
'  queri  religio  infixa  animis  cogat,  et  vos  audire,  et  exsolvere 
*  rempublicam  vestram  rcligione,  si  ita  vobis  videbitur,  ve-  3 
'limus,  Patres  conscripti.  Vidimus  enim,  cum  quanta 
'  caerimonia  non  vestros  solum  colatis  deos,  sed  etiam  ex-4 
'  ternos  accipiatis.  Fanum  est  apud  nos  Proserpinae,  de 
'  cuius  sanctitate  templi  credo  aliquam  famam  ad  vos  per- 
'  venisse  Pyrrhi  bello :  qui  quum,  ex  Sicilia  rediens,  Locros 
'  classe  praeterveheretur,  inter  aha  foeda,  quae  pi'opter 
'  fidem  erga  vos  in  civitatem  nostram  facinora  edidit,  the- 
'  sauros  quoque  Proserpinae,  intactos  ad  eam  diem,  spo- 
'  Havit :  atque  ita,  pecunia  in  naves  imposita,  ipse  terra  est 
'  profectus.  Quid  ergo  evenit,  Patres  consci-ipti  ?  Classis 
'  postero  die  foedissima  tempestate  lacerata,  omnesque 
'  naves,  quae  sacram  pecuniam  habuerunt,  in  Htora  nostra 
'  eiectae  sunt.  Qua  tanta  clade  edoctus  tandem  deos 
'  esse  superbissimus  rex,  pecuniam  omnem  conquisitam  in 
'  thesauros  Proserpinae  i-eferri  iussit.  Nec  tamen  illi 
'  unquam  postea  prosperi  quicquam  evenit  :  pulsusque 
'  Itaha,  ignobiH  atque  inhonesta  niorte,  temere  nocte  in- 
'  gressus  Argos,  occubuit.  Haec  qunm  audisset  legatus 
'  vester,  tribunique  mihtum,  et  mihe  aha,  quae  non  au- 
'  gendae  rehgionis  causa,  sed  praesentis  deae  numine  saepe 
'  comperta  nobis  maioribusque  nostris,  referebantur ;  ausi 
'  sunt  nihilo  minus  sacrilegas  admovere  manus  intactis  iUis 
'  thesauris,  et  nefanda  praeda  se  ipsos  ac  domos  conta- 
'  minare  suas  et  mihtes  vestros.  Quibus,  per  vos  fidemque  5 
'  vestram,  Patres  conscripti,  priusquam  eorum  scelus  ex-  6 
'  pietis,  ncque  in  Itaha,  neque  in  Africa  quicquam  rei  ges- 


3  Rempublicam  vestram  religione] 
Peccato  contra  religionem,  iiiaculo. 

4  Etiam  externos  accipiatis]  cf. 
Quae  de  Idaea  matre  supr.  14.  tra- 
duntur. 

5  Per  vos  fidemque  vestram^  Par- 
ticulam  qiie  eiiciendam  censet  Gro- 
novius,  quem  Bekker.  secutus  est, 
qui  vos  in  casu  quarto  accipit,  sub. 
precanmr,  et  locum  ita  refingit.  per, 
vos,  fidem  vestram,  sc.  per  fidem 
vestram  vos  obsecramus.  Similiter 
Quint.  Curt.  v.  8.  16.  Per  ego  vos 
decora  maioriim.  Crevierius  tamen 
vulgatam  lectionem  defendit,  quam 
cod.  Victorinus  exhibet. 

6  Priusqiiam  eorum  scelus  expie- 
tis,  neque  in  Italia,  neque  in  Africa 
quicquam    rei'\    Haec    omnia    solus 


codex  Victorinus  nobis  integra  ex- 
hibuit.  In  ceteris  codd.  nostris,  ut 
et  in  Gronovianis,  niliil  fere  horum 
exstat.  Non  possumus  tamen  assen- 
tiri  Gronovio  ea  recidenti,  et  horum 
omnium  loco  substituenti  ne  quam 
rem.  Si  tantum  credimus  Put.  co- 
dici,  quid  fiet  his  eiusdem  orationis 
locis,  quae  decurtata  et  mutila  in 
eodem  liljro  reperiuntur  ?  Qiiales- 
cunque  sumjis,  pati  non  dehuimus : 
omissis  mediis,  tamen  haec  quae  passi 
sumus.  Et,  saepe  comperta  nobisque 
nostris,  pro  nobis  maioribusqtie  nos- 
tris.  Et,  Has  dea  poenas  a  templi 
sui  violatoribus  habet  desinet,  omis- 
sis  Tots  nec  ante,  qiiae  praefigunt  ce- 
teri  libri  verbo  desinet,  et  omnino  ne- 
cessaria  sunt  ad  integrandum  sensum. 


LIB.   XXIX.   CAP.   IH.  4  7!) 

*  scritis  ;  nc,  quod  piaculum  comniiscrunt,  iiou  suo  soluni  r.  C.  54R. 

*  sanguinc,  scd  ctiam  publica  cladc  luant.      Quanquam  ne  ^*  ^*  ^°^' 
'  nunc  quidcm,  Patrcs   conscripti,  aut  in  ducibus,  aut  in 

'  militibus  vcstris  ccssat  ira  dcac.     Aliquotics  iam  intcr  sc 

7 '  signis  collatis  concucurrcrunt.     Dux  altcrius  partis  Plc- 

'  minius,   altcrius  duo   tribuni   militum   erant :    non  acrius 

*cum  Carthaginicnsibus,  quam  inter  sc  ipsi,  fcrro  dimica- 

*  verunt :    pracbuisscntque   occasioncm   furore   suo  Locros 

*  recipicndi  llannibali,  ni  accitus  ab  nobis  Scipio  interve- 
'  nisset.     At,    herculc,    miUtcs    contactos   sacrilcgio   furor 

*  agitat :  in  ducibus  ipsis  puniendis  nullum  deac  ruimen 
'  apparuit  ?  Inio  ibi  ])raesens  maximc  fuit.  Virgis  cacsi 
'  tribuni   ab   lcgato   sunt.     Legatus   dcinde   insidiis   tribu- 

*  norum  interceptus,  practcrcpiam  quod  toto  corpore  lace- 
'  ratus,  naso  qno([ue  auribuscpic  dccisis,  exsanguis  cst  re- 

*  lictus  :  recreatus  deinde  lcgatus  ex  vulncribus,  tribunos 
'  militum  in  vincula  coniectos,  dcin  vcrberatos,  serviUbus- 

8'que    omnibus    suppUciis    cruciatos    trucidando    occidit ; 

*  mortuos   deindc   prohibuit  scpeUri.      Ilas  dca  poenas  a 

*  tempU  sui  spoUatoribus  habet :  nec  ante  desinet  omnibus 
'eos  agitare  furiis,  (piam  reposita  sacra  pccunia  in  thcsauris 

*  fucrit.  Maiores  quondam  nostri,  gravi  (^rotoniensium 
'  beUo,  quia  extra  urbcm  temphim  cst,  transferre  in  urbem 
'  eam  pecuniam  volucrunt.  Noctu  audita  ex  dehibro  vox 
'  est,'  Abstinerent  manus :  deam  sua  templa  defensuram. 
'  Quia  movendi  inde  thcsauros  incussa  erat  reUgio,  muro 

9 '  circumdarc  tcmphun  voluerunt.  Ad  aUquantum  iam  alti- 
'  tudinis  excitata  erant  moenia,  quum  subito  coUapsa  ruina 
'  sunt.  Sed  et  nunc,  ct  saepe  aUas  dea  suam  sedem, 
'  suumque  tcmplum  aut  tutata  cst,  aut  a  violatoribus  gravia 
'  piacula  exegit.  Nostras  iniurias  nec  potest,  nec  possit 
'  aUus  ulcisci,  quam  vos,  Patres  conscripti.  Ad  vos  ves- 
'  tramque  fidem  suppUces  confugimus.  Nihil  nostra  in- 
'  terest,  utrum  sub  iUo  legato,  sub  iUo  praesidio  Locros 
'  esse  sinatis,  an  irato  HannibaU  et  Poenis  ad  suppUcium 
'  dcdatis.     Non  postulamus,  ut  cxtemplo  nobis,  ut  de  ab- 

*  sente,    ut   indicta   causa   credatis.      Veniat,    coram   ipse 

Multa  alia  exempla  cumulare  posse-  8    Cruciatos     trucidando     occidit'] 

mus.     Sed  haec  satis  sint.     Quibus  Omnis  scriptorum  et  vett.  editorum 

quidem   ideo   immorati  sumus,  quia  manus  :  trucidatos  cruciando  occidit. 

Gronovius  eos  increpat  hoc  loco,  qui  Mutant  Gronovius,  qui  sic  exponit. 

silii    credituri   non    sint.      Rationem  Significat,  inquit,  non  tortos  solum, 

igitur  reddimus,  cur  a  viro  doctissimo,  sed  omni   saevitiae  genere  truncatis 

et  acutissimo,  et  de  Livii  opere  tam  artubusdiscerptos,tandemmortemin- 

bene     merito,     dissentire     cogamur.  venisse.  cf.  supr.  xxi.  13.  Val.  Max. 

Crev.     In  Gronovii  partes  Bekker.  ix.  2.  Crev. 

se  addit.  9  Ad  a/iquanfum  iam  alfitudinis'] 

7  Concucurrerunt]  Ita  Put.  codex,  Praepositionem  ad  delet  Bekker.  aed 

queni  lac.  Gronovius  citat.  retinendam  censet  Crevier. 


480 


TITI   LIVII 


u.  c.  548 

A.  C.  204 


19. 

Fabii  sen- 
tentia 
atrox  in 
Scipionem 


Obiectus 
Scipioni 
cultus  li- 
centior. 


*  aiidiat,  ipse  diluat.  Si  quicquam  sceleris,  quod  homo  in 
'  liomines  edere  potest,  in  nos  praetermisit ;  non  recusa- 

*  mus,  quin  et  nos  omnia  eadem  iterum,  si  pati  possumus, 
'  patiamur,  et  ille  omni  divino  humanoque  Uberetur  scelere.' 

Haec  quum  ab  lcgatis  dicta  essent,  quaesissetque  ab  iis 
Q.  Fabius,  detulissentne  eas  querelas  ad  P.  Scipionem ;  re- 
sponderunt,  'missos  legatos  esse,  sed  eum  beUi  apparatu 

*  occupatum  esse :  et  in  Africam  aut  iam  traiecisse,  aut 
'intra  paucos  dies  traiecturum.  Et,  legati  gratia  quanta 
'  esset  apud  imperatorem,  expertos  esse :  quum,  inter  eum 
'  et  tribunos  cognita  causa,  tribunos  in  vincula  coniecerit ; 
'legatum  aeque  sontem,  aut  magis  etiam,  in  ea  potestate 
'  reliquerit.'  lussis  excedere  e  templo  legatis,  non  Plemi- 
nius  modo,  sed  etiam  Scipio,  principum  orationibus  lacerari. 
Ante  omnes  Q.  Fabius,  natum  eum  ad  corrumpendam  dis- 
cipHnam  mihtarem,  arguere.  '  Sic  et  in  Hispania  plus 
'  prope  per  seditionem  mihtum,  quam  bello,  amissvim :  ex- 
'  terno   et   regio  more  et  indulgere  hcentiae  mihtum,  et 

'  saevire  in  eos.'  Sententiam  deinde  aeque  trucem  orationi  r 
adiecit.  'Pleminium  legatum  vinctum  Romam  deportari 
'  placere,  et  ex  vincuhs  causam  dicere  :  ac,  si  vera  forent, 
'quae  Locrenses  quererentur,  in  carcere  necari,  bonaque 
'  eius  publicari.  P.  Scipionem,  quod  de  provincia  deces- 
'  sisset  iniussu  senatus,  revocari:  agique  cum  tribunis  plebis, 
'  ut  de  imperio  eius  abrogando  ferrent  ad  popuhim.  Lo- 
'crensibus  coram  senatum  respondere,  Quas  iniurias  sibi 
'factas  quererentur,  eas  neque  senatum,  neque  populum 
'  Romanum  factas  vehe.  Viros  bonos,  sociosque,  et  amicos 
'  eos  appehari :  hberos,  coniuges,  quaeque  aha  erepta  essent, 
'  restitui :  pecuniam,  quanta  ex  thesauris  Proserpinae  sub- 
'  lata  csset,  conquiri,  duplamque  pecuniam  in  thesauros  re- 
'  poni :  et  sacrum  piaculare  fieri,  ita  ut  prius  ad  coUegium 
'  pontificum  referretur,  quod  sacri  thesauri  moti,  violati 
'essent,  quae  piacula,  quibus  diis,  quibus  hostiis,  fieri  pla- 
'  ceret.  MiUtes,  qui  Locris  essent,  omnes  in  SiciUam  trans- 
'  portari :  quattuor  cohortes  sociorum  Latini  nominis  in 
'  praesidium  Locros  adduci.'  Perrogari  eo  die  sententiae,  2 
accensis  studiis  pro  Scipione  et  adversus  Scipionem,  non 
potuere.  Praeter  Pleminii  facinus  Locrensiumque  cladem, 
ipsius  etiam  imperatoris  non  Romanus  modo,  sed  ne  mih- 
taris  quidem  cultus  iactabatur :    '  cum  paUio  crepidisque  3 


1  Saevire  in  eos\  Invidiose  notat 
Fabius  supplicium  sumptum  a  Sci- 
pione  de  auctoribus  seditionis  Sucro- 
nensis.  Crev. 

"2  Perrogari  eo  die  sententiae^ 
Deliberatio  ad  finem  perduci  eo  die 
non  potuit.  Crev. 


3  Cum  pallio  crepidisque']  Pallium 
et  crepidae  Graecorum  erant.  De 
pallio,  notum  est.  Crepidas  a  Grae- 
cis  maxime  gestatas  esse  suadet  vox 
ipsa,  quae  mere  Graeca  est,  teste 
Gellio,  xiii.  20.  et  diserte  Persius 
crepidas  Graiorum  appellat,  Sat.  i.  v. 


LIB.  XXIX.    CAP.  20.  481 

4 '  inanibuUire  in  gymnasio,   libcllis  cuni  palacstrae(|ue  ojk'- u.  ('.  54.8. 
5'rain    darc :    acqne   scgnitcr   niolHtcn|ue    cobortcni   totani  ^- <^'-  ^o^- 

*  Syracusaruni  aniocnitate  frui :  (^artba^incni  atfjue  Ilanni- 
'balctn  cxcidissc  dc  mcnioria:   cxcrcitnin  oinncin  bccntia 

*  corruptuin,  quabs  .Sncronc  in  IIis])ania  fucrit,  (juabs  nuiic 

*  Locris,    sociis    magis,    (jnam    bosti,    inetucnduin.'     llaec      20. 
quan([uam  ])artim  vera,  ])artim  mixta,  eoquc  simiba  verisMetelli 
iactabantur,  vicit  tamcn  Q.  Metelb  sententia:  qui,  de  cc- j^"g^JJ'"' 
teris  Maximo  assensus,  de  Scipionis  causa  dissensit.     '  Qui  pione. 

'  eniin  convcnire,  (lucm  modo  civitas  iuvencm  admoduin 
'  recu])crandae  IIis])aniae  dclcgerit  ducem,  (jucin,  recej)ta 
'  ab  bostibus  liis])ania,  ad  im])oncndum  Punico  bcUo  fiiicm 
'  crcaverit  consulcm,  spc  destinavcrit  Ilannibalcin  ex  Itaba 
'detracturum,  Africam  subacturum,  eum  repente,  tanquam 

*  Q.  Pleminium,  indicta  causa  pro])e  damnatum,  ex  provin- 

*  cia  revocari  ?  quum  ea,  quae  in  se  nefarie  facta  Locrenses 
'  quererentur,  ne  praesente  quidcm  Scipione  facta  dicerent, 
'  necjue  abud,  quam  ])aticntia,  aut  pudor,  quod  lcgato  j)e- 
'percisset,  insimubari  jjossit  ?  Sibi  j)lacere,  M.  Pomponium 
'praetorem,   cui    Siciba  provincia   sorte    evcnisset,  triduo 

6  '  proximo  in  provinciam  proficisci :  consules  decem  legatos, 
'quos  iis  videretur,  ex  senatu  legere,  quos  cum  praetore 

|'mitterent,  et  duos  tribunos  plebei,  atque  aedilem.  Cum 
'eo  consibo  praetorem  cognoscere.  Si  ea,  quae  Locrcnses 
'facta  qucrcrentur,  iussu  aut  vobmtate  P.  Scijiionis  facta 
'essent,  ut  cum  dc  jirovincia  decedere  iuberent.  Si  P. 
'  Scipio  iam  in  Africam  traiecisset,  tribuni  plebis  atque 
'  aedibs  cum  duobus  legatis,  quos  maxime  jjractor  idoneos 
'censuisset,    in    Africam    proficiscerentur :    tribuni    atquc 


127.     lam  vero  crejjidae  ipsae,  prae-  qui  Twn   in   libellis,  sed  in  maximis 

terquam    quod    non    Romanae,   non  causis,  et  in  hoc  domicilio  imperii  et 

satis   ex  dignitate   imperatoris  vide-  gloriae,  sit  consilio  linguaque  prin- 

bantur    esse.      Idem    ferme    obiecit  ceps.  Crev. 

Cicero  Verri.     Stetit  soleatus  praetor  5  Cohortem  totam]   Amicos  omnes 

populi  liomani  cum  pallio  purpureo.  et    ministros    proconsulis.      Cohortis 

Soleae  enim    idem  fere  erant,  quod  nomine  designantur  ii  qui  magistratui 

crepidae.     lis  plantarum  calces  tan-  in  provincia  adsunt,  consiliarii,  adiu- 

tummodo  infime  tegebantur.     Cetera  tores,  administri.     Et  sic  passim  Ci- 

prope     nuda     et     teretibu^     habenis  cero  hoc  nomen  usurpat  in  libris  cou- 

vincta,  ut  habet  Gell.  loco  iam  me-  tra  Verrem.  Crev. 

morato.     Germanicum  quoque  Cae-  6  Decem  legatos']   Numerus  hic  ad 

sarem  a  Tiberio  perstrictum  in  senatu  decem  priraos  senatores  haud  dubie 

auctor  est  Tacitus,  Ann.  ii.  59.  quod  spcctat.  cf.  Niebhr.  i.  n.  785.  ii.n.  42. 

in  Aegypto  pedibus  intectis,  id    est  7  Duos  tribunos  plebei]  cf.  Supr. 

soleatus    crepidatusve   incessisset,   et  ix.  9.  et  37. 

pari  cum  Graecis  amictu.  Crev.  8  Cum   eo  consilio  praetorem   co- 

4  LibeUis  eum  palaestraeque]  Li-  gnoscere]    sc.    Assidentibus    tribunis 

bellos   hic    intelligimus   a   rhetoribus  plebei,  aedili,  et  decem  legatis,  quae- 

philosophisve   conscriptos   et  propo-  stionem  de  iis,  quae  Scipioni  obiecta 

sitos     auditoribus :      quemadmodum  erant,  habere. 
apud  Cic.  de  Or.  i.  105.  atque  er  eo. 

VOL.  II.  1  i 


482  TITI  LIVII 

U.  C.  548. '  acdilis,  qui  reducerent  inde  Scipionem  :  legati,  qui  exer- 

A.  C,  204.  t  citui  praeessent,  donec  novus  imperator  ad  eum  exercitum 

'  venisset.     Sin  M.  Pomponius  et  decem  legati  comperissent, 

'  neque  iussu,  neque  voluntate  V.  Scipionis  ea  facta  esse, 

*  ut  ad  exercitum  Scipio  maneret,  bellumque,  ut  proposuis- 
Legati  Lo-  '  set,  gcreret.'  Hoc  facto  senatusconsulto,  cum  tribunis 
cros  mit-    plebig  actum  est,  ut  compararcnt  inter  se,  aut  sorte  legerent, 

qui  duo  cum  praetore  ac  legatis  irent.     Ad  collegium  pon-  9 

tificum  relatum  de  expiandis,  quae  Locris  in  templo  Pro- 

serpinae  tacta,  violata,  clataque  inde  essent.     Tribuni  ple- 

bis  cum  praetore   et  decem  legatis  profecti  M.  Claudius 

Marcellus  et  M.  Cincius  Alimentus :  iis  aedilis  plebis  datus, 

quem,  si  aut  in  Sicilia  praetori  dicto  audiens  non  esset 

Scipio,  aut  iam  in  Africam  traiecisset,  prendere  tribuni  iu- 

berent,  ac  iure  sacrosanctae  potcstatis  reducerent.     Prius 

Locros  ire,  quam  Messanam,  consilium  erat. 

2L  Ceterum  duplex  fama  est,  quod  ad  Pleminium  attinet. 

Alii,  auditis,  quae  Romae  acta  esscnt,  in  exsilium  Neapo-  x 

lim  euntem  forte  in  Q.  Metellum,  unum  ex  legatis,  inci- 

Pieminius  disse,  ct  ab  eo  Rhegium  vi  retractum  tradunt:  alii,  ab  ipso 

in  vincula  gcipione  lcgatum  cum  triginta  nobilissimis  equitum  missum, 

qui  Q.  Pleminium  in  catenas,  et  cum  eo  seditionis  princi- 

pes,  coniiccrcnt.     li  omnes,  seu  ante  Scipionis,  seu  tum 

praetoris  iussu,  traditi  in  custodiam  Rheginis.     Praetor  le- 

gatique    Locros   profecti  primam,  sicuti   mandatum  erat, 

Sacra  pe-    religionis  curam  habuere.     Omnem  enim  sacram  pecuniam, 

fk  "^'^  \V     quaeque  apud  Pleminium,  quaeque  apud  mihtes  erat,  con- 

Proserpi-    quisitam,  cum  ea,  quam  ipsi  secum  attulerant,  in  thesauris 

nae  reponi- reposuerunt,  ac  piaculare  sacrum  fecerunt.     Tum  vocatos 

^^^-  ad   concionem  milites  praetor  signa  extra  urbem   efferre 

iubet,  castraque  in  campo  locat,  cum  gravi  edicto,  '  Si  quis 

*miles  aut  in  urbe  restitisset,  aut  secura  extuhsset,  quod^ 

*  suum  non  esset ;  Locrensibus  se  permittere,  ut,  quod  sui 

'  quisque  cognosset,  prehenderet :  si  quid  non  compareret,  3 
'repeteret.     Ante  omnia,  Hbera  corpora  placere  sine  mora 

*  Locrensibus  restitui :    non  levi  defuncturum  poena,  qui 
'non  restituisset.'     Locrensium  deinde  concionem  habuit, 

9  Ad  collegium  pontificmn]  Scripti  solo  Victor.  cod.  reperimus,  quae  Li- 

ad  concilium :  quod  utrum  pro  vero  viana  esse  non  dubitamus.  Crev. 

habere  debeat,  se  non  decernere  pro-  -      3  Si   quid  non   compareret,  repe- 

fitetur  Crevier.  suspicatnr  tamen  Dra-  teret}   Ultimo  verbo  carent  plerique 

kenb.  id  ex  librariorum  incuria  na-  libri,  et  eius  loco  substituunt  unde. 

tum  esse.  Itaque  Gronovius  legendnm  jjutat :  si 

1  In  exsilium  Nefipoliml  Nea-  quid  non  compareret,  vindicaret,  id 
polim  inter  urbes  fuisse  in  quibus  ex-  est,  iudicio  repeteret.  Nos  tanta  mo- 
sulibus  Romanis  esse  licebat,  e  Polyb.  liri  piget,  ubi  libri  certam  non  prae- 
vi.  12.  docet  Sigon.  de  Ant.  lur.  Ita-  ferunt  facem,  Victor.  codex  servat 
liae  ii.  14.  Duker,  rh  repeteret.  Crev.     Vindicaret  re- 

2  Quod  suum  non  essef]  Haec  in  cepit  Bekker. 


LIB.   A\1X.    CAl'.  22.  483 

atqiio,  'iis   libertatcin    lcfi^csquc  suas  ])()])uliun   Ivonianuni  u.  C.  548. 

4  *scnatunK[nc  restilucrc,' (iixit.      '  Si  (jui  Plcininiuni  aliuinvcA^-  ^-  ^o-*- 
'(|ncin  accusarc  vcllct,  Rlic;j;inin  se  scfjucrctnr.      Si  de  P. 

5  '  kSci])i()nc  ])ubliec  (jucri  vcllcnt,  ca,  (jnac  Locris  ncfarie  iii 
*deos  hoinincsquc  facta  esscnt,  iussu  aut  voluntatc  P.  Sci- 

*  pionis  fiicta  essc,  legatos  mittcrent  Messanam ;  ibi  sc  cum 
'consilio  cogniturum.'     Locrenses  praetori  legatisque,  etLocrenscs 
scnatui  ac  i^oiinlo  Romano  ffratias  cffcre  :   '  se  ad  Plcminimn  "?'""t  Sci- 

,  ,'     *.  ,,    .    r  ^  ....    pioncm  iic- 

'accusauduin  Uuros.      bcq^ioncm,  ([uanquam  parum  n)uu'ustus;ire. 
*civitatis  suac  dolucrit,  cum  esse  virum,  qucm  amicum  sibi, 

*  quam  inimicum,  malint  csse.     Pro  certo  se  habcrc,  nequc 

*  iussu,  ncquc  voluntatc  P.  Scipionis  tot  tam  nefanda  com- 
*missa:  aut  Pleminio  nimium,  aut  sibi  parum  crcditum. 

*  Natura  insitum  (juibusdam  esse,  ut  magis  peccari  nolint, 

*  quam  satis  animi   ad  vindicanda   pcecata  habeant.'     Et 
practori  ct  consilio  haud  mediocre  onus  demptum  erat  de 
Scipione  cognoscendi.     Plcminium,  et  ad  duo  et  triginta 
homines  cum  eo  damnaverunt,  at(]ue  in  catcnis  Romam 
miserunt :  i])si  ad  Sci])ioncm  profccti  sunt,  ut  ea  (]uoque, 
quae  vulgata  scrmonibus  ei'ant  dc  cultu  ac  desidia  impera- 
toris  solutaque  militiac  disei])lina,  comperta  oculis  perfer- 
rent  Romam.     Venientibus  iis  Syracusas,  Sci])io  res,  non      22. 
verba,  ad  purgandum  sese  |iaravit.     Exercitum  omnem  eo  Scipio  rcs, 
convenire,  classem  cx^iediri  iussit,  tan(|uam  dimicandum  eo  "jVu^jl^y^'. 
die  terra  marique  cum  Carthaginicnsibus  esset.     Quo  die  dum  sc^pa- 
venerunt,  hos])itio  comitcr  accc])tis  postcro  die  terrestrcm  ^^it. 
navalemque  exercitus,  non  instructos  modo,  sed  hos  decur- 
rentes,  classem   in  portu,  simulacrum  et  ipsam  edentcm 
navalis  pugnae,  ostendit :  tum  circa  armamentaria  et  horrea 
ahvimque  belli  apparatum  visendum  praetor  legatique  ducti. 
Tantaque  admiratio  singularum  universarumque  rerum  in- 

cussa,  ut  satis  crederent,  aut  illo  duce  atque  exercitu  vinci 
Carthaginiensem  jwpulum,  aut  nnllo  alio  posse  :  iubcrcnt- 
que,  quod  dii  bene  vcrtcrent,  traiieere,  et  S])ei  conccptac, 
6quo  die  illum  omnes  centuriae  priorem  consulcm  dixissent, 
primo  quoque  tempore  compotem  populum  Romanum 
facere :  adeoque  laetis  inde  animis  pi'ofecti  sunt,  tanquam 
victoriam,  non  bclli  magnificum  ajiparatum,  nuntiaturi  Ro- 
mam  essent. 

Pleminius,  quique  in  eadem  causa  erant,  ])ostquam  Ro-  Pleminius 
mam  est  ventum,  extem])lo  in  carcerem  conditi.  Ac  ])rimo  ^"  vincuiis 
producti  ad  populum  ab  tribunis,  apud  praeoccupatos  Lo- 

4  jS"»  gui]  Si  quis  est,  si  ex  omni-  6  Priorem  consulem]  Eundem, 
bus  hominibus  aliquis:  si  qui,  si  ex  quem  consulem  maiorem  veteres  ap- 
quihusdam  hominibus,  si  ex  certo  pellabant.  cf.  Festus  v.  JMaiorem  con- 
hominum  numero  aliquis.  Raschig.  sulem.     Niebhr.  i,  n.  1143. 

5  Publice'^  Nomine  civitatis  suae, 

I  i  2 


484  TITI    LIVII 

U.  C.  548.  crensium  clade  aninios,  nuUum  misericorcliae  locum  habue- 
A.  C.  204.  j.^ifjt^  Postea,  c[uum  saepius  producerentur,  iam  senescente 
invidia,  molliebantur  irae  :  et  ipsa  deformitas  Pleminii  me- 
moriaque  absentis  Scipionis  favorem  ad  vulgum  conciliabat. 
Mortuus  tamen  prius  in  vinculis  est,  quam  iudicium  de  eo 
populi  perficeretur.  Hunc  Pleminium  Clodius  Licinius  in  7 
libro  tertio  rerum  Romanarum  refert,  ludis  votivis,  quos 
Romae  Africanus  iterum  consul  faciebat,  conatum  per 
quosdam,  quos  pretio  corruperat,  aliquot  locis  urbem  incen- 
dere,  ut  frangendi  carceris  fugiendique  haberet  occasionem: 
patefacto  dein  scelere,  delegatum  in  TulUanum  ex  senatus-8 
consuUo.  De  Scipione  nvisquam,  nisi  in  senatu,  actum  : 
ubi  omnes  legatique  et  tribuni,  classem  eam,  exercitum, 
ducemque  verbis  extoUentes,  effecerunt,  ut  senatus  cense- 
ret,  primo  quoque  tempore  in  Africam  traiiciendum ;  Sci- 
pionique  permitteretur,  ut  ex  iis  exercitibus,  qui  in  SiciUa 
essent,  ipse  legeret,  quos  in  Africam  secum  traiiceret,  quos 
provinciae  reUnqueret  praesidio. 
23.  Dum    haec    apud    Romanos  geruntur,    Carthaginienses 

quoque,   fjuum,  specuUs   per   promontoria  omnia   positis, 
percunctantes  paventesque  ad  singulos  nuntios  soUicitam 
hiemem  egissent,  haud  parvum  et  ipsi  tuendae  Africae  mo- 
mentum  acUecerunt  societatem  Syphacis  regis,  cuius  maxime 
fichicia   traiecturum    in    Africam    Romanum    crediderunt. 
Erat  HasdrubaU  Gisgonis  fiUo  non  hospitium  modo  cum 
rege,  de  quo  ante  cUctum  est,  quum  ex  Hispania  forte  in 
Hasdruba-  idem  tempus    Scipio  atque   Hasdrubal   convenerunt:    sed 
hs  fiham     j^g^^^Q  quoquc  inchoata  affinitatis,  ut   rex  duceret  fiUam 
phax.         HasdrubaUs.     Ad    eam    rem    consummandam    tempusque  9 
nuptiis  statuendum  (iam  enim  et  nubiUs  erat  virgo)  profec- 
tus  Hasdrubal,  ut  accensum  cupiditate  (et  sunt  ante  omnes 
Numidae  Ijarbaros  effusi  in  Venerem)  sensit,  virginem  ab 
Carthagine  arcessit,   maturatque  nuptias :    et   inter  aUam 

7  Clodius  Licinins~\  Meminit  Cic.  cies."  In  eum  demittebant  sontes 
de  Legg.  i.  6.  Clodii,  historianim  qiiibus  gula  laqueo  frangenda  esset. 
scriptoris  :  qui  si  hic  est  Clodius  Li-  Tullianum  dicebatur  a  Ser.  Tullio 
cinius,  eius  aetas  certo  cognoscetur.  rege,  qui  eam  carceris  partem  aedifi- 
Docet  enim  ibidem  Cicero  ilhim,  de  caverat.  Ceterum,  quod  hic  dubi- 
quo  agit,  Clodium  scriississe  jiost  Coe-  tanter  et  adiecto  aiictoris  noniinc  de 
hum  Antipatrum,  ac  proinde  circa  Pleminio  in  carcere  necato  memorat 
Syllana  tempora.  Crev.  Livius,  id  tanquam  certum,  nec  sibi 

8  TuUianum]  Inferiorem  carcerem  ullo  modo  suspectum,  rursus  narrat 
vocat  ipse  Livius  infr.  xxxiv.  44.  loco  supra  allato.  Crev.  Carcer 
Hunc  locum  sic  describit  SalL  Cat.  hodie  exstat  infra  ecclesiam  S.  lo- 
55.  "  Est  in  carcere  locus,  quod  sephi.  cf.  Nardini  di  Rom,  Antica 
Tullianum    appellatur  ....   circiter  ii.  p.  281. 

duodecim     pedes     humi     depressus.  g  Ad  eam    rem    consummandam'^ 

Eum   muniunt  undique  parietes,  at-  Confirmandam  phir.  codd.  exhibent. 

que  insuper  camera  lapideis  fornici-  An  huius  aevi  verljum  sit  consummare 

bus    vincta :    sed    incultu,    tenebris,  dubitat    Drakenborchius,   sed    supr. 

odore  foeda  atque  terribilis  eius  fa-  xxviii.  17.  id  usurpatum  habemus. 


lAn.  XXIX.    CAP.  24.  485 

grutulutioncm,  ut  publicum  quoquc  foedus  privuto  udiicc-  U.  C.  5.(8. 
retur,  societas  inter  ]>opulum  Curthuginiensem  regcmque,  ^-  ^'-  ^°-*- 
dat.i  ultro  citnxjuc  fidc,  cosdcm  umicos  ininiicosque  hubi- 
turos,  iureiurundo  ufHrmutur.      ('eterum  llusdrubal,  memor 
ct  cum    .Scij)ione   inituc   regi  societutis,  et   quum   vana  ct 
mutabihu  burburorum  ingcniu  csscnt,  veritus,  nc,  si  truiicc- 
ret  in  Africum  Scij)io,  j)urvum  vincuhim  cae  nuj)tiae  csscnt, 
dum  ucccnsum  rcecnti  amorc  NumicUim    habct,  ])crpcllit, 
blanilitiis  quoque  jiucllae  adhibitis,  ut  legatos  in  Siciliam 
ad  Scij)ionem  mittat,  per  quos  moneat  eum,  '  Ne  prioribus  Scipioni 
*suis  j)romissis  fretus  in  Africam  traiiciat.      Sc  et  rm])tiis ''^"^'^'*'^"^ 
'  eivis    Carthaginicnsis,    filiac    Ilasdrubalis,    quem    viderit 
'  aj)ud  sc  in  hosj)itio,  ct  ])ublico  ctiam  focdere  cum  poj)ulo 
'  Carthaginicnsi  iunctum.      0])tare  ])rimuni,  ut  procul  ab 
'  Africa,  sicut  adhuc  fecerint,  bcllum  liomani  ciuii  (Jarthu- 
'giniensibus  gerant,  ne  sibi  interesse  ccrtaminibus  eorum, 
*armaquc  aut  haec,  aut  illa,  abnucntcm  alteram  socictatem, 

*  sequi  nccessc  sit.  Si  non  abstineat  Africa  Sci])io,  et  Car- 
'  thagini  exercitum  admovcat,  sibi  necessarium  fore,  et  pro 

*  terra  Africa,  in  qua  et  ipse  sit  gcnitus,  et  ])ro  j^atria  con- 
'  iugis  suae,  proque  ])arcnte  ac  penatibus  dimicarc' 

Cum  his  mandatis  ab  rcge  legati  ad  Sci])ionem  missi,  24. 
Syracusis  eum  convenerunt.  Sei])io,  quanquam  magno 
momcnto  rerum  in  Africa  gerendarum  magnaque  spe  desti- 
tutus  erat,  legatis  properc,  priusquam  res  vulgarctur,  re- 
missis  in  Africam,  literas  dat  ad  regem,  quibus  ctiam  atque 
etiam  monct  eum,  '  Ne  iura  hospitii  secum,  neu  cum 
*po])ulo  Romano  initac  societatis,  neu  fas,  fidem,  dextras, 

*  deos  testes  atque  arbitros  conventorum,  fallat.'  Ceterum,  Quam  rem 
quando  neque  eelari  adventus  Numidarum  j)oterat,  (vagati  sp'lulo  dis- 
enim  in  urbe,  obversatique  praetorio  erant)  et,  si  sileretur,  ;ipud  miii- 
quid  petentes  venissent,  ])criculura  erat,  ne  vera  eo  ipso,  tes  Scipio. 
quod  eclarentur,  sua  sjwnte  magis  emanarent,  timorque  in 
exercitum  incideret,  ne  simul  cum  rege  et  Carthaginiensi- 

bus  foret  bcllandum,  avertit  a  vero  falsis  praeoccupando 
mentes  hominum.  Et,  vocatis  ad  concionem  militibus, 
'  Non  ultra  esse  cunctandum,'  ait.  '  Instarc,  ut  in  Africam 
'  quam  primum  traiiciat,  socios  reges.     Masinissam  prius 

*  ipsum  ad  Laelium  venisse,  querentem,  quod  cunctando 

*  tempus  tereretur.     Nunc  Syphacem  mittere  legatos,  idem 

*  admirantem,  quae  tam  diuturnae  morae  sit  causa :  postu- 

*  lantemque,  ut  aut  traiiciatur  tandem  in  Africam  exercitus, 
'aut,  si  mutata  consilia  sint,  certior  fiat,  ut  et  i])se  sibi  ac 
'  regno  suo  ])ossit  consulere.     Itaque,  paratis  iam  omnibus 

I  *  instructisque,  et  re  iam  non  ultra  recipicnte  cunctationem, 

I  Recipienle  cunclaiionem]  li.  e.  Admittente. 


486  TITI   LIVII 

U,  C.  548. '  in  animo  sibi  esse,  Lilybaeura  classe  traducta,  eodemque 
A.  C.  204.  i  omnibus  peditum  equitumque  copiis  contractis,  quae  prima 
*  dies  cursum  navibus  daret,  deis  bene  iuvantibus,  in  Afri- 
It  Lily-  <  cam  traiicere.'  Literas  ad  M.  Pomponium  mittit,  ut,  si 
baeum.  ^^  videretur,  Lilybaeum  veniret:  ut  communiter  consule- 
rent,  quas  potissimum  legiones,  et  quantum  militum  nume- 
rum  in  Africam  traiiceret.  Item  circum  oram  omnem  ma- 
ritimam  misit,  ut  naves  onerariae  comprehensae  Lilybaeum 
omnes  contraherentur.  Quicquid  militum  naviumque  in 
Sicilia  erat,  qxium  Lilybaeum  convenissent,  et  nec  urbs 
muhltudinem  hominum,  nec  portus  naves  caperet,  tantus 
omnibus  ardor  erat  in  Africam  traiiciendi,  ut  non  ad  bellum 
duci  viderentur,  sed  ad  certa  victoriae  praemia.  Praecipue, 
qui  superabant  ex  Cannensi  exercitu,  mihtes,  iUo,  non  aho 
duce,  credebant,  navata  reipubhcae  opera,  finire  se  mihtiam 
ignominiosam  posse.  Et  Scipio  minime  id  genus  mihtum 
aspcrnabatur :  ut  qui  neque  ad  Cannas  ignavia  eorum  cla- 
dem  acceptam  sciret,  neque  uhos  aeque  veteres  mihtes  in 
exercitu  Komano  esse,  expertosque  non  variisproehis  modo, 
sed  urbibus  etiam  oppugnandis.  Quinta  et  sexta  Can- 
nenses  erant  legiones.  Eas  se  traiecturum  in  Africam  quum 
dixisset,  singulos  raihtes  inspexit:  rehctisque,  quos  non 
idoneos  credebat,  in  locum  eorum  subiecit,  quos  sccum  ex 
Itaha  adduxerat ;  supplevitque  ita  eas  legiones,  ut  singulae 
sena  miUia  et  ducenos  pedites,  trecenos  haberent  equites: 
sociorura  item  Latiui  nominis  pedites  equitesque  de  exer- 
citu  Cannensi  legit. 
25.  Quantum  mihtum  in   Africam   transportatum  sit,   non 

parvo  numero  inter  auctores  discrepat.  Ahbi  decem  miUia 
peditum,  duo  mihia  et  ducentos  equites,  ahbi  sexdecim 
raihia  peditura,  mihe  et  sexcentos  equites  ;  ahbi  parte  plus 
dimidia  rem  auctam,  quinque  et  triginta  mihia  peditura 
equituraque  in  naves  imposita  invenio.  Quidara  non 
adiecere  nuraerum :  inter  quos  rae  ipse  in  re  dubia  poni 
raahra.  Coehus,  ut  abstinet  numero,  ita  ad  iramensum 
multitudinis  speciera  auget.  Vohicres  ad  terrara  delapsas 
claraore  raihtura  ait,  tantaraque  raultitudinem  conscendisse 
naves,  ut  nemo  mortahura,  aut  in  Itaha,  aut  in  Siciha, 
rehnqui  videretur. 
Copiae  na-  Mihtcs  ut  in  navcs  ordine  ac  sine  tumultu  conscenderent, 
ves  con-  |pgg  gr^j^  gjj^j  curam  surapsit.  Nauticos  C.  Laehus,  qui 
classis  praefectus  erat,  in  navibus,  ante  conscendere  coactos, 
continuit.  Coraraeatus  imponendi  M.  Pomponio  praetori 
cura  data :  quinque  et  quadraginta  dierura  cibaria,  e  quibus 
quindecira  dierum  cocta,  imposita.  Ut  omnes  iam  in  na- 
vibus  erant,  scaphas  circunmiisit,  ut  cx  navibus  guberna- 


Lin.  XXIX.  c.\r.  2«).  ih? 

2  torcs(j\ic  ct  magisfri  navium  ct  biui  niilitcs  iu  toruiu  cou- U.  C.  548. 
vcnircut  ad  inipcria  accipicnda.  Postquam  convcncnmt,  ^.  C.  ^04. 
prinnuu  ab  iis  ([uacsivit,  si  aquam  honiiuibus  iumcntisfjuc 

in  totidcm  dics,  ([uot  frumcutum,  imposuisscnt.     IJlji  rc- 
spoudcrunt,    a(|uam    dicrum    (juiu(juc    ct    quadraj^inta    iu 

3  navibus  cssc ;  tum  cdixit  militibus,  ut  silcutium  quicti 
uauiis  sinc  ccrtaminc  ad  miuistcria  cxscfjiicuda  bcnc  oljc- 

4dicutcs  pracstnrcut.      Cum  vigiuti  rostratis  sc  ac  L.  Scij)io- Ordo  clas- 
nem  ab  dcxtro  cornu,  lacvum,  totidcm  rostratas,  ct  C  Lac-  "^- 
lium  jiracfcctum  classis  cum  M.  Porcio  Catonc  (quacstor  is 
tum  crat)  oncrariis  futurum  joracsidio.     Lumina  in  navibus 
singula  rostratac,   bina  oncrariac   habcrcnt :    in   practoria 

5  navc  insiguc  uocturnnm  triuui  huninum  forc.  Eiuj)oria  ut 
j)ctcrcnt,  gubcruatoribus  cdixit.  Pcrtilissimus  agcr,  coquc 
abundans  onmiiuu  coj)ia  rcrum  cst  rcgio,  ct  imbcllcs  (quod 
plcrumquc  in  ubcri  agro  cvcnit)  barbari  sunt :   priusquc, 

?uam  Carthagiuc  subvcnirctur,  opprimi  vidcbantur  possc. 
is  cditis  imjjcriis,  rcdirc  ad  navcs  iussi :  et  postcro  dic, 
dcis  bcnc  iuvantibus,  signo  dato  solvcrc  navcs. 

Mukac  chisses  Romanac  e  Sicilia  atquc  ijiso  illo  portu      26. 
profcctac  erant.     Cctcrum  non   co   bcllo  solum,  (ncc  id  Chissis  sol- 
mirnm ;    jiracdatum  cnim   tantummodo  jilcracque   classcs^''* 
icraut)  scd  nc  priorc  quidcm,  idla  jirofcctio  tanti  sj)cctaculi 
fuit ;  (jnanquam  si  magnitudiuc  classis  acstimaretur,  et  bini 

6consuIcs  cum  binis  excrcitibus  ante  traicccrant,  et  j^rope 
totidem  rostratae  in  illis  classibus  fuerant,  quot  onerariis 
Scijiio  tum  traiicicbat.  Nam,  j:)ractcr  quadraginta  longas 
navcs,  quadringcntis  fcrme  oncrariis  exercituui  transvcxit. 

7  Sed  ct  bellum  bcllo,  sccuudum  jmore,  ut  atrocius  Romanis 
vidcrctur,  quum  quod  in  Italia  bcllabatur,  tum  ingcntcs 
strages  tot  exercituura,  simul  cacsis  ducibus,  efFcccrant :  ct 

2  Magistri   navium^l    Intelligcndi  est,  quod  quidem  cornu  totidem  ro- 
videntur  magistri,  sive  praefecti  so-  stratas  habiturum  erat.  Crev. 
ciorum  navalium,  de  quil)us  mentio-         5  Emporia   ut  j)eterent]    Africae 
nem  facit  Livius  infr.  xliii.  8.  Crev.  regionem    Emporia    neutro    genere, 

3  Ut  siientium]  Ut  qiiieti  ac  bene  Ilispaniae  urbem  Emporias  feminino 
obedientes    suis    ducibus,    silentium  dici  monet  Duker. 

praestarent  nautis  ad  ministeria  nau-  6  Prope  totidem  roslratae]  M.  Re- 

tica    exsequenda,    abstinentes    omni  gulus  et  L.  Manlius  consules  trecentis 

certamine  adversus  eos,  sed  sinentes  triginta  rostratis  navibus  e  Sicilia  sol- 

eos  sine  tumultu  id  agerc  quod  sui  venint,  teste  Polyb.  i.  25.    Aliae  quo- 

officii  esset.  Ceev.  que  classes  Romanae  illo  bello  parem, 

4  Cum  viginti  rostratis]  Se  ac  L.  aut  etiam  maiorem  numerum  longa- 
Scipionem  ab  dextro  cornu  cum  vi-  rum  navium  habuenint.  Crev. 
ginti  rostratis  ;  C.  Laelium  praefec-  7  Sed  et  bellum  hello]  Sed  et  se- 
tum  classis  et  M.  Porcium  Catonem  cundum  bellum  priore  bello  atrocius 
cum  viginti  quoque  rostratis  futuros  Romanis  videbatur,  tum  quia  in  Ita- 
onerariis  praesidio.  Haec  erat  di-  lia  bcllabatur,  tum  (juia  tot  exercitus 
recta  ac  simplex  loqucndi  forma.  At  cacsi  cum  ducibus  ipsis  ab  Hanuibalc 
maluit    Livius    variare     orationem  :  fueraut.  Ckev. 

laevum    cornu,  totidem  rostratas,  id 


488  TITI   LIVII 

U.  C.  548.  Scipio  dux,  partim  factis  fortibus,  partim  suapte  fortuna 
A.  C.  204.  qjij^da^Yn  ingentis  ad  incrementa  gloriae  celebratiis,  conver- 
terat  animos  :  simul  et  mens  ipsa  traiiciendi,  nulli  ante  eo 
bello  duci  tentata,  quod  ad  Hannibalem  detrahendum  ex 
Italia,  transferendumque  et  finiendum  in  Africa  bellum,  se 
transire  vulgaverat.  Concurrerat  ad  spectaculum  in  por- 
tum  omnis  turba,  non  habitantium  modo  Lilybaei,  sed 
legationum  omnium  ex  Sicilia :  quae  et  ad  prosequendum 
Scipionem  officii  causa  convenerant,  et  praetorem  provin- 
ciae  M.  Pomponium  secutae  fuerant.  Ad  hoc  legiones, 
quae  in  Sicilia  relinquebantur,  ad  prosequendos  commili- 
tones  processerant  :  nec  classis  modo  prospectantibus  e 
terra,  sed  terra  etiam  omnis  circa  referta  turba  spectaculo 
27.  navigantibus  erat.  Ubi  ilhixit,  Scipio  e  praetoria  nave, 
Scipionis  silentio  per  praeconem  facto,  '  Divi  divaeque,'  inquit, 
'  maria  terrasque  qui  colitis,  vos  precor  quaesoque,  uti, 
'  quae  in  meo  imperio  gesta  sunt,  geruntur,  postque  ge- 
'  rentur,  ea  mihi,  populo  plebique  Romanae,  sociis  nomi- 
'  nique  Latino,  qui  popuh  llomani,  quique  meam  sectam, 
'  impcrium,  auspiciumque  tcrra,  mari,  amnibusque  sequun- 
'  tur,  bcne  verruncent :  eaque  vos  omnia  bene  iuvetis  :  8 
'  bonis  auctibus  auxitis  :  salvos  incohmicsque,  victis  per- 
'  duclhbus  victores,  spohis  decoratos,  praeda  onustos  tri- 
'  umphantesque,  mecum  domos  reduces  sistatis  :  inimi- 
'  corum  hostiumque  ulciscendorum  copiam  faxitis :  quae- 
'  (jue  popuhis  Carthaginiensis  in  civitatem  nostram  facere 
'  mohtus  est,  ea  ut  mihi  populoque  Romano  in  civitatem 
'  Carthaginiensium  exempla  edendi  facuhatem  detis.'  Se- 
cundum  eas  preces  cruda  exta  victimae,  uti  mos  est,  ing 
mare  porricit,  tubaque  signum  dedit  proficisccndi.  Vento 
secundo  vehementi  satis  profecti,  celeriter  e  conspectu 
terrae  ablati  sunt :  et  a  meridie  nebula  occepit,  ita  ut  vix 
concursus  navium  inter  se  vitarent.  Lenior  ventus  in  ako 
fectus.  Noctem  insequentem  eadem  cahgo  obtinuit :  sole 
orto  est  discussa,  et  addita  vis  vento.  lam  terram  cerne- 
bant.  Haud  ita  muko  post  gubernator  Scipioni  ait,  '  non 
'  phis  quinque  milha  passuum  Africam  abesse  :  Mcrcurii 
'  promontorium  se  cernerc.  Si  iubcat  eo  dirigi,  iam  in 
'  portu  fore  omnem  classem.'  Scipio,  ut  in  conspectu  terra 
fuit,  precatus,  uti  bono  reipubhcae  suoque  Africam  viderit, 
dare  vela,  et  ahum  infra  navibus  accessum  petere  iubet. 
Vento  eodem  ferebantur.    Ceterum  ncbula  sub  idem  ferme 


8  Bene  verriiiicent]  Bene  vertant.  cendam  censet. 

Qiiemadmoilum  averruncnre  antique  q  In  mare  por7ncit'\  Hoc  verbum 

pro  avertere,  ita  verruncare  pro  ver-  sollenne  sacrorum  est.  cf.  Varro.  de 

/eredici  monet  Gronovius,  qui  a  Grae-  Re  Rust.  i.  29.     E.vta  deis  cum  da- 

co  epvK(ii>  origincm  Latini  verbi  du-  bant,  porricere  dicebant. 


LTB.  XXIX.    C.M».  28.  489 

tcmpus,  quo  pridic,   exorta  conspcctuin   tcrrac   adcniif,  ct  U.c.^^R. 
vcntus  prcincntc   nchula  cccidit.      Nox   dcindc  inccrtiora''^- ^-  ^°-*- 
omnia  fccit.     Itac[uc  anconis,  nc  aut  intcr  sc  concnrrcrcnt 
navcs,  aut  tcrrac  iulcrrcntur,  icccrc.     Ibi  illuxit,  vcntus 
idcm  coortus,  nci)ula  disiccta,  apcruit  omnia  Africac  litora. 
Scipio,  quod  cssct  proximnm  ])romontorium,  pcrcunctatus,  Ad  Pulchri 
quum  Pulchri  promontorium  id  vocari  audissct,    '  Placct  ^*'""?'-  '^l'' 
*  omcn,'  inquit ;  '  huc  dirigitc  navcs.'     Eo  classis  dccurrit ;  ''^  * ' 
copiacquc  omncs  in  tcrram  cxpositae  sunt. 

Prospcram  navij!;ationcm  sinc  tcrrore  ac  tumultu  fuisse, 
pcrmultis  Graccis  Latinisque  auctonl)us  crcdidi :  Coclius 
unus,  practcrquam  quod  non  mcrsas  fluctihus  navcs,  cc- 
teros  omncs  coclestcs  maritimosciue  terrores,  postrcmo  ah- 
reptam  tempestate  ab  Africa  classcm  ad  insulam  Aegi- 
murum,  inde  acgrc  correctum  cursum,  exponit :  ct,  prope 
obrutis  navihus,  iniussu  impcratoris,  scaphis,  haud  sccus 
quam  naufragos,  militcs  sine  arinis  cum  ingenti  tumultu  in 
tcrram  evasisse. 

Expositis  copiis,  Komani  castra  in  proximis  tumulis  me-  28. 
tantur.  lam  non  in  maritimos  modo  agros,  conspectu '^^^T"'' '" 
primum  classis,  dcin  tumultu  egredientium  in  terram, 
pavor  terrorque  pcrvenerat,  sed  in  ipsas  urhes.  Nequc 
cnim  hominum  modo  turba,  mulierum  puerorumquc  ag- 
minihus  immixta,  omncs  passim  complevcrat  vias,  sed 
pecora  quoquc  prae  se  agrestes  agchant ;  ut  relinqui  subito 
Africam  diceres.  Urhihus  vcro  ipsis  maiorem,  quam  quem 
sccum  attulcrant,  terrorcm  inferehant.  Praecipuc  Cartha- 
ginis  prope  ut  captac  tumultus  fuit.  Nam  post  M.  Atilium 
1  Rcgulum  ct  L.  Manlium  consules,  annis  prope  quinqua- 
ginta,  nullum  Romanum  exercitum  viderant,  praeter  prae- 
datorias  classes,  quibus  exscensiones  in  agros  maritimos 
factac  erant :  raptisquc,  quae  obvia  fors  fecerat,  prius  re- 
cursum  sempcr  ad  naves,  quam  clamor  agrcstcs  conciret, 
fucrat.  Eo  maior  tum  fuga  pavorque  in  urbc  fuit.  Et, 
hcrcule,  neque  excrcitus  domi  validus,  neque  dux,  qucm 
opponcrent,  crat.  Hasdrubal,  Gisgonis  filius,  genere,  fama, 
divitiis,  regia  tum  etiam  affinitate,  longe  primus  civitatis 
crat :  sed  euni  ab  illo  ipso  Scipione  aliquot  proeliis  fusum 
pulsumque  in  Hispania  meminerant :  nec  magis  ducem 
duci  parem,  quam  tumultuarium  exercitum  suum  Romano 
excrcitui  esse.  Itaque,  velut  si  urhcm  cxtcmplo  aggres- 
surus  Scipio  foret,  ita  ad  arma  est  conclamatum :  portaequc 
raptim  clausae  ct  armati  in  muris,  vigihaeque  ct  stationes 
dispositac,  ac  nocte  insequenti  vigilatum  est.     Postero  die 

1  Aniiis  propc  qninqitagmta'^  Imo  M.  Regulo.  L.  Manlio  consulibu?.  cf. 
liic  est  annuB  quinquagesimus  tertius  n     supr.  xxviii.  43. 


490 


TITI   LIVII 


U.  C.  548 
A.  C.  204 


29. 

Scipio 
agros  po- 
pulatur, 
victo  equi- 
tatu  Car- 
thao-in. 


Masinissa 
ad  Roma- 
nos  venit. 


Masinissae 
varia  for- 
tuna. 


quingenti  equitcs,  speculatum  ad  mare  turbandosque  egre- 
dientes  ex  navibus  missi,  in  stationes  Romanorum  inci- 
derunt.  lam  enim  Scipio,  classe  Uticam  missa,  ipse  haud 
ita  multum  progressus  a  mari,  tumulos  proximos  ceperat ; 
equites  et  in  stationibus  locis  idoneis  posuerat,  ct  per  agros 
miserat  praedatum.  li  cum  Carthaginiensi  equitatu  proe- 
Uum  quum  commisissent,  paucos  in  ipso  certamine,  pleros- 
que  fugientes  persecuti  (in  quibus  praefectum  quoque  Han- 
nonem,  nobilem  iuvenem)  occiderunt.  Scipio  non  agros 
modo  circa  vastavit,  scd  urbcm  etiam  proximam  Afrorum  2 
satis  opulentam  cepit :  ubi  praeter  cetera,  quae  extemplo 
in  naves  onerarias  imposita,  missaque  in  Siciham  erant, 
octo  milHa  hberorum  servorumque  capitum  sunt  capta. 
Laetissimus  tamen  Romanis  in  principio  rerum  geren- 
darum  adventus  fuit  Masinissae  :  quem  quidam  cum  du- 
centis  haud  amphus  equitibus,  plerique  cum  duum  milHum 
equitatu  tradunt  venisse.  Ceterum  quum  longe  maximus 
omnium  aetatis  suae  regum  hic  fucrit,  phirimumque  rem 
Romanam  iuverit,  operae  pretium  videtur  excedere  paullu-3 
him  ad  enarrandum,  quam  varia  fortuna  usus  sit  in  amit- 
tendo  recuperandoque  paterno  regno. 

Mihtanti   pro   Carthaginiensibus  in  Hispania  pater   ei 
moritur :    Galae  nomen  erat.     Regnum  ad  fratrem  regis  4 
Oesalcem,  pergrandem  natu,  (mos  ita  apud  Numidas  cst) 
pervenit.       Haud    multo   post,    Oesalce    quoque    mortuo, 
maior  ex  duobus  fihis  eius  Capusa,  puero  admodum  aUero, 
paternum  impcrium  accepit.      Ceterum  quum  magis  iure  5 
gentis,  quam  auctoritate  inter  suos  aut  viribus,  obtineret 
regnum  ;  exstitit  quidam,  Mezetulus  nomine,  non  alienus 
sanguine  regibus,  famihae  semper  inimicae,  ac  de  imperio 
varia  fortuna  cum  iis,  qui  tum  obtinebant,  certantis.     Is, 
concitatis  popuUxribus,  apud  quos,  invidia  regiam,  magnae6 
auctoritatis  erat,  castris  palam  positis,  descendere  regem  in 
aciem,  ac  dimicare  de  regno  coegit.     In  eo  proeho  Capusa 
cum  muhis  principum  cecidit :    gens  Massylorum  omnis  7 


1  Sed  urhem  eiiam  pro.vtmam} 
Hanc  urbcm  Appianus  in  Libyco  p. 
8.  vocat  Adxay.  Sigon. 

3  Excedere'^  Deflectere  a  re  pro- 
posita,  excedere  quasi  finibus  rei  jjro- 
liositae.  Rasch. 

4  Regnum  ad  fratrem  regis  Oesal- 
cem'\  Similem  ordinem  successionis, 
ut  in  demortui  regis,  sive  principis 
locum  non  filius  subiret,  sed  frater, 
in  Hispania  quoque  servatum  appa- 
ret  supr.  xxviii.  21.  Vide  alia  ex- 
empla  apud  Grotium  de  iurc  belli  et 
pacis  ii.  7.  24.  Crev. 


5  3fagis  iure  gentis,  quam  aucto- 
ritate  .  .  .  aut  viri.bus]  lus  gentis  re- 
gem  legitimum  facit,  auctoritas  vene- 
rabilem,  vires  potentcm.  Sic  distin- 
gui  debet  harum  vocum  sensus,  iure 
gentis,  auctoritate,  viribtis.  Crev. 

6  Invidia  regurn]  Invidia  in  reges 
concitata. 

7  Gens  Massylorum  omnis'\  Pa- 
ternum  Masinissae  regnum.  Masae- 
syli  parebant  Syjihaci.  Utrique  po- 
]nilo  commnnc  erat  Numidarum  no- 
mcn.  Crev. 


LIB.  XXIX.    CAP.  M).  491 

in    ditioncni    inij)criuni(|uc     Mczctuli    cunccssit.       Rc^io  U.  C.  54R. 
tamcn    noniinc    aljstinuit :    contcntnscjuc    noniine    modico  ^-  ^-  '^°+- 
tutoris,  pucrum  l^acumaccn,   ([ui  stirpis  rcgiac  supcrcrat, 
rcgcm  ap[)cllat.      ('arthaginicnscm  nobilcm  fbminam,  soro- 
ris    filian\    Ilainiibalis,   ([uac   proximc    Ocsalci   rcgi   nuj)ta 
Sfucrat,  matrimonio  sibi  iunt;it,  sj)c  (vartliaginicnsium  socic- 
(atis  ;  ct  cuin   Syj)liacc  lu)sj)itium  vctustum  lcgatis  missis 
rcnovat,  omnia  ca  auxilia  j)racj)arans  advcrsus  ^lasinissam. 
Et  Masinissa,  audita  mortc  j)atrui,  dcin  ncce  fratris  j^a-      30. 
truclis,   ex    Ilispania  in   Mauritaniam    (Bocchar   ca   tcm- 
pestate  rcx  Maurorum  erat)  traiicit.    Ab  eo  supplex  infimis 
prccibus  auxilium  itineri,  quoniam  bello  non  potei'at,  cjuat- 
tuor    millia    Mauroruin    impctravit.      Cum    iis,    jiracmisso 
nuntio  ad  jmternos  suosque  amicos,  quum  ad  fincs  rcgni 

Jjcrvenissct,  (juingenti  fermc  Numidac  ad  cum  convencrunt. 
gitur  Mamns  in(ie,  sicut  convcncrat,  retro  ad  regem  re- 
missis,  quanc|uam  aliquanto  minor  spe  multitudo,  nec  cum 
qua  tantam  rem  aggrcdi  satis  audcret,  conveniret ;  ratus 
agendo  ac  molicndo  vircs  cjuo(jue  ad  agendum  aliquid  col- 

9lecturum,  proficisccnti  ad  Syj)haccm  Lacumaci  regulo  ad 
Thapsum  occurrit.  Trcj)idum  agmen  cjuum  in  urbem  re- 
fugisset,  urbcm  Masinissa  j^rimo  imjictu  capit :  ex  regiis 
alios  tradentes  se  rccij)it,  alios  vim  pai'antes  occidit.  Pars 
maxima  cum  ij3so  puero  inter  tumultum  ad  Syphacem,  quo 
primum  intendcrant  iter,  j:)ervenerunt.  Fama  huius  mo- 
dicac  rci,  in  j)rincij)io  rerum  j^rosjoere  actae,  convertit  ad 
Masinissam  Numidas :  afflucbant(jue  undicjue  ex  agris 
vicisque  veteres  milites  Galae,  et  invitabant  iuvenem  ad 
reeuperandum  j)aternum  regnum.  Numero  militum  ali- 
quantum  Mezetulus  suj)erabat.     Nam  et  ipse  eum  excr- 

I  citum,  quo  Capusam  vicerat,  et  ex  receptis  post  caedem 
regis  aliquot  habebat :  et  puer  Lacumaces  ab  Syphace 
auxilia  ingentia  adduxerat.  Quindecim  millia  peditum 
Mezetulo,  decem  millia  equitum  erant.  Quibuscum  Ma- 
sinissa,  nequacjuam  tantum  peditum  equiturave  habens, 
acie  conflixit.     Vicit  tamen  et  veterum  militum  virtus  et 


8  Spe  Carthaginienshtm  socictatis']  ijjsi  datam  in  matrimonium  Sojjho- 

Ex  hoc  loco,  et  iis  qiiae  capite  sequenti  nisba.    Vid.  nostrum  supr.  xxviii.  16. 

narrantur,  patet  Carthaginienses  La-  et  ea  quae  ibi  annotavimus.  Crev. 
cumaci  et  Mezetulo  contra  Masinis-         9  Ad  Thapsum']  MenJum  in  hac 

sam    favisse.      Atque    hac    maxime  voce    latere    suspicantur    plures   cri- 

causa  suspicari  possumus  Numidam  tici,    et    urbis    clarioris    nomen    pro 

a    Carthaginiensibus    alienatum     ad  minus  cognitae  urbis  nomine  a  libra- 

Romanos  descisse.     Congruunt  tem-  riis  scriptimi  esse,  quod  tamen  con- 

pora.     Etenim  Masinissa  etiam  tum  iectura  assequi  difficilius  esset. 
in  Hispania  erat,  quum  eius  regnum         i  Et  ex  receptis']  Et  aliquot  habe- 

INIezetulus    invasit.       Postea    novas  bat  ex  iis,  quos  post  caedem  Capusae 

odio  eius  in  Poenos  vires  addidit  pro-  regis  ad  sua  signa  revocaverat.  Ck.£v. 
fecto   tradita   Syphaci   contra   fidem 


492  TITI   LIVII 

U.  C.  548.  prudcntia  inter  Romana  et  Punica  arina  exercltati  ducis. 

A.  c.  204.  Regulus  cum  tutore  et  exigua  Masaesylorum  manu  in  Car- 

thaginiensium  agrum  peifugit.     Ita  recuperato  regno  pa- 

terno,  Masinissa,  quia  sibi  adversus  Syphacem  haud  paullo 

maiorem    restare    dimicationem    cernebat,   optimum  ratus 

cum  fratre    patruele   gratiam   reconcihare,   missis,   qui  et 

puero  spem  facercnt,  si  in  fidem  Masinissae  sese   permi- 

sisset,  futurum  in  eodem  honore,  quo  apud  Galam  Oesalces 

quondam  fuisset ;  et  qui  Mezetulo,  praeter  impunitatem,  2 

sua  omnia  cum  fide  restitui  sponderent;  ambo  praeoptantes 

exsilio  modicam  domi  fortunam,  omnia,  ne  id  fieret,  Car- 

thaginiensibus  dc  industria  agentibus,  ad  sese  perduxit. 

31.  Hasdrubal  tum  forte,  quum  haec  gerebantur,  apud  Sy- 

HaSubal  P^^^S*'"^  e^'«t.     Qui  Numidae,  haud  sane   mukum  ad  se 

in  Masinis-  pcrtmcre  crcdeuti,  utrum  penes  Lacumacen,  an  Masinissam 

sam  insti-   regnum  Massylorum  esset,  '  falh  eum  magnopere,'  ait,  '  si 

gat.  '  Masinissam  iisdem  contentum  fore,  quibus  patrem  Galam, 

'  aut  patruum  eius  Oesalcem,  credat :  multo  maiorem  in- 

'  dolem  in  eo  animi  ingeniique  esse,  quam  in  ullo  gentis 

'  eius  unquam  fuisset.     Saepe  eum  in  Hispania  rarae  inter 

'  homines  virtutis  specimen  dedisse  sociis  pariter  hostibus- 

'  que :  et  Syphacem,  et  Carthaginienses,  nisi  orientem  illum 

'ignem   oppressisscnt,   ingenti  mox    incendio,   quum  iam 

'nullam  opcm  ferre  possent,  arsuros.     Adhuc  teneras  et 

'fragiles  eius  vires  esse,  vixdum  coalcscens  foventis  reg- 

'num.'     Instando  stimulandoque  pervincit,  ut  exercitum 

ad  fines   Massylorum   admoveat ;    atque  in  agro,  de  quo 

saepe  cum  Gala  non  verbis  modo  disceptatum,  sed  etiam 

armis  certatum  fuerat,  tanquam  haud  dubie  iuris  sui,  castra 

locet.     '  Si  quis  arceat,   id  quod   maxime  opus  sit,  acie 

'  dimicaturum  :  sin  per  metum  agro  cedatur,  in  medium 

'regnum    eundum.     Aut   sine    certamine    concessuros   in 

'ditionem    eius   Massylos,   aut    nequaquam    pares  futuros 

Syphax      '  armis.'     His  vocibus  incitatus  Syphax  Masinissae  bellum 

Ziim     ".^^"'^'  ^^  P"°^o  certamine  Massylos  fundit  fugatque.     Ma- 

smissa  cum  paucis  equitibus  ex  acie  in  montem  (Balbum 

incolae  vocant)  perfugit.     Famihae  ahquot  cura  mapahbus  3 

pecoribusque    suis   (ea    pecunia   ilhs   est)   persecuti   sunt4 

regem :  cetera  Massylorum  mukitudo  in  ditionem  Syphacis 

concessit.      Quem    ceperant    exsules    montem,    herbidus 

aquosusque  est ;    et,  quia  pecori  bonus  alendo  erat,  ho- 

2  Ei  qni  MezeUdo']  Gronovius  re-  numero,  qui  vagas  secum  circumfere- 
citlit  To  qui :  nec  immerito,  nisi  alios  bant  domos.  cf.  Plin.  H.  N  v  - 
ad  Lacumacem,  alios  ad  Mezetulum  Sall.  lugurth.  i8.  •  •  •  o- 
legavit  Masinissa.  Tunc  enim  nihil  4  Ea  pecunia  i/Hs  est]  Ut  quibus 
mutandum  foret.  Crev.  nummus  non  esset,  sed  in  pecoribus 

3  Cum  mapaltbns]    Ergo   et    Nu-  omnia  bona  constarent. 
midae   erant    in   illorum  populorum 


LIB.   XXIX.    CAP.  :V>.  493     — 

minuni  (|ii()(|u<.',  c;u'mc  ac  lactc  vcsccntiuru,  abundc  sufli- IJ.  C.  5.»«. 
cicbat  aliuicutis.      Intlc  nocturnis  j)rimo  ac  furtivis  incur-'^-  ^-  ^°-*- 
sionihus,  tlcindc  apcrto  latrociuio,  iufcsta  omnia  circa  cssc  : 
maxinic   uri   ('artliafiinicnsis   agcr,  (juia   ct   plus   j)racdac, 
(juain  intcr  Nvuuidas,  ct  latrocinium  tutius  crat.      lanKjuc 
adco   liccutcr   cludchant,   ut  ad   marc  devcctam   j)racdaiu 
vcndcrcnt  mcrcatorihus,  aj)j)cllcntihus  naves  atl  id  ij)sum  ; 
j)lurcs(]ue,   (juam   iusto   sacpe   in   bcllo,   Carthaginicnsium 
catlcrent  caj)crenturtjue.     l)ej)lorahant  ea  aputl  Syphaccm 
(^artha^inicuscs,  iufcnsumtjue  et  ij)sum  ad  rclifjuias  hclli 
j)crsc(jucntlas  instig;ahant.      Sctl  vix  rcgiimi  vidchatur,  la- 
troncm  vagum  in  montihus  consectari.     Bocchar,  cx  j)rne-      32. 
fectis  rcgiis  vir  accr  ct  imj)iger,  ad  itl  delectus.      Ei  data  Bocchar 
tjuattuor  millia   j)ctlitum,   tluo   etiuitum  :    joracmiorunujue  ™j'."f  ""^ '" 
ingentium  spe  oneratus,  si  caput  Masinissae  retulissct,  aut  sam. 
vivum  (id  vero  inaestimahile  gautlium  fore)  cepisset,  jiala- 
tos  incurioscque  agcntcs  imjiroviso  adortus,  pectjnim  ho- 
minumque    ingcuti    multitudinc    a    jiraesidio    armatonim 
exclusa,  Masinissam  ijisum  cum  ])aucis  in  verticcm  montis 
compellit.     Inde,  j)ropc  ut  iam  tlehellato,  ncc  joracda  modo 
pecorum  hominumquc  caj)torum  missa  ad  rcgcm,  setl  coj)iis 
etiam,  ut  aliquanto  maiorihus,  quam  pro  relitjuiis  bclli,  re- 
5  missis,    cum    hautl    amplius    peditibns    mille   tluccntistjue 
etjuitibus,  degressum  iugis  Masinissam  persecutus,  in  valle 
arta,    faucibus    utrimque    obsessis,    inclusit.      Ibi    ingens 
caetles   Massylorum    iacta.      Masinissa   cum    quinquaginta 
hautl  amplius  cquitihus  jier  anfractus  montis  ignotos  se- 
qucntihus    se    eripuit.     Tenuit    tamen    vestigia   Bocchar : 
adcj)tustjue  eum  patentibus  proj^e  Clupeam  urbem  cam{)is, 
ita  circumvenit,   ut,   praeter  quattuor  equites,   omnes  ad 
unum   interficeret.      (Jum    iis    ipsum   quoque   Masinissam 
saucium  prope  e  manibus  inter  tumultum  amisit.     In  con- 
spectu  erant  fugientes  ;  ala  equitum,  dispersa  toto  campo, 
quibusdam,  ut  occurrerent,  \)QX  obliqua  tentlentihus,  quin- 
tjue  hostes  setjuebatur.     Amnis  ingens  fugientes  accejiit,  Masinissa 
(neque  enim  cuuctanter,  ut  tjuos  maior  metus  urgeret,  im-  insilit  in 
miseraut  equos)  raptique  gurgite,  et  in  obliquum  praelati.  i,"jy'[",n, 
Duobus  in  conspectu  hostium   in  praerapidum   gurgitem  duobus 
haustis,  ipse  periisse  creditus.     At  duo  reliqui  equites  cum  emergit. 
eo  inter  virgulta  ulterioris  ripae  emerserunt.     Is  finis  Boc- 
chari  seqnentli  fuit,  nec  ingredi  flumen  auso,  nec  habere 
6credenti   se    iam,   quem    sequeretur.     Inde    vanus    auctor 
absumpti  Masinissae  ad  regem  rediit ;  raissique,  qui  Car- 


5    Cum    haud    amplius    peditibus     dum  censet. 
mUle'^   Ita  pro  vulg.  quingentis  haud         6  Inde    vamis    auctor    absuj7ipti] 
nmplins  peditibus  Gronovius    legen-     Falso  nuntians  perisse  Masinissam. 


494 


TITI  LIVII 


U.  C.  548, 
A.  C.  204. 

In  spe- 
lunca  la- 
tens,  vul- 
nus  curat. 


33. 

Sypliax 
adversus 
eum  con- 
tendit. 


Masinissa 
cuni  paucis 
evadit. 


thaginem  gaudlum  ingcns  nuntiarent :  totaque  Africa  fama  7 
mortis  Masinissae  rcplcta  varie  animos  affecit. 

Masinissa  in  spelunca  occulta,  quum  herbis  curaret 
vuhius,  duorum  equitum  latrocinio  per  dies  ahquot  vixit. 
Ubi  primum  ducta  cicatrix,  patique  posse  visa  iactationera, 
audacia  ingenti  pergit  ire  ad  regnum  repetendum  :  atque, 
in  ipso  itinere  haud  phis  quadraginta  equitibus  collectis, 
quum  in  Massylos^  palam  iam  quis  esset  ferens,  venisset, 
tantum  motum  quum  favore  pristino,  tum  gaudio  insperato, 
quod,  quem  perisse  crediderant,  incohuuem  cernebant, 
fecit,  ut  intra  paucos  dies  sex  miHia  peditum  armatorum, 
quattuor  equitum,  ad  eum  convenirent :  iamque  non  in 
possessione  modo  paterni  regni  esset,  sed  etiam  socios  Car- 
thaginiensium  populos  Masacsylorumque  fines  (id  Syphacis 
regnum  erat)  vastaret.  Inde,  irritato  ad  belhim  Sjphace, 
intcr  Cirtam  Hipponemque  in  iugis  opportunorum  ad 
omnia  montium  consedit.  Maiorem  igitur  eam  rem  Sy- 
phax  ratus,  quam  ut  per  praefectum  ageret,  cum  fiUo 
iuvene  (nomen  Verminae  erat)  parte  exercitus  missa,  im- 
perat,  ut,  circumducto  agmine,  in  se  intentum  hostem  ab 
tergo  invadat.  Nocte  profectus  Vermina,  qui  ex  occulto 
aggressurus  erat :  Syphax  autem  interdiu  aperto  itinere,  ut 
qui,  signis  coUatis,  acie  dimicaturus  esset,  raovit  castra. 
Ubi  tempus  visura  est,  quo  pervenisse  iam  circummissi 
videri  poterant,  et  ipse  leni  cHvo  ferente  ad  hostem,  quum 
mukitudine  fretus,  tum  praeparatis  ab  tergo  insichis,  per 
adversum  montem  erectam  aciem  ducit.  Masinissa  fiducia 
maxime  loci,  quo  muko  aequiore  pugnaturus  erat,  et  ipse 
dirigit  suos.  Atrox  proehum  et  diu  anceps  fuit ;  loco  et 
virtute  raihtura  Masinissam,  mukitudine,  quae  nimio  raaior 
erat,  Syphacem  iuvante.  Ea  mukitudo  divisa,  quum  pars 
a  fronte  urgeret,  pars  a  tergo  se  circumfudisset,  victoriam 
haud  dubiam  Syphaci  dedit :  et  ne  effugium  quidem  pa- 
tebat  hinc  a  fronte,  hinc  ab  tergo  inchisis.  Itaque  ceteri 
pedites  equitesque  caesi  aut  capti.  Ducentos  ferme  equites 
Masinissa  circa  se  conglobatos,  divisosque  turmatim  in  tres 
partes,  erumpere  iubet ;  loco  praedicto,  in  quem  ex  dissi- 
pata  convenirent  fuga,  Ipse,  qua  intcnderat,  inter  raedia 
tela  hostium  evasit.  Duae  turmae  haesere  :  akera  metu 
dedita  hosti ;  pertinacior  in  repugnando  tehs  obruta  et  8 
confixa  est.     Verminam  prope  vestigiis  instantem,  in  aha 


7  Totaque  Africafama  mortisl  sc. 
Quum  tota  Africa  Masinissae  mortis 
ftxma  repleta  esset,  id  varie  homi- 
num  animos  aifecit.  Sed  Crevierius 
multo  concinniorem  locutionem  fore 
censet,  si,  resccta  voce  repleta,  tota- 
qiie  Africa  in  auferendi  casu  poni  in- 


telligamus.  Locum  vitio  laborare 
Drakenb.  existimat.  Equidem  de  in- 
dustria  Graecorum  more  ita  scripsisse 
Livium  suspicor. 

8  Perthiacior  in  repugnando']  Ea 
scilicet  altera,  quae  iiertinacior  in  re- 
pugnando  erat. 


LIB.  XXIX.    CAP.  3t.  495 

9aU[uc  aliii  llcctcndo  itincra  cludcns,  tacdio  ct  dcspcrationc  U.  C.  548. 
tandcm  fcssuni,  absistcrc  scqucndo  cocgit.  I])sc  cuni  scx-^*  ^*  '^°'** 
aginta  c<|uitibus  ad  niinorcni  Syrtiin  ])crvcnit.  Ibi  ctim 
I  conscicnlia  cgrcgia  sac])c  rc])ctiti  rcgni  ])atcrni,  intcr  Pu- 
e  nica  Eni])oria  gcntcuKjuc  Ciaraniantum  oinnc  tcm])us, 
usquc  ad  C.  ]>aclii  classis(juc  Koinanac  advcntum  in 
Africam,  consum])sit.  llacc  animum  inclinant,  ut  cum 
modico  ])otius,  (|uain  cum  magno  j)racsidio  C{[uitum,  ad 
Sci])ioncm  quo^juc  postca  venisse  Masinissam  credam : 
qui])pc  illa  rcgnantis  multitudo,  hacc  paucitas  cxsulis  for- 
tunac  convcnicns  cst. 

Carthaginicnscs,  ala  cquitum  cum  ]iracfccto  amissa,  aho      34. 
equitatu  })er  novum  dclcctum  com])arato,  Ilannoncm  Ha- Carthagi- 
milcaris  fihuin  i^rachciunt.     Ilasdnibalcm  suliinde  ac  Sy-  ""-'"^*-'''  "."' 
phaccm  ]jcr  litcras  nuntioscjuc,  ])ostrcmo  ctiam  ])er  lcgatos,  tatum  sibi 
arcessunt :    Hasdrubalcm   o])cm  ferre  prope  circumsessae  comparant. 
patriae  iubent :    Sy])hacem   orant,  ut  Carthagini,  ut  uni- 
vcrsae  Africae  subveniat.     Ad  Uticam  tum  castra  Sci])io, 
fcrmc  millc  passus  ab  urbe,  habebat,  translata  a  mari,  ubi 
paucos  dies  stativa  coniuncta  classi  fuerant.     Hanno,  ne- 
quaquam  satis  vahdo,  non  modo  ad  lacessendum  hostcm, 
scd  ne  ad  tuendos  quidem  a  ])ojiulationibus  agros,  cquitatu 
accepto,  id  omnium  j^rimum  egit,  ut  pcr  conquisitionem 
numerum  equitum  augcret.     Nec  aliarum  gentium  aspcr- 
natus,  maximc  tanien  Numidas  (id  longe  primum  equitum 
in  Africa  est  gcnus)  conducit.     lam   ad  quattuor   millia 

3  equitum  habcbat,  (juum  Salccam  nomine  urbcm  occuj^avit ; 
quindccim  fcrmc   millia  ab   Romanis   castris.      Quod  ubi 

4  Scij^ioni  relatum  est,  *  Acstiva  sub  tectis  cquitatus!'  inquit. 
'  Sint   vcl   plures ;    dum   talcm  duccm    habeant.'     Eoquc 

5minus  sibi  ccssandum  ratus,  quo  illi  scgnius  rcm  agercnt, 

9  Flcctendo   itinera   eludens]    Tti-  Nihil  tamen  vidcmus,  quare  ea  repu- 

ne)-e  coniecit  lac.  Gronov.  quem  se-  diare  debeamus.  Crev. 

cutus  cst  Crevier.  sed  itinera  Drak.  3  Salecam']    Hoc  nomcn  varie  in 

ct  Bekker.  scrvant.  Mss.  habetur.  Put.  Salaccam  :  Victor. 

1  Punica  Emporial  Intellige  re-  Saiecam.  Suspicatur  Gronovius,  cum 
gionem,  de  qua  supr.  25.  De  ea  quo  Crevierius  sentit,  eandem  lianc 
rursus,  xxxiv.  62.  sic  habet  noster :  urbem  esse,  quae  ab  Appiano  dicitur 
Emporia  vocant  eam  regionem.  Ora  AtJxo.  cf.  supr.  29.  Salcram  vulgo 
est  minoris  Si/rtis,  et  agri  uheris.  legitur,  quae  Sigonio  urbs  ea  esse 
Una  civitas  eius,  Leptis.  Non  ita  videtur,  quam  QoKoiiin-a  Appianus 
longe    ab   ca    incolunt    Garamantes,  vocat. 

meridiem  versus.    Et  meminisse  opor-         /f.  Aestiva  sub  iectis  equitatusl  Sup- 

tet,  Masinissam  tunc  huc  illuc  vagum  ple  agit.     Haec  verba  Scipionis  sunt 

errasse,  et  loca  etiam   a  sese  mutuo  mirantis,  quod  equites  suos  Hannibal 

aliquantum  dissita  alterno  cursu  at-  tam    molliter   habeat,   ut    eos    sinat 

tingere  potuisse.  Crev.  aestiva  sub  tectis  agere,  non  durare 

2  Garamantum  omiie  tempus,  us-  sub  pellibus  cogat.  Crev. 

(juel  Haec  verba  nobis  solus  exhibuit  5  Sibi  cessandum'^  Revocavimus 
Victor.  codex.  Reliqui  nostri,  ut  et  pronomen  sibi,  quod  Sigonius  eiece- 
ii  quos  Gronovius  excussit,  iis  carent.     rat,  sed  libri  nostri  tuentur.  Crev. 


496  TITI    LIVII 

U .  C.  548.  Masinissam  cum  equitatu  praemissum  portis  obequitare, 
A.  C.  204-atque  hostem  ad  pugnam  elicere,  iubet :  ubi  omnis  multi- 
tudo  se  effudisset,  graviorque  iam  in  certamine  esset,  quam 
ut  facile  sustineri  posset,  cederet  paullatim  ;  se  in  tempore 
pugnae  obventurum.  Tantum  moratus,  quantum  satis6 
temporis  praegresso  visum  ad  eliciendos  hostes,  cum  Ro- 
mano  equitatu  secutus,  tegentibus  tumuHs,  qui  peroppor- 
tune  circa  viae  flexus  oppositi  erant,  occukus  processit. 
Equestre  Masinissa,  ex  composito,  nunc  terrentis,  nunc  timentis 
proehum.  niodo,  aut  ipsis  obequitabat  portis,  aut  cedendo,  quum 
timoris  simulatio  audaciam  hosti  faceret,  ad  insequendum 
temere  eUciebat.  Nondum  omnes  egressi  erant,  varieque 
dux  fatigabatur,  ahos  vino  et  somno  graves  arma  capere,  et 
frenare  equos  cogendo,  ahis,  ne  sparsi  et  inconditi  sine 
ordine,  sine  signis  omnibus  portis  excurrerent,  obsistendo. 
Primo  incaute  se  evehentes  Masinissa  excipiebat :  mox 
phires  simul  conferti  porta  eff^usi  aequaverant  certamen : 
postremo,  iam  omnis  equitatus  proeho  quum  adesset,  sus- 
tineri  uUra  nequiere.  Non  tamen  effusa  fuga  Masinissa, 
sed  ccdendo  sensim,  impetus  eornm  excipiebat :  donec  ad 
tumulos  tegentes  Eomanum  equitatiim  pertraxit.  Inde 
exorti  equites,  et  ipsi  integris  viribus,  et  recentibus  equis, 
Hannoni  Afrisque  pugnando  ac  sequendo  fessis  se  circum- 
fudere :  et  Masinissa,  flexis  subito  equis,  in  pugnam  rediit. 
Vincuntur  MiUe  ferme,  qui  primi  agminis  fuerant,  ut  quibus  haud 
Carthagi-    frj^Qjg   reccptus  fuit,  cum    ipso  duce   Hannone   interclusi 

nienses.  •  n       ■  /^  1      - 

atque  mtenecti  sunt.  Ceteros,  ducis  praecipue  territos 
caede,  eff^use  fugientes  per  tria  mihia  passuum  victores  7 
secuti,  ad  duo  praetcrea  mihia  equitum  aut  ceperunt,  aut 
occiderunt.  Inter  eos  satis  constabat,  non  minus  ducentos 
Carthaginiensium  equites  fuisse,  et  divitiis  quosdam  et 
genere  iUustres. 
35.  Eodem  forte,  quo  haec  gesta  sunt,  die  naves,  quae  prae- 

dam  in  Siciham  vexerant,  cum  commeatu  rediere  ;  velut 
ominatae,  ad  praedam  aUeram  repetendam  sese  venisse. 
Duos  eodem  nomine  Carthaginiensium  duces  duobus 
equestribus  proehis  interfectos,  non  omnes  auctores  sunt : 
veriti,  credo,  ne  falleret  bis  relata  eadera  res.  CoehusS 
quidem  et  Valerius  captum  etiam  Hannonem  tradunt.  9 

6  Quantum  satis  temporis  prae-  tem  per  tria  millia  passuum  insecutus 
gresso  visum}  Quantum  credidit  sa-  sit.  Sed  Drakenb.  et  Crevier.  triginta 
tis  esse  temporis,  ut  Masinissa,  qui  non  admittunt,  quia  numerus  credibi- 
praegressus  fuerat,  posset  elicere  lem  persequendi  modum  nimis  exce- 
hostes  ad  pugnam.  Crev.  dat. 

7  Per  tria  millia  passuum]    Per         8  Ne  falleret^  Ne  bis  unam  rem 
/ri^jn/rt  mt//ja,quae  vocesin  codd.qui-  per  imprudentiam  narrarent.  Crev. 
busdam  leguntur,  reposuit  Gronovius,         9  Captum  etiam  Hannonem']  Non 
quum  rem  vix  memoratu  dignam  esse  interfectum,  ut  supr.  memoratum  est. 
censeat,  si  victor  eques  hostcm  fugien-  Crev. 


LIB.  XXIX.    CAP.  3.0.  497 

Sci]>io    praofectos    c(|iiilcs(nu',    j^ront    <'iiiiis(|iie    opera  I'.  C.  54R. 
fucrat,  aiife  omiics  Masinissaiii,  insi^nibns  (loiiis  donat:  et,  ■^•.  ^-  -°-t- 
firnio  praesitlio  Salccae  inij)()sito,  ip.^c  cnm  cetcro  e.xcrcitu ',[,'|!||'/,r'"*' 
profectns,  uon  agris  niodo,  (juacuiKjuc  inccdchat,  })()j)ulatis,  AtWcnni. 
scd  uri)ibus  ctiam  (juibusdam  vicisque  cxj)U(^natis,  latc  fuso 
tcrrorc   bclli,  scj)timo  dic,  quani  profcctns  crat,   mafrnam 
vim  liominnm  ct  pccoris  ct  omnis  gcncris  praedae  trahens, 
in  castra  rcdit ;  gravcsquc  itcrum  hostihhus  sj:)ohis  navcs 
dimittit.     Inde,  oinissis  cxj)cditionibus  j)arvis  j)oi)ulationi- 
buscjuc,  ad  oj)}>uguandam  Iticam  omncs  l^eUi  vires  con- 
vcrtit :  cam  dciude,  si  ccj)issct,  sedem  ad  cctera  cxscqucnda 

I  habiturus.  Simul  ct  a  classc  navales  socii,  cjua  cx  }Xirte  Utic.-im 
urbs  mari  alluitur,  siinul  ct  tcrrestris  exercitus  ab  immi- "I'I'"S"<it. 
nente  projjc  i})sis  mocnibus  tumulo  cst  admotus.  Tor- 
menta  machinasquc  ct  advexcrat  sccum,  ct  cx  Sicilia  missa 
cum  commcatibus  crant :  ct  nova  in  armamcntario,  multis 
tahum  ojierum  artificibus  de  iudustria  inclusis,  ficbant. 
Uticcnsibus  tauta  nn(h(jue  molc  circumscssis   in   Cartha- 

2giniensi  })oj)ulo,  Carthaginicnsibus  in  Ilasdrubalc  ita,  si  is 
movissct  Syj)haccm,  sj)cs  omnis  crat :  scd  desidcrio  indi- 
gentium   auxilii   tardius   cuncta  movcbantur.     Ilasdrubal,  nasdniba- 
intentissima  conquisitione  quum  ad  triginta  millia  })cditum,  ''j*  ^^.^Y' 
tria  cquitum  confccisset,  non  tamen  ante   adventum   Sy- genu?»  co^ 
}ihacis  castra  })ro})ius  hostcm  moverc  cst  ausus.      Sv})hax  piae. 
cum  quin(juaginta  millibus  })cditum,  dcccm  cquitum   ad- 
vcnit :    confcstimcjuc    motis    ab    Carthaginc    castris,   haud 
procul  Utica  munitionibusque  Romanis  conscdit.    Quorum  Scipio  re- 
advcntus  hoc  tamcn  momenti  fccit,  ut  Scipio,  quum  quadra-  "'''.'| '"''' 
ginta  fermc  dics  nequiccjuam  omnia  cxperiens  obsedisset 
tJticam,   absccdcret    inde    irrito   incepto.     Et  (iam  enim 

shiems  instabat)  castra  hiberna  in  })romontorio,  quod  tcnui 
iugo   contincnti   adhaercns   in    alicjuantum   maris   sj:)atium 

4cxtenditur,  communit :  nno  vallo  et  navalia  castra  amj)lec- 

r  titur.     lugo  mcdio  lcgionum  castris  impositis,  litns  ad  sej)- 
tentrionem    vcrsum    subductae     navcs     navalescjue    socii 

I  Navale.'!  socii']    Milite.s   classici.  boi'chio  non  adversante. 

cf.  supr.  xxvi.  28.  5  Lihis    ad  septentrionfim  .  .  .  ad 

■2  Ila,  si  is"]  ]Modo  tanicn  is  Sypba-  aherum  litiis]   INIagna  codicum  Gro- 

cem  impulisset  ad  bellum.  novianorum    nuinus,    consentientibus 

3  Quod  tenui  iugo'\  Adhaerens  nostris,  pro  voce  litus  utrobicjue  ex- 
continenti,  sive  terrae,  per  tenue  hibet /ff^;/6'.- «piod  fort.asse  commodius 
iugum  instar  istlmii  angusti.  Ilic  videbitur.  Possumus  tamen  intelli- 
locus  postea  a  Scipionis  hibernis  di-  gere  iugum  illud  ita  porrcctum  esse 
ctus  est  Corneliana  sive  Cornelia  cas-  in  altum,  ut  mari  tum  a  septentrione, 
ira,  qiio  eum  nomine  appellant  Cae-  tum  a  meridie  cingeretur :  sicque  ni- 
sar  de  Bello  Civili  ii.  Plinius  H.  N.  hil  erit  mutatione  opus.  Cetera  hu- 
V.  4.  ius  loci  recte  se  habcnt,  licet  varient 

4  Uno  val/o  et  navalia  caslra^  Et  scripti.  Crev.  Gronoviimi  secutus 
navalia    et    castra    ex    emendatione  est  Bekker. 

Gronov.  reccpit  Bekkerus,  Diaken- 

VOL.  II.  K  k 


498 


TITI   LIVII 


U.  C.  548 
A.  C.  20A, 


36. 

Commea- 
tus  ad  Sci- 
pionem  ad- 
vecti. 


Sempro- 
nius  Cos. 
cum  Han- 
nibale 
niale  pu- 
gnat. 


Hanniba- 
lcm  acie 
vincit. 


Cornelius 
Cos.  Etru- 
riam  in  of- 
ficio  conti- 
net. 


tenebant :  meridianara  vallem  ad  alterum  litus  devexam 
equitatus.  Haec  in  Africa  usque  ad  extremum  auctumni 
gesta. 

Praeter  convectum  undique  ex  populatis  circa  agris 
frumentum,  commeatusque  ex  Sicilia  atque  Italia  advectos, 
Cn.  Octavius  propraetor  ex  Sardinia  ab  Ti.  Claudio  prae- 
tore,  cuius  ea  provincia  erat,  ingentem  vim  frumenti  ad- 
vexit :  horreaque  non  solum,  quae  iam  facta  erant,  repleta, 
sed  nova  aedificata.  Vestimenta  exercitui  deerant.  Id 
mandatum  Octavio,  ut  cum  praetore  ageret,  si  quid  ex  ea 
provincia  comparari  ac  mitti  posset.  Ea  quoque  haud 
segniter  curata  res.  Mille  ducentae  togae  brevi  spatio,  et  6 
duodecim  miUia  tunicarum  missa. 

Aestate  ea,  qua  haec  in  Africa  gesta  sunt,  P.  Sempronius 
consul,  cui  Bruttii  provincia  erat,  in  agro  Crotoniensi  cum 
Hannibale  in  ipso  itinere  tumuUuario  proeho  conflixit. 
Agminibus  magis,  quam  acie,  pugnatum  est.  Romani  7 
pulsi,  et  tumultu  verius,  quam  pugna,  ad  mille  et  ducenti 
de  exercitu  consuhs  interfecti :  in  castra  trepide  i'editum. 
Neque  oppugnare  tamen  ea  hostes  ausi.  Ceterum  silentio 
proximae  noctis  profectus  inde  consul,  praemisso  nuntio  ad 
P.  Licinium  proconsulem,  ut  suas  legiones  admoveret, 
copias  coniunxit.  Ita  duo  duces,  duo  exercitus  ad  Han- 
nibalem  redierunt.  Nec  mora  dimicandi  facta  est :  quum 
consuH  duphcatae  vires,  Poeno  recens  victoria  animo  esset.  8 
In  primam  aciem  suas  legiones  Sempronius  induxit :  in 
subsidiis  locatae  P.  Licinii  legiones.  Consul  principio 
pugnae  aedem  Fortunae  Priraigeniae  vovit,  si  eo  die9 
hostes  fudisset:  composque  eius  voti  fuit.  Fusi  ac  fugati 
Poeni :  supra  quattuor  milha  armatorum  caesa :  paullo 
minus  trecenti  vivi  capti,  ct  equi  quadraginta,  et  undecim 
mihtaria  signa.  Perculsus  adverso  proeho  Hannibal  Cro- 
tonem  exercitura  abduxit. 

Eodcra  terapore  M.  Cornehus  consul  in  ahera  parte 
Itahae  non  tara  armis,  quam  iudiciorum  terrore,  Etruriara 
continet,  totara  ferrae  ad  Magonera,  ac  per  eura  ad  spera 
novandi  res,  versara.  Eas  quaestiones  ex  senatusconsuho 
minirae   arabitiose   habuit :    rauhique  nobiles  Etrusci,  qui  i 


6  Mille  ducentae  toffae]  cf.  Supr. 
xxii.  54. 

7  Agminihus  magis,  quam  acie'] 
Legionibus  potius  itineri,  quam  pu- 
gnae  instructis.  cf.  supr.  xxi.  57. 

8  Poeno  recens  victoria  aiiimo  es- 
set]  Animo  casu  sexto  positum  pro 
in  animo  habet  Drakenb.  ceterum 
unimo  esse  non  in  a^iimo  esse,  sc. 
animo  obversari,  sed  animo  sumendo 
esse,  animos  facere  intelligit  Doer. 


9  Fortunae  Primigeniae]  Fortuna 
Primigenia  dicta  videtur  ea,  quae  pri- 
mum  natis  adesse  crederetur.  Huic 
templum  antiquitus  condiderat  dica- 
veratque  Servius  Tullius,  teste  Plut. 
in  Qu.  Rom.  Ceterum  dedicatio  hu- 
ius  aedis  infr.  xxxiv.  53.  rarratur. 

I  Minime  ambitiose]  Ita  ut  ne- 
minis  gratiam  captaret,  sed  cuiusque 
meritum  tantum  spectaret.  cf.  supr. 
16.  Scipionis  .  .  .  ambitio. 


censura. 


LIB.  XXIX.    CAP.  37.  499 

aut  ipsi   icrant,  aiit  niiscrant  ad  Manjoncni  dc  popiiloniin  U.  C.  548. 
suoruni  dcfcctionc,  j^riino  pracscntcs    crant   condcmnati  ;  ■'^-  ^^'- ^°*- 
postca,    conscicntia    sibinict    ipsi    cxsilinm    conscisccntcs, 
qunm  a1)scntcs  danmali  csscnt,  cor])oriijus  subtractis,  lK)na 

2  tantum,  c[uac  publicari  potcrant,  pignoranda  pocnae  prac- 
bebant. 

Dum  haec  consulcs  divcrsis  rcf>;ionibus  agunt,  censorcs  37. 
intcrim  Romae  M.  Livins  et  C.  Claudius  scnatum  rccita-I^'^"  ^t 
vcrunt.  Trinceps  itcrum  lectus  Q.  Fabius  Maxinms.  ^'''"^' 
Notati   scptcm  :     ncmo   tamcn,   ([ui    sclla   curuli   sedissct. 

3  Sarta  tccta  acritcr  ct  cum  summa  fidc  cxcf^^crunt.     Viam  e 
4fbro  Boario  ad  Vcncris,  ct  circa  foros  publicos,  et  acdcm 

Matris  Magnac  in  Palatio  faciendam  locavcrmit.     Vcctigal 

gctiam  novum  ex  salaria  annona  statuerunt.     Sextante  sal 

et  Romae  et  per  totam  Italiam  erat.    Romac  pretio  codem, 

7  pluris  in  foris  et  concilial)ulis,  ct  alio  alibi  prctio  praebcn- 

dum  locavcrunt.     Id  vcctigal  commentum  altcrum  cx  ccn- 

soribus  satis  crcdcbant,  populo  iratum,  quod  iniquo  iudicio 

Squondam  damnatus  esset :  et  in  pretio  salis  maximc  onera- 

^  tas  tribus,  c|uarum  opera  damnatus  crat,  credcbant.     Inde 

Salinatori  Livio  inditum  cognomen.     Lustrum  conditum 

serius,  quia  per  provincias  dimiscrunt  censores,  ut  civium 

Romanorum  in  exercitibus,  quantus  ubique  esset,  referretur 

numerus.      Censa  cum  iis  duccnta  dccem  quattuor  milliaCensua. 

I  hominum :  condidit  lustrum  C.  Claudius  Nero.    Duodecim 

2  Pignoranda  jjoenae]  Tanquam  cognita  esset,  a  Livio  non  exprimitur) 
pignus  ad  poenam  a  se  exsolvendam  ante  inventum  novum  vectigal,  veni- 
relictum  suppeditabant.  Doer.  bat  sextante,  sive  sexta  assis  parte. 

3  Sarta  tecta]  Opera  jvibUca,  in-  7  In  foris  et  conciliabulis]  cf.  Supr. 
quit  Festus,  qvae  locantur  ut  integra  xxv.  5.     Niebhr.  ii.  n.  886. 
praestentur,    sarta    tecta    vocuntur.  8  Damnatus  esset]  cf.  Supr.  xxvii. 
Etenim  sarcire  est  integrum  facere.  34. 

Exigunt  igitur  censores  sarta  tecta,  9  Afaxime  oneratas  tribu^'\    Quo- 

dum    cogunt    redemptores    aedificia  modo    fieri  potuerit,  ut   aliae   tribus 

publica,    quae   tuenda    conduxerunt,  magis,  aliae  minus  oneratae  sint,  se 

integra  praestare.  Crkv.  non   intelligere    Dukenis    profitetur. 

4  Et  circa  foros  pnblicos']  Et  circa  Quippe  Maecia  tribus  sola  M.  Livium 
viam  illam,  vel  fortasse,  circa  forum  nou  damnaverat,  at  si  qui  cives  ex 
Boarium,  forns  publicos.  Foros  expo-  aliis  tribubus  Romae  degerent,  non 
nit  ipse  Livius  supr.  i.  35.  "  in  Circo  magis  onerati  fuerunt,  quam  qui  ex 
loca"  unde  spectarentur  ludi,  quae  Maecia  ;  nec  qui  ex  Maecia  extra 
vocat  Festus  Circensia  spectacida.  illam  in  foris  et  conciliabulis  aliisque 
Num  igitur  hic  ^[\xo({\x^  foros  publicos  Italiae  locis  habitabant,  minus  quam 
intelligemus  spectacula,  sive  loca  ex  illi.  Nescio  an  nodus  hoc  modo  ex- 
quibus  spectarentur  ludi  gladiatorii,  pediatur,  si  pretio  maiore  censores 
qui  interdum  in  foro  Boario  ederen-  sal  praebendum  locaverint  in  oppi- 
tur  ?  Crev.  dulis  iis,  in  quibus  negotiandi  et  nun- 

5  Eic  salaria  annona~\  Ex  annua  dinandi  causa  conveniebant  cives  ex 
salis  venditione  ct  quaestu.     Annona  iis  tribubus,  quarum  maxime  opera 
iam  de  eo,  quod  anno  quoque  pro-  Livius  damnatus  erat. 
venit.  DoER.  i  Duodecim  deinde  coloniarum]  cf, 

6  Sextante  sal . . .  erat']  Salis  men-  Supr.  15. 
sura    quaedam,    (quae    quum    vulgo 

K  k  2 


500 


TITI  LIVII 


Certamen 
notarum 
inter  cen- 
sores. 


U.  C.  548.  deinde  coloniarum,  (quod  nunquam  antea  factum  erat)  de- 
A.  C.  "zo^- ferentibus  ipsarum  coloniarum  censoribus,  censum  acce- 
perunt :  ut,  quantum  numero  militum,  quantum  pecunia 
valerent,  in  publicis  tabulis  monumenta  exstarent.  Equi- 
tum  deinde  census  agi  coeptus  est :  et  ambo  forte  censores 
equum  publicum  liabebant.  Quum  ad  tribum  Polliam 
ventum  est,  in  qua  M.  Livii  nomen  erat,  et  praeco  cunc- 
taretur  citare  ipsum  censorem  ;  '  Cita,'  inquit  Nero,  '  M. 
'  Livium  : '  et,  sive  ex  residua  et  vetere  simultate,  sive 
intempcstiva  iactationc  severitatis  inflatus,  M.  Livium,  quia 
populi  iudicio  esset  damnatus,  equiun  vcndere  iussit.  Item  2 
M.  Livius,  quum  ad  tribum  Arniensem  et  nomen  collegae 
ventum  est,  vendere  cquum  C.  Claudium  iussit,  duarum 
rerum  causa :  unius,  quod  falsum  adversus  se  testimonium 
dixissct ;  alterius,  quod  non  sincera  fide  secum  in  gratiam 
redisset.  Itaque  ibi  foedum  certamen  inquinandi  famam  3 
alterius,  cum  suac  famae  damno,  factum  est.  Exitu  cen- 
surae  qiumi  in  lcges  iurasset  C.  Claudius,  et  in  aerarium  4 
escendisset,  inter  nomina  eorum,  quos  aerarios  relinquebat,  5 
dedit  collegae  nomen.  Deinde  M.  Livius  in  aerarium 
venit,  et,  praeter  Maeciam  tribum,  quae  se  nec  condem- 
nasset,  nequc  condemnatum  aut  consulem  aut  censorem 
fecisset,  populum  Romanum  omnem,  quattuor  et  triginta 
tribus,  aerarios  reliquit :  quod  et  innocentem  se  condem- 
nassent,  et  condenniatum  consulem  et  censorem  fecissent : 
neque  infitiari  possent,  aut  iudicio  scmel,  aut  comitiis  bis 
ab  se  peccatum  esse.  Intcr  quattuor  et  triginta  tribus  et 
C.  Claudium  aerarium  fore.  Quod  si  exemplum  haberet 
bis  eundem  aerarium  rclinquendi,  C.  Claudium  nominatim 
se  inter  aerarios  fuisse  relicturum.  Pravum  certamen  no-6 
tarum  inter  censores :  castigatio  inconstantiae  populi  cen- 
soria,  ct  gravitate  temporum  illorum  digna.  In  invidia 
censores  quum  essent,  crescendi  ex  his  ratus  esse  occa- 
sionem  Cn.  Baebius  tribimus  plebis  diem  ad  populum 
utrique  dixit.  Ea  res  consensu  Patrum  discussa  est,  ne 
postea  obnoxia  populari  aurae  ccnsura  esset.  7 


1  Equum  vendere']  Equum  publi- 
cum,  ad  quem  emendum  alendumque 
pecunia  e  publico  praebebatur.  cf. 
supr.  i.  9.  Niebhr.  i.  n.  1016. 

3  Itaqne  ibi'\  Acque  ex  coniectura 
Gronov.  reposuit  Bekker. 

4  Quum  in  leges  iurassetl  Magi- 
stratum  deponentibus  iurare  mos  erat. 
Exemplum  insigne  habes  apud  Cic. 
Ep.  ad  Divers.  v.  2.  Colligitur  autem 
ex  Plinii  Panegyrico  hanc  fuisse  hu- 
ius  iurisiurandi  formulam,  ut  iurarent 
ii,  qui  abibant  magistratu,  se  nihil 
contra   leges  fecisse.     Sic   enim    ille 


ad  Traianum  :  AMturus  considatu 
iurasti  te  nihil  contra  leges  fecisse. 
Ideo  dicebantur  iurare  in  leges.  Cr. 

5  Quos  aerarios  relinqueliut]  cf. 
Supr.  iv.  24. 

6  Pravum  certamen  notarum  in- 
ter  censores]  Pravum  haberi  debet 
certamen  illud  censorum  sese  mutuo 
notantium.  At  castigatio  inconstan- 
tiae  populi  censorem  decebat.  Crev. 

7  Populari  aurae]  Levitati  niul- 
titudinis,  quae  non  minus  mobilis  est 
quam  aura.  Crev. 


LTB.  XXIX.   CAP.  38.  501 

EadcMu  aestatc  iii  liriittiis  (Mainpotia  a  consulc  vi  caj^ta,  U.  C.  548. 
Conscnlia  cl  l^indosia,  ct   i^nobilcs  aliac  civilatcs,  vcjIimi-'^-  ^-  '^°-t- 
tatc  in  (litioncm  vencrnnt.      Et,  fjnuni  coniitiornin  iain  ap-        _• 
pctcrct   tcinpns,   Cornclinin   poiius   ex   Etruria,   ubi   nihil    °"^'  '** 
belli  erat,   Uonuim   acciri   j^lacuit.     Is  consulcs  Cn.  Scrvi- 
linin  Caepioncm  ct  C.  Scrviliuin  Gcminum  crcavit.     Inde 
practoria  comitia  habita.     Creati  P.  Cornclins  Lentulus,  V. 
Quinctilius  \^arus,  1*.  Aclius  Paetus,  P.  Villius  'J^apj^ulus. 
lli  dno,  (|uum  acdilcs  plcbis  csscnt,  practores  creati  sunt. 
Consnl,  coinitiis  pcrfectis,  ad  cxercituin  in  Etruriam  rc- 
diit. 

Saccrdotes  eo  anno  mortui,  atcjuc  in  locum  corum  suf- 
fccti;    Ti.  Veturius  Philo  llamen  Martialis,  in  locum  M. 
Acmilii  Rcgilli,  cjui  priore  anno  mortuus  erat,  creatus  in- 
sauguratuscjue :    et  in   JNI.  Pomponii   Mathonis    auguris    etSacerdotea 
dccemviri  locuin  crcati,  dcccmvir  M.  Aurclius  Cotta,  augur  "^'"■'"'.*^'^ 
Ti.  Scm})ronius  Cracchus  admodnm  adolcscens,  (juod  tunc''"  *"'' '' 
pcr  rarum  in  mandandis  saccrdotiis  erat.      Quadrigac  au- 
rcae  eo  anno  in  Capitolio  positac  ab  acdilibus  curulibus, 
C.  Livio  et  M.  Servilio  Gemino.     Et  ludi  Romani  biduum 
instaurati.     Item  pcr  biduum  plebeii  ab  aedilibus  P.  Aelio, 
P.  Villio  :  ct  lovis  c])ulum  fuit  ludorum  causa. 

8  Auffuris  et  decemviri^   De  plu-     vide  'i\\\n\  xxvii.  6. 
ribus    sacerdotiis    in    unum    cullatis 


EPITOME    LIBRI    XXX. 


IJV  Africa  Scipio  Carthaginienses  et  eundem  Syphacem.  Nu- 
midarum  regem  Hasdrubalemque  plurihus  proeliis  vicit,  ad- 
iuvante  Masinissa,  hinaque  hostium  castra  expugnavit :  in  qui- 
hus  quadraginta  millia  hominum  ferro  ignique  consumpta  sunt. 
Syphacem  per  C  Laelium  et  Masinissam  cepit.  Masinissa  So- 
phonisbam,  uxorem  Syphacis,  filiam  Hasdrid)alis,  captam  sta- 
tim  adamavit,  et,  nuptiis  factis,  uxorem  habuit.  Castigatus  a 
Scipione  venenum  ei  misit:  quo  hausto  illa  decessit.  Ef- 
fectumque  est  midtis  Scipionis  victoriis,  ut  Carthaginienses, 
in  desperationem  acti,  in  auxilium  publicae  salutis  Hanniba- 
lem  ex  Italia  revocarent.  Isque,  anno  sexto  decimo  Italia 
decedens,  in  Africam  traiecit,  tentavitque  per  colloquium  pa- 
cem  cum  Scipione  coynponere :  et,  quum  de  conditionibus  pacis 
non  convenisset,  acie  victus  est.  Pax  Carthaginiensibus  data 
est  petentibus.  Hannibal  Gisgonem,  pacem  dissuadentem, 
mamt  sua  detraxit :  excusata  deinde  temeritate  facti,  ipse  pa- 
cem  suasit.  Mago,  qui  bello  in  agro  Insubrium  cum  Roma- 
nis  conjlixerat,  vulneratus,  dum  in  Africam  per  legatos  revo- 
catus  revertitur,  ex  vulnere  mortuus  est.  Masinissae  regnum 
restitutum  est.  Reversus  in  urhem  Scipio  amplissimum  nobi- 
lissimumque  egit  triumphum,  quem  Q.  Terentius  Culleo  sena- 
tor  pileatus  secutus  est.  Scipio  Africanus  [incertum  militari 
prius  favore,  an  popidari  aura  ita  cognominatus^  primus  certe 
hic  imperator  victae  a  se  nomine  gentis  nobilitatus  est. 


T.    LIVII    PATAVINI 
L  1  13  \'\  R    XXX. 


(^N.  SERVILIUS  CAEPIO  ct  C.  Senilius  Geminusij.c.  549. 
y    consulcs,  (scxtus  dccimus  is  annus  belli  Funici  erat)  ^^-  ^-  ^o3- 
quum  dc  rc})ublica  belloque  ct  provinciis  ad  senatum  retu- Provinciao. 
lissent,  censucrunt  Patrcs,  ut  consules  inter  se  compara- 
rent,    sortircnturve,   uter  Bruttios    adversus    Ilannibalem, 
uter  Etruriam  ac  Ligurcs  provinciam  habcrct.     Cui  Brut- 
tii  evenissent,  cxcrcitum  a  P.  Scmpronio  acciperet.    P.  Sem-  LausP.Li- 
pronius  (ci  quoque  cnim  proconsuli  impcrium  in  annum"""- 
prorogabatur)  P.  Licinio  succederct :   is  Romam  rcvertcre- 

1  tur,  bello  quocjue  bonus  habitus  ad  cetera,  quibus  nemo  ea 
tcmpcstate  instructior  civis  habebatur,  congcstis  omnibus 
humanis  a  natura  fortunaque  bonis.     Nobihs  idem  ac  dives 

2  erat :  forma  viribusque  coqioris  excellebat.    Facundissimus 

3  habcbatur,  seu  causa  oranda,  seu  in  scnatu,  ad  popukim 
4suadendi  ac  dissuadcndi  locus  cssct:  iuris  pontificii  peri- 
5  tissimus.      Supcr  hacc,  belUcae  quoquc  laudis    consulatus 

compotem  fecerat.  Quod  in  Bruttiis  pi-ovincia,  idem  in 
Etruria  ac  Liguribus  decretum.  M.  Cornehus  novo  con- 
suh  tradere  exercitum  iussus :  ipse,  prorogato  imperio,  Gal- 
ham  provinciam  obtinere  cum  legionibus  iis,  quas  praetor 
L.  Scribonius  priore  anno  habuissct.  Sortiti  deinde  pro- 
vincias  :   Caepioni  Bruttii,  Serviho  Gemino  Etruria  evenit. 

1  Ad  cetera'^  Praeter  ceteras  lau-  laudatur  in  eo  peritia  iuris  pontificii. 
des  et  omamenta.  Crev.  Crev. 

2  Faciindissimus  hahehatur'^  ]Mi-  5  BeUicae  quoque  laudis  consu- 
runi  quidem,  quod  Cicero  huius  P.  latus  compotem  fecerat}  Haec  est 
Licinii,  cuius  tam  lionorifice  Livius  lectio  veterum  editorum  et  scripto- 
meminit,  uullam  mentionem  fecerit  rum  fere  omnium.  Gniterus  dederat 
in  libro  qui  inscribitur  Brutus,  sive  Bellicae  quoque  laudes  corisulatus 
De  claris  Oratoribus.  Drak.  compotem  fecerant :    eique    obsecuti 

3  Seuinsenatu,ad populum]  Ele-  fuerant  editores.  Profecto  contra 
gans  asyndeton,  quod  tuentur  libri  Livii  menteni.  Nihil  enim  omnino 
nostri  cum  Gronovianis  optimis.  Male  ab  eo  memoratum  est  ante  consu- 
inserta  fuerat  particula  et  in  vulgatis.  latum  Crassi,  unde  ille  bellator  ha- 
Crev.  Equidem  malim,  seu  causa  beretur.  Non  igitur,  ut  recte  ob- 
oranda  ad  populum,  seu  in  senatu  servat  Gronovius,  vult  Livius  eum 
suadendi,  &e.  consulem  tactum  quia  bellator  erat, 

4  luris pontificii peritissimusj  Pon-  sed  consulatum  ei  occasionem  dedisse 
tifex  maximus  P.  Licinius  erat.    Ideo  beilicae  sibi  parandae  laudis.  Crev. 


504  TITI   LIVII 

U.  C.  549.  Tum    praetorum   provinciae   in  sortem  coniectae.     luris- 

A.  C.  203.  dictionem  urbanam  Paetus  Aelius,  Sardiniam  P.  Lentulus, 

Siciliam  P.  Villius,  Ariminum  cum  duabus  legionibus  (sub 

Lucretio  Spurio  cae  fuei-ant)  Quinctilius  Varus  est  sorti- 

tus.     Et  Lucretio  prorogatum  impeiium,  ut  Genuam  op- 

pidum  a  Magone  Poeno  dirutum  exaedificaret.     P.  Sci- 

pioni,  non  temporis^  sed  rei  gerendae  fine,  donec  debella- 

tum  in  Africa  foret,  prorogatum  imperium  est :  decretum- 

que,  ut  supplicatio  fieret,  quod  is  in  Africam  provinciam 

traiecisset,  ut  ea  res  salutaris  populo  Romano  ipsique  duci 

2.       atque  exercitui  esset.     In  Siciliam  tria  millia  milit\im  sunt 

scripta,  et  quia,   quod  roboris   ea   provincia   habuerat,  in 

Africam   transvectum  fuerat;    et  quia,  ne  qua  classis  ex6 

Africa  traiiceret,  quadraginta  navibus  custodiri  placuerat 

Siciliae  maritimam  oram.     Tredecim  novas  naves  Villius 

secum  in  Siciliam  duxit :  ceterae  in  Sicilia  veteres  refectae. 

Huic  classi  M.  Pomponius,  prioris  anni  praetor,  prorogato 

imperio  praepositus,  novos  milites  ex  Italia  advectos  in 

naves   imposuit.      Parem  navium   numerum  Cn.  Octavio,  7 

praetori  item  prioris  anni,  cum  pari  iure  imperii  ad  tuen- 

dam  Sardiniae  oram  Patres  decreverunt.     Lentulus  prae- 

tor  duo  millia  militum  dare  in  naves  iussus.     Et  Italiae 

ora,  quia  incertum  erat,  quo  missuri  classem  Carthaginien- 

ses  forent,  (videbantur  autem,  quicquid  nudatum  praesidiis 

esset,  petituri)  M.  Marcio,  praetori  prioris  anni,  cum  toti- 

dem  navibus  tuenda  data  cst.     Tria  millia  mihtum  in  eam 

classem  ex  decreto  Patrum  consules  scripserunt,  et  duas 

legiones  urbanas  ad  incerta  belh.     Hispaniae  cum  exerci-8 

tibus  imperioque  veteribus  imperatoribus,  L.  Lentulo  et  L. 

Legiones    Manho  Acidino,  decretae.     Viginti  omnino  legionibus,  et 

■20.  naves    ceutum   sexaginta   navibus   longis   res   Romana  eo   anno 
160.  °  ° 

gesta. 

Praetores  in  provincias  ire  iussi.    Consuhbus  imperatum, 

priusquam  ab  urbe  proficiscerentur,  ludos  magnos  facerent,  9 

quos  T.  Manhus  Torquatus  dictator  in  quintum  annum  vo- 

visset,  si  eodem  statu  respubhca  staret.    Et  novas  rehgiones  i 

6  Et  quia,  ne  qua  classis]  Et  quia  rogato  imperio  cum  quadraginta  na- 
reposuit  Crevier.  ex  eodicis  Put.  lec-  vibus  maritimam  oram,  quibus  finibus 
tione  et  qui  ante  qua,  docens  dupli-  senatus  censuisset  su])r.  xxix.  13.  tu- 
cem  rationem  alterri,  cur  tria  millia  tari  iussum  esse  nionet  Perizon. 
militum  in  Siciliam  scripta  fuerint  ;  8  Ad  incerfa  belli']  Similiter  pas- 
unam,  quia  insula  non  satis  firmo  sim  apud  nostrum  «rf  «wij^a  ie//j,  sub. 
praesidio  teneretur,  alteram,  ut  novi  ministeria. 

milites  imponerentur  in  naves,  quibus  9  Ludos  mof/iios  facerent,  qnos  T. 

ora  maritima  custodiretur.  Manlitts]  cf.  Supr.  xxvii.  33. 

7  (Jn.  Octavio,  praelori  item  prioris  1  Novas  reliffiones]  Metus  per  pro- 
ajini]  Eum  biennio  ante  praetorem  digiti,  omina,  aliaque  eiusmodi  animis 
fiiisse  supr.  xxviii.  38.  et  Sardiniam  hominum  iniectos. 

sortitum  esse,  anno  autem  priore  pro- 


LIB.  XXX.    CAP.  .3.  505 

cxcitubaiu  iii  aniinis  lioiniimin  prodigia,  cx  [>lnrilju.s  locis  If-  ('■  549. 
nuntiata.      ^Vunim  in  (!ai)itolio  corvi  iion  laccrassc  tantutn  'V  V-  ^°^' 

!••  1-  T  -»r  *••  1  rouiLria. 

rostris  crcditi,  scd  ctiam  cdissc.  Jlurcs  Antii  coronain  aii- 
rcain  arroscrc.  Circa  Capiiam  omncin  agrum  locnstaruin 
vis  ingcns,  ila  ut,  undc  advcnisscnt,  parum  constarct,  coin- 
j)lcvit.  Eijuulcus  Rcatc  cnm  quinquc  pcdibus  natus. 
Anagniac  sj)arsi  priinum  if^ncs  in  coelo,  dein  fax  ingcns 
arsit.     Frusinonc  arcus  solcm  tenui  linca  amplcxus   cst ; 

•2  circulum  dcindc  ipsum  maior  solis  orbis  extrinsccus  incla- 
sit.     Arpini  tcrra  cain})cstri  agro  in  ingcntcm  sinum  con- 

3scdit.  Consulum  altcri,  ])riinain  liostiain  immolanti,  ca})ut 
iocinoris  dcfuit,  Ea  prodigia  maioribus  hostiis  procurata: 
cditi  a  coUcgio  pontificum  dii,  (|uil)us  sacrificaretur. 

lis  transactis,  consulcs  practorcsque  in  provincias  profccti.        3. 
Onmibus  tamcn,  velut  cam  sortitis,  Africae  cura  crat ;  seu 
quia  ibi  summam  rerum  bclli(}ue  vcrti  cemebant;  seu  ut 
Scipioni  gratificarcntur,  in  qucm  tum  omnis  versa  civitas 
erat.     Itaquc  non  cx  Sardinia  tantum,  sicut  ante  dictum 
cst,  sed  ex  Sicilia  quoque  et  Ilispania  vestimcnta,  frumcn- 
tumquc,  ct  arma  ctiam  ex  Sicilia,  et  omnc  genus  commca- 
tus  co  portabantur.     Nec  Sci})io  ullo  tem])orc  hicmis  bclli  Res  Rcstae 
opcra  rcmiscrat,  quac  multa  simul  undi(]^ue  eum  circumsta-'"  Afnca, 
bant.     Uticam  obsidebat :  castra  in  conspectu  Hasdrubalis 
erant.     Carthaginicnses  deduxerant  naves :  classcm  para- 
tam  instructamque  ad  commcatus  intcrcipiendos  habcbant. 
Intcr   hacc   ne   Syphacis   quidem  rcconciliandi   curam  cx 

4  animo  miscrat ;  si  forte  iam  satias  amoris  in  uxore  ex  nmlta 
copia  cepisset.  Ab  Syphacc  magis  pacis  cum  Carthagini- 
ensibus  conditiones,  ut  Romani  Africa,  Poeni  Italia  cxce- 
derent,  quam,  si  bellaretur,  spes  ulla  desciturum  afferebatur. 
Hacc  per  nuntios  magis  equidem  acta  crediderim,  (et  ita 
pars  maior  auctorcs  sunt)  quam  ipsum  Syphacem,  ut  Antias 
Valerius  prodit,  in  castra  llomana  ad  colloquium  venissc. 
Primo  eas  conditiones  impcrator  Romanus  vix  auribus  ad- 
misit.  Postca,  ut  causa  probabilis  suis  commcandi  forct  in 
castra  hostium,  molUus  eadcm  illa  abnuere,  ac  spem  facerc, 
saepius  ultro  citroque  agitantibus  rem  conventuram. 

Hibernacula  Carthaginiensium,  congesta  temere  ex  agris  Castra 

5  materia  exaedificata,  lio;nea  ferme   tota  erant.     Numidae  Hasdruba- 

•  1-        \      ^-         4.  •  .      .•     lis  et  Sy- 

praecipue  arunamc  tcxtis,  storeaque  pars  maxima  tectis,  phacis. 

2  Maior  solis  orbis]  Quem  Graeca  dum  censet  Drak.     I/i  uxore  melius 
voce  (aA.ai)  halo  Anglice  dicimus.  haud   dubie  quam  in  u.rorem,  quod 

3  Caput  iocinoris]    cf.   Supr.  viii.  Sisonio    placuit.    cf.   Ovid.   Met.   iv. 
9,  xxvii.  26.  ■25S.      Vetierisque  modum  sibifecit  in 

4  Si  forte    iam   satias   amoris    in  illa. 

uxore']  Eum  pro  lam  legcndum  sua-  5  Nttmidae  praecipue]  Paullo  in- 
det  Gronov.  scd  quoniam  nullius  cod.  tricatior  hic  est  verborum  ordo,  quae 
auctoritate   firmatur,    non   rcstituen-     sic  digerere  videraur  posse.    Numidae 


506  TITI   LIVII 

U.  C.  549.  passim  nullo  ordine,  quidam,  ut  sine  imperio  occupatis 
A.  C.  203.  iQcig^  extra  fossam  etiam  vallumque  habitabant.  Haec  re- 
lata  Scipioni  spem  fecerant  castra  hostium  per  occasionem 
4.  incendendi.  Cum  legatis,  quos  mitteret  ad  Syphacem,  ca- 
lonum  loco  primos  ordines  spectatae  virtutis  atque  pruden-6 
tiae  servili  habitu  mittebat ;  qui,  dum  in  colloquio  legati 
essent,  vagi  per  castra,  ahus  alia,  aditus  exitusque  omnes, 
situm  formamque  et  universorum  castrorum,  et  partium, 
qua  Poeni,  qua  Numidae  haberent,  quantum  intervaUi  inter  7 
Hasdrubahs  ac  regia  castra  esset,  specularentur :  moremque 
simul  noscerent  stationum  vigiharumque :  nocte,  an  inter- 
diu  opportuniores  insidianti  essent.  Et  inter  crebra  coUo- 
quia  ahi  atque  ahi  de  industria,  quo  pluribus  omnia  nota 
essent,  mittebantur.  Quum  saepius  agitata  res  certiorem 
spem  pacis  in  dies  et  Syphaci  et  Carthaginiensibus  per  eum 
faceret;  legati  Romani  'vetitos  se  reverti  ad  iraperatorem' 
aiunt,  'nisi  certum  responsum  detur.  Proinde,  seu  ipsis 
'staret  iam  sententia,  scu  consulendus  Hasdrubal  et  Car- 
'  thaginienses  essent,  consuleret.  Tempus  esse,  aut  pacem 
'  coraponi,  aut  bellum  naviter  geri.'  Dum  consuhtur  Has- 
drubal  ab  Syphace,  ab  Hasdrubale  Carthaginienses ;  et  spe- 
culatores  omnia  visendi,  et  Scipio  ad  comparanda  ea,  quae 
in  rem  erant,  tempus  habuit.  Et  ex  raentione  ac  spe  pacis 
neghgentia,  ut  fit,  apud  Poenos  Numidamque  orta  cavendi, 
ne  quid  hostile  interim  paterentur.  Tandem  relatum  re- 
sponsum,  quibusdam,  quia  nimis  cupere  Romanus  pacem 
videbatur,  iniqais  per  occasionem  adiectis;  quae  peroppor-9 
tune  cupienti  tohere  indutias  Scipioni  causam  praebuere. 
Ac  nuntio  regis,  quum  relaturum  se  ad  consihum  dixisset, 
postero  die  respondit,  '  Se  uno  frustra  tendente,  nuhi  ahi 
'  pacem  placuisse.  Renuntiaret  igitur,  nuUam  aham  spem 
'pacis,  quam  rehctis  Carthaginiensibus,  Syphaci  cum  Ro- 
'  manis  esse.'  Ita  tohit  indutias,  ut  hbera  fide  incepta  ex- 
sequeretur :  deductisque  navibus  (et  iam  veris  principium 
erat)  machinas  tormentaque,  velut  a  mari  aggressurus  Uti- 
cam,  imponit.  Et  duo  miUia  mihtum  ad  capiendum,  quem 
antea  tenuerat,  tumulura  super  Uticam  mittit :  simul  ut  ab 
eo,  quod  parabat,  in  alterius  rei  curam  converteret  hostium 

l>raecipue  passim  iiullo  ordine  hiber-  duo  primi  priiicipos,  duo  primi  has- 

nacuHs  arundine  textis,  pars  maxima,  tati.  Gronov. 

(plerique  eorum)  storea  quoque  tec-         7  Qua    Numidae    haberent]    Ha- 

tis,  habitabant ;  quidam  extra  fossam  bere  pro  habitare  dici  animadvertit 

etiam  vallumque,  ut  in  locis  sine  im-  Drakenb.  supr.  xxvi.  34.  infr.  xxxii. 

perio   occupatis.      Storea   eificitur   e  14.  cf.  Cic.  Ep.  ad  Divers.  vii.  6. 
palea,  vel  ulva  texta.  Crev.  8  Seu   ipsi   staret  iam  sententia] 

6  Primos  ordines]    Primi  ordines  Supple,  responsum  dai-et. 
vetere  militia  erant  sex  primorum  or-         9  Init/uis]  sc.  Conditionibus,  quam 

dinum  ccnturiones  :    duo   primi   pili,  vocem  quidam  male  insenierunt. 


1>TR  XXX.    CAP.  6.  .107 

animos:  siinul  ne  (juii,  (|uum  ipsc  ad  .Syphaccni  llasdruba-  U.  (".  549. 
lcHKiuc  ])r()t'cctus  cssct,  eru})lio  ex  urbe  ct  inipctus  in  castra^-  ^-  ^°3- 
sua,  rdicta  cun»  lcvi  pracsidio,  (icrct. 

Ilis  ))racparatis,  advocatoquc  consilio,  ediccrc  cxplorato-        5. 
ribus    iussis,   quac    conipcrta   affcrrcnt,    Masinissaquc,   cui  l"c«-'.n«i  a 
omnia  hostium  notaerant;  postrcmo  ipsc,  quid  pararct  ni      * 
proximam    noctem,    proponit.      Tribunis   cdicit,    ut,    ubi, 

1  praetorio  dimisso,  signa  concinuisscnt,  extcmplo  educercnt 
castris  lcgiones.  Ita,  ut  impcravcrat,  signa  sub  occasum 
sohs  cffcrri  sunt  cocpta.  Ad  primam  fcrmc  vigiliam  agmcn 
cx])Hcavcrunt :  niedia  nocte  (scptcm  cnim  miUia  itineris 
erant)  modico  gradu  ad  castra  hostium  pcrvcntum.  Ibi 
Scipio  partcm  copiarum  Laclio,  Masinissamquc  ac  Numidas, 
attribuit :  et  castra  Syphacis  invaderc,  ignesquc  coniicere 

2  iubet.  Singulos  dcinde  separatim,  LacHum  ac  3Iasinissam, 
seductos  obtcstatur,  '  ut,  quantum  nox  providcntiac  adimat, 

3  '  tantum  diHgentia  cxpleant  curaquc.  Sc  Ilasdrubalcm  Pu- 
'  nicaque  castra  aggrcssurum.  Ceterum  non  ante  cocptu- 
'rum,  quam  igncm  in  rcgiis  castris  conspcxisset.'     Ncque 

4ea  rcs  morata  diu  cst.  Nam,  ut  proximis  casis  inicctus 
ignis  haesit,  extemplo  proxima  quaeque,  et  deinccps  con- 
tinua  amplexus,  totis  se  passim  dissipavit  castris.     Et  trcpi- 

5  datio  quidem,  quantam  necesse  crat,  in  noctumo  effuso  tam 
latc  incendio,  orta  est:  ccterum,  fortuitum,  non  hostilcm  ac 
beHicum,  ignem  rati  cssc,  sinc  armis  ad  rcstinguendum  in- 
ccndium  cffusi,  in  armatos  incidcre  hostcs,  maximc  Numi- 
das,  ab  Masinissa  notitia  rcgiorum  castrorum  ad  cxitus  iti- 
nerum  idoneis  locis  dispositos.  Multos  in  ipsis  cubiHbus 
semisomnos  hausit  flamma:  multi  in  praecipiti  fuga,  ruen- 
tes  super  aUos  aHi,  in  angustiis  portarum  obtriti  sunt.  Re-  6. 
lucentcm  flammam  primo  vigiles  Carthaginiensium,  dcinde 
excitati  aHi  nocturno  tumultu  quum  conspexissent,  ab  eo- 
dem  errore  credere  et  ipsi  sua  sponte  incendium  ortum. 

6Et  chmior  inter  cacdem  et  vulnera  sublatus,  an  ex  trepi- 
dationc   nocturna  esset,  confusus,  sensum  veri  adimebat. 

I  Praetorio  dimisso}  sc.  Consilio,  pro    proonmis     reponendum     suadet 

quod    in     praetorio    habebatur.     cf.  Gronov.    tum    quia    voces    proxima 

supr.  xxi.  54.  quaeque    scquuntur,    tum    quia   Po- 

1  Singulos}  Singulos  deinde  sepa-  lybius    ita    scripsit.     Emendationem 

ratim  a   sese  invicem,  Laelium,  in-  Gronov.  in  textum  recepit  Bekker. 

(ina,m,  et  Masinissam,seductos  ii  vulgo  5  Quantam  necesse  erat]  Quantam 

et  turba,  obtesiatur.     Videtur  Livius  pro  vulg.  quanta  emendavit   Grono- 

ideo    expressisse    nomina    Laelii    et  vius,   sed    qiianta    servant   Crev.   et 

Masinissae,    ut     restringeret    vocem  Bekker. 

singiilos,  quae  latioris  significationis  6  An    ex    trepidatione     noctuma 

esse  poterat.  Crev.  esset,  confusus^  Aliquid  vitiosum  in 

3  Diligentia  expleant  curnquc]  hoc  loco  latere  putat  Gronov.  sed 
Totum  huuc  locum  e  Polyb.  xiv.  4.  Crevier.  licet  constructio  verborum 
de«umptum  esse  monet  Sigonius.  durior  sit,  ita    exponi    posse    censet, 

4  1'roximis  casis  iniectus]  I^rimis  clamor   confusus,   sive    incertus,   an 


508  TITI   LIVII 

U.  C.  549.  Igitur  pro  se  quisque  inermes,  ut  quibus  nihil  hostile  sus- 
A.  C,  203.  pgpj-mj-^  ggget^  omnibus  portis,  qua  cuique  proximum  erat, 
ea  modo,  quae  restinguendo  igni  forent,  portantes,  in 
agmen  Romanum  ruebant.  Quibus  caesis  omnibus,  prae- 
terquam  hostili  odio,  etiam  ne  quis  nuntius  efFugeret,  ex- 
templo  Scipio  neglectas,  ut  in  taU  tumultu,  portas  invadit : 
ignibusque  in  j)roxima  tecta  coniectis,  effusa  llamma  primo 
veluti  sparsa  pkiribus  locis  reluxit,  dein  per  continua  ser- 
pens,  uno  repente  omnia  incendio  hausit.  Ambusti  homi- 
nes  iumentaque  foeda  primum  fuga,  dein  strage,  obruerant 
itinera  portarum.  Quos  non  oppresserat  ignis,  ferro  ab- 
sumpti :  binaque  castra  clade  una  deleta.  Duces  tamen 
ambo,  et  ex  tot  milhbus  armatorum  duo  milha  peditum  et 
quingenti  equites  semiermes,  magna  pars  saucii,  afflatique  7 
incendio,  effugerunt.  Cacsa  aut  hausta  flammis  quadra- 
ginta  milha  hominum  sunt,  capta  supra  quinque  milha ; 
multi  Carthaginiensium  nobiles,  undecim  senatores  :  signa 
mihtaria  centum  septuaginta  quattuor,  equi  Numidici  supra 
duo  milha  septingenti,  elephanti  sex  capti ;  octo  flamma 
ferroque  absumpti,  magnaque  vis  armorum  capta.  Ea 
omnia  imperator  Vulcano  sacrata  incendit. 
7.  Hasdrubal  ex  fuga,  cum  paucis,  Afrorum  urbem  proxi-8 

mam  petierat :  eoque  omnes,  qui  supererant,  vestigia  ducis 
sequentes,  se  contulerant.  Metu  deinde,  ne  dederetur 
Scipioni,  urbe  excessit.  Mox  eodem  patentibus  portis  Ro- 
mani  accepti :  nec  quicquam  hostile,  quia  voluntate  conces- 
serant  in  ditionem,  factum.  Duae  subinde  urbes  captae 
direptaeque.  Ea  praeda,  et  quae  castris  ex  incensis  et 
igne  rapta  erat,  mihti  concessa  est.  Syphax  octo  miUium 
ferme  inde  spatio  loco  communito  consedit.  Hasdrubal 
Carthaginem  contendit,  ne  quid  per  metum  ex  recenti  clade 
mohius  consuleretur.  Quo  tantus  primo  terror  est  allatus, 
ut,  omissa  Utica,  Carthaginem  crcdcrent  extemplo  Scipio- 
nem  obsessurum.  Senatum  itaque  suffetes  (quod  velutg 
consulare  imperium  apud  eos  erat)  vocaverunt.  Ibi  e  tribus 
(una  de  pace  legatos  ad  Scipionem  decernebat:  altera 
Hannibalem  ad  tuendam  ab  exitiabih  beUo  patriam  revoca- 
bat :  tertia  Romanae  in  adversis  rebus  constantiae  erat ; 
reparandum  cxercitum,  Syphaccmquc  hortandum,  ne  beUo 
absisteret,  censebat)  haec  sententia,  quia  Hasdrubal  prae- 

fj.'  t^-epidatione,  quae  nocturnum  in-  tenebant.     Nomen  eius,  quod  Poly- 

cendium   comitari   solet,  ortus  esset.  bius    praetermisit,    apud   Appianum 

Confnsis  Rhenanus  mavult.  Punic.  p.  13.  exstat,  els  'AvSay  Kar- 

7  Affiatiqiie    incendio']      Similiter  tcpvyev. 

supr.  xxviii.  23.   ambustique  afflatu         9  Senatum     iturjue     suffetes]     cf. 

vaporis.  Supr.  xxviii.  37.    Sufetes  scribendum 

8  Afrorum  iirbem'\  Urbs  illa  non  monet  Sigon. 
crat  Punicae  originis,  scd  Afri  eain 


LTI3.  XXX.    CA1\  8.  509 

6cns  Barcinacc|uo  onuics  factionis  l)cllnni  malcbant,  vicil.  r.  c.  549. 
Indc  dclcctus  iu  urbc  aLrris(|uc  liahcri  cocptus,  ct  ad  Svplia-  '^-  <'•  -°i- 
ccni  lc«!;ati  niissi,  sunnna  onc  ct  ii)suni  rci^arantciu  hclluin  :    ;"^' ''''^''' 
([uuni  uxor  non  lani,  ut  antc,  hlanditus,  satis  ])()tcutihus  ad  l.clluni  rc- 
aninuini   aniautis,  scd  ])rccil)us   ct   miscricordia   valuissct,  i"""ant. 
plcna  lacrimaruiu  obtcstans,  nc  patrcm  suuin  patrianu|ue 
prodcrct,   iisdcmquc   llammis  Carthagincm,  quibus   castra 
conflaf^rasscnt,  absumi  sincrct.      8})cm  quoquc   o])]K)rtuuc 
oblatain   attcrchant    lcpiti :    quattuor    millia    Ccltibcroruin 
circa  urbcm   uominc  Abbam,  ab  conquisitoribus  suis  con- 
ducta  in  Jlispania,  cfjrcjriac  iuvcntutis,  sibi  occurrissc:  ct 
lIas(b-ul)al(Mu  ])ro])cdicin  atforc  cum  manu  haud(jua(|uani 
contcmncnda.     Igitur  non  bcnignc  modo  lcgatis  rcs])ondit, 
sed  ostendit  etiam  multitudinem   agrestium  Numidarum, 
qnibus  per  eosdem  dics  arina  e(}uosque  dcdisset,  ct  omncm 
iuventutcm  aflirmat  exciturum  ex  regno.     *  Scire  inccndio, 
*non  proelio,  cladcin  acccptam :  cum  bcllo  infcriorem  esse, 
*  qui  armis  vincatur.'     llacc  lcgatis  rcsponsa.      Et  })ost  dicsCopi.is 
paucos  rursus  llasdruhal  ct  Svi)hax  c()i)ias  iunxcrunt.      Is'^",'"^^^" 

^-  ■  ......  ,,  -  i  .,,.1  phace  mii- 

oninis  cxercitus  luit  triginta  icrinc  miihum  armatorum.         gn„t. 

Sci})ionem,  velut  iam  debellato,  quod  ad  Syphacein  Car-  8. 
thaginicnscsquc  attinerct,  Uticac  oppugnandae  intentum, 
iamque  machinas  admoventcm  muris,  avcrtit  fama  rcdintc- 
grati  bcUi :  modicisquc  jiracsidiis  ad  S})cciem  modo  obsidio- 
nis  terra  mariquc  rclictis,  i})se  cum  robore  excrcitus  ire  ad 
hostes  }iergit.  Primo  in  tumnlo,  (juattuor  fcrmc  millia  dis-  It  .id  lios- 
tante  ab  castris  regiis,  conscdit :  })ostero  dic  cum  e(}uitatu  '*^*  Scipio. 
in  Magnos  (ita  vocant)  cam})os,  subicctos  ei  tumulo,  de- 
gressus,  succedendo  ad  stationes  hostium,  laccssendoque 
levibus  proeliis,  diem  absninpsit :  ct  per  insequcns  biduum 
tumultuosis  hinc  atque  illinc  cxcursionibus  in  viccm,  nihil 
dictu  satis  dignum  feccrunt.  Quarto  die  utrimque  in 
I  aciem  dcscensum  est.  Romanus  principes  post  hastatorum 
2prima  signa,  in  subsidiis  triarios  constitnit:  cquitatum  Itali- 
cum  ab  dcxtro  cornu,  ab  lacvo  Numidas  MasinissanKjue 
opposuit.  S^phax  Ilasdrubalquc,  Numidicis  advcrsus  Ita- 
licum  equitatum,  Carthaginiensibus  contra  Masinissam 
slocatis,  Celtiberos  in  mcdiain  acicm  in  adversa  signa  Icgio- 

1  Principes  post  hastatoyum  prima  Mut.ationem  qiiandam  in  legione  or- 
signal  Post  signa  hastatorum,  qiiae  dinanda  nunc  factam  fuisse  admo- 
prima  erant,  id  est,  ex  quibus  prima  dum  verisimile  est.  cf.  infr.  33.  Niebhr. 
constabat  acies.     Ceterum   hic  ante  iii.  n.  826. 

Sigonium  legebatur :   post  principes  3    Celtileros    in    mediam    aciem] 

hastatorum  prima   signa.      Correxit  Praepositionem    in   auctore    Grono- 

ille,ut  postulabat  et  sollennismos  Ro-  vio  delevit   Bekker.   volentibus  plu- 

manorum  in  instruenda  acie,  a  Livio  ribus  codd.  sed  illam  servandam  cen- 

saepius  testatus,  ct  Polvbius  xiv.  8.  sent  Crevier.  et  Drakenb.  utpote  in- 

in  huius  ipsius  proelii  narratione.  Cr.  terceptam  a   prima    litei-a  vocis    se- 

2  In  subsidiis  triarios   con.ilitJiit^l  quentis. 


510 


TITI   LIVII 


U.  C.  549 
A.  C.  203 
Proelium 
committi- 
tur. 


Vincunt 
Romani. 


Terror 
Poenorum. 


Legati 
missi  ad 
revocan- 
dum  Han- 
nibalem. 


num  accepere.  Ita  instructi  concurrunt.  Primo  impetu 
simul  utraque  cornua,  et  Numidae  et  Carthaginienses  pulsi. 
Nam  neque  Numidae,  maxima  pars  agrestes,  Romanum 
equitatum,  neque  Carthaginienses,  et  ipse  novus  miles, 
Masinissam,  recenti  super  cetera  victoria  terribilem,  susti- 
nuere.  Nudata  utrimque  cornibus  Celtiberum  acies  stabat: 
quod  nec  in  fuga  salus  ulla  ostendebatur  locis  ignotis,  ne- 
que  spes  veniae  ab  Scipione  erat ;  quem,  bene  meritum  de 
se  et  gente  sua,  mercenariis  armis  in  Africam  oppugnatum 
venissent.  Igitur,  circumfusis  undique  hostibus,  alii  super 
alios  cadentes,  obstinati  moriebantur :  omnibusque  in  eos 
versis,  aliquantum  ad  fugam  temporis  Syphax  et  Hasdrubal 
praeceperunt.  Fatigatos  caede  diutius,  quam  pugna,  vic- 
tores  nox  oppressit. 

Postero  die  Scipio  Laelium  Masinissamque  cum  omni 
Romano  et  Numidico  equitatu  expeditisque  miHtum,  ad 
persequendos  Syphacem  atque  Hasdrubalem  mittit.  Ipse, 
cum  robore  exercitus,  urbes  circa,  quae  omnes  Carthagini- 
ensium  ditionis  crant,  partim  spe,  partim  metu,  partim  vi 
subegit.  Carthagini  quidem  erat  ingens  terror,  et  circum-  4 
ferentem  arma  Scipionem,  omnibus  finitimis  raptim  perdo- 
mitis,  ipsam  Carthaginem  repente  aggressurum  credebant. 
Itaque  et  muri  reficiebantur,  propugnacuhsque  armabantur: 
et  pro  se  quisque,  quae  diutinae  obsidioni  tolerandae  sunt,  5 
ex  agris  convehit.  Rara  mentio  est  pacis,  frequentior  lega- 
torum  ad  Hannibalem  arcessendum  mittendorum.  Pars 
maxima  classem,  quae  ad  commeatus  excipiendos  parata6 
erat,  mittere  iubent  ad  opprimendam  stationem  navium  ad 
Uticam,  incaute  agentem  :  forsitan  etiam  navalia  castra,  re- 
licta  cum  levi  praesidio,  oppressuros.  In  hoc  consilium 
maxime  inchnant:  leaiatos  tamen  ad  Hannibalem  mittendos 
censent.  Quippe,  classi  ut  fehcissime  gerantur  res,  partCg 
ahqua  levari  tJticae  obsidionem :  Carthaginem  ipsam  qui 
tueatur,  neque  imperatorem  ahum,  quam  Hannibalem, 
neque  exercitum  ahum,  quam  Hannibahs,  superesse.  De- 
ductae  ergo  postcro  die  naves,  simul  et  legati  in  Itaham 
profecti,  raptimque  omnia,  stimulante  fortuna,  agebantur : 


4  Cartliagini']  cf.  Supr.  xxviii.  26. 
Ita  quoque  in  columna  Rostrata  a 
Duilio  consule  posita  Carthagini  le- 
gitur,  et  simili  modo  Lacedaemoni 
pro  Lacedaemone  infr.  xxxv.  35. 
quidam  codices  exhibent. 

5  Quae  diutinae  obsidioni  toleran- 
dae  sunt'\  Diutinae  obsidionis  aucto- 
ritate  plur.  codd.  roposuit  Bekker. 
assentiente  Drakenborchio.  Exem- 
pla    vertii   esse    cimi    genitivo    supr. 


xxvii.  9.  et  infr.  xxxviii.  50.  adeas. 

6  Ad  commeatus  excipiendosl  Ad 
intercipiendos  commeatus,  qui  ad 
Scijiionem  mitterentur. 

7  Ut  felicissiine  gerantur'\  h.  e. 
Quamvis,  etiamsi.  cf.  sujjr.  xxii.  25. 
Ut  vera  omnia  essent. 

8  Parte  aliqua']  Id  unum  ex  eo 
successu  commodum  percipi,  quod 
aliqua  ex  parte  levaretur  Uticae  ob- 
sidio.  Crev. 


LIB.    XXX.    CAP.   10.  r>ll 

ct,  iii  ([uo  (jiiisquc  cc.ssassct,  pnjdi  ab  .sc  salutciu  oiuuiuiu  l'-  ('■  ^^9- 
rebatur.  ^-  ^'-  '°3- 

Scipio,  gravcni  iam  spoliis  uiultaruui  urbium  cxcrcituui 
trahcus,  captivis  aliaquc  pracda  iu  vctcra  castra  ad  l  ticaui 
niissis,  iaui  iu  Cartlia|>;iucni  inlcutus,  occu{)at  rclictuiu  iu^a 
custoduui  Tuucta.  Abcst  ab  Carthagine  ([uindcciui  nnllia 
ferme  passuura  locu.s,  quum  ()])cribus,  tum  sua})tc  natura 
tutus,  ct  qui  et  ab  Carthaginc  conspici  ct  pracbcrc  ipse 
prospcctum,  quura  ad  urbeni,  tura  ad  circumfusum  mare 
urbi,  possct.  Indc,  quum  maximc  vallum  Romani  iaccrcnt,  10. 
conspccta  classis  hostium  cst,  Uticam  Carthaginc  pctcns. 
Igitur,  omisso  opcrc,  ])ronuntiatum  itcr,  signaquc  ra])tim 
fcrri  sunt  coc])ta:  nc  navcs,  in  terram  ctobsidioncm  vcrsae,  Classcm 
ac  minimc  navali  i^roclio  a])tac,  ()i)])rimcrentur.      Qui  cnim  ^^"'"'""i"' 

9  rcstitisscnt  agili  ct  nautico  nistrumento  aptae  et  arinatae  Q^rthjigin. 
classi  naves,  tormenta  machinasque  portantes,  et   aut  inienses. 
onerariarum  usum  versac,  aut  ita  a])pulsae  ad  muros,  ut  pro 
aggerc    ac   jiontibus    ])racbcrc    ascensus    ]iossent  ?    Ita(]ue 

I  Scipio,  contra  (]uam  in  navali  ccrtaminc  solct,  rostratis,  quae 
pracsidio  aliis  esse  ]5otcrant,  in  jiostrcmam  acicm  rccc])tis 
jiropc  terram,  oncrariarum  quadru})Iiccin  ordincm  ])ro  muro 
adversus  hostem  o])posuit :  easque  i}:)sas,  ne  in  tumultu 
pugnae  turbari  ordines  jiossent,  malis  antennisque  de  nave 
in  navem  traiectis,  ac  validis  funibus  velut  uno  inter  se 
vinculo    illigatis,    comprcudit:     tabulasque    su]:)erinstravit, 

,ut  ]icrvium  ordinem  faceret:  etsub  i]jsis  pontibus  intervalla 

^fecit,  qua  ]^rocuiTcre  spcculatoriae  navcs  in  hostem,  ac  tuto 
reci])i  ]>ossent.  His  raptiin  ]iro  tempore  instructis,  mille 
ferme  (iclecti  pro])ugnatores  onerariis  imponuntur:  tclorum 
maxime  raissilium,  ut,  quamvis  longo  certamine,  sufficerent, 
vis  ingens  congeritur.  Ita  parati  atque  intcnti  hostiura  ad- 
ventum  opperiebantur.  Carthaginienses,  qui,  si  maturassent, 
omnia  ])ermixta  turba  trc]iidantium  primo  impetu  op]Dres- 
sissent,  ]:)erculsi  tcrrcstribus  cladibus,  atque  inde  ne  in 
mari  quidem,  ubi  i])si  ]ilus  ])otcrant,  satis  fidentcs,  die  segni 
navigatione  absum]ito,  sub  occasum  solis  in  portum  (Rusci- 
nona  Afri  vocant)  classe  ap})ulere.  Postero  die  sub  ortum 
solis  instruxere  ab  alto  naves,  velut  ad  iustum  ]:)roelium 

9  Agili  et  nautico  instrumento  ap-  Reg.     f7  pcrvium  in  totum  ordinem 

tae  . . .  classi'^  Classi  agili  ad  motum,  esset  probat  Crevier.  codice  Rhenani 

et  instructae  omataeque  instriimento  subnisus,  et  pervium  idem  esse  atque 

nautico.  Crev.  pervium  usum  censet,  quemadmodum 

1  Qtiae  praesidio   aliis   esse  pote-  apud  Festum  v.  Vici. 

7-ant]  Quae,  si  de  navali  pugna  age-  3  Sub  ipsis  pontibus']  Sub  tabulis 

retur,  potuissent  esse  aliis  praesidio  ;  illis,  quae  e  nave  in  navem  transitum 

quarum    is   vulgo   usus   est,  ut   aliis  dabant.  Crev. 

praesidio  sint.  Crev.  4  Qua  procim-ere']  cf.  Thucyd.  ii. 

2  Ut    pervium    ordinem   faceref]  83.  ubi  Peloponnesiaca  classis  simili 
Fecisset  Bekker.  fide    codd.   Put.  et  ratione  structa  fuisse  narratur. 


512  TITI  LIVII 

U.  C.  549-  navale,  et  tanqiiam  exituris  contra  Romanis.     Quum  diu 
A.  C.  203.  stetissent,  postquam  nihil  moveri  ab  hostibus  viderunt,  tum 
demum   onerarias  ao;Q;rediuntur.     Erat  res  minime  ccrta- 
mini  navali  simihs,  proxime  speciem  muros  oppugnantium  5 
navium.      Akitudine  ahquantum  ouerariae  superabant ;  ex 
rostratis  Poeni  vana  pleraque  (utpote  supino  iactu)  tela  in 
superiorem  locum  mittebant :  gravior  ac  pondere  ipso  hbra- 
tior  superne  ex  onerariis  ictus  erat.     Speculatoriae  naves 
ac  levia  lyisa  navigia,  quae  sub  constratis  pontium  per  inter-  6 
vaha  excurrebant,  primo  ipso  tantum  impetu  ac  magnitu-  7 
dine  rostratarum  obruebantur :  deinde  et  propugnatoribus 
quoquc  incommodae  erant,  quod  permixtae  cum  hostium 
navibus  inhibcre  saepe  tela  cogebant,  metu  ne  ambiguo  ictu 
suis  incidercnt :  postremo  asseres  ferreo  unco  praefixi  (har-  8 
pagones    vocant)  ex    Punicis  navibus  iniici    in    llomanos 
coepti.     Quos  quum  neque   ipsos,  neque  catenas,  quibus 
suspensi  iniiciebantur,  incidere  possent ;  ut  quaeque  retro 
inhibita  rostrata  oncrariam  haerentem  unco  traheret,  scindi 
videres  vincnla,  quibus  aha  ahis  innexa  erat,  seriem  ahamg 
simul  plurium  navium  trahi.     IIoc  maxime  modo  lacerati 
quidem    omnes   pontes,  et  vix    transihendi  in   secundum 
Navcs  scx  ordinem  navium  spatium  pro]:>ugnatoribus  datum  est.      Sex 
abstrahunt.  fgj-j^-jg   onerariae    puppibus   abstractac   Carthaginem   sunt: 
maior  quam  pro  re  laetitia,  scd  eo  gratior,  quod  inter  assi- 
duas  clades  ac  hicrimas  unum  quantumcunque  ex  insperato 
gaudium    afFulserat ;    cum   eo,   ut  appareret,  haud   procul  1 
exitio  fuisse  Romanam   classcm,  ni  cessatum  a  praefectis 
suarum  navium  foret,  et  Scipio  in  tempore  subvenisset. 
11.  Per  eosdem  forte  dies,  quum  Laehus  et  Masinissa  quinto 

Masinissa   decimo  ferme  die  in  Numidiam  pervenissent,  Massyh,  reg-  2 
cmjeiat '°'  ^^^^^  patcrnum  Masinissae,  laeti,  ut  ad  regem  diu  desidera- 
tum,  concessere.      Syphax,  pulsis  inde  praefcctis  ]>raesidi- 
isque  suis,  vetere  se  continebat  regno,  neutiquam  quieturus. 
Stimulabant   aegrum    amore  uxor  socerque :    et    ita   viris 

5  Proxime  specieml  Proxime  ac-  pagones  navibus  attrahendis  adhi- 
cedebat  res  ad  speciem  navium  muros  bitos,  et  munus  ferreas  supr.  xxvi. 
oppugnantium :  ea  certaminis  sjiecics  39.  discrepantiam  quandara  fuisse, 
erat,  quasi  naves  oppugnarent  muros.  colligere  licet  cx  Caes.  Bell.  Civ.  ii. 
Crev.  57.   si   manns  ferreas    atqnc   harpa- 

6  Snb    cotistratis    pontinm]     Sic     gones  paratwrant.  Doer. 

strata  viarum  apud  Virg.  Aen.  i.  426.         9  Seriem  a/iam]  Crevierio  arridet 
legi  monet  Doer.  coniectura  Gronovii  seriemque  simul 

7  Primo     ipiso     tantum     impetu']     plurium. 

Primo   id   tantum  afterebant  damni  i   Cum  eo,  %t.t  appareref^  sc.  Prae- 

Romanis,  quod  obruerentur  ijisae  vel  terquam  quod  ... 

solo   impctu   ac   iDagnitudine    Puni-  1.  Pegnum  paternnm  Masinissae'] 

carum  rostratarum  ;  deinde  etiam  iis  Massylis    enim    Masinissae,    Masae- 

incommodae  erant,  qui  ex  onerariis  sylis  Syjihacis  regnum  continebatur. 

pugnabant  adversus  Poenos.  Crev.  cf.  supr.  xxiv.  48. 

8  Ilarpaffones  vocant']    Inter  /lar- 


1.1  H.   XXX.    CAr.    \-2.  ol3 

equisquc  aljund.ibat,  ut  suljicctac  oculis  rcgui  j)cr  nuiltos  U.  C.  549. 
florentis  annos  vires  ctiam  niinus  barbaro  atquc  impotcnti  ^-  ^-  ^°3' 
animo  s])iritus  posscnt  facerc.     Igitur  omnibus,  qui  IjclloSypliax 
a])ti    crant,    in    unum    coactis    cquos,    arma,    tela   dividit. '"^"""' ^*'' 

3  JLquitcs  m  turnias,  ])C(litcs  m  cohortcs,  sicut  quondam  ab 
Ilomanis  ccnturionibus  didiccrat,  distriijuit.  Excrcitu  haud 
minorc,  quam  (|ucm  ])rius  habucrat,  cctcrum  omni  ])ropc 
novo  atquc  incondito,  irc  ad  hostcs  j)crgit.  Et,  castris  in 
pro]>in(]uo  ])ositis,  jmmo  jiauci  equites  ex  tuto  spcculantes 
ab  stationibus  jirogrcdi ;  indc  iacuHs  summoti  rccurrcre  ad 
suos:  inde  cxcursioncs  in  viccm  fieri,  et,  quum  pulsos  in- 
dignatio  acccndcret,  j)lures  subirc :  quod  irritamcntum  cer- 
taminum  cqucstrium  cst,  quum  aut  vinccntibus  sjjes,  aut 
pulsis  ira  aggrcgat  suos.  Ita  tum  a  ])aucis  j^rocHo  acccnso, 
omnem  utrimquc  postrcmo  ccjuitatum  ccrtaminis  studium 

4  effudit.     Ac,  dum  sinccrum  equestre  proelium  erat,  multi-  Vincitur  a 
tudo  Masacsylorum,  ingentia  agmina   Syphacc  emittente,  r',^^'.'"^^ 
sustincri  vix  jioterat :  deinde,  ut  pedes  Romanus  repcntino 

per  turmas  suas  viani  dantcs  intcrcursu  stabilcm  aciem 
fecit,  abstcrruitquc  cffuse  invehcntem  scsc  liostcm,  ])rimo 
barbari  segnius  jicrmittcrc  cquos;  dcindc  starc  ac  propc 
turbari  novo  gcncrc  })ugnae  ;  joostrcmo,  non  pcditi  solum 
cedere,  sed  ne  equitcm  quidcm  sustinerc,  peditis  praesidio 
audentem.  lam  signa  quoquc  lcgionum  appropinquabant. 
Tum  vero  Masacsyli  non  modo  jirimum  im]:)ctum,  sed  ne 
conspectum  quidem  signorum  atque  armorum,  tulerunt : 
tantum  seu  memoria  ])riorum  cladium,  seu  praesens  tcrror 
valuit.  Ibi  Syj)hax,  dum  obcquitat  hostium  turmis,  si  12. 
pudore,  si  pcriculo  suo  fugam  sistcrc  possct,  cquo  gravitcr  Capitur. 
icto,  effusus  opprimitur  ca])iturquc,  et  vivus,  laetum  ante 
omnes  Masinissae  praebiturus  spectaculum,  ad  Laelium 
pertrahitur. 

Cirta  ca]3ut  regni  Syphacis  erat :  eo  se  ingens  hominum 
contulit  vis.  Cacdcs  in  co  proelio  minor,  quam  victoria, 
fuit,  quia  cquestri  tantummodo  ])roelio  certatum  fucrat. 
Non  plus  quinque  millia  occisa,  minus  dimidium  eius  homi- 
num  captum  est,  impetu  in  castra  flicto,  quo  perculsa  rege 
amisso  multitudo  se  contulerat.  Masinissa,  '  Sibi  quidem,' 
dicere,  *  nihil  esse  in  praesentia  pulchi'ius,  quam  victorem, 
*recuperatum  tanto  post  intervallo,  patrium  invisere  reg- 
*num:  sed  tam  secundis,  cjuam  adversis,  rebus  non  dari 

*  spatium  ad  cessandum.     Si  sc  Laelius  cum  equitatu  vin- 
'  ctoque  Syphace  Cirtam  praeccdere  sinat,  trepida  omnia 

*  metu  se  oppressurum :  Laelium  cum  peditibus  subsequi 

3  Ab  Roma^iis  centiirionibus']  cf.  lorum  equitum  proelium,  nullis  pedi- 
Supr.  xxiv.  48.  tibus  se  ei  immiscentibus.  Crev. 

4  Sincerutn  eqttegtre  proeHum']  So- 

VOL.  II.  L  1 


514  TITI  LIVII 

U.  C.  549. '  modicis  itineribus  posse.'     Assentiente  Laelio,  praegressus 

A.  c.  203.  Cirtam,  evocari  ad  colloquium  principes  Cirtensium  iubet. 

Sed  apud  ignaros  regis  casus,  neque  quae  acta  essent  pro- 

mendo,  nec  minis,  ncc  suadendo,  ante  valuit,  quam  rex 

vinctus  in  conspectum  datus  est.     Tum  ad  spectaculum 

tam  foedum  comploratio  orta :    et  partim  pavore  moenia 

sunt  deserta,  partim  repentino  consensu  gratiam  apud  vi- 

ctorem  quaerentium  patefactae  portae.     Et  Masinissa,  prae- 

sidio  circa  portas  opportunaque  moenium  dimisso,  ne  cui 

fugae  pateret  exitus,  ad  regiam  occupandam  citato  vadit 

equo.     Intranti  vestibulum  in  ipso  limine  Soplionisba,  uxor 

Sophonis-    Sypliacis,  filia  Hasdrubalis  Poeni,  occurrit:  et,  quum  in 

ba  Masi-     niedio    aormine    armatorum    Masinissam   insignem,    quum 

nissae  sup-  .  ^  1     1  •  •  -  /  •  i  i 

plicat.  armis,  tum  cetero  nabitu,  conspexisset,  regem  esse  (id  quod 
erat)  rata,  genibus  advoluta  eius :  '  Omnia  quidem  ut  5 
*  posses  in  nobis,  dii  dederunt,  virtusque  et  felicitas  tua. 
'  Sed,  si  captivae  apud  dominum  vitae  necisque  suae  vocem 
'  supplicem  mittere  licet,  si  genua,  si  victricem  attingere 
*dextram,  precor  quaesoque  per  maiestatem  regiam,  in  qua 
'paullo  ante  nos  quoque  fuimus,  per  gentis  Numidarum 
'  nomen,  quod  tibi  cum  Syphace  commune  fuit,  per  huiusce 
'regiae  deos,  qui  te  mehoribus  ominibus  accipiant,  quam 
'  Syphacem  hinc  miserunt,  hanc  veniam  supphci  des,  ut 
'ipse,  quodcunque  fcrt  animus,  de  captiva  statuas,  neque 
'  me  in  cuiusquam  Romani  superbum  ac  crudele  arbitrium 
'  venire  sinas.  Si  nihil  ahud,  quam  Syphacis  uxor,  fuissem, 
'tamen  Numidae,  atque  in  eadem  mecum  Africa  geniti, 
'  quam  ahenigenae  et  externi,  fideni  experiri  mallem. 
'  Quid  Carthaginiensi  ab  Romano,  quid  fiUae  HasdrubaHs 
'  timendura  sit,  vides.  Si  nulla  aha  re  potes,  morte  me  ut 
'  vindices  ab  Romanorum  arbitrio,  oro  obtestorque.'  Forma 
erat  insignis  et  florentissiraa  aetas.  Itaque  quura  modo, 
dextram  amplectens,  in  id,  ne  cui  Romano  tradcretur, 
fidem  exposceret,  propiusque  blanditias  oratio  esset,  quam 
preces;  non  in  misericordiam  modo  prolapsus  est  animus 
victoris,  sed  (ut  est  genus  Nuraidarum  in  Venerem  prae- 
ceps)  araore  captivae  victor  captus,  data  dextra  in  id,  quod  6 
petebatur,  obligandae  fidei,  in  regiara  concedit.  Institit 
deinde  reputai-e  secum  ipse,  quemadraodum  proraissi  fidem 
praestaret.     Quod  quura  expedire  non  posset,  ab  amore  te- 

5  Ut  posses  in  Jiobis]  In  nos  repo-  quondam  desponsam  fuisse.  Erravit 
nendum  suadet  Crevier.  sed  exemf>la  ille  quidem  circa  tempus  nuptiarum 
plura  sexti  casus  similiter  usurpati  Sophonisbae  cum  Syphace :  sed  ce- 
apud  Livium  exstant.  cf.  supr.  iii.  1 7.  tera  vera  esse  nihil  vetat.  Id  si  ad- 
V.  36.  xxviii.  43.  mittatur,  minus  mirum  erit  nondum 

6  Amore  caplivae  victor  captnsl  fortasse  plane  exstinctam  in  animo 
lam  observavimus  ex  Appiano  ad  Masinissae  flammam  in  veteros  vires 
xxviii.    16.   Sophonisbam  Masinissae  subito  resurrexisse.  Crev. 


LIB.  XXX.    CAV.  ]:J.  n]5 

niciarlum  atquc  im])udens  mutualur  consilium.     Nuptlas  in  V.  C.  549. 
Tcum  ipsiun  (licm  rci)cntc  parari  iubet,  nc  quid  rclinqucrct  i^;  9-  ^°-^- 
nitcfrri  aut  J.,aclio,  aut  i])si   hci])ioni,  consulcndi  vclut   in  „x„rem 
ca])tivam,  quac  jMasinissac  iam  nu])ta  forct.      ractis  nuj)tlis  .Masinis.sa. 
su])crvcint  J.aclius:  ct  adco  non  dissimnlavit  inq^robarc  se 
factum,  ut  ])riino  ctiam  cum  Sv])]iacc  ct  cctcris  ca])tivis  dc- 
tractam  cam  toro  gcniali  mittcrc  ad  Scipioncm  conatus  sit. 
Victus  dcinde   ])rccibus  Masinissae   orantis,  nt  arbitrium, 
utrius  regum  duorum  fortunae  acccssio  Soplionisba  csset, 
ad  Scipioncm  rciiccrct ;  misso  Sypbacc  et  captivis,  cctcras 
nrbcs  Numidiac,  quae  ])racsidiis  rcgiis  tencbantur,  adiuvante 
jNIasinissa,  rcci])it. 

Sy]jbacein  in  castra  adduci,  quum  esset  nxmtiatum,  omnis       1.3. 
vebit  ad  spectacubim  triuin])bi  multitudo  cffiisa  cst.     Prae-Syphax  in 
cedebat  ii)se  vinctus;  sequebatur  2;rex  nobibum  Numida-^^'*^'"^  ^"' 

_  i  1.  ,  ~  .  .         mana  ad- 

nim.  1  um,  quantum  quisque  j)kirimum  posset,  magnitu-  ducitur. 
dini  Sypbacis,  famae  gentis,  victoriam  suam  augendo,  ad- 
debat:  'illum  csse  rcgcm,  cuius  tantum  maiestati  duo  po- 
'  tentissimi  in  terris  tribucrint  ])o])uH,  Romanus  Cartbagini- 
'ensisque,  ut  Sci])io  im})cralor  suus  ad  amicitiam  cius  pe- 
'tendam,  rebcta  ])rovincia   llispania  exercituque,  duabus 

*  quinqueremibus  in  Africam  navigavcrit:  Hasdrubal,  Poe- 
'norum  imperator,  non  ipse  modo  ad  eum  in  rcgnum  ve- 
'  ncrit,  sed  etiam  fibam  ei  nu])tum  dederit.  Ilabuisse  eum 
'  uno  temporc  in  potcstatc  duos  im])cratorcs,  Pocnum  Ro- 
'manumque.      Sicut    ab    diis    immortabbus  pars    utraque 

*  hostiis  mactandis  jiaccm  j)etisset,  ita  ab  eo  utrimque  pari- 
'  ter  amicitiam  ])etitam.  lam  tantas  habuisse  opes,  ut 
'  Masinissam  regno  pulsum  co  rcdegerit,  ut  vita  eiiis  fama 
'mortis  et  latcbris,  ferarum  modo  in  silvis  rapto  viventis, 

*  tegeretur.'  His  sermonibus  circumstantium  cclebratus  rex 
in  praetorium  ad  Scipionem  cst  ])erductus.  Movit  et  Sci- 
pionem  quum  fortuna  jjristina  viri  praesenti  fortunae  collata, 
tum  rccordatio  hosjiitii  dextraeque  datac,  et  foedcris  pubbce 

ac  privatim  iuncti.  Eadem  hacc  ct  Syphaci  iinimum  de-Colloqui- 
derunt  in  alloquendo  victorc.  Nam  quuni  Scipio,  '  quid  |"^  1"'" 
'sibi  voluisset,'  quaereret,  'qui  non  socictatem  sokun  abnu- 
'isset  Romanam,  sed  ukro  bellum  intuHsset;'  tum  ille, 
'  peccasse  quidem  sese  atque  insanisse,'  fatebatur ;  '  sed  non 
'  tum  demum,  quum  arma  adversus  populum  Romanum 
8 '  cepisset :  exitum  sui  furoris  fuisse,  non  principium.  Tunc 
'  se  insanisse,  tunc  hospitia  privata  et  pubbca  foedera  omnia 
'  ex  animo  eiecisse,  quum  Carthaginiensem  matronam  do- 

7  Ne  guid  relinqueret  in/effri]   Xe  eam,  quae   Masinissae    nupta    foret. 

aut  Laelius,  aut  ipse  Scipio  possent  Crev. 

iam   putare  sibi   integruni    esse,  sibi         8  Exitum  suifuroris]  Quod  arma 

liberum    esse   tractare,   ut   captivani,  in  Romanos  intulerit. 

l12 


516  TITI   LIVII 

V.  C.  549. '  mum  acceperit.  Illis  nuptialibus  facibus  regiam  confla- 
A.  C.  203.  ( gvasse  suam:  illam  furiam  pestemque  omnibus  delinimentis 
'  animum  suum  avertisse  atque  alienasse :  nec  conquiesse, 
'  donec  ipsa  manibus  suis  nefaria  sibi  arma  adversus  hospi- 
'tem  atque  amicum  induerit.  Perdito  tamcn  atqueafBicto 
*  sibi  hoc  in  miseriis  solatii  esse,  quod  in  omnium  hominum 
'  inimicissimi  sibi  domum  ac  penates  eandem  pestem  ac 
'  furiam  transisse  videat.  Neque  prudentiorem,  neque  con- 
'  stantiorem  Masinissam,  quam  Syphacem,  esse,  etiam 
'iuventa  incautiorem.  Certe  stultius  ilhim  atque  intem- 
14.  '  perantius  eam,  quam  se,  duxisse.'  Ilaec  non  hostih  modo 
odio,  sed  amoris  etiam  stimuhs,  amatam  apud  aemuhim 
cernens,  quum  dixisset ;  non  mediocri  cura  Scipionis  ani- 
mum  pepuht.  Et  fidem  criminibus  raptae  prope  interg 
arma  nuptiae,  neque  consulto,  neque  exspectato  LaeUo, 
faciebant ;  tamque  praeceps  festinatio,  ut,  quo  die  captam 
hostem  vidisset,  eodem  matrimonio  iunctam  acciperet,  et  ad 

Eenates  hostis  sui  nuptiale  sacrum  conficeret.  Eo  foediora 
aec  videbantur  Scipioni,  quod  ipsum  in  Hispania  iuvenem  i 
nuUius  forma  pepulerat  captivae.  Haec  secum  vohitanti 
Laehus  ac  Masinissa  supervenerunt.  Quos  quum  pariter 
ambo  et  benigno  vuku  excepisset,  et  egregiis  laudibus  fre- 
quenti  praetorio  celebrasset ;  abductum  in  secretum  Masi- 
Masinis-  nissam  sic  alloquitur :  '  Ahqua  te  existimo,  Masinissa,  in- 
sam  casti-  t  tucntem  in  me  bona,  et  principio  in  Hispania  ad  iunffen- 

gat  Scinio.   ,   -,  .    .\        t^         .^  ^  •         \r  •  ^ 

'  dam  mecum  amicitiam  vemsse,  et  postea  in  Atrica  te 
'  ipsum  spesque  omnes  tuas  in  fidem  meam  commisisse. 
'Atqui  nuUa  earum  virtus  est,  propter  qiias  appetendus 
'  tibi  visus  sim,  qua  ego  aeque,  atque  temperantia  et  conti- 
'  nentia  hbidinum,  gloriatus  fuerim.  Hanc  te  quoque  ad 
'ceteras  tuas  eximias  virtutes,  Masinissa,  adiecisse  vehm. 
'Non  est,  non,  mihi  crede,  tantum  ab  hostibus  armatis 
'  aetati  nostrae  periculura,  quantum  ab  circumfusis  undique 
'  voluptatibus.  Qui  eas  sua  temperantia  frenavit  ac  domuit, 
'multo  maius  decus  maioremque  victoriam  sibi  peperit, 
'  quam  nos  Syphace  victo  habemus.  Quae,  me  absente, 
'strenue  ac  fortiter  fecisti,  hhenter  et  commemoravi,  et 
'  memini :  cetera  te  ipsum  reputare  tecum,  quam,  me 
'  dicente,  erubescere  malo.  Syphax  popuh  Romani  auspi- 
'  ciis  victus  captusquc  est.  Itaque  ipse,  coniux,  regnum, 
'  ager,  oppida,   homines,   qui  incolunt,   quicquid  denique 


9  Raptae  prope']  Raptum  eleganter  arguit.     Neque  enim  ad  iungendam 

dicitur  quidvis  raptim  factum.  Gro-  cum   Scipione  amicitiam  venerat   in 

Nov.  Hispaniam  Masinissa,  sed  ad  iuvan- 

I  In    Hispania']     Ita    emendavit  dos  auxilio  Carthaginienses.     Postea 

Gronov.  pro  vulg.  in  Hispaniam,  quod  ab  iis  ad  Romanos  defecerat.  Crev. 
vitiosum  esse,  et  scripti,  et  ipsa  res 


LIB.   XXX.    CAl».   1.1  rA7 

'  Syphiicis  fuit,  pracda  ])opuli  Romani  cst  :  ct  rcgcru  coii-  U.  C.  549. 
*iup;enK|nc  cius,  ctiamsi  non  civis  Carthaj^inicnsis  cssct,  ■'^-  ^- ^°-J- 
*etiamsi  non  ])atrcm  cius  im])cratorcm  liostium  vidercmiis, 
'  llomam  o]>ortcrct  mitti,  ac  scnatus  ])0])uH(juc  Romani  dc 
'  ca  iudicium  atquc  arbitrium  cssc,  quac  rcijcm  nobissocium 
'aHcnassc,  at(]uc  in  arma  cgisse  ])raeci])itcm  dicatur. 
'Vince  animum.  Cave  dcformcs  midta  bona  uno  vitio,  ct 
*  tot  mcritorum  gratiam  maiorc  cidpa,  (]uam  cau.sa  cul])ae 
*cst,  corrum]ias.' 

Masinissac  hacc  audicnti  non  rubor  solum  suffusns,  scd      15. 
lacrimae  etiam  obortae  :  et,  (]uum  '  sc  quidcm  in  potcstatc 
'  futurum  im])cratoris'  dixisset,  orassetque  euin,  '  ut,  (juan- 
'  tum  rcs  sincrct,  fidci  suac  temcre  ohstrictae  consulcret ; 
'  ])romisissc   cnim,   scsc  in   nuUius   potestatcm  cam  tradi- 
'  turum,'  cx  jiractorio  in  tahcrnaculum  suum  confusus  con- 
cessit.      Ibi,    arhitris   rcmotis,   quum    crebro   suspiritu    et 
gemitu,  quod  facilc  ah  circumstantibus  tahcmaculum  ex- 
audiri  jjossct,  aliquantum  tem])oris  consumpsisset ;  ingenti 
ad    postrcmum    cdito  gemitu,   fidum   e   scrvis   vocat,   sub 
cuius  custodia  regio   morc   ad   inccrta  fortunae  vcncnum 
erat,  et  mixtum  in  poculo  fcrrc  ad  So])lionisham  iuhct,  ac 
simul  nuntiarc  :    '  ^lasinissam   libcntcr  ])rimam   ci   fidcm  Masinissa 
'  praestatm'um  fuisse,  quam  vir  uxori  dehuerit.     Quoniam  venenuni 
'  arbitrium    cius,   qui   jjossint,    adimant,    secundam    fidem  Sflphonis- 
'  praestarc,    ne    viva    in    potestatcm    Romanorum   veniat.  bam. 
'  Memor  ])atris  im])cratoris,  jiatriacquc,  ct  duorum  regum, 
'  qiiihus  nupta  fuisset,  sibi  i])sa  consulcrct.'    llunc  nufttium 
ac  simul  vcnenum  fcrcns  ministcr  quum  ad  So]ihonisham 
venisset,    '  Accij)io,'  inquit,    '  nuptialc  munus ;    neque  in- 
'  gratum,  si  nihil  maius  vir  uxori  pracstare  potuit.     IIoc 
'  tamen  nuntia,   melius  me    morituram  fuisse,   si   non    in 
'  funere  mco  nujisissem.'     Non  locuta  est  ferocius,  quam 
acceptum  jioculum,  nullo  trcj)idationis  signo  dato,  impavide 
hausit.      Quod  uhi  nuntiatum  est  Scij^ioni,  ne  quid  acgcr 
animi  fcrox   invcnis  gravius  consuleret,  accitum  cum  ex- 
temj)lo  nunc  solatur ;  nunc,  quod  tcmcritatcm  temeritate 
alia  luerit,  tristiorcmquc  rem,  quam  neccsse  fuerit,  fcccrit, 
leniter  castigat.     Postero  die,  ut  a  praesenti  motu  aver- Scipio  Ma- 
terct  animum  eius,  in  trihunal  escendit,  et  concionem  ad-  sinissam 
vocari  iussit.     Ibi  Masinissam,  j^rimum  regem  appellatum,  l^^s^don" 

•2  eximiisque  ornatum  laudibus,  aurea  corona,  aurea  j)atcra,  decorat. 
sella  curuli,  ct  scij)ione  ehurneo,  toga  picta,  et  j^almata 

3  tunica  donat.      Addit   vcrhis  honorem,    '  Neque  magniii- 
'  centius  quicquam  triumj)ho   aj)ud  Romanos,  neque  tri- 

2  Aurea   patera]     Qua    nimirum         3  Addit    verhis   honorem]    Jlunus 
diis  libaret.     De  toga  picta  et  tunica     insuper  ornat  verbis.  CiiEv. 
palniata,  cf.  supr.  x.  7.  Cukv. 


518  TITI   LIVII 

U.  C.  549. '  uinphantibus  anipliorem  eo  ornatu  esse  ;  quo  unum  om- 

A.  C,  203- « iiium  externorum  dignum  Masinissam  populus  Romanus 

'  ducat.'     Laelium  deinde,   et   ipsuni    collaudatum,   aurea 

corona  donat.    Et  alii  militares  viri,  prout  a  quoque  navata 

opera  erat,  donati.     His  honoribus  molhtus  regis  animus, 

erectusque  in  spem  propinquam,  sublato  Syphace,  omnis 

Numidiae  potiundae. 

16.  Scipio,  C.  Laeho  cum  Syphace  ahisque  captivis  Romam 

misso,  cum  quibus  et  Masinissae  legati  profecti  sunt,  ipse 

ad  Tuneta  rursum  castra  refert,  et,  quae  munimenta  in- 

Carthagi-    choavcrat,  pcrmunit.      Carthaginienses,  non  brevi  solum, 

nienses  pa-  gg^|  prope  vano  gaudio,  ab  satis  prospera  in  praesens  op- 

timt.  pugnatione  classis  perfusi,  post  famam  capti  Syphacis,  in 

c|uo  phis  prope,  cjuam  in  Hasdrubale  atque  exercitu  suo 

spei  reposuerant,  perculsi,   iam   nuho   auctore   behi  uhra 

auchto,  oratores  ad  pacem  petendam  mittunt  triginta  se- 

niorum  principes.     Id  erat  sanctius  apud  illos  consihum,  4 

maximac[ue  ad  ipsum  senatum  regendum  vis.      Qui  ubi  in  5 

castra  Romana  et  praetorium  pervenerunt,  more  adulan-6 

tium  (accepto,  credo,  ritu  ex  ea  regione,  ex  qua  oriundi 

erant)  procubuerunt.     Conveniens  oratio  taro  humili  adu- 

lationi  fuit,  non  culpam  purgantium,   sed   transferentiura 

initium  culpae  in  Hannibalem  impotentiacque  eius  fautores. 

Veniam  civitati  pctebant,  civium  temeritate  bis  iam  eversae,  7 

incohuni  futurae  itcrum  hostium  bencficio.     '  Imperium  ex 

'  victis  hostibus  populum  Romanum,  non  perniciem,  petere. 

'  Paratis  obcdienter  servirc,  c|uae  vellet,  imperaret.'    Scipio, 

'  et  venisse  ea  spe  in  Africam  se,'  ait,  '  et  spem  suam  pro~ 

'  spcro    behi    eventu    auctam,    victoriam    se,    non   pacem, 

'  domum    reportaturum    esse.      Tamen,    quum    victoriam 

'  prope  in  manibus  habeat,  ])acem  non  abnuere  ;  ut  omnes 

'  gentes  sciant,  popuhun  Romanum  et  suscipere  iuste  beha, 

Lcges  pa-    '  et  finirc.     Leges  pacis  se  has  dicere.     Captivos,  et  per- 

cis  a  8ci-    i  fuo-as  et  fugitivos  restituant :  exercitus  ex  Italia  et  Gahias 

l)ione  dic-  &     '  o  •-• 

tae. 

4  Id  erat  sanclius]  h.  e.  Seniores.  Ex  his  exemplis  recte  videtur  colli- 
cf.  infr.  xxxiv.  6i.   Aristot.  t'ol.  ii.  9.  gere   Gronovius  ad   Liv.  ix.    18.  ad- 

5  Alaximaqite  ad  ipsum  senatum  modum  verisimile  csse  adorationem 
rerjendum  vis]  Cui  quidem  consilio  reguni  kut  i^oxv''  adulationem  a  La- 
maxima  inerat  auctoritas,  qua  se  regi  tinis  dictam  essc.  Ckev. 

senatus  ipse  sineret.  Chev.  7  Bis  iam  ei^ersae]  Quam  cives  iani 

6  More  ndnlantium]  More  eorum  sui,  quantum  in  se  esset,  bis  everte- 
qui  iDroni  ct  humi  prostrati  i-eges  ado-  rant.  Vocem  ante  quae  in  plerisque 
rant.  Sic  supr.  ix.  i8.  de  Alexandro,  edd.  post  iam  inseritur,  merito  dele- 
desideratas  Itumi  iacenlium  adula-  vit  ILreyssigius,  faventibus  codd.  Put. 
tiones,     Et  eodem  modo  Val.  Max.  et  Reg. 

iv.  7.     Ilephaestionem  .  .  .  more  Per-         8  Et  fugitivos]    Per  fugitivos  in- 

sarum  adu/ata,  lanquum  Aleiandrum,  telligas  servos,  qui  a  dominis  Romanis 

salutavit.     Idein   vi.  3.     Timagoram  transfugerant  ad  Carthaginienses  ;  per 

intcr    nfficium    salutationis    Darium  pcrfugas  autem,  milites,  qui  Roraa- 

rrgcm    more  gentis  illius   adulalum.  norum  signa  dcscruerant.  Doer. 


LIB.  XXX.    CAV.   17.  519 

'  deducant :  llispaniu  abstincant :  insulis  oiiniibus,  ([uae  U.  C.  549. 
'  inter  Italiam  ct  Africam  sunt,  dcccdant :  naves  longas,  ■'^*  ^*  ^°3- 
^praetcr  viginti,  oinncs  tradant :   tritici  quingcnta,  hordci 

*  trecenta   rnillia   modium.'     Pccuniac  summam   cjuantam 
impcravcrit,  parum    convcnit.      Alibi    quincpie    inillia    ta- 
lcntum,  alibi  (|uiiu|uc   inillia  pondo  argcnti,  alibi  duplex 
stipcndium  militibus  iiupcratum  invcnio.    '  Ilis  coiiditioni- Nihil  re- 
'  bus,'  inciuit,    '  placcatuc  i)ax,   triduum  ad  consultandum ';'''^''".* 

'  clabitur.      hi  placucrit,  mccum  indutias  lacitc,  Komam  ad  j.;,n^  fni^e. 

*  senatum  mittite  legatos.'  Ita  dimissi  Carthaginienscs,  rentes. 
nuUas  recusandas  conditiones  pacis  quum  ccnsuisscnt, 
(quippc  qui  moram  temporis  quacrercnt,  dum  Ilannibal  in 
Africam  traiiccret)  lcgatos  alios  ad  Scipioncm,  ut  indutias 
faccrent,  aHos  Ilomam  ad  paccm  petcndam  mittunt,  du- 
centes  paucos  in  spccicm  captivos,  pcrfugascjuc,  ct  fugitivos, 
quo  impctrabilior  pax  cssct. 

Multis  antc  dicbus  Laelius,  cum  Syphace  primoribuscjue       17. 
Numidarum   captivis,   lloinam   venit,   quac([ue    in   Africa  ^^^^^'"^   . 
gcsta  essent,  omnia  exposuit  ordine  Patribus,  ingenti  orn- ^."J^q^^^jJ^ 
nium  ct  in  praescns  lactitia,  et  in  futurum  spc.      Consulti  venit. 
indc  Patrcs  rcgcm  in  custodiam   Albam  mittendum  ccn- 
suerunt :    LacUum   retincndum,  doncc   lcjiati    Carthaffini- 
enses  venirent.      Supphcatio    in   cjuatriduum   dccrcta   est. 
P.  Aehus  praetor,  senatu  misso,  et  concionc  inde  advocata, 
cum   C.  Laelio   in   Rostra   esccndit.     Ibi  vero  audientes, 
fusos  Carthaginiensium  exercitus,  dcvictum  et  captum  in- 
gentis  nominis  regem,  X^umidiam  omncm  cgregia  victoria 
peragratam,  tacitum  continere  gauchum  non  poterant,  cjuin 
chimoribus,  cjuibuscjue  aliis  muUitudo  solet,  laetitiam  im- 
modicam    significarcnt.      Itaque  praetor  extemplo  edixit, 
'  Uti  aeditui  aedes  sacras  omnes  tota  urbe  aj^erirent,  cir- 

*  cumeundi,  sahitandique  dcos,  agendique  grates  pcr  totum 

'  diem  populo  potestas  fieret.'     Postero  die  legatos  3Iasi- Oratio  le- 
nissae  in  senatum  introduxit.      Gratuhiti  primum  senatui  8<itorum 
sunt,    *  quod  P.  Scij:)io  j)rosj")ere  res   in  Africa  gessisset : '  j^  ggj,jjty_ 
deinde  gratias  egerunt,  '  cjuod  Masinissam  non  appeUasset 

*  modo  regem,  sed  fecisset,  restitucndo  in  paternum 
'  regnum  :  in  quo  post  Sjjihacem  sublatum,  si  ita  Patribus 
'visum  esset,  sine  nictu  et  certamine  esset  regnatui*us.' 
Dein,  '  quod  collaudatum  j^^ro  concione  amplissimis  deco- 
'  rasset  donis  :  quibus  ne  indignus  esset,  et  dedisse  operam 
'  Masinissam,  et  j:)on'o  daturum  esse.  Petere,  ut  regium 
'  nomen  ceteracjuc  Scipionis  bcneficia  et  munera  senatus 
'  decrcto  confirmaret :  et,  nisi  molestum  esset,  iUvid  quoque 
'  petere  Masinissam,  ut  Numidas  captivos,  qui  Romae  in 
'  custodia  essent,  remittercnt.     Id  sibi  amplum  aj)ud  \)o- 


520  TITI  LIVII 

a:  c.  ^^'3!  l  P^^f '"'  ^"^.^^T.  ^^se.'  Ad  ea  rcsponsum  legads :  '  Rerum 
^gestarum  m  Africa  prospere  communem  sibi  cum  reo-e 
^  gratulationem  esse.     Scipionem  recte  atque  ordine  vidm 

tecisse,  quod  eura  regem  appellaverit :  et,  quicquid  aliud^ 
^fecent  quod  cordi  foret  Masinissae,  ea  Patres  comprobare 

atque  laudare.  Munera,  quae  legati  ferrent  regi,  decre- 
verunt :  sagula  purpurea  duo  cum  fibulis  aureis^sino-ulis,  et 
lato  clavo  tunicis  :  et  equos  duo  phaleratos  :  bina  equestria 
arma  cum  loricis:  et  tabernacula,  militaremque  supellec- 
tilem,  qualem  praeberi  consuli  mos  esset.  Haec  reo-i 
praetor  mittere  lussus.  Legatis  in  singulos  dona  ne  min?s 
qumum  milhum,  comitibus  eorum  millium  aeris :  et  vesti- 
menta  bma  legatis,  singula  comitibus  Numidisque,  qui  ex 
custodia  emissi  redderentur  regi.  Ad  hoc  aedes  hberae,  1 
loca,  lautia  legatis  decreta. 

cum  Ma-    ^^^^  ^"""^'  ^'  ^"mctihus  Varus  praetor  et  M.  Cornehus 
gone.         proconsu   m  agro  Insubrium  Gahorum  cum  Magone  Poeno 
signis  cohatis  pugnarunt.     Praetoris  legiones  in  prima  acie 
luerunt :   Cornelms  suas  in  subsidiis  tenuit,  ipse  ad  prima 
signa  equo  advectus  :  proque  duobus  cornibus  praetor  ac 
proconsul  mihtes  ad  inferenda  in  hostes  signa  summa  vi 
hortabantur.     Postquam  nihil  commovebant,  tum  Corneho 
Qumctihus:   '  Lcntior,  ut  vides,  fit  pugna :   et  induratus 
^  praeter  spem  resistendo  hostium  timor :  ac,  ne  vertat  in  2 
^audaciam,  penculum  cst.     Equestrem  proceham  excite- 
^  mus,  oportet,  si  turbare  ac  statu  movere  volumus.    Itaque 
^  vel  tu  ad  pnma  signa  proehum  sustine,  ego  inducam  in 
^  pugnam  equites:  vel  ego  hic  in  prima  acie  rem  geram,  tu 
quattuor  legionum    equites   in   hostem   emitte.'"    Utram 
vellet    praetor,    muneris    partem    proconsule    accipiente, 
Quinctiiius  praetor  cum  filio,  cui  Marco  praenomen  erat 
impigro  luvene,  ad  equites  pergit :  iussosque  escendere  in 
equos  repente  m  hostem  emittit.     Tumukum  equestrem 
auxit  clamor  ab  legionibus  additus :  nec  stetisset  hostium 

ecn  S  r'rTf  '"^'"'^  •('•^''■'''  •  •  •  !^^-i'>»dum  esse  aliquid  quod  ad  ha- 
ZeUd  Z.iu^  grammatica  postu-  bUationem  pertineat,  colligere  vide- 
Jaret  id,  sed  alibi  quoque  a  consuetis     mur  ex  eo,  quod  infr  xxxiii  2^   IpMti 

recedit.  cf.  infr.  xxxni.  24.  quaec^m-     urbem  in  vUlam  jmhUcauu  ibioue  iis 

T    4wt!'  /;/  7      T     .    ,       ,.      ™""era   hospitalia,  supr.  xxviii.   50, 

I  Aedes   hberae,   hca]    Aedes   li-     Crev  ^  '       i  ;)y. 

exd»i^^;drn'.teft^'™"''^'  ''°'P''"'"'         '  ^"^^'"'"^  '"^"'-^  Hostium  timor 

fV?irf,^        patentes.    supr.   xxiv.   7.  praeter   opinionem   fiictus    est    resi- 

Ceterum,  quid  smt  loca,  quae  praeter  stendo  durior,  h.  e.  hostes  contra  t 

hberasaedesdecernunturlegatis,hand  morem     resistendo    se    obfirmarun 

iacile  statuere  possumus.    Tamcn  in-  Doer  ootirmarunt. 


lAU.  \XX.    CAP.   19.  .521 

acies,  iii  Mago,  ad  ])rinnini  e(juitiun  motiiin,  paratos  cle-  V.  C.  549. 
Sphantos  cxtcin])lo  in  ])roelinin  indnxisset.  Ad  (|nornni '^-  *"'•  ^°3- 
stridorem  odc)rein(|ne  et  asj)ectum  terrili  c^jni  vanuin 
equcstrc  anxiliuin  teeerunt :  ct  ut  j)erinixtus,  ubi  cnspide 
iiti  et  cominns  gladio  posset,  roboris  maioris  llomanus 
eques  erat ;  ita  in  ablatnm  ]iaventibus  procnl  e(|nis  melius 
ex  intervallo  Nuinidac  iaculabantur.  Sininl  et  peditum 
legio  dnodecima,  magna  cx  jmrtc  cacsa,  pudorc  inagis, 
(luam  viribus,  tencbat  locnm.  Nec  diutius  tcnuisset,  ni  cx 
subsidiis  tcrtia  decima  legio,  in  ])rimain  acicin  inducta, 
proelium  dubinm  exce]iissct.  Mago  ([uoquc  ex  subsidiis 
Gallos  integrae  lcgioni  o])])osuit.  Quibns  haud  raagno 
certamine  fusis,  hastati  lcgionis  undecimae  conglobant  scse, 
atque  elcj^hantos  iam  j)editum  acicm  tnrbantes  invadunt. 
In  quos  cjnum  pila  confertos  coniecissent,  nnllo  ferme 
frustra  cmisso,  omncs  rctro  iu  acicni  suorum  avertcrunt : 
(juattnor  gravati  vuhicribus  corrucrunt.     Tum  j^rima  com- 

4  mota  hostium  acies,  simul  oninibns  pcditibus,  ut  avcrsos 
videre  elej^liantos,  ad  augendum  j^avorem  ac  tumuhnm 
eifusis.  Sed,  doncc  stetit  ante  signa  Mago,  gradnrn  scnsim 
refercntcs  ordines,  tenorem  pngnae  servabant ;  jwstquam  Vincunt 
femine  transfixo  cadentem,  anfcrrique  ex  proclio  prope  ex-  l^""iani, 
sanguem  vidcrc,  extcmplo  in  fugam  omnes  versi.  Ad 
quinqne  millia  hostinm  eo  die  caesa,  et  signa  militaria  duo 

et  viginti   caj)ta.     Ncc   llomanis  incrncnta  victoria  fnit : 
duo  raillia  et   trecenti   de   exercitu  praetoris,  pars  multo 

5  raaxinia  ex  legionc  duodccima,  amissi.  Inde  et  tribuni 
militum  duo,  M.  Cosconius,  et  M.  Maenius :  tertiae 
deciraae  quoque  legionis,  quae  postremo  j^roelio  affu- 
erat,  Cn.  llelvius  tribunus  mihtum  in  restituenda  pugna 
cecidit,  et  duo  et  viginti  ferme  equites  illustres,  obtriti 
ab  elephantis,  cnm  centurionibus  ahquot  jjcrierunt :  et 
longius  certamen  fuisset,  ni  vulnere  ducis  concessa  victoria 
esset. 

Mago,  proxiraae  noctis  silentio  profectus,  quantum  pati      19. 

6  viae   per  vulnus  poterat,   itineribus  extentis,  ad  mare  in  ^l-^^go  '"s- 
Ligures  Ingaunos  pervcnit.    Ibi  eum  legati  ab  Cartluigine,  cam  redirel 
j)aucis   ante  diebus   in   sinum  Gallicum   aj:)pulsis  navibus, 
adierunt,    iubcntes,    jjrimo    cjnoqne    tempore    in    Africara 
traiicere.    '  Idera  et  fratrem  eius  Hannibalem  (nam  ad  eum 
quoque  isse  legatos  eadem  iubentesj  facturum,     Non  in  eo 


3  Ad  quorum  stridorein]  Slridor  6  Ilineribus  ea-fenfisJi  Quum  iti- 
elepliantorum  infr.  xliv.  5.  quoque  nera  extendisset,  quuni  singulis  diebus 
memoratur.  multum  itineris  confecisset,  quantum 

4  Simul  omnibus  pediiibus]  sc.  tamen  viae  eum  pati  sinebat  vulnus, 
Romanis.  Gbonov.  Crev. 

5  Inde}  sc.  Ex  ea  legione.  Doer. 


522  TITI   LIVII 

U.  C.  549. '  esse  Carthaginieusium  res,  ut  Galliam  atque  Italiam  armis 

•     •  203.  i  obtingant '    Mago,  non  imperio  modo  senatus  periculoque 

patriae  motus,  sed  metuens  etiam,  ne  victor  hostis  moranti 

instaret,   Liguresque   ipsi,  rehnqui  Italiam   a  Poenis  cer- 

nentes,   ad  eos,  quorum   mox  in  potestate  futuri  essent, 

In  naviga-  deficerent,  simul  sperans  leniorem  in  navigatione,  quam  in 

tiu"^  "^*^"  ^^^'  iactationem  vuhieris  fore,  et  curationi  omnia  commo- 
diora,  impositis  copiis  in  naves  profectus,  vixdum  superata 
Sardinia,  ex  vuhiere  moritur :  naves  quoque  ahquot  Poe- 
norum  disiectae  in  ako  a  classe  Romana,  quae  circa  Sardi- 
niam  erat,  capiuntur,  Ilaec  terra  marique  in  parte  Itahae, 
quae  iacet  ad  Alpes,  gesta. 

Consul  C.  Servihus,  nulla  memorabih  re  in  provincia 
Etruria  et  Gahia  (quoniam  eo  quoque  processerat)  gesta, 
patre  C.  Serviho  et  C.  Lutatio  ex  servitute  post  sextum 
decimum  annum  receptis,  qui  ad  vicum  Tanetum  a  Boiis  7 
capti  fuerant,  hinc  patre,  hinc  Catulo  lateri  circumdatis, 
privato  magis,  (juam  pubhco  decore  insignis,  Romam  rediit. 
Latum  ad  populum  cst,  '  ne  C.  Serviho  fravidi  esset,  quod 
'  patre,  qui  scha  curuh  sedisset,  vivo,  quum  id  ignoraret, 
'  tribunus  plebis  atque  aedihs  plebis  fuisset,  contra  quam 
'  sanctum  legibus  erat.'  Hac  rogatione  perlata,  in  pro- 
vinciam  rediit. 

Ad  (^n.  Servihura  consulem,  qui  in  Bruttiis  erat,  Con-8 
sentia,  UfFugum,  Vcrgae,  Besidiac,  Hetricuhim,  Syphcum, 
Argentanum,  Clampctia,  mukique  ahi  ignobiles  popuh, 
senescere  Punicum  behum  cernentes,  defecere.  Idem 
consul  cum  Hannibale  in  agro  Crotoniensi  acie  conflixit. 
Obscura  eius  pugnae  fama  est.  Valerius  Antias  quinque 
milha  hostium  caesa  ait.  Quae  tanta  res  est,  ut  aut  impu- 
denter  ficta  sit,  aut  neghgenter  praetermissa.  Nihil  certe 
ultra  rei  in  Itaha  ab  Hannibale  gestum.  Nam  ad  eum 
quoque  legati  ab  Carthagine,  vocantes  in  Africam,  iis  forte 
20.       diebus,  quibus  ad  Magonem,  venerunt.     Frendens  gemens- 

Hannibalisq^g    ^^  ^j^  lacrimis   temperans,  chcitur  leffatorum   verba 

revocati  ex   ^      *  .     ^ 

Italia  do-    a^dissc.     Postquam   edita  sunt   mandata,    '  lam  non  per- 
lo'-  '  plexe,'  inquit,  '  sed  palam  revocant,  qui,  vetando  supple- 

'  mentum  et  pecuniam  mitti,  iam  pridem  retrahebant. 
'  Vicit  ergo  llannibalem  non  popuhis  Romanus  toties 
'  caesus  fugatusque,  sed  senatus  Carthaginiensis  obtrec- 
'  tationc  atque  invidia.  Neque  hac  deformitate  reditus 
'  mei  tam  P.  Scipio  exsuhabit  atque  efferet  sese,  quam 
'  Hanno,  qui  domum  nostram,  quando  aha  re  non  potuit, 

7  Qui  ad  vicum   Tanetnm]    Rem  Clampetiam  superiore  anno  a  P.  Sem- 
narravit  Livius  supr.  xxi.  25.  pronio  consule  vi  captam,  Consentiam 

8  Ad  Cn.  ServUium  .  .  .  Conacnlia  voluntate  in  deditionem  vcnisse  scri- 
.  .  .  Clampetia  .  .  .  defecere^  Tamen  psit  Liviiis  supr.  xxix.  38.  Crev. 


LIB.  XXX.    CAP.  21.  .123 

'  ruina  Cartliaoinis  oppressit.'  lani  hoc  ipsuni  praesaf^iens  U.  C.  549. 
aninu),  prae])aravcrat  antc  navcs.  Itatpie,  inutiii  militum^-  ^-  ^°i- 
turba  ])raesidii  s])ecie  in  o])])i(la  I^ruttii  agri,  (|uae  |iauca 
niao-is  nietu,  (luani  fide,  eoutinebantur,  diniissa,  (luod  ro- 
boris  in  exercitu  erat,  in  Africam  transvcxit :  multis  Italici 
gcneris,  (juia  in  Africam  sccuturos  abnucntcs  concesserant 
in  lunonis  I.aciniae  delubrum,  inviolatum  ad  eam  diem,  in 
tcmplo  ipso  foede  intcrfeetis.  Karo  quemquam  alium,  pa- 
Qtriam  exsilii  causa  rermquentem,  ma^is  maestum  aijisse 
ferunt,  quam  llannibalem  hostium  terra  excedentern : 
respexisse  saepe  Italiae  litora,  et  deos  homiuesque  accu- 
santcm,  iu  se  ([uoque  ac  suum  i])sius  caput  exseeratum, 
'quod  non  cruentum  ab  (^annensi  victoria  mihtcm  liomam 
*duxisset.  Scipionem  ire  ad  Carthaginem  ausum,  qui 
*consul  hostem  in  Italia  Poenum  non  vidisset :  sc,  centum 

*  millibus  armatorum  ad  Trasimenum  et  Cannas  caesis, 
*circa  CasiUnum  Cumasque  et  Nolam  eonsenuisse.'  Ilaec 
accusans  querensque,  ex  diutina  possessione  Italiae  est 
detractus. 

Romam  per  eosdem  dies,  et  Magonem  et  Ilannibalem  21. 
profectos,  allatum  est.  Cnius  duplicis  gratulationis  minuit 
laetitiam,  et  quod  parnm  duccs  in  retinendis  iis,  quum  id 
mandatum  ab  senatu  esset,  aut  animi,  aut  virium  habuisse 
videbantur ;  et  quod  solliciti  erant,  omni  belli  mole  in 
unum  dueem  excrcitum(]ue  inclinata,  quo  evasura  esset 
res.  Per  eosdem  dies  legati  Saguntini  venerunt,  compre- 
hensos  cum  pecunia  adducentes  Carthaginienses,  qui  ad 
conducenda  auxilia  in  Hispaniam  traiecissent.  Ducentum 
et  quinquaginta  auri,  octingentum  pondo  argenti  iu  vesti- 
bulo  curiae  posuerunt.  Hominibus  acceptis  et  in  carcerem 
conditis,  auro  argentoque  reddito,  gi-atiae  legatis  actae : 
atque  insu]3er  munera  data  ac  naves,  quibus  in  Hispaniam 
reverterentur.     Mentio    deinde    ab    senioribus   facta    est, 

*  Segnius  homines  bona,  quam  mala,  sentire.  Transitu  in 
'  Italiam  Hannibalis,  quantum  terroris  pavorisque,  sese 
'  meminisse,  quas  deinde  clades,  quos  luctus  incidisse  ? 
'  Visa  eastra  hostium  e  muris  urbis  :  quae  vota  singulorum 
'  universorumque  fuisse  ?  quoties  in  conciliis  voces,  manus 

I '  ad  coelum  porrigentium  auditas  :  En  unquam  ille  dies 
'  futurus  esset,  quo  vacuam  hostibus  Italiam  bona  pace  flo- 
'  rentem  visuri  essent  ?  Dedisse  tandem  id  deos  sexto 
'  decimo  demum  anno :  nec  esse,  (]ui  diis  grates  agendas 

9  Maffis  maestuml  Xullo  in  scri-  necessaria   hic    nobis  vidctur.  Crev, 

pto,  neciue  Gronovio,  neque  nobis  oc-  Tum  reposuit  Bekker. 
currit  to  maffis.    Plerique  hanc  vocem         i    Eii     tinquam}       Nunquamne  ? 

totam  abolent :  quidam  eius  loco  ha-  cf.  supr.  xxiv.  14. 
bent  (am.    Alterutra  ex  his  particulis 


524  TITI  LIVII 

U.  C.  549. '  censeant.  Adeo  ne  advenientem  quidem  gratiam  ho- 
A.  C.  203.  i  mines  benigne  accipere,  nedum  ut  praeteritae  satis  me-  2 
Supplica-  *  mores  sint.'  Conclamatum  deinde  ex  omni  parte  curiae 
tio  Romae  ^gj.^  mj  referret  P.  Aelius  praetor :  decretumque,  ut  quinque 
discessum  ^ics  circa  omnia  pulvinaria  supplicaretur,  victimaeque  ma- 
Hanniba-  iores  immolarentur  centum  viginti. 
•  lam  dimisso  Laelio  legatisque  Masinissae,  quum  Cartha-  3 

giuiensium  legatos  de  pace  ad  senatum  venientes  PuteoHs 
visos,  inde  terra  venturos  allatum  esset;  revocari  C.  Lae- 
lium  placuit,  ut  coram  eo  de  pace  ageretur.  Q.  Fulvius 
Gillo,  legatus  Scipionis,  Carthaginienses  Romam  adduxit : 
quibus,  vetitis  ingredi  urbem,  hospitium  in  villa  publica, 

22.  senatus  ad  aedem  Bellonae  datus  est.     Orationem  eandem  4 
Legati        femie,  quam  apud  Scipionem,  habuerunt ;  culpam  omnem 
niense^^iie  ^^^^^  ^  pubhco  consiho  in  Hannibalem  vertentes.     '  Eum 
pace.          '  iniussu   senatus   non  Alpes  modo,  sed  Iberum  quoque, 

'  transgressum  :  nec  Romanis  solum,  sed  ante  etiam  Sa- 
'  guntinis,  privato  consiho  behum  intuhsse.  Senatui  ac 
'  populo  Carthaginiensi,  si  quis  vere  aestimet,  foedus  ad 
'  eam  diem  inviolatum  esse  cum  Romanis.  Itaque  nihil 
'  ahud  sibi  mandatum  esse,  uti  peterent,  quam  ut  in  ea 
'  pace,  quae  postrerao  cum  consule  Lutatio  facta  esset, 
'  manere  hceret.'  Quum,  more  tradito,  Patribus  potesta-  5 
tem  interrogandi,  si  quis  quid  vehet,  legatos,  praetor  fecis- 
set ;  senioresque,  qui  foedcribus  interfuerant,  aha  ahi  in- 
terrogarent,  nec  meminisse  per  actatem  (etenim  omnes 
ferme  iuvenes  erant)  diccrent  legati ;  conclamatum  ex 
omni  pai'te  curiae  est,  '  Punica  fraude  electos,  qui  veterem 

23.  '  pacem  repeterent,  cuius  ipsi  non  meminissent.'     Emotis 
deinde  curia  legatis,  sententiae   interrogari   coeptae.     M. 
Livius    '  C.  Servihum  consulem,  qui  propior  esset,  arces-  6 
'  sendum,  ut  coram  eo  de  pace  ageretur,'  censebat.    '  Quum 

'  dc  re  maiore,  (piam  quanta  ea  esset,  consuhatio  incidere 
'  non  posset,  non  videri  sibi,  absente  consuhim  ahero,  am- 
'  bobusve,  eam  rcm  agi,  satis  ex  dignitate  popuh  Romani 
'  esse.'  Q,  Metehus,  qui  triennio  ante  consul  dictatorque 
fuerat,  '  Quum  P.  Scipio,  caedendo  exercitus,  agros  popu- 
'  lando,  in  eam  necessitatem  compuhsset  hostes,  ut  sup- 

2  Benigne}    Benigna   in    auctores  legatis  hostium.   cf.  infr.  xxxiii.   24. 
bcReficii  et  grata  mente.  Crev.  Hinc  quoquecolligunt  quidam,aedem 

3  lam  dimisso  Laelio  ....  quum  Bellonae  villae  publicae  vicinam  fu- 
Carthaginiensium    leffatos}      Tamen  isse.  Duker. 

supr.    17.   memoratimi   est  censuisse  5  More  tradito']  Eius  moris  exem- 

Patres    retinendum   Laelium,    donec  pla  exstant  supr.  viii.  21.  infr.  xxxvii. 

legati  Carthaginienses  venirent.    Sed  i.  Raschig. 

fortasse,  Hannibale  profecto  ex  Italia,  6    C.    Servilium'\      Intelligendum 

nulios    iam    crediderant    venturos   a  esse  Caium  Servilium  Geminum,  qui 

Carthaginiensibus  legatos.  Crev.  Etruriam  sortitus  crat  supr.   i,  ani- 

4  Ad  acdeni  Bellonae]   Ut  solebat  madvertit  Drakeub. 


Lin.    \\\.    CAP.  24.  52.5 

*  pliccs  pacciu  pctcrciit  ;    ct  ncnio  oiniiiuni  vcrius  cxisti-  U.  C.  549. 
*inare  posset,  qua  mente  ea  pax  pctcrctur,  quam  i.s,  qui-'^*  ^-  ^°^" 

*  antc  ])ortas  Cartliajrjnis  bclluni  ^crcrcf  ;  nullius  altcrius 
'  consilit),  c|uani   Sci])ionis,  accipicndani   ahnucndarnvc  ])a- 

7 '  ccm  cssc'  M.  \'alcrius  Lacvinus,  qui  bis  consul  fucrat, 
'  Sj)cculatorcs,  non  lcgatos,  vcnissc,'  arrrucbat :  'iubcndos- 
'  quc  Italia  cxccdcrc,  et  custodcs  cum  iis  usciue  ad  navcs 
'  mittcndos ;    ScijMonique    scribcndum,   nc   bcllum   remit- 

*  teret.'     Laelius  Fulviusque  adiecerunt :    '  Et  Sci])ioncm 

*  in  eo  ])ositam  habuisse  spem  jwcis,  si  Ilannibal  ct  Mago 

*  ex  Italia  non  rcvocarcntur.  Omnia  simulaturos  Cartha- 
'  ginicnscs,  duccs  cos  cxcrcitus([uc  exs])cctantcs :  dcinde, 
'  cjuamvis  rcccntium  focdcrum  ct  dcorum  omnium  obUtos, 
'bcllum  gcsturos.'  Eo  magis  iu  Lacvini  scntcntiam  chs- 
ccssum.  Lcgati  jiacc  infecta,  ac  pro])c  sinc  rcsponso,  Re  infecta 
dimissi.  dimissi. 

Pcr  cos  dics  Cn.  Ser\'ilius  consul,  haud  chibius,  cjuin      24. 
pacatac  Italiac  penes  se  gloria  esset,  vclut  pulsum  ab  se 
Hannibalcm    jicrscqucns,    in    Siciliam,    indc    in    Africam 
transiturus,    traiccit.       Quod    nbi    Komac    vulgalum    cst,  Cn.  Servi- 
primo  ccnsucrunt  Patrcs,  ut  iiractor  scribcrct  consuli,  se- 1'"*  *^^  Si- 

^    ^  •       T.^  r  I.-  1*1      cilia  revo- 

natum  acquiun  ccnscrc,  m  itaiiam  rcvcrti  eum  :  demde,  ^.j^^^^ 
quum  praetor,  sprcturum  cum  Hteras  suas,  diceret,  dictator 
ad  id  ij^sum  crcatus  P.  Sulpicius,  ]:)ro  iure  maioris  impcrii, 
consulcm  in  ItaHam  revocavit :  rcli(|uum  anni,  cum  M.  Ser- 
vilio  magistro  cquitum,  circumcundis  Italiae  urbibus,  cjuae 
I  bello  alienatac  fucrant,  nosccnthscjue  singularum  causis 
consum})sit. 

Per  indutiarum  temjjus  et  ex  Sardinia  ab  Lentulo  ])rae- Commea- 
tore    centum  onerai'iae  naves,   cum   commeatu  ct  viginti V?*.''^.^^'^' 

•  •  clinin.  iTi 

rostratarum  praesidio,  et  ab  hoste,  et  ab  tempestatibus  mari  Africam. 
tuto,    in    Africam    transmiserunt.      Cn.   Octavio    ducentis  Ex  Sicilia. 
onerariis,  triginta  longis  navibus  ex  Sicilia  traiicienti,  non 
eadem  fortuna  fuit.    In  conspcctum  ferme  Africae  prospero 
-2  cursu   vcctum   ])rimo   destituit  ventus  ;    deindc   versus   in  Classis  dis- 
Africum    turbavit,    ac    passim    naves   disiecit.     Ipse    cum  i^<^t^ ^^^^^O' 
rostratis,    per    adversos    fluctus    ingenti    rcmigum    labore 
enisus,    ApoUinis   promontorium    tenuit :     onci-ariae,  pars 

7  M.  Valerius  Laevinus']  cf.  Supr.         i  Xoscendisqne    singidarum    caii- 
xxix.  II.  sis]  Inquirendoque,  quanam  in  causa 

8  Cn.  Servilius   consul}    Cui   pro-  singulae    essent,    quae    magis,    quae 
vincia  Bruttii  evenerant.  minusnocentes,quaeommno  innoxiae 

9  Haud  dubius,  (juin]    Sibi  haud  haberi  possent.  Crev. 

dubie   tribuens   pacatae   Italiae  glo-  2    Versus     in    Africum']     Africus 

riam,  quae  tamen  tota  Scipionis  erat,  Romanis   ab   Africa   flabat,   ideoque 

et  pei-sequens  Hannibalem,  tanquam  navigantibus  ex  Sicilia  adversus  erat ; 

ille  a  se  pulsus  esset.  Crev,  inde  paullo  post  adversi  fluctus.  Ras, 


526 


TITI  LIVII 


U.  C.  549, 
A.  C,  203, 


Naves  one- 
rariae  a 
Carthagi- 
niensibus 
captae. 

25. 


Legati 
Rom.  a 
Carthagi- 
niensibiis 
prope  vio- 
lati. 


maxima  ad  Aegimurum  (insula  ea  sinum  ab  alto  claudit,  in 
quo  sita  Carthago  est,  triginta  ferme  millia  ab  urbe)  aliae 
adversus  urbem  ipsam  ad  Calidas  Aquas  delatae  sunt. 
Omnia  in  conspectu  Carthaginis  erant.  Itaque  ex  tota 
urbe  in  forum  concursum  est.  Magistratus  senatum  vocare, 
populus  in  curiae  vestibulo  fremere,  ne  tanta  ex  oculis 
manibusque  amitteretur  praeda.  Quum  quidam  pacis 
petitae,  aUi  indutiarum  (necdum  enim  dies  exierat)  fidem 
opponerent,  permixto  paene  senatus  popuhque  concilio, 
consensum  est,  ut  classe  quinquaginta  navium  Hasdrubal 
Aegimurum  traiiceret :  inde  per  litora  portusque  dispersas 
Romanas  naves  colligeret.  Desertae  fuga  nautarum,  pri- 
mum  ab  Aegimuro,  dein  ab  Aquis  onerariae  Carthaginem 
puppibus  tractae  sunt. 

Nondum  reverterant  ab  Roma  legati,  neque  sciebatur, 
quae  senatus  Romani  de  bello  aut  pace  sententia  esset ; 
necdum  indutiarum  dies  exierat.  Eo  indigniorem  iniuriam 
ratus  Scipio,  ab  iis,  qui  petiissent  pacem  et  indutias,  et 
spem  pacis  et  fidem  indutiarum  violatam  esse,  legatos  Car- 
thaginem,  L.  Baebium,  L.  Sergium,  L.  Fabium  extemplo 
misit.  Qui,  quum  multitudinis  concursu  prope  violati 
essent,  nec  reditum  tutiorem  cernerent  futurum,  petierunt 
a  magistratibus,  quorum  auxilio  vis  prohibita  erat,  ut  naves 
mitterent,  quae  se  prosequerentur.  Datae  triremes  duae, 
quum  ad  Bagradam  flumen  pervenissent,  unde  castra  Ro- 
mana  conspiciebantur,  Carthaginem  rediere.  Classis  Punica 
ad  Uticam  stationcm  habcbat.  Ex  ea  tres  quadriremes,  seu 
clam  misso  a  Carthagine  nuntio,  uti  fieret,  seu  Hasdrubale, 
qui  classi  praeei'at,  sine  publica  fraude  auso  facinus,  quin- 
queremem  Romanam  superantem  promontorium  ex  alto  3 
repente  aggressae  sunt.  Sed  neque  rostro  ferire  celeritate 
subterlabentem  poterant,  neque  transiUre  armati  ex  hu- 
milioribus  in  altiorem  navem :  et  defendebatur  egregie, 
quoad  tela  suppeditarunt.  Quis  deficientibus,  quum  iam 
nulla  alia  res  eam,  quam  propinquitas  terrae,  multitudoque 
a  castris  in  litus  efFusa,  tueri  potuisset;  concitatam  remis, 
quanto  maximo  impetu  poterant,  in  terram  quum  immi- 
sissent,  navis  tantum  iactura  facta,  incolumes  ipsi  evaserunt. 
Ita  alio  super  aliud  scelere  quum  haud  dubie  indutiae 
ruptae  esscnt,  Laelius  Fulviusque  ab  Roma  cura  legatis 
Carthaginiensibus  supervcncrunt.  Quibus  Scipio,  '  Etsi  4 
'  non  indutiarum  modo  fides  a  Carthaginiensibus,  sed  ius 
'  etiam  gcntium  in  legatis  violatum  esset ;  tamen  se  nihil, 


3  Sitperantem  pro7nonloriwn'\  In-  4  Qnibvs  Scipio]  Lcgesis  Diodor. 
tclligendum  est,  ut  constat  ex  Appi-  Excerpt.  Vat.  xxvi.  5.  Polyb.  xv.  2. 
ano,  ApoUinis  promontorium.   SiGOX.     ct  4.     Appian.  Pun.  xxxv. 


LIB.  XXX.    CAP.  20.  627 

*  ncc  instiliitis  populi  lloniani,  ncc  suis  niorilMis  iMtli^nuni,  r.  C.  549. 

*  in  iis  facturuin  cssc,'  (|inun  dixissct,  lcfratis  diinissis,  hcUnm  ^-  ^-  ^°^- 
.sparabat.      llannihali   iain   tcrrac   ai)|)ropiiKiuanti    iussiis  e 

nauticis  nnus  csccndcrc  in  inahiin,  ut  spcciihirctur,  (luain 
tcncrcnt  rcfi;ioncin,  (luiun  dixissct,  scpiilcrurn  (nrutiiin  pro- 
ram  spcctarc,  ahominatus,  practcrvchi   iusso  guhcrnatorc,  '^''^^.j";^ 
ad  Lcptim  ap])ulit  classcm,  atque  ihi  copias  cxposuit.  liaiinii)al. 

llacc  eo  auno  in  Africa  fjesta.     Insequcntia  excedunt  in      26. 
eum  annnni,  quo  M.  Scrvilius  Gcminus,  qui  tum  magistcr 
c(iuitum   crat,   ct   'l^i.  (^huidius  Nero   consules  facti   sunt. 
Cctcrum    exitu    supcrioris    anni    quum    lcgati    sociaruin 
nrhium  cx  Graccia  (jucsti  csscnt,  vastatos  agros  ah  rcgiis 
pracsidiis,  profcctosque  in  INIacedoniam  lcgatos  ad  rcs  rc- 
pctcndas  non  admissos  ad  Phihppum  rcgem  :  simul  nun- 
tiassent,  quattuor  millia  miUtum  cum  Sopatro  duce  traiecta 
in  Africam  dici,  ut  essent  Carthaginiensihus  praesidio,  et 
pccuniac  ahc|uantum  nna  missuni ;  lcgatos  ad  rcgcm,  qui  LcKati  ad 
hacc  advcrsus  focdus  facta  vidcri  Patrihus  rnnitiarcnt,  mit-  l'l_)ilippum 
tcndos  censuit  scnatus.     JNIissi  C.  Tcrcntius  Varro,  C.  Ma-  Rom.' 
mihus,  M.  Aurehus.     lis  trcs  quinqueremes  datae. 

iVnnus  insignis  inccndio  ingcnti,  quo  chvus  Puhlicius 
ad  solum  exnstus  cst,  ct  a(}uarum  magnitudine.  Sed  an- 
nonae  vihtas  fuit,  practcrquam  quod  pace  omnis  Itaha  erat 
apcrta,  etiam  ciuod  magnam  vim  frumcnti,  ex  Ilispania 
missam,  M.  Valerius  PaUo  ct  M.  Fabius  Buteo  aediles 
„*curules  cpiaternis  aeris  vicatim  populo  dcscripscrunt. 

Eodem  anno  Q.  Fahius  Maximus  moritur,  exactae  aeta-  (J.  Fabii 
tis  ;  siquidcm  verum  est,  au2;nrem  duos  et  sexaginta  annos  ^l'f^- ""'" 
tuisse,  quocl  quidam  auctores  sunt.  V  n-  certe  luit  cugnus 
tanto  cognomine,  vel  si  novum  ab  eo  inciperet.  Superavit 
paternos  honores,  avitos  aequavit.  Plurihus  victoriis  et 
maioribus  procliis  avus  insignis  Rullus ;  sed  omnia  aecpiare 
nnus  hoslis  Hannibal  potest.  Cautior  tamen,  ciuam  prom- 
ptior,  hic  habitus  fuit :  et,  sicut  dubites,  utrum  ingcnio 
cunctator  fuerit,  an  quia  ita  bello  proprie,  quod  tum  gere- 

5  lussus  e  7iauticis  untis']  sc.  Q,u\im.     tium.  Crev. 

unus  e  nauticis,  sc.  rei  navalis  peritis,  8   Vel  si   novum  ah  eo  inciperet] 

iussus   ab    Hannibale  ....   dixisset,  Cognomen  Maximi  avus  eius  Rullus 

Hannibal  abominatus,  sc.  omen  aver-  sibi  pepererat,  memorante  Livio  supr. 

satus,  etc.  ix.  46.  idque  posteris  haereditarium 

6  Quateniis  aeris]  Quaternis  assi-  reliquerat.  Crev. 

bus  in  modios.     Sic  enim  infr.  xxxi.  9  Superavit  jmternos  honorcs,  avi- 

50.    dicuntur    aediles    magnam    vim  tos    aequavit]     Honoribus    magistra- 

frumenti  binis  aeris  in  modios  populo  tuum  superavit  patrem :  avum  aequa- 

divisisse.  cf.  supr.  iv.   16.  assibus  in  vit.    Nempe  Q.  Fabius  Gurges,  quem 

modios  aestimatum.  Livius    existimavit    patrem    huiusce 

7  Vicatim  populo  dcscnpserunt']  Fabii,  ter  tantum  consul  fuit :  Rullus 
Distribuerunt  populo,  certum  assig-  quinquies,  ut  et  hic  sive  nepos,  sive 
nando   frumenti  modum  in   singulos  pronejios.  Crf.v. 

YJcos,  pro  ratione  et  numero  incolen- 


528  TITI   LIVII 

U.  C.  549.  batur,  aptum  erat :  sic  nihil  certius  est,  quam  unum  ho- 

A.  C.  203.  niinem  nobis  cunctando  rem  restituisse,  sicut  Ennius  ait. 

Augur  in  locum   eius    inauguratus    Q.  Fabius   Maximus, 

filius :    in   eiusdem  locum   pontifex  (nam  duo  sacerdotia 

habuit)  Ser.  Sulpicius  Galba. 

Ludi  Roraani  diem  unum,  plebeii  ter  toti  instaurati  ab 
aedihbus,  M.  Sextio  Sabino  et  Cn.  Tremelho  Flacco.  li 
ambo  praetores  facti,  et  cum  iis  C.  Livius  Sahnator  et  C. 
Aurehus  Cotta.  Comitia  eius  anni  utrum  C.  Servihus 
consul  habuerit,  an,  quia  eum  res  in  Etruria  tenuerint, 
quaestiones  ex  senatusconsuho  de  coniurationibus  prin- 1 
cipum  liabentem,  dictator  ab  eo  dictus  P.  Sulpicius,  incer- 
tum  ut  sit,  diversi  auctores  faciunt. 
27.  Principio  insequentis  anni,  M.  Servihus  et  Ti.  Claudius, 

U.  C.  550.  senatu  in  Capitohum  vocato,  de  provinciis  retulerunt. 
M.Servilio  It*'^'!^™  atque  Africam  in  sortem  coniici,  Africam  ambo 
Ti.Claudiocupientes,  volebant.  Ceterum,  Q.  Meteho  maxime  anni- 
Coss,  tente,  neque  data,  neque  negata  est  Africa.  Consules 
iussi  cum  tribunis  plebis  agere,  ut,  si  iis  videretur,  populum 
rogarent,  quem  vehet  in  Africa  behum  gerere.  Omnes 
tribus  P.  Scipionem  iusserunt.  Nihilo  niinus  consulcs  pro-  2 
vinciam  Africam  (ita  enim  senatus  dccreverat)  in  sortem 
Provinciae.coniecerunt.  Ti.  Claudio  Africa  evenit,  ut  quinquaginta 
navium  classem,  omnes  quinqueremes,  in  Africam  traiice- 
ret,  parique  imperio  cum  Scipione  imperator  esset.  M.  3 
Servihus  Etruriam  sortitus.  In  eadem  provincia  et  C.  Ser- 
viho  prorogatum  imperium,  si  consulem  manere  ad  urbem 
senatui  placuisset.  Praetores,  M.  Sextius  Gahiam  est  sor- 
titus,  ut  duas  legiones  provinciamque  traderet  ci  P.  Quinc- 
tihus  Varus ;  C.  Livius  Bruttios  cum  duabus  legionibus, 
quibus  P.  Sempronius  proconsul  priore  anno  praefuerat ; 
Cn.  Tremelhus  Siciham,  ut  ab  P.  Vihio  Tappulo  praetore 
prioris  anni  provinciam  et  duas  legiones  acciperet ;  Vihius 
propraetor  viginti  navibus  longis,  mihtibus  mihe,  oram 
Sicihae  tutaretur :  inde  M.  Pomponius  viginti  navibus 
rehquis  mihe  et  quingentos  mihtes  Romam  deportaret. 
C.  Aureho  Cottae  urbana  evenit.  Ceteris,  ita  uti  quisque 
obtinebant  provincias  exercitusque,  prorogata  imperia. 
Legiones  Sexdecim  non  amphus  eo  anno  legionibus  defensum  im- 
perium  est.     Et  ut  placatis  diis  omnia  inciperent  agerent- 

I  Principum  halentem}  Hahendae  cam  traiicienda,  et  jmr  cum  Scipione 

auctore  Gronovio  reposuit  Bekker.  imperium  alterutri  e  consulibus  de- 

■2  Provinciam  Africam   {ila  eniin  cerneretur.  Crev. 
senahts  decreverat)]  Nimirum  intel-         3  Parique   imperio  cum   Scipione 

ligendum    est    senatum,    instantibus  imperator  esset]   Vox  imperator  om- 

etiam  post  iudicium  populi  consuli-  nino  otiosa  videtur,  ac  proinde  able- 

bus,  hoc  temperamento  uti  tandem  ganda.  Crev, 
coactum  esse,  ut  classis  certe  in  Afri- 


16, 


LIB.  XXX.    (lAP.  2ft.  rr20 

4quc,  ludos,  qtios,  M.  ('laiidio  Marcello,  'J^  (^iiinctio  con- IJ.  ('.  550. 
siilil)us,  T.  Manlius  dictator,  fjuasque  hostias  niaiorcs  ^- ^- '^°^- 
vovcrat,  si  jicr  (|uin(]ucnniuni  illud  rcspublica  c(Klcni  slatu 

.sfuissct,  ut  cos  ludos  consulcs,  jirins^iuani  ad  hcliuni  ])ro- 
ficisccrcntur,  faccrcnt.  ],.u(li  in  circo  pcr  quatriduuiu 
facti :  hostiac(juc,  ([uibus  votac  crant  diis,  cacsac. 

Intcr  hacc  sinud  spcs,  sinuil  cura  in  dics  crcsccbat:   ncc      28. 
satis  ccrtuni  constarc  apud  aninuini  potcrat,  utrum  gaudio 
(hgnum  cssct,  llannibalem,  post  sextum  decimum  annum 
cx  Italia  dcccdcntcm,  vacuam  posscssioncm  cius  rcliquissc 
pojiulo  Komano,  an  niagis  mctucndum,  ([uod  incolumi  cx- 
crcitu  in  iVtVicam  transisset.      '  Locum  nimirum,  non  pcri- Anxii  Ro- 
'culum,   mutatum ;    cuius  tantac  dimicationis  vatcm,   (lui '"'""" ' 
'  nupcr  dcccssisset,  (^.  rabium  liaud  irustra  cancre  soiitum,  Hanniba- 
'  graviorcm  in  sua  tcrra  futurum  hostcm  llannibalcm,  quam  'is- 
'  in  alicna  fuisset.     Nec  Scipioni  aut  cum  Syphace,  incon- 

6 '  ditac  barl)ariae  rcgc,  cui  Statorius  scmilixa  (hicere  excr- 

*  citus  solitus  sit,  aut  cum  socero  cius  Hasdrubalc,  fugacis- 

*  simo  ducc,  rcm  futuram,  aut  tumultuariis  excrcitibus,  cx 
'  agrcstium  scmicrmi  turba  subito  collcctis;  scd  cum  llan- 

*  nibalc,  ])ropc    nato   in    j)ractorio   patris,  fortissimi  ducis, 

*  alito  atquc  cducato  intcr  arma,  puero  (juondam   militc, 
7 '  vixdum   iuvene  impcratore  :   cpii  sencx  vinccndo  factus, 

'  Ilispanias,  Gallias,  Italiam  ab  Alpibus  ad  fretum  monu- 
8 '  mcntis  ingcntium  rcrum  comj)lcsset.  Ducere  exercitum 
'  ac(iualcm  stipcndiis  suis,  duratum  omnium  rcrum  jiati- 
'  cntia,  quas  vix  fidcs  fiat  homiues  ]iassos ;  j)crfusum  millics 
'  cruore  llomano  ;  cxuvias  non  militum  tantum,  scd  ctiam 
'  impcratorum,  portantcm.  Multos  occursuros  Scipioni  in 
'  acie,  qui  praetores,  qui  imperatores,  qui  consulcs  Roma- 
'  nos  sua  manu  occidissent,  muralibus  vallaribusquc  in- 
'  signcs  coronis,  ])crvagatos  capta  castra,  captas  urbes  llo- 
'  manas.  Non  csse  hodic  tot  fasccs  magistratibus  })o]:»uli 
'  Romani,  qnot  cajitos  ex  caede  imjieratorum  ])racfcrre  ])os- 
'  set  Ilannibal.'  Ilas  formidines  agitando  animis,  i])si  curas 
et  metus  augebant  etiam,  quod,  quum  assucssent  y>cv  ali- 
quot  annos  bellum  ante  oculos  aliis  atque  aliis  in  Italiae 

4  Ludos,  qnos  .  .  .  T.  Manlius  dic-  torie  fortasse  dietum  ad  rem  augen- 
tator'^  Hos  ludos  iussi  fuerant  facere  dani.  Nisi  potius  ilicendum  est  Li- 
consules  superioris  anni,  (pio  reipsa  vium  hic  ex  more  Romanorum  loqui, 
quinciuennium  a  ]Manlio  definitum  apud  quos  initium  senectutis  ab  anno 
claudebatur.  Necesse  est  igitur  ali-  aetatis  sexto  et  quadragesimo  peteba- 
qua  intervenerit  mora,  quae  eos  in  tur.  Id  autem  aetatis  tunc  erat  Han- 
hunc  aiinum  reiiccre  coegerit.  Crev.  nibal.    Ipse  infr.  37.  de  se  ait,  Xovem 

5  Ut  eos  linlos]  Ante  haec  verba  annorum  a  vohis  profeclus,  post  tri- 
supplc  decretnm  fuit.  gesimum  sextum  annnm  redii.   Crev. 

6  Cui  Statoriiis  semilixa']  De  lioc  8  Ducere  ejercitum]  Dnceret  cx 
Statorio  cf.  supr.  xxiv.  48.  emendatione  Gronovii  reposuit  Bek- 

7  Qui  .lene.r  vincenilo  facttcs]  Ora-  ker. 

VOL.  IL  M  m 


530  TITI   LIVII 

TT.  c.  55o.partibus  lenta  spe,  in  nullam  propinquum  debellandi  finem 
A.  C.  202.  ggrgre,  erexerant  omnium  animos  Scipio  et  Hannibal,  velut 
ad  supremum  certamen  comparati  duces.  li  quoque,  qui- 
bus  ingens  erat  in  Scipione  fiducia  et  victoriae  spes,  quo  9 
magis  in  propinquam  eam  imminebant  animis,  eo  curae  in- 
tentioris  erant.  Haud  dispar  habitus  animorum  Cartha- 
giniensibus  erat :  quos  modo  petisse  pacem,  intuentes  Han- 
nibalem  ac  rerum  gestarum  eius  magnitudinem,  poenitebat: 
modo,  quum  respicerent,  bis  sese  acie  victos,  Syphacem 
captum,  pulsos  se  Hispania,  pulsos  Itaha,  atque  ea  omnia 
unius  virtute  et  consiho  Scipionis  facta,  velut  fatalem  eum 
ducem  in  exitium  suum  natum  horrebant. 
29.  lam  Adrumetum  venerat  Hannibal :  unde,  ad  reficien- 

dum  ex  iactatione  maritima  mihtem  paucis  diebus  sumptis, 
excitus  pavidis  nuntiis,  omnia  circa  Carthaginem  obtineri 
armis,  atFerentium,  magnis  itineribus  Zamam  contendit. 
Speculato-  Zama  quinque  dierum  iter  ab  Carthagiue  abest.  Inde 
res  Hanm-  pj-aemissi  speciilatores  quum  excepti  a  custodibus  Romanis 
pione  di-  dcducti  ad  Scipionem  essent,  traditos  eos  tribunis  mihtum, 
missi.  iussosque  omisso  metu  visere  omnia,  per  castra,  qua  vel- 
lent,  circumduci  iussit:  percunctatusque,  satin'  per  com- 
modum  omnia  explorassent,  datis,  qui  prosequerentur,  retro 
ad  Hannibalem  dimisit.  Hannibal  nihil  quidem  eorum, 
quae  nuntiabantur,  (nam  et,  Masinissam  cum  sex  mihibus 
peditum,  quattuor  equitum  venisse  eo  ipso  forte  die,  affere- 
bant)  laeto  animo  audiit,  maxime  hostis  fiducia,  quae  non 
de  nihilo  profecto  concepta  esset,  perculsus.  Itaque,  quan- 
quam  et  ipse  causa  beUi  erat,  et  adventu  suo  tui-baverat 
et  pactas  indutias,  et  spem  foederum  ;  tamen,  si  integer, 
quam  si  victus,  peteret  pacem,  aequiora  impetrari  posse 
ratus,  nuntium  ad  Scipionem  misit,  ut  colloquendi  secum 
potestatem  faceret.  Id  utrum  sua  sponte  fecerit,  an  pu- 
bhco  consiho,  neutrum  cur  affirmem,  habeo.  Valerius  An- 
tias,  primo  proeho  victum  eum  a  Scipione,  quo  duodecim 
mihia  armatorum  in  acie  sint  caesa,  mille  et  septingenti 
capti,  legatum  cum  ahis  decem  legatis  tradit  in  castra  ad 
Scipionem  venisse.  Ceterum  Scipio  quum  cohoquium  haud 
abnuisset,  ambo  ex  composito  duces  castra  protulerunt,  ut 
Colloqui-  coire  ex  propinquo  possent.  Scipio  haud  procul  Naraggara 
um  ducum  ^irbg^  tum  ad  cetera  loco  opportuno,  tum  quod  aquatio  in-  i 
tra  teh  coniectum  erat,  consedit.  Hannibal  tumuhim  a 
quattuor  milhbus  inde,  tutum  commodumque  ahoquin,  nisi 
quod  longinquae  aquationis  erat,  cepit.     Ibi  in  medio  lo- 

9  Q,uo  magh}  Quo  avidiore  et  spe  batur   c  flumine   vel    rivo    propriore 

et  voto  eam  propinquantem  iam  e.x-  castris,  quam   quantus  est   teli   con- 

spectabant  et  optabant.  Crev.  iectus.  Crev. 

I    7'iim  (]uod  aqualio']    Aqua  pete- 


LIB.  XXX.    CAP.  30.  5.31 

cus  conspcctus  nndiquc,  nc  (juid  insidiaruni  cssct,  dclcctus.  U.  C.  550. 
Suniniotis  pari  spatio  arniatis,  cuni  sinfrnlis  intcrprctibus  ^- ^-  ^°^" 
confi;rcssi  snnt,  non  suac  niodo  actatis  niaxinii  dnccs,  scd  '  ' 
oinnis  antc  sc  nicinoriac,  onniiuni  jj;cntiuni  cuilil)ct  rcf>;um 
inipcratorunivc  ])arcs.  Paullispcr  altcr  altcrius  consj)cctu, 
adniirationc  nnitua  propc  attoniti  conticncrc.  Tnni  llan-iiannibalis 
nibal  prior,  '  Si  hoc  ita  fato  datum  eraty  ut,  qui  primus  bel- *'''^*"'- 
lum  intuli  ]>opulo  llomano,  quiqne  totics  prope  in  mani- 
bus  victoriam  habui,  is  ultro  ad  ])accm  ]:)etendam  venirem  : 
lactor  tc  mihi  sortc  j)otissinnnn  datnm,  a  (juo  ]ictcrcm. 
Tibi  (]uo([ue  intcr  multa  cgrcgia  non  in  ultimis  laudum 
hoc  fucrit,  Ilannibalcm,  cui  tot  dc  Romanis  ducibus  victo- 
riani  dii  dcdisscnt,  tibi  ccssisse  ;  tcqnc  huic  bcllo,  vcstris 
prius,  quam  nostris,  cladibns  insigni,  finem  imposuisse. 
Hoc  quoque  ludibrium  casus  cdiderit  fortuna,  nt,  quura 
patre  tuo  consule  ce]ierim  arma,  cum  eodcm  primnm  Ro- 
mano  im]ieratore  signa  contulcrim  ;  ad  filinm  cius  inermis 
ad  ])accm  j:)etendam  vcniam.  ()])timum  (juidem  fncrat, 
cam  j)atribus  nostris  mentcm  datam  ab  diis  cssc,  ut  ct  vos 
Italiac,  ct  nos  Africac  imjicrio  contenti  esscmns :  neque 
enim  ne  vobis  qnidcm  Sicilia  ac  Sardinia  satis  digna  pre- 
tia  sunt  jjro  tot  classibus,  tot  cxcrcitibus,  tot  tam  cgregiis 
amissis  ducibus.  Scd  praeterita  magis  reprehcndi  pos- 
sunt,  quam  corrigi.  Ita  aliena  appetivimus,  ut  de  nostris 
dimicaremus,  nec  in  Italia  solum  vobis  bcllum,  nobis  in 
Africa  esset :  scd  ct  vos  in  j:)ortis  vcstris  j)rojie  ac  moeni- 
bns  signa  armaque  hostium  vidistis,  et  nos  ab  Carthagine 
fremitum  castrorum  Romanorum  exaudimus.  Quod  igi- 
tur  nos  maxime  abominarcmui',  vos  ante  orania  oj^taretis, 
in  meliore  vestra  fortuna  de  pace  agitur :  agimus  ii,  quo- 
rura  et  maxime  interest  pacem  esse,  et  qui  quodcunque 
egerimus,  ratum  civitates  nostrae  habitui'ae  sint.  Animo 
tantum  nobis  opus  est  non  abhorrente  a  quictis  consiliis. 
Quod  ad  me  attinet,  iam  aetas  scnem  in  j^atriam  rever- 
tentcm,  unde  pucr  jjrofcctns  sum,  iam  secundae,  iam  ad- 
versae  res,  ita  erudierunt,  nt  rationem  sequi,  quam  for- 
tunam,  malim.  Tuam  et  adolcscentiam  et  perjietuam 
felicitatem,  ferociora  ntraque,  qnam  quietis  opus  est  con- 
siliis,  metuo.  Non  temere  incerta  casuum  reputat,  quem 
fortuna  nunquam  decepit.  Quod  ego  fui  ad  Trasimenura, 
ad  Cannas,  id  tu  hodie  es.  Vixdnra  militari  aetate  ira- 
perio  accepto,  omnia  audacissime  incijiientem  nusquam 
fefellit  fortuna.     Patris  et  jiatrui  persecutus  mortem,  ab 

■2  IIoc    (ptnqne    htdihrium    casus']         3  Xeque  enim  ite  vohis  guidem]  cf. 
Hunc  quoque  ludicmm  casura  velut     Supr.  xxxix.  12.  infr.  xxxi.  38. 
iocata  fortuna  edidisse  videri  queat.         4  Non  tcmere}  Non  facile,  raro. 
Ckev. 

31  111  2 


532  TITl   LIVII 

IT.  C.  550. «  calamltate  vestrae  domus  decus  insigne  virtutis  pietatisque 
.  o.  202.  (  gximiae  cepisti :   amissas  Hispanias  rccuperasti,  quattuor 

*  inde  Punicis  excrcitibus  pulsis:   consul  creatus,  quum  ce- 

*  teris  ad  tutandam  Italiam  parum  animi  esset,  transgressus 

*  in  Africam,  duobus  hic  cxcrcitibus  caesis,  binis  eadem 

*  hora  captis  simul  incensisque  castris,   Syphace  potentis- 

*  simo  rege  capto,  tot  urbibus  regni  eius,  tot  nostri  imperii 
'  ereptis,  me  sextum  decimum  iam  annum  haercntem  in 

*  possessione  Itahae  detraxisti.     Potest  victoriam,  inquam,  5 
'  malle,  quam  pacem,  animus.    Novi  spiritus  magis  magnos, 

*  quam  utiles:  et  mihi  tahs  ahquando  fortuna  affulsit.    Quod 

*  si  in  secundis  rebus  bonam  rpioque  mentem  darcnt  dii ; 
'  non  ea  sohim,  quae  evenissent,  sed  etiam  ea,  quae  evenire 

*  possent,  reputaremus.      Ut  omnium  obhviscaris  ahorura, 

'  satis  ego  documenti  in  omnes  casus  sum.      Quem  modo,  6 

*  castris  inter  x\nienem  atque  urbem  vestram  positis,  signa 

*  inferentem  ad  moenia  Romana ;  hic  cernis,  duobus  for-  7 
'  tissimis  viris,  fratribus  clarissimis  imperatoribus,  orbatum, 

*  ante  moenia  prope  obsessae  patriae,  quibus  terrui  vestram 
'  urbem,  ca  pi-o  mea  deprecantem.     Maximae  cuique  for- 

*  tunae  minime  credendum  est.  In  bonis  tuis  rebus,  nos- 
'  tris  dubiis,  tibi  ampla  ac  speciosa  danti  cst  pax :  nobis 

*  petcntibus  magis  necessaria,  quam  honcsta.     Mehor  tuti- 

'  orque  cst  certa  pax,  quam  sperata  victoria.     Ilaec  in  tua,  8 
'  iha  in  deorum  manu  est.     Ne  tot  annorum  fehcitatem  in 

*  unius  horae  dederis  discrimcn.      Quum  tuas  vires,  tum 

'  vim  fortunae  Martemque  behi  communem,  proponc  ani-  9 

*  mo.  Utrimque  ferrum,  corpora  humana  erunt :  nusquam 
'  minus,  quam  in  bello,  eventus  respondcnt.      Non  tantum 

*  ad  id,  quod  data  pace  iam  habere  potes,  si  proeho  vincas, 
'  gloriae  adieceris ;  quantum  ademeris,  si  quid  adversi  eve- 

*  niat.  Simul  parta  ac  sperata  decora  unius  horae  fortuna 
'  evcrtere  potest.  Omnia  in  pace  iungenda  tuae  potestatis 
'  sunt,  P.  Cornch :  tunc  ca  habenda  fortuna  erit,  quam  dii 
'  dederint.  Inter  pauca  fehcitatis  virtutisque  exempla  M. 
'  Atihus  quondam  in  hac  eadem  terra  fuisset,  si  victor  pa- 

5  Vicforiam,  inquam']  In  hac  voce  rasse,  quod  exercitum  non  duxisset, 
inquam  est  quaedam  vis  affirmandi  sed  praefectus  tantum  equitum  fu- 
id,  quod  iam  dictum  est,  sc.  Scipioni  isset,  aut  Magonem  praeteriisse,  quod 
non  facile  futurum  esse  animum  ad  eius  mortis  nullamdum  famam  ac- 
quieta  consilia  proclivem.  cepisset,  censet  Drakenborchius. 

6  Quem  modo'\  V  ocem  videras  8  Haec  in  tna^  Pronomen  hic  id, 
quod  nonnulli  libri  post  Romana  ad-  de  quo  potissimum  agimus,  respicit, 
dunt,  e  verbis  sequentibus  hic  cernis  unde  fit,  ut,  si  verborum  ordinem 
satis  intelligi  monet  Gronovius.  spectas,  hic  saepius  ad  remotiora  refe- 

7  Duobus  fortissimis  viris]  Quum  ratur,  i/Ie  ad  projuora.  cf.  supr.  xxiv. 
tres  fiatres   amisisset    Hannibal,    sc.  29. 

Hasdrvibalem,Magon^i,  Hannonem,  9  Martemque  belli  communem'\  cf. 

eum  aut  Hannonem  non  commemo-  Supr.  xxviii.  40. 


LIR.  XXX.    CAP.  31.  533 

^ccni  ])ctcntibiis  tlcdissct  patribiis  noslris:   non  statncndo  U.  C.  550. 

*  tandcni    lclicitati    nKHlnni,    ncc   coliihcndo  cflcrcntcin    sc -^'  ^'  ^°^' 
'  fortnnani,   (|nan(o   altins  clatns   crat,   co   tocdins   corrnit. 

'  Est  qnidcni  cins,  qni  dat,  non  (ini  pctit,  conditioncs  di- 

*  ccrc  pacis:  sed  forsitan  non  indijrni  simns,  qui  nobismct 

*  ipsi   nuiltam   irropjcmus.      Non   rccusamns,   quin   omnia, 

*  ]>roptcr  ciuac  bclhun  initnm  est,  vcstra  sint,  Sicilia,  JSar- 
'dinia,  IIisj)ania,  (iuicf|nid  insnlarum  toto  intcr  Africam 
'  Italiamquc  coutinctur  mari.  ('artliajjjiuicnscs,  iuclusi  Afri- 
'  cac  litoribus,  vos  ((|uaudo  ita  diis  ])lacuit)  cxtcrna  etiam 
'  tcrra  marifjuc  vidcaiuus  rcp;ciitcs  im])eria.  llaud  ncga- 
'  vcrim,  ]m)ptcr  noii  nimis  sinccre  ])etitam  aut  cxs])ectat:un 

I '  nu]ier  jiacem,  susjicctam  essc  vobis  Punicam  fidein.  ]Mul- 
'  tum,  per  quos  ]ietita  sit,  ad  fidein  tuendae  pacis  ]iertinet, 
'  Sci]iio.  Vcstri  (luoquc,  ut  audio,  Patres  nonnihil  etiam 
'  ob  hoc,  quia  ]>arum  dijjjuitatis  in  Icgationc  erat,  ncgavc- 
'  runt  ])accm.  Ilanuibal  ])cto  ])accin  ;  (jui  ncciuc  ])ctcrcm, 
'  nisi  utilcm  crcdcrcm  :  ct  ])ro])tcr  candcm  utilitatcni  tue- 
'  bor  cam,  ])ro])tcr  fiuam  ]ictii.     Et,  cjucmathiiodum,  (juia 

2  '  a  mc  bclhun  coejjtum  cst,  nc  qucm  cius  j^ocniterct,  cjuoad 

*  i]>si  invidere  dei,  jiraestiti ;  ita  annitar,  ne  quem  pacis  per 
'  me  ]iartae  jioeniteat.' 

Adversus  hacc  imjierator  Romanus  in  hanc  fere  senten-      31. 
tiam  rcs]")ondit :   '  Non  me  fallebat,  Ilannibal,  adventus  tui  Respo"»'» 
'  s]>e  Carthaginicnses  et  praesentcm  inchitiarum  fidcm,  ct '  '-'J"""'*- 
'  sjiem  jiacis  turbasse.     Necjuc  tn  id  sane  dissimulas,  cjui 

*  de  conchtionibus  sujjerioribus  ]>acis  omnia  subtrahas,  jirac- 

*  ter  ea,  cjuae  iam  j^ridem  in  nostra  potestate  sunt.  Cete- 
'  rum,  sicut  tibi  cm-ae  est,  sentire  cives  tuos,  quanto  per  tc 
'  onere  leventur :  sic  mihi  laborandum  est,  ne,  quae  tunc 
'  ]")epigcrunt,  hodie  subtracta  ex  conditionibus  ])acis,  prae- 
'  mia  jierfidiae  habcant.  Indigni,  cjuibus  cadem  patcat 
'  conditio,  ut  ctiam  jDrosit  vobis  fraus,  petitis.  Nequc  pa- 
'  trcs  nostri  priores  de  Sicilia,  ne(|ue  nos  de  Hispania  fcci- 

3 '  mus  bellum.  Et  tunc  Mamertinorum  sociorum  jicricu- 
'  lum,  et  nunc  Sagunti  excidium  nobis  ]>ia  ac  iusta  induc- 
'  runt  arma.  Vos  lacessisse,  et  tu  ipse  fateris,  et  dei  testes 
'  sunt :   qui  et  ilhus  belU  exitnm  secundum  ius  fasque  dc- 


1  Multum,  per  quos  petita  sif^  Scipionem  hic  suae  Romanorumque 
Qua  fide  pas  servetur,  id  magnopere  causae  gratificari.  Romana  enim 
pendet  ex  dignitate  eorum  per  quos  anna  in  Siciliam  vocavit  magis  ni- 
illa  petita  sit.  Cuev.  miae  iam  Carthaginiensium  potentiae 

2  Ne  qiiem  eius  poeniteret  ....  metus,  quam  Mamertinorum  preces, 
praestitiJi  Feci,  per  hietos  belli  even-  qui  nec  vetusta  cum  iis  societate 
tus,  ut  nemo  illud  susceptum  incu-  iuncti  erant,  et  ob  immanitatem  in- 
sare  posset.  Crev.  iustitiamque,  qua  Messanam  veterihus 

3  Et  titnc  Mamcrtinorum']  De  ea  cultoribus  ademerant,  parum  Siuie 
re  cf.  Polyb.   i.   10.  ex  quo  app.trct  digni  craiit  auxilio.  Ceev. 


534  TITI    LIVII 

IT,  C.  550. '  derunt,  et  huius  dant  et  dabunt.     Quod  ad  me  attlnet,  et 

A.  C.  102,  ( Jiumanae  infirmitatis  memini,  et  vim  fortunae  reputo,  et 

'  omnia,  quaecunque  agimus,  subiecta  esse   mille  casibus 

'  scio.      Ceterum,  quemadmodum  superbe  et  violenter  me 

'  faterer  facere,  si  prius,  quam  in  Africam  traiecissem,  te 

*  tua  voluntate  cedentem  Italia,  et,  imposito  in  naves  exer- 
'citu,  ipsum  venientem  ad  pacem  petendam  aspernarer; 
*sic  nunc,  quum  prope  manu  conserta  restitantem  ac  tergi- 
'  versantcm  in  Africam  attraxcrim,  nuUa  sum  tibi  verecundia 

'  obstrictus.      Proindc  si  quid  ad  ea,  in  quae  tum  pax  con-4 
'  ventura  videbatur,  (quae  sint,  nosti)  multae  navium  cum 
'  commeatu  per  indutias  expugnatarum  legatorumque  vio- 
'latorum  adiicitur,  est,  quod  refcram  ad  consilium.      Sin 
'  illa   quoque    gravia   videntur,    bellum    parate,    quoniam 

*  pacem  pati  non  potuistis.' 

Re  infecta      Ita  infccta  pacc,  ex  colloquio  ad  suos  quum  se  recepis- 

rcdeimt.     gent,  frustra  verba  iactata  renuntiant.     Armis  decernendum 

32.       esse,  habendamque  eam  fortunam,  quam  dii  dedissent.     In 

Omnia  pa-  castra  ut  cst  vcntum,  pronuntiant  ambo,  '  Arma  exnedirent 

rantur  ad     ^  _„-Ti  •  i  /  ^ 

proelium  niilitcs  animosque  ad  supremum  certamen,  non  in  unum 
'diem,  sed  in  perpetuum,  si  fehcitas  adesset,  victores. 
'  Roma,  an  Carthago,  iura  gentibus  darent,  ante  crastinam  5 
'noctem  scituros.  Neque  enim  Africam,  aut  Itaham,  sed 
'  orbem  terrarum  victoriae  praemium  fore ;  par  periculum 
'praemio,  quibus  adversae  pugnae  fortuna  fuisset.'  ]\am6 
neque  Romanis  effugium  uUum  patebat  in  ahena  ignotaque 
terra:  et  Carthagini,  supremo  auxiho  effuso,  adesse  vide- 
batur  praesens  excidium. 

Ad  hoc  discrimen  procedunt  postero  die  duorum  opulen- 
tissimorum  populorum  duo  longe  cLarissimi  duces,  duo  for- 
tissimi  exercitus,  muka  ante  parta  decora  aut  cumulaturi  eo 
die,  aut  eversuri.  Anccps  igitur  spes  et  metus  miscebant 
animos :  contemplantibusque  modo  suam,  modo  hostium 
aciem,  quum  ocuUs  magis,  quam  ratione,  pensarent  vires, 
simul  hieta,  simul  tristia  obversabantur.  Quae  ipsis  sua 
sponte  non  succurrebant,  ea  duces  admonendo  atque  hor- 
tando  subiiciunt.  Poenus  sexdecim  annorum  in  terra  Itaha 
res  gestas,  tot  duces  Romanos,  tot  exercitus  occidione  oc- 
cisos,  et  sua  cuique  decora,  ubi  ad  insignem  ahcuius  pugnae 
memoria  mihtem  venerat,  refcrebat.  Scipio  Hispanias,  et 
recentia  in  Africa  proeha,  et  confessioneni  hostium,  quod 

4  Ad  ea,  in  quae'^  Praepositionem  JRoma,  et  Carthago,  pro  Romanis  et 
in  omittit  Bekker,  et  post  ad  ea,  Carthaginiensibus,  tanquam  coUec- 
voces  dico  pacetn,  aut  tale  quid  intel-  tivae  voces,  verbum  plurale  ascisciint. 
ligit.  Drak. 

5  Iiira  gentihus  darent]  Daret  6  Quibus  adversae  pugnae]  Ad- 
quod  in  quibusdam  codd.  superest,  versa,  quod  Perizonius  legendum 
Crevier.  in  contextum  revocat ;  sed  coniecit,  reposuit  Bekker. 


LIR  XXX.    CAR  3.}. 


53.J 


ncquc  non  pctere  j)aeeiii  ))ro])tcr  inetuni,  uequc  niancrc  in 
ca  ])rae  iusita  auimis  jierfidia  j)()liiisseut.  Ad  lioc  eolIo(|uiurn 
7  Ilauuihalis  iu  seereto  liabitum,  ae  liherum  fiujrcuti,  (jua 
velit,  tleetit.  Omiuatur,  ([uii)us  (|uou(laiu  aiisj)ieiis  patrcs 
eorum  ])uguaveriut  ad  Aegatcs  iusulas,  ea  illis  cxeuntibus 
in  acicm  j)ortcudissc  dcos.  '  Adcssc  fincm  bclli  ac  laboris. 
'  In  nianibus  essc  pracdatn  Carthaginis,  rcditum  domum  iii 
*patriam,  ad  jiarcntcs,  libcros,  coniup;cs,  pcnatcsc|uc  dcos.' 
Cclsus  liacc  corj)orc,  vultuquc  ita  lacto,  ut  vicissc  iam  cre- 
dcrcs,  diecbat.     Instruit  dcinde  j)rimos  hastatos,  ])OSt  eos 


IT.  C.  5SO. 
A.  C  202. 


])rinci])cs  :  triariis  j)ostremani  aeicm  elausit.     Non  confertas      ,3."L 

Acics  Sci- 
pioni». 


autciu  cohortes  autc  sua  (juamque  sigua  instruebat,  scd 
mauij)ulos  aliquantuin  intcr  sc  distantcs,  ut  essct  spatiura, 
quo  clc])hanti  hostium  accepti  nihil  ordines  turbarcnt. 
Laelium,  cuius  ante  legati,  eo  anno  quacstoris  extra  sortem 
ex  senatusconsulto  opcra  utcbatur,  cuin  Italico  cquitatu  ab 
sinistro  coruu,  Masinissam  jSiunidas(juc  ab  dcxtro  oj)jiosuit. 

1  Vias    j^jatcutcs    inter   nianij)ulos   antcsiguanorum   vclitibus 
(ea  tune  lcvis  armatura  crat)  coinjilcvit ;   dato  jiracccpto, 

2  ut,  ad  impctum  clc])hantorum,  aut  ])ost  rcctos  refugerent 
sordines,  aut,  in  dcxtram  lacvamquc  discursu  apj)licantcs  se 

antcsignanis,  viam,  qua  irrucrent  in  ancijiitia  tcla,  belluis 


7  Liherum  finrjcnti,  qua  velit, 
flectit']  Flccti,  quod  Sigonius  mavult, 

Bekkcr  in  textum  recepit. 

8  Triariis postremam  aciemclaasit'\ 
cf.  Polyb.  vi.  19.  Nicbhr.  iii.  n.  825. 
Mutatae  iam  arniis  et  numero  le- 
gionis  acies  stabant.  cf.  supr.  viii.  8. 
Q,\nTpY'^hastatnrnm  et  principnm  acics 
denos  manipulos  habebant  ;  mani- 
pulus  centum  viginti  homines  erant, 
qui  jiila  gererent.  Triarii  autem, 
qui  in  subsidiis  stabant,  hastas  gerc- 
bant,  manipuli  decem  ;  manipulus 
vicenos  milites  continebat.  Ve/ites, 
qui  non  sicut  antea  manipulatim,  sed 
catervatim  iam  structi  crant,  leves 
mille  ducentos  milites  habebant :  ita 
ut  legiones  quaternis  millibus  et  du- 
cenis  militibus  essent.  Haud  scio  an 
haec  fertia  legionis  struendae  ratio  a 
Scipione  profecta  sit. 

9  Xon  confcrtas  aiitem  cohortes'\ 
Non  ita  instniebat  cohortes  ante  sua 
quamque  signa,  ut  haererent  sibi  in- 
vicem  densati  manipuli  e  quibus  con- 
stabat  cohors,  sed  ita  ut  illi  manipuli 
aliquantum  inter  se  distarent.  Venim 
illud  est  ex  more  solito  militiae  Ro- 
manae,  in  qua  manipuli  distinctim 
semper  locabantur.  Polybius  sv.  9. 
unde  et  ambas   ferc    Hannibalis   ac 


Scipionis  orationes,  et  totam  huius 
pugnae  narrationem  exscripsit  Livius, 
clarius  indicat,  qua  in  re  Scipio  a 
communi  more  instruendae  Romanae 
aciei  recesserit.  "  Scipio,"  inquit, 
"  sic  ordines  copiarum  instruxit. 
Primum  hastatos  eommque  mani- 
pulos  aliquantum  intcr  se  distantes  ; 
homm  a  tergo  principes  locavit,  po- 
sitis  eorum  manipulis  non  ex  adverso 
vacui  spatii,  quo  distabant  invicem 
hastatorum  manipuli,  sicut  mos  est 
Romanorum,  sed  alios  post  alios  in 
eadem  serie,  cum  aliquo  intervallo." 
Inde  ticl)at  ut  a  fronte  ad  extremam 
aciem  patentes  et  directae  viae  pan- 
dei'cntur,  per  quas  vclites,  si  ab  eie- 
phantis  nimium  urgerentur,  pone 
univcrsam  aciem  refugere  possent. 
Crev. 

1  Velitibus  {ea  tunc  levis  armatura 
erat)]  cf  Supr.  xxvi.  4. 

2  J'ost  rectos  ....  ordines']  Post 
ordines  qui  in  rectum,  in  lineam,  a 
fronte  ad  ultimam  aciem  dispositi 
erant.  Cuev. 

3  Jpplicantes  se  antesignanis]  Imo, 
ut  Polybius  habet,  intervallis,  quae 
inter  manipulos  a  dextra  laevaque 
patentium  viarum  relicta  erant.  Cr. 


536  TITI   LIVII 

U.  C.  550.  darent.  Hannlbal  ad  terrorem  primum  elephantos  (octo-  4 
-^- .^;^°^- ginta  autem  erant,  quot  nulla  unquam  in  acie  ante  habu- 
nibalis.^  "  erat)  instruxit :  deinde  auxilia  Ligurum  Gallorumque, 
Baharibus  Maurisque  admixtis ;  in  secunda  acie  Carthagi- 
nienscs  Afrosque  et  Macedonum  legionem ;  modico  inde 
intervallo  rehcto,  subsidiariam  aciem  Itahcorum  mihtum 
(Bruttii  plerique  erant,  vi  ac  necessitate  phn'es,  quam  sua 
voluntatc,  decedentem  ex  Itaha  secuti)  instruxit.  Equita- 
tum  etiam  ipsum  circumdedit  cornibus :  dextrum  Cartha- 
ginienses,  sinistrum  Numidae  tenuerunt.  Varia  adhortatio 
erat  in  exercitu  inter  tot  homines,  quibus  non  hngua,  nou 
mos,  non  lex,  non  arma,  non  vestitus  habitusque,  non  causa 
mihtandi  eadem  esset.  Auxiharibus  et  praesens,  et  raulti- 
phcata  merces  ex  praeda  ostentatur.  Gahi  proprio  atque 
insito  in  Romanos  odio  accenduntur.  Liguribus  campi 
uberes  Itahae,  dcductis  ex  asperrimis  montibus,  in  spem 
victoriac  ostentantur.  Mauros  Numidasque  Masinissae 
impotcnti  futin-o  dominatu  terrct.  Ahis  ahae  spes  ac  metus 
iactantur.  Carthaginiensibus  mocnia  patriae,  dii  penates, 
sepulcra  maiorum,  hberi  cum  parentibus,  coniuges  pavidae, 
aut  excidium  servitiumque,  aut  imperium  orbis  terrarum, 
nihil  aut  in  metum,  aut  in  spem  mcdium  ostentatur. 

Quum  maxime  haec  imperator  apud  Carthaginienses, 
duces  suarum  gentium  inler  populares,  plerique  per  inter-g 
pretcs  inter  immixtos  ahenigenis,  agerent,  tubae  cornuaque 
ab  Romanis  cecinerunt :  tantusque  clamor  ortus,  ut  ele- 
phauti  in  suos,  sinistro  maxime  cornu,  verterentur,  Mauros 
ac  Numidas.  Addi(ht  facile  Masinissa  perculsis  terrorem, 
nudavitque  ab  ea  parte  aciem  equestri  auxiho.  Paucae 
tamen  bcstiarum,  intrepidae  in  hostem  actae,  inter  vehtum 
ordines  cum  mukis  suis  vuhieribus  ingentem  stragem  ede- 
bant,  Resihentes  enim  ad  manipulos  vehtes,  quum  viam 
elephantis,  ne  obtererentm*,  fecissent ;  in  ancipites  ad  ictum  7 
utrimque  coniiciebant  hastas ;  nec  pila  ab  antesignanis  ces- 
sabant ;  donec  undique  incidentibus  tehs  exacti  ex  Ro- 
mana  acie,  hi  quoque  in  suo  dextro  cornu  ipsos  Cartha- 
giniensium  equites  in  fugam  verterunt.  Laehus,  ut  turbatos 
vidit  hostes,  addit  perculsis  terrorem. 
34.  Utrimque  equite  nudata  erat  Punica  acies,  quum  pedes 

4  Ad  terrorem  primum  elephantos^  rum,  Hispanos  Hispanorum. 
Potius    videretur    primos,   quod    ex  6  Flerique  per   interpretes']    Ple- 
Cantaljrigiensi  codice  aftert  lac.  GrO'  rique   emendavit   Gronov.,   sed   ple- 
novius,  et  firmat  noster  Regius.  Cuev.  raque  Crevier.  et  Beklver.  servant. 
Frimos  reposuit  Belvker.  7  lu   ancipites}     Utrimque   expo- 

5  Duces  suarum  gentium  inter  po-  sitos   et    patentes   ad   telorum    ictus 
putares}      Intellige     duces     suarnm  elephantos.  Gronov. 

quemque  gentium,   Mauros   Mauro- 


LIR  XXX.   CAP.  34.  r,:i7 

concurrit,  ncc  spc,  ncc  viribu.s  iani  par.     Ad  hoc,  dictu  H.  ('.  550. 

8))arva,  scil  inagni  cadcni  in  rc  gcrenda  inonicnti  rcs,  con- '^*  ^"  ^°'' 
grucns  clanior  a  Ronianis,  cocjuc  niaior  ct  tcrrihilior  ;  dis- 
sonac  illis,  ut  gcntiinn  nHiltaruin  discrcj)antibus  liuguis, 
voccs.  Pugua  lloinana  stabilis,  ct  suo  ct  arnioruin  pondcre 
incumbcntiuin  iu  hostcm  :  concursatio  et  vclocitas  illinc 
maior,  quam  vis.     Igitur  primo  impetu  extcmplo  moverc 

9I0C0  hostium  acicm  Romani.  Ala  dcindc  ct  umbonibus 
pulsantcs,  in  sunnnotos  gradu  illato,  arK[uantuin  spatii, 
vcKit  nullo  rcsistcntc,  inccs.serc  ;  urgenti]>us  ct  novissimis 
primos,  ut  scmcl  niotam  acicm  senscre  ;  ([uod  ipsum  vim 
niagnam  ad  ])cllcndiyn  liostcm  addcbat.  Apud  hostcs, 
auxiliarcs  ccdcutcs  sccunda  acies,  Afri  ct  Carthfxginicnses, 
adco  non  sustincbant,  ut  contra  etiam,  ne  resistentes  per- 
tinaciter  primos  cacdcndo  ad  se  pcrvenirct  hostis,  pedem 
rcfcrrent.  Igitur  auxiliarcs  tcrga  dant  repente :  et,  in  suos 
versi,  partim  rcfugcre  in  sccundam  acicin,  partim  non  re- 
cipicntcs  cacdcrc,  uti  paullo  ante  non  adiuti,  ct  tunc 
cxclusi.  Et  prope  duo  iam  pcrmixta  proclia  erant, 
quum  Carthaginienses  simul  cum  hostibus,  simul  cum 
suis  cogcrentur  conserere  manus.  Non  tamen  ita  per- 
culsos  iratosque  in  acicm  acccpere ;  sed,  dcnsatis  ordi- 
nibus,  in  comua  vacuumque  circa  campum  extra  proelium 

I  eiecere,  ne  pavido  fuga  vulncribusque  milite  sinceram  et 
integram  aciem  miscerent.  (^cterum  tanta  stragcs  homi- 
num  armorumque  locum,  in  quo  stetcrant  paullo  ante 
auxiliarcs,  compleverat,  ut  prope  difficilior  transitus  esset, 
qnain  per  confcrtos  hostes  fuerat.  Itaque,  qui  primi  erant, 
hastati,  pcr  cumulos  corporum  armorumque  ct  tabcm  san- 
guinis,  qua  quisque  poterat,  scquentes  hostem,  et  signa  et 
ordines  confuderunt.  Principum  quoqne  signa  fluctuari 
cocpcrant,  vagam  ante  se  cernendo  aciem.      Quod  Scipio 

2ubi  vidit,  rcceptui  propere  canere  hastatis  iussit:  ct,  sauciis 
in  postremam  aciem  subductis,  principes  triariosque  in 
cornua  inducit ;  quo  tutior  firmiorque  media  hastatorum 
acies  esset.  Ita  novum  de  integro  proelium  ortura  est : 
quippe  ad  vcros  hostes  perventum  erat,  et  armorum  genere, 
et  usu  militiac,  et  fama  rerum  gestarum,  et  magnitudine 
vel  spei  vel  periculi  pares.     Sed  ct  numero  Romanus  su- 

8  In    re    gerenda    momenti    res']     tes.  Crev. 

Ultimam  voccm  res  Grouov.  et  Bek-         i  Sinceram    et    integram    aciem] 

ker.  delent,  ut  parva  referatur  nu-  Intellige   aciem   non  permixtam  ex 

mero  plurali  ad  omnia  quae  sequim-  variarum    gentium    colluvione,    nec 

tur,  sed  Crevier.  servandam  censet.  ulla  adhuc  clade,  uUo  damno  immi- 

9  Ala  deinde  et  iimbonibii^  pulsaii-  nutam  aut  debilitatara.  Crev. 

tes']  Incusso  lacerto  et  scutorum  um-  2  Receptiii  . . .  cancre  Imstatis  ius~ 
bonibus.  Sic  supr.  ix.  41.  Umbo-  «/]  lussit  recej)tui  «mcre  hastatis,  id 
nibris  incussaqite  (ila  stermintur  hos-     cst  ad  hastatos  revocandos.  Crev. 


538  TITI  LIVII 

U.  C.  550.  perior  erat,  et  anlmo :  quod  iam  equites,  iam  elephantos 
A.  C.  202.  f\j(jgrat :    iam,  prima  acie   pulsa,  in   secundam   pugnabat. 

35.  In  tempore  Laelius  ac  Masinissa,  pulsos  per  aliquantum 
spatii  secuti  equites,  revertentes  in  aversam  hostium  aciem 
incurrere.  Is  demum  equitum  impetus  fudit  hostem, 
Muhi  circumventi  in  acie  caesi :  muhi  per  patentem  circa 
campum  fuga  sparsi,  tenente  omnia  equitatu,  passim  in- 

Vincunt     terierunt.      Carthaginicnsium    sociorumque    caesa    eo    die 
Romani.     gupra  miliia  viginti :  par  ferme  numerus  captus  est,  cum 
signis  mihtaribus  centum  triginta  tribus,  elephantis  unde- 
cim.     Victores  ad  duo  miUia  cecidere.  3 

Plannibal,  cum  paucis  equitibus  inter  tumuhum  elapsus, 
Adrumetum  perfugit :  omnia  et  ante  aciem,  et  in  proeho, 
priusquam  excederet  pugna,  expertus :  et  confessione  etiam 
Scipionis,  omniumque  peritorum  mihtiae,  iham  laudem 
adeptus,  singulari  arte  aciem  eo  die  instruxisse.  Ele- 
phantos  in  prima  fronte  :  quorum  fortuitus  impetus  atque 
intolerabihs  vis,  signa  sequi,  et  servare  ordines,  in  quo 
phirimum  spei  ponerent,  Romanos  prohiberet.  Deinde 
auxihares  ante  Carthaginiensium  ac^em,  ne  homines  mixti 
ex  coUuvione  omnium  gentium,  quos  non  fides  teneret,  sed 
merces,  hberum  receptum  fugae  haberent :  simul  primum 
ardorem  atque  impetum  hostiiun  excipientes  fatigarent ;  4 
ac,  si  nihil  ahud,  vuhicribus  suis  ferrum  hostile  hebetarent. 
Tum,  ubi  omnis  spcs  esset,  mihtes  Carthaginienses  Afros- 
que  :  ut,  omnibus  rebus  ahis  pares,  eo,  quod  integri  cum 
fessis  ac  sauciis  pugnarent,  superiores  essent :  Itahcos,  in- 
tervallo  quoque  diremptos,  incertos  socii  an  hostes  essent,  5 
in  postremam  aciem  summotos.  Hoc  edito  velut  uhimo 
virtutis  opere,  Hannibal,  quum  Adrumetum  refugisset, 
accitusque  inde  Carthaginem  sexto  ac  trigesimo  post  anno, 
quam  pucr  inde  profectus  erat,  redisset,  fassus  in  curia  est, 
non  proeHo  modo  se,  sed  beUo  victum,  nec  spem  salutis 
ahbi,  quam  in  pace  impetranda  esse. 

36.  Scipio,  confestim  a  proeho  expugnatis  hostium  castris 
direptisque,  cum  ingenti  praeda  ad  mare  ac  naves  rediit ; 
nuntio  ahato,  P.  Lentuhim  cum  quinquaginta  rostratis, 
centum  onerariis,  cum  omni  genere  commeatus,  ad  Uticam 
accessisse.  Admovendum  igitur  undique  terrorem  per- 
culsae  Carthagini  ratus,  misso  Laeho  Romam  cum  victoriae  6 
nuntio,  Cn.  Octavium  terrestri  itinere  ducere  legiones  Car- 

Z  Ad  duo  millia]  Emendatio   Si-  erat.    cf.  sui^r.  xxvii.  37.    infr.  xxxi. 

gonii,  nisa   aiictore    Polybio.     Libri  12. 

ad  decem  milUa  exhibent.  Crev.  6  Misso  Laelio  Romam  cum  victo- 

4  Excipientes  fatiyarent]    Accipi-  riae  nuntio]    Delendum  est  omnino 
e7ites  reposuit  Bekker.  illud  ctim,  ut  Laelius  ipse  intelligatur 

5  Incertos  socii  an  hostes  essent]  fuisse    victoriae    nuntius.     Sic    infr. 
sc.    De    quibus    Hannibal    incertus  xxvi.  51.     Scipio  Laelium  ...  nun- 


LTB.  XXX.  C\\\  ;}7.  rr.v.) 

thagincm  iubct :  ipsc,  ad  Biiam  vctcrcm  nova  I^cutuli  cla.sse  ij.  c.  550. 
adiuncla,    profcctus    ab    Itica    ])ortum    (>arlbafiinis    pctit. -^-  <-'■  -o-- 
llaud   ])rocul   abcrat,   ([uum   vdata  infulis   raiuis(juc  olcae  CarthaKi- 
Cartbiiginicnsium    occurrit    uavis.       Dcccm    lcgati     crant  "''^"•'*^''*  l"^" 
princi|)cs  civitatis,  auctorc  Ilanuibalc   missi  ad  {)ctcndam  ^^"t '"" 
pacem.      Qui  quum  ad  ])uj)pim  ])ractoriac  navis  acccssis- 
sent,    velamenta    sup])Hcum    ])orri<>;cntcs,    orantes,    irnplo- 
rantcsquc   fidcm   ct   miscricordiam    Sci{)ionis ;    nulknn   iis 
aliud  rcs{)onsum  dalum,  ()uam  ut  'J\mctcm  vcnirct :   eo  sc 
moturum   castra.      Ij)sc   ab   contcm])lato   situ    Cartbafrinis, 
iion  tam  nosccudi  in  j^racscntia,  cjuam  dcj)rinicndi  liostis 
causa,  Vticam,  codcm   ct  Octavio  rcvocato,  rcdiit.     Indc 
proccdcntibus  ad  Tunctcm  nuntius  allatns,  Ycrminam,  Sy- 
phacis   filium,   cum    equitibus    {)luribus,   quam    j^editibus, 
venire    Carthaginicnsibus    auxilio.      Pars    exercitus    cum  Xumidae 

7  omni  cquitatu   Satiu'nalibus  {)rimis   agmcn  aggressa,  Nu-^^^si. 
midas   levi   ccrtaminc   fudit.      Exitu   (juoquc   fugac   intcr- 

Scluso,  a  {lartc  onmi  circunidatis  cquitibus,  (juindccim  millia 
homiuum  cacsa  ;  millc  ct  duccnti  vivi  ca{)ti  sunt,  ct  ccjui 
Numidici  millc  ct  (juingenti,  signa  militaria  duo  ct  sc{)tua- 
ginta.     Rcgulus  i{)sc  intcr  tumultimi  cum  paucis  effugit. 
Tum  ad  Tunctcm  eodem,  quo  antca,  loco  castra  jiosita,  T.cgatiCar- 
legatique  triginta  Cartbagine  ad  Scipionem  venerunt.     Et  th!'?-.  -^^ 
illi  cjuidcm  multo  miscrabiliu.s,  cjuam  antc,  cjuo  magis  (-.o,  *^^U"on<?i"- 
gebat  fortuna,  cgcrunt :  sed  aliquanto  miuore  cum  miseri- 
cordia  ab  reccnti  mcmoria  {)crfidiae  auditi  sunt.    In  consilio 
quanquam  iusta  ira  oumes  ad  delendam  stimulabat  Cartha- 
gincm  ;  tamcn,  cjuum,  et  cjuanta  rcs  esset,  ct  quam  longi 
tempoi'is  obsidio  tam  munitae  et  tam  validae  urbis,  repu- 
tarent,  et  ipsum  Scij^ioncm  exspectatio  succcssoris,  venturi 
ad  {)aratam  alterius  labore  ac  periculo  finiti  belli  famam, 
sollicitarct,  ad  paccm  omnium  animi  versi  sunt.     Postero      37. 
dic,  rcvocatis  lcgatis,  ct  cum  multa  castigatione  pcrfidiae  Conditio- 
monitis,  ut,  tot  cladibus  edocti,  tandcm  dcos  et  iusiuran-"^*  r"^"^  * 
dum  esse  credcrent ;  conditioncs  {)acis  dictac  :   '  Ut  liberi  dictae. 

9 '  Icgibus  suis  viverent.  Quas  urbcs,  quosque  agros,  cjui- 
*  busc{ue  finibus  ante  bellum  tenuisscnt,  tcncrent,  po{)u- 
*landique  fincm  eo  die  Romanus  facerct.     Perfugas,  fugi- 


iium  victoriae  Romam  mittit.  xxviii.  cedonia  Qitinqitatribus  nltimis,  id  est, 

17.     L.  Scipio  ctim  mnltis  nobilibus  ultimo  die  Quinquatruum,  venerunt. 

captivis  nuntius  receptae  Hispaniae  Crev. 

Romam  est  missus.  Iac.  Gro.nov.  8  A  parte  omni  circumdatis  equi- 

7  Saturnalibus  primis}   Primo  die  tibus]   Quum  equitatus  Romanorum 

Saturnalium,  quae  per  triduum  cele-  sese  iis  ab  omni  parte  circumfudisset. 

brabantur.      Sic   apud    Cic.   ad  Att.  Crf.v. 

xiii.    52.   appellantur   Saturnalia    se-  9  Quas  urhes,  qttosqite  agros']   In- 

cunda,     et     Satm-nalia     tertia.      Et  tellige,  in  Africa,  ut  diserte  habetur 

noster  supr.  xliv.  ^o.  Legati  ex  Ma-  apud  Polybium.  Crbv. 


540  TITI  LIVII 

U.  C.  550. '  tivosque,  et  captlvos  omnes  reddercnt  Romanis,  et  naves 

A.  C.  202.  ( rostratas,  praeter  decem  triremes,  traderent,  elephantos- 

'  que,  quos  haberent  domitos  :  neque  domarent  alios,     Bel- 

'  lum  neve  in  Africa,  neve  extra  Africam,  iniussu  populi 

'  Romani  gererent.     Masinissae  res  redderent,  foedusque 

'  cum    eo  facerent.     Frumentum    stipendiumque   auxihis,  i 

'  donec    ab    Roma   legati  redissent,    praestai'ent.     Decem 

'  milha  talcntum  argenti,  descripta  pensionibus  aequis  in 

'  annos    quinquaginta,   solverent.      Obsides    centum    arbi- 

'  tratu  Scipionis  darent :  ne  minores  quattuordecim  annis, 

*  neu   triginta  maiores.     Indutias   ita   se   daturum,  si  per 

'  priores  indutias  naves  onerariae  captae,  quaeque  fuissent 

'  in  navibus,  rcstituerentur.     Ahter  nec  indutias,  ncc  spem 

'  pacis  uham  esse.' 

Gisgonem       Has  conditiones  legati   quum  domum   referre   iussi  in 

contiapa-  concionc  cdereut,  et  Gisgo  ad  dissuadendam  pacem  pro- 

vetatHan-  ccssisset,  audireturque   a  mukitudine,  inquieta   eadem  et 

nibal.         imbeUi :  indignatus  Hannibal,  dici  ea  in  tah  tempore  audi- 

rique,   arreptum   Gisgonem   manu   sua  ex  superiore   loco 

detraxit.      Quae  insueta  hberae  civitati  species  quum  fre- 

mitum   popuh   movisset,   perturbatus   mihtaris  vir  urbana 

hbertate,    '  Novem,'  inquit,   '  annorum   a  vobis  profectus, 

'  post  sextum  et  tricesimum  annum  redii.     Mihtares  artes,  2 

'  quas  me  a  puero   fortuna   nunc   privata,   nunc   pubhca  3 

'  docuit,   probc   videor   scire.     Urbis    ac    fori    iura,   leges, 

'  mores,  vos  me  oportet  doceatis.'     Excusata  imprudentia, 

de  pace  multis  vcrbis  disseruit,  quam  nec  iniqua,  et  neces- 

saria  esset.     Id  omnium  maxime  difficile   erat,   quod  ex 

navibus  per  indutias  captis  nihil,  praeter  ipsas  comparebat 

Pacem  ac-  naves :  neque  inquisitio  erat  facihs,  adversantibus  paci,  qui  4 

r^^-th^^cr     arguerentur.     Placuit  navcs  reddi,  et  homines  utique  in- 

'"'     quiri.      Cetera,   quae    abessent,  aestimanda    Scipioni  per- 

mitti :  atque  ita  pecunia  kiere  Carthaginienses.      Sunt  qui 

Hannibalem  ex  acie  ad  mare  pervenisse,  inde  praeparata 

nave  ad  regem  Antiochum  extemplo  profectum  tradant : 

postulantique  ante  omnia  Scipioni,  ut  Hannibal  sibi  tra- 

deretur,  responsum  esse,  Hannibalem  in  Africa  non  esse. 

38.  Postquam  redierunt  ad  Scipionera  legati ;  quae  pubhca 

in  navibus  fuerant,  ex  pubhcis  descripta  rationibus  quae- 

stores  :  quae  privata,  profiteri  domini  iussi ;  pro  ea  summa  5 

I  Auxiliis']  cf.  Supr.  xxviii.  i6.  puhlica']   Ea  vivendi  sors,  quam  mihi 

1  Post  sextum  et  tricesimum']  cf.  nunc     privata    fortuna    mea,     nunc 

Supr.  30.  et  35.    Sed  haec  aegre  con-  publica    Carthaginis    fortuna    dedit. 

ciliari  posse  existimat  Crevier.  cum  Crev. 

eo,  fjuod  Carthagini  Hannibal  esset,  4  Qui  argnerenttir}  lis  qui  res  in 

quiim  cum  vixdum  puberem  Hasdru-  navibus  captas  possidere  arguerentur. 

bal  literisad  se  arcesscret.  supr.xxi.  3.  5  Prq/iteri]    Hoc  verbum  ad  do- 

3    Fortuna    nunc    privata,    nmic  minos  propric  refertur,  sed  (kscripta 


Lin.  XXX.   CAT.  .^0.  :>.\\ 

pccuniac  vi<i-liiti  fjuiiunic  iuillia  jiondo  ar^cnti  pracscntia  l-.  C.  5:0. 

cxacta  :    indutiacciuc  Cartliatiiuicnsilnis  datac  in  trcs  nien- ^- /^'•. -°^- 
.    I  ]..  •      1    .•  .  !•  Indutiaf  in 

scs.      Addituiu,   nc   ])cr  uiclutiaruui    tcuipus   alio    uscjuam,  trcs  men- 

cjuaiu    Koiuani,    niittcrcnt    lcgatos :     et,    cjuicuncjuc    lcji;ati  ■'«cs. 

Cartha<;iucin    vcnisscnt,   nc    antc    diniittcrcnt    cos,   cjuam 

Komaiuun  impcratorcm,  c|ui,  et  ciuac  pctcntcs  vcnis.scnt, 

ccrtiorcm  faccrcnt.      Cum   lcgatis   Carthat>;inicnsibus   Uo- 

niam    missi   L,  Vcturius  Philo,   et  M.  jNIarcius   llaUa,   ct 

L.  Scipio  im])cratoris  fratcr.     Per  eos  dics  commcatus  cx 

Sicilia  Sardiniac[uc  tautam  vilitatcm  annonac  cffcccrunt,  ut 

pro  vcctura  frumcntum  mcrcator  nautis  rcHnc|ucrct. 

Romac  ad  nuntium  priinum  rcbclHonis  (^artiiaginicnsium 
trcpidatum  fucrat ;  iussuscpic  crat  Ti.  Claudius  maturc  in 
SiciUam  chisscm  duccrc,  atquc  inde  in  Africam  traiiccrc, 
ct  alter  consul  M.  Servilius  ad  urbem  morari,  doncc,  cpio 
statu  res  in  Africa  essent,  sciretur.  Sconitcr  omnia  in 
comparanda  dcduccudafiuc  clas.^^c  ab  Ti.  Claucho  consule 
facta  crant ;  c|uocl  l*atrcs  dc  pacc  Scipionis  potius  arbi- 
triuin  cssc,  cpiibus  lcgibus  darctur,  cjuam  consuUs,  ccnsuc- 
rant.  IVodigia  cpioc[uc,  luintiata  sub  ipsam  famam  rcbcl-  rrodigia. 
lionis,  tcrrorcm  attulcrant.  (Unnis  solis  orbis  minui  visus, 
ct  pluit  lapidco  imbri,  et  in  Vclitcrno  agro  terra  ingentibus 
cavcrnis  consedit,  arborcsque  in  jirofundum  haustae.  Ari- 
ciac  forum,  ct  circa  tabernac,  Frusinone  murus  alic[uot 
locis,  ct  porta,  de  coclo  tacta:  et  in  Palatio  la[)idibus  pluit. 
Id  prodigium  morc  patrio  novendiali  sacro,  cctcra  hostiis 
maioribus  cxpiata.  Liter  quae  ctiam  ac[uarum  insolita 
magnitudo  in  rcligioncm  versa.  Nam  ita  abundavit  Ti- 
bcris,  ut  ludi  Apollinares,  circo  inundato,  extra  portam 
6  Collinam  ad  aedem  Erycinae  Veneris  parati  sint.  Ceterum 
ludorum  ipso  die,  subita  sercnitate  orta,  pompa,  duci  coepta 
ad  portam  Collinam,  rcvocata  deductaque  in  circnm  est, 
quum  deccssisse  inde  ac[uam  nuntiatum  csset :  laetitiamque 
populo  ct  ludis  cclebritatcm  addidit  sedes  sua  sollcnni 
spectaculo  rcddita. 

Claudium  consulcm,  profcctum  tandcm  ab  urbc,  intcr  39. 
portus  Cosanum  Lauretanumque  atrox  vis  tempestatis  Ciassis 
adorta  in  metum  ingcntem  adduxit.  Populonios  inde  ^.jj^^f^^ 
quum  pen^enissct,  stetissctque  ibi,  dum  rclic|uum  tcmpcs- pestate 
tatis  exsaevirct,  Ilvam  insulam,  ct  ab  Ilva  Corsicam,  a  (Jor-  vexata. 

profiteri  idem  quod  describere  \-n\i,  vel  ad  portain  Collinam  sitam,  postea 

et  quaestoribus  accommodatum  est.  demum  a  L.  Porcio  consule  votam, 

6  Ad    aedem    Erycinae     Veneris']  et  deinde  a  L.  Porcio  L.  F.  Licino 

Aedem  Veneris  Encinae  quam  Fa-  duumviro  dedicatam  fuisse,  infr.  xl. 

bius  voverit,  supr.  xxii.  g.  10.  et  de-  34.  nionet  Drakenb.  ita  ut  aut  erra- 

dicaverit,  supr.  xxiii.  31.  hoc  loco  in-  verit    Livius,  aut  locum,  ubi  postea 

telligi  non  posse,  quippe  quae  in  Ca-  aedes  condita  est,  per  prolepsin  ita 

pitolio  esset  ;    alteram  autem   extra  vocaverit. 


542  TITl  LIVII 

U.  C.  550.  sica  in  Sardiniam  traiecit.  Ibi  superantem  Insanos  montes, 
•multo  et  saevior  ct  infestioribus  locis  tempestas  adorta, 
disiecit  classem.  Multae  quassatae  armamentisque  spo- 
liatae  naves :  quaedam  fractae.  Ita  vexata  ac  lacerata 
classis  Carales  tenuit.  Ubi  dum  subductae  reficiuntur 
naves,  hiems  oppressit :  circumactumque  anni  tempus,  et, 
nullo  prorogante  imperium,  privatus  Ti.  Claudius  classem 
Romam  reduxit.  M.  Servilius,  ne  comitiorum  causa  ad 
urbem  revocaretur,  dictatore  dicto  C.  Servilio  Gemino,  in  7 
provinciam  est  profectus.  Dictator  magistrum  cquitum 
P.  Aelium  Paetum  dixit.  Saepe  comitia  indicta  perfici 
tempestates  prohibuerunt.  Itaque,  quum  pridie  Idus 
Martias  veteres  magistratu  abissent,  novi  suffecti  non 
essent,  respublica  sine  curuHbus  magistratibus  erat. 

T.  Manlius  Torquatus  pontifex   co   anno   mortuus :   in 

locum  eius  suffectus  C.  Sulpicius  Galba.     Ab  L.  Licinio 

Lucullo  et  Q.  Fulvio  aedihbus  curulibus  kidi  Romani  ter 

toti  instaurati.     Pecuniam  ex  aerario  scribae  viatoresque 

aedilicii  clam  egessisse  per  indicem  comperti,  damnati  sunt, 

non  sine  infamia  LucuUi  aedihs.     P.  Aehus  Tubero  et  L. 

Laetorius  aediles  plebis  vitio  creati,  magistratu  se  abdica- 

runt,  quum  ludos  ludorumque  causa  epulum  lovi  fecissent, 

et  signa  tria  ex  multaticio  argento  facta  in  Capitolio  posu- 

issent.     Cerealia  ludos   dictator  et   magister   equitum  ex8 

senatusconsulto  fecerunt. 

40.  Legati    ex    Africa    Romani    simul    Carthaginiensesque 

LegatiCai-quum  vcnissent  Romam,  senatus  ad  aedem  Bellonae  ha~ 

ses  Romam  ^i^us  est.     Ubi  quum  L.  Veturius  Philo,  pugnatum  cum 

veniunt.      Hannibalc  esse  suprema  (Jarthaginiensibus  pugna,  finemque  9 

tandem  lugubri  bello  impositum   ingenti   laetitia  Patrum 

exposuisset ;    adiecit,   Verminam    etiam,    Syphacis   fili-um, 

quae  parva  bene  gestae  rei   accessio  erat,  devictum.     In 

concionem    inde    prodire    iussus,    gaudiumque    id   populo 

impartire.    Tum  patuere,  facta  gratulatione,  omnia  in  urbe 

templa,  supplicationesque   in   triduum   decretae.     Legatis 

Carthaginiensium  et  Philippi  regis  (nam  ii  quoque  vene- 

rant)  petentibus,  ut  senatus  sibi  daretur,  responsum  iussu 

Patrum  ab  dictatore  est,  consules  novos  iis  senatum  daturos 

U.  C.  55i.esse.    Comitia  inde  habita.     Creati  consulcs  Cn.  Cornelius 

Cn  Cor-°'''  Lentulus,  P.  Aelius  Paetus :  praetores,  M.  lunius  Pennus, 

neiio,  p.     cui  sors  urbana  evenit ;  M.  Valerius  Falto  Bruttios,  M.  Fa- 

Aelio  Coss.  bius  Buteo  Sardiniam,  P.  Aelius  Tubero  Siciliam  est  sor- 

7  Dictatore  diclo'^  Post  hunc  usque     Fast.  iv.  393.  et  sqq. 

ad  Syllam  dietatores  in  republica  non         9  Suprenia  Carthaginicnsibus  pu- 

fuerunt.     Vide  Pighium  in  Ann.  ad  ffna]  Pugna,  quae  suprema,  postrema 

hunc  annum  p.  228.  Duker.  fuit  Carthaginiensibus,  bello  iam,  non 

8  CereaHa']   De  his  ludis  cf.  Ovid,  solum  proelio  victis,  Crev, 


LIB.  XXX.   (^AP.  41.  rj4:i 

titus.  Dc  ])r()vinciis  consuluni  nihil  anto  placcbat  a^i,  U.  C.  550. 
quam  lc<;ati  lMiilij)j)i  rcj^is  ct  (^artliajiiniciisiinn  ancliti  ^- ^- ^°^' 
csscnt.  Bclii  fincni  altcrins,  j)rincij)iuni  altcrius  ])rosj)icic- 
Ijant  aniniis.  ('u.  J^cntulus  consnl  cuj)i(litatc  flaij;ral)at  ])ro- Provinciae. 
vinciac  -:\t"ricac  ;  seu  bclluni  Ibrct,  lacilcm  victoriam,  scu 
I  iam  fiuirctur,  finiti  tanti  bclli  sc  consulc  <i;loriam  petcns. 
Ncfiarc  ita^jne  jjrius  quiccjuam  agi  passurum,  quam  sibi 
Africa  dccrcta  esset,  conccdcnte  collcga,  modcrato  viro  et 
prudcuti ;  qui  gloriae  cius  ccrtamcn  cum  Sci]iione,  ])rac- 
terquam  quod  ini(jnum  cssct,  ctiam  imj)ar  futunnn  ccr- 
ncbat.  Q.  Alinucius  Thcrmus  ct  M'.  Acilius  (ilabrio,  tri- 
buni  ])lcbis,  '  rcm,  j^riorc  anno  nc^juic^juam  tcntatam  ab 
'  Ti.  (Jlaudio  consule,  Cn.  Cornclium  tcntare'  aiebant. 
'  Ex  auctoritate  Patrum  latum  ad  poj)ulum  esse,  cuius  vel- 
'  lent  im])erium  in  Africa  esse.  Omnes  ciuinque  et  tri- 
*ginta  tribus  P.  Sci]:)ioni  id  imjDcrium  decrcsse.'  Multis 
contcntionibus,  et  in  senatu  ct  ad  ])oj)ulum,  acta  res  po- 
strcmo  co  dcducta  est,  ut  scnatui  ])crniittcrent.  Patres 
igitur  iurati  (ita  cnim  convenerat)  ccusucrunt,  uti  consulcs 
provincias  inter  sc  compararcnt,  sortirenturve,  uter  Italiam, 
uter  classem  navium  quincjuaginta  haberet.  Cui  classis 
obvenisset,  in  Siciliam  navigarct :  si  pax  cum  Carthagini- 
ensibus  componi  nequisset,  in  Africam  traiiceret.  Consul 
mari,  Scipio  codcm,  quo  adhuc,  iure  imperii  terra  rem 
gcreret.  Si  conditiones  convcnircnt  pacis,  tribuni  ])lcbis 
jiojmlum  rogarent,  utrum  consnlcm,  an  P.  Scijiioncm, 
iubcrent  ]")accm  darc  ;  ct  qucm,  si  dejwrtandus  exercitus 
victor  cx  Africa  esset,  dejiortarc.  Si  jiacem  per  P.  Sci- 
pionem  dari,  atque  ab  eodem  excrcitum  deportari  iussis- 
sent,  iie  consul  ex  Sicilia  in  Africam  traiicerct.  Alter 
consul,  cui  Italia  evenisset,  duas  legiones  a  M.  Sextio  prae- 
tore  accipcret.  P.  Scipioni  cum  exercitibus,  quos  haberet,  41. 
in  j^rovincia  Africa  proi'ogatum  imjicrium.  Praetori  M. 
Valcrio  Faltoni  duae  lcgiones  in  Bruttiis,  quibus  C.  Livius 
priore  anno  jiracfuerat,  dccrctac.  P.  Aelius  j^raetor  duas 
legiones  in  Sicilia  ab  Cn.  Trcmcllio  accijjcret.  Legio  una 
M.  Fabio  in  Sardiniam,  quam  P.  Lentulus  pro  praetore 
habuisset,  decernitur.  M.  Servilio  prioris  anni  consuli, 
cum  suis  duabus  item  legionibus,  in  Etruria  prorogatum 
imjierium  est.  Quod  ad  Hispanias  attincrct,  aliquot  iam 
annos  ibi  L.  Cornelium  Lentulum  et  L.  Manlium  Acidi- 
num  esse.  Uti  consules  cum  tribunis  agerent,  si  iis  vide- 
retur,  ut  j)lebem  rogarent,  cui  iuberent  in  Hispania  im- 


I  Finiti  tanli  heUi  se  consule]  consule  finitum  iri,  ut  revera  accidit. 
Recte  videtur  Perizonius  legere  a  se  At  cupiebat  ipse  ultimain  bello  ma- 
consule.     Sane  apparebat  bellum  eo     num  imponere.  Crev. 


544  TITI   LIVII 

U.  C.  55i.perium  esse.     Is  ex  duobus  exercitibus  in  unam  legionem 

A.  C.  2oi.conscriberet  Ronianos   militesj  et  in   quindecim   cohortes 

socios  Latini  nominis,  quibus  provinciam  obtineret :  veteres 

milites  L.  Cornelius  et  L.  Manlius  in  Italiam  deportarent. 

Cornelio  consuli  quinquaginta  navium  classis  ex  duabus 

classibus,  Cn.  Octavii,  quae  in  Africa  esset,  P.  Villii,  quae 

Siciliae  oram  tuebatur,  decreta :  ut,  quas  naves  vellet,  de- 

ligeret.     P.  Scipio  quadraginta  longas  naves  haberet,  quas  2 

habuisset.     Quibus    si    Cn.  Octavium,    sicut    praefuisset, 

praeesse  vellet,  Octavio  pro  praetore  in  eum  annum  im- 

perium   esset :    si   Laelium   praeficeret,    Octavius   Romam 

decederet:  reduceretque  naves,  quibus  consuli   usus  non 

esset.     Et  M.  Fabio  in  Sardiniam  decem  longae  naves  de- 

14.  legioni-cretae.     Et  consules  duas  legiones  m'banas  scribere  iussi : 

bus,  100.    ^j-  quattuordecim  legionibus  eo  anno.  centum  navibus  lon- 

navibus  res     .    ^  ■■  , .  -,      .  S  ' 

gesta.         gis  respubhca  admniistraretur. 

42.  Tum  de  legatis   PhiHppi  et   Carthaginiensium  actum. 

Legati  Priores  Macedonas  introduci  placuit :  quorum  varia  oratio 
11  ipiii,  ^^jj. .  pjji.tJi-(^  purgantium,  quae  questi  erant  missi  ad  regem 
a  Roma  lcgati  de  populatione  sociorum ;  partim  viltro  ac- 
cusantium  quidcm  et  socios  populi  Romani,  sed  multo 
infestius  M.  x\urehum  ;  (quem  ex  tribus  ad  se  missis  legatis, 
delectu  habito,  substitisse,  et  se  bello  lacessisse  contra 
foedus,  et  saepe  cum  praefectis  suis  signis  collatis  pugnasse) 
jiartim  postulantium,  ut  Macedones  duxque  eorum  Sopater, 
qui  apud  Hanni!)alem  mercede  mihtassent,  captique  in  vin- 
cuhs  essent,  sibi  restituerentur.  Adversus  ea  M.  Furius, 
missus  ad  id  ipsum  ab  Aureho  ex  Macedonia,  disseruit, 

*  Aurehura  rehctum,  ne  socii  popuh  Romani,  fessi  popula- 
'  tionibus  atque  iniuria,  ad  regem  deficerent,  finibus  socio- 

*  rum  non  excessisse  :  dedisse  operam,  ne  impune  in  agros 

*  eorum  transcenderent  populatores.      Sopatrum  ex  purpu-  3 
'  ratis  et  propinquis  regis  esse  :  eum  cum  quattuor  mihibus 
'Macedonum  et  pecunia  missum  nuper  in  Africam  esse, 

'  Hannibah  Carthaginiensibusque  auxiho.'     De  his  rebus 
interrogati  Macedones,  c|uum  perplexe  responderent  ipsi,  4 
Cuni  tristi  ante  responsum  tulerunt,  '  Bchum  quaerere  regem,  et,  si 
dinmsi^°     '  pcrgat,  propediem  inventurum.     Duphciter  ab  eo  foedus 

2  Quadraginta  longas  naves']  Ita  frequens  mentio  est  et  in  libris  sequen- 
pro  quinquaginta  emendavit  Dra-  tibus,  et  apud  Curtium,  et  alibi  pas- 
kenb.     Tot   autem   navium    classem     sim.  Crev. 

Scipionem    prioribus  annis   habuisse  4  Responderent  ipsi,  ante  respoii- 

supr.  2.  dictum  est :  ita  quoque  nu-  sum~\     Ita    emendavit    Gronov.   i)ro 

merus  navium  cum  centum  navibus  vulg.  responderent,  ipsi  ante  respmi- 

longis  infr.  conveniet.  sum,  sed  veterem  lectionem  Bekker. 

3  Ex  purpuratis]  Purpurati  in  re-  revocavit.  Perizonius,  quem  laudat 
gum  Macedonicorum  aulis  ii  erant,  Drakenb.  pro  tmte  vocem  acre  le- 
<jui,  quia  dignitate  ceteros  anteibant,  gendam  coniecit. 

purpurea    veste   utel)antur.     Horum 


LIH.  XXX.    CAP.  42.  545 

'violatum:   et  quod  sociis  populi  Roniani  iniurias  fccerit,  U.  C.  551. 

*  bcllo    arinistjuc    laccssicrit :     ct   (juod    ho.^^tcs    auxiliis    ct-*^-  ^-  ^°'- 

*  pccunia  iuvcrit.  Et  F.  .Srij^ioncm  rcctc  atcjuc  ordiue 
'  vidcri  fccissc  ct  faccrc,  (juod  cos,  cjui  arma  coutra  populnm 

5  '  Romanum  icrentcs  capti  sunt,  liostium  numcro  in  viuculis 
'habcat:  ct  M.  Aurchum  c  repubhca  facere,  gratnmque 
'  id  senatui  essc,  quod  socios  popuh  Romani,  quando  iure 
'  foedcris  non  posset,  armis  tueatur.' 

(^um    hoc    tam    tristi   rcsponso    dimissis    Macedonibus,  LegatiCar- 
legati  Carthaffinicnscs  vocati.      Quorum  aetatibus  difrnita-  thaginie»- 

•  -  .....  ^  sitim 

tibus(jue  conspcctis,  (nam  lonjje  primi  civitatis  crant)  tum 
pro  se  qui.^^^pie  diccre,  vcre  de  pace  agi.  Insignis  tamcu 
inter  ceteros  Hasdrubal  erat,  (Hacdum  populares  cogno- 
mine  appellabant)  jmcis  semper  auctor,  adversusque  faetioni 

6  Barcinae.  Eo  tum  plus  illi  auctoritatis  fuit,  belli  culpam 
in  paucorum  cupiditatem  a  republica  transferenti.  Qui 
quum  varia  oratione  usus  esset,  nunc  purgando  crimina, 
nunc  quaedam  fatendo,  ne  impudentcr  ccrta  negantibus 
difficilior  venia  esset,  nunc  moneudo  etiam  Patres  conscri- 
ptos,  ut  rcbus  secundis  modeste  ac  moderate  uterentur; 
'  Si  se  at(pie  Hannonem  audisscnt  Carthaginienses,  et  tem- 

*  pore  uti  voluissent,  daturos  fuisse  pacis  conditiones,  quas 
'  tunc  peterent.  Raro  simul  hominibus  bonam  fortunam 
'  bonamque  mentem  dari.  Populum  Romanum  eo  invic- 
'  tum  essc,  (juod  in  sccimchs  rcbus  sapcrc  ct  consulere  me- 
'  minerit :  et,  hercule,  miranchim  fuisse,  si  aliter  facerent. 

7 '  Ex  insolentia,  quibus  nova  bona  fortuna  sit,  impotentes 
'  laetitiae  insanire.  Populo  Romano  usitata  ac  prope  iara 
'obsoleta  ex  victoria  gaudia  essc,  ac  plus  paene  parcendo 

*  victis,  quam  vincendo,  imperium  auxisse:'  c^terorum 
miserabilior  oratio  fuit,  commemorantium,  '  Ex  quantis 
'  opibus  quo  recidissent  Carthaginiensium  res.  Nihil  iis, 
'qui  modo  orbem  prope  teiTarum  obtinuissent  armis,  su- 
'peresse,  practer  Carthaginis  moenia.  lis  inclusos,  non 
'  terra,  non  mari  quicquam  sui  iuris  cernere.  l^rbem  quo- 
'  que  ipsam  ac  penates  ita  habituros,  si  non  in  ea  quoque, 
'(juo  nihil  ulterius  sit,  saevire  populus  Romanus  velit.' 
Quumflecti  misericordia  Patres  appareret,  senatorum  unum 
infestum    perfidiae   Carthaginiensium   succlamasse   fcrunt, 

*  Per  quos  deos  foedus  icturi  essent,  quum  eos,  per  quos 

5  Capti  surd'^   Sint  ex  coniectura  illi  facilius  haberi  poterat.  Crev. 
Dukeri,  utpote  in   oratione  obliqua,         7  Ex  imolentia]  Eos  quibus  nova 
reposuit     Bekker.    assentiente    Cre-  bona  fortuna  sit,  quia  id  Ulis  praeter 
vierio.  solitum  accidat,  non  capient€s  animo 

6  Eo    tum    plus    illi    auctoritatis  immodicam  laetitiam,  ad  insanitatem 
./'«'7]    Eo  tum  et  decentior  gravique  efterri.  Crev. 

viro  dignior  eius  oratio.  fuit,  et   fides 

VOL.  II.  N  n 


546 


TITI  LIVII 


u.  c. 

A.  C. 


20I, 


43. 

Plebisci- 
tum  de 
pace. 


S.  C.  de 
pace. 


Fetiales. 


Incensae 
500.  naves 


'ante  ictuni  esset,  fefellissent?   Pcr  eosdem,'  inquit  Has- 
drubal,  '  qui  tani  infesti  sunt  foedera  violantibus.' 

Inclinatis  omnium  ad  pacem  animis,  Cn.  Lentulus  consul, 
cui  classis  provincia  erat,  senatusconsulto  intercessit.  Turu 
M'.  Acilius  et  Q.  Minucius  tribuni  plebis  ad  populum  tule- 
runt,  '  Vellent,  iuberentne  senatum  decernere,  ut  cum  Car- 
'  thaginiensibus  pax  fieret ;  et  quem  eam  pacem  dare, 
'  quemque  ex  Africa  exercitus  deportare  iuberent?'  De 
pace,  uti  rogassent,  omnes  tribus  iusserunt :  pacem  dare  P. 
Scipionem,  eundem  exercitus  depoi'tare.  Ex  hac  rogatione 
senatus  decrevit,  ut  P.  Scipio  ex  decem  legatorum  sententia  8 
pacem  cum  populo  Carthaginiensi,  quibus  legibus  ei  vide- 
retur,  faceret.  Gratias  deinde  Patribus  egere  Carthagini- 
enses,  petieruntque,  ut  sibi  in  urbem  introire,  et  colloqui 
cum  civibus  suis  liceret,  qui  capti  in  publica  custodia  essent: 
csse  in  iis  partim  propinquos  amicosque  suos,  nobiles 
homines  ;  partim  ad  quos  mandata  a  propinquis  haberent. 
Quibus  conventis,  quum  rursus  peterent,  ut  sibi,  quos 
vellent,  ex  iis  redimendi  potestas  fieret ;  iussi  nomina 
edere  :  et,  quum  ducentos  ferme  ederent,  senatusconsukum 
factum  est,  '  Ut  legati  Romani  ducentos  ex  captivis,  quos 
'  Carthaginienses  vellent,  ad  P.  Cornehum  Scipionem  in 
'  Africam  dcportarent :  nuntiarentque  ei,  ut,  si  pax  conve- 
'nisset,  sine  pretio  eos  Carthaginiensibus  redderet'  Feti- 
ales  qiunn  in  Africam  ad  foedus  feriendum  ire  iuberentur ; 
ipsis  postulantibus,  senatusconsultum  in  haec  verba  factum 
est :  '  Ut  privos  lapides  sihces,  privasque  verbenas  secum  ^ 
'  fen^ent :  uti  praetor  Romanus  his  imperaret,  ut  foedus  2 
'ferirent,  illi  praetorem  sagmina  poscerent.'  Herbae  id 
genus  ex  arce  sumptum  dari  fetiahbus  solet. 

Ita  dimissi  ab  Roma  Carthaginienses,  quum  in  Africam 
venissent  ad  Scipionem,  quibus  ante  dictum  est  legibus, 
pacem  fecerunt.  Naves  longas,  elephantos,  perfugas,  fugi- 
tivos,  captivorum  quattuor  milha  tradiderunt:  inter  quos 
Q.  Terentius  (yulleo  senator  fuit.  Naves  provectas  in  akum 
incendi  iussit.  Quingentas  fuisse  omnis  generis,  quae 
remis  agerentur,  quidam  tradunt :  quarum  conspectum  re- 
pente  incendium  tam  lugubre  fuisse  Poenis,  quam  si  tum 
ipsa  Carthago   arderet.     De   perfugis   gravius,    quam    de  3 


8  Decem  legatorum'^    Qui   veteres         i    Verbenas  . . .  saf/mina]  cf.  Supr. 
illos  decem  primos,  seu  principes  se-  i.  24. 

natus   referebant.    cf.    Niebhr.    i.    n.         2  Praetor  Romanus'\    h.  e.   Sum- 

784.  mus  magistratus  ex  antiqua  formula. 

9  Ut  privos  lapides  silices]  Privos  cf.  supr.  vii.  3.    Qui  praeior  maximus 
idem  est  ac  sim/ulos.     Lapides  silices  sit. 

sic    dicit   hoc    loco,    ut    supr.    i.    24.         3  De  perfugis']  cf  Supr.  16. 
Saxo  silice. 


LTU.  XXX.    CAP.  44.  547 

fiigitivis,  consultum;   noiniiiis  J^itini  qiii  crant,  securi  per- II.  C.  551. 
cussi,  Roniani  in  cruccm  sublali.  ^-  ^'-  ^°'' 

Annis  antc  qnadraginta  pax  cinn  (-arthaginicnsibus  po-      44. 
strcnu)  tacta  crat,  Q.  Lutatio,  A.  Manlio  consulibus.      licl- 
lum  initum  annis  post  tribue   ct  viginti,  P.  Cornclio,  'J'i. 

4  Scmpronio  consulibus.  J''initnm  cst  scptimo  dccimo  anno, 
Cn.  Cornclio,   l^  Aclio   Paeto    consulibus.      Sacpc    postca 

5  ferunt  Scipioncm  dixissc,  Ti.  Claudii  primum  cupiditatem, 
deinde  Cn.  (Jornelii,  fuisse  in  mora,  quo  minus  id  bellum 
exitio  Cartliaginis  finirct. 

6  Carthagini  (juum  prima  collatio  pecuniae  diutino  bello 
exhaustis  difficihs  vidcrctur,  maestitiaque  et  fletus  in  curia 

csset,  ridcntem    ILmnibalcm   fcrunt    conspcctum.      CuiusRisusHan- 

7  quum  Ilasdrubal  llaedus  risum  incrcparet  in  publico  fletu,  "''^/'l""" 
quum  ipsc  lacrimarum   causa  esset ;    '  Si,  qucmadmodum  fletV.''" 

*  oris  habitus  cernitur  ocuHs,'  inquit,  '  sic  et  animus  intus 

*  cerni  posset,  facile  vobis  apparerct,  non  laeti,  sed  prope 

*  amentis  mahs  cordis  hunc,  quem  increpatis,  risum  essc. 
'  Qui    tamcu    nequaquam    adco    cst    intcmpestivus,  quam 

8 '  vcstrae  istae  absurdae  atque  abhorrentcs  lacrimae  sunt. 
'  Tunc  flcssc  decuit,  ([uum  adcm])ta  nobis  arma,  incensae 
'naves,    interdictum    cxtcrnis   bclUs.      lUo    enim    vulnere 

9 '  concidimus.  Nec  essc  in  vos  odio  vestro  consultum  ab 
'Romanis  crcdatis.  NuIIa  magna  civitas  diu  quiescerc 
'potest.  Si  foris  hostem  non  habet,  domi  invenit:  ut 
'praevalida  corpora  ab  externis  causis  tuta  vidcntur,  sed 
*suis  ipsa  viribus  onerantur.  Tantum  nimirum  ex  publicis 
'  malis  scntinms,  quantum  ad  privatas  res  pertinet :  nec  in 
'iis  quicquam  acrius,  quam  pecuniae  damnum,  stimulat. 
'Itaque,  quum  spolia  victae  Carthagini  detrahebantui-, 
'quum  inermem  iam  ac  nudam  dcstitui  inter  tot  armatas 
'gentes  Africae  cerneretis,  nemo  ingemuit:  nunc,  quia  tri- 
'butum  ex  privato  conferendum  est,  tanquam  in  publico 
'  funere,  comploratis.  Quam  vereor,  ne  propcdiem  sentiatis, 
'  levissimo  in  malo  vos  hodie  lacrimasse ! '  Haec  Hannibal 
apud  Carthaginienses. 

4  Finifum  est  septimodecimoanno']  8  Abhorrenies']  Ineptae,  seu  in- 
Intelligendus   est   septimus   decimus     tempestivae. 

annus  elapsus,  et  incipiente  decimo         9  AVe  esse  in  vos]  Neque  existi- 

octavo  finitum  bellum.  Crev.  metis  ideotam  acerbe  egisse  vobiscmn 

5  Cupiditatem]  Q,ua  Ti.  Claudius,  Romanos,  ut  suum  in  vos  odium  ex- 
supr.  27.  et  Cn.  Comelius,  supr.  40.  pleant.  Vestrae  paci  ac  tranquilli- 
destinatam  finiti  belli  laudem  Sci-  tati  consuluere.  Nulla  quippe  magna 
pioni  quasi  praeripere  studuerant.  ac  valida  civitas  diu  quiescere  potest. 
Rasch.  Ideo  vobis  vires  ademere,  ut  quiescere 

6  Carthagini]  cf.  Supr.  xxviii.  16.  cogamini.      Ceterum    haec    defensio 

7  Haedus]  cf.  Supr.  42.  Appi-  Romanae  in  victos  acerbitatis  for- 
anus  quoque  Hasdnibalem  "EpKpoy  tasse  quibusdam  vidcbitvir  haud  satis 
appellatum  scribit.  Sigox.  decere  personam  Hannibalis.  Crev. 


548  TITI   LIVII 

A.'  C."  2oI'      ^^'P^?»  concione  advocata,  Masinissain,  ad  regnum  pater- 
Masiiiissa ' '^""^   ^^^ta  oppido  et    ceteris  urbibns  agrisque,  quae  ex 
regnoSy-   regno    Syphacis  in  populi   Romani  potestatem  venissent, 
phacis  do-  adiectis,  donavit.     Cn.  Octavium  classem  in  Siciliam  duc- 
tam  Cn.  Cornelio  consuli  tradere  iussit:  legatos  Carthagi- 
niensium  Romam  proficisci,  ut,  quae  ab  se  ex  decem  lega- 
torum  sententia  acta  essent,  ea  Patrum  auctoritate  populique 
45.      lussu  confirmarentur.     Pace  terra  marique  parta,  exercitu 
mam'reve°-^'^  "^^^^  imposito,  in  Siciliam  Lilybaeum  traiecit.     Inde 
sus  trium-  magna  parte  militum  in  navibus  missa,  ipse  per  laetam  pace 
phat.         non  minus,  quam  victoria,  Italiam,  efFusis  non  urbibus  modo 
ad  habendos  honores,  sed  agrestium  etiam  turba  obsidente 
vias,   Romam    pervenit,   triumphoque    omnium    clarissimo 
urbem  est  invectus.     Argenti  tuHt  in  aerarium  pondo  cen- 
tum  millia  viginti  tria:    mihtibus  ex  praeda  quadragenos 
aeris  divjsit.     Morte  subtractus  spectaculo  magis  hominum, 
quam  triumphantis  gloriae,   Syphax  est,  Tibure  haud  ita 
multo  ante  mortuus,  quo  ab  Alba  traductus  fuerat.     Con- 
specta  mors  tamen  eius  fuit,  quia  pubHco  funere  est  elatus. 
Hunc  regem  in  triumpho  ductum  Polybius,  haudquaquam  i 
spernendus  auctor,  tradit.     Secutus  Scipionem  triumphan- 
tem  est  pileo  capiti  imposito  Q.  Terentius  Culleo:  omnique  2 
deinde  vita,  ut   dignum  erat,    hbertatis  auctorem  coluit. 
Afncanum  cognomen  mihtaris  prius  favor,   an  popularis 
aura  celebraverit,  an,  sicuti  Fehcis  Sullae  Magnique  Pom- 
pen  patrum  memoria,  coeptum  ab  assentatione  famihari  sit, 
parum  compertum  habeo.     Primus  certe  hic  imperator  no- 
mme  victae  ab  se  gentis  est  nobihtatus.     Exemplo  deinde  3 
hums,  nequaquam  victoria  pares,  insignes  imaginum  titulos 
claraque  cognomina  famihae  fecere. 

1  Polybms]  Quem  adeas,  xvi.  12.  aliaque  eiusmodi  non  victam  gentem, 
ct.  infr.  xxxm.  lo.  Polybium  usque  sed  iUam,  unde  originem  Postumii, 
ad  hunc  bellum  neglexit  Livius,  ut-  et  Marcii,  aliique  duxermt,  respexisse 
pote  non  Romanum,  et  idcirco  Ro-  existimat  Niebhr.  i.  n  1227  Fieri 
mauarum  rerum  non  aeque  ac  Grae-  tamen  potest,  ut  vox  gem  latius  quam 
carum  peritum.  Sed  Polybium  au-  oppidum  pateat,  et"  licet  Africanus 
ctoremvelpraecipuafideinrebusRo-  primus  nomine  gentis  nobilitatus 
manis Jaudat  Cicero  de  Rep.  ii.  14.  foerit,  non  ideo  tamen  capti  oppidi 

2  Fileo  capih  tmpostto]  Quippe  nomine  priores  nulli  sint  nobilitati 
signo  receptae  libertatis.  cf.  supr.  Equidem  Niebuhrii  coniecturam  pro- 
XXIV.  16.  bandam  censeo,  non  tamen  hoc  loco 

3  yrctae  ab  se  gentis]  Hmc  cogno-  nimium  nobis  nitendum  esse. 
mina  nla,  liegiUensem,  Coriolannm, 


riNlS  TOMI  SECUNDI. 


BINDING  SECT.  JUL  11  1966 


Livius,  Titus 

Historiariiin  libri 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 

UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY 


m  1 

ili 

1 

u