-%M.
;::y^^.:i*'^ '■?'^ '^" -:i:v^^- '■' ^^ - S-^- ■ v '»
p
l
LEIPZIGER STUDIEN
AUS DEM GEBIET DEK GESCHICHTE.
HERAUSGEGEBEN
VON
G. BUCHHOLZ, K. LAMPRECHT, E. MARCKS, G. SEELIGER.
VL BAND, 1. HEFT:
Fkitz Curschmann: Hungersnöte im Mittelalter.
EIN BKITEAG ZUR DEUTSCHEN WIBTSCHAPTSGESCHICHTE DES 8. BIS 13. JAHRHÜNDEBT8.
LEIPZIG,
DRUCK UND VERLAG VON B. G. TEUBNER.
1900.
HUNGERSNÖTE IM MITTELALTER.
Em BEITRAG ZUR DEUTSCHEN
WIRTSCHAFTSGESCHICHTE
DES 8. BIS 13. JAHRHUNDERTS.
VON
FRITZ CTJRSCHMANN.
LEIPZIG,
DRÜCK UND VERLAG VON B. G. TEUBNER.
1900.
C R"712.U^
638G81
Aus dem Historischen Seminar an der Universität Leipzig.
Prof. Dr. Lamprecht.
ALIiE RECHTE,
EJNSOHIilESSIilCH DES ÜBEBSETZÜK6SBECHTS , YOBBEHALTEX.
Vorrede.
Wenn ich die vorliegende Schrift jetzt der Öffentlichkeit
übergebe, so möchte ich ihr einige Worte vorausschicken.
Über den ersten, den darstellenden Teil, habe ich wenig
zu bemerken. Es war ein spröder Stoff, den ich zu bewältigen
hatte. Ich hoffe, nicht zu weitschweifig geworden zu sein in
der Angabe von Einzelheiten, die in ihren oft abenteuerlichen
Übertreibungen historisches Interesse nur in beschränktem
Mafse beanspruchen können, andererseits hoffe ich auch, nicht
zu knapp geschrieben zu haben, so dafs die Bilder der Ver-
gangenheit an Anschaulichkeit verlieren. Ich weifs nicht, ob
man die Darstellung des Verlaufes einer Hungersnot in einem
gleichsam typischen Bilde, wie man es aus den zahlreichen
Einzelschilderungen hätte entnehmen können, vermissen wird.
Ich habe darauf verzichtet. Das Bild wäre doch farblos ge-
worden gegen die mit naiver Kraft entworfenen Bilder in den
alten Quellen.
Bei der Gestaltung des zweiten Teiles, der Chronik der
elementaren Ereignisse, habe ich manche Bedenken gehabt.
Dass eine solche Chronik von allgemeinem wirtschaftsgeschicht-.
liehen Interesse ist, und vielleicht auch für das Detail der
politischen Geschichte manchen Aufschlufs liefern kann, glaube
ich annehmen zu dürfen. Es sind ja auch schon mehrfach
solche Zusammenstellungen gegeben worden von Alwin Schulz
in seinem höfischen Leben zur Zeit der Minnesänger, Band I,
S. 102 ff., von Lamprecht im deutschen Wirtschaftsleben, Band I,
S. 1537 — 1557; ebenso bieten manche Regestenwerke, wie z. B.
die mittelrheinischen Regesten von Goerz, bei den einzelnen
Jahren Angaben über die Witterungsverhältnisse des behan-
delten Gebietes.
Der Umfang, den meine Chronik der elementaren Ereig-
nisse allmählich angenommen hat, hat mir Bedenken erregt.
Es mag unnatürlich erscheinen, wenn dieser Teil den dar-
stellenden Teil an Umfang bedeutend übertrifft. Aber für
meine Arbeit war es nötig, jede noch so unbedeutende Notiz,
VI Vorrede.
die sich auf Witterungsverhältnisse, die Ernte und Ähnliches
bezog, zu sammeln. Ich habe bei der Zusammenstellung oft
zu kürzen versucht, mich schliefslich aber doch entschlossen,
das Material vollständig, wie ich es gesammelt habe, wieder-
zugeben und ich hoffe damit nichts Unnützes gethan zu haben
und über mein engeres Gebiet hinaus anderen Forschem
manches nützliche wirtschaftsgeschichtliche Material zu liefern.
Kürzungen, die ich doch vorgenommen habe, beziehen sich
entweder auf wirklich gleichgültige Einzelheiten, oder es sind
an diesen Stellen Dinge, die schon vorher gesagt sind, mit
übertriebener Breite weiter ausgeführt. Jedenfalls habe ich
alle solche Kürzungen durch Gedankenstriche kenntlich ge-
macht ( — — ).
Ich hatte ursprünglich die Absicht, auch noch Preis-
tabellen hinzuzufügen, ich habe dann aber darauf verzichtet,
weil die Zusamenstellung der zerstreuten Einzelpreise wenig
unmittelbaren Nutzen gehabt hätte. Um aber diese Preis-
angaben doch leicht auffindbar zu machen, habe ich wenig-
stens alle Getreidepreise, weil sie die wirtschaftlich wichtig-
sten sind, durch gesperrten Druck hervorgehoben. Sonstige
Hervorhebungen durch Sperrdruck sollen lediglich dazu dienen,
die Übersicht zu erleichtern oder besonders interessante und
wichtiare Stellen hervorzuheben.
Inhalt.
I. Teil.
Seite
Einleitung 1
Frühere Bearbeitungen 1
Quellen 2—5
Räumliche Begrenzung des behandelten Gebietes 6—7
Zeitliche Begrenzung 8
Hungersnöte und Seuchen 9
Farnes und caristia 10 — 11
Auffassung der Zeitgenossen über die Entstehung
der Hungersnöte 12 — 17
Verschiedene Ursachen für die Entstehung der
Hungersnöte 18 — 24
Dauer und räumliche Ausdehnung der Hungersnöte. 25 — 30
Verschiedene Arten der Hungersnöte 31 — 34
Versuch einer Statistik 35 — 46
Wirkungen der Hungersnot 47
Notstandspreise 47
Wucher 61
Verhalten der grofsen Massen in der Notzeit 52 — 54
Allgemeine Verarmung . 54 — 57
Nahrung in der Notzeit 57 — 59
Menschenfresserei 59 — 60
Krankheiten 61—62
Wanderungen der Notleidenden 62 — 68
Notstandspolitik 69
Geistliche und Laien 69
Notstandspolitik Karls des Grofsen 70 — 73
Notstandspolitik von Fürsten und Städten 74 — 76
Kirchliche Notstandspolitik 77—81
Tabellen über Dauer und Ausdehnung der einzelnen
Hungersnöte 82—85
II. Teil.
Chronik der elementaren Ereignisse 87 — 217
r
I.
DAßSTELLENDEß TEIL.
Einleitung.
Frühere Bearbeitiingen.
Eine eingehende Behandlung der mittelalterlichen Hungers-
nöte, wie sie die vorliegende Arbeit geben will, kann viel-
leicht als ein etwas sonderbares Thema erscheinen. Eine
Hungersnot ist ein Unglück, das mehr oder weniger zufällig
entsteht, durch schlechte Ernte, Hagel, Überschwemmung,
Krieg oder durch eine Vereinigung solcher unglücklichen Um-
stände. Eine rein descriptive Aufzählung von Unglücksfällen
aber, auch wenn sie ein ganzes Land betroffen haben, mag
wohl an sich verdienstlich sein, würde aber für eine weitere
historische Erkenntnis doch nur wenig bedeuten.
Indefs eine Geschichte der Hungersnöte kann mehr be-
sagen. Den Anstofs zur Entstehung der Hungersnöte geben
allerdings elementare Ereignisse, die wir nicht anders, wie als
etwas Zufälliges auffassen können. Allein für den Charakter
dieser Nöte kommt denn doch als ein zweiter, sehr bedeuten-
der Faktor, der Widerstand in Betracht, den die Wirtschaft
des bedrohten Landes leistet. Von diesem Standpunkte aus
kann eine Geschichte der Hungersnöte dann wohl als ein
einigermafsen wertvoller Beitrag zur Erkenntnis der wirt-
schaftlichen Entwicklung einer bestimmten Zeit erscheinen.
Für eine Arbeit in diesem Sinne fehlen aber bis jetzt fast
alle Vorarbeiten. Das Buch von L. Torfs, Fastes des cala-
mites publiques survenues dans les Pays-Bas et particu-
lierement en Belgique, depuis les temps les plus recules jus-
qu ä nos jours, Paris et Tournai, H. Casterman 1859, scheint
seinem Titel nach allerdings wenigstens für ein gewisses be-
schränktes Gebiet das Thema zu erledigen. Es zerfällt in
drei selbständige Abschnitte, die von Hungersnöten, Über-
schwemmungen und Epidemien handeln. Leider ist aber das
Buch für eine wissenschaftliche Benutzung gänzlich imbrauch-
bar. Nur aus einigen Andeutungen läXst sich erkennen, dafs
der Verfasser als Quellen für seine Darstellung einzig und
allein einige grofse Kompilationen des 17. und 18. Jahrhunderts
benutzt hat. Woher seine einzelnen Nachrichten stammen,
läfst sich häufig nicht feststellen, da er Citate überhaupt nicht
Leipziger Studien VL 1: Carschmunn, Hungersnöte. 1
2 Einleitung.
kennt. Bei der Benutzung eines solchen Materials und dieser
Arbeitsweise kann man natürlich keine gesicherten Resultate
erwarten, wenn auch die bei Torfs angegebenen Notjahre zum
Teil mit denen übereinstimmen, die ich mit Hilfe des origi-
nalen Quellenmaterials gefunden habe. Dazu kommt, dafs
Torfs als echter Ultramontaner die Tendenz verfolgt, nach-
zuweisen, dafs fast alles Gute in der Welt von den Mönchen
kommt. Als klassisches Beispiel dafür mag es dienen, dafs er
es einmal für nötig hält hervorzuheben, besonders wie auch
ein protestantischer Schriftsteller die segensreiche Wirksam-
keit der Mönche bei der Hungersnot von 1272 in Friesland
anerkennt.^)
Etwas brauchbarer ist schon ein Aufsatz von L. Wasser-
mann im „Katholik"^) unter dem Titel „Die Hungerjahre und
die Klöster in alter Zeit". Auch dieser Verfasser schreibt mit
der Tendenz „die Zeitgenossen daran zu erinnern, mit welch
heroischer Selbstverleugnung die viel verleumdeten Mönche
imseren Voreltern in den Zeiten gröfster Not Hilfe gebracht
haben." Dem entsprechend findet sich in dem Aufsatze eine
Aneinanderreihung einer grofsen Anzahl von Einzelheiten aus
allen Zeiten und Ländern über die Wohlfahrtspflege der Klöster
in Notjahren. So weit die Angabe nach Zeit und Gegend,
aus der sie stammten, für mich in Betracht kamen, waren sie
mir meist schon bekannt, neu wurde ich nur auf die mira-
cula Volcuini und eine Stelle in der Hist. Frisingensis von
Meichelbeck hingewiesen.
Im übrigen ist die Geschichte der Hungersnöte nur noch
für das Moselland schon einmal bearbeitet worden, allerdings
nicht selbständig, sondern im Zusammenhange eines gröfseren
Werkes von Lamprecht in seinem Deutschen Wirtschafts-
leben. ^) Diesen Ausführungen verdanke ich die Hauptanregung
für die vorliegende Arbeit. Die Resultate, die hier für ein
kleineres Gebiet festgestellt worden sind, habe ich meist auch
für das übrige Deutschland bestätigt gefunden.
Quellen.
Als Quellen dienten der vorliegenden Arbeit fast aus-
schliefslich die erzählenden Geschichtsdenkmäler des Mittel-
1) Torfs, S. 173 „Bien d'autres" dit Van Rhyn, „seraint ägalement
morts de besoin, sans les secours charitables des religieux." Cet aveu
d'un homme qui ne professait pas une grande admiration pour les in-
stitutions monastiques, est pröcieux ä recueillir; il confirme les faits
rapportös par Heylen." Die Nachricht selbst stammt natürlich von Menko.
2) „Der Katholik", 72. Jahrgang, Dritte Folge, V. Band, 1892.
3) 8. I, 589 flF. und 1537 ff. Chronik der elementaren Ereignisse.
Einleitung. 3
alters. Dabei war die Ausbeute, die die einzelnen Autoren
lieferten, sehr verschieden. Gerade eine Anzahl der gefeier-
testen Namen der mittelalterlichen Geschichtsschreibung werden
in den folgenden Ausführungen ganz oder doch fast ganz
fehlen, so um nur einige zu nennen, Widukind, Wipo, Thietmar,
Adam von Bremen, Otto von Freising. Man sieht, es sind
Autoren, deren ganzes Interesse auf die Ereignisse des Staats-
lebens gerichtet ist. In ihre wohlgeordneten Geschichtswerke
pafste eine bunte Aufzählung von allem, was wunderbar oder
auffällig ist, von Hagel, Krankheit, Hungersnot und Mifs-
geburten, nicht hinein; und eine Betrachtung der wirtschaft-
lichen Mächte in ihrer Bedeutung für den gesamten Verlauf
der Geschichte lag ihnen natürlich noch fern.
Naive, unbekannte Mönche, die aufschrieben, was ihnen
in ihrem engen Lebenskreise bemerkenswert erschien, lieferten
dagegen oft die wertvollsten Nachrichten. Im allgemeinen er-
geben die einfachsten Annalen bei weitem das beste Ma-
terial, aus ihnen liefs sich ein gewisser. Grundstock von Nach-
richten entnehmen; sie dienten in erster Linie zur zeitlichen
und örtlichen Fixierung der einzelnen Hungersnöte. Am wert-
vollsten waren hier oft wieder die allerkürzesten und sonst
sehr unbedeutenden Annalen, Werke, die oft noch wirklich
auf Ostertafeln eingetragen waren, die nichts von allen grofsen
Ereignissen der Welt wissen und die neben ihrer Abtreihe
häufig nicht viel mehr enthalten, als eben Nachrichten über
Naturereignisse, über Krankheiten von Menschen und Vieh
und was dem Verfasser sonst wunderbar und bemerkenswert
erschien. Solche Nachrichten haben den Vorteil, dafs sie
authentisch sind, meist sind sie im Jahre des Ereignisses
selbst niedergeschrieben oder stützen sich doch auf unmittel-
bare gleichzeitige Nachrichten, in der Regel enthalten sie neben
der Angabe fames valida, hiemps prolixa oder Ähnlichem
keine näheren Bestimmungen, besonders keine Ortsangaben,
sie beziehen sich eben nur auf den Ort der Niederschrift und
seine nähere Umgebung. Eine Schwierigkeit bot die Bearbei-
tung dieser kurzen Annalen insofern, als gerade sie häufig
von einem Kloster in das andere übertragen worden sind, um
dort den Anfang eigener Klosterannalen zu bilden, oder aber,
was die Benutzung noch schwieriger macht, mit schon vor-
handenen Annalen vermischt zu werden. Um ein charakteri-
stisches Beispiel dieser letzteren Art anzuführen, erwähne ich
die Fortsetzung der Annalen von Lobbes.^) Diese Fortsetzung
ist mit den Weifsehburger Annalen derartig verbunden worden,
1) Ann. Laub. cont. S. S. IV, 20 u. Ann. Weifsenburg. ed. Holder-
Egger, Lamperti monach. Hersfeld, opera, p. 53, 56; vgl. bes. a. 1068, 1069.
1*
4 Einleitung.
dass wir jetzt Witterungsangaben, die für das Elsafs gelten,
scheinbar auf Belgien bezogen wiederfinden. Ähnlicli ist es
mit den Achener Annalen gegangen, die in Erfurt^) wieder auf-
tauchen, wo sie sich allerdings leicht durch ihre Angaben in
Achener Mafs verraten.
Bei der höchst mühsamen Arbeit der Zurückführung der
einzelnen Stellen auf ihren Ursprungsort, boten mir oft schon
die Ausgaben der M. G. S. S. bedeutende Hilfe. Die wert-
vollste Führung durch dieses Labyrinth aber waren mir doch
Wattenbachs Geschichtsquellen, ohne die die vorliegende Arbeit
überhaupt kaum möglich gewesen wäre. So weit es nötig
schien, habe ich aufserdem auch noch auf die Spezialunter-
suchungen zurückgegriffen und möchte in dieser Hinsicht be-
sonders Redlichs Aufsatz über die österreichische Annalistik
im zweiten Bande der Mitteilungen des Instituts für öster-
reichische Geschichtsforschung erwähnen; dazu kamen zahl-
reiche kleinere Untersuchungen, wie sie sich besonders im
neuen Archiv für ältere deutsche Geschichtskunde zerstreut
finden. So schwierig die Aufgabe der richtigen Fixierung der
einzelnen Nachrichten oft war, so glaube ich doch hier fast
überall zu einem abschliefsenden Ergebnisse gekommen zu sein.
Einfacher schon war die Verbesserung der chronologischen
Fehler in den Annalen. Es handelte sich hier fast immer um
den Nachweis einer Verschiebung der Zahlen um ein oder
zwei Jahre, wie sie wohl meist erst beim Abschreiben der
Origiualquellen entstanden ist. Hier liefs sich das Richtige
gewöhnlich schon durch eine Nachprüfung der zu demselben
Jahre berichteten politischen Ereignisse finden.
Die Nachrichten, die in den ausführlicheren Chroniken
geboten werden, haben schon einen anderen Charakter. Die
Nachrichten der Annalen dienten zur Festlegung der einfachen
Thatsachen, die eingehenderen Berichte der Chroniken bieten
die wünschenswerte Illustrierung der Vorgänge im Einzelnen.
Dafür ist aber bei ihnen oft die zeitliche Bestimmung un-
sicher und läfst sich nur mit Hilfe der aus den Annalen ge-
wonnenen festen Grundlage erreichen. So datieren z. B. Si-
fried von Ballhausen und der Mönch von Fürstenfeld beide
eine Hungersnot in Böhmen nur durch die Angabe „nach dem
Tode Ottokars". Man würde also hiernach versucht sein, sie
in das Jahr 1278 zu setzen, während sie thatsächlich erst
zwei Jahre später begann. Auf die Erwähnung dieser Hungers-
not folgt dann bei dem Monach. Fürstenfeld, bald eine andere:
„etwas vor oder nach dem Regierungsantritt Rudolfs", ist sie
1) Ann. S. Petri Erphesfurd. S. S. XVI, 20 und Ann. Aquensea S.
S. XXIV, 37, 38; vgl. die Jahre 1146, 1150 u. 1162.
Einleitung. 5
datiert; es handelt sich, wie sich durch Hinzuziehung anderer,
besonders annalistiseher Quellen, ergiebt, um das Jahr 1271.
Sehr häufig fehlt aber eine nähere Bestimmung in den Chro-
niken ganz, so dafs sich nur aus den begleitenden Umständen
eine Datierung finden läfst.
Die Gesta der Bischöfe und Äbte sind den Chroniken
nahe verwandt, sie sind aber oft sehr spät niedergeschrieben
und enthalten für den vorliegenden Zweck verhältnismäfsig
wenig. So finden sich z. B. in der ganzen langen Reihe der
Gesta Treverorum nur zwei Nachrichten.
Auch in den Heiligenleben fand ich auffallend wenig
brauchbares Material; wirklich genaue Angaben mit fester
Datierung wird man ja hier kaum suchen, aber auch für die
Anschauung der Zeit bieten sie nicht viel. In der Lebens-
beschreibung selbst überwiegt der erbauliche Inhalt sehr, und
auch in ihren Wundern zeigen die Heiligen für unseren Zweck
zu wenig Abwechslung, sie heilen immer nur Blinde und
Lahme und haben nie ein Wunder gegen die Hungersnot voll-
bracht. Aus diesen Gründen habe ich darauf verzichtet, dieses
ungeheure Material vollständig durchzusehen, ich habe mich
auf die Heiligenleben, die in den M. G. S. S. abgedruckt sind,
beschränkt mit Ausnahme von wenigen, die allzu spät ver-
fafst waren; und ich glaube mit dieser Begrenzung nichts
wichtiges übergangen zu haben. Einen Ertrag gaben aber
nur verhältnismäfsig wenige, meist sehr bald nach dem Tode
ihres Heiligen verfafste Biographieen, die sich auch sonst vor
der übrigen Litteratur dieser Art auszeichnen. Ich nenne hier
in erster Linie die sehr wertvolle Passio Karoli comitis Flan-
driae, ferner die Leben Heriberts von Köln und Ottos von
Bamberg.
Grundsätzlich habe ich auf die Durchsicht von Ur-
kunden und Briefen verzichtet, ich glaube mit gutem Rechte,
denn bei der ganzen Natur dieser Quellen ist auf einen Er-
trag kaum zu rechnen. Ist dies schon von vornherein leicht
glaublich, so sprechen dafür auch noch mehr Ergebnisse von
Werken, die dieses Material verarbeitet haben. Lamprechts
Wirtschaftsleben, das zum ganz überwiegenden Teile auf Ur-
kundenstoff beruht, enthält in der Chronik der elementaren
Ereignisse nur eine einzige Stelle aus einer Urkunde, die sich
auf eine Hungersnot bezieht. Die Jahrbücher des deutschen
Reichs erwähnen die meisten bedeutenden Hungersnöte und
geben das Qu eilen material fast vollständig an, und doch findet
sich hier nur einmal eine Stelle aus einem Briefe.
Noch eine Quellengruppe ist zu erwähnen, die Kapitu-
larien der fränkischen Zeit. Sie ergaben ein aufserordentlich
wertvolles Material, besonders für die Notstandspolitik Karls
6 Einleitung.
des Grofsen; einmal liefs sich auch eine Hungersnot, wo die
Annalen schweigen, allein aus den Kapitularien bestimmen.
Die späteren Kaiser haben nur noch wenige Gesetze gegeben
und sich darin nie mit Wohlfahrtspolitik befafst. Ich habe
diese Gesetze nicht einzeln durchgeprüft, ich kann mich hier
wohl wieder mit Recht auf das Schweigen der Jahrbücher
berufen, die Material, was hier vorhanden gewesen wäre, nicht
unberücksichtigt gelassen hätten.
Ein vollständiges Verzeichnis aller zu der vorliegenden
Arbeit benutzten Quellenschriften würde zu weit führen, es
wäre eine Aufzählung von mehreren Hundert Namen, im
wesentlichen eine Wiedergabe der Titel aus den Inhaltsangaben
der Monumenta Germaniae. Ein sehr grofser Bruchteil von
Schriften würde auch darunter sein, deren Durchsicht kein
Resultat ergab, die also in Wirklichkeit für diese Arbeit nicht
in Betracht kamen. Irgend eine innerliche Scheidungslinie
zwischen den Schriftstellern, die Material enthalten, und denen,
die nichts beibringen, giebt es nicht. Im ganzen liefern die
Annalen vielleicht y^, oder mehr allen Stoffes, und höchst
selten fand sich einmal eine Nachricht über eine Hungersnot
in einem Königs- oder Bischofskatalog, aber auf der anderen
Seite giebt es auch Annalen, die keine Nachricht bringen,
und einige vereinzelte Nachrichten finden sich auch in den
Katalogen.
Räumliche Begrenzung des behandelten Gebietes.
Was die räumliche Abgrenzung des von mir behandelten
Gebietes angeht, so bin ich mir wohl bewuTst, dafs dieses Ge-
biet weder geographisch, noch wirtschaftlich, noch politisch
ein vollkommen abgeschlossenes Ganzes bildet. Wenn auch
die Behandlung von ganz Europa oder auch nur Mitteleuropa
nach der Überlieferung der Quellen so gut wie unmöglich
war, so hätte es doch nahe gelegen, wenigstens Deutschland
und Frankreich zusammen zu behandeln. Wenn ich mich
dennoch entschlofs, mich auf Deutschland zu beschränken, so
bestimmten mich dazu Erwägungen von rein praktischer
Natur. Eine Arbeit, die sich über sechs Jahrhunderte er-
streckt und die die ganze historische Quellenlitteratur dieser
Zeit heranziehen will, läfst sich exakt nur mit einem einheit-
lichen publizierten und durchgearbeiteten Material ausführen,
wie es für Deutschland eben in den M. G. S. S. vorliegt. Für
Frankreich giebt es zwar auch in dem Recueil des historiens
des Gaules et de la France eine grofse Sammlung, aber sie
kann in ihrer Brauchbarkeit doch nicht mit den Monumenten
verglichen werden. Die Kritik der einzelnen Quellenstellen
Einleitung. 7
wäre unendlicli viel schwieriger und in ihren Ergebnissen sehr
viel unsicherer gewesen. Schon die Hilfe, die die M. G.
S. S. in Bezug auf originale und abgeleitete Überlieferung
durch den verschiedenen Druck gewähren, fehlt, und die
Quellenkritik ist hier überhaupt noch nicht so weit durch-
geführt, wie für Deutschland, wo sie für meine Zwecke in ge-
nügender * Abgeschlossenheit vorliegt. Ich habe im Verlaufe
der Arbeit gewifs noch oft auch für Deutschland die Richtig-
keit der geltenden Ansichten in dieser Richtung nachprüfen
müssen, aber eine quellenkritische Prüfung selbständig vor-
zunehmen, wie das bei Heranziehung der aufserdeutschen
Quellen oft nötig gewesen wäre, ist bei einer Arbeit, die zu-
sammenfassen will, unmöglich.
Geographisch beschränkt sich die Untersuchung also auf
Deutschland. Doch habe ich unter dieser grundsätzlichen Be-
schränkung, um auch für die Grenzgebiete möglichst richtige
Resultate zu erreichen, das Gebiet immerhin sehr ausgedehnt.
Im Westen ist Belgien vollkommen einbezogen worden, so
dafs die äufsersten Quellen der Gegend von Calais und Cambrai
augehören. Bei einem im Mittelalter so viel benutzten Schrift-
steller wie Vincenz von Beauvais, bin ich auch noch beträcht-
lich über die angedeutete Linie hinausgegangen. Weiter süd-
lich sind vollständig benutzt die Quellen aus den Bistümern
Verdun, Toul und Dijon, aufserdem noch Rodulfus Glaber, und
einige kleinere Quellen aus Lausanne. Alle diese Quellen bis
auf Rodulfus Glaber, finden sich noch in den M. G. S. S. ab-
gedruckt. Um für diese Grenzgebiete noch eine Kontrolle zu
haben, habe ich aber für die wichtigsten Notjahre auch den
Index chronologicus des Recueil des historiens des Gaules et
de la France, bis zum elften Bande, zu Rate gezogen; von da
an mufste ich mich freilich mit dem Sachverzeichnisse be-
gnügen. Es ergaben sich dabei für das Gebiet östlich der
Linie Calais-Dijon überhaupt keine neuen Nachrichten, und
auch für das übrige Frankreich fand sich auffallend wenig
Neues, so dafs ich schliefslich glaube, thatsächlich auch für
den gröfsten Teil von Frankreich, eine fast vollständige Reihe
von Hungersnöten gegeben zu haben.
Die Südgrenze meines Gebietes ergiebt sich von selbst
durch den Zug der Alpen. Einzelne Angaben über Italien,
die für die ältere Zeit zu erwähnen von Interesse war, ver-
danke ich den Angaben in den Jahrbüchern der deutschen
Geschichte.
Im Osten lälst sich gegen die weiten Ebenen von Ungarn
und Polen eine geographisch berechtigte Grenze überhaupt
nicht ziehen, aber hier besteht eine Kulturgrenze. Östlich
der Linie Wien-Krakau etwa giebt es für die von mir be-
8 Einleitung.
handelte Zeit keine brauchbaren Quellen mehr. Für den nord-
östlichen Teil der norddeutschen Tiefebene aber fehlen Nach-
richten fast ganz, so dafs sich überhaupt ein sicheres Bild
über die Lage in diesen Ländern nicht entwerfen läfst.f
Die Nordgrenze des behandelten Gebietes endlich ergiebt
sich meist von selbst durch das Meer, nur in Dänemark
könnte die Abgrenzung Schwierigkeiten machen. Ich habe
Dänemark ganz von der Betrachtung ausgeschlossen, denn es
findet sich in den dänischen Quellen, die erst sehr spät ein-
setzen, abgesehen von der grofsen Hungersnot von 1315 — 17,
nur eine Hungersnot von 1283, die aber mit keiner Hungers-
not in Deutschland zusammentrifft. Aufserdem scheinen sich
hier die Verhältnisse, — und dies tritt noch mehr hervor, da
die wichtigste Quelle auf Seeland geschrieben ist, — schon sehr
dem südlichen Schweden zu nähern.
Mit der soeben mitgeteilten Begrenzung glaube ich immer-
hin ein ziemlich gleichartiges Gebiet umschrieben zu haben;
es ist das Land, auf dem sich während des Mittelalters im
wesentlichen die deutsche Geschichte vollzieht, es ist ein Ge-
biet, das von Deutschen bewohnt wird oder unter unmittel-
barem deutschen Einflüsse steht, mithin wohl eine Gewähr
für genügende kulturelle Gleichheit als Voraussetzung für die
folgenden Untersuchungen bietet.
Zeitliche Begrenzung.
Der Anfangstermin für die vorliegende Untersuchung,
ca. 700, ergiebt sich von selbst, da um diese Zeit die ältesten
Annalen beginnen.
Als Endtermin habe ich das Jahr 1317 angenommen.
Das erscheint willkürlich und bedarf einer Erklärung. Die
Veränderungen in der Wirtschaft vollziehen sich allmählich,
jede Periodeneinteilung hat hier etwas mehr oder weniger Ge-
waltsames. Aufgehört haben die Hungersnöte auch nicht im
14. Jahrhundert noch später, wir haben noch im Jahre 1848
bis 1849 in einem Teile Deutschlands eine Hungersnot er-
lebt, die in sehr vielen ihrer Symptome vollkommen den
Hungersnöten früherer Jahrhunderte glich. ^) Bei meiner Be-
grenzung haben mich folgende Gründe geleitet: Um 1250 ist
ein Einschnitt in der mittelalterlichen Geschichte allgemein
üblich; wirtschaftlich ist die Zeit nachher besonders durch die
immer wachsende Bedeutung der Städte bezeichnet. Wie weit
1) Virchow, Gesammelte Abhandlungen aus dem Gebiete der öffent-
liclien Medizin, I, 234 ff. Mitteilung über die in Oberschlesien herr-
schende Typhusepidemie.
Einleitung. 9
diese Änderung der wirtscliaftlichen Verhältnisse einen Ein-
flufs auf die Entstehung und den Verlauf der Hungersnöte
ausgeübt hat, kann ich nicht sagen, aber es ist nicht un-
wahrscheinlich, dafs sich ein solcher Einflufs für die spätere
Zeit würde nachweisen lassen. Eine Arbeit, die sich mit
immer wiederkehrenden elementaren Ereignissen beschäftigt,
mufs sich bei der Vergleichung und Gruppierung grofser, be-
stimmter Zeitabschnitte bedienen, wie sie in den Jahrhunderten
von selbst gegeben sind, es lag darum nahe die Untersuchungen
bis 1300 auszudehnen. Über diesen Zeitpunkt bin ich noch
etwas hinausgegangen, weil es sich zeigte, dafs gleich in dem
Anfang des 14. Jahrhunderts eine ganz bedeutende, allgemeine,
ja vielleicht die am weitesten ausgedehnte Hungersnot des be-
handelten Zeitabschnittes überhaupt fällt. Dieser Umstand
lieferte nicht nur sehr wertvolles neues Material, sondern ver-
hütete auch verhängnisvolle falsche Schlufsfolgerungen, die
sonst aus dem langen Aussetzen allgemeiner Hungersnöte leicht
hätten gezogen werden können. Die Zeit nach 1317 verläuft
dann bis zum schwarzen Tode ziemlich ruhig, ohne besondere
elementare Ereignisse.
HTingersnöte und Seuchen.
Im übrigen bedarf mein so zeitlich und örtlich abge-
grenztes Arbeitsgebiet noch einer sachlichen Begrenzung. Die
ständigen Begleiter der Hungersnöte sind grofse Volkskrank-
heiten. Fames und mortalitas sind für den mittelalterlichen
Annalisten fast untrennbare Begriffe. Es hätte darum sehr
nahe gelegen, gleichmäfsig mit der Geschichte der Hungers-
nöte auch eine Geschichte der Seuchen zu geben, da beide Er-
scheinungen meistens neben einander hergehen, freilich auch
nur meistens; es giebt auch selbständige Epidemieen, ich er-
wähne hier nur die grofse Ausdehnung des ignis sacer im
Jahre 1094. Das vorliegende Material genügt nun aber nicht,
um das Wesen dieser Seuchen recht zu erfassen; die Be-
schreibungen der Krankheiten sind zu selten, und es wäre für
eine Seuchengeschichte sicher notwendig, noch weiteres Ma-
terial beizubringen und besonders auch die italienischen und
französischen Quellen in ihrem ganzen Umfange heranzuziehen.
Das würde aber zu sehr von dem eigentlichen hier behan-
delten Gebiete abgeführt haben.
Ein weiterer Grund, warum ich von einer eingehenderen
Behandlung der Seuchen abgesehen habe, ist der folgende.
Sind schon Beschreibungen der Krankheitserscheinungen über-
haupt selten, so verliert vollends beim Eintritt des gröfseren
Übels der Hungersnot der mittelalterliche Schriftsteller jedes
10 Einleitung.
Interesse für das Krankheitsbild, er begnügt sich mit der
Thatsache, dafs viele Menschen sterben, die Ursachen, ob sie
verhungern oder an einer oder etwa verschiedenen Krank-
heiten sterben, sind ihm gleichgültig. Diese Lage des Quellen-
materials mufs dazu veranlassen, ähnlich zu verfahren. Ich
werde daher später an geeigneter Stelle die Seuchen, die die
Hungersnöte begleiten, im wesentlichen nur in ihrer grofsen
Folgeerscheinung, der grofsen Sterblichkeit, betrachten, ohne
den einstweilen aussichtslosen Versuch zu machen, näher auf
das Wesen der einzelnen Krankheiten einzugehen.
Farnes und oaristia.
Noch eine Vorfrage ist zu erledigen, bevor ich das Thema
selbst angreife, die Frage, wie findet in den mittelalterlichen
Quellen die Thatsache der Hungersnot ihren Ausdruck, ins-
besondere mit welchem Worte drücken die Quellen den Be-
griff der Hungersnot aus?
Da kann nun bis zum Beginne des 13. Jahrhunderts
kein Zweifel bestehen; uns mag es schwierig erscheinen, den
Begriff der Hungersnot zu definieren, für das Mittelalter war
es ein feststehender Begriff, imd fames ist das Wort, das da-
für gleichmäfsig immer wiederkehrt. Von dieser Zeit an aber
tritt das Wort caristia auf und wird allmählich immer häu-
figer. Ist nun caristia etwas anderes als fames? Ohne Zweifel
ist caristia ursprünglich das mildere Wort, es heifst eben nicht
Hungersnot, sondern Teuerung^), es setzt also schon ent-
wickeltere Verhältnisse voraus, wie das ja auch sein Auftreten
erst in den späteren Jahrhunderten beweist. Bedeutete nun
caristia wirklich immer nur Teuerung, so könnte es leicht ein
falsches Bild geben, wollte man die Nachrichten über caristia
im 13. Jahrhundert gleichmäfsig mit den Nachrichten von
fames in der früheren Zeit zusammenstellen. Teuerungen kann
es auch in den früheren Jahrhunderten gegeben haben, aber
es ist uns kaum etwas davon überliefert, nur das ganz Auf-
fallende, Schreckliche war des Aufschreibens wert. Nun finden
sich aber im 13. Jahrhundert eine ganze Anzahl von Stellen,
bei denen nicht nur alle Begleiterscheinungen der caristia für
eine Hungersnot sprechen, sondern es giebt auch Stellen, wo
die alten Schriftsteller deutlich beide Worte in gleichem Sinne
gebrauchen. Vom Jahre 1277 heifst es in einer österreichi-
schen Quelle^): „Eodem anno maxima caristia in Karinthia
facta est, ita ut homines se invicem comederent." Dafs hier
1) Du Gange ed. L. Favre 1883, tom. 11, 171.
2) a. 1277 Cont. praedicat. Vindob. S. S. IX, 730, 38.
Einleitung. 11
eine wirkliche Hungersnot gemeint ist, kann wohl nicht
zweifelhaft sein. Im Jahre 1320 gebrauchen die Ann. Col-
bazienses^) das Wort caristia ganz allgemein zur Bezeichnung
der schweren Notepoche der vorhergegangenen Jahre: Hie
cessavit caristia magna et strages qua precedentibus tribus
annis sive 4 raulti invalescente fame et pestilencia — —
mortui sunt. Ähnliche Beispiele lassen sich noch mehr an-
führen, aus denen hervorgeht, dafs caristia unter Umständen
wirklich Hungersnot bedeuten kann.^)
Noch häufiger aber ist es, dafs man mit caristia die That-
sache grofsen Mangels und hoher Preise bezeichnet, es folgt
dann fames und das Sterben vieler Menschen als die unmittel-
bare Folge. ^) Darnach läfst sich wohl feststellen, dafs, wenn
das Wort caristia auftritt, daraus noch nicht etwa gefolgert
werden darf, dafs hier nur von einer Preissteigerung die Rede
ist, es kann damit auch eine wirkliche Hungersnot bezeichnet
sein. Was gemeint ist, mufs die Betrachtung jeder einzelnen
Stelle ergeben.
1) a. 1320 Ann. Colbaz. S. S. XIX, 717, 19.
2) 1281 Cont. Claustroneobg. IX, S. S. 746, 22; 1310 Ann. aus
Dietkirclien M. G. Deutsch. Chr. IV, 1, p. 118; 1316 Ann. Vetrocell. S.
S. XVI, 445, 11, Sigismund Rosicz S. S rer. Silesic Xu, 38.
3) a. 1263 u. 1280 Cosm. cont. Ann. Prag. I S. S. IX, 179, 1 u.
W6, 46; a. 1316 Aegid. li Muisis, De Smet Corp. ehr. Fland. n, 207.
Auffassung der Zeitgenossen über die Entstehung der
Hungersnöte.
Es wird zuerst darauf ankommen, die allgemeine Auf-
fassung der Zeit vom Wesen der Hungernöte kennen zu lernen.
Da sah man nun wohl die elementaren Ereignisse, Frost und
Hitze, Hagel, Gewitter und Überschwemmungen, die den
Hungersnöten vorhergingen; aber die Not nur als ein Produkt
solcher Ereignisse aufzufassen, genügte der Zeitanschauung
nicht. Die Schriftsteller berichten dergleichen wohl, aber
schliefslich liegt für sie der wahre, letzte Grund für solches
grofse, weite Landstriche verheerende Unglück doch tiefer.
Man sieht in der Not ein direktes Eingreifen Gottes, eine
Strafe für die Sünden der Menschheit. Mehrfach finden wir
diesen Gedanken ausgesprochen, häufig klingt er in den aus-
führlicheren Schilderungen an. „Sed adhuc iratus erat Altis-
simus, et residuum maris fame flagellavit et pestilentia'' heifst
es in Emos Chronik.^) Ahnlich sprechen sich 400 Jahre
früher Ludwig und Lothar in einem Rundschreiben^) vom
Jahre 828 aus, in dem es heifst: „Quis enim non sentiat
Deum nostris pravissimis actibus esse offensum et ad iracun-
diam provocatum, cum videat tot annis multifariis flagellis
iram illius desaevire, videlicet in fame continua, in mortalitate
animalium, in pestilentia hominum, in sterilitate pene omnium
frugum, et, ut ita dixerim, diversissimis morborum cladibus
atque ingentibus penuriis populum istius regni miserabiliter
vexatum et affiictum atque omni abundantia rerum quodam
modo exinanitum."
Dasselbe Bild der Geifsel Gottes gebrauchen Menko^) und
die Passio Karoli.*)
1) a. 1219 Emo S. S. XXITI, 490, 32.
2) Boret. II, 4, 25. Boretius hält die Recentio B für unecht, weil
man Ludwig im Jahre 828 eine so demütige Sprache nicht zutrauen
könne. Deswegen bleibt die Auseinandersetzung doch für die Anschau-
ungen der Zeit charakteristisch, Mühlbacher nimmt Regesten Nr. 828,
p. 304 keinen Anstofs.
3) a. 1249 Menko S. S. XXIII, 543.
4) Passio Karoli comit. Fland. c. 2 S. S. XII, 562, 39. Immisit ergo
Dominus flagella famis et postmodum mortalitatis.
Auffassung d. Zeitgenossen üb. d. Entstehung d. Hungersnöte. 13
Das Schwert Gottes wird die Hungersnot in den Gesta
abbatum Gemblaceusium^) genannt, und als ob dies noch nicht
genüge, geht der Verfasser sofort in ein anderes Bild über
und vergleicht die Not mit der Belagerungsmaschine, dem
Widder. Wie der Widder dröhnend gegen die Mauern der
belagerten Stadt stöfst, so trifft die Hungersnot die Paläste
der Reichen und die Hütten der Armen. Einen gerechten
Richter nennt Menko^) Gott, weil er die Dänen, die in der
Not den Friesen die Hilfe verweigert hatten, im folgenden
Jahre durch eine Hungersnot straft.
Auch böse Mächte können eine Hungersnot hervorbringen,
um den Menschen zu schaden. Einhard^) erzählt von einem
Teufel, der in Höchst durch den Mund eines sechzehnjährigen
Mädchens gestanden habe, dass er mit noch elf Genossen nun
schon seit Jahren das Frankenreich heimgesucht hätte, sie
hätten alle Saaten verdorben und Krankheit über Menschen
und Vieh gebracht.
829 erklärte eine Pariser Synode*): „Sunt sane diversorum
malorum patratores, quos et lex divina improbat et condem-
nat pro quorum etiam diversis sceleribus et flagitiis populus
fame et pestilentia flagellatur." Es folgt dann eine Aufzäh-
lung der verschiedenen Missethäter. Ebenso wie hier die
Väter der Kirche, so sucht in einem anderen Falle das Volk
von Trier in den vorgeblichen Sünden eines Einzelnen die Ur-
sache für das allgemeine Unglück.^) Es rottet sich zusammen
und will die Zelle des Eremiten Symeon stürmen, der als ein
vielleicht unheimlicher, aber harmloser Gast in der Porta
nigra hauste. Für seine Sünden soll, wie sie behaupten,
Überschwemmung und Hungersnot über das Moselland ge-
kommen sein.
Der übernatürliche Ursprung der Hungersnot zeigt sich
auch in dem, was ihr vorhergeht. Die Menschen werden ge-
warnt, ehe das Unglück über sie hereinbricht, damit sie noch
vorher Bufse thun können^), und Elend und Tod sie nicht
unvorbereitet überraschen. Fast jede Hungersnot wird durch
1) a. 1095 Gest. abb. Gembl. cont. auct. Godeschalco S. S. VIII,
547, 10 u. a. 1196 Cont. Aquicinct. S. S. VI, 433, 43; a. 1144 Cont. Gembl.
S. S. VI, 388, 34.
2) a. 1272 Menko S. S. XXIH, 560, 18.
3) Einhardi transl. et miracula S. S. Marcellini et Petri S. S. XV,
253, 34. „Ego", ait, „sum satelles atque discipulus Satanae — — per
annos aliquot sum sociis meis undecim regnum Francorum vastavi; fru-
mentum et vinum et omnes alias fruges, quae ad usum hominum de
terra nascuntur, iuxta quod iussi eramus, enecando delevimus, pecora
morbis interfecimus, luem et pestilentiam in ipsos homines inmisimus."
4) Mansi XIV, col. 595. — 5) a. 1035 Miracula S. Symeonis S. S.
VIII, 210, 40. — 6) a. 1125 Passio Karoli c. 2. S. S. XII, 562, 39.
14 Aufassung der Zeitgenossen über die Entstehung
schreckliche Himmelserscheinungen eingeleitet, Sonnen- und
Mondfinsternisse, Kometen, Nordlicht haben ihre schlimme
Vorbedeutung.
Sonnenfinsternisse treffen noch verhältnismäfsig selten
mit Hungersnöten zusammen, meist können die Quellen aus
ihnen nur das Entstehen von Krankheiten, Überschwem-
mungen u. s. w. herleiten, aber einige Fälle sind noch über-
liefert.
Am 11. August 1124^) fand eine Sonnenfinsternis statt.
Sie ist in der Passio Karoli genau beschrieben und der Ver-
fasser giebt an, dafs man sie als ein Vorzeichen der kommen-
den Hungersnot betrachtete. Von derselben Finsternis spricht
auch Cosmas^), es folgt darauf eine Seuche unter den Rindern
und Schweinen, die Bienen sterben und die Ernte verdirbt.
Ebenso bringen die Ann. Hildesh.^) und die Summa Honorii*)
diese Finsternis mit der Hungersnot in Verbindung. Aufser-
dem sind mir noch folgende Fälle bekannt geworden, wo die
Quellen unzweifelhaft diese Verbindung annehmen: 19. Juli 939
totale Sonnenfinsternis, es folgt eine Hungersnot in Italien.^)
23. September 1093 ringförmige Sonnenfinsternis, es folgt
Hungersnot in Sachsen.^) 2. August 1133 totale Sonnen-
finsternis, es folgt viel Regen während der Ernte in Pader-
born.^) 26. Oktober 1147 ringförmige Sonnenfinsternis, die
grofse Hungersnot des Jahres bestand aber schon seit 1145.*)
81. Jan. 1310 ringförmige Sonnenfinsternis, caristia bladi et
vini in Belgien ist die Folge. ^)
Eine Mondfinsternis geht der Hungersnot zweimal
voran im Jahre 1259 1«) und 1263.")
Viel schlimmere Verkündiger der Hungersnöte sind aber
die Kometen, wenn sie erscheinen steht immer ein schweres
Unglück bevor. Die Chronisten berufen sich bei ihrer Er-
wähnung gern auf berühmte Gelehrte, die über den unheil-
vollen Einflufs dieser Gestirne geschrieben haben. So citiert
1) Dieses und alle folgenden Daten für Finsternisse aus Oppolzer
Kanon der Finsternisse Bd. LIT der Schriften der math.-naturwiss. Klasse
der kaiserl. Akademie der Wissenschaften, Wien 1887.
2) a. 1124 Cosmas S. S. IX, 129, 9.
3) a. 1124 Ann. Hildesh. M. G. S. S. kl. Ausg., p. 66.
4) a. 1124 Summa Honorii S. S. X, 131, 23.
5) a. 939 Ann. Sangall. maior. S. S. 1, 78. Liudprand lib. V, c. 2
M. G. S. S. kl. Ausg. 101.
6) a. 1093 Ann. August S. S. IH, 134, 17.
7) a. 1133 Chr. reg. Col. M. G. S. S. kl. Ausg. 70.
8) a. 1147 Chr. reg. Col. M, G. S. S. kl. Ausg. 82; Ann. FlorefiF. S.
S. XVI, 624, 42; Ann. Brunwil. S. S. XVI, 727, 26.
9) a. 1309 Aegid. Li Muisis ehr. de Smet. corp. ehr. Fland. II, 176.
10) 8. Mai 1259 Ann. Wessof. ed. Leuter Hist. Wessof II, 33.
11) 20. Febr. 1263 Cont. Sancr. ü, S. S. IX, 645, 28.
der Hungersnöte. 15
die Cout. Zwetliensis IIP) Beda und andere Gelehrte, nach
deren Zeugnis auf einen Kometen immer Hungersnot, Seuchen,
Thronwechsel und anderes Unglück folgen soll. Als eine
andere Autorität wird einmal Isidor angeführt. Er sagte in den
Origines^): „Cometes stella est dicta eo quod comas luminis
ex se fundat. Quod genus sideris quando apparuerit, aut
pestilentiam, aut famem, aut bella significat." So glauben es
alle Chronisten; als ob es eine logische Konsequenz wäre, so
folgt bei ihnen auf den Kometen die Hungersnot. „Stella
cometis. Farnes acerrima'' heilst es in einer süddeutschen
Quellengruppe. „Stella cometes apparuit, et fames subsecuta
est" sagen die Ann. Laub.^) und ähnlich andere Quellen. In
einigen Fällen erscheint der Komet schon im Jahre vor dem
Eintritte des Unglücks, so berichten Alpertus*) und die Ann.
ßatisponenses^). Die merkwürdige Gestalt des Kometen machte
bedeutenden Eindruck auf die Beobachter, und besonders der
Lichtschein des Schweifes erregte ihre Aufmerksamkeit. Die Ann.
S. Columbae Senon. vergleichen ihn einmal mit einer Lanze.
Im Ganzen finden sich 10 Fälle ^), wo Hungersnöte durch
das Erscheinen von Kometen angekündigt werden: 868, 909,
940 oder 941, 1005, 1031, 1145, 1197, 1217, 1264 und 1316.
1) Confc. Zwetl. III, &. S. IX, 656, 9. Stella que cometa dicitur visa
est, per continuos 80 dies; que secundum Bedam et alios doctores osten-
tat vel famem, aut pestilenciam, vel mortalitatem, vel mutacionem regni,
vel aeris intemperiem, aut ventorum inmanitatem.
2) Origihes lib. HI c. LXX, 16; Corp. grammatic. lat. vet. HI, 166.
3) a. 941 Ann. Laub. S. S. IV, 16, 33.
4) a. 1005 Alpert. de diversit. temp. lib. I c. 6. S. S. IV, 704, 9.
5) a. 1145 Ann. Ratisp. S. S. XVH. 586, 11.
6) a. 868 Ann. SangaU. maior. u. s. w. S. S. I, 76; Ann. S. Co-
lumbae Sen. S. S. I, 103; Ann. Xant. S. S. 11, 233, 9 u. Ann. Fuld. M,
G. S. S. kl. Ausg. 67.
909 Ann. S. Col Sen. S. S. I. 104.
940 u. 941 Ann. Laub. u. s. w. S. S. IV, 16, 33; Herrn. Aug. S. S.
V, 114, 1; Widukind lib. Hc. 32 M. ö. S. S. kl. Ausg. 52; Liudprand
lib. Vc. 2. M. G. S. S. kl. Ausg. 101.
1005 Alpert. lib. Ic. 6. S. S. IV, 704, 9; Ann. Laub. S.S. IV, 18, 17-
1031 Hist. Franciae fragm. Hist. de Fr. X, 212.
1145 Ann. S. Col. Sen. S. S. I, 107; Ann. Brunwil. S. S XVI,
727, 18; Chr. reg. Col. M. G. S. S. kl. Ausg. 81; Ann. Ratispon. S. S.
XVn, 586, 11.
1197 Ann. Marbac, S. S. XVH, 168, 29.
1217 Ann. S. Stept. Frising. S. S. XEI, 56, 1.
1264 Cont. Zwetl. m S. S. IX, 656, 9; Ann. S. Rudb. SaUsbg. S
S. IX, 797, 3 Hist. ann. 1264—1279 S. S. IX, 649, 20; Ann. Wratisl
antiqui S. S. XIX, 528, 28; Ann. Pol. m S. S. XIX, 637, 10; Ann. capit
Cracovic. S. S. XIX, 601, 37; Ann. Wessof. Leuter Hist. Wessof. H, 34
1316 Ann. Pärchens. S. S. XVI 608, 35; Job. de Beka ed. Buche-
lius Ultraiceti 1643, p. 108; Jan de Klerk, Buch V, cap. X, v. 845,
Collect, des Chroniquea Beiges I, 443; Königsaal G. Q. lib. I, c 128;
Font. rer. Austr. S. S. VIE, 379.
16 Auffassung der Zeitgenossen über die Entstehung
Auch noch andere Himmelserscheinungen können auf
kommendes Unheil deuten. Nach den Ann. Quedlinburg.^) sah
man am 4. Februar 1025 mittags die Sonne in dreifacher Ge-
stalt am Himmel, „quod mirabile prodigium rei eventu postea
constat probatum." Eine Hungersnot folgte noch in demselben
Jahre. Die Ann. Xant.^) zum Jahre 867 berichten von einem
Nordlicht, es folgt die grofse Hungersnot von 868. Balduin
von Ninove^) erzählt im Jahre 1192 von einer Lichterschei-
nung in der Nacht, so dafs man überall geglaubt, es brenne
in der Nähe. Es ist das Zeichen für den Beginn einer grofsen
Notperiode.
Auch einer der Planeten, der Saturn, kann, wie Magnus
von Reichersberg zum Jahre 1145^) mit grofser Gelehrsam-
keit auseinandersetzt, die Hungersnot hervorbringen. Der
Saturn hat eine sehr kalte Natur; wenn er der Sonne in den
Sommerzeichen des Tierkreises begegnet, so entsteht regneri-
sches und kaltes Wetter, trifft er die Sonne in den Winter-
zeichen, so verdoppelt sich die Kälte. Damals stand der
Saturn im Widder, dem Frühjahrszeichen, er hatte schon 7
oder 8 unfruchtbare Jahre gebracht, und jetzt entsteht daraus
eine Hungersnot. Ganz ähnlich berichteten wenige Jahre
später die Magdeburger Annalen.^)
Ein ganz eigentümliches Vorzeichen einer Hungersnot er-
wähnen die Ann. Rodenses.^) Zum Jahre 1144 heifst es:
„Ventus fuit vehementissimus, quem semper ut ferunt fames
sequitur et carum tempus." Es folgt dann sofort* der Bericht
über die Hungersnot desselben Jahres. Derselbe Satz wird
wörtlich 1145 wiederholt und im folgenden Jahre ist wieder
die Hungersnot erwähnt. Verwandte Anschauungen zeigt eine
Fortsetzung Gottfrieds von Viterbo'^), in der die Hungersnot
von 1224 — 25 mit einem Sturme in Verbindung gebracht
wird. Der Sturm soll so heftig gewesen sein, dafs er die
Körner aus den Ähren herausschüttelte, und durch die Mifsernte,
die sich hieraus ergab, wurde eine Hungersnot hervorgerufen.
Der Autor will hier schon einen ursächlichen Zusammenhang
herstellen, aber die ganze Vorstellung hat etwas wunderbares.
Offenbar derselbe Sturm wurde in Erfurt^) beobachtet imd
1) a. 1025 Ann. Quedlinburg. S. S. III, 90, 17.
2) a. 867 Ann. Xant. S. S. 11, 232, 42.
3) a. 1192 Bald. Ninov. S. S. XXV, 537, 40; vgl. Cont. Aquicinct.
S. S. VI, 428, 13.
4) a. 1145 Magnus Reichersberg S. S. XVII, 460, 10.;
5) a. 1150 Ann. Magdeburg. S. S. XVI, 190, 44.
6) a. 1144 Ann. Rod. S. S. XVI, 717, 5 u. 718, 4.
7) a. 1224 Cont. Funiacensis S. S. XXII, 343, 1.
8) a. 1225 Cron. S. Petri Erford. mod. S. S. XXX, 390, 8. u. 13.
der Hungersnöte. 17
auch hier soll er das Korn aus den Ähren herausgeschüttelt
haben.
Weiter sind noch an einigen Stellen^) die Nachrichten
von einem Sturm und einer Hungersnot einander so unmittel-
bar gegenüber gestellt, dafs es fast scheint, als wollten auch
hier die Verfasser einen Zusammenhang annehmen. Isidor
weifs von der schädlichen Wirkung der Winde nur, dafs der
Ostwind Krankheiten erregt. Jedenfalls handelte es sich beim
Wind als Vorzeichen einer Hungersnot um keinen weit ver-
breiteten Volksglauben.
1) a. 1145 Cont. Meli. S. S. IX, 503, 31; 1217 Ann. S. Benig. Div.
S. S. V, 48, 46; a. 1263 Ann. Wessof. ed. Leuter Hist. Wessof. 11, 34.
1/eipziger StucHen, VI. 1: Curschmann, Hungeisn&te.
Verschiedene Ursachen für die Entstehung der Hungersnöte.
Gehen wir nun zu den thatsäclilichen Gründen für das
Entstehen einer Hungersnot über, so läfst sieh sofort er-
kennen, dafs Mifsernten in der ganz überwiegenden Mehrzahl
der Fälle die Ursache der Hungersnöte sind. Das ist fast
selbstverständlich, denn was soll sonst den dringenden Mangel
an Getreide, und darin liegt doch das Wesen der Hungersnot,
hervorbringen, als eine ungenügende Ernte. Dennoch wird es
sich lohnen, auch diese Entstehungsart näher zu betrachten,
weil sie uns manchen Einblick in die mittelalterliche Volks-
wirtschaft gewährt.
Die Wirtschaft jener Zeit war gegen alle Störungen ele-
mentarer oder anderer Natur im höchsten Grade empfindlich.
In der Regel lebte der Mensch von dem, was er auf dem
eigenen Felde baute. Der Bauer bezahlte seinen Zins und
mufste im übrigen sorgen, dafs er genug zum Leben hatte.
An der Erzielung von Überschüssen hatte er wenig Interesse,
er hätte sie kaum zu Geld machen können. Für Zeiten der
Not besafs er daher weder Materialüberschüsse noch Geld,
durch das er sich Lebensmittel hätte erwerben können. Be-
deutend besser und sicherer waren natürlich schon die grofsen
Grundherrschaften gestellt, besonders die Klöster, von denen
wir ja eigentlich allein etwas genaueres über diese Verhält-
nisse wissen. Aber auch ihr Bestand ruhte doch durchaus
auf agrarischer Grundlage. Wurden sie auch nicht so un-
mittelbar und schwer von ungünstiger Witterung und der
daraus entstehenden Mifsernte betroffen, wie der einzelne
kleine Bauer, so beruhte doch auch die Sicherheit ihrer wirt-
schaftlichen Existenz im wesentlichen darauf, was ihr eigenes
Feld trug.i)
Es berührt uns wunderbar, wenn wir in den Annalen un-
1) Siehe Herimanni liber de restauratione S. Martini TornaC.
c. 70—72 S. S. XIV, 307 fF.. das Schicksal eines Klosters, das nicht über
genügenden Grundbesitz verfügte.
Verschiedene Ursachen für die Entstehung der Hungersnöte. 19
vermittelt zwischen den wichtigsten Staatsereignissen, zwischen
den Nachrichten vom Tode von Königen und Päpsten, von
Schlachten und Reichstagen, die scheinbar gleichgültige Nach-
richt von irgend einem Gewitter, von Hagel oder Sturm finden.
Es war doch nicht nur das Gefallen am Merkwürdigen und
Wunderbaren, das die Annalisten veranlafste dergleichen
aufzuschreiben. Sie sahen die Ereignisse mit den Augen des
Landwirtes in Hinblick auf die Aussichten für das Gedeihen
der Saat.
Es ist auffallend, wie häufig ein langer und schnee-
reicber Winter der Hungersnot vorangeht. Es giebt Nach-
richten, bei denen die Hungersnot fast als die unmittelbare
Folge des harten Winters erscheint. „Hoc anno hyems con-
tigit asperrima, quam fames subsequitur praevalida" sagen die
Ann. Laub, zu 1125.^) Ähnlich Widukind^): „Necem ducum
asperrima hiemps hiememque secuta est fames validissima."
Es scheint fast als wollten die beiden Quellen in dem harten
Winter die alleinige Ursache für die Hungersnot sehen. Eine
solche Auslegung ginge natürlich zu weit, aber ein schnee-
reicher Winter, der bis in den März oder April hinein dauerte,
schädige allerdings die Wirtschaft in sehr hohem Grade.
Konnte zur normalen Zeit im März oder April das Saat-
pflügen nicht stattfinden^), so wurde dadurch wieder die Aus-
saat verschoben, die ganze Wirtschaft befand sich schon zu
Anfang des Jahres im Rückstände; war nun auch etwa der
Sommer noch ungünstig, oder traten irgend welche unvorher-
gesehenen Unfälle ein, so konnten die Folgen leicht verhäng-
nisvoll werden.
Uns sind mehrfach Fälle überliefert, wo sich die Ent-
wickelung in der angedeuteten Weise vollzog. 994 dauerte,
nach der Angabe der Ann. Quedlinburg, der Winter bis zum
5. Mai, der Sommer war auch kalt und ungünstig, und im
Herbst stellte sich als Folge die Hungersnot ein.*) Ebenso
ging der Not des Jahres 1125 ein sehr harter Winter vorher.
Eine Reihe von Stellen berichten uns darüber. Aus Belgien
haben wir Nachrichten aus Lobbes^), Fosse®), Gent.') In
Gembloux^) bezeichnet der Chronist Anselm den Winter
ausdrücklich als valde noxia. Weiter erfahren wir aus
1) a. 1125 Ann. Laub. cont. S. S. IV, 22, 17.
2) a. 940 Widukind lib. 11. c. 26, M. G. S. S. kl. Ausg. 50.
3) Lamprecht, Deutsch. Wirtschaftsleben I, 557.
4) a. 994 Ann. Quedlinburg. S. S. HI, 72, 21 u. 34.
5) a. 1125 Ann. Laub. cont. S S. IV, 22, 17.
6) a. 1125 Ann. Fossenses S. S. IV. 30, 20.
7) a. 1125 Ann. Bland. S. S. V, 28, 23.
8) a. 1125 Anselm. cont. Sigebert. S. S. VI, 379, 47.
2*
20 Verschiedene Ursachen für die Entstehung
Thüringen^), Franken^) und Böhmen^) übereinstimmend von
dem plötzlichen Eintritte grofser Kälte am 20. Mai verbunden
mit Hagelschlag und sogar Schneefall. Ebenso liefsen sich
für andere Jahre noch ähnliehe Beispiele erbringen.
Auch dem Vieh, das im Winter meist im Freien blieb,
mufste starker Frost und viel Schnee grofsen Schaden zufügen.
Die Hauptgründe für die Mifsernte und darauf folgende
Hungersnot liegen aber natürlich in der Witterung des
Frühlings und Sommers. Das finden wir schon angedeutet,
wenn die Ann. Laub.*) zum Jahre 973 schreiben: „Aestas plu-
vialis et frigida, et fames subsecuta." Grofse Trockenheit,
viel Regen, Hagel entscheiden über den Ausfall der Ernte.
Es wäre unnütz hier bei dergleichen Ursachen viel klassi-
fizieren zu wollen, es wird nützlicher sein einmal die wirk-
liche Entstehung einer Hungersnot zu verfolgen an der Hand
der besten Quelle, die wir für diesen Gegenstand besitzen,
R einer s von Lüttich. ^)
Das Jahr 1194 schliefst günstig ab. Ernte und Weinlese
sind gut. Dennoch sind im Mai des folgenden Jahres 1195
aus uns unbekannten Gründen die Getreidepreise schon sehr
hoch, der Modius Roggen kostet 18 s., Spelz 9 s. und Gerste
8 s. Von Johanni an regnet es ununterbrochen bis Weih-
nachten. Am Jakobstage, am 25. Juli, verwüstet ein Sturm
die Saat, Ernte und Weinlese sind schlecht. Das Jahr 1196
ist wieder regnerisch, die Armen beginnen schon sehr zu
leiden. Am 24. Juli erhebt man den heiligen Lambert und
veranstaltet eine Bittprozession. Das Korn gerät sehr schlecht,
die Ernte beginnt erst spät, am 24. August. Die Getreide-
preise haben sich auf der Höhe des vorigen Jahres gehalten,
der Modius Roggen kostet 18 s. und Spelz ^y^ s. Es folgt
ein langer Winter bis zum März 1197. Nun beginnt das
eigentliche Notjahr, viele Arme sterben vor Hunger, in der
Not wird das Fleisch von gefallenem Vieh gegessen. Bis zum
11. Juni hält sich der Roggenpreis auf 18 s., der Spelz ist
auf 10 s. gestiegen. Am 12. Juni kostet der Roggen schon
32 und der Spelz 17 s. Die Not nimmt noch immer zu, um
den 25. Juli kostet der Roggen 40 s. und der Spelz 20 s. Zu
Epiphanias 1198 gehen auch dem Jakobskloster, in dem Reiner
schreibt, die Vorräte aus. Gegen Ende des Jahres 1198 sinken
dann die Preise langsam, aber der Roggen kostet doch zu
Weihnachten immer noch 12 s.
Reiner ist ein ruhiger und zurückhaltender Schriftsteller,
1) a. 1125 Cr. S. Petri Erford. mod. S. S. XXX, 361, 36.
2) Ekkeh. S. S. VI, 264, 26. — 3) Cosmas S. S. IX, 131, 35.
4) a. 973 Ann. Laub. S. S. IV, 17, 33.
5) Reineri annales S. S. XVI, 651 ff.
der Hungersnöte. 21
der jede Übertreibung vermeidet, aber seine Zahlen sprechen
eine ebenso deutliche Sprache, als die abenteuerlichen Berichte
Rodulfus Glabers oder der Prager Domherren. Wir haben
hier eine Hungersnot entstehen sehen nur durch anhaltende
schlechte Witterung, die die Ernte zweier Jahre hintereinander
verdirbt. Es ist ein typischer Fall; ähnlich ist die Enstehungs-
geschichfe der meisten Hungersnöte gewesen, wenn sich auch
nirgends wieder die einzelnen Stufen der Entwicklung so genau
verfolgen lassen.
Üeberschwemmungen sind auch eine Ursache der
Hungersnot, die mehrfach erwähnt wird, doch haben sie der
Natur der Sache nach mehr lokale Bedeutung. Die Gesta
Treverorum berichten 1035 von einer Hungersnot, deren_ Ent-
stehung auf die Verwüstung des MoseUandes durch Über-
schwemmungen im Winter und Frühjahr zurückgeführt wird. ^)
Auch 1183 sind grofse Überschwemmungen im Mündungs-
gebiete des Rheins die Ursache einer Hungersnot.^) Das Jahr
1234 brachte dem Donauthale ungeheure Frühjahrsüberschwem-
mungen. ^) Nach der Schneeschmelze trat der Flufs aus,
überflutete weithin seine Ufer, zerstörte die Dörfer, viele Men-
schen ertranken, eine unzählige Menge Vieh wurde fortgerissen
und alle Saaten verdarben. Eine Hungersnot folgte. Auch
sonst wirken im Gebiet der grofsen Flüsse oft Überschwem-
mungen bei der Entstehung von Hungersnöten mit.
Überschwemmungen an der Meeresküste sind da-
gegen als Ursache von Hungersnöten kaum nachzuweisen.
Niemals hören wir nach den grofsen Überschwemmungen in
Holland von einer Hungersnot. Sehr genau sind wir über
die Verhältnisse an der friesischen Küste durch die Chroniken
Emos und Menkos unterrichtet, fast in jedem Jahre wird hier
von gröfseren oder kleinereu Überschwemmungen berichtet.
Aber nur einmal, 1219*), scheint ein Zusammenhang mit einer
Hungersnot vorhanden zu sein. Es mag das daran liegen,
dafs damals, wie auch heute noch, der Getreidebau in Holland
und Friesland nur eine untergeordnete Rolle spielte, und das
Vieh natürlich leichter vor der Hochflut zu retten war.
Viehseuchen können natürlich allein keine Hungersnot
hervorbringen, aber mehrfach wirken sie bei der Entstehung
der Hungersnöte mit. 994 wurde Sachsen von einer schweren
Seuche von Mensch und Vieh heimgesucht, die mit der all-
1) a. 1035 Gest. Trev. cont. I. S. S. Vm, 180, 11.
2) a. 1183 Ann. Egmund. S. S. XVI, 469, 37.
3) a. 1234 Cont. Lambac. S. S. IX, 558, 44; dazu auch Ann. S.
Rudberti Salisburg. S. S. IX, 786, 4 u. Cont. Sancruc. H, S. S. EX, 638, 4.
4) a. 1219 Emo S. S. XXHI, 490, 82.
22 Verschiedene Ursachen für die Entstehung
gemeinen Ungunst des Wetters eine Hungersnot hervorbrachte.^)
Ebenso werden die beiden Notjahre 1225 und 1226 von einer
Viehseuche^) begleitet, die 1224 begonnen hatte. 1272 führt
Menko^) als vierten Punkt unter den Gründen der Hungers-
not auch eine verheerende Krankheit unter den Schafen an,
so dafs den Menschen nun auch die Milch fehlte.
Im Jahre 873*) erschienen nach dem Berichte der Ann.
Fuld. zur Erntezeit ungeheure Heuschreckenschwärme.
Wo sie sich niederliefsen, zerstörten sie die Saat auf den
Feldern. Bei Mainz sollen sie in einer Stunde 100 Joch Ge-
treide vernichtet haben. Eine Hungersnot war die Folge.
Dasselbe berichten, wenn auch weniger ausführlich, die Hers-
felder Annalen.^) Es ist aber auch der einzige Fall, wo sich
eine Hungersnot mit Sicherheit auf Verwüstungen durch Heu-
schreckenschwärme zurückführen läfst. Ein Epigramm auf
Bischof Rumold von Münster erwähnt als Grund für die
Hungersnot von 941 Heuschrecken, die die Ernte vernichteten.^)
Aber dieser Nachricht kann wenig Bedeutung beigelegt werden,
da keine der zahlreichen Quellen, die sonst über dies Jahr
berichten, etwas davon weifs. Ebenso steht es mit einer
französischen Quelle^), die 1031 bei der Entstehung einer
Hungersnot das Auftreten von Heuschrecken erwähnt; der
Schaden kann nur gering oder ganz lokal gewesen sein, da
alle anderen Berichte nichts von dieser Thatsache wissen und
besonders auch Rodulfus Glaber schweigt. Auch 1242 bei
der grofsen Hungersnot in Ungarn treten Heuschrecken auf,
und sie mögen ja auch zur Erhöhung der Not beigetragen
haben, der wirkliche Grund dieser Hungersnot lag aber in der
Verwüstung des Landes durch den Tartareueinf all. ^)
Kriege wirken überhaupt nicht selten bei der Ent-
stehung von Hungersnöten mit. Bei der Art der mittelalter-
lichen Kriegsführung, die ganz besonders auf die Verwüstung
des platten Landes ausging, ist das leicht begreiflich. Eins
1) a. 994 Ann. Quedlinburg. S. S. ÜI, 72, 26.
2) a. 1224 Chr. Albrici S. S. XXm, 914, 38; Gotfr. Viterb. cont.
Funiac. S. S. XXII, 343, 1 ; Ann. S. Rudberti Salisburg. S. S. IX, 783, 8 ;
Ann. Gotw. S. S. IX, 603, 25; Cont. Garst. S, S. IX, 696, 5; a. 1225
Sachs. Weltchr. M. G. Deutsch. Chr. 11, 245, 13; Chounradi Schirens,
ann. S. S. XVII, 632, 48; Ann. Mellic. S. S. IX, 507, 27; a. 1226 Cono-
nis Lausann, notae S. S. XXIV, 783, 45; Ann. Zwifalt. S. S. X, 59, 24;
Ann. Neresh. S. S. X, 23, 23.
3) a. 1272 Menko S. S. XXm, 560, 31.
4) a. 873 Ann. Fuld. M. G. kl. Ausg., p. 79.
5) a. 873 Ann. Hildesh. M. G. S. S. kl. Aus^ , p. 18.
6) a. 941 G. Q. des Bistums Münster III, 187.
7) Eist. Franciae fragm. Hist. de France X, 212 D.
8) a. 1242 Ann. S. Rudberti Salisburg. S. S. IX, 788, 15 Cont. Sau-
cruc. II, S. S. IX, 641, 11.
der Hungersnöte. 23
der charakteristischsten Beispiele ist der Slaveneinfall in Hol-
stein im Jahre 1147. Am 2G. Juni, also kurz vor der Ernte,
überfallen die Slaven Lübeck und durchziehen dann ver-
wüstend das ganze Land, darauf kommt es zu wechselnden
Kämpfen zwischen Deutschen, Dänen und Slaven und alles
führt schliefslich gegen Ende des Jahres zu einer Hungers-
not.^) Ebenso sind die jahrelangen Raubzüge der Normannen
der Grund zu der Hungersnot, von der 889 Nordfrankreich
heimgesucht wurde. 3 Jahre lang Avurde, wie Richer be-
richtet, das Feld nicht bestellt.^) 1082 verursachen die
Kämpfe zwischen Leopold von Osterreich und dem Herzoge
von Böhmen eine Hungersnot in Österreich.^) Für die Hungers-
not in Schwaben vom Jahre 1077 giebt Berthold als Grund
neben der Mifsernte auch den Parteigängerkrieg an, der da-
mals das Land verwüstete. Schliefslich ist auch die grofse
Hungersnot, die von 1280 — 82 Böhmen heimsuchte, in erster
Linie auf die inneren Kämpfe unter der Statthalterschaft Ottos
von Brandenburg zurückzuführen.*) Es kam so weit, dafs im
Herbste 1280 im Aveiten Umkreise um Prag die Äcker nicht
mehr bestellt wurden.
Noch eine Gruppe von Ursachen, die bei der Entstehung
von Hungersnöten mitwirken, ist zu erwähnen, die sich unter
den Begriff der handelspolitischen Feindseligkeiten zu-
sammenfassen lassen. Ausfuhrverbote, die mehrfach erwähnt
werden, wirkten nach beiden Seiten verschieden; während sie
das eine Land vielleicht schützten, konnten sie das andere,
das auf die Zufuhr angewiesen war, sehr stark schädigen.
Menko behandelt einen solchen Fall recht ausführlich/) Seit
4 Jahren war in Friesland schon die Getreideernte schlecht
gewesen, aber jetzt kam noch ein neues Unglück hinzu. Der
Bischof von Münster verbot aus Feindseligkeit gegen die
Friesen das Abhalten der Märkte au der Ems. Die Friesen
konnten daher die Produkte ihrer Viehzucht nicht absetzen.
Ebenso konnten sie auch in Dänemark und den Ostseeländern
nichts für ihr Vieh eintauschen, denn überall wollte man nur
gegen Geld verkaufen. Das Geld war aber auch wieder in
Friesland selten geworden; vor drei Jahren erst war eine
grofse Schar von Kreuzfahrern fortgezogen, und ihnen hatte
1) Helmoldi ehr. Slav. lib. I, c. 66. M. G. S. S. kl. Ausg. 127; vgl.
auch daselbst lib. TL, c. 5, p. 202 die Verwüstung Mecklenburgs durch
die Feldzüge gegen die Obotriten und die daraus entstehende Hungersnot.
. 2) a. 889 Richeri bist. lib. I, c. 5 M. G. S. S. kl. Ausg., p. 5.
3) a. 1082 V. Altmanni c. 25, S. S. XII, 237, 1.
4) a. 1280 Cont. Cosm. Ann. Prag. IE S. S. IX, 196; vgl. dazu Pa-
lacky, Gesch. v. Böhmen 11, 1, p. 298—306.
5) a. 1272 Menko. ehr. S. S. XXTH, 560, 2.
24 Verschiedene Ursachen für die Entstehung der Hungersnöte.
man das meiste Bargeld mitgegeben. Schliefslich kam noch
hinzu, dafs in einigen Orten Dänemarks ein Ausfuhrverbot für
Getreide erlassen wurde. So geriet Friesland in die gröfste
Bedrängnis, und als jetzt noch eine Viehseuche ausbrach, war
die Hungersnot da.
Die Frage nach der Beendigimg der Hungersnöte läfst
sich ziemlich einfach beantworten. Wenn auch die Not schon
mehrere Jahre gedauert hatte, so mufste sie doch schliefslich
durch eine gute oder doch wenigstens befriedigende Ernte ihr
natürliches Ende finden. Mit bewegten Worten schildert Ro-
dulfus Glaber^) eine solche Wendung zum Besseren, die nach
der schrecklichen Not der vorhergehenden Jahre das Jahr
1033 brachte: der Himmel hellte sich wieder auf, die Erde
überzog sich mit freundlichem Grün und brachte in üppiger
Fülle die ersehnten Früchte hervor.
Vielleicht kann man aber auch annehmen, dafs, wenn die
Not schon mehrere Jahre gedauert hatte, der Menschenverlust
schliefslich so stark war, dafs sich die Lebensbedingungen für
die Überlebenden wesentlich besserten. Eine derartige hohe
Bedeutung legt eine belgische Quelle^) einmal der Entvölke-
rung des Landes, die allerdings hier durch Fortwanderung
während der Hungersnot entstanden sein soll, bei, indem sie
schreibt, der Verlust wäre so grofs gewesen, dafs man nun die
Zurückgebliebenen ganz gut durch Almosen hätte erhalten
können.
1) a. 1033 Eaoul Glaber lib. IV, c. 5 ed. M. Prou, p. 103; vgl.
auch a. 1271 Monach. Fürstenfeld. Böhmer Fontes I, 12.
2) a. 1196 Cont. Aquicinct. S. S. VI, 433, 42.
Dauer und räumliche Ausdehnung der Hungersnöte.
Sehr häufig finden sich in den Quellen Angaben über die
Dauer der Hungersnot. Aber bei dem begründeten Mifs-
trauen gegen alle Zahlenangaben mittelalterlicher Schriftsteller
wird hier eine sehr genaue Nachprüfung notwendig sein.
Wenn die Chronisten auch gern grofse Zahlen nennen, um
das Schreckliche der Lage recht anschaulich zu machen, so
finden sich doch unverhältnismäfsig selten in derselben Quelle
mehrere Jahre hinter einander auch wirklich Nachrichten über
eine Hungersnot.
Das Maximum der Angaben über die Dauer einer Hungers-
not erreichen das Auctuarium Affligemense ^) und die Chronica
Andrensis^) mit 12 und 13 Jahren. Dafs eine wirkliche
Hungersnot so lange angedauert hat, ist undenkbar, es kann
sich nur um eine Teuerungsperiode handeln. So ist es in
Andres auch gemeint, denn die 13 Jahre umfassen gerade die
Regierungszeit des Abts Iterius 1195 — 1207, während der,
wie der Chronist angiebt, der Weizenpreis für den Polkinus
nie unter 10 s. sank. In den Anfang dieser Zeit fällt auch
thatsächlich die schwere Hungersnot von 1196 — 1197, viel-
leicht hat sich die Gegend von Andres besonders langsam von
diesem Schlage erholt. Die 12 Jahre des Auctuarium sind
weniger leicht zu erklären, es scheint sich hier um einen Irr-
tum oder um eine starke Übertreibung zu handeln; hinzu
kommt noch, dafs die Zahl 12 schon an sich als Rundzahl
verdächtig ist. 1139 soll die Hungersnot begonnen haben,
sie dauerte also bis 1151. Diesen Anfangstermin kennt von
allen anderen belgischen Quellen nur das höchst unzuverlässige
Chronicon Sancti Bavonis. Allerdings wird in den vierziger
Jahren häufig von Hungersnöten in Belgien berichtet, und
auch 1151 ist nach einer Pause von mehreren Jahren wenig-
stens in der Gegend von Lüttich wieder eine Hungersnot be-
zeugt, aber Afflighem in der Nähe von Aalst ist zu weit von
1) a. 1139 Auct. Afflig. S. S. VI, "400, 32.
2) ca. a. 1197 Guielmi ehr. Andren. S. S. XXIV, 714, 47. 732, 14.
26 Dauer und räumliche Ausdehnung der Hungersnöte.
Lüttich entfernt, als dafs wir Grund hätten, eine Ausdehnung
der Hungersnot bis dorthin ohne weiteres anzunehmen. Es
ist dieser Angabe also kein irgendwie selbständiger Wert bei-
zulegen.
Auch die Erwähnung von sieben Huugerjahren in den
Ann. Laubienses ^), im Chr. S. Bavonis^) und bei Balduin von
Ninove^) erinnert noch zu sehr an die sieben mageren Jahre
in Ägypten; eine andere Quelle*) kennt auch einmal sieben
gute Jahre. In Lobbes handelt es sich aber immerhin, wenn
sich auch die Dauer von sieben Jahren nicht halten läfst, um
eine Hungersnot von besonders langer Dauer, schon im Jahre
vorher 1142 hatte sie begonnen, und auch in den folgenden
Jahren hören wir mehrfach von Hungersnöten in Belgien.
Dieselbe Not meint auch das Chr. S. Bavonis, nur setzt sie
vielleicht, durch einen lokalen Notstand des Jahres 1139 be-
stimmt, den Anfangstermin unberechtigt früh an. Balduin be-
trachtet das Nordlicht, das 1192 erscheint, als ein Vorzeichen,
er kennt weiter die schwere Hungersnot in den letzten Jahren
des Jahrhunderts, und so kombiniert er sich eine Hungers-
not von sieben Jahren. Thatsächlich herrschte Hungersnot in
Belgien nur während der Jahre 1196 und 1197.
1042 oder 1043 soll in Lüttich eine Hungersnot^) von
sechsjähriger Dauer begonnen haben, andere belgische Quellen
kennen aber nur 1043 und 1044 als Notjahre. Auch eine
Hungersnot von fünf Jahren, wie sie von Rodulfus Glaber^),
der Histöria monasterii Viconiensis') und von Abt Isingrim
von Ottenbeuern^) erwähnt wird, ist thatsächlich wohl kaum
zu beweisen, doch nähern wir uns hier schon dem Möglichen.
Alle bedeutenden Hungersnöte erstrecken sich über mehrere,
in der Regel zwei oder drei Jahre. Erwähnt nun irgend ein
Annalenwerk zu zwei aufeinander folgenden Jahren eine
Hungersnot, so ist daraus allerdings noch nicht mit Sicher-
heit zu folgern, dafs sich diese Hungersnot auch wirklich über
die Dauer von zwei ganzen Jahren, also auch über zwei
Ernten erstreckt hat, häufig ist damit nichts anderes gesagt,
als dafs die Hungersnot nach der Mifsernte des ersten Jahres
begann und nun natürlich auch im nächsten Jahre, das meist
das eigentliche Notjahr war, fortdauerte. Und meistens be-
1) a. 1143 Ann. Laub. S. S. IV, 22, 50.
2) a. 1139 Chr. S. Bavonis De Smet, Corp. ehr. Fland. I, 584
3) a. 1192 Bald. Ninov. S. S. XXV, 537, 40.
4) a. 1247 Chr. Ridesel. Kuchenbecker, Analecta Hass. III, 7.
5) Anselmi gest. eps. Leod. c. 53 S. S. VII, 221, 6.
6) a. 1005 Raoul Glaber lib. 11, c. 9 ed. M. Trou. 44.
7) a. 1197 Hist. monast. Vi'con. S. S. XXIV, 302, 30.
8) a. 1197 Ann. Ottenb. Isingr. min. S. S. XVII, 317, 1.
Dauer und räumliche AusdeLuung der Hungersnöte. 27
gaun die Hungersnot schon zu Ende des Jahres, das den
Mifswachs brachte, wenn die geringe Ernte aufgezehrt war,
manchmal verzögerte sich der Ausbruch auch noch bis zum
Anfange des nächsten Jahres und selten bis zum Ende des
Winters oder Beginn des Frühjahrs.^)
Dauerte auch eine Hungersnot schon mehrere Jahre, so
darf es uns doch nicht wundern, dafs unsere Quellen nur ver-
hältnismäfsig selten mehrere Jahre hintereinander eine Hungers-
not erwähnen, das thuen nur besonders sorgfältige Werke, wie
z. B. Menkos Chronik oder die Fortsetzung des Cosmas, meist
begnügen sie sich damit, beim ersten oder letzten Jahre an-
zugeben, die Hungersnot habe zwei oder drei Jahre gedauert.
Man mufs daher häufig Aussagen mehrerer Quellen zusammen-
stellen, um mit Sicherheit zu erfahren, wie lange die Hungers-
not an einem bestimmten Orte gedauert hat, imd es kann
dabei leicht vorkommen, dafs auch in guten Quellen einmal
in einem der Jahre eine Nachricht fehlt. Um ein Beispiel
anzuführen: in der Gegend von Köln herrschte drei Jahre
hintereinander von 1145 — 1147 eine Hungersnot. Es haben
Nachrichten darüber: 1145 die Ann. Brunwilarenses, 1146
wieder die Ann. Brunwil., die Ann. Remenses et Colonienses,
die Chr. resria berichtet von einem Kometen als Vorzeichen
der kommenden Not, 1147 erwähnt dann auch die Chr. regia
eine Hungersnot. Länger als drei Jahre aber wird an deui-
selben Orte wohl kaum eine Hungersnot geherrscht haben.
Häufiger und bei gröfseren Hungersnöten fast die Regel
ist eine Dauer von zwei Jahren und zwar so, dafs auch wirk-
lich zwei Mifsernten auf einander folgen. So berichten zu
den Jahren 1196 und 1197 Reiner von Lüttich und aus einem
anderen Teile von Belgien die Cont. Aquicinctina, Der Grund
zu der Verschleppung des Notstandes ins zweite und dritte
Jahr kann in einem Anhalten der ungünstigen Witterung
liegen, aber das wäre ein Zufall. Viel wichtiger ist die all-
gemeine Depression, von der sich die Wirtschaft nicht so
schnell erholt. Der Ackerbau lag ganz darnieder, oft wurde in
der Not das Saatgetreide ganz oder zum Teile verzehrt, am
schlimmsten aber mufste es wirken, dafs regelmäfsig, von
furchtbarer Panik ergriffen, die Landbevölkerung den Acker
überhaupt im Stiche liefs, und so die ganze Getreideproduk-
tion ins Stocken geriet. Immer wieder berichten die Quellen,
dafs während der Hungersnot zahllose Höfe leer standen. Aber
das. Lai^d wurde dadurch nicht entlastet, das Feld blieb zwar
unbestellt, aber die Flüchtlinge verliefsen die Gegend nicht,
sondern zogen nur in die nächste gröfsere Stadt, um dort bei
1) a. 1252 Cosmae cont. S. S. IX, 174, 10.
28 Dauer und räumliche Ausdehnung der Hungersnöte.
der Mildthätigkeit des Klerus Hülfe zu finden. Dafs man
diesen Mifsstand erkannte, zeigt eine Stelle der Vita Ottos
von Bamberg^), die berichtet, dafs der Bischof bei Beginn der
Ernte dafür sorgte, dafs die Scharen, die sich in Bamberg an-
gesammelt hatten, nun in ihre Heimat zurückkehrten. Er
gab jedem der Flüchtlinge eine Sichel mit und einen Denar
als Zehrgeld. Ebenso schicken die Mönche von Riddags-
hausen^) ihre Schutzbefohlenen zur Ernte wieder in die Heimat
zurück.
Von der grölsten Bedeutung für die Geschichte der
Hungersnöte ist die Frage nach der Ausdehnung des Not-
standsgebiets in jedem einzelnen Falle. Unmittelbar geben
die Quellen hierüber sehr selten Auskunft, und finden sich
einmal Angaben, per totam Galliam et Germaniam, per Saxo-
uiam, per Baioariam, multis locis und ähnliches, so sind sie
doch nur mit der gröfsten Vorsicht aufzunehmen. Im Ganzen
ist anzunehmen, dafs der schreibende Mönch sichere Auskunft
nur über seine nähere Umgebung geben konnte. Nur bei be-
sonders gut unterrichteten Autoren, die auch sonst ihre Zu-
verlässigkeit und einen weiteren Blick bewiesen haben, werden
wir Wert auf Angaben über die Ausdehnung der Notstands-
gebiete legen dürfen. Menko berichtet von einer Hungersnot
in Dänemark und Greifswald, und er ist zweifellos vollkommen
orientiert, denn er spricht in demselben Zusammenhange von
dem lebhaften Handelsverkehr der Friesen nach den O^tsee-
ländern. Dafs aber auch sonst räumlich weit entfernte Quellen
richtig über eine Hungersnot berichten können, zeigt die Über-
einstimmung zweier süddeutscher Quellen, Bernolds^) und der
Augsburger Annalen^), die von einer Hungersnot in Sachsen
1092 und 1093 berichten.
Ein Beispiel, wie sehr eine Quelle irren kann, wenn die
Nachricht auch noch so bestimmt auftritt, giebt eine Stelle
bei Magnus von Reichersberg. ^) Es heifst da zum Jahre
1166: „Eodem anno fuit illa magna fames per universas terras."
Das Wort illa deutet schon darauf hin, dafs die Nachricht
später, vielleicht aus dem Gedächtnisse nachgetragen ist. Diese
Vermutung wird bei näherer Betrachtung bestätigt. Die
Chronik ist bis 1167 nichts anderes als ein Auszug aus den
älteren in ihrem letzten Teile den Ereignissen gleichzeitigen
Ann. Reichersberg. Hier findet sich aber nichts von einer
1) Heribordi dialog. de. v. Ottonis epsc. Babenberg. lib. I, c. 33
S. S. XX, 716, 1.
2) a. 1316 Magdebg. Schöppenchr. St. Chr. VII, 186, 1.
3) a. 1092 Bernoldi chr.''S. S. V, 454, 10.
4) a. 1093 Ann. August. S. S. III, 134, 17.
5) a. 1166 Chr. Magni presbyt. S. S. XVH, 488, 40.
Dauer und räumliche Ausdehnung der Hungersnöte. 29
Hungersnot, die Nachricht ist also ein Zusatz, den Magnus
gegen Ende des Jahrhunderts machte, als er seine Chronik
verfafste. Nun könnte ja diese Nachricht auf eine andere
ebenfalls zeitgenössische Quelle zurückgehen; das wird aber
wenig wahrscheinlich, wenn wir betrachten, was sonst über
die Witterungsverhältnisse des Jahres 1166 überliefert ist. In
Stederburg^) finden wir allerdings eine Hungersnot, ebenso
Mifsernte in Magdeburg^), in einer Thüringer Quelle^) aber
heilst es: „abundancia magna frumenti et vini." Aus der
Nähe von Reichersberg berichten die Cont. Cremifanensis*)
und die Ann. Admuntenses^) übereinstimmend von Hagelschlag
am 24. Juni, aber von einer Hungersnot wissen sie nichts.
Nachrichten aus Baiern fehlen. Unter diesen Umständen kann
von einer wirklich bedeutenden Hungersnot in der Gegend
von Reichersberg keine Rede sein, höchstens wäre es möglich,
aber auch nur möglich, an einen eng begrenzten Notstand zu
denken. Ebenso gut kann die Nachricht aber auch einfach
falsch sein. Wie der Irrtum dann entstanden ist, ob etwa,
was allerdings bei der Lage von Reichersberg wenig wahr-
scheinlich ist, eine norddeutsche Quelle der Nachricht zu
Grunde liegt, — dann wäre ja das Jahr richtig überliefert, —
oder ob die Jahreszahl durch irgend einen Zufall verwechselt
ist, läfst sich nicht entscheiden.
Eine bedeutende Überschätzung der Verbreitung des Not-
standes zeigen die zwei Nachrichten der Ann. Fuld.®): 873
heilst es: „fames per universam Italiam et Germaniam" und
874^): „fames per universam Galliam et Germaniam." Unter-
stützt wird diese Aussage noch durch eine Nachricht der
Hersfelder Ann.^), die auch ganz allgemein angeben: fames in
Germania. Und doch läfst sich sicher zeigen, dafs das Gebiet
dieser Hungersnot nur ungefähr den Strich zwischen den Ur-
sprungsorten dieser beiden Notizen, zwischen Mainz imd Hers-
feld umfalste. Der Grund zu dieser Not waren gewaltige
Heuschreckensch wärme, die 873 Deutschland, Frankreich und
Italien durchzogen und bis nach Spanien kamen. Zahlreiche
Autoren berichten von dieser Erscheinung, die die Zeitgenossen
im höchsten Grade erregte. Aber von einer Hungersnot weifs
aufser den beiden angeführten keine Quelle etwas. Der Grund
1) a. 1166 Ann. Stederburg. S. S. XVI, 209, 45.
2) a. 1166 Ann. Magdebg. S. S. XVI, 192, 38.
3) a. 1166 Cr. S. Pertri. Erford. S. S. XXX, 370, 8.
4) a. 1166 Cont. Cremif. S. S. IX, 545, 39.
5) a. 1166 Ann. Admunt. S. S. IX, 583, 43.
6) a. 873 Ann. Fuld. M. G. kl. Ausg. 79.
7) a. 874 Ann. Fuld. M. G. kl. Ausg. 83.
8) a. 873 Ann. Alth. M. G. kl. Ausg. 6.
30 Dauer und räumliche Ausdehnung der Hungersnöte.
ist klar, die Heuschrecken erschienen in Mainz zur Zeit der
Ernte, tempore novarum frugum, wie die Ann. Fuld. an-
geben. Als sie später nach Frankreich kamen, wird die Ernte
schon zum grofsen Teile beendigt gewesen sein^), so dafs sie
hier nicht mehr viel schaden konnten.
Es zeigt sich, dafs die Angaben der Quellen über die
Ausdehnung der Hungersnöte sehr unzuverlässig sind. Irgend
welche allgemein gültigen Regeln für die Behandlung der.
Schriftstellernachrichten in dieser Hinsicht lassen sich nicht
finden; man wird also jede Quellenstelle nach ihrer Indivi-
dualität behandeln müssen und wird im ganzen nur durch die
geographische Lage der Quellenorte zu einander Auskunft
über die räumliche Ausdehnung der Notstandsgebiete erhalten.
1) Am 16. August erschienen die Heuschreckenschwärme in Rheims,
Ann. S. Dionysii Rem. S. S. XIII, 82, 26.
Verschiedene Arten der Hungersnöte.
Zwei Gruppen lassen sich unter der Menge der über-
lieferten Hungersnöte deutlieh unterscheiden, solche, die lokal
auf einen Teil des Landes beschränkt sind und solche, die das
ganze oder doch den gröfsten Teil des in der vorliegenden
Arbeit behandelten Gebietes umfassen. Aus dem Bereich der
Betrachtung fallen selbstverständlich heraus die Hungersnöte,
die in belagerten Städten entstehen.
Die lokalen Hungersnöte umfassen Gebiete, die schon
von Alters her eine Einheit waren, und die wir auch heute
noch als Einheiten anzusehen gewöhnt sind, Gebiete, die ihrer
physikalisch -geographischen Natur nach unter denselben
Witterungsverhältnissen stehen, die meist von demselben
Stamme bewohnt werden, die oft auch politisch eine Einheit
bilden, oder die doch die politischen Schicksale mit einander
teilen; denn auch das hat ja eine, wenn auch nur sekundäre
Bedeutung. Kurz, Gebiete, die kulturell nnd wirtschaftlich
auf derselben Stufe stehen, und die darum unter den elemen-
taren Schlägen, die die Wirtschaft trefien, gleich oder ähnlich
leiden. Solche Gebiete sind, um einige Beispiele anzuführen:
Böhmen, von drei Seiten von Gebirgen umgeben und politisch
eine Einheit, Baiern und Schwaben, die beiden Teile, in die
seit alters Süddeutschland sich scheidet. Im Nordwesten
bildet das Land von den Abhängen der Ardennen bis zum
Meere ein abgeschlossenes Gebiet, das bald einen entscheiden-
den Vorsprung vor allen anderen Gegenden gewinnt. Aus
Lüttich, Cambrai, Doornik, Achin und Gent stammen die
besten Nachrichten für unser Thema. Die niedersächsische
Tiefebene ist entschieden von den süd- und westdeutschen
Gebirgsländern getrennt, kulturell steht das Land etwas
zurück, es hat auch meist seine besonderen Hungersnöte.
Natürlich sind die lokalen Hungersnöte nicht so eng be-
schränkt. Eine böhmische Hungersnot greift wohl auch auf
Schlesien und Westgalizien über. Baiem und Schwaben
werden von derselben Not getroffen. Eine Hungersnot in
Belgien erstreckt ihre Ausläufer an den Mittelrhein und bis
nach Westfalen, und ähnliche Fälle mehr.
32 Verschiedene Arten der Hungersnöte.
Die Umgrenzung eines Notstandsgebietes ergiebt sieb
zuerst positiv aus der Zusammenstellung mebrerer Naeh-
riebten über die Hungersnot aus benachbarten oder doch nicht
zu weit von einander entfernten Orten, negativ aus Nach-
richten über gute Ernte und Witterungsangaben aus Gegenden,
die in der Nähe der Peripherie des wahrscheinlichen Not-
gebietes liegen; denn wo ein Schriftsteller dergleichen auf-
zeichnet, wird er Hungersnöte sicher nicht unbeachtet lassen;
oder schliefslich aus Nachrichten, die auf eine wesentliche
Abschwächung der Not deuten. Im Gegensatze zu fames,
sterilitas, siccitas u. s. w. Das Schweigen der Quellen als
Argument zu verwerten, wird nur mit einiger Vorsicht mög-
lich sein. Im Ganzen glaube ich, werden sich so die Gebiete
in der wünschenswerten Weise umschreiben lassen.
Es wird gut sein, einige Beispiele anzuführen. 1095
wird von einer Hungersnot in Belgien berichtet, es liegen
Nachrichten vor aus: Lüttich, Gembloux, Doomik, Gent, das
ganze Land war also von der Not betroffen. Aus den be-
nachbarten Gebieten erfahren wir nichts, nur an einigen
Stellen, in Utrecht^) und in Hessen^) ist die Seuche, die im
vorhergehenden Jahre ganz Mitteleuropa betroffen hatte, noch
nicht erloschen. Wie weit Frankreich von der Not ergriffen
war, läfst sich endgültig nicht erkennen, Nachrichten darüber
fehlen in den ostfranzösischen Annalen, und wenn Ekkehard^)
von einer Hungersnot in Frankreich spricht, so wird man
diese Nachricht dem Zusammenhange nach sehr wohl beson-
ders auf die belgischen Gebiete beziehen können. 1259 ist
Baiern von einer Hungersnot heimgesucht. Es berichten dar-
über Nachrichten aus Freising*), Scheftlarn^), Ranshofen®)
und Salzburg''), wenn auch hier der Autor das immerhin mil-
dere Wort caristia gebraucht. Nördlich der Donau macht
sich der Notstand noch in Thalmässing^) durch hohe Preise
bemerkbar. Das Viertel Weizen oder Roggen kostet 4 s.
Hiermit ist das Notgebiet ungefähr umschrieben; östlich da-
von, in Lambach^), wird noch von einem heifsen und trockenen
Sommer berichtet, aber nicht mehr von einem besonderen
Notstande. In Böhmen verzeichnet man schon ein besonders
1) a. J095 Ann. S. Mariae Ultraiect. S. S. XV, II, 1301, 36.
2) a. 1096 Ann. Ottenbur. S. S. V, 8, 40.
3) a. 1095 Ekkeh. ehr. univer. S. S. VI, 213, 48.
4) a. 1259 Ann. S. Steph. Frising. S. S. Xm, 57, 10.
5) Ann. Scheftlar. min. S. S. XVH, 344, 24.
6) Ann. Wessof. ed. Leuter. Eist. Wessof. 11, 33; vgl. Lorenz,
Deutschlands Geschichtsquellen I, 176.
7) Ann. S. Rudb. Salisburg. S. S. IX, 795, 7.
8) EUenhardi annal. S. S. XVH, 102, 40, Thalmässing nördl. von
Eichstädt. — 9) Cont. Lambac. S. S. IX, 560, 12.
Verschiedene Arten der Hungersnöte. 33
gutes Weinjahr.^) Nachrichten aus Schwaben fehlen, aber
am Rhein sind Weinlese und Ernte gut.^) In ähnlicher
Weise liefse sich die Begrenzung auch noch in anderen Fällen
durchführen.
Die allgemeinen Hungersnöte unterscheiden sich quali-
tativ, in der Art ihrer Erscheinungen, nicht sehr von den
lokalen. Das Bild der Not ist im Ganzen dasselbe, der Unter-
schied liegt im wesentlichen nur in der gröfseren Ausdehnung
des Notstandsgebietes. Es gehören zu ihrem Entstehen so
besonders ungünstige Witterungsverhältnisse, dafs klimatisch
und wirtschaftlich ganz verschiedene Gebiete gleichzeitig ge-
troffen werden, oder um es für den konkreten Fall dieser
Untersuchung festzustellen, dafs Ober- imd Niederdeutschland
von derselben Hungersnot heimgesucht ^werden. Dann wird
es sich zeigen, dafs immer im östlichen, oft aber auch in
ganz Frankreich und zum Teil auch in Italien oder England
Hungersnot herrscht. Es ist damit ein grofses Gebiet um-
schrieben, innerhalb dessen aber Schwankungen in dem Aus-
dehnungsgebiete jeder einzelnen allgemeinen Hungersnot vor-
handen sein können. Nur die Hungersnot von 1315 — 1317
füllt das ganze von dieser Arbeit behandelte Gebiet aus, nur
hier sind die Spuren der Not wirklich von Breslau bis Door-
nik und von der Ostsee bis an die Alpen zu verfolgen. In
allen anderen Fällen ist das Notstandsgebiet mehr oder weniger
beschränkt, und besonders die peripherisch gelegenen Gebiete
sind häufig von Hungersnot nicht betroffen oder die Not
läfst sich hier wenigstens nicht nachweisen. Ein Blick auf
die beiliegenden Tabellen wird das bestätigen, die Rubriken
der norddeutschen Küstengebiete, Böhmens und Österreichs
bleiben häufig bei allgemeinen Hungersnöten leer. Es handelt
sich im Ganzen, wie wir sehen, um die Kolonialländer. Zum
Teil werden wir diese Erscheinung ja darauf zurückführen
können, dafs hier die an sich schon gegen das Mutterland
spärlichen Nachrichten über Hungersnöte verloren gegangen
sind, dann aber war auch die ganze wirtschaftliche Lage des
Landes noch zu sehr von dem übrigen Deutschland und Mittel-
frankreich verschieden, als dafs man annehmen könnte, dafs
diese Gebiete immer an den Schwankungen und Störungen
des wirtschaftlichen Lebens des Westens teilgenommen hätten.
Immerhin ist anzunehmen, dafs häufig die Hungersnöte weiter
nach Osten ausgedehnt waren, als sich nachweisen läfst. In
der älteren Zeit wird die angedeutete Kulturgrenze noch
weiter zurückzuschieben sein, so dafs im neunten Jahrhundert
1) a. 1259 Cont. Cosm. S. S. IX, 177, 41.
2) a. 1259 Ann. Wormat. Boos. Mon. Wonnat. 156, 18.
Leipziger Studien, VI. 1: Curschmann, Hangeranöte. 3
34 Verschiedene Arten der Hungersnöte.
schon eine allgemeine Hungersnot vorliegt, wenn nur das
mittelrheinische Gebiet, Oberdeutschland und, hier ist es natür-
lich besonders wichtig, Frankreich betroffen wird.
Aber auch im Westen finden wir, dafs in einigen Fällen
scheinbar oder wirklich gewisse Gebiete an den allgemeinen
Hungersnöten nicht teilnehmen. Undenkbar ist es doch an-
zunehmen, dafs, während Belgien, Sachsen und Süddeutschland
bis nach Böhmen hin in den Jahren 1124 — 1126 von einer
Hungersnot heimgesucht wurden, das mittelrheinische Gebiet
verschont geblieben sein soll. Der Grund zu dieser auffallen-
den Erscheinung liegt offenbar darin, dafs uns eine gute zeit-
genössische Quelle aus dieser Gegend fehlt; was die Chr. reg.
Col. berichtet, stammt aus Paderborn. Ebenso ist es nicht
recht erklärlich, dafs uns im Jahre 1145 alle Nachrichten
über eine Hungersnot in Belgien fehlen, während sie zu den
Jahren vorher und nachher bezeugt ist, und gleichzeitig in
ganz Deutschland und Frankreich Hungersnot herrschte.
Versnch einer Statistik.
In dem Vorhergehenden habe ich versucht, die Grund-
sätze für die Beurteilung der einzelnen Hungersnöte zu geben
und habe dabei die beiden grofsen Hauptgruppen der allge-
meinen und lokal begrenzten Hungersnöte aufgestellt. Es
wird sich jetzt darum handeln, die überlieferten Hungersnöte
in ihrer Gesamtheit zu überblicken und zu sehen, was sich
aus einer allgemeinen Statistik ergiebt.
Die Schwierigkeit einer solchen Statistik liegt auf der
Hand. Von absoluter Vollständigkeit des Materials kann
natürlich keine Kede sein; was an Material auf uns gekommen
ist, hat sich durch die tausend Zufälle der Überlieferung er-
halten und ist ohne Einheitlichkeit. Gleichwohl fordert die
grofse Zahl der Nachrichten zum Versuch einer Statistik auf.
Die erste Frage ist nun, wie weit zur Aufstellung einer
solchen Statistik Vollständigkeit des Materials überhaupt nötig
ist. Es wird da entschieden für einen allgemeinen Überblick
genügen, wenn wir für jede verbreiterte Hungersnot aus
einigen oder auch nur einer guten Nachricht die ungefähre
Ausdehnung des Notstandsgebietes bestimmen können. Das
Fehlen von Nachrichten aus irgend einem wichtigen Orte
innerhalb dieses Gebietes oder in der Nähe darf dabei nie
verwundern, und kann auf vollständig zufälligen Gründen
beruhen.
Viel wichtiger aber ist die Frage, in welchem Verhält-
nisse die Zahl der uns überlieferten zu der Zahl der über-
haupt einst vorhanden gewesenen Hungersnöte steht, ins-
besondere ob wir auf eine gewisse Vollständigkeit der Über-
lieferung in dieser Hinsicht rechnen dürfen.
Ein negatives Resultat ergiebt ein Blick auf die bei-
liegenden Tabellen sofort. Für das 8. und 10. Jahrhundert ist
das vorliegende Material vollkommen ungenügend, im Ver-
gleich zu den anderen Jahrhunderten sind viel zu wenig
Hungersnöte überliefert. Beim 8. Jahrhundert hat das seinen
Grund darin, dafs überhaupt noch wenig aufgezeichnet wurde.
3*
36 Versuch einer Statistik.
Für das 10. Jahrhundert werden wir wohl mit Recht an-
nehmen dürfen, dafs durch die Raubzüge der Ungarn und
Normannen von der Litteratur dieser Zeit unendlich viel zer-
stört worden ist.
Es wird also nur noch zu fragen sein, ob denn für die
übrigen vier Jahrhunderte das Material so reichlich und gleich-
mäfsig ist, dafs man hoffen kann, brauchbare Resultate zu er-
langen. Lamprecht hat, um diese Frage für das Moselgebiet
zu beantworten, die Zahl der Hungersnöte mit der der Über-
schwemmungen, Erdbeben^^ und grofsen Sterben verglichen
und gefunden, dafs die Überlieferung aller dieser elemen-
taren Ereignisse im Ganzen gleichmäfsig ist.-^) Daraus wird
dann gefolgert, dafs wir bei der Überlieferung der Hungers-
nöte wohl mit Recht dieselbe Gleichmäfsigkeit werden an-
nehmen dürfen. Diese Art der Untersuchung nun für ganz
Deutschland zu wiederholen wird sich, glaube ich, nicht em-
pfehlen. Eine Vergleichung mit den Überschwemmungen läfst
sich naturgemäfs nur für ein Flufsthal ausführen. Die Zahl
der Erdbeben ist auch für das Moselland sehr klein, und doch
sind wir hier in der Nähe der Eifel, fast dem einzigen Ge-
biete Deutschlands, das noch heute vulkanische Thätigkeit
zeigt; in anderen Gegenden würden die Zahlen noch geringer
sein. Auch von einer Vergleichung der grofsen Epidemieen
kann ich mir kein rechtes Resultat versprechen. Dennoch
glaube ich in der Aufzählung der Hungersnöte im Verhältnisse
zu der Zahl der wirklich einmal vorhanden gewesenen eine
sehr grofse Vollständigkeit erreicht zu haben, ja für die all-
gemeinen Hungersnöte nehme ich sogar an, dafs diese Voll-
ständigkeit absolut ist, dafs es aufser den von mir bestimmten
überhaupt keine allgemeinen Hungersnöte gegeben hat.
Zur Rechtfertigung dieser Behauptung läfst sich folgen-
des anführen: Die Erfahrung zeigt, dafs alle allgemeinen
Hungersnöte, die wir kennen, durch eine beträchtliche An-
zahl von Quellenstellen belegt sind. Um nur einige Bei-
spiele anzuführen, so erwähne ich, dafs für die Notperioden
1005—1006 9 Nachrichten erhalten sind, für 1043—1045
16 Nachrichten, für 1099—1101 21 Nachrichten, für 1195 bis
1198 sind es 39 und für die Jahre 1225—1226 20 Nachrichten.
Angesichts dieser Thatsachen wird man es nicht für wahr-
scheinlich halten, dafs alle Nachrichten über eine allgemeine
Hungersnot verloren gegangen sind. Nun wäre ja aber auch
die Möglichkeit vorhanden, dafs, wenn nicht alle, so doch so
viele Nachrichten verloren gegangen wären, dafs die über-
1) Lamprechts Deutsches Wirtschaftsleben I, 590.
Versuch einer Statistik. 37
lieferte Hungersnot nur noch als eine lokale erschiene. Ich
glaube aber kaum, dafs diese Eventualität dem überlieferten
Quellenstoffe gegenüber in Betracht kommt. Für fast jedes
der Notjahre finden sich aufser den Nachrichten, die ein ge-
wisses Notstandsgebiet umschreiben, auch andere, die durch
ihren Inhalt erkennen lassen, dafs in den Gegenden ihrer Ent-
stehung keine Hungersnot herrschte. Es sind das zuerst
Nachrichten, die von einer guten Ernte berichten, dann ganz
allgemein Witterungsangaben; denn wir können mit Recht an-
nehmen, dafs, wo eine Quelle es schon für bemerkenswert
hielt, ein Gewitter, Hagelschlag oder etwas Ahnliches zu
zu verzeichnen, sie eine Hungersnot, die doch eine viel ein-
drucksvollere Erscheinung war, nicht unbeachtet gelassen
hätte.
Erscheint also nach Lage des vorhandenen Materials eine
Verwechslung der lokalen und allgemeinen Hungersnöte nicht
wahrscheinlich, so wird es sich jetzt fragen, wie weit wir
denn auf eine Vollständigkeit in der Überlieferung der lokalen
Hungersnöte werden rechnen können? Hierbei unterliegt es
nun keinem Zweifel, dafs von einer grofsen Anzahl kleinerer
eng begrenzter Hungersnöte sich Nachrichten nicht erhalten
haben; aber das glaube ich nach dem allgemeinen Eindrucke,
den die Quellen hinterlassen, annehmen zu können, dafs die
gröfseren provinziellen Hungersnöte, wenigstens in den letzten
Jahrhunderten, ihrer Zahl nach vollständig überliefert sind.
Wenn wir aber immerhin hier nicht auf absolute Voll-
ständigkeit der Nachrichten werden rechnen können, so würde
doch die Frage auftreten, ob denn das Material wenigstens
so gleichmäfsig erhalten ist, dafs, auch eine gewisse Lücken-
haftigkeit angenommen, wenigstens das Verhältnis der Zahlen
zu einander in den einzelnen Zeitabschnitten richtig ist. Diese
Verhältniszahlen sind aber das Wichtigste, da sie Zunahme
oder Abnahme der Hungersnöte, — und darauf kommt es ja
in erster Linie an, — in derselben Weise erkennen lassen, wie
ein vollständiges Material.
Um die Gleichmäfsigkeit der Überlieferung zu prüfen,
ist es nötig, alles gesammelte Material im weitesten Sinne zu
betrachten. Ich habe gewissermafsen als Hülfsgröfsen, aufser
den Nachrichten über die Hungersnöte selbst, auch alles, was
uns sonst an Nachrichten über die Witterung, Überschwem-
mungen und Epidemieen erhalten ist, gesammelt. Da ergiebt
sich nun, wenn wir die Gesamtheit dieses Materials betrachten,
dafs ohne jede solche Nachricht im 9. Jahrhundert 36 Jahre,
im 11. 30, im 12. 9 und im 13. nur noch 2 Jahre sind. Die
Zahlen sind für das 9, und 11. Jahrhundert ziemlich gleich-
mäfsig. Zwischen dem 12. und 13. Jahrhundert erscheint der
38 Versuch einer Statistik.
Unterschied vielleicht grofs, er ist aber doch ohne besondere
Bedeutung. Die Nachrichten haben sich in diesen beiden
Jahrhunderten so vermehrt, dafs wir es nur für einen Zufall,
dem kein gröfseres Gewicht beizulegen ist, halten können,
wenn aus einem oder dem anderen Jahre uns nichts über
irgend ein elementares Ereignis berichtet wird. Es liefse sich
daher also wohl nur behaupten, dafs für die beiden letzten
Jahrhunderte und vielleicht auch für das 9. und 11. unter
sich das Material genügend gleichmäfsig ist, um eine Statistik
zu erlauben, dennoch glaube ich, wird man mit einiger Vor-
sicht alle vier Jahrhunderte neben einander behandeln können.
Es kommt hinzu, dafs zwischen dem 12. und 13. Jahrhundert,
wo ein Fehler durch Mangel des Materials ausgeschlossen er-
scheint, sich der grösste Unterschied in der Zahl und Ver-
breitung der Hungersnöte ergeben wird. Hier kann die Stati-
stik nicht geirrt haben. Schliefslich glaube ich, werden die
gewonnenen Resultate eine gewisse Gewähr für ihre Richtig-
keit in sich selbst tragen, weil sie in Übereinstimmung mit
dem stehen, was wir sonst über den Verlauf der mittelalter-
lichen Wirtschaftsgeschichte wissen.
Zur Orientierung über die Ausdehnung und Dauer der
einzelnen Hungersnöte verweise ich auf die beiliegenden Ta-
bellen. Ich habe zur Abgrenzung der einzelnen Vorgänge
innerhalb des behandelten Gebietes, besonders für die lokalen
Hungersnöte, 10 Abteilungen gebildet^):
1. Das belgisch-niederrheinische Gebiet.
2. Das mittelrheinische Gebiet.
3. Lothringen und Ostfrankreich.
4. Das westliche Süddeutschland.
5. Baiern mit den Obermainländern.
6. Die norddeutschen Küstenländer.
1) 1. Belgisch -niederrheinisches Gebiet umfafst alles Land nörd-
lich der Ardennen bis zum Meere und Zuider-See, der nörd-
lichste Punkt, aus dem Nachrichten stammen, ist Egmond.
2. Mittelrheinisches Gebiet von Xanten aufwärts bis Mainz,
aufserdem das Moselland.
3. Lothringen und Ostfrankreich, das Land südlich der Ardennen
und westlich der Vogesen, wichtige Punkte, aus denen
Nachrichten stammen, sind hier Verdun, Metz, Dijon, aufser-
dem sind zum Teil noch die weiter westlich und südlich ge-
legenen Gebiete mit berücksichtigt worden.
4. Westliches Süddeutschland umfafst Elsafs, Schwaben und
Franken.
5. Baiem, südlich des Thüringer Waldes, östlich bis zum
Böhmerwald, Salzburg eingeschlossen, die Westgrenze ist so
angenommen, dafs Bamberg noch zu Baiern gehört.
6. Norddeutsche Küstenländer sind oft zu entlegene Gebiete
Versuch einer Statistik. 39
7. Das norddeutsche Binnenland.
8. Böhmen.
9. Osterreich.
10. Nachrichten aus den östlichen Grenzgebieten Schlesien,
Polen, Ungarn.
Betrachten wir nun zuerst die allgemeinen Hungersnöte,
so ergiebt sich folgendes Bild:
Jahrhundert li 9 i 11 I 12 13
Hungersnöte . . . j 4 *)
Das 12. Jahrhundert hat die gröfste Zahl von Hungers-
nöten, doch erscheint der Abstand gegen das 11. Jahrhundert
unnatürlich grofs, da das 12. sofort mit einer Hungersnot be-
ginnt (1099 — 1101), deren Hauptjahr 1100 ist. Immerhin
bleibt das 12. Jahrhundert am meisten betroffen. Nach einer
Pause von über 50 Jahren folgen hier die schweren Hungers-
nöte schnell aufeinander: 1100—1101, 1124—1126, 1145—
1147, 1150—1151, 1195—1198. Im nächsten Jahrhundert
finden wir nur noch eine allgemeine Hungersnot in den Jahren
1225 — 1226; sie folgt also noch ziemlich schnell auf die letzte
Hungersnot des vorhergehenden Jahrhunderts, dann aber tritt
eine Pause von 90 Jahren ein, erst 1315 — 1317 findet sich
die nächste allgemeine Hungersnot. Es zeigt sich also im
13. Jahrhundert ein ganz tiefgehender Unterschied, eine voll-
kommene Veränderung aller Verhältnisse; jeder Irrtum in-
folge mangelnden Quellenmaterials erscheint in dieser Hinsicht
ausgeschlossen.
Eine Zusammenstellung der lokalen Hungersnöte ergiebt
folgendes Bild:
als dafs man sie mit Niedersachsen zusammen nehmen könnte,
die Nachrichten stammen aus Friesland , Bremen, Lübeck,
Holstein und den Ostseeländern. Der Ort der Quelle ist
jedesmal bei der Jahreszahl angegeben.
7. Binnenland umfafst Niedersachsen und die anderen Gebiete
der norddeutschen Tiefebene , die westlichsten Quellen stam-
men aus Paderborn, Hersfeld und Fulda.
8. Böhmen umfafst das Land zwischen den drei böhmischen
Randgebirgen und Mähren.
9. Österreich, das Land zwischen Inn und Leitha und südlich
davon die Alpenländer.
1) Ob eine Hungersnot als lokale oder allgemeine Hungersnot an-
zusehen ist, ist bei dem vorliegenden Materiale oft schwer mit Sicher-
heit festzustellen, es sind hier gezählt die Jahre 805 — 807, 822 — 824,
867—869 und 896—897.
40
Versuch einer Statistik.
Jahrhundert
1
9
11
12
13
Belgien
3
2
6
1
Mittelrhein ....
5
1
1
1
westl. Süddeutschi. .
1
5
1
5
Baiern
2
3
1
7
Sachsen
4
2
4
3
Böhmen . . . . .
0
0
4
Österreich
1
1
7
Bei Belgien ist wieder die starke Abnahme der Hungers-
nöte im 13. Jahrhundert zu bemerken. Böhmen und Oster-
reich zeigen ein entschiedenes Steigen in der Zahl der Hungers-
nöte. Tn den anderen B,ubriken finden wir schwankende
Ziffern, die nichts von einer bestimmten Bewegung aussagen.
Ein richtigeres Bild der allgemeinen Lage wird eine Ver-
schmelzung der allgemeinen und lokalen Hungersnöte in einer
Tabelle ergeben. Hier wird sich zeigen, wie jeder einzelne
Landesteil von den Hungersnöten überhaupt getroffen wurde.
Darauf aber kommt es besonders an, denn erst so gewinnen
wir einen Einblick in den Verlauf der Geschichte der Hungers-
nöte im Einzelnen; denn ob eine allgemeine, ob eine lokale
Hungersnot vorliegt, ist für den einzelnen Landesteil gleich,
eine allgemeine Hungersnot ist ja nur eine Kombination einer
Anzahl lokaler Hungersnöte. Wir finden folgendes Bild:
Jahrhundert
9
11
12
13
Belgien
3
4
9
2
Mittelrhein ....
7
3
6
2
westl. Süddeutschi. .
3
8
6
5
Baiem
3—4
4
4
7
Sachsen
5
4
9
4
Böhmen
1
1
4
Österreich ....
1
3
7
Die Zahlen der ersten drei Jahrhunderte erscheinen
schwankend und ergeben kein einheitliches Bild, aber zwischen
dem 12. und 13. Jahrhundert zeigt sich zum Teil wieder der-
selbe Unterschied wie bei den allgemeinen Hungersnöten.
Ganz deutlich ist dies in Belgien und am Mittelrhein der
Fall, von 9 und 6 sinkt hier die Zahl der Hungersnöte auf
zwei^). Dabei ist zu bedenken, dafs von diesen zwei Hungers-
nöten die eine, die Hungersnot von 1225 — 1226, die einzige
allgemeine des Jahrhunderts ist. Es kommt noch hinzu für
Belgien eine Teuerung von 1296^); der Getreidepreis steigt
1) a. 1296 Ann. S. Jacobi Leod. S. S. XVI, 643, 32.
Versuch einer Statistik. 41
zwar sehr bedeutend, aber nichts deute auf einen wirklich
schweren allgemeinen Notstand hin. Ähnlich ist die Lage
1269 am Mittelrhein. Nur aus einer Urkunde^) erfahren wir,
dafs ein gewisser Mangel um Mittel- und Oberrhein geherrscht,
habe, aber kein Annalenwerk berichtet etwas davon. Auch
hier mufs es sich um eine Teuerung von keiner allzu grofsen
Bedeutung, nicht um eine vrirkliche Hungersnot gehandelt
haben.
Das Land ist also, bis auf die eine Hungersnot, die ganz
Deutschland trifft, von jedem gröfseren Notstande frei, gewifs
ein für die Wirtschaft des Landes veichtiges Ergebnis.
Betrachten wir den entgegengesetzten Teil Deutschlands,
so finden wir hier in Baiern, Böhmen und Osterreich einen
Komplex mit stets steigender Zahl von Hungersnöten. Für
Baiem ist die Steigerung vielleicht nicht deutlich genug, aber
für die beiden anderen Länder ganz unverkennbar.^) Die
mittleren Gebiete, das westliche Süddeutschland und Sachsen
zeigen auch eine mittlere Stellung. In Süddeutschland finden
wir nur eine geringe Abnahme in der Zahl der Hungersnöte,
in Sachsen nimmt ihre Zahl schon stärker ab, aber doch noch
nicht mit der Entschiedenheit wie im Nordwesten. Wir haben
also eine deutliche Abstufung in der Zahl der Hungersnöte vor
uns, ein Minimum im Nordwesten und ein Maximum im Süd-
osten. Was ergiebt sich nun aus diesem Zusammenhange?
Die Zahl der Hungersnöte ist ein sicherer Gradmesser
für den Stand der materiellen Kultur eines Landes, sie zeigt,
bis zu welchem Grade die Landwirtschaft im Stande ist, das
Land durch ihre Produktion zu erhalten. Den Ausgleich durch
den Handel mufs man sich hüten zu überschätzen, die Nach-
richten von seinem Eingreifen bei Hungersnöten sind nur ge-
ring. Wir sehen also, in den Landschaften des Nordwestens
ist man schon seit Anfang des 13. Jahrhunderts so weit fort-
geschritten, dafs nur noch ganz aufsergewöhnliche Ereignisse
eine Hungersnot hervorzubringen vermögen. Im Osten da-
gegen wächst die Zahl der Leidensjahre noch immer ^), die
Landwirtschaft ist also noch nicht so weit entwickelt, um dem
wirtschaftlichen Leben die nötige Sicherheit zu gewähren. Ich
sage hier nichts Neues. Dafs das Land des Mittelrheins und
1) a. 1296 Günther Cod. dipl. Rheno-Mosell. 11, No. 234, p. 364.
2) Es ist dabei zu beachten, dafs wir gerade für Böhmen in dem
Geschichtswerke des Cosmas und seiner Fortsetzung ein ausgezeichnetes
Quellen werk besitzen, das von der zweiten Hälfte des 11. Ährhunderts
bis 1283 immer von Zeitgenossen geschrieben ist.
3) Allerdings scheint sie auch hier ihren Höhepunkt erreicht zu
haben. Höniger (Der schwarze Tod 141 ff.) giebt in seiner Zusammen-
stellung für die Jahre 1330—1370 nur einmal 1343 eine Hungersnot an.
42 yersuch einer Statistik.
Belgien im 13. Jahrhundert im Mittelpunkte der Kultur über-
haupt für ganz- Nordeuropa standen, braucht nicht erst be-
wiesen zu werden, und dafs dagegen die Kolonialländer des
Ostens^) weit zurückstehen, ist ebenso selbstverständlich; aber
ich glaube, es wird doch von Interesse sein, diesen Grad-
unterschied auch durch Zahlen wie die vorliegenden aus-
gedrückt zu sehen.
Was ich eben durch die allgemeine Gruppierung der
Hungersnöte nachgewiesen habe, findet eine weitere Bekräfti-
gung durch den Verlauf der Hungersnot von 1217 — 1218.
Wir haben in diesen Jahren eine weit über den ganzen Osten
verbreitete Hungersnot vor uns. Im Norden stammen Nach-
richten darüber aus Lübeck, Magdeburg und Halle, aufserdem
ist die Not noch über ganz Baiern, Böhmen und Osterreich
verbreitet. Halten wir dem gegenüber, was Reiner^) aus Lüttich
berichtet. Eine Preissteigerung macht sich auch hier bemerk-
bar: Mitte des Jahres sind die Getreidepreise auf das Doppelte
des normalen Satzes gestiegen, der Modius Roggen kostet 4 s.,
Spelz 3 s., und um Weihnachten haben sich diese Preise noch
auf 8 s. und 4 s. erhöht, aber von irgend einem allgemeinen
Notstande ist keine Rede, und dem entsprechen auch die
Preise. Wie ist also die Lage? Die Vorbedingungen für das
Entstehen^) des Notstandes waren offenbar auch im Westen
vorhanden, aber dank der höheren Kultur des Landes wurde
die Gefahr überwunden. Durch die Nachrichten Reiners zum
Jahre 1219 und 1220 findet diese Ansicht eine positive Be-
stätigung. Im Sommer 1219 drohte durch den allgemeinen
Mifs wachs eine Hungersnot, aber langsam wendet sich die
Lage zum besseren. Im folgenden Jahre ist die Gefahr noch
gröfser, und es wäre nach Reiners Ausspruch sicher zu einer
Hungersnot gekommen, wenn nicht rechtzeitige Zufuhr das
Unglück verhütet hätte. Es ist das einzige Mal, wo wir hören,
dafs der Handel erfolgreich zur Verhütung einer Hungersnot
eingegriffen hat.*)
Das glaube ich wird man aus alle dem vorher Angeführten
folgern können, schon seit dem Anfange des 13. Jahrhunderts
vollzog sich in den Gebieten des Niederrheins eine wichtige
Veränderung in der ganzen Lage der materiellen Kultur:
Sicherheit für den Bezug der wichtigsten Nahrungs-
1) So wird man wohl richtig verallgemeinern können, für den öst-
lichen Teil der norddeutschen Tiefebene fehlen zu einer näheren Aus-
führung fast alle Quellen.
2) Reiner a. 1217 und 1218 S. S. XVI, 675, 35, 676, 9 und 676, 41.
3) Dem entspricht, dafs Reiner auch von einem langen und harten
Winter bis zum 1. März, wie er gewöhnlich das Notjahr einleitet,
berichtet. — 4) a. 1220 Reiner SS. XYI, 678, 19.
Versuch einer Statistik. 43
mittel trat ein, und das ist ein gewaltiger Fortschritt gegen
die vorhergehenden Jahrhunderte. Dabei handelt es sich aber
nicht etwa um eine zufällige Folge guter Jahre. Während
der ersten 20 Jahre des 13. Jahrhunderts können wir die Preis-
entwicklung bei Reiner recht genau verfolgen, und da zeigt
es sich dann, dafs der Preis von 4 s. für den Modius Roggen,
den wir für hoch aber noch immerhin als erträglich werden
ansehen müssen, zehnmal in den Jahren 1202, 03, 04, 05, 08,
1210, 13, 17, 19 und 1220 erreicht und zum Teil auch sehr
bedeutend überschritten wird. Aber nur einmal droht eine
Hungersnot, und diese Gefahr wird schnell beseitigt; sonst
findet sich nie eine Andeutung, dafs die Preissteigerungen das
Land bedrückt hätten.
Welches sind aber die Gründe dieser Veränderung? Das ist
eine Frage, die sich aus dem Quellenmaterial nicht genau be-
antworten läfst; nur Vermutungen lassen sich darüber aus-
sprechen. Der erste Grund ist eben ein natürlich nicht quellen-
mäfsig belegbarer allgemeiner wirtschaftlicher Fort-
schritt. In zweiter Linie würde dann der zunehmende Handel,
für unseren Fall besonders der Getreidehandel, in Betracht
kommen.
Es ist nun aber nach dem erhaltenen Material kaum
möglich, ein wirklich klares Bild von der Bedeutung des
Handels in seiner Einwirkung auf den Verlauf der Hungers-
nöte zu erlangen. Natürlich waren auch die Verhältnisse in den
sechs Jahrhunderten, um die es sich handelt, sehr verschieden.
Schon Karl der Grofse erlälst in einem Notjahre ein
Ausfuhrverbot für Lebensmittel, das zur Voraussetzung hat,
dafs er eine Schädigung des Landes durch zu starken Export
fürchtet.^) Später hören wir dann mehrfach in Notzeiten von
grofsen Getreideeinkäufen der Bischöfe imd Klöster und ge-
winnen hierbei einigen Einblick in die Verkehrsverhältnisse
der Zeit. Schon Anfang des 11. Jahrhunderts läfst Bischof
Meinwerk Getreide von Köln her die Lippe aufwärts nach
Paderborn führen.^) Denselben Weg ging wohl das Getreide,
das, wie»Caesarius berichtet, 1197 ein Mönch eines westfälischen
Klosters am Rheine einkaufte.^) Vom Rheinhandel selbst er-
fahren wir, dafs 12^4 Getreide von der Mainzer Gegend nach
Köln geführt wird*), und 1269 wird nach einem Ausfuhr-
verbote der Handel von der Mainzer Diöcese rheinabwärts
wieder freigegeben.^)
1) a. 805 Cap. miss. in Theod. villa dat. c. 4. Boret. I, 122, No. 44.
2) Vita Meinw. SS. XI, 138, 29.
3) a. 1197 Caes. Heisterbac. Dialog, dist. IV, c. 67 ed. Strange 235.
4) a. 1224 V. Engelberti Hb. I, c. 8; Böhmer Fontes II, 304.
5) a. 1269 Günther Cod. dipl. Kheno-Mosell. H, No. 234 p. 364.
44 Versuch einer Statistik.
In den Niederlanden setzt die Passio Karoli um das Jahr
1125 einen lebhaften Wein- und Getreidehandel voraus, der
sich wohl auch zum Teile auf dem Rheine vollzog. Über den
Verkehr auf der Scheide berichtet aus Afflighem eine Nach-
richt von 1155.^)
Vom Handel im Donaugebiete hören wir 1235, als der
Herzog von Osterreich seine Grenze gegen Salzburg für die
Getreideausfuhr schliefst. Dennoch wurde Stadt und Land des
Bischofs reichlich mit Getreide aus Schwaben und mit Wein aus
Frankreich und Italien versorgt.^) Wir gewinnen hier also
schon einen Einblick in sehr ausgedehnte Handelsbeziehungen.
Seehandel in, für die Zeit, grofsartigen Verhältnissen, der
mit dem Ausfall der Ernte in Dänemark und an der Ostsee
rechnet, treffen wir in der zweiten Hälfte des 13. Jahrhunderts
in Friesland. ^)
Nachrichten über Getreidewucher schon zur Zeit Karls
des Grofsen setzen Magazinierung und einen gewissen Handel
voraus, aber es kann sich hier wohl nur um ein Aufkaufen
und Zurückhalten der Getreidevorräte in einem engen Bezirke
handeln. Ebenso wird wohl auch die Lage in der Gegend
von Gembloux gewesen sein, wenn wir in dem Notjahre 1044
hören, dafs die Vorräte künstlich zurückgehalten wurden.*)
Auch Abt Iterius von Andres trieb seinen Getreidewucher in
der grofsen Notperiode um die Wende des 12. und 13. Jahr-
hunderts wohl nur mit den Vorräten seines Klosters.^) Be-
trächtlich später erst, 1315, hören wir, dafs in Lüttich trotz
der Not grofse Kornvorräte vorhanden waren; aber sie wurden
nicht verkauft, sondern in die Gegenden der Meeresküste aus-
geführt, wo die Preise noch höher standen.^)
Fassen wir alle diese Nachrichten zusammen, so gewinnen
wir einen Einblick in einen jedenfalls recht bedeutenden und
weit ausgedehnten Verkehr. Nicht erkennen läfst sich aber
meistens, wie weit dieser Verkehr überhaupt in normalen Zeiten
bestand, oder wie weit er erst in Notzeiten geschaffen wurde.
Doch werden wir wohl die Getreideankäufe der Bischöfe im
letzteren Sinne auffassen müssen.
Indefs darauf kann es hier überhaupt nicht ankommen,
ein Bild von der Bedeutung des mittelalterlichen Handels im
allgemeinen zu erhalten, es wird sich hier nur um die Spezial-
1) a. 1155 Cont. Affligh. S. S. VI, 402, 47.
2) a. 1235 Ann. S. Rudberti S. S. IX, 786, 31.
3) a. 1272 u. 1273 Menko. ehr. S. S. XXIII, 560.
4) a. 1044 Gest. abb. Gembl. c. 40 S. S. VIII, 539, 54.
5) Guielm. ehr. Andr. SS. XXIV, 732, 14.
6) a. 1315 Joh. Hocs. lib. 11, c. 6 ed. Chapeaville. Gest. pont.
Leod. n, 373 C
Versuch einer Statistik. 45
frage handeln, ob und inwiefern der Handel Hungersnöte ab-
zuschwächen oder zu verhindern vermochte.
Da bleibt bestehen, dafs wir nur in einem einziger Falle
wissen, dafs Zufuhr die Gefahr der Hungersnot beseitigt hat,
nämlich im Jahre 1220 in Lüttich, während es sich in Salz-
burg 1235, soweit sich erkennen läfst, nicht mehr um einen
bedeutenden Notstand handelt.
1225 versuchte Erzbischof Engelbert der Not, die sich
bemerkbar zu machen anfing, vorzubeugen, indem er Getreide
aus der Mainzer Diözese kommen liefs und unter die Klöster
verteilte. Es läfst sich wohl erkennen, dafs er die Hungersnot
unentrinnbar kommen sah, aufheben konnte er die Gefahr
nicht; er legte also im voraus Magazine für die Verpflegung
der Armen an. An eine Mafsregel zu Gunsten der Mönche
allein dürfen wir nicht denken.
Bei allen sonst mitgeteilten Nachrichten handelt es sich
nicht darum, der Not vorzubeugen, sondern die schon vor-
handene Not zu lindern.
Es läfst sich wohl also zusammenfassend sagen, haben
wir auch mit einem ziemlich bedeutenden Handel zu rechnen,
so vermögen wir doch nicht zu erkennen, dafs der Handel
wenigstens in älterer Zeit in genügender Weise ausgleichend
wirkte, um Hungersnöte zu verhindern oder wesentlich abzu-
schwächen. Der Grund liegt offenbar darin, dafs der Handel
den hochgesteigerten Anforderungen, die in Notzeiten an den
Transport gestellt wurden, nicht zu genügen vermochte. In
späterer Zeit mit dem 13. Jahrhundert mag allerdings ein
gewisser Umschwung eingetreten sein, wie ja auch in dieser
Zeit einmal thatsächlich berichtet wird, dafs die Gefahr einer
drohenden Hungersnot durch rechtzeitige Zufuhr beseitigt
wurde. Wie stark allerdings der zunehmende Handel auf die
Verminderung der Zahl der Hungersnöte einwirkte, vermögen
wir im einzelnen nicht zu erkennen. Allzu grofs werden wir
uns seine Einwirkung auch in dieser Zeit noch nicht vor-
stellen dürfen.
Noch auf einen dritten Grund möchte ich hinweisen, der,
wie ich glaube, bei der Abnahme der Hungersnöte mit wirksam
war. Es ist das eine gewisse Veränderung in der Bevölke-
rung. Es ist oft darauf hingewiesen worden, dafs Deutsch-
land schon im Anfange des 12. Jahrhunderts an einer relativen
Übervölkerung litt, und darin liegt offenbar ein Hauptgrund
für die grofse Auswanderungsbewegung dieser Zeit. Während
des ganzen Jahrhunderts sehen wir immer neue Scharen vom
Westen nach dem slavischen Osteu ziehen. Einen grofsen
Teil dieser Auswanderer stellte aber gerade die Bevölkerung
des Niederrheins; Vlamen und Holländer werden überall unter
46 Versuch einer Statistik.
den Kolonisatoren genannt. Diese Auswanderung bedeutet
sicher an sicli schon einen starken Menschenverlust, aber
dieser Verlust mufs sich noch ganz bedeutend steigern, wenn
wir dazu die Wirkung der Hungersnöte rechnen. Irgend
welche Zahlenangaben lassen sich darüber nicht aufstellen,
aber bei jeder der grofsen Hungersnöte müssen viele Tausende
gestorben sein. „Usque hodie fame moriuntur milia milium"
schrieb 1197 ein Mönch in Ächin^), und ebenso betonen diese
grofse Sterblichkeit auch alle anderen Quellen immer von
neuem. Das waren aber nicht nur Bettler und der Pöbel der
Stadt, von denen wir hören, dafs sie in Menge auf den Strafsen
starben, sondern Menschenmassen, die aus dem ganzen Lande
zusammengeströmt waren. Die Entvölkerung traf das ganze
Land. Nun ist es eine Beobachtung, die man besonders nach
Epidemien gemacht hat, dafs grofser Menschenverlust keines-
wegs unbedingt eine Schwächung des betroffenen Landes be-
deutet. Im Gegenteil, gerade die wirtschaftlich Schwachen
sind fortgefallen, und für die Überlebenden haben sich alle
Existenzbedingungen gebessert.^) Da darf es uns nicht wun-
dern, wenn wir auch in Belgien und am Niederrhein auf das
menschenmordende 12. Jahrhundert einen allgemeinen Auf-
schwung folgen sehen. Wenn jetzt auf demselben Boden nur
noch sehr viel weniger Menschen safsen, so fanden sie natur-
gemäfs leichter, was sie zum Leben brauchten. Hierin möchte
ich auch einen Grund für die plötzliche Abnahme der Hungers-
nöte im 13. Jahrhundert sehen.
1) a. 1197. Cont. Aquicinct. S. S. VI, 434, 2.
2) Höniger. Der schwarze Tod in Deutschland. Berlin 1882. S. 86 ff.
und 94 ff.; vgl. dazu auch a. 1196 Cont. Aquicinct. S. S. VI, 433, 42.
Wirkungen der Hangersnot.
Notstandspreise.
Eine der wichtigsten und auffallendsten Erscheinungen
bei allen Hungersnöten sind die ungeheuren Preissteigerungen
aller Lebensmittel, die sie begleiten. Bei einer Behandlung
der Geschichte der Hungersnöte in neuerer Zeit würde man
wohl ein genaues Verfolgen dieser Preisschwankungen für das
Wichtigste der ganzen Arbeit halten. Die Kurve, die eine
Zusammenstellung der verschiedenen Preise ergeben würde,
müsste uns so genau wie nur möglich über die Entwicklung
und Intensität der Hungersnot belehren. Die Möglichkeit
eines so genauen Verfolgens der Preisbewegung ist im Mittel-
alter natürlich nicht vorhanden. Jedenfalls legten aber auch
schon die alten Autoren auf die Erscheinung der Preissteigerung
einen bedeutenden Wert, sonst hätten sie nicht so viele Not-
standspreise aufgezeichnet. Der hohe Preis ist ihnen geradezu
eins der wichtigsten Symptome der Hungersnot. Fames valida,
adeo ut mit einer folgenden Preisangabe ist eine typische
Form, in der uns häufig die Thatsache der Hungersnot über-
liefert wird. So läfst sich aus den Annalen ein sehr grofses
Material von Preisangaben gewinnen. Für den Roggen, von
dem allerdings die meisten Preise erhalten sind, habe ich über
hundert Preise gefunden. Durch alle Jahrhunderte hindurch
lassen sich diese Preisangaben verfolgen, besonders häufig
werden sie seit der Mitte des 12. Jahrhunderts und finden
sich schliefslich bei fast jedem einigermafsen ausführlichen
Berichte über eine Hungersnot. Trotzdem läfst sich aus
diesem zahlreichen Materiale sehr wenig folgern. Es fehlt
eben jede Möglichkeit, die einzelnen Preise unter sich zu ver-
gleichen. Masse und Münze waren in fast jedem gröfseren Orte
verschieden, über die absolute Gröfse wissen wir aber fast nie
etwas Sicheres. Fast nur ungewöhnliche Preise sind über-
liefert, meistens Teuerungspreise, selten sind ungewöhnliche
niedrige Preise, und fast nie findet sich ein Normalpreis an-
gegeben, durch dessen Vergleichung mit den anormalen Preisen
diese erst gröfseren Wert gewinnen würden.
48
Notstandspreise.
Rodulfus Glaber^) giebt an, der Modius hätte 60 s. ge-
kostet, nach den Ann. Elnonerses''') war der Preis für die
Ilasera Korn 1196 bis auf 50 s. gestiegen. Hier liegen voll-
kommene Phantasiepreise vor, die nicht viel mehr aussagen,
als dafs in der äufsersten Not der Mensch alles hingiebt, um
sich vor dem Hungertode zu schützen. Die beiden eben an-
gegebenen Preise sind nun zwar die höchsten, die uns über-
liefert sind, aber auch sonst finden bei jeder Hungersnot ganz
unverhältuismäfsige Preissteigerungen statt.
Die Preisbildung zeigt überhaupt eine sehr grofse Un-
sicherheit; ein wirklich grofser Markt, der die Preise reguliert,
fehlte. Wie bedeutend und unvermittelt die Preisschwankungen
sind, zeigt am besten Reiner von Lüttich. Er ist der einzige
Schriftsteller dieser Zeit, der durch eine gröfsere Reihe von
Jahren fortlaufend die Getreidepreise, denn um die handelt
es sich ja in erster Linie, aufgezeichnet hat. Aber wie un-
sicher ist auch hier, im Zentrum eines für die damalige Zeit
gewifs sehr bedeutenden Verkehrs die ganze Lage.
Eine Übersicht der bei Reiner erhaltenen Preise wird das
verdeutlichen. Alle Preise beziehen sich auf einen Modius
und sind in Solidi angegeben:
Jahr
Spelz
Roggen
Gerste
1195
Mai
9
18
8
Beginn der Preissteig.
1196
24. August
8,5
18
Schlechte Ernte
1197
bis 11. Juni
10
18
Hungersnot
»1
12. Juni
17
32
^1
25. Juli
20
40
1198
vor Juni
7
15
8
n
Juni
mehr als
15
^^
vor Weihnacht.
7
12
Moneta nova
1200
2
3,5
1202
Febr.?
3V,
5
1203
Ende d. Jahres
5
10
4
1204
1. Nov.
5
8
4
1205
nach der Ernte
5
10
messis bona
1208
in den
ersten Monaten
3
5
^)
etwas später
2,5
3
habundancia
annonae in campis
1209
IV4
ly*
aunus abundans
^t
Ende d. Jahres
1%
2
annona bono precio
1210
Erste
Hälfte d. Jahres
4
6
annona carior solito
1212
Gegen
Ende d. Jahres
2
3%
annona bono precio
1) a. 1032 Raoul Glaber Hb. IV, c. 4 ed. M. Prou. p. 100.
2) a. 1196 Ann. Elnon. mai. S. S. V. 16, 23.
Notstandspreise.
49
Jahr
Spelz
Roggen
Gerste
2%
4
2
3
1%
2
ly.
2
3
4
4
8
6%
11
6
4%
8
10
17
8
1213
1215
1217
1220
1225
Mai
Ende d. Jahres
Febr.?
Mitte d. Jahres
um Weihnachten
vor 24. Juni
Ende d. Jahres
1. Mai
annona bono precio
annona bono precio
annona bono precio
in Leodio muUa certa moneta
annona in duplo carior
solito
annona multo carior
solito
annona multo carior solito.
drohende Hungersnot
annona bono precio a messe
usque Kai. Feb.
Was läfst sich nun aus dieser Zusammenstellung folgern?
Zuerst ist zu bemerken, dafs 1198 nach der grofsen Notzeit
eine neue Münze eingeführt wird. 1217 klagt Reiner über
die Unsicherheit der Münze, und 1218 wird dann wieder eine
neue Münze eingeführt: nova moneta pauperibus gravis. Hier
wäre also schon ein Moment, das selbst eine vollkommen ge-
naue Vergleichung dieser Preise aus derselben Stadt, die von
demselben Schriftsteller überliefert sind, unmöglich macht.
Aber Einiges wird sich doch bemerken lassen. 1217 giebt
Reiner wenigstens indirekt als Normalpreis für den Spelz P/g s.,
für Roggen 2 s. an. Niedriger ist der Preis für den Spelz nur
einmal 1209, der Roggenpreis ist niedriger oder entspricht dem
angegebenen Normalpreise dreimal, 1209, 1215, 1217. Wir
werden also wohl mit Recht annehmen dürfen, dafs diese Preis-
angabe Reiners etwas zu gering ist; dem entspricht auch, dafs
er ein anderes Mal 1213 bei Preisen von 2% und 4 s. noch
annona bono precio bemerkt. Aber auch noch bedeutend höhere
Preise werden offenbar ohne besondere Schädigung ertragen,
1203 und 1205 betragen die Preise für Spelz und Roggen
5 und 10 s., ohne dafs sich irgend ein Grund für die bedeu-
tende Preissteigerung erkennen liefse, 1205 wird sogar aus-
drücklich angegeben, dafs die Ernte gut war, und dann folgt
sofort ein so hoher Preis. In wirklichen Notjahren aber
steigern sich die Preise ganz ins Ungeheuere, 1197 steigt der
Roggenpreis von 18 s. am 11. Juni am folgenden Tage auf
32 s. und schliefslich auf 40 s. Da handelt es sich eben nur
noch um Seltenheitspreise.
Interessant ist es vielleicht, noch auf einige Preise hin-
zuweisen, für deren Entstehung Reiner keinen Grund angiebt,
vielleicht auch keinen Grund weifs, die aber sofort ihre Er-
klärung finden, sowie man die Lage in anderen Ländern
Leipziger Studien VI. 1: Curgchmann, Hungersnöte. 4
50 Notstandspreise.
betrachtet. Hier mufs der Handel schon einwirken. 1217
sind zu Anfang des Jahres die Getreidepreise ausgesprochen
niedrig, dann steigen sie und erreichen zum Schlufs des
Jahres die Höhe von 4 und 8 s. für Spelz und Roggen. Der
Grund ist leicht zu erkennen: in grofsen Teilen Deutschlands
herrschte Hungersnot-, es wird dorthin Getreide exportiert
worden sein, und das rief offenbar diese Preissteigerung hervor.
Noch deutlicher läfst sich diese Erscheinung 1225 erkennen:
„Annona bono precio usque I^al. Februarii" schreibt Reiner
in seiner gewöhnlichen Weise. Die Ernte des vorigen Jahres
•mufs also gut gewesen sein, und der Vorrat war offenbar für
den heimischen Markt ausreichend. Dann aber finden wir am
1. Mai vollkommene Notstandspreise: Spelz 10 s., Roggen 17 s.
und Gerste 8 s. Erklären läfst sich diese Erscheinung nur,
wenn mau sieht, dafs Lüttich nur eine glückliche Insel in
einem weiten Notstandsgebiete war. Rings herum in Belgien
und ganz Deutschland herrschte eine furchtbare Hungersnot.
Das Getreide flofs offenbar in die Notstandsgebiete ab, und
so entstanden auch in Lüttich ungewöhnliche Preise. Dafs
dieses starke Eingreifen des Handels auf keiner trügerischen
Kombination beruht, zeigt wieder eine Angabe Reiners, der
zum Jahre 1220 ausdrücklich berichtet, dafs eine drohende
Hungersnot durch Zufuhr von Getreide abgewendet wurde.
Auch schon früher 1197 auf 1198 mufs durch Getreideimport
die Not erfolgreich gemildert worden sein. Sonst ist es nicht
zu begreifen, dafs am 25. Juli, zur Zeit der Ernte, wie Reiner
betont, die Getreidepreise den höchsten Stand, von dem wir
in Lüttich wissen, erreichen, und doch in der ersten Hälfte
des folgenden Jahres so bedeutend gesunken sind, beim Spelz
von 20 s. auf 7 s., beim Roggen von 40 s. auf 15 s.
Wir sehen, der Handel wirkt hier in Lüttich ziemlich
stark auf die Preisbildung ein, aber ich habe schon darauf
hingewiesen, dafs wir uns hüten müssen, zu sehr zu verall-
gemeinern. Es handelt sich hier eben um ein besonders weit
fortgeschrittenes Gebiet.
Ergab so die Betrachtung der Lütticher Preise wenigstens
noch eine Reihe interessanter Einzelheiten, so läfst sich aus
der ganzen grofsen Zahl der sonst erhaltenen Preisangaben
fast nichts folgern. Es sind eben vereinzelte Ausnahmspreise,
denen keine Normalpreise gegenüber stehen; eine gröfsere zu-
sammenhängende Gruppe von Preisen fehlt. Am Rhein findet
sich mehrfach ein Notstandspreis angegeben, der eine gewisse
typische Bedeutung hat. Das Malter Roggen kostet eine Mark. ^)
1) a. 1197 Caes. Heisterbac. dialog. miracul. dist. II, e. .SO ed. Strange
I, 103, a. 1198 Gest. Trev. cont. IV, S.S. XXIV 392, 42.
Wucher. 51
Bei der Willkürliclikeit der Preisbildung ist es kaum sonderbar,
dafs man so dem grofsen Mafse die grofse einheitliche Handels-
münze gegenüber gestellt findet.
Sonst lassen sich nur noch einige allgemeine Angaben
über die Preisbildung in Notzeiten und was damit zusammen-
hängt machen. Auf die grofse Willkürlichkeit habe ich schon
hingewiesen. Rodulfus Glaber spricht das einmal sehr gut
aus, wenn er sagt: „Si quid ergo victus venundatus repperie-
batur, arbitrio vendentis pro libitu erat excedere seu accipere
precium."^) So mag es oft gegangen sein. Weiter hören
wir noch zweimal von der gewifs merkwürdigen Tatsache,
dafs auch im Notstandsgebiet genug Vorräte vorhanden waren,
nur waren die Preise für die Armen unerschwinglich^): „quod
mirum est dictu, multa victualia inveniebantur venalia, licet
grandi pretio venderentur, ut etiam inopes, si pretium ha-
buissent, evadere potuissent". Ebenso berichtet Johannes
Hocsenius^) über das Elend der grofsen Hungersnot von 1315
imd fährt fort: „et tamen bladis granaria erant plena", aber —
und hier kommt noch ein neues Moment hinzu — , man expor-
tierte das Getreide nach Gegenden, in denen die Not noch
gröfser war als in Lüttich und daher auch die Preise noch höher.
■Wucher.
Bei den hohen Preisen wie sie eben erwähnt wurden,
lag es nahe, dafs Gewinnsüchtige die Notlage der Armen zu
ihrem Vorteile ausnutzten. Schon vorhin habe ich die Frage
des Getreidewuchers gestreift, hier wird es am Platze sein,
einiges Nähere anzuführen.
Karl der Grofse bezeichnet es als turpe lucrum, wenn
jemand zur Ernte Getreide billig kauft, um es später bei
hohen Preisen wieder zu verkaufen.*) Dieselbe Tendenz spricht
sich in einem Schutzgesetze aus: de illis qui vinum et anno-
nam vendunt antequam colligantur et per hanc occasionem
pauperes efficiantur. ^) Bei Ludwig den Frommen beschweren
sich die Bischöfe' über die Wucherer, Laien und Geistliche,
die das Volk bedrücken, sodafs viele Arme Hungers sterben
müssen.®) Sigebert berichtet, dafs während der Hungersnot
von 1044 viele das Getreide künstlich zurückgehalten oder
1) a. 1032 Raoul Glaber lib. IV, c. 4, 10 ed. M. Prou. 100.
2) a. 1197 ffist. monast. Vicon. S. S. XXFV, 304, 1.
3) Joh. Hocsem g. pont. Leod. lib. II, c. VI ed Chapeaville Gest.
pont. Leod. II, 373 C.
4) a. 806 Cap. miss. Niumag. dat. c. 17; Boret. I, 132, No. 46.
5) a. 809 Cap. miss. Aquisgran. alt. c. 12. Boret. I, 152, No. 63.
6) a. 829 Episcop. ad Illud. relat. c. 54; Boret. II, 43, 20, No. 196.
4*
52 Verhalten der grofsen Massen in der Notzeit.
es doch nur sehr teuer verkauft hätten.^) Später hören wir
wieder aus Gembloux, dafs die Wucherer ihre Schuldner auf
jede Weise bedrückten und ihnen die Lasten, wenn sie nicht
zahlen konnten, verdoppelten.^) In Friesland verlangte man
in dem Notjahre 1272 für eine Mark, vier nach Jahresfrist
und für einen ScheflFel vier Scheffel.^) Vom Abte Iterius be-
richtet der Chronist des Klosters Andres mit einem gewissen
naiven Stolze, er hätte während seiner ganzen Regierungszeit
in der grofsen Notperiode um die Wende des 12. und 13. Jahr-
hunderts den Polkinus Korn nie unter 10 s. verkauft, oft aber
noch teuerer bis zu 40 s. hinauf. Sicque vicinorum penuria
ei habundantiam ministravit.*)
Verhalten der grofsen Massen in der Notzeit.
Ein so grofses und allgemeines Unglück, wie es eine
Hungersnot ist, mufs notwendig eine tiefe Wirkung auf das
ganze Leben des Volkes, ausüben. Durch den drückenden
Mangel schwand die Sicherheit für den Bestand der früheren
Lebenshaltung des Einzelnen, und die weitere Folge hiervon
war eine Auflösung jeder bestehenden Ordnung. In kopfloser
Flucht verlassen die Bauern ihre Höfe, ganze Dörfer stehen
leer, in grofsen Scharen durchstreifen elende, verzweifelte Men-
schen das Land. Es mufs uns unter diesen Umständen fast
wundern, wie verhältnismäfsig selten die Quellen von Gewalt-
thätigkeiten berichten, es gehört das keineswegs zu den typi-
schen Zügen in den Schilderungen der Chronisten. Nur
einmal erfahren wir, dafs sich ein gröfserer Räuberhaufe zu-
sammenfand, der so stark war, dafs er 1145 das Kloster Fulda
zu überfallen und auszuplündern vermochte.^) Sigebert be-
richtet nur ganz allgemein zu der Hungersnot von 1095 von
Diebstahl und Brandstiftung, durch die sich die Armen an den
Besitzenden rächten.^) Ähnliches meldet hundert Jahre später
aus einem anderen Teile von Belgien die Cont. Aquicinctina:
„Multi hac necessitate constricti, contra consuetum vivendi
usum latrqnes effecti, laqueo sunt suspensi."') Allzu schlimm
kann das Übel aber doch wohl nicht gewesen sein, wenn in
einer Zeit allgemeinen Niederganges die schwache mittelalter-
liche Staatsgewalt seiner Herr werden konnte. Überhaupt
1) a. 1044 Gest. abb. Gembl. c. 40, S. S, VIII, 539, 54.
2) a. 1095 Gest. abb. Gembl. S. S. VIII, 547, 15..
3) a. 1272 Menko. ehr. S. S. XXHI, 560, 37.
4) Guielmi ehr. Andren. S. S. XXIV, 742, 14.
5) a. 1145 Chronogr. Corb. Jaffö, Bibl. I, 45.
6) a. 1095 Sigebert S. S. VI, 367, 4.
7) a. 1197 Cont. Aquict. S. S. VI, 434, 2.
Verhalten Uer grofsen Massen in der Notzeit. 53
wird man aus der Seltenheit der Nachrichten schliefsen können,
dafs die Notleidenden im ganzen nicht zu Gewaltthätigkeiten
neigten; eine dumpfe hoffnungslose Apathie war die Grund-
stimmung der Massen.
Besser als über die Vorgänge auf dem Lande, auf die
sich die bisher angeführten Fälle bezogen, sind wir über die
Lage in den Städten unterrichtet. Da entwerfen zuerst die
Gesta Treverorum ein höchst bezeichnendes Bild. Bischof
Poppo reitet eines Tages mit grofsem Gefolge zur Kirche, ein
hungriger Haufe umringt ihn und verlangt Hülfe. Geld, das
der Bischof verteilen lassen will, verschmähen die Armen, für
Geld ist in diesen teuren Zeiten für sie wenig zu kaufen,
aber sein fettes Pferd verlangen sie. Und der Bischof und
einige seiner Begleiter müssen sich entschliefsen abzusteigen
und ihnen die Tiere überlassen. Sofort hat der hungrige
Haufe die Pferde zerrissen und verzehrt sie vor den Augen
des Bischofs.^) Der genaueste Bericht über die Zustände in
einer Stadt während einer Hungersnot, der uns erhalten ist,
stammt aus Prag.^) Trotzdem sich eine ungeheure Menschen-
menge hier angesammelt hatte, scheint doch die städtische
Obrigkeit die Zügel der Regierung noch ziemlich fest in den
Händen behalten zu haben. Man hatte den Armen ganz all-
gemein erlaubt, die Häuser der Bürger zu betreten und dort
zu betteln, aber bald kam es zu Ausschreitungen, die Hung-
rigen rissen die Töpfe mit Speisen vom Herde und stahlen,
was sie vom Hausrate erreichen konnten. Deshalb verbot man
ihnen jetzt den Eintritt in die Häuser und nahm sie auch zur
Nacht nicht mehr auf, da es vorgekommen war, dafs solche
Gäste in der Nacht ihren Wirt ermordet hatten.
V^on drohenden Unruhen berichtet auch der Fürstenfelder
Mönch; begreiflicherweise waren besonders die Bäckerläden
gefährdet. Die Bäcker mufsten sich daher fest in ihren
Häusern einschliefsen und konnten den Käufern das Brot nur
aus dem Fenster herausreichen. ^) In Strafsburg kommt es
aber während einer Hungersnot wirklich zum Aufstande, bei
dem der Pöbel die Bäckerläden erbricht; daraufhin lenkt die
Bürgerschaft sofort ein und läfst noch an demselben Tage
Korn verteilen.*) Der Aufruhr ist damit schnell gedämpft.
Auch in Magdeburg kann die Haltung der Massen, die sich
dort 1316 während der Hungersnot angesammelt hatten, nicht
sehr drohend gewesen sein, denn es genügte schon, dafs die
1) a 1035 Gest. Trev. cont. I, S. S. VE, 180, 18.
2) a. 1282 Cont. Cosmae Ann. Prag. prs. m, S. S. IX, 204, 20.
3) a. 1271 Monach. Fürstenfeld. Böhmer Fontes I, 12.
4) a. 1294 Ellenh. S. S. XVn, 103, 45.
54 Allgemeine Verarmung.
Bäcker sich mit Stöcken neben ihren Verkaufsständen auf-
stellten, um die hungrige Menge von allen Gewaltthätigkeiten
zurückzuhalten. ^)
Höchst interessant ist, was wir über die Zustände in den
Klöstern in der Notzeit erfahren. Es kommt hier nicht selten
zu einem Abtwechsel. Die schrankenlose Wohlthätigkeit, mit
der der Abt die Notleidenden unterstützt hatte, war ganz
nach dem Sinne der Mönche. Erklärte er dann aber plötz-
lich, dafs alle Vorräte verzehrt seien und er nicht mehr wisse,
wovon die Brüder am nächsten Tage leben sollten, * dann ist
die Bestürzung und Unzufriedenheit grofs. In Sankt Martin
bei Doornik^) erklären die Mönche dem Abte, er möge weiter
für das Heil der Seelen sorgen, die Sorge für die äufsere
Verwaltung und den materiellen Unterhalt des Klosters aber
kundigeren Händen überlassen. Es werden dann drei Mönche
gewählt, die in kürzester Zeit dem Kloster wieder die Mittel
zum Unterhalte verschaffen. Ebenso hören wir, dafs in König-
saal im Notjahre 1282^) der Abt zur Abdankung gezwungen
wurde, und man einen thatkräftigeren Mann an seine Stelle
setzte. Als im Sommer 1197 in Lüttich die Not ihren Höhe-
punkt erreicht hatte*), legte im Jakobskloster Abt Gozwin
seine Würde nieder; an seiner Stelle wird Gerhard, der Abt
von Sankt Lorenz gewählt. Reiner, der uns davon berichtet,
bezeichnet ihn ausdrücklich als einen „virum iuvenem set in-
dustrium et providum."
Allgemeine Verarmung.
Zur Beurteilung der Intensität und der ganzen Wirkung
der Hungersnot ist es von Interesse zu erkennen, in welchem
Grade die verschiedenen Gesellschaftsschichten von der Not
getroffen wurden, insbesondere, wie weit sie sich in der Be-
völkerung aufwärts fühlbar machte. Dass die Not einen
Kaiser, einen Herzog oder Bischof jemals irgendwie berührt hat,
hören wir nicht. An zwei Stellen werden aber die principes,
man wird hierunter den höheren Adel, etwa die Grafen ver-
stehen, in Verbindung mit einer Hungersnot erwähnt. Abt
Isingrim von Ottenbeurn^) berichtet, dafs im Jahre 1151 das
1) a. 1316 Magdeburg. Schöppenchr. St. Chr. VII, 185.
2) a. 1095 Herim. lib. de restaurat. S. Mart. Tomac. c. 70 S. S.
XIV, 307, 42.
3) a. 1282 Königsaal. G. Q. lib. 1, c. 13 Font. rer. Austr. S. S.
Vni, 57 u. 58.
4) a. 1197 Reineri ann. S. S. XVI, 652, 55; vgl. auch a. 1117 Chr.
S. Andreae Castri Camerac. lib. HI, c. 30 S. S. VII, 546, 33.
5) a. 1151 Ann. Ottenb. Isingr. maior. S. S. XVII. 313, 17.
Allgemeine Verarmung. 55
Getreide so selten war, dafs auch ihnen mehrere Tage lang
das Brot bei den Mahlzeiten gefehlt hätte. Und 1092^)
müssen in Sachsen die principes auf einige Zeit das Land ver-
lassen, um der allgemeinen Hungersnot zu entgehen.
Aber auch nur die obersten Spitzen der Bevölkerung
werden verschont, schon die mittleren Schichten und auch die
Begüterten werden oft genug von der allgemeinen Not mit-
betroffen. „Tunc vero constricta tota gens indigentia victus,
maiores et mediocres fame pallebant cum pauperibus" schreibt
Rodulfus Glaber^), und aus Gembloux wird uns berichtet, dafs
während der schweren Hungersnot des Jahres 1146 ehemals
begüterte Leute hätten betteln müssen.^) In der älteren Zeit
werden die Menschen in der äufsersten Not sogar zum Selbst-
verkaufe getrieben.*)
Am häufigsten erfahren wir von der Not der Land-
bevölkerung. Sie bildete die grofsen Haufen, die wir zur
Notzeit regelmäfsig hungernd das Land durchziehen sehen.
Ich komme später auf diese Erscheinung eingehender zurück;
hier mag es genügen, darauf hinzuweisen, dafs jede Hungers-
not Tausende von Bauern aus ihren Höfen vertrieb.
Auch Einzelzüge zur Charakterisierung dieser Not sind
uns erhalten. 1146 kamen Leute aus Dörfern des Thurgaues
nach Petershausen und tradierten sich und ihren Besitz dem
Kloster.^) Aus dem Kloster Andres wird berichtet, dafs sich
in dem Notjahre 1197 für die Bauten des Klosters genug
Arbeiter fanden, die willig nicht für Geld, sondern für kärg-
lichen Lebensunterhalt arbeiteten.^) Ebenso berichtet aus
Friesland Menko, dafs viele, die früher eigenen Acker be-
sessen hatten, jetzt in der Not gezwungen waren, nur um
den Lebensunterhalt bei Glücklicheren Dienste zu suchen. '')
Einige andere Berichte belehren uns über die Lage der
städtischen Bevölkerung. Auch hier ergriff die Not die
weitesten Kreise. In Doornik' mufsten viele, nur um ihren
Unterhalt bestreiten zu können, ihre Häuser verkaufeu.^) In
Köln sah man ehemals wohlhabende Bürger bettelnd von
Haus zu Haus gehen. ^) Sehr ausführlich und anschaulich ist
wieder der Bericht aus Prag.^°) Hier heifst es: Mendicabant
1) a. 1092 Bernold. S. S. V, 454, 10.
2) a. 1032 Raoul Glaber lib. lYc 4, 10 ed. M. Prou. 100.
3) a. 1146 Sigb. cont. Gemblac. S. S. VI, 389, 26.
4) a. 864 Edictum Pistense c. 34 Boret. 11, 325 u. 326.
5) a. 1146 Gas. monast. Petrishus. lib. V, c. 25 S. S. XX, 673, 47.
6) a. 1197 Guielmi. ehr. Andr. S. S. XXIV, 724, 47.
7) a. 1272 Menko S. S. XXm, 560, 50.
8) a. 1315 Jacobi Muevin. ehr. De Smet Corp. ehr. Fland. 11, 457.
9) a. 1147 Chr. reg. Col. M. G. S. S. kl. Ausg. 82.
10) a. 1282 Cont. Cosm. S. S. IX, 204, 14.
56 Allgemeine Verarmung.
etiam infiniti artifices et diversarum artium operarii, ex qui-
bus nonnulli habuere de facultatibus rerum suarum ad valorem
centum marcarum argenti; et biis omnibus alii exspoliati,
aliqui in familia sua consumptis vendebant de uxoribus suis
armillas, inaures, monalia et omnem ornatum, qui cultui fe-
mineo competebat in vestitu, cupientes salutem vitae depulsa
esurie conservare. Hier seben wir also, wie Leute, die aus-
drücklieb als woblbabend ebarakterisiert werden, in die aller-
drückendste Not kommen. Ganz besonders werden bei der
Verarmung der städtischen Bevölkerung die ungebeuren Preis-
steigerungen mitgewirkt haben, die, wie das ja in den Prager
Berichten angedeutet ist, auch ein nicht unbedeutendes Ver-
mögen schnell erschöpfen konnten. In der elementaren Not
konnte nur bestehen, wer unmittelbar grofse Vorräte von
Lebensmitteln besafs, also die grofsen Grundherren.
Klöster und Bischofskirchen besafsen solche Grundherr-
schaften, und daher war es ihnen auch oft in Notjahren mög-
lich, neben dem Unterhalte der eigenen Angehörigen noch
zahlreichen Armen zu helfen. In anderen Fällen hören wir
aber auch, wie sich die Not in den Klöstern fühlbar machte.
Die Basler Dominikaner^) werden wir noch nicht sehr be-
dauern, die 1275 aus Not sogar Schwarzbrot essen mufsten,
ebenso die Mönche , die häufig über den Mangel an Wein
klagen. Aber es ist doch interessant, einmal zu hören, wie
die ganze Lebenshaltung in den Klöstern durch den allge-
meinen Mangel herabgesetzt wurde. Es berichtet darüber ein
Mönch aus Sankt Martin bei Doornik^). Weizenbrot und Wein
gab es während des ganzen Notjahres 1095 nur, wenn es ein
Reicher einmal besonders geschenkt hatte, auch Roggen fehlte
ganz, nur mit Haferbrot mufste man sich durchhelfen. Das
Mehl dazu wurde nicht gereinigt und das Brot nur flüchtig
überbacken, und, wenn man es durchschnitt, so war es mehr
Spreu als wirkliches Brot, und doch assen es die hungrigen
Mönche bis auf den letzten Bissen.
Ähnlich ging es wohl auch in anderen Klöstern zu, die
nicht sehr reich waren. Häufig entstand die Not dadurch,
dafs die Mönche zu Gunsten der Armen alle ihre Vorräte ver-
ausgabten und nun schliefslich selbst Not leiden mufsten. So
war es auch 1095 in Sankt Martin^) gegangen, mit vollen
Händen hatten die Mönche zuerst den Notleidenden gespendet
und jetzt waren sie alle im höchsten Grade erstaunt, als
1) a. 1275 Ann. Basil. S. S. XVII, 198, 1.
2) a. 1095 Herimanni lib. de restaur. S. Marfc. Tornac. c. 71 S. S.
XIV 308 19
' 3) a. 1095 Lib. de rest. S. Mart. Tornac. c. 70, S. S. XIV, 307, 42.
Nahrung in der Notzeit. 57
ihnen der Abt mitteilen mufste, dals Scheune und Keller leer
seien und man auch nicht für einen Tag mehr Vorräte hätte.
Ebenso gerät wenig später auch Sankt Georgen^) im Schwarz-
walde in die drückendste Not, so dafs die Mönche schon an
eine Auswanderung denken. Im Jahre 1218 ^j beschwert sich
ein Mönch aus dem Kloster auf dem Petersberge bei Halle da-
rüber, dafs in diesem Notjahre sein Kloster ganz besonders
schwer betroffen wurde. Die Mönche mufsten oft Brot in den
umliegenden Dörfern kaufen und einmal gehen ihnen die Vor-
räte überhaupt aus. Sie müssen Gerste und Haferbrot essen
und an Fasttagen mit aufgeweichtem Brot oder Hefe zu-
frieden sein. Etwas anderes ist die Lage in Königsaal ^), weil
die Hungersnot von 1282, um die es sich hier handelt, haupt-
sächlich auf kriegerische Unruhen zurückzuführen ist. In
solchen Zeiten wurden natürlich die Klöster besonders aus-
geplündert. Um sich zu helfen, mufste man die Klosterschätze
den Juden verpfänden.
Nahrung in der Notzeit.
Mit was für verschiedenen Surrogaten man sich in den
Klöstern in Notjahren half, ist in dem Vorhergehenden schon
erwähnt worden.
In den darbenden Massen griff man natürlich zu allem,
was irgend efsbar erschien, um das Leben zu fristen. Die
Quellen verweilen mit einer gewissen Vorliebe bei der Auf-
zählung von all dem Scheufslichen, was in einer solchen
Hungersnot gegessen wurde oder gegessen worden sein soll.
Ich will ihnen darin nicht folgen und ein vollständiges Ver-
zeichnis aller widernatürlichen Nahrungsmittel geben, die je
erwähnt werden; aber es wird doch nötig sein, einiges Charak-
teristische anzuführen.
Das fromme Gemüt des Verfassers der Passio Karoli be-
leidigt es schon, dafs einige Leute während der Fastenzeit
Fleisch afsen.*) Das Gleiche wird auch noch sonst als ein
schlimmes Zeichen erwähnt, so 1197 in Rheims^j; darum er-
laubt der Bischof von Paris einmal während einer Hungers-
not ganz allgemein das Fleischessen auch an Fasttagen.^)
Die Quellen geben an, dafs man gezwungen war, auch
1) V. Theogeri Üb. I, c. 19 S. S. XIT, 457, 18.
2) a. 1218 Chr. mont. Sereni S. S. XXHI, 190, 46.
3) a. 1282 Königsaal. G. Q. lib. I, c. 13; Font. rer. Austr. S. S.
Vin, 56.
4) a. 1125 Passio Karoli comit. Fland. c. 2 S. S. XII, 563, 4.
5) a. 1197 Ann. S. Nicasii Remenses S. S. XIII, 84, 19.
6) a. 1286 Ann. Colmar. S. S. XVII, 212, 49.
58 Nahrung in der Notzeit.
unreine Tiere zu essen. ^) Leicht begreiflich, denn das ge-
wöhnliche Schlachtvieh wird bald verzehrt gewesen sein.
Hunde, Katzen, Esel und Pferde werden verzehrt^), die Ann.
Colm.^) fügen noch Wölfe, Frösche und Schlangen hinzu.
Auch das Fleisch gefallener Tiere verschmähten die Menschen
in der Not nicht.*)
Die Magdeburger Schöppenchronik zeichnet ein trauriges
Bild, wenn sie schreibt: „Und van den doden koien reddeden
sik vele armer lüde, de anders gestorven veren van hungere,
de armen lüde legen vor den doren buten der stad und ok
ein deil binnen der stad up den Breden Wege soden und
breden dat as und verkoften dat under sik."
Eine etwas sonderbare animalische Nahrung erwähnt
Magnus von Reichersberg ^), er behauptet, dafs man den Rin-
dern regelmäfsig Blut abgezapft und davon gelebt hätte.
Bei der vegetabilischen Nahrung bildete es in Kreisen, die
sonst besser zu leben pflegten, gewifsermafsen die erste Stufe
der Not, dafs man Haferbrot afs. Die Mitteilung dieser That-
sache aus Doornik habe ich schon angeführt, dasselbe wird
auch in den Annalen des Rupertklosters in Salzburg^) und in
der Passio Karoli'^) erwähnt. Dann aber geht man auch
weiter, alles, was sich an vegetabilischen Stoffen gerade dar-
bot, verzehren die Armen, die Hefe des Weines soll als Brot
gegessen worden sein^), allerhand Wurzeln und Kräuter, auch
Gras und Baumrinde, wurden verzehrt.^) Gramina pratorum
sicuti boves incocte commederunt, sagt Johann de Beka.-^") Da
kam es denn in Zwifalten auch einmal vor, dafs die Hung-
rigen ein giftiges Kraut afsen und daran starben. ^^)
In Frankreich vermischte man nach den Ann. Bertiniani ^^)
1) a. 1044 Bemold S. S. V, 425, 40.
2) a. 853 Ann. Xant. S. S. II, 229, 29; a. 869 Ann. Xant. S. S. II,
233, 14; a. 1277 Joh. Vict. Kb. II, Böhm. Font. I, 313.
3) a. 1280 Ann. Colm. maior. S. S. XVII, 207, 4 bezieht sich auf
die Hungersnot in Böhmen.
4) a. 1196 Cont. Aquicinct. S. S. VI, 433, 45; a. 1197 Reiner S. S.
XVI, 652, 42; a. 1197 Ann. S. Nicasii Rem. S. S. XIII, 84, 19; a. 1316
Joh. de Beka ed. Buchelius 1643, p. 108; a. 1316 Magdbg. Schöppenchr.
St. Chr. Vn, 185.
5) a. 1145 Magni Reichersp. ann. S. S. XVII, 460, 17.
6) a. 1281 Ann. S. Rudb. Salisbg. S. S. IX, 807, 27.
7) a. 1125 Passio Karoli c. 3, S. S. XII, 563, 26.
8) a. 1197 Ann. S. Nicasii Rem. S. S. XIII, 84, 20.
9) a. 1146 Ann. Brunwil. S. S. XVI, 727, 23; a. 1234 Vinc. Bell. S.
S. XXIV, 161, 30; a. 1263 Heinric. de Heimburg S. S. XVH, 714, 46;
a. 1272 Menko S. S. XXIII, 563, 11.
10) a. 1316 Joh. de Beka ed. Buchelias 1643, p. 108.
11) a. 1099 Bertholdi Zwifalt. ehr. S. S. X, 112, 2.
12) a. 843 Ann. Bert. M. G. S. S. kl. Ausg. 29.
Menschenfresserei. 59
im Jahre 843 Erde mit wenig Mehl und afs es in Brotform.
In Ungarn sollen, wie Martin von Troppau behauptet, die
Menschen überhaupt die Erde eines gewissen Berges gegessen
haben. ^)
Menschenfresserei.
Die schlimmste Erscheinung aber, die die Hungersnot
hervorbrachte, und die so wohl beglaubigt ist, wie irgend etwas,
ist die Menschenfresserei. In einer ganz beträchtlichen An-
zahl von Quellen ist sie bezeugt. Wenn wir auch die aben-
teuerlichen Geschichten, wie sie sich z. B. bei Rodulfus Glaber
finden, nicht wörtlich zu glauben brauchen, so steht doch die
Thatsache fest, dafs während einer Hungersnot noch im ganzen
13. Jahrhundert in Mitteleuropa Menschenfresserei vorkam.
Allerdings können wir auch in dieser Sache eine gewisse Ent-
wicklung verfolgen. In Deutschland und Frankreich ist Men-
schenfresserei nur für die ältere Zeit bezeugt^), wir haben
Nachrichten darüber aus den Jahren 793, 868, 869, 896,
1005 und 1032, die beiden letzten von Rodulfus Glaber. 1085
berichtet noch Bernold über Menschenfresserei in Italien, doch
ist er dafür schon kaum mehr als ein vollgültiger Zeuge an-
zusehen.^) Während bei allen diesen Nachrichten die Be-
hauptung der Menschenfresserei ganz generell auftritt, als eine
allgemeine beobachtete Erscheinung, handelt es sich 1146 im
Falle der Cont. Praemonstr.*) um ein einzeln dastehendes Ver-
brechen. Übrigens ist hier die Thatsache auch nicht ganz
klar ausgesprochen, es wird nur behauptet, dafs ein Einzelner
versucht habe, das Fleisch ermordeter Menschen gekocht auf
dem Markte zu verkaufen.
Wir sehen in Westeuropa hat man diese widernatürliche
Art der Befriedigung des Hungers schon im 12. Jahrhundert,
obwohl es am meisten von Himgersnöten heimgesucht ist,
überwunden. Von jetzt an zeigt sich die Erscheinung nur
noch in den vom Centrum der Kultur peripherisch gelegenen
Gebieten bei minder entwickelten Völkerschaften. Otto von
Freising führt sie, wie wir sehen mit Recht, als ein besonderes
Zeichen der Barbarei bei den slavischen Bewohnern der Ost-
1) Mart. Oppav. ehr. S. S. XXH, 472, 13.
2) a. 793 Ann. Mosell. S. S. XVI, 498, 23; a. 868 Ann. S. Columb.
Sen. S. S. I, 103; Ann. Engol. S. S. XVI, 486, 33; Ann. Xant. S. S. H,
233; a. 896. Ann. Aug. S. S. I, 68; Ann. Col. ed. Wattenbach. Eccl.
metrop. Col. cod. mss. 128 Richer S. S. XXV, 273, 43; a. 1005 Raoul
Glaber lib. n, c. 9 ed. M. Prou 44; a. 1032 ibid. IIb. IV, c. 4, p. 100
u. 101.
3) a. 1085 Bemoldi ehr. S. S. V, 443, 30.
4) a. 1146 Cont. Praemonstr. S. S. VI, 453, 15.
60 Krankheiten.
seeküste au.^) Unmittelbare Erwähnung der Menschenfresserei
finden wir weiter noch später^) 1233 in Livland^), in Ungarn
während der Hungersnot, die in den Jahren 1241 und 1242
auf den Mongoleneinfall folgte, 1277 in Steiermark und
Kärnten, 1280—1282 in Böhmen, 1315 in Livland, 1317 in
Polen und Schlesien.
Erankheiten.
Ein ungeheuerer Menschenverlust ist eine der sichtbarsten
Wirkungen einer jeden Hungersnot. Auf die Not folgen, man
kann fast sagen immer, grofse Volkskrankheiten; mortalitas
und pestilentia sind untrennbare Begleiter einer jeden Hungers-
not. „Famem quoque secuta est ingens pestilentia, ita ut de-
ficientibus sepulchris multitudo fossis pariter immitteretur"
sagt die Chronica regia ^) und mit ihr berichten zahlreiche
Quellenstellen das Gleiche.
Meistens gebrauchen die Autoren für die begleitenden
Krankheiten nur das allgemeine Wort. Im einzelnen können
wir nur noch angeben, dafs die Epidemie*) der Jahre 1124 bis
1126 der auch sonst häufig erwähnte ignis sacer war. Die-
selbe Krankheit^) tritt auch 1235 neben der Hungersnot in
Frankreich auf, vielleicht ist das 1196 von der Cont. Aqui-
cinctina®) erwähnte febris acuta die gleiche Krankheit. Dies
sind aber auch die einzigen Fälle, wo ein spezieller Krank-
heitsname angegeben wird. Wollen wir irgend eine Vermu-
tung über die Art der Krankheit aussprechen, so läge am
nächsten, an Flecktyphus zu denken, von dem wir wenigstens
für spätere Zeiten wissen, dafs er häufig bei Hungersnöten
auftritt.'') Für unsere Zeit müssen wir nur festhalten, dafs
eine Krankheit auftritt, an der sehr viele Menschen sterben.
1) Gest. Friderici lib. III, c. 1 M. G. S. S. kl. Ausg., p. 133. Aiunt
enim, eins maris, quod illius terrae litus alluit, tales esse provinciarum
habitatores, qui famis tempore semet devorent.
2) a. 1233 Ann. Stadens. S. S. XVI, 361, 24; a. 1241 n. 1242 Mart.
Oppav. S. S. XXII, 472, 12 und Cont. Sancruc. II S. S. IX, 641, 8; a. 1277
Job. Victor, lib. II, c. 5; Böbm. Font. I, 313 Cont. praedict. Vindob. S.
S. IX, 730, 38; a. 1280—82 Dalimil. Font. rer. Bob. III, 199; Bernard.
de ord. ducum Wawarie S. S. XXV, 662, 57; Canonic. Prag. cont. Cos-
mae S. S. IX, 206, 43; Ann. Colm. maior. S. S. XVII, 209, 20; a. 1315
Ann. Lubic. S. S. XVI, 424, 21; Canon. Samb. ann. S. S. XIX, 704, 14;
a. 1317 Sigismund Rosicz S. S. rer. Sil. XII, 38.
3) a. 1147 Chr. reg. Col. M. G. S. S. kl. Ausg. 82.
4) a. 1124 Anselmi cont. Sigeb. S. S. VI, 379, 26.
5) Vincint. Bellov. specul. bist. Hist. de Fr. XXI, 72.
6) a. 1196 Cont. Aquict. S. S. VI, 433, 36.
7) Virchow, Abhandlung aus dem Gebiete der öffentl. Medizin
I, 433, Über den Hungertyphus und einige verwandte Krankheitsformen.
Krankheiten. 61
Nur selten berichten die Quellen vom Tode durch Verhungern
und darin haben sie offenbar richtig beobachtet; denn der
Hungertod wäre auch vom medizinischen Standpunkte aus
kaum denkbar.
Besonders fällt den alten Schriftstellern die grofse Zahl
der Toten auf, davon berichten sie häufig und ausführlich.
Überall fand man die Leichen auf den Strafsen, in den Städten,
und draufsen auf dem Felde und in den Wäldern. Zu allen
Zeiten und in allen Ländern ist es immer dasselbe Bild. Die
Luft war vom Gerüche der verwesenden Leichen verpestet,
die erste und oft einzige aktive Thätigkeit der städtischen
Obrigkeit war es, für die Entfernung dieser Leichen zu sorgen.
In Doornik mufste man 1316 bestimmte Personen anstellen,
die die Toten fortschafften und für jede Leiche einen fest-
gesetzten Lohn erhielten^), ähnlich in Prag 1282. An ein
ordnungsmäfsiges Begraben der Verstorbenen war nicht mehr
zu denken, überall mufste man Massengräber anlegen, so wurden
in Prag 8 Gruben angelegt, jede 10 Ellen im Quadrat und
jede soll 1000 Leichen gefafst haben. ^) Ähnliche, wenn auch
nicht so ausführliche Berichte kehren überall wieder, immer
spielen die fossae bei der Schilderung der Hungersnöte eine
grofse Rolle.
Gerade die Anlage dieser Massengräber giebt den Schrift-
stellern mehrfach Gelegenheit, sich über die Zahl der Ver-
storbenen auszusprechen. Viel Gewicht werden wir auf diese
Schätzungen ja nicht legen, aber immerhin sehen wir, dafs der
Menschenverlust ganz ungeheuer grofs war. 8000 Menschen
sollen nach der Schätzung zum wenigsten 1282 in Prag ge-
storben sein. Die Zahl ist hoch und vielleicht zu hoch, aber
die Zahl von Tausenden können wir doch annehmen. Man
mufs immer bedenken, wie ungeheuer in solchen Notzeiten die
Bevölkerung in den Städten durch den Zuzug von Flücht-
lingen aus dem ganzen Lande angeschwollen war. Wenn unter
diesen unglücklichen, halbverhungerten Menschenmassen eine
Seuche ausbrach, so können wir uns die Wirkung garnicht
furchtbar genug denken; da werden auch Zahlenangaben mög-
lich, die zu der Einwohnerzahl der Städte in normalen Zeiten in
keinem Verhältnisse stehen. Während der grofsen Hungersnot
von 1316 sollen in Erfurt allein 7985^), nach anderen An-
gaben 8100 Menschen in den Massengräbern bei dem Dorfe
Neuschmidstädt bestattet worden sein; noch lange Jahre nach-
her erinnerte man sich dieser furchtbaren Zeit und veran-
1) Ae^id. li Muisis, De Smet Corp. ehr. Flaudr. II, 207.
2) a. 1282 Canonic. Prag. cont. Cosm. S. S. IX, 206, 16.
3) a. 1316 Cr. S. Petri Erford. mod. S. S. XXX, 446, 27.
62 Wanderungen der Notleidenden.
staltete jährlich in der Pfingstwoche für das Seelenheil der
Verstorbenen eine Prozession.^) Gegen diese Zahlen erscheint
es fast nicht viel, wenn wir hören, dafs in Sens 868 einmal
56 Tote^) an einem Tage aufgefunden wurden. Aber für diese
frühe Zeit und eine nicht besonders bedeutende Stadt ist das
doch schon eine sehr beträchtliche Sterblichkeit, und auch der
Annalist nennt es eine inaudita mortalitas.
Johannes Hocsemius^) giebt 1315 als einen Mafsstab für
die Gröfse der Sterblichkeit an, dafs zwei oder dreimal am
Tage ein Wagen mit sechs bis acht Leichen vom Hospital
nach dem neuen Begräbnifsplatze vor der Stadt fahren mufste.
Auch sonst läfst sich erkennen, dafs es den alten Chronisten
allein schon ein Zeichen einer unerhörten SterbKchkeit ist,
wenn man gezwungen war, die Toten vor den Thoren der Stadt
zu begraben und nicht an den gewohnten Plätzen bei den
Kirchen.
Die meisten Schriftsteller begnügen sich aber, wenn sie
von der Gröfse der Sterblichkeit bei einer Hungersnot spre-
chen, mit ganz allgemeinen Angaben. Gröfse Dörfer sollen
1045 nach dem Berichte der Ann. Altahenses^) leer gestanden
haben, und häufig heifst es von der Zahl der durch Hunger und
Krankheit Hingerafften multa milia oder ähnlich. Schliefslich
kehrt auch noch mehrfach die Angabe wieder, dafs der dritte
TeiP) der Bevölkerung eines Landes in der Hungersnot ge-
storben wäre; das besagt natürlich, ebenso wie die Angabe,
dafs während der Hungersnot von 1316 in Metz in einem
halben Jahre 500000 Menschen gestorben wären®), in Wahr-
heit nicht mehr, als dafs eben so viele Menschen starben,
dafs man jede Möglichkeit, ihre Zahl zu schätzen, verlor.
"Wanderungen der Notleidenden.
Eine höchst bedeutsame Wirkung einer jeden Hungersnot
ist es, dafs sie die Menschen zum Verlassen der Heimat zwingt.
Waren in einem Notjahre die geringen Vorräte aufgezehrt,
so blieb dem Bauern, wollte er nicht Hungers sterben, nichts
1) Urkunde Avignon 10. Sept. 1341 Beyer U. B. der Stadt Erfurt
II, 170, No. 209.
2) a. 868 Ann. S. Columbae Senonens. S. S. I, 103.
3) a. 1315 Joh. Hocs. lib. II, c.VI, Chapeaville G. pont. Leod.II, 373C.
4) a. 1045 Ann. Alth. M. G. S. S. kl. Ausg. 39.
5) a. 874 Ann. Fuld. III, M. G. S. S. kl. Ausg. 83. a. 1043 Cosmas
S. S. IX, 75, 10; a. 1125 Ekkeh. ehr. univers. S. S. VI, 263, 20; a. 1315
Joh. Staindelii ehr. generale ed. Oefele S. S. I, 515; a. 1316 Jan de
Klerk. Buch V, c. X, v. 832, Collect, de Chroniques Beiges I, 443.
6) a. 1316 Königsaaler G. Q. lib. I, c. 128, Font. rer. Austr. S. S.
VIII, 379.
Wanderungen der Notleidenden. 63
anderes übrig, als Haus uud Hof in Stich zu lassen und zu
versuchen, ob er anderswo Rettung und Hülfe finden könnte.
Es gehört zu den typischen, immer wiederkehrenden Zügen
im Bilde der Hungersnot, dafs zahllose Arme das Land duich-
ziehen, ohne Plan und ohne Ziel, nur von der Mildthätigkeit
lebend. Schon Karl der Grofse erwähnt in einem Kapitulare^)
diese Erscheinung. Dasselbe berichten 829 die Bischöfe in
einer Denkschrift^) an Ludwig den Frommen. Während des
schweren Notjahres 868 mufsten nach dem Berichte Hugos
von Flavigny^) wieder viele Notleide ihr Vaterland verlassen
und in anderen Gegenden Hilfe suchen, und so setzen sich
ähnliche Berichte durch die folgenden Jahrhunderte fort. Die
Passio Karoli*) erzählt anschaulich, wie die Armen zwischen
den Burgen und Städten hin und her zogen, und oft auf dem
Wege vom Hunger hingerafft wurden.
Charakteristisch bleibt immer das eine, dafs die Not-
leidenden nicht planmäfsig auswanderten, sondern nur vor der
gegenwärtigen Not flohen. Dabei ist es wohl möglich, dafs sie
auf ihren Bettelzügen grofse Entfernungen zurücklegen. Ein-
mal sammelt sich ein Haufe von Notleidenden, die aus Frank-
reich kommen, in Lüttich. ^) 1200 sollen nach dem Berichte
eines Chronisten^) damals vom Bischof Reginard unterhalten
worden sein. Während der grofsen böhmischen Hungersnot
von 1280 — 1282 zeigten sich solche fliehende Scharen in
Thüringen, Meifsen und noch anderen Teilen Deutschlands.
Der Bericht, der uns dies mitteilt, stammt aus Ballhausen'')
in der Nähe von Langensalza. Zu derselben Zeit fliehen aus
der Krakauer Gegend Tausende von Menschen nach Rufsland
und Ungarn^) 1317 kommen Leute aus Westdeutschland
bettelnd bis nach Lübeck und in die Ostseeländer.^) An
einer anderen Stelle hören wir von einem Haufen, der sich
auf der Flucht nach Ungarn über die Donau setzen lassen
will. Es sind, wie aus dem Berichte hervorgeht, keineswegs
Auswanderer, sondern eine Schar halbverhungerter, elender
Menschen.^")
1) a. 802 Capit. missor. generale c. 30, Boret. I, 96, No. 33.
2) Episc. ad Hludovic. relat. Boret. II, 43, 25 multi propriis dere-
lictis alienas terras expetant.
3) a. 868 Hugo Flav. S. S. VIII, 355, 8 ut multi patriam deserere et
ad alias terras cogerentur deroigrare.
4) a. 1125 Passio Karoli c. 2 S. S. XII, 563, 6.
5) Anselmi g. eps. Leod. c. 37 S. S. YII, 209, 30.
6) Ruperti ehr. S. Laurent. Leod. S. S. VIII, 274, 40.
7) a. 1282 Sifrid. de Balnhus. S. S. XXV, 709, 4.
8) a. 1282 Ann. Pol. I S. S. XIX, 646, 25 und Ann. Pol. IV S. S.
XIX, 647, 15.
9) a. 1317 Ann. Lubic. S. S. XVI, 426, 23.
10) Joh. Vitoduran. Arch. für Schweiz. Gesch. XI, 69.
64 Wanderungen
Dieses regellose Ergiefsen der Massen über die Länder
ist aber nicht eigentlich das Gewöhnliche. Im Gegenteil,
häufiger ziehen sich die Notleidenden an gewissen Punkten
zusammen, namentlich in Bischofstädten oder bei bedeutenden
Klöstern. Dort hoffen die Armen bei dem reichen Klerus
Hülfe zu finden. 1005 strömte die Menge zum Bischöfe
Heribert^) nach Köln. Aus derselben Hungersnot wird be-
richtet, wie sich die Hörigen der verschiedensten Klöster beim
Abt Adelard in St. Trond einfanden, er aber als ein guter
Haushalter nur für seine ünterthanen sorgte, die Fremden
dagegen an ihre Klöster wies.^) Besonders ausführlich sind
die Nachrichten über die grofsen Menschenansammlungen und
alle die Mifsstände, die sie mit sich brachten, aus Prag vom
Jahre 1282.^) 1316 lagerten die Scharen der Notleidenden in
Magdeburg auf den Straf sen und vor den Thoren der Stadt.*)
Weitere Beispiele lassen sich auch noch für andere Bischofs-
städte und Klöster beibringen.
Der Menschenverlust, den das platte Land auf diese Weise
erlitt, mufs sehr bedeutend gewesen sein. Einen gewissen
Mafsstab hierfür gewährt die Angabe der Cont. Aquicinctina,
dafs 1196 so viele Menschen das Land verlassen hätten, dafs
man die zurückgebliebenen Armen ganz gut hätte erhalten
können.^) Andere Quellen erwähnen die ihnen auffallende
Thatsache, dafs durch das fluchtartige Fortwandern viele Höfe
des Landes leer standen. Dies berichten für Baiern zweimal
die Ann. Althahenses zum Jahre 1038 und 1053.") Hugo
von Flavigny'') behauptet sogar, dafs in Frankreich nach einer
Hungersnot ganze Städte entvölkert gewesen wären. Einen
Einblick in die Verhältnisse im einzelnen bietet uns eine
Aufzeichnung aus Benedictbeuren wahrscheinlich vom Jahre
1005, in der eine Liste aller der Hörigen des Klosters ent-
halten ist, die während der Hungersnot ihre Höfe ver-
liefsen.^) Zählen lassen sich mit Bestimmtheit 106 Personen;
betrachtet man aber, dafs bei 13 Familien die Kinderzahl nicht
augegeben ist, so werden es im ganzen über 150 Seelen ge-
wesen sein. Aus 15 Orten sind die Leute fortgezogen, die
aber alle, soweit sie sich bestimmen lassen, in der Nähe des
Klosters, in nördlicher Richtung ungefähr bis nach München,
1) a. 1005 V. Heribert, c. 7. S. S. IV, 745, 27.
2) a. 1006 Gest. abb. Trud. lib. I, c. 1, S. S. X, 229, 30.
3) a. 1282 Canonic. Prag. cont. Cosm., S. S. IX, 204, 7.
4) a. 1316 Magdebg. Schöppenchr. St. Chr. VII, 185, 16.
5) a. 1196 Cont. Aquicinct., S. S. VI, 433, 42.
6) Ann. Alth. M. G. S. S. kl. Ausg. 23 u. 49.
7) a. 868 Hugo. Flav., S. S. VHI, 355, 6.
8) a. 1005 Notae Buranae, S. S. XVII, 320, 36.
der Notleidenden. 65
liegen. Dabei sind es allein aus dem Dorfe Puron, dessen
Name mit dem des Klosters identisch ist, 13 Familien und
aufserdem aus diesem und dem in der nächsten Nähe liegenden
Eichel 8 Einzelpersonen; die anderen 14 Dörfer sind nur mit
je einer Familie vertreten. Vielleicht versagt hier schon die
Genauigkeit der Aufstellung. Jedenfalls aber läfst sich erkennen,
dafs es sich um einen recht beträchtlichen Menschenverlust
handelt. Einen ganz speziellen Grund für die Flucht giebt
die Cont. Aquicinctina an. Sie berichtet, dafs in dem schlimmen
Notjahr 1197 aus mehreren französischen Gauen die Wein-
bauern geflohen wären, weil sie schon im voraus auf die
künftige Ernte Geld aufgenommen hatten und jetzt, wo der
Wein mifsraten war, nicht liefern konnten, was sie über-
nommen hatten.^)
In allen bis jetzt behandelten Fällen handelt es sich um
eine wirre Flucht ohne Ziel und ohne Plan; nur die Furcht
vor dem sicheren Tode treibt die Menschen fort. Es liegt
die Frage nahe, ob sich nicht Fälle planvolleren Handelns
nachweisen lassen, wo die Menschen, sei es zum vorüber-
gehenden Aufenthalte, von der Not nicht betroffene Gegenden
aufsuchten, sei es den schlechten Lebensbedingungen der Heimat
durch dauernde Auswanderung entgehen wollten.
Da sind zuerst eine Anzahl Nachrichten, die darüber be-
richten, dafs Mönche in der Notzeit ihr Kloster verlassen
hätten. Flodoard^) erzählt, wie einmal das ganze Kloster
Montfaucon mit den Gebeinen des Heiligen nach Wesseling,
einem Dorfe zwischen Köln und Bonn, wo das Kloster eine
villa besafs, auswanderte, um dadurch der Hungersnot in
Frankreich zu entgehen.
Ein solcher allgemeiner Auszug ist sonst nicht wieder
beglaubigt, aber mehrfach läfst man doch eine Anzahl Mönche
fortziehen, um das Kloster dadurch zu entlasten. In Sankt
Georgen^) bleibt es allerdings bei dem Vorschlage, man
wollte nur die Mönche im Kloster behalten, die es durch
irgend eine Schenkung bereichert hätten, die übrigen sollten
zu ihren Eltern zurückkehren oder in anderen Klöstern Unter-
kunft suchen. Hier wird die Not durch eine unerwartete
grofse Schenkung gehoben, in anderen Klöstern wird die Ab-
sicht auch ausgeführt; 1142 werden aus Lobbes*) eine Anzahl
1) a. 1197 Cont. Aquicinct., S. S. VI, 434, 19.
2) Flod. bist. Rem. eccl. lib. IV, c 41, S. S. XIII, 592, 18. Huius
venerabilis loci canonici famis quondam necessitate compulsij sumptis
a corpore venerandi patroni sui reliquiis, ad suam quandam villam
supra ripam Reni sitam cognomento Wasliciam profecti sunt.
.S) a. 1101 V. Theogeri lib. I, c. 19, S. S. XII, 457, 22.
4) a. 1142 G. abb. Lobb , c. 24, S. S. XXI, .329, 11.
Leipziger Studien VI, 1: Cursohniann, Hungersnöte. 5
66 Wanderungen
Mönche nach anderen Klöstern geschickt. In Königsaal ^) waren
während der furchtbaren Hungersnot von 1280 — 1282 nur
wenige Mönche zurückgeblieben, die meisten waren für die
Zeit der Not in anderen Klöstern untergebracht worden.
Zu dem Notjahre 850 berichten die Ann. Fuld., dafs ein
Mann mit Weib und Kind aus dem Gaue von Fulda nach
Thüringen zog, „ut malum inopiae temperare potuisset", wie
die Quelle angiebt.^) Das ist eine sehr bemerkenswerte
Handlung, die in einem entschiedenen Gegensatze zu dem
steht, was wir als das Regelmäfsige beobachtet haben. Hier
liegt der einzige Fall für die ältere Zeit vor, wo das Ziel
einer Wanderung genannt wird; man mufs also in Fulda ge-
wufst haben, dafs in Thüringen keine Hungersnot herrschte,
oder doch jedenfalls die Lebensbedingungen besser wären.
Ein anderer Fall einer ähnlichen Erwägung liegt in einer
Stelle bei Bern cid vor, wo erzählt wird, dafs in Sachsen eine
so schwere Hungersnot geherrscht habe, dafs die Edlen ge-
zwungen gewesen wären, für einige Zeit (ad tempus) das Land
zu verlassen.^) Hier liegt wieder ein Ausnahmefall vor: nur
die Ersten des Volkes waren es, die fortzogen, weil nur sie
wufsten, wo sie eine gesegnetere Gegend finden könnten.
Das ist aber der einzige Fall, wo deutlich von einer vorüber-
gehenden Auswanderung nur für die Notzeit gesprochen wird,
wo die Menschen also der Schwierigkeit, Lebensmittel in die
Notstandsgebiete zu bringen, dadurch begegnen, dafs sie selbst
Gegenden aufsuchen, die genügende Vorräte besitzen. Haben
wir so gesehen, dafs vorübergehende Auswanderung in einem
Notjahre nur in vereinzelten Fällen und auch dann nur meist
für eine bevorzugte Klasse, Adel oder Mönche, sich nach-
weisen läfst, so wäre es doch denkbar, dafs die Not, die die
Menschen nun einmal beweglich gemacht hatte, den Anstofs
zu einer gröfseren dauernden Auswanderung gegeben hätte.
Der Gedanke liegt nahe; denn so konnte sich der einzelne am
besten dauernd dem Mangel in der Heimat entziehen.
Wir kennen ja nun im Mittelalter eine grofse Aus-
wanderungsbewegung, deren Ziel das Land östlich der Elbe
war. Es wird die Frage sein, ob sich zwischen dieser Koloni-
sation des Ostens und den Hungersnöten im Westen vielleicht
eine gewisse Verbindung herstellen läfst. Die Wahrscheinlich-
keit, dafs eine solche Verbindung vorliegt, wächst, wenn wir
sehen, dafs das 12. Jahrhundert, in dem die Kolonisation be-
gann, mehr als alle anderen von Hungersnöten heimgesucht
1) a. 1282 Königsaal. G. Q. lib. I, 13; Fontes rer. Austr. S. S,
VIII, 57.
2) a. 850 Ann. Fuld. M. G. S. S. kl. Ausg. 40.
3) 1092 Bemoldi ehr., S. S. V, 454, 10.
der Notleidenden. 67
wurde, und dafs gerade die Niederlande, von denen die Ko-
lonistenzüge ausgingen, wieder am häufigsten und schwersten
unter den Hungersnöten litten. Schon de Borchgrave^) hat auf
diese Verbindung hingewiesen, und Bernhardi^) hat in den Jahr-
büchern Konrads 111. die Kolonisation Holsteins im Jahre 1143
mit gleichzeitige Hungersnöte, Seuchen und Überschwemmungen
in den Niederlanden in Zusammenhang gebracht. Dafs durch
die zahlreichen Hungersnöte des ausgehenden 12. und der
ersten Hälfte des 13. Jahrhunderts in Verbindung mit Epide-
mien und grofsen Überschwemmungen in den Niederlanden,
einem schon damals dicht bevölkerten Lande, in hohem Grade
die Disposition für die Auswanderung geschaffen wurde, ist
eine Thatsache, die leicht glaublich ist. Aber sehr viel
schwieriger wird es sein, nun auch wirklich Belege für diese
Verbindung von Hungersnot oder sonstigen die Wirtschaft
schädigenden Ereignissen und der Kolonisation des Ostens bei-
zubringen. Die Quellen sprechen fast nur von der Thatsache,
dafs sich da und dort grofse Massen von Notleidenden an-
gesammelt haben, höchst selten erwähnen sie den Abzug
dieser Notleidenden.
Immerhin giebt es eine Anzahl Nachrichten, wo nach der
ganzen Fassung die Vermutung nahe liegt, dafs es sich hier
wirklich um eine Auswanderung handelt. Die Quellen sprechen
von emigrare, egredi> u. s. w. Leider war es mir nie möglich,
in Verbindung mit einem solchen Auszuge die Ankunft der
Kolonisten im Osten nachzuweisen. Ein solcher Nachweis
würde bei dem dürftigen Materiale, das vorliegt, doch nur
einem besonders günstigen Zufalle verdankt werden können.
Ich mufs mich also begnügen einfach zusammenzustellen, was
ich an Nachrichten über diese Frage gefunden habe.
Zwei Nachrichten stammen aus dem Jahre 1144, also ein
Jahr nach dem Beginn der Kolonisation von Wagrien. Dafs
sie mit dieser Bewegung in einer gewissen Verbindung stehen,
ist möglich, dagegen spricht allerdings, dafs die Auswandernden
in der einen Nachricht sicher, in der anderen doch sehr wahr-
scheinlich Wallonen sind.^)
Im nächsten Falle berichten die Ann. Egmund. von einer
Überschwemmung und folgenden Hungersnot, die viele Menschen
1) De Borchgrave, Hist. des colonies beiges S. 38
2) Bemhardi, Jahrb. Konrads m, S. 319.
3) a 1144 Ann. Camerac. S. S. XVI, 516, 3, nonnuUi propter famis
intemperiem compulsi sunt de terra sua et cognatione egredi. Cont. Gembl.
S. S. VI, 388, 33. Nee tantummodo pauperes et mediocres, sed et eorum
multi, qui putabantur sibi sufficientes esse, duro famis gladio perur-
gente coacti sunt alias emigrare, ut malum inopiae si non ex toto evi-
tare, saltem possent alleviare.
5*
68 Wanderungen der Notleidenden.
im Bistum Utrecht und in Holland zur Auswanderung trieb. ^)
Wieder berichtet von einer Auswanderung 1196 die Cent.
Aquicinctina. ^) Waren die bis jetzt angeführten Beispiele
vielleicht zum Teil nicht unanfechtbar, so ist uns im Jahre 1259
mit vollkommener Sicherheit die Nachricht von einem offenbar
bedeutenden Kolonistenzuge erhalten, der sich von Baiern nach
Ungarn bewegte.^) Charakteristisch ist, dafs hier in diesem
Falle, und nur hier, das Ziel angegeben ist. Schliefslich spricht
auch Menko noch einmal von einer Auswanderung, die in der
Hoffnung unternommen wurde, in anderen Ländern bessere
Lebensbedingungen zu finden.*)
Auch auf die bedeutende Massenbewegung der Kreuzzüge
scheinen Hungersnöte einen gewissen Einflufs gehabt zu haben.
1095 herrschte in Belgien eine schwere Hungersnot, und im
folgenden Jahre brechen besonders aus diesen Gegenden die
Kreuzfahrer auf. Ebenso geht dem zweiten Kreuzzuge die
grofse allgemeine Hungersnot von 1145 — 1147 voran. Es ist
leicht begreiflich, dafs gerade in solchen Zeiten der Not die
Bufspredigt auf fruchtbaren Boden fiel. Dazu kommt, dafs ja
nicht nur heilige Begeisterung die Menschen ins Morgenland
trieb, sondern auch Abenteurer, Leute die in der Heimat nichts
zu verlieren hatten, sich den Ileereszügen anschlössen. Die
Verbindung von Hungersnot und Kreuzzügen ist nichts will-
kürliches, schon ein mittelalterlicher Schriftsteller spricht sie
unmittelbar aus. Ekkehard^) sagt: ,Francigenis occidentalibus
facile persuaderi poterat soa rura relinquere; nam Gallias per
annos aliquot nunc seditio civilis, nunc fames, nunc morta-
litas nimis afflixerat."
1) a. 1183 Ann. Egmund., S. S. XVI, 469, 39, ut innumera multitudo
famis angustia impellente propria colonia relicta, alias migraverit.
2) a. 1196 Cont. Aquict, S. S. VI, 433, multi coacti sunt alio
emigrare.
3) a. 1259 Ann. Scheftl. min., S. S. XVII, 344, 24, fames valida fuit
et multitudo hominum in üngariam profecta est. Ann. S. Steph. Frising.
S, S. XIII, 57, 10, fuit maxima fames, et homines de diversis terris exul-
averunt euntes ad partes Ungarie. Ann. Wessofont. ed. Leuter Hist.
Wessof. II, 33, innumerabilis multitudo hominum Hungariam est profecta.
4) a. 1272 Menko, S. S. XXIII, 561, 2. Multi etiam tam de Frisia
quam de Threntia patriam exierant sperantes, se alicubi meliorem iu-
venire sustentationem.
5) Ekkehard S. S. VI, 213, 48.
Notstaiidspolitik.
Geistliche tind Laien.
Von entscheidendem Einflüsse auf die ganze Hülfsthätigkeit
in Zeiten der Not ist die Auffassung dieser Hülfsthätigkeit
als Caritas, Es ist Christeupflicht, den Armen und Kranken
zu helfen. Um so mehr erwächst der reichen und wohlorgani-
sierten Kirche des Mittelalters die Verpflichtung, aufserordent-
lichen und allgemeinen Notständen gegenüber auch mit aulser-
ordentlichen Mitteln einzugreifen. Die Mittelpunkte für die
Erhaltung und Verpflegung der Notleidenden waren meist die
Bischofstädte und grofsen Klöster, Von dort stammen fast
alle uns erhaltenen Nachrichten.
Nur verhältnismäfsig selten hören wir von einem thätigen
Eingreifen der Laien, Zum Teil mag das an dem Charakter
unserer Quellen liegen, aber sicher trat ihre Thätigkeit ganz
hinter der der Kirche zurück, 1095 sollen in Belgien die
Edlen viel Geld aufgewandt haben, um ihre Hörigen während
der Hungersnot zu erhalten.-') „Sub hac tempestate multi
monachi et milites elemosinas largas pauperibus tribuebant"
sagt ein anderes Mal die Cont. Aquicinctina. ^) Ebenso geben
die Bürger von Strafsburg ^) während einer Hungersnot einmal
100 Viertel Roggen an die Armen, allerdings erst, nachdem
der Pöbel die Bäckerläden erbrochen hat. Einige Male
kehrt derselbe Zug wieder, dafs, wenn ein Kloster in grofse
Not gekommen ist, plötzlich ein reicher Wohlthäter auftritt
und hilft. Die Quellen fassen das dann als eine Art Wunder
auf. Rechnen wir noch hinzu, was wir von der Wirksamkeit
einiger Fürsten hören, so ist alles erschöpft, was wir von der
Thätigkeit von Laien in der Notzeit wissen. Auch sie mögen
ja den Armen geholfen und ihnen Almosen gegeben haben,
aber es ist nichts darüber überliefert. Jedenfalls hatte die Kirche
in allen Angelegenheiten der Notstandspolitik die Führung,
1) a. 1095 Gest. abb. Gembl, cont. auct. Godeschalco c. 61, S. S,
Vni, 547, 14.
2) a. 1175 Cont, Aquicinct. S. S. VI, 415, 20.
3) a. 1294 Ellenh. S, S. XVII, 103, 43.
7 0 Notstandspolitik
Zu einer wirklich intensiven und über das Almosen-
geben hinausgehenden Notstandspolitik besitzt aber nur der
Staat die Organe und die Autorität. Der mittelalterliche Staat
vermochte in dieser Hinsicht allerdings noch nicht viel; eine
geordnete Verwaltung, wie sie die erste Vorbedingung zu einer
solchen Thätigkeit ist, fehlte Ihm eben. Karl der Grofse ragt
hier wieder unter allen anderen mittelalterlichen Herrschern
hervor. Durch eine ganze Anzahl Verordnungen und mit den
verschiedensten Mitteln sucht er in Hungerjahren den Bedrängten
zu helfen. Ich werde darum seine Thätigkeit zuerst im Zu-
sammenhange darzustellen suchen und dann dem gegenüber
zusammenfassen, was sonst noch über die Thätigkeit von
Fürsten oder in einzelnen Fällen auch von städtischen Obrig-
keiten in Zeiten der Not zu berichten ist.
Notstandspolitik Earls des Grofseu.
Die Hungersnot wird als eine Strafe Gottes für die
Sünden der Menschen aufgefafst, darum denkt Karl auch zu-
nächst an geistliche Mittel. Fasten und Messelesen sind
immer das Erste, was er in Notjahren anordnet. 805 befiehlt
er ganz allgemein bei Hungersnot, Fest oder anderem Unglück:
„ut non expectetur edictum nosirum, sed statim depraecetur
Dei misericordia." ^) 780 hatte er schon ausführlichere Be-
stimmungen erlassen: Jeder Bischof soll drei Messen lesen
und drei Psalter singen für den König, für das Heer und
pro presenti tribulatione d. h. für die Hungersnot; jeder Priester
soll drei Messen lesen, jeder Mönch, jede Nonne und jeder
Kanoniker drei Psalter singen. Aufserdem wird ein zwei-
tägiges allgemeines Fasten angeordnet.^)
Ahnliche Bestimmungen werden wiedei« 807 bei einer
drohenden Hungersnot erlassen. An je drei Tagen, im Dezember,
Januar und Februar soll gefastet werden, und die Geistlichen
sollen wieder Messen lesen und Psalmen singen.^) Noch ein-
mal hören wir in der karolingischen Zeit von einer solchen
Mafsregel, 867 wird nach den Ann. Xant. angesichts der
drohenden Hungersnot ein dreitägiges Fasten verordnet.*)
Doch mit diesen kirchlichen Mitteln begnügt sich Karl
der Grofse nicht, er greift auch mit Mitteln der weltlichen
Gewalt thatkräftig ein. In mehreren Kapitularien giebt er
Bestimmungen zum Schutze der durch eine Hungersnot
1) a. 80Ö Cap. miss. c. 4; Boret. I, 122, No. 44.
2) a. 780 Cap. episc. Boret. I, 52, No. 21.
3) a. 807 Karoli ad Ghaerbald epist. Boret. I, 245, No. 124.
4) a. 867 Arm. Xant. S. S. II, 232, 50.
Karls des Grofsen. 71
Geschädigten, und eine Kapitulare ist ganz dieser Aufgabe
gewidmet.
Seine erste Sorge geht darauf, in Zeiten der Not das
Getreide im Lande zu halten. Er verbietet daher um die Wende
des Jahres 805 und 806 von Diedenhofen aus die Ausfuhr
jeglicher Lebensmittel: „ne foris imperium nostrum vendatur
aliquid alimoniae". ^)
Von den gewaltigen Preissteigerungen in Notjahren habe
ich schon früher gesprochen. Das Übel machte sich auch jetzt
bemerkbar und veranlafste Karl, auf der Frankfurter Synode
unter dem Eindrucke der Hungersnot von 792 — 793 die erste
Preistaxe zu geben. ^) Es sollten danach kosten:
1 Modius Hafer = 1 d., Gerste == 2 d., Roggen = 3 d.,
Weizen = 4 d.
Die königlichen Güter sollten aber ihren Überflufs zu
niedrigem Preisen verkaufen:
1 Modius Hafer = Vg d., Gerste = 1 d., Roggen = 2 d.,
Weizen = 3 d.
805, wieder in einem Notjahre, wird von neuem befohlen,
dafs niemand sein Getreide allzu teuer, nimis care, verkaufen
soll. ^) Diese Ermahnung genügte aber oflFenbar nicht; denn
schon im nächsten Jahre sieht sich Karl wieder veranlafst,
eine neue Preistaxe aufzustellen. Allerdings nur für die Li-
haber königlicher Benefizien und auch wohl nur für dieses
Notjahr. Sie sollen demnach den Modius verkaufen:
Hafer = 2 d., Gerste = 3 d., Spelz = 3 d., Roggen = 4 d.,
Weizen = 6 d.*).
Gegen 794 ist das eine recht bedeutende Preiserhöhung.
Immerhin aber waren diese Sätze sehr niedrig gegen die Preise,
die gich bei freier Konkurrenz in Hungerjahren bildeten, und
1) a. 805 Cap. miss. c. 4. Boret. I, 123, No. 44.
2) a. 794 Synod. Franconofurt. c. 4. Boret. I, 74, No. 28. Ich mufs
an dieser Auffassung der Mafsnahme als eines Aktes der Teuerungspolitik
auch gegen Soetbeer, Forsch. VI, 73 und Inama, Deutsche Wirtschaftsgesch.
1, 476 ff. festhalten. Die Hungersnot war nicht so unbedeutend, wie Soetbeer
annimmt, sie war weit verbreitet, wie sich aus den Berichten der Ann.
Mosell. , Ann. S. Germ., Ann. S. Quinti Veromand. und Ann. Lauresh.
ergiebt. Wenn ausdrücklich befohlen wird, das Getreide auch in Zeiten
der Teuerung nicht höher zu verkaufen, so richtet sich das gegen die
Freissteigerungen des vorhergehenden Jahres. Karl der Grofse hat sich
so vielfach mit der Sorge für die Notleidenden während der Hungersnot
beschäftigt, dafs ihm ein solcher Akt wohl zuzutrauen ist. Um so mehr,
als es sich bei der Preisaufstellung für die königl. Domänen sicher um
einen Akt der öffentlichen Wohlfahrtspolitik handelt.
3) a. 805 Cap. miss. in Theodonis villa dat. secund. c. 4. Boret.
I, 123, No. 44.
4) Cap. miss. Niumagae dat. c. 18, No. 46; Boret. I, 132.
72 Notstandspolitik
wenn sie überhaupt durchgeführt wurden, so kann das nur
unter Anwendung des stärksten Zwanges geschehen sein.
868, wo wir zum erstenmale von wirklichen Notpreisen
hören, finden sich schon ganz andere Angaben. Es wurde
nach den Ann. S. Columbae Senonensis^) im Mai für den
Modius bezahlt:
Hafer = 5 s., Gerste = 6^2 s., Roggen = l^j^ s., Weizen = 8 s.
In späterer Zeit sind die Preise noch viel höher gestiegen,
immerhin beträgt auch hier die Steigerung schon bei Hafer
das SOfache, bei Gerste das 26fache, bei Roggen mehr als
das 22fache und bei Weizen das 16fache der Preise von 806.
Die Preisfestsetzungen werden nicht allzu viel vermocht
haben. Viel wirksamer mufste das thätige Eingreifen der
Einzelnen zur Unterstützung der Notleidenden sein.
Auch hierauf richtete Karl sein Augenmerk. Der allgemeine
BefehP) an die königlichen Missi im Jahre 806: „ut indi-
gentibus adiuvare studeant de annona, ita ut famis peri-
culum non pereant" sagt noch nicht viel, aber das Gebot wird
in anderen Kapitularien weiter ausgeführt. 809^) befiehlt
Karl der Grofse, dafs jeder die von ihm abhängigen Leute
sive liberum sive servum in dem gegenwärtigen Notjahre er-
halten solle. Ein anderes Mal*) bestimmt er, dafs jeder Bischof,
jeder Abt und jede Äbtissin vier Notleidende bis zur Ernte
ernähren soll; vermögen sie das nicht, so mögen sie wenigstens
einen, zwei oder drei aufnehmen. Den Inhabern königlicher
Benefizien gegenüber drückt er sich an einer anderen Stelle nicht
so unbestimmt aus, sondern befiehlt strengt): „Qui nostrum
habet beneficium, diligentissime praevideat, quantum potest
Deo donante, ut nullus ex mancipiis ad illum pertinentes
beneficium famem moriatur." Derselbe Befehl wird 806®)
wiederholt. Hier fällt allerdings das fiskalische Interesse mit
der öffentlichen Wohlfahrtspflege zusammen. Mit den persön-
lichen Verhältnissen der Notleidenden beschäftigt sich ein
Kapitulare von 802.') Es sollen danach die Armen, die durch
1) a. 868 Ann. S. Columb. Sen. S. S. I, 103.
2) a. 806 Cap. per. episcopos et comites nota facienda c. 1. Boret.
I, 141, No. 54.
3) a. 809 Cap. missorum Aquisgr. pr. c. 24. Boret. I, 151, No. 62.
4) a. 780 Cap. episcop. Boret. I, 52, 13, No 21.
5) a. 794 Synod. Franconofurt. c. 4. Boret. I, 74, No. 28.
6) a. 806 Cap. miss. Niumagae dat. c. 18. Boret. I, 132, No. 46.
7) a. 802 Capitnl. miss. general. c. 30, Boret. I, 96. De his quos
.vult domnus imperator, Christo propitio, pacem defensionem habeant in
regno suo, id sunt qui ad suam clementiam festinant, aliquo nuntiare
cupientes sive ex christianis sive ex paganis, aut propter inopia vel
propter famem suffragantia quaerunt, ut nullus eos sibi servitio con-
ßtringere vel usurpare audeant neque alienare neque vindere; sed ubi
Karlü des Grofsen. 73
die Not aus ihrem Hause vertrieben sind und nun heimatlos
umherziehen, sich desselben königlichen Schutzes erfreuen wie
die Gesandten fremder Völker; niemand soll es wagen, sich an
ihnen zu vergreifen oder sie zu Sklaven zu machen, sondern
sie sollen sicli niederlassen dürfen, wo sie wollen und dazu
noch subfragia in sua (d. h. des Kaisers) elymosina geniefsen.
Karl hatte also auch feste Verpflegungsstationen errichtet.
Eine weitere Bestimmung über den aufs erordentlichen
Rechtsschutz von Notleidenden während einer Hungersnot
ist uns in einem italienischen Kapitulare^) Karls erhalten.
Wenn jemand nachweisen kann, dafs er unter dem Drucke einer
solcher Not etwas verkauft hat, oder sich auch nur aus der
Urkunde ergiebt, dafs der Verkauf zur Zeit einer Hungersnot
stattfand, so wird das ganze Rechtsgeschäft aufgehoben, und
der Käufer erhält den Preis zurück, wie er in der Urkunde
angegeben ist. Bedeutende Erleichterungen für eine von einer
Hungersnot betroflfene Bevölkerung enthält auch eine Kapi-
tulare von 807. Es wird darin „propter famis inopiam", wie
es ausdrücklich heifst, das Aufgebot zu einem Heereszuge für
die westlich der Seine gelegenen Landesteile zu Gunsten der
Armeren sehr bedeutend eingeschränkt.^)
Einer Art Notsteuer nähert sich das, was Karl der
Grofse in einem Kapitulare^) befiehlt, das wahrscheinlich mit
der Hungersnot von 779 in Verbindung steht. Jeder Bischof,
jeder Abt und jede Äbtissin, und ebenso jeder Graf, soll ein
Pfund als Almosen für die Notleidenden geben; vermögen sie
das nicht, so doch ein halbes Pfund, und die minores unter
den Geistlichen, die als dritte Klasse aufgeführt werden, nur
5 s. Bestimmter sind wieder die Auflagen, die in demselben
Kapitulare für die königlichen Vassi festgesetzt werden. Sie
haben zu zahlen für 200 Hörige Vg Pfund, für 100 Hörige
5 s., für 50 oder 30 Hörige 1 Unze.
Es zeigt sich wieder dieselbe Tendenz, die wir schon
vorher beobachtet haben: Nutzbarmachung der königlichen
Güter im allgemeinen Staatsiuteresse.
Von einer Notstandspolitik der unmittelbaren Nachfolger
Karls des Grofsen hören wir kaum noch etwas. In dem ver-
sponte manere voluerint, sub defensione domni imperatoris ibi habeant
subfragia in sua elymosina.
1) Notitia Italica c. 2, Boretius I, 188, No. 88. et ipse qui
venundaverit ostendere potuerit, ut strictus necessitate famis vendi-
tionem ipsam fecisset, aut forte cartula ipsa manifestaverit tempore
necessitatis famis, cartula ipsa frangatur, et pretio iuxta quod in ipsa
cartula legitur reddat.
2) a. 807 Memoratorium de exercitu in Gallia occident. praepa-
rando c. 2, Boret I, 134, No. 48.
3) a. 780 Cap. episcoporum. Boretius I, 52, No. 21.
74 Notstandspolitik
fallenden Staate mufste diese Art der Regierungsthätigkeit
bald aufhören. Doch ist ein Schreiben erhalten, in dem Ludwig
der Deutsche während einer Hungersnot um Hülfe angegangen
wird.^) Es ist immerhin bemerkenswert, dafs noch das Ge-
fühl besteht, dafs hier ein Feld der Thätigkeit vorliegt, auf
dem die Zentralgewalt einzugreifen hat; in späterer Zeit ist
nie wieder der Gedanke aufgetaucht, dafs bei einer Hungersnot
der Kaiser helfen könne. Wenig später 867 sollen nach den
Ann, Xant. Ludwig der Deutsche und Lothar H.^) bei einer
drohenden Hungersnot ein dreitägiges Fasten ausgeschrieben
haben. So begann auch die Wohlfahrtspolitik Karls des
Grofsen in Notjahren; ob die beiden Fürsten oder andere
Nachkommen des grofsen Kaisers aktiv zur Bekämpfung einer
Hungersnot eingegriffen haben, wissen wir nicht.
Notstandspolitik von Fürsten und Städten.
Wir haben gesehen, wie zur Zeit Karls des Grofsen eine
vorsorgliche staatliche Thätigkeit in jeder Weise der Not
entgegenzuarbeiten suchte. Dergleichen findet sich in den
späteren Jahrhunderten nicht mehr. Die Kirche hat die ganze
Wohlfahrtspflege übernommen, und nur vereinzelt zeigt sich
hier und da auch ein Eingreifen der staatlichen Organe. Nur
von einem Kaiser hören wir, dafs er sich überhaupt um das
Elend des Volkes während einer Hungersnot gekümmert hat.
Es ist Heinrich HL, also doch ein Herrscher, der der Kirche
besonders nahe stand. Aber von irgend welcher gröfseren
planvollen Thätigkeit ist keine Rede mehr. Er speist in
Speier die Armen und erläfst noch kurz vor seinem Tode,
durch die Hungersnot des Jahres veranlafst, eine Indulgeuz.^)
Sonst nehmen sich noch in einigen Fällen die Landesfürsten
und die städtischen Obrigkeiten des Notstandes an. Einen
Fortschritt zeigt ihre Thätigkeit gegen Karl den Grofsen
kaum, nur kümmern sie sich, den kleineren Verhältnissen
entsprechend, mehr um Einzelheiten.
Schon Karl der Grofse hatte durch ein Ausfuhrverbot
von Lebensmitteln der Not zu begegnen gesucht. Wir finden
dieselbe Mafsregel auch später wieder. So bestand 1269*) in
1) Theolog. Gutachten für Ludwig den Deutschen N. Archiv XI, 459.
2) Die Ann. Xant. S. S. II, 232, 50 schreiben „die Könige". Nach
Lage der Dinge müssen Ludwig der Deutsche und Lothar II gemeint
sein, die allerdings nicht im Herbste, aber im Juli 867 eine Zusammen-
kunft hatten und dabei das Edikt gegeben haben könnten. Vergl.
Mühlbacher Regesten p. 566 u. 567, No. 1429» u. 1430».
3) a. 1056 Chr. Wirziburg S. S. VI, 31, 35.
4) a. 1269 Günther. Cod. dipl. ßheno-Mosell II, No. 234, p. 364.
von Fürsten und Städten. 75
der Mainzer Diöcese ein Verbot, das Getreide rheinabwärts
auszuführen. Es war, wie die Urkunde angiebt: „propter cari-
stiam et comunem defectum annonae" erlassen. 1272 ver-
bieten einige dänisclie Städte die Getreideausfuhr,^) und nur
durch Bestechung der Stadtoberhäupter können die Friesen
die Zurücknahme dieses Verbotes erlangen. Menko scheint
allerdings hier in seiner Darstellung nicht ganz gerecht zu
sein. Es ist sehr fraglich, ob die Ernte in Dänemark wirklich
so gut war, wie er angiebt, leicht möglich ist, dafs wir in
diesem Ausfuhrverbot schon eine vorbeugende MaTsregel zu
sehen haben; denn im nächsten Jahre wird auch Dänemark
von einer Hungersnot heimgesucht. Aus Osterreich hören
wir, dafs 1235 der Herzog, auf den Rat der Juden, sein Land
für die Getreideausfuhr zur Zeit einer Hungersnot schliefst,
als eine Überschwemmung der Donau die Ernte vernichtet
hatte. 2)
Getreide in das Land zu ziehen versucht Karl von
Flandern einmal auf eine etwas komplizierte Weise. ^) Er setzt
für das Quart Wein den Maximalpreis von 6 d. fest. Er will
damit erreichen, dafs der Einkauf von Wein den Händlern
nicht mehr lohnend erscheint, und sie so veranlassen, andere
Lebensmittel, die das Land notwendiger braucht, einzukaufen.
Die Erhaltung des Getreidevorrats im Lande be-
zweckt sein Verbot des Bierbraueus. *) Entsprechende Mafs-
regeln finden wir weiter bei zwei niedersächsischen Grafen
wieder. 1218 befiehlt Hoyer von Falkenstein, ^) dafs niemand
dickeres Bier brauen sollte, als das Stübchen zu einem
Pfennig, und jeder Ausschank soll verboten sein. „Dat halp
sere to brotkorn'', meint die Schöppenchronik. Ganz die-
selbe Mafsregel wird auch 1226 dem Grafen von Blankenburg^)
zugeschrieben, der dann noch weiter befiehlt, dafs niemand
für mehr als einen Monat Vorrat an Korn besitzen darf, den
Überflufs soll er verkaufen.
Als Landesherr erläfst auch Engelbert von Köln einmal
ein unbedingtes Verbot des Bierbrauens. Er wollte, wie ein
Biograph schreibt, lieber auf die reichen Einnahmen, die er
von den Brauberechtigten bezog, verzichten, als sehen, dafs
um seinetwillen das Volk Hunger litte.'')
1) a. 1272 Menko S. S. XXEI, 560, 15.
2) Ann. S. Rudberti Salisburg. S. S. IX, 786, 31.
3) a. 1125 Passio Karoli c. 3. S. S. XII, 563, 27.
4) Passio Karoli c. 3. S. S. XII, 563, 25. Walteri v. Karoli c. 11,
S. S. XII, 544, 5 und Herimanni lib. de restaurat. S. Mart. Tomac.
cont. c. 13. S. S. XrV, 323, 2.
5) a. 1218 Magdbg. Schöppenchr. St. Chr. VII, 143, 3.
6) a. 1226 Sachs. Weltchr. M. G. Deutsche Chr. 11, 245, 15.
7) a. 1225 Caes. Heisterbac. v. Engelb. lib. I, c. 8, Böhm. Font. II, 304.
76 Notstandspolitik von Fürsten und Städten.
Von Preistaxen hören wir zweimal. War aber ihre Durch-
führung selbst Karl dem Grrofsen nicht gelungen, so dürfen wir
uns nicht wundern, wenn auch in diesen beiden Fällen das Mittel
versagte. 1118 war in Lüttich der Weizenpreis für den Modius
auf 5 s. festgesetzt worden, verkauft wurde er zu 11 s.^) Die
Bürger von Köln hatten für ihren Markt einen Preis von 3 s.
für den Malter Roggen eingeführt; als nun Anfang des Som-
mers 1146 auf dem Lande der Preis höher war, — es handelte
sich dabei keineswegs um eine Hungersnot, — und sie ver-
suchten, ihren Preis aufrecht zu erhalten, hielt die Zufuhr zu-
rück und die Stadt kam in drückende Not.^)
Sonst ist kaum noch etwas von einer Wohlfahrtspolitik
des Staates oder der städtischen Behörden erhalten. Nur noch
einiges von der Thätigkeit Karls von Flandern wäre zu er-
wähnen. Irgendwie bedeutendere organisatorische Mafsregeln
trifft er nicht, sondern wie ein guter Hausvater sorgt er für
das Wohl seiner Unterthanen und sucht im Ganzen nur die
augenblickliche Not zu lindern. Seinen Hörigen erläfst er ihre
Abgaben. In der Art eines geistlichen Fürsten seiner Zeit
ernährt er viele Arme, er verteilt selbst Brot unter sie, —
7800 Brote soll er einmal an einem Tage fortgegeben
haben — , und täglich pflegte er einen Armen vollkommen
mit Kleidern zu versehen. Auf jedem seiner Güter liefs er
100 Armen Unterhalt gewähren, und von seiner eigenen Tafel
gab er soviel fort, dafs er davon täglich 113 Hungrige speiste.
Als eine sehr weise Mafsregel erscheint es dem Verfasser
seiner Vita, dafs der Graf den Bäckern befahl, an Stelle der
Brote, die sonst einen Denar kosteten, zwei halb so grofse
Brote herzustellen, damit der arme Mann sich auch schon für
einen Obol ein Brot kaufen könnte. Weiter befahl er, die
Hälfte des Feldes anstatt mit Getreide mit Erbsen und Bohnen
zu bestellen, damit das Volk auf diese Weise schneller neue
Lebensmittel erhielte.^)
Das wenige, was von Seiten der städtischen Obrigkeiten
in Notzeiten geschah, habe ich schon früher bei anderer
Gelegenheit erwähnt. In Strafsburg verteilte man einmal
100 Viertel Roggen unter die Armen, und der Rat von Prag
traf einige Anordungen zur Aufrechterhaltung der Ordnung.
Sonst beschränkt sich die Thätigkeit der Behörden auf die
Fortschaffung der Leichen. Auch darüber ist schon früher
gehandelt worden.
1) a. 1118 Canonici Leod. ehr. ryth. S. S. XII, 418, v. 267.
2) a. 1246 Chr. reg. Col. cont. V, M. G. S. S. kl. Ausg. 288.
3) Passio Karoli c. 2 u. 3, S. S. XII, 562 u. Walteri v. Karoli c. 11,
S. S. XII, 544.
Kirchliche Notstandspolitik. 77
Kirchliche Notstandspolitik.
Viel wichtiger aber und viel wirksamer als die Thätig-
keit des Staates war die wirklich grofsartige Weise, in der
die kirchlichen Institute des Mittelalters sich während jeder
Hungersnot der zahllosen Armen und Heimatlosen annahmen
und sie mit den gröfsten Opfern zu erhalten suchten. Immer
wieder wird berichtet, wie in den Notjahren die Armen aus
dem ganzen Lande in die nächste Stadt oder zu einem grofsen
Kloster zogen. Da erwuchsen dann der Kirche ganz unge-
heuere Aufgaben. Nun werden ja die Bistümer und Klöster
aus den Erträgen ihrer Grundherrschaften oft grofse Vorräte
besessen haben, aber häufig erfahren wir, dafs diese Vorräte
doch bald aufgezehrt waren. Bis zu der Vorsicht, in Zeiten
des Überflusses für aufserordentliche Notstände im Voraus
eine Reserve anzusammeln, kam man offenbar nur selten.
Abt Olbert von Gembloux, der das that, erhält von Sigebert
dafür den ehrenden Beinamen eines zweiten Joseph.^) Grofse
Magazine besafs auch der deutsche Orden in seinen Burgen
und öffnete sie 1315 zur Unterstützung der Notleidenden.^)
Im Ganzen aber beschränkt sich auch die Kirche auf das
thatkräftige Eingreifen im Augenblick der Not selbst. Ge-
nügen die eigenen Vorräte nicht, so sucht man sich durch grofse
Ankäufe zum Teil in ziemlich entfernten Gegenden Getreide
zu verschaffen. Die Mönche von Afflighem lassen sich aus
der Gegend der oberen Scheide ein Schiff mit Getreide
kommen.^) 1224 bringen für Erzbischof Engelbert von Köln
Getreideschiffe Vorräte aus der Mainzer Gegend. In dem
grofsen Notjahre 1197 erzählt Caesarius von einem Mönche
aus einem westfälischen Kloster, der zum Einkauf von Korn
an den Rhein kam.*) Auch der vorsorgliche Bischof Mein-
werk von Paderborn läfst einmal zwei Schiffe mit Getreide
aus Köln kommen.^)
Grofse Summen wandten die Klöster für diese Getreide-
ankäufe auf. In Zwifalten gab der Elemosynarius 20 mr. zu
diesem Zwecke aus.^) In Stederburg^) gebraucht man 1166
30 mr. und im Jakobskloster in Lüttich sogar über 100 mr.
von Epiphanias bis zum August 1197.^)
1) a. 1044 G. abb. Gembl. S. S. Vm, 539, 50.
, 2) a. 1315 Ann. Lubic. S. S. XVI, 424, 25.
3) a. 1165 Auct. Afflig. S. S. VI, 402, 47.
4) a. 1197 Caes. Heisterbae. Dialog, miraculorum ed. Strange
dist. IV, c. 67. vol. I, p. 235.
5) a. 1025 V. Meinwerci c. 151. S. S. XI, 138, 29.
6) a. 1098 Bertholdi Zwifalt. ehr. S. S. X, 111, 47.
7) a. 1166 Ann. Stederburg. S. S. XVI, 209, 45.
8) a. 1197 Reiner S. S. XVI, 652, 50.
78 Kirchliche Notstandspolitik.
Genügte das Geld, das man besafs, nicht, so griff man
den Schatz der Kirche an, um aus dem Erlöse Brot für die
Armen zu kaufen. Als Abt Richard von St. Vannes alles,
was er besafs, fortgegeben hatte, verkaufte er den ganzen
Kirchenschatz nach Rheims.-^) Caesarius erzählt, dafs ein
westfälisches Kloster mit den heiligen Geräten auch seine
Bücher verpfänden mufste.^) Vom Abte eines Augsburger
Klosters hören wir, dafs er, um der allgemeinen Not zu steuern,
seine eigenen Güter verpfändete.^) Bischof Altmann von
Passau verkauft sein ganzes Hausgerät, usque ad ipsum liu-
teamen, wie die Vita sagt.*) In Königsaal mufs man in der
Not den Kirchenschatz den Juden verpfänden.^) Besonders
zum Verkaufe eigneten sich die grofsen kostbaren Antependieu.
In Petershausen und anderen Klöstern machte man sie zu
Gelde.6)
In der Not verschuldeten die Klöster nicht selten. Lobbes
litt noch viele Jahre unter einer solchen Schuld, die man 1142
beim Ankauf von Getreide gemacht hatte.'') Ebenso mufste
Afflighem sich 1155 das Geld zu einem gröfseren Getreide-
kauf leihen.^) In Sankt Georgen machte man 1101, wie die
V. Theogeri angiebt, zur Bestreitung der täglichen Bedürfnisse
eine Schuld von 60 Pfund Silber.^)
Die Bischöfe und Äbte sorgten persönlich für die Pflege
der Notleidenden. Die Ann. Fuld. erzählen, wie Bischof Hra-
banus von Mainz während der Hungersnot von 850 in Winkel
die Armen täglich speiste.^") Heribert von Köln liefs durch
andere die Flüchtlinge, die in die Stadt gekommen waren,
reichlich verpflegen; er selbst aber mischte sich unerkannt
unter die Armen, um sie zu trösten und ihre Wünsche zu er-
fahren. ^^) Otto von Bamberg ruhte Tag und Nacht nicht in
seiner Fürsorge, auf den Strafsen und in den Häusern be-
1) Hugonis Flaviac. ehr. S. S. VIII, 400, 9; vgl. auch a. 1125 Herim.
lib. de restaurat. S. Mart. Tornac. cont. c. 13. S. S. XIV, 323, 4; a. 1176
Roberti. canon. S. Mariae Autissod. ehr. S. S. XXVI, 241, 23.
2) a. 1197 Caes. Heisterbac. dialog. miracul. dist. IV, c. 67 ed.
Strange I, p. 235.
3) a. 1147 V. S. Udalrici prioris Cellensis c. 7 S. S. XII, 255, 27.
4) a. 1082 V. Altmanni episc. Patav. c. 25 S. S. XII, 237, 1.
5) a. 1282 Königsaal. G. Q. c. 13. Fontes rer. Austr. VIII, 57.
6) a. 1226 Casus monast. Petrishus. lib. IV, e. 21. S. S. XX, 666,
19; Simonis G. abb. S. Bertini Sith. lib. II, c. 81. S. S. XIII, 651, 18;
a. 1177 Ann. S. Benigni Divion. S. S. V, 45, 29.
7) a. 1142 G. abb. Lobb. S. S. XXI, 329, 11.
8) a. 1155 Auct. Afflig. S. S. VI, 402, 46.
9) a. 1101 V. Theogeri abb. S. Georgii lib. I, e. 19. S. S. XII, 457, 50.
10) a. 850 Ann. Fuld. M. G. S. S. kl. Ausg. 40.
11) a. 1005 V. Heriberti e. 7. S. S. IV, 745, 32.
Kirchliche Notstandspolitik. 79
suchte er die Hungernden. Sein Biograph Heribord erzählt
ausführlich, wie er bei einem solchen Gange die Leiche einer
verhungerten Frau gefunden und sich nicht gescheut hätte,
selbst mit seinem Diener den Leichnam auf den Kirch-
hof zu tragen.^) Wazo von Lüttich wendet nicht nur für die
öffentliche Speisung der Armen täglich ein Pfund Denare auf,
sondern denkt auch noch daran, denen, die sich zu betteln
schämen, heimlich Korn zukommen zu lassen.^) In Neu-
münster verteilte in Vicelins Auftrage der Priester Thetmar
Nahrung au die Bedürftigen. Er gab so reichlich, dafs er das
Kloster bald selbst in Not zu bringen drohte und man vor
ihm die Vorratskammern schliefsen mufste. Der fromme
Mann wufste sich aber doch heimlich Eingang in die Scheunen
zu verschaffen und nahm weiter Getreide und gab es den
Armen. Die Getreidekammern aber füllten sich durch die Gnade
Gottes wieder von selbst.^) Dasselbe Wunder wiederholt sich
auch an anderen Orten.*) In Heisterbach ermahnt der Abt
den Bäcker, haushälterischer mit den Vorräten umzugehen
und die Brote für die Armen kleiner zu machen. Der aber
mufs antworten: „Glaube mir, Herr, als Teig sind sie kein,
aber im Backofen wachsen sie, klein werden sie hineinge-
schoben, und grofs kommen sie heraus." Und derselbe Bäcker
erzählte dem Schreiber weiter, dafs auch der Mehlvorrat in
den Säcken gewachsen wäre. ^)
Meist erhielten die Armen nur Brot als das wichtigste
Nahrungsmittel oder auch rohes Getreide. Der Abt von
Heisterbach aber läfst noch dazu für seine Pfleglinge täglich
einen ganzen Ochsen mit allerhand Gemüse kochen.^) Weiter
werden auch noch Kleider und einige Male auch Geld unter
die Armen verteilt. Otto von Bamberg giebt jedem der
Armen, als er sie zur Ernte entläfst, 1 d. als Zehrgeld mit
und eine Sichel.^) Ähnlich die Mönche in Riddagshausen ; bis
zur Erntezeit hatten sie ihre Pfleglinge durchgefüttert, do
geven se islikem armen minschen ein sekelen und ein brod und
heiten se gan arbeiden und sniden.^)
1) a. 1125 Heribordi V. Ottonis lib. I, c. 31 u. 32. S. S. XX, 715.
2) a. 1042 Anselm g. eps. Leod. c. 53. S. S. VII, 221, 11.
3) a. 1147 Helmold. lib. I, c. 66 M. G. S. S. kl. Ausg. 127.
4) Miraculi S. Volquini abb. in Sichern ed. F. Winter, Die Cister-
cienser im nordöstl. Deutschland, Bd. 1, p. 371, 372 u. 378; a. 1316
Brem. Chr. von Rynesberch ed. Lappenberg. G. Q. d. Erzstifts u. der
Stadt Bremen 86.
5) a. 1197 Caes. Heisterbac. dist. IV, c. 65 ed. Strange p. 233.
6) a. 1197 Caes. Heisterbac. ibid. p. 232.
7) a. 1125 V. Ottonis I, c. 33 S. S. XX, 716, 1.
8) a. 1316 Magdebg. Schöppenchr. St. Chr. VII, 186.
80 Kirchliche Notstandspolitik.
An verschiedenen Stellen werden Angaben über die Zahl
der täglich Unterstützten gemacht. Mehr als 300 Arme soll
Bischof *Hraban täglich gespeist haben. ^) Ebenso sorgte
Arnold von Mainz persönlich für 300 Notleidende.^) Im Not-
jahre 1316 ernährten die Cistercienser in Riddagshausen täg-
lich über 400 Arme von den Fasten bis zur Ernte ^). In
Heisterbach sollen einmal an einem Tage 1500 Arme gespeist
worden sein.*)
Einige Male zeigen sich die ersten Anfänge zu einer
Organisation der Wohlfahrtspflege. Während einer schweren
Hungersnot kamen einmal die französischen Bischöfe zusam-
men, um über Hülfsmafsregeln zu beraten.^) Bischof Heribert
pflegte in Köln selbst die Notleidenden, in anderen Städten
seiner Diözese hatte er zuverlässige Kleriker angestellt, denen
er Geld zugehen liefs, damit sie Getreide einkauften und es
wieder unter die Armen verteilten.^)
Bischof Reginard von Lüttich verteilt 1200 Notleidende
auf 4 Stationen, je 300 werden in LütticK,' Huy, Dinant und
Fosse unterhalten. Besondere Fürsorge für die eigenen üuter-
thanen zeigt Meinwerk von Paderborn. Er bestimmt, dafs von
den Einkünften seiner Güter in Yelau und Teisterbang y^^ dem
Villicus zufallen sollen, y^ erhalten die Hörigen verteilt nach
den Köpfen jeder Haushaltung, y^ die sonstigen Notleidenden
und y^ wird zur neuen Aussaat bestimmt. Bischof Wazo von
Lüttich liefs während eines Notjahres jedem seiner Bauern
wöchentlich 2 d. auszahlen, damit sie nicht ihre Rinder ver-
kaufen müfsten und dann das Feld unbestellt bliebe.') 1006
hatten sich grofse Scharen Notleidender in St. Trond. ein-
gefunden, aber Abt Adelard will nicht unnötig seine Vorräte
verschwenden. Er fragt also die Einzelnen, wessen Hörige sie
wären, und nur wer dem heiligen Trudo gehört, wird auf-
genommen, alle anderen schickt er unerbittlich zu ihren
Klöstern zurück.^)
Als etwas wirklich Neues und für seine Zeit sehr Be-
merkenswertes liefs Bischof Reginard von Lüttich Notstands-
arbeiten ausführen. Er beschäftigte die Notleidenden, die sich
zu betteln schämten, beim Bau einer Brücke, elemosina magni
1) a. 850 Ann. Fuld. kl. Ausg. 40.
2) a. 1151 Vita Amoldi laffe. Bibl. III, 609.
3) a. 1316 Magdeb. Schöppenchr. St. Chr. VII, 186.
4) a. 1197 Caes. Heisterbac. Dialog, dist. IV, c. 65, p. 232.
5) a. 1032 Hugonis Flaviac. ehr. lib. II, c. 27. S. S. VIII, ;{9S), 50.
C.) a. 1005 V. Heriberti c. 7 S. S. IV, 745, 27.
7) a. 1043 Anselmi g. episc. Leod. c. 53 S. S. VII, 221, 21.
8) a. 1006 G. abb. Trud. lib. I, c. 1 S. S. X, 229, 30.
Kirchliche Notstandspolitik. 81
pontis*) nennt es der Chronist. Noch weiter geht ein Abt
von Gembloux; er läfst nicht nur den Kirchbau vollenden
und eine Kapelle neu erbauen, sondern er läfst auch alle alten
Gebäude des Klosters niederreif sen, um bei ihrem Wieder-
aufbau die Armen zu beschäftigen.^)
1) a. 1031 Ruperti ehr. S. Laurentii Leod. S. S. Vm, 274, 40.
2) Wassermann, Die Hungerjahre u. s. w. Katholik 1892, 3. Folge,
Bd. V citiert: „Anselm. Gembl. ehr. in Pistor. S. S. I, 1013." Das Citat
war nicht aufzufinden, der Text von Pistorius S. S. rer. Germ. I besitzt
in allen drei Auflagen nur ca. 960 Seiten, Anselms Fortsetzung Sigeberts,
die offenbar gemeint sein mufs, reicht nur bis 1185.
Leipziger Stadien VI. 1: Curschmann, Hungersnöte.
Tabellen über Daner nnd Ansdebnnng der einzelnen
Hnngersnöte.
'S
Süddeutsch-
Norddeutsch-
1
_Ö
0) Lrf
land
land
^
b4
"öS
•9 g
0)
S
1
o
•53
a
0)
- <i>
53 bo
r-H 0)
■+J
-*J -tJ
«
-►^ c8
q eä
-»:>
a>MH
i^
o <»
^
m'^
:0
pq
03
O
O
709
763
779
SUdfrankr.
790
792
793
793
805
806
806
807
807
809
809
820?
822
Köln
824
Frankreich
843
Frankreich
845
Nordfrank-
reich
823
Regens-
burg
850
850
852
861
S. Gallen
863
862
Hersfeld
863
867
868
873
Mainz
868
869
868
868
873
Hersfeld
874
874
8t. Bertin
889
889
892
St. Vaast
896
895
896
896
897
Tabellen über Dauer u. Ausdehnung d. einzelnen Hungersnöte. 83
'S
Süddeutsch-
Norddeutsch-
,
'S
1
§2
C CS
5!§
land
§ ^?
•td Mg)
CO a>.^
land
© »'S
a
ja
-2
PQizj
i
^
6a
•9
.i-i ^-
pq
:0
00
o
CO
o
910
940
940
941
942
959
941
973
1005
1003
1005
987
992
Aagsbnrg
1005
1005
994
995
1006
1035
Mosel-
land
1006
1031
1032
1038
1006
Hlldes-
heün
1025
1043
1043
1044
1044
1045
1044
1044
1046
Augsburg
1055
Franken
1056
Franken
1060
1061
1062
1069
Augsburg
1077
1053
1060
zw.
1066—
1072
1045
1082
1090
1090
1092
1093
1094
1095
1100
1101
1106
Klostor-
1100
1098?
1099
1100
1101
1102
Schwarz-
wald
Hessen
1100
1117
»th
.
6*
84
Tabellen über Dauer und Ausdehnung
5^
Süddeutscb-
Norddeutsch-
1
'53
_d
land
land
^
C4
5 ai
03
'S s
O)
OQ
-1
1
d
a
-d
pq
o
■4^
O 05
i
6^
09
O
7 bc
QQ
o
1118
1120
1124
1124
1125
1125
1125
1125
1125
1126
1126
1126
1139?
1140
1142
liObbeB
1143
Lobbes
1144
1144
KloBter-
rath
1144
1145
1145
1145
1146
1145
1146
1146
1146
1146
1146
1146
1147
1147
1150
1150
Elsafs
1147
HoUtein
1149?
1150
1151
1151
1151
1151
1151
1161
Otten-
beur.
Achin
1162
1162
1164
Mecklen-
burg
1162
1166
Steder-
burg
1175
Achin
1176
1177
1176
1177
Hails-
bronn
1183
Nieder-
lande
1195
Elsafs
1195
1196
1196
1196
1196
1196
1197
1197
1198
1197
1197
1198
Neres-
helm
1211
1197
1205
1206
1216
1217
1217
Lübeck
1219
Friesland
1217
1218
1217
1217
1217
Ungarn
1220
Zwifalten
der einzelnen Hungersnöte.
85
2 «
d
S®
Ol
bCrS
t:
a a
'Mä
-if
-*a -u
§
O 00
Süddeutsch-
land
^
Norddeutsch-
land
:3
.9 cä
a
ja
o
§5
cS|
_; «
OQ
o
1225
1296
1309
1314
1315
1316
1225
1226?
1224
1225
1233
1234
1235
1253
1225
1226
Neres-
heim
1225
1226
1231
Fassaa
1225
Frieslaud
1226
Lübeck
1225
1226
1269
1310
1315
1316
1294
1305
1256
Coliaar
1269
1270
1271
1252
1262?
1263
1294
Elsafs
1311
1312
1313
1315
1316
1270
1271
1271
Friesland
1272
1273
Ostsee-
kOst«
1296
1310
1311
1312
1313
1315
1317
1315
1316
Bremen
1317
1271
1272
1309
Hessen
1315
1316
1280
1281
1282
1306
1314
1317
1234
1235
1252
1255
Melk
1261?
1263
1221
Polen
1222
Polen
1233
Livland
1241
Ungarn
1242
Ungara
1277
Ostalpen
1317
1263
Ungarn
1264
Schlesien
1271
Ungarn
1281
Schlesien
1282
Polen
1317
Schlesien
n.
CHEONIK DER ELEMENTAEEN EßEIGNISSE.
Die folgende Zusammenstellimg will eine möglichst vollständige
Chronik der elementaren Ereignisse für die Zeit von 700 — 1317 geben.
Es ist über eine Zusammenstellung des Materials nur für die Notjahre
hinausgegangen worden, um, so weit es möglich war, auch ein Bild von
den zwischen den Zeiten wirtschaftlicher Depression liegenden normalen
oder guten Jahren zu geben. Die grofsen Volkskrankheiten sind als ein
Faktor, der auch das Wirtschaftsleben beeinflufst, vollständig mit be-
handelt worden, dagegen sind Nachrichten über Himmelserscheinu/ngen nur
gegeben worden, wo sie mit Notjahren in Verbindung stehen; ausgeschieden
sind im allgemeinen Nachrichten über Erdbeben, da sie in Deutschland
keinen Einflufs auf das wirtschaftliche Leben haben.
709. Ann. Laueksh. S. S. I, 22 (Ann. Alam. = Ann. Nazariani =
Ann. Sangall. mai. = Ann. Alth. = Ann. Heremi = Ann. Mosellani).
Vernus durus et deficiens fructus.
711. Ann. Laukesh. S. S. I, 24 (= Ann. Alam. = Ann. Nazar. ==
Ann. Alth. = Ann. MoseU.). Aquae inundaverunt valde.
722. Ann. Lauresh. S. S. I, 24 (= Ann. Alam. = Ann. Nazariani =
Ann. Sangall. maior. = Ann. Heremi = Ann. Alth. = Ann. Mosell.).
Magna fertilitas.
763. Hungersnot in Südfrankreich und den Mittelmeerländern (Chr.
Moissiac), ein sehr harter Winter scheint die Ursache zu sein. Che.
MoissiACENSE S. S. I, 294, 32. Anno 762 gelu magnum Gallias, Illyri-
cum et Thraciam deprimit, et multae arbores olivarum et ficulnearum
decoctae gelu aruerunt; sed et germen messium aruit; et supervenienti
anno praedictas regiones gravius depressit fames, ita ut multi homi-
nes penuria panis perirent. || Ann. Einhabdi M. G. S. S. kl. Ausg. 23
(= Ann. reg. Franc. = Ann. Tiliani = Ann. Mett. = Ann. Lauriss.
min. a. 764). Facta est autem eo tempore tam valida atque aspera hiems,
ut inmanitate frigoris nullae praeteritorum annorum hiemi videretur
posse conferri. || Ann. Weissenbdbg. a. 763 — 846 S. S. I, 111 (= Ann. Lau-
sann). Hiems valida. || Ann. Jüvaven. maioe. sdppl. S. S. IH, 122, 17.
Hiemps magna. || Ann. Juvavenses minobes S. S. I, 88. Hiemps fortissi-
mus. II Ann. S. E.mmer. Eatispon. maior. S. S. I, 92. Hiemps magnus erat.
764. Ann. S. Amandi S. S. I, 10 (= Ann. Petav.). Tunc fuit ille
gelus pessimus, et coepit 19. Cal. Januarii (14. Dec), et permansit usque
in 17. Cal. Aprilis (16. März). Ann. Maxim. S. S. XÜI, 21, 8. Hiemps
magnus erat. || Ann. Altah. M. G. S. S. kl. Ausg. 3 (= Hersf. Ann.).
Hiems dura. || Ann. Fuldenses (Einhaedi) pbs. I, M. G. S. S. kl. Ausg. 8
(= Ann. Sith. = Ann. Bland, a. 763). Hoc anno contigit hiems valida
et praeter solitum prolixa. || Ann. Füld. antiquissimi M. G. S. S. kl. Ausg.
137. Hie hiemps dura.
766. Ann. Weissenbg. a. 763—846 S. S. I. 111. Hiems grandis.
772. Ann. eegni Franc. M. G. S. S. kl. Ausg. 34. Et fuit sicci-
tas magna, ita ut aqua deficeret in supradicto loco, ubi Ermensul
stabat; et dum voluit ibi duos aut tres praedictus gloriosus rex stare
dies famem ipsum ad perdestruendum et aquam non haberent, tunc
subito divina largiente gratia medio die cuncto exercitu quiescente in
quodam torrente omnibus hominibus ignorantibus aquae effusae sunt
largissimae, ita ut cunctus exercitus sufficienter haberet. (Ganz ähn-
liche Berichte finden sich in den Ann. Einhardi, Ann. Fuld. und Ann.
Tiliani.)
779. Grofse Hungersnot im Frankenreiche; die räumliche Ausdeh-
nung läfst sich nicht genauer bestimmen, da alle Annalen aus derselben
Quelle geschöpft zu haben scheinen. Eine Bestätigung der Annalennach-
richten bietet ein Capitulare aus dem Jahre 779 oder vielleicht richtiger
nach Boretius Anfang 780. \\ Ann. Laueesham. S. S. I, 31 (== Ann. Mosell.
= Ann. Alam. = Ann. Sangall. maior. u. breves). Fames vero magna
90 Chronik der elementaren Ereignisse.
et mortalitas in Francia. || Ann. Colonienses ed. Wattenbach: eccl. mktko-
poLiT. Colon. Codices manusceipti, p. 127. Farnes magna.
780. ^) Capitül. episcoporum Boeetius I, 52, No. 21. Capitulare
qualiter institutum est in hoc episcoporum consensu: id est ut unus-
quisque episcopus tres missas et psalteria tria cantet, unam pro domno
rege, alteram pro exercitu Francorum, tertiam pro presenti tribulatione ,
presbiteri vero unusquisque missas tres, monachi et monachae et cano-
nici unusquisque psalteria tria. Et biduanas omnes faciant tam epis-
copi, monachi et monachae atque canonici, atque eorum infra casatum
homines, vel qui potentes sunt. Et unusquisque episcopus aut abbas vel
abbatissa, qui hoc facere potest, libram de argen to in elemosinam do-
net, mediocres vero mediam libram, minores solidos quinque. Episcopi
et abbates atque abbatissae pauperes famelicos quatuor pro isto inter
se instituto nutrire debent usque tempore messium; et qui tantum non
possunt, iuxta quod possibilitas est, aut tres aut duos aut unum. Co-
mites vel fortiores libram unam de argento aut valentem, mediocres
mediam libram; vassus dominicus de casatis ducentis mediam libram,
de casatis centum solidos quinque, de casatis quinquaginta aut triginta
unciam unam. Et faciant biduanas atque eorum homines in eorum ca-
satis, vel qui hoc facere possunt ; et qui redimere voluerit , fortiores
comites uncias tres, mediocres unciam et dimidiam, minores solidum
unum. Et de pauperes famelicos, sicut supra scriptum est, et ipsi fa-
ciant. Haec omnia, si Deo placuerit, pro domo rege et pro exercitu
Francorum et praesente tribulatione missa sancti Johannis sit com-
pletum.
783. Ann. Laukesh. S. S. I, 32 (= Ann. Mosell.). Et fuit estus
tam vehementer calidus, ita ut plurimi homines de ipso calore ex-
pirarent.
784. Ann. Laukesh. S. S. I, 32 (= Ann. Mosell.). Nee non et
inundatio aquarum valida fuit.
785. Ann. hegni Fuancok. M. Gr. S. S. kl. Ausg. 68. Tunc domnus
rex Carolus supradictum iter peragens usque ad Rimee pervenit super
fluvium Wisora, ubi confluit Waharna. Et propter nimiam inundationes
aquarum inde reversus est Eresburgum.
786. Ann. Lauresh. S. S. I, 33. Wunderbare Himmelserscheinungen
und andere Vorzeichen unde pavor ingens et metus in populo irruit, ac
mortalitas magna postea secuta est.
790. Hungersnot in Lothringen (Ann. Flaviac). \\ Ann. Flaviacenses
S. S. m, 151, 27. Famis exritur.
791. Ann. Einhardi M. Gr. S. S. kl. Ausg. 91. Facta est haec ex-
peditio sine omni rerum incommodo, praeter quod in illo, quem rex
ducebat, exercitu tanta equorum lues exorta est, ut vix decima pars
de tot milibus equorum remansisse dicatur.
792. Zur Zeit der Ernte beginnt eine weit verbreitete Hungersnot
(Ann. MoseU.). \\ Ann. Mosellani S. S. XVI, 498, 15. Caepit autem eodem
anno statim tempore messis tanta famis esse, quae qualiter, vel
quousque excreverit, sequentis anni describit ordo.
793. Weit über das ganze Frankenreich verbreitete Hungersnot
(Ann. Lauresh., Ann. Mosell., Ann. S. Quint. Veromand., Ann. S. Germ,
min. — a. 794 Synod. Franconof.). || Ann. Lauresh. S. S. I, 35. Et in
ipso hieme transmisit rex 4uos filios suos Pippinum et Hluduwicum cum
hoste in terra Beneventana; et facta est ibi famis validissima, et
super populum illum quem ibi inventus est, et super exercitum qui ad-
venerat, ita ut aliquanti nee ipsam quadringensimam se ab esu camium
abstinere poterant. Sed et famis valida in Burgundia et per ali-
1) Datierung nicht sicher, s. Boretius.
Chronik der elementaren Ereignisse. 91
qua loca in Francia incumbebat, ita ut multi ex ipsa fame mortui
fuissent. || Ann. Mosellani S. S. XVI, 498, 23. Famis vero, quae anno
priori caepit, in tantum excrevit, ut non solum alias immundicias, verum
etiam, peccatis nostris exigentibus, ut homines homines, fratres fra-
tres ac matres filios comedere coegit. Ostensa autem eodem anno
in ipso regno per diversa loca vemo tempore falsa annona per campos
et Silvas atque paludes innummera multitudo, quam videre et tangere
poterant, sed comedere nuUus. || Ann. S. Quintini Veromandensis S. S.
XVI, 507, 15. Farnes valida. || Ank. S. Gehmani min. S. S. IV, 3, 25.
Fuit fame 8 maxima in Frantia. *)
794. Ann. Mosellani S. S. XVI, 498, 34. Fuit eo anno siccitas
magna, sed tarnen largiente Deo et abundantia bona. || Synodus Fban-
coNOFüKTENSis c. 4 u. c. 25. Boret. I, 74 u. 76, No. 28. — c. 4. Statuit
piissimus domnus noster rex, consentienti sancta synodo, ut nullus homo,
sive ecclesiasticus sive laicus sit, ut nunquam carius vendat anno-
nam, sive tempore abundantiae sive tempore caritatis, quam modium
publicum et noviter statutum, de modio de avena denario uno,
modio ordii denarius duo, modio sigalo denarii tres, modio
frumenti denarii quatuor. Si vero in pane vendere voluerit, duo-
decim panes de frumento, babentes singuH libras duas, pro denario '^dare
debeat, sigalatius quindecim aequo pondere pro denario, ordeaceos viginti
similiter pensantes, avenatios viginti quinque similiter pensantes. De
vero anona publica domni regis, si venundata fuerit, de avena
modius II pro denario, ordeo den. I, sigalo den. II, frumento
modius denar. III. Et qui nostrum habet beneficium, diligentissime
praevideat, quantum potest Deo donante, ut nullus ex mancipiis ad illum
pertinentes beneficium famem moriatur; et quod superest illius familiae
necessitatem, hoc libere vendat iure praescripto. c. 25. Ut decimas et
nonas sive census omnes generaliter donent qui debitores sunt ex bene-
ficia et rebus ecclesiarum secundum priorum capitularum domni regis ;
et omnis homo ex sua proprietate legitimam decimam ad ecclesiam con-
ferat. Experimento enim didicimus in anno quo illa vaUda fames in-
repsit, ebullire vacuas anonas a daemonibus devoratas et voces expro-
brationis auditas.
797. Ann. Flaviacenses S. S. III, 151, 34. Siccata fluminum idem
maris.
801. Ann. LoBDENSES S. S. XIII, 230, 40. In Germania quoque et GalUa
quaedam loca propter Rhenum tremuerunt, et pestilentia magna
hominum etpeccorum propter mollitiem hiemis extitit. || Ann. begni
Fbancob. M. G. S. S. kl. Ausg. 114. Pestilentia propter moUitiem
hibemi temporis facta est. || Poeta Saxo S. S. I, 260. Erdbeben Mor-
borumque lues fieri permaxima coepit.
803. Ann. eegni Fbancob. M. G. S. S. kl. Ausg. 117 (= Ann. Max.
= Ann. Ottenb.). Hoc hieme circa ipsum palatium et finitimas regiones
terrae motus factus et mortalitas subsecuta est.
805. Ende des Jahres beginnt eine weitverbreitete Hungersnot (Cap.
miss. in Theod. viUa dat.). |1 Cap. miss. in Theod. villa dat. secünd. qeneiläxk
c. 4. Boret. I, 122, No. 44, c. 4. De hoc si evenerit fames, clades, pesti-
lentia, inaequalitas aeris vel alia qualiscumque tribulatio, ut non ex-
pectetur edictum nostrum, sed statim depraecetur Dei misericordia. Et
in praesenti anno de famis inopia, ut suos quisque adiuvet prout
1) Die Annalen setzen die Hungersnot 791 an, sie datieren aber
sehr häufig in den unmittelbar vorhergehenden Jahren durchgehend alle
Ereignisse 2 Jahre zu früh, die Nachricht kann sich daher nur auf die
Hungersnot von 793 beziehen.
92 Chronik der elementaren Ereignisse.
potest et suam annonam non nimis care vendat; et ne forisimperium
nostrum vendatur aliquid alimoniae.
806. Im Frankenreiche weit verbreitete Hungersnot, wie sich aus den
ganz allgemeinen Anordnungen der beiden Kapitularien ergiebt. \\ Cap. miss.
NiUMAGAE DAT. c. 17 u. 18. Boret. I, 132, No. 46. — c. 17. Quicumque enim
tempore messis vel tempore vindemiae non necessitate sed propter cupi-
ditatem comparat annonam aut vinum, verbi gratia de duobus denariis
comparat modium unum et seryat usque dum iterum venundare possit
contra dinarios quatuor aut sex seu amplius, hoc turpe lucrum dicimus ;
si autem propter necessitatem comparat, ut sibi habeat et aliis tribuat,
negotium dicimus. c. 18. Consideravimus itaque, ut praesente anno,
quia per plurima loca fames valida esse videtur, ut omnes epi-
scopi, abbates, abbatissae, obtimates et comites seu domestici et cuncti
fideles qui beneficia regalia tam de rebus ecclesiae quamque et de reli-
quis habere videntur, Unusquisque de suo beneficio suam familiam
nutricare faciat, et de sua proprietate propriam familiam nutriat; et si
Deo donante super se et super familiam suam, aut in beneficio aut in
alode, annonam habuerit et venundare voluerit, non carius vendat
nisi modium de avena dinarios duos, modium unum de ordeo
contra dinarios tres, modium unum de spelta contra dena-
rios tres si disparata fuerit, unum de sigale contra denarios
quattuor, modium unum de frumento parato contra denarios
sex. Et ipsum modium sit quod Omnibus habere constitutum est, ut
unusquisque habeat aequam mensuram et aequalia modia. |] Cap. per
EPISCOPOS ET COMITES NOTA FACIENDA,') BoEETIUS CaP. I, 141, C. 1, No. 54.
Capitula quae volumus, ut episcopi, abbates et comites qui modo ad ca-
sam redeunt per singula loca eorum nota faciant et observare studeant,
tam infra eorum parrochias et missaticos seu ministeria eorum con-
vicinantium qui in exercitu simul cum equivoco nostro perrexerunt.
c. 1. Ut indigentibus adiuvare studeant de annona, ita ut famis peri-
culum non pereant.
807, Erleichterungen im Heeresdienst für die ärmeren Klassen, die
durch die Hungersnot des vergangenen Jahres schwer betroffen sind.
(Memorat.) Ende des Jahres droht wieder eine Hungersnot. (Episi. ad
Gaerbald.) j| Memokat. de exeecitu in Gallia occident. pbaeparando Boket.
I, 134, No. 48. Memoratorium qualiter ordinavimus propter famis in-
opiam, ut de ultra Sequane omnes exercitare debeant. Es folgen dann
Erleichterungen im Heeresdienste in der Art, dafs nicht alle Hufenbesitzer
ins Feld zu ziehen brauchen, sondern bei den ärmeren mehrere einen für
den Krieg ausrüsten. \\ Karoli ad Ghaerbaddum episc. epist. Boret. I, 245.
No. 124. Ausschreiben eines neuntägigen Fastens, an je drei Tage im Be-
cember, Januar und Februar. Necessitates vero quas supra nos dicturos
esse promisimus, inter ceteras quas tamen hac vice commemorare necessa-
rium non duximus, haec sunt denique: conpertum habemus per fideles
nostros, qui nobis de singulis regni nostri partibus haec nuntiaverunt,
quod insolito more et ultra consuetum ubique terrae sterelitas
esse et famis periculum imminere videtur, aeris etiam intemperies
frugibus valde contraria, pestilentia quoque per loca, et paganorum
gentium circa marcas nostras sedentia bella continua, multa praeterea
quae et nunc enumerare longum est et nobis experimento possunt esse
notissima, si recordare volumus, qualia incommoda singulis diebus
propter merita nostra sentiamus. || Ann. Lauriss. min. S. S. I, 120, 37 et
1) Nach der Erwähnung eines Heereszuges Karls des Jüngeren
würden die Jahre 805, 806 und 808 in Betracht zu ziehen sein. Die Zu-
sammenstellung mit der Hungersnot läfst mit ziemlicher Gewifsheit eine
Datierung auf 806 zu.
Chronik der elementaren Ereignisse. 93
mortalitas maxima inmonasteriosanctiBonifatii . || Ann.Altah.
(= Hersf. Ann.) M. G. S. S. kl. Ausg. 4. Mortalitas Fulda.
808. Ann. regni Francob. M. G. S. S. kl. Ausg. 125 (= Ann. Xant.).
Hiemps mollissima ac pestilens fuit in illo tempore. || Ann. S. Amandi
S. S. I, 14. Hoc anno fuit inundatio aquarum talis, qualis antea
numquam fuit in terra ista visa, et fuit 5. Kai. lanuarii (28. Dec.) al-
tissima.
809. Hungersnot im Frankenreich (Cap. miss. Äquisg. prim.), gleich-
zeitig die ersten Nachrichten über ein großes Viehsterben. (Poeta Saxo.
Chr. Moissiac.) || Capitulake missokum Aquisgranense primüm c. 24. Boret.
I, 151, No. 62. De debitis pauperum anterioribus et negotia facienda
antequam fructum collegatur: omnino inantea cavenda. Ut unusquisque
presenti anno sive liberum sive servum suum de famis inopia adiu-
torium prebeat. || Poeta Saxo S. S. I, 263.
Undique praesentis pax laetificaverat anni
Cunctos imperii fines, sed tristia quaedam
Multis contigerant terris: nam sevior omni
Hoste nefanda lues peeudum genus omne peremit.
Noricus ista sinus fertur specialiter esse
Perpessus cum vicinis regionibus illi.
Praeterea steriles hoc factae tempore vites,
Impenso sibimet nulla mercede labori
Respondent, spes est avidi frustrata coloni,
II Chr. Moissiac. S. S. I, 309, 2. In illo anno venit mortalitas magna
animalium ab Oriente et pertransiit usque in occidentem.
810. Schwere Viehseuche im ganzen Frankenreiche. || Ann. reoni
Francor. M. G. S. S. kl. Ausg. 132 (= Ann. Fuld. I). Tanta fuit in ea
expeditione boum pestilentia, ut pene nullus tanto exercitui super-
esset, quin omnes usque ad unum perirent; et non solum ibi sed etiam
per omnes imperatori subiectas provincias illius generis animalium mor-
talitas inmanissime grassata est. || Ann. Xant. S. S. II, 224, 18. Et magna
mortalitas boum et aliorum animalium erat in ipso anno, et hiemps
valde dura. || Ann. Laübiss. min. S. S. I, 121, 12. Mortalitas bovum
maxima pene in tota Europa, nee non et hominum plurimorum, et
Hruothruda filia imperatoris et Pippinus filius eins. || Ann. Sith. S. S.
Xni, 37, 23. Boum pestilentia per totam Europam inmaniter
grassata est, et inde pulv[erum sparsjorum fabula exorta. *) || Ann. Axth.
(= Hersf. Ann.) M. G. S. S. kl. Ausg. 4. Mortalitas bou m. || Ann. S.
Ehherahhi Ratispon. maior. S. S. I, 93. Magna mortalitas anima-
lium fuit.
811. Ann. Laüriss. min. S. S. I, 121, 18. Hiemps fuit durissima,
perdurans usque ad finem Martii mensis.
813. Ann. Xant. S. S. H, 224, 28. Hiemps nimis dura.
816. A.NN. regni Franc. M. G. S. S. kl. Ausg. 143. Rhenus fluvius
Alpinis imbribus auctus ultra solitum exundavit.
819. Ann. Yburgenses ed. Forst. Osnabr. Geschichtsq. I, 177. Mor-
talitas maxima hominum et iumentorum et fruges infoecundi
fiebant.
820. Hungersnot, vielleicht von bedeutender Ausdehnung (Ann. Sith.,
Herim. Aug.). *) || Ann. rbgni Francor. M. G. S. S. kl. Ausg. Hoc anno
1) vergl. dazu S. Agobardi episc. Lugdun. opera, ed. Papirius Massen,
Paris 1605, p. 156 abgedruckt Ann. regni Franc. M. G. S. S. kl. Ausg. 132
und Cap. miss. Aquisg. pr. c. 4. Boret. I, 153.
2) Die Ann. Sith. beruhen auf den alten Reichsannalen ; auf die-
94 Chronik dier elementaren Ereignisse.
propter iuges pluvias et aerem nimio humore resolutmn magna incom-
moda contigerunt. Nam et hominum et boum pestilentia tam in-
mane longe lateque grassata est, ut vix uUa pars totius regni Franco-
rum ab hac peste inmunis atque Intacta posset inveniri Frumenta quoque
et legumina imbrium adsiduitate corrupta vel coUigi non poterant vel
collecta conputrescebant. Vinum etiam, cuius parvus proventus eodem
anno fuit, propter caloris inopiam acerbum et insuave fiebat. In qui-
busdam vero locis de inundatione fluminum aquis in piano stagnantibus
autumnalis satio ita impedita est, ut penitus nihil frugum ante vemi
temperiem seminaretur. Luna deficit Viil Kai. Decembr. hora noctis
secunda. || Ann. Sith. S. S. XlII, 38, 2. Propter nimietatem pluviarum
aer corruptus, et fames valida. |1 Ann. Fuld. pr. I, M. G. S. S. kl. Ausg. 22.
Propter nimietatem pluviarum aere corrupto hominum et boum pesti-
lentia longe lateque ita grassata est, ut vix ulla pars regni Francorum
ab hac peste inmunis posset inveniri. Fruges quoque vel coUigi non
poterant vel collecta putruerunt. Vinum etiam propter caloris inopiam
acerbum et insuave fiebat. || Hebim. Aug. che. S. S. V, 102, 48. Ex inun-
datione pluviarum nimia pestilentia magna et fames facta.
821. Ann. regni Franc. M. G. S. S. kl. Ausg. 157. Autumnalis satio
iugitate pluviarum in quibusdam locis inpedita est. Cui hiems in tan-
tum prolixa successit et aspera, ut non solum minores rivi ac me-
diocres fluvii, verum ipsi maximi ac famosissimi amnes, Rhenus videlicet
ac Danubius Albisque ac Sequana caeteraque per Galliam atque Ger-
maniam oceanum petentia flumina, adeo solida glacie stringerentur, ut
tricienis vel eo amplius diebus plaustra huc atque illuc commeantia
velut pontibus iuncta sustinerent; cuius resolutio non modicum villis
iucta Rheni fluenta constitutis damnum intulit. || Ann. Xant. S. S. II, 224, 51
et hiemps erat valde dura.
822. Hungersnot, nur durch eine Nachricht aus Köln (Ann. Cöl.)
belegt. Es läfst sich daher nichts Bestimmtes über Ausdehnung und Be-
deutung sagen, doch lassen zwei ebenso vereinzelte Nachrichten in den
beiden folgenden Jahren eine allgemeine Hungersnot in den Jahren 822
bis 824 vermuten. || Ann. Col. Iaffiö et Wattenbach Eccl. metbopol. Colon.
COD. Mss. 128. Fames valida.
823. Hungersnot nur durch eine Nach/rieht aus Begensburg belegt.
(Ann. S. Emeram.) \\ Ann. regni Franc. M. G. S. S. kl. Ausg. 163 (:= Ann.
Fuld. I). Vorzeichen Et in multis regionibus fruges grandinis
vastatione deletae atque in quibusdam locis simul cum ipsa grandine
veri lapides atque ingentis ponderis decidere visi; domus quoque de
caelo tactae hominesque ac caetera animalia passim fulminum ictu
praeter solitum crebro exanimata dicuntur. Secuta est ingens pesti-
lentia atque hominum mortalitas, quae per totam Franciam inmaniter
usque quaque grassata est et innumeram hominum multitudinem diversi
sexus et aetatis gravissime seviendo consumpsit. || Ann. S. Emerammini
Ratisponensis maiores S. S. I, 93. Hiemps magnus similiter siccitas
grandis et famis valida.
824. Schwere Hungersnot im Frankenreiche (Ann. reg. Franc), j] Ann.
regni Franc. M. G. S. S. kl. Ausg. 164. Hiemps aspera valdeque
prolixa facta est, quae non solum caetera animalia, verum etiam homines
quosdam inmanitate frigoris extinxit. p. 165. Imperator vero iter, quod
in Brittaniam facere paraverat, propter famem, quae adhuc praevalida
selbe Quelle geht durch Vermittlung der Ann. Fuld. auch Herim. Aug.
zurück. Es ist auffallend, dafs sich in diesen beiden kurzen Ableitungen
die Nachricht von einer Hungersnot erhalten hat, während die ausführ-
licheren Berichte der Ann. reg. Franc, und der Ann. Fuld. nichts davon
wissen.
Chronik der elementaren Ereignisse. 95
erat, usque ad initium autumni adgredi distulit. 166 — 167. Hoc anno
paucis ante solstitium aestivale diebus (vor 24. Jun.) in territorio
Augustodunense aere in tempestatem subita mututione converso ingens
fragmetum ex glacie simul cum grandine decidisse narratur, cuius longi-
tudo quindecim, latitudo septem, crassitudo duos pedes habuisse dicitur.
834r. Ann. Xant. S. S. II, 226, 9. Eodem aimo aquae inundaverunt
valde super terram.
837. Ann. Xant. S. S. II, 226, 17. Ingens turbo ventorum fre-
quenter erumpebat, et Stella cometes —
838. Ann. Xant. S. S. II, 226, 21 u. 28. Hiemps pluvialis et ventosa
valde, et mense lanuario 12. Kai. Februarii (21. Jan.) tonitruum audi-
tum est, similiterque mense Februarii 14. Kai. Martii (16. Febr.) toni-
truum est auditum magnum, et nimis ardor solis terram urebat. 28.
7. Kai. lanuariorum (26. Dec.) ingens venti turbo ortus est, ita ut fluctus
maris valde inundabant super terminos et litus, miserabiliter innumera-
bilem turmam humani generis in villis et vicis circum positis simul
cum edificiis consumpserunt. || Ann. Fuld. pks. I M. G. S. S. kl. Ausg. 28.
In festo sanctorum Mauricii et sociorum eins (22. Sept.) magna nix
ubique cecidit et duravit usque ad pascha in tota regione per 29 heb-
domadas (6. Aprl. 839). || Ann. Bertin. auct. Prüdentio M. G. S. S. kl. Ausg. 18.
Praeterea die septimo Kalendas lanuarii, die videlicet passionis beati
Stephani protomartyris (26. Dec), tanta inundatio contra moremmariti-
morum aestuum per totam paene Frisiam occupavit, ut aggeribus
arenarum illic copiosis, quos dunos vocitant, fere coaequaretur, et omnia
quaecumque involverat, tam homines quam animalia caetera et domos,
absumpserit; quorum numerus diligentissime conprehensus duorum mi-
lium quadringentorum triginta septem relatus est. Acies quoque in caelo
igneas colorumque aliorum mensis Februarii, sed et Stellas igneos crines
emittentes crebro videri contigit.
839. Ann. Bert. auct. Pkudentio M. G. S. S. kl. Ausg 23. Impera-
toris exercitus continua autumni serenitate solisque inmentia non parum
incommoditatis expertus est. Nam febre maxima ex parte correptus,
partim occubuit, partim dificillima regressione reversus est. Qua im-
perator necessitate compulsus, et asperitate hiemis imminentis detentus,
absoluto reliquo exercitu, ad Pictavos in hiberna concessit.
842. Frag. chr. Fontanell. S. S. II, 302, 5. Comet, Erdbeben. Secuta
est tussis validissima, de qua multi mortui sunt.
843. Infolge der inneren Kämpfe Hungersnot in vielen Teilen Frank-
reichs. (Ann. Bert.) 1| Ann. Bertin. aüct. Prüdentio M. G. S. S. kl. Ausg. 29.
Emergentibus igitur hinc inde tot tantisque incessabiliter malis, vastante
passim cuncta raptore, coacti sunt per multa totius Galliae loca
homines terram mixta paucitate farinae atque in panis spe-
ciem redactam comedere. || Nithardi lib. IV, c. 6. M. G. S. S. kl.
Ausg. 54. Fuit autem eadem hiemps (842 — 43) praefrigida nimis
ac diutuma, langoribus insuper habundans, necnon et agriculturae pec-
corique apibusque satis incongrua.
844. Ann. Bertin. aüct. Prüdentio M. G. S. S. kl. Ausg. 30. Hie ms
mollissima usque ad Kalendas Februarii (1. Febr.) quadam temperie
modificata.
846. Hungersnot in Nordfrankreich (Ann. Bert.). || Ann. Bertin. auct.
Prüdentio M. G. S. S. kl. Ausg. 32. Hiems asperrima. — Farnes
valida Galliae inferiora consumit, adeo ut multa hominum miUa
eadem invalescente absumpta sint. || Ann. Lausannenses S. S. XXIV, 779, 30.
Eodem anno 12. Kalend. Decembris (20. Nov.) lux nocte apparuit, ^) et
hiems valida fuit.
1) Entnommen aus Ann. Weifsenburg. ann. 783—846, a. 846 S. S. 1, 111.
96 Chronik der elementaren Ereignisse.
846. Ann. Bertiniani auct. Pkudkntio M. G. S. S. kl. Ausg. 33. Ventus
aquilo per totam hiemem usque ad ipsa fere Maii mensis initia acer-
rimus segetibus et vineis incumbit. || Ann. Blandinienses S. S. V, 23, 46.
Hiemps gravis valde.
860. Hungersnot in Mitteldeutschland und am Rhein (Ann. Fuld.). j]
Ann. Füld. M. G. S. S. kl. Ausg. 40. Eeodem anno gravissima fames
Germaniae populos oppressit, maxime circa Rhenum habi-
tantes; nam unus modius de frumento Mogontiaci vendebatur
decem siclis argenti. Morabatur autemeo tempore Hr ab an us archi-
episcopus in quadam vi IIa parroechiae suae, cui vocabulum est Win-
kela, et pauperes de diversis locis venientes suscipiens cotidie plus
quam trecentos alimento sustentabat, exceptis bis, qui in prae-
sentia illius assidue vescebantur. Venit autem et mulier quaedam inedia
pene consumpta cum puerulo parvulo inter ceteros refocillari desiderans,
quae, priusquam limen portae transcenderet, prae nimia inbecillitate
corruens spiritura exalavit; puer vero mamillam matris mortuae quasi
viventis de sinu protrahens et sugere temptans multos intuentes gemere
ac flere coegit. Quidam etiam in illis diebus de Grabfeidon cum
uxore sua et filio tenero in Thuringiam proficiscens ut malum
inopiae temperare potuisset uxorem in itinere in quadam silva posi-
tus aflfatus est: „Nonne", inquit, „melius est, ut puerum istum occidamus
et manducemus cames eius, quam omnes inedia consumamur?" lUa vero
contradicente, ne tantum scelus committeret, tandem urgente fame filium
per vim de brachiis rapuit maternis et voluntatem opere complesset,
nisi Dens illum sua miseratione praevenisset. Nam, sicut idem postea
in Thuringia positus plurimis retulit, cum evaginasset gladium, ut
mactaret filium, et in ancipiti positus necem distulisset, vidit eminus
duos lupos super una cerva stantes et lacerantes cames eius, statimque
parcens filio ad cadaver cervae cucurrit et lupos inde abigens tulit de
camibus praegustatis et cum incolomi filio ad uxorem reversus est.
Prius enim, quando filium tulerat de manibus matris, paululum ab ea
declinaverat, ne illa morientem puerum videret vel audiret. At illa
veniente marito videns recentes cames et cruore perfusas putabat filium
occisum et cecidit retrorsum pene exanimis. Ille autem accedens
consolatus est eam et erigens illam ostendit ei puerum viventem. Tunc
illa resumpto spiritu Deo gratias egit, quia filium sanum recipere
meruit; nee minus ille, quod eum Deus a liberi interfectione innocuum
dignatus est conservare. Ambo tamen de camibus lege prohibitis ne-
cessitate [coacti se recrearunt. | Ann. Xant. S. S. II, 229, 10. Kalendis
lanuarii, id est octabas Dommi, eodem die ad vesperum tonitruum
auditum est magnum, et fulgur nimium visum est; et innundatio
aquarum ipsa hieme humanum genus affligebat. Et sequenti aetate
calor nimium solis terram urebat. Theologisches Gutachten für
Ludwig den Deutschen N. Arch. XI, 459.*) Cotidie nos hostis armis
circumtonat, continua rerum nos adterunt dispendia, famis quoque in-
audita penuria per omnem nostram crassatur regionem. His et aliis
innumeris pro peccatis nostris adtriti calamitatibus, oramus, ut manum
largissimam ad nos usque dignemini extendere.
852. Lokale Hungersnot am Niederrhein als Folge eines Einfalls
der Normannen. (Ann. Xant.) \\ Ann. Xant. S. S. II, 229, 27. Ferrum
1) Dümmler, der Herausgeber, hält mit einer gewissen Wahrschein-
lichkeit Bischof Hrabanus von Mainz für den Verfasser und Ludwig
den Deutschen für den Empfänger des Gutachtens. Dann würde man
die erwähnte Hungersnot passend in das Jahr 850 setzen (Hraban f 856),
sicher ist diese Datierung aber nicht, s. N. A. XI, 457.
Chronik der elementaren Ereignisse. 97
paganorum incanduit; nimius ardor solis; et fames subsecuta est; et
pabula animalium defecerunt; et pastus porcorum exuberans.
853. Lokale Hungersnot in Sachsen. || Ann. Xant. S. S. II, 229, 29,
Fames magna in Saxonia, ita ut multi equis alerentur.
855. Ann. Fuld. M. 6. S. S. kl. Ausg. 45. Aeris insolita com-
motio turbinibus ac tempestatibus plagisque grandinum multis damnum
intulit. Fulminum ictibus aedes plurimae crematae sunt,
856. Ann. Bertiniani aüct. Prüdentio M. G. S. S. kl. Ausg. 46.
Hiems asperrima et sicca, pestilentia valida, qua magna pars
hominum absumitur.
857. Ann. Xant. S. S. U, 230, 3. Plaga magna vesicarum turgen-
tium grassatur in populo, et destabili eos putredine consumpsit, ita ut
menbra dissoluta, ante mortem deciderent.
858. Ann. Bertiniani aüct. Prüdentio M. G. S. S. kl. Ausg. 48 u. 50.
p. 48. Erdbeben, quem etiam valida hominum mortalitas insequitur.
p. 50. Mense Maio in vico Leudico, in quo corpus sancti Landberti
episcopi quiescit, tanta subito pluviarum inundatio effusa est, ut
domos et muros lapideos seu quaecumque aedificia cum hominibus et
Omnibus quaecumque illic invenit usque ad ipsam ecclesiam memoriae
sancti Landberti violenta eruptione in Mosam fluvium praecipitaverit. ||
Ann. Corb. Iaffe Bibl. I, 33. Inundatio nimia.
860. Ann. Bebtin. auct. Prüdentio M. G. S. S. kl. Ausg. 53. Hiems
diutina et continuis nivibus ac gelu dira, a mense videlicet Novembri
usque ad Aprilem. || Ann. Xant. S. S. II, 230, 9. Nonas Februarii (5. Feb.)
tonitruum auditum est. 1| Ann. Colonienses brkvissimi S. S. I, 97. Hyems
validus. II Ann. Fuld. M. G. S. S. kl. Ausg. 54. Hibernum tempus
asperum nimis et solito prolixius erat frugibusque et arborum pro-
ventibus pernoxium; nix quoque sanguinulenta in plerisque locis ceci-
disse reperta est. Mare etiam lonium glaciali rigore ita con-
strictum est, ut mercatores, qui numquam antea nisi vecti navigio,
tunc in equis quoque et carpentis mercimonia ferentes Venetiam fre-
quentarent. || Ann. Axth. (= Hersf. Ann.) M. G. S. S. kl. Ausg. 6. Mor-
talitas animalium. || Ann. Alam. cont. Sangall. I, S. S. I, 50. Hiems
magna, et mortalitas animalium.
861. Hungersnot, nur durch eine orginale Quellennachricht aus
Schwaben belegt. || Ann. Alam. cont. Sangall. I, S. S. I, 50. Fames
validissima.
862. Hungersnot in Mitteldeutschland (Hersfeld. Ann. = Ann.
Hildesh.). \\ Ann. Hildesheimenses M. G. S. S. kl. Ausg. 18. Fames
magna et morbus in Germania et in aliis partibus Europae.
863. Hungersnot in Belgien (Ann. Laubac). Nach dieser und den
Nachrichten aus den beiden vorhergehenden Jahren läfst sich mit einer
gewissen Wahrscheinlichkeit eine grofse Hungersnot in den Jahren 861
bis 863 annehmen. \\ Ann. Laubacenses S. S. I, 15. Fames valida. || Ann.
Xant. S. S. II, 230, 25. Eodem anno hiemps turbulenta, mutabilis et
pluvialis valde, ut pene absque gelu omnino, ut in sequentibus patuit
in aecclesia sancti Victoris.
864. Ann. Xant. S. S. II, 230, 28. Nimia inundatione aquarum
pagani per alveum Reni fluminis ad Sanctos usque pervenerunt.
865. Ann. Hildesh. (= Hersf. Ann.) M. G. S. S. kl. Aus^ 18.
Subitaneum diluvium et vehemens grando fruges assumpsit.
867. Ende des Jahres zeigen sich drohende Anzeichen für die
Hungersnot des folgenden Jahres (Ann. Xant.). || Ann. Hildesh. (= Hersf.
Ann.) M. G. S. S. kl. Ausg. 18. Ventus ingens cum turbine multa edi-
ficia stravit. jj Ann. Xant. M. G. S. S. H, 232, 50. ^) Nordlicht, Meteorfall.
1) Die Notiz bezieht sich, entgegen der Datierung der Ann. Xant.
Leipziger Studien YI. 1: Curschmann, Hungersnöte. 7
98 Chronik der elementaren Ereignisse.
Deinde autumnali tempore exiit edictum a regibus, ut ieiunium tri-
duanum generaliter observaretur, inminente terrore famis, pesti-
lentiae; et terrae motus magnus per regna, ita ut desperatio humanae
vitae plurimis accidit. || Ann. Sangäll. maiok. S. S. I, 76. Terre motus;
et nimia superfluitas ymbrium.
868. Grofse allgemeine Hungersnot in ganz Frankreich (Ann. Bert.,
Ann. S. Columb. Sen. Hugo Flav. Adrevaldi mir. S. Benedicti, Ann.
Engol., Ann. Lausann.), in Deutschland Nachrichten vom JRhein (Ann.
Xant., Ann. Col.), aus Mitteldeutschland (Hersf. Ann., Ann. Fuld.) und
aus Schwaben (Ann. Alam. cont. Sangall. I). || Ann. Bertin. auct. Hinc-
MAKO M. G. S. S. kl. Ausg. 90. Tunc Karolus — — pagum Bituricum
adiit; in quo tanta mala et in ecclesiarum confractione et in pauperum
oppressione atque in omnium flagitiorum commissione atque terrae de-
vastione commissa sunt, ut dici ore non possint, sicut multorum
milium hominum fame mortuorum pro ipsa depopulatione attestatio
demonstravit. || Ann. S. Colümbae Senonensis S. S. I, 103. Cometes ap-
paruit circa 4. Kai. Febr. (29. Jan.) dies circiter 25. primo sub temone
minoris Arcturi. Deinde progressa est pene usque ad triangulum. Ex-
titit eo anno fames et mortalitas inaudita per totum fere in-
perium Francorum, sed maxime per Aquitaniam et Bur-
gundiam, ita ut prae multitudine morientium non essent, qui sepeli-
rent. Nam Senonis civitate inventi sunt uno die 56 homines
mortui. Inventi sunt etiam ea tempestate in eodem pago masculi et
femine pro nefas! homines alios occidisse et comedisse. Nam in Ponto
Siriaco quidam onestam feminam ospitio susceptam occidit, mem-
bratimque dividens sale condivit, et sibi suisque filiis comeden-
dam coxit. In ipsa urbe quedam femina de quodam adolescentulo
similiter fecit. In pluribus etiam locis aliis hoc ipsum ob famis pe-
nuriam contigisse fama vulgante compertum est. Igitur mense Maio
Senonis civitate modius frumenti venditus est solidis octo,
modius sigale solidis septem et dimidio, modius ordei solidis
sex et dimidio, modius avene solidis quinque, modius salis
solidis duodecim. Sed divina providente dementia novi fructus tem-
perius solito succurrerunt. Nam 9. Kai. lunii, primo videücet die roga-
tionum, panis novus oblatus est Senis ad benedicendum , ex quo plu-
rimi gratias Deo referentes eulogias sumpserunt. || Hugonis Flaviniacensis
CHK. S. S. VIII, 355, 6. Lotharii regis tempora facta est in terra Fran-
corum et Galliae et Burgundiae fames valida, et mortalitas hominum,
et pestis animalium. Quae sie iusto Dei iudicio in populum desevit,
ut multi patriam deserere et ad terras alias cogerentur demigrare, adeo
ut multae urbes Franciae raro incolerentur habitatore. || Adkevaldi
Flokiacensis mieacula S. Benedicti c. 39, S. S. XV, 497, 39. ßege Karolo
Francorum disponente regnum, fames admodum gravis universas
occupavit Gallias, clades etiam ex insectatione paganorum non mo-
dica totam oceani incolentem littora adtrivit gentem. || Ann. Engolismenses
S. S. XVI, 486, 33. Tanta media in omnium poene fuit provintia-
rum et exiguitas panis, ut pro inopia victus homines infinitae multi-
tudinis fuere a conparibus interempti atque bestiarum more
dentibus laniati. || Ann. Engolismenses S. S. IV, 5, 13. Tanta fames
868, offenbar auf Ende 867. Dafür sprechen die vielen Nachrichten von
einer weit verbreiteten Hungersnot im Jahre 868, die also wohl im
Herbst 867, wie hier angegeben, drohen konnte. Was sonst noch Ann.
Xant. a. 868 angeführt wird, Bekehrung der Bulgaren, Tod des Papstes
Nikolaus, bezieht sich in Wahrheit auf 867. Auch von einem mit dem
erwähnten Erdbeben offenbar identischen sprechen Ann. Sangall. maior.
a. 867. S. Anm. zu Ann. Xant. a. 868.
Chronik der elementaren Ereignisse. 99
fuit, ut unus homo alium interficeret et bestiarum more den-
tibus laniaret. 1| Ann. Lausanenses S. S. XXTV, 779, 40. 12. Kai. Aprilis
(21. März) cecidit in ßurgundia nix magna, et fuit fames valida. |1
Ann. Xänt. S. S. II, 233, 8.^) Mense Februario, tenebrosis aquis in
nubibus aeris, tonitrua audita sunt, et 15. Kai. Martii (15. Feb.), id est
nocte sancta Septuagesimae , Stella cometes visa est ab aquilone et
occidente, cui statim nimia tempestas ventorum, et inmensa inundatio
aquarum est subsecuta; in qua multi inprovidi interierunt. Et postea
aestivo tempore fames acerrima in multis provintiis subsequitur,
maxime in Burgundia et Gallia, in quibus magna multitudo hominum
acerbam sustinuit mortem, ita ut homines hominum corpora comedisse
feruntur. Sed et canum camibus aliquis vesci dicuntur. || Ann. Colon.
Iaffe et Wattenbach Eccl. Col. cod. mss. 128. Fames valida. || Ann.
HiLDESH. (= Hersf. Ann.) M. G. S. S. kl. Ausg. 18. Fames valida et
vehemens tam Germaniam quam ceteras Europae provincias
nimium afflixit. || Ann. Fuld. pks. III, M. G S. S. kl. Ausg. 67. Eodem
anno stella cometes per aliquot noctes apparuit; fontes quoque et
flumina propter nimiam imbrium inundationem crescendo intumuerunt
et per diversa loca in frugibus et aedificiis damnum fecere non modicum.
Hanc plagam fames etiam magna cum ingenti pernicie humani generis
per totam Germaniam et Galliam secuta est. || Herim. Aug. S. S.
V, 106, 29. Cometa visa inimdatio et illuvo magna facta, famesque
et pestilentia ingens secuta est. || Ann. Alam. cont. Sangall. I, S. S.
I, 51 (= Ann. Sangall. mai. = Ann. Alth. = Ann. Weingart. = Ann.
Formosel). Stella cometis. Fames acerrima, et mortalitas homi-
num et animantium.
869. Die Hungersnot des vorhergehenden Jahres datiert in Frank-
reich noch fort (Ann. Bert., Ann. S. Benig. Div.), aus Deutschland sind
keine Nachrichten erhalten. || Ann. Bertin. auct. Hincmako M. G. S. S. kl.
Ausg. 98. Ipse autem ad Conadam vicum nimis incongruenter et pro
qualitate temporis et pro nimietate famis peiTexit. || Ann. S. Benigni
Üiv. S. S. V, 39, 35. Item fames valida, et mortalitas hominum et
pestis animalium.
870. FoLcwiNi GESTA ABB. S. Bertini Sith. c. 74. S. S. XIII, 621, 14.
Anno quoque insecuto siccitas magna in mense accidit Junio et usque
in medio Augusto; et post venit locustarum innumera multitudo; viri-
des herbas annonasque consumentes (873). {| Ann. Fcld. prs. III, M. G.
S. S. kl. Ausg. 71 u. 72. Ipsa quoque civitas (Mainz) terrae motu bis
numero concussa est ; nonnulli etiam in pago Wormacense messem colli-
gentes, propter solis calorem solito graviorem extincti referuntur. —
p. 72 Boum quoque pestilentia in nonnullis Franciae locis inmanis-
sime grassando multis inrecuperabile intulit damnum.
871. Ann. S. Benigni Divis. S. S. V, 39, 37. Ventus validus.
872. Durch große Hitze und Hagelschlag entsteht eine Mifsernte. ||
Ann. Xant. S. S. II, 234, 45. Eodem anno infestatio tonitruorum et ym-
brium atque grandinum humano generi nocuit nimium, in frugibus et
aedificiis. |J Ann. Stabülenses S. S. XIII, 42, 29. Hoc anno . . . hyems
1) Die Hungersnot gehört in das Jahr 868, nicht 86;), wie die Ann.
Xant. sie ansetzen, es liegt dieselbe Verschiebung wie 867 vor. Der
Komet erschien 868 und wird auch sonst im Zusammenhange mit der
Hungersnot erwähnt; s. Ann. S. Columb. Sen., Ann. Fuld., Ann. Alam.
cont. Sangall. I, Ann. Aug. S. S. I, 68, Necrol. Senon. ed. Delisle, No-
tices et extraits XXXI, 1, 68. Auch das Datum würde nicht auf 869
passen, wo der Sonntag Septuagesima auf den 30. Jan. fiel; für 868 ist
die Unstimmigkeit der beiden Datenangaben gering: 15. Kai. Mart. =
15. Feb., nox Septuag. = 13. Feb.
7*
100 Chronik der elementaren Ereignisse.
gravissima, aquarum inundatio, terrae motus, in quibusdam locis pesti-
lentia locustarum. || Ann. Fuld. prs. III, M. G. S. S. kl. Ausg. 76. Omne
tempus aestivum grandinibus variisque tempestatibus pemoxium extitit;
nam grando plurima loca frugibus devastavit; horrenda etiam tonitrua
et fulmina pene cotidie mortalibus interitum minabantur, quorum icti-
bus praevalidis homines et iumenta in diversis locis exanimata et in
cinerem redacta narrantur. || Ann. Hildesh. (= Heesf. Ann.) M. G. S. S.
kl. Ausg. 18. Aestatis fervor inmanis et siccitas nimia totos pene per-
didit fructus, plurimaeque domus cum hominibus et animalibus fulmini-
bus incensae et exustae sunt.
873. Grofse Heuschreckenplage, belegt diwch zahlreiche Nachrichten
aus Deutschland und Frankreich Eine Hungersnot entstellt nur in Teilen
Mitteldeutschlands (Ann. Fuld., Hersf. Ann.), wo die Heuschrecken von
Osten kommend die Ernte zerstören. In den westlichen Ländern wird ihr
Erscheinen erst Mitte August gemeldet. Über das Auftreten der Heu-
schrecken in Italien vgl. Dümmler, Gesch. des ostfränk. Beichs III, 370,
Anm. II Ann. Bert. auct. Hincmako M. G. S. S. kl. Ausg. 124. Multi-
tudo siquidem locustarum per Germaniam Gallias, maxime
autem in Hispaniam adeo se eflfudit, ut Aegyptiacae plagae potuerit
comparari. || Reginonis che. M. G. S. S. kl. Ausg. 105. Anno dominicae
incarnationis DCCCLXXIII locu stamm inaestimabilis multitudo
menseAugusto ab Oriente veniens totampene pervastavit Gal-
liam. Quae maiores erant, quam caeterae locustae habebuntque sena
alarum remigia, et, mirum dictu ut castrorum acies distinetis ordinibus
per aera ferebantur vel terrae incumbentes castra metabantur. Duces
cum paucis exercitum itinere unius diei preibant, quasi loca apta mul-
titudini provisuri. Circa horam nonam, ubi duces pridie venerant, in-
sidebant, nee a loco occupato movebantur, quousque sol suum represen-
taret ortum, tunc per turmas sua proficiscebantur, ut in parvis anima-
libus disciplinam militarem cerneres. Segetibus vescebantur, quae ab
eis ita depastae sunt, ut veluti inmani tempestate consumptae videren-
tur. Spatium diurni itineris quatuor aut quinque milibus extendebatur.
Pervenerunt autem usque ad mare Brittannicum superficiem terrae co-
operientes, in quo Deo volente violento ventorum flatu inpulsae atque
in profundum absportatae dimersae sunt. Aestu vero atque refusione
oceani reiectae littora maritima repleverunt; tantaque congeries facta
est, ut ad instar montium cumulatae coacervarentur: ex earum foetore
ac putredine aes corruptus dir am pestem finitimis generavit, ex qua
multi perierunt. || Ann. Corb. ed. Jaffe Bibl. I, 33. Item inundatio
nimia et locustarum prodigiosa multitudo. || Ann. Fuld. prs. HI, M. G.
S. S. kl. Ausg. 79. Eodem anno facta est fames valida per uni-
versam Italiam atque Germaniam, et multi inedia consumpti sunt.
Tempore vero novarum frugum novi generis plaga et prima in gente
Francorum visa Germanicum populum [peccatis exigentibus] non medio-
criter afflixit. Nam vermes quasi locustae quatuor pennis volantes
et sex pedes habentes ab Oriente venerunt et universam superficiem
terrae instar nivis operuerunt cuncta, quae in agris et in pratis erant
viridia, devastantes. Erant autem ore lato et extenso intestino duosque
habebant dentes lapide duriores, quibus tenacissimas arborum cortices
corrodere valebant. Longitudo et crassitudo illarum quasi pollex viri;
tantaeque erant multitudinis, ut una hora diei centum iugera frugum
prope urbem Mogontiam consumerent. Quando autem volabant, ita
totum aerem per unius miliarii spatium velabant, ut splendor solas in
terra positis vix appareret; quarum nonnullae in diversis locis occisae
spicas integras cum granis et aristis in se habuisse repertae sunt. Qui-
busdam vero ad occidentem profectis supervenerunt aliae, et per duorum
mensium curricula pene cotidie suo volatu horribile cementibus praebuere
Chronik der elementaren Ereignisse. 101
spectaculum. || Ann. Hildesh. (= Hersf. Ann.) M. G. S. S. kl. Ausg. 18.
Farnes magna invaluit in Germania, et incredibilis multitudo lo-
custarum venit. || Ann. "Weingart. S. S. I, 66. Inaudita locustarum
multitudo devenit. || Ann. S. Benigni Div. S. S. V, a9, 38. Adven-
tu8 locustarum. || Ann. Elnonenses majores S. S. V, 12, 7. 14. Kai. Sept.
(19. Aug.) tanta multitudo locustarum visa est per aerem voli-
tare, quanta nunquam apparuit, a partibus orientis tendens ad occi-
dentem. || Heinbici monach. S. Germani Autisiodorensis ann. breves S.
S. Xni, 80, 22. Lapides pergrandes de caelo corruunt, locustarum
ingens congeries apparuit pestilentia inaudita excanduit. || Ann.
S. DioNYsii Rebienses S. S. XIII, 82, 26. Transierunt locustae Re-
mis 17. Kalendas Septembris (16. Aug.). In crastino autem fuit
densa nebula valde. || Ann. Xant. S. S. II, 235, 15. Eodem hiemis
tempore insperatum diluvium nive madens repente inolevit, maxitne
in litoribus Rheni fluminis. Ex influentia aquarum multarum multi-
tudo hominum cum aedificiis et frugibus innumerabilibus deperüt. —
28. Postea vero, mediante mense Augusto, antiqua Egiptorum
plaga, id est locustarum innumerabilis turma, more apium de
alveo exeuntium, ab Oriente nova exorta est per terras nostras, quae in
aere volitantes, vocem subtilem velut aviculi parvi dantes. Et dum ele-
varentur, coelum vix velut per cribram intueri potuit. In plerisque locis
vero pastores ecclesiarum et omnis clerus cum kapsis et crucibus occur-
rerunt eis, misericordiam Dei implorantes, ut defenderet eos ab hoc plaga.
Non tamen ubique, sed per loca, nocuerunt. Item in Kalendas
Novembris usque ad Sexagesimam (22. Febr.) nix totam superficiem terrae
cooperuit, et diversis plagis Dominus assidug populum suum afflixit et
visitavit, in virga iniquitates eorum, et in verberibus peccata eorum.
874. In Mitteldeutschland dauert die Hungersnot noch fort (Ann.
Fuld.J; gleichzeitig Hungersnot in einem Teile Nordfrankreichs (G. abb.
S. Bert. Sith.), doch ist tvohl kein Zusammenhang anzunehmen. || Ann. Ber-
TiNiANi AOT. HiNCMARo M. G. S. S. kl. Ausg. 125. Hicms prolixa et
fortis, et nix tanta fuit nimietate perfusa, quantam nemo se vidisse me-
minerit. — Aestas longa siccitatem foeni et messium inopiam
reddidit. || Ann. S. Dionysh Remenses S. S. XIII, 82, 28. Extitit
talis super terram nix qualem nemo memoratur se vidisse. Unde et
de bobus et de ovibus magna pars periit. || Folcwtni gesta abb. S. Ber-
tini Sith. c. 77. S. S. XIII, 621, 19. In ipso anno incamationis Do-
mini 874 facta est fames magna et mortalitas hominum per pesti-
lentiam permaximam. Vinum autem extitit habundanter. || Ann. Veda-
sTiNi S. S. II, 196, 4. In illis etiam diebus plaga locustarum facta
est. II Ann. Laüsannenses S. S. XXIV, 779. Anno 7. post (nach 868)
locustarum inmissio immanis fuit. ^) || Ann. Fuld. prs. III, M. G. S. S.
kl. Ausg. 81. Hiems aspera nimis et solito prolixior; nix quo-
que inmensa a Kalendis Novembris usque in aequinoctium vemale sine
intermissione cadens magnum hominibus fecit impedimentum silvas petere
lignaque colligere. Unde accidit, ut non solum animalia, verum etiam
homines plurimi frigore perirent. Sed et Rhenus et moenus glaciali
rigore constricti longo tempore se sub vestigiis incedentium calcabiles
praebuerunt. — 83. Hoc anno fame et pestilentia per universam
Galliam et Germaniam grassentibus pene tercia pars humani gene-
ris consumpta est. || Aon v. Hathumodae c. 10. S. S. IV, 170, 7. Si qui-
dem parvo ante suam infirmitatem (f 874) tempore cum pleraeque ex
sorroribus graviter languissent, dici non potest, quanta seduli-
tate eos visitaverit, |1 Agh obitus Hathumodae v. 27. S. S. IV, 176.
1) Irrtum, v?ie auch in Ann. Vedast. Die Heuschrecken erschienen
schon 873.
102 Chronik der lementaren Ereignisse.
Hoc siquidem tot tantorum mortes docuerunt. Hoc nos hie annus
praeraonuit sterilis. || Ann. Pkumienses S. S. XVii, 1291, 30. [Lojcustarum
inestimabilis [multjitudo totam pervastavit [Galli]am. ^)
875. Ann. Col. ed. Iaffe et Wattenbach Eccl. Col. cod. mss. 128.
Nix valida. 1| Ann. Fuld. prs. HI. M. Gr. S. S. kl. Ausg. 84. Comet. Nam
villa quaedam in pago Nitense nomine Asgabrunno*) a fluminibus et
torrentibus longe remota subitanea imbrium inundatione pene deleta est,
et octuaginta octo homines utriusque sexus in ea deleti. Dum enim
homines eiusdem loci V. Non. lul. (3. lul.) dormitum issent nihil mali
suspicantes, tanta pluvia uno momento caelitus lapsa est, ut omnes
arbores et vineas, quas tangebat in eadem villa, radicitus exstirparet,
aedificia funditus everteret, iumenta et animalia cum omnibus, quae in
domibus erant, perditioni traderet. —
877. Ann. Fuld. HI. M. G. S. S. kl. Ausg. 90. In hoc anno febris
Italica dolorque oculorum Germanicum populum graviter vexavit,
maxime circa Rhenum habitantes; pestilentia quoque ingens secuta
est exercitum Carlmanni de Italia redeuntem, ita ut plurimi tussiendo
spiritum exalarent.
878. FoLcwiNi gest. abb. S. Bektin. Sithiensium c. 88. " M. G. S. S.
Xni, 622, 44. Sonnenfinsternis et mortalitas hominum et pecorum magna. 1|
Ann. Fuld. HL M. G. S. S. kl. Ausg. 92. Eclipsis lunae facta est in
Idibus eiusdem mensis (15. Okt.) ultima hora noctis; sol quoque in
Iin. Kai. Novembris (29. Okt.) post horam nonam ita obscuratus est
per dimidiam horam, ut stellae in caelo apparerent et omnes sibi noctem
imminere putarent. Boum pestilentia in Germania immanissime
grassata est, maxime circa Rhenum; quam cladem non mediocris
hominum mortalitas secuta est.
880. Ann. Fuld. EI. M. G. S. S. kl. Ausg. 94. Hie ms aspera
et solito prolixior; nam Rhenus et Moenus fluvii glaciali rigore
constricti longo tempore se calcabiles praebuerunt. 96. Hoc anno
in Wormacense et in Nitense et in plurimis locis regni Hludowici steri-
litas frugum et omnium rerum penuria Germanicum populum
non mediocriter afflixit.
881. Ann. Fuld. HI. M. G. S. S. kl. Ausg. 96. Hibernum tempus
valde prolixum et animalibus diversi generis pernoxium. Nam tellus
verno tempore glaciali rigore constricta animalibus solita negavit pascua,
et illa fame et frigore maxima ex parte perierunt, etiam propter steri-
litatem anni prioris. || Ann. Wedjgart. S. S. I, 66 hiems dura.
882. Ann. Fuld. cont. Ratisbon. M. G. S. S. kl. Ausg. 108.
Mira itaque res et stupenda obsidentibus et obsessis quadam die oc-
currit Nam in XH Kai. Aug. (21. Juli) luce postmedia tenebrosa subito
caligo tota castra operuit, fulgure et tonitruo concrepente instans talis
grando, ut nullus antea mortalium se tale quid videre profiteretur;
Igitur per tot dies obsidens tarn magnus exercitus aestivo in tempore
propter putredinem cadentium hominum aegritudine correptus et per-
tesus est. — 109. In illis diebus redeuntibus Baiowariis domum magna
et inmanis pestilentia in tota Baiowaria excrevit, ita ut sepe duo
cadavera in unum tumulum sepelirentur.
886. Ann. Fuld. M. G. S. S. kl. Ausg. 104. Mense Februario exer-
citus orientalium Francorum missus est contra Nordmannos in Galliam
iuxta Parisios consistentes ; qui in itinere propter imbrium inundationem
1) Die Heuschrecken erschienen schon 873. Regino, der die Notiz
übernimmt, setzt sie auch zu 873. Die Bezeichnung der Jahre in der
Handschrift ist sehr unsicher, da die Verweisungszeichen oft fort-
geschnitten sind. N. Arch. XH, 403.
2) Eschborn bei Frankfurt.
Chronik der elementaren Ereignisse. 103
et frigus imminens non modicum equorum suorum perpessi sunt dam-
num. — Mense vero Maio, lunio atque lulio tanta vis imbrium diu
noctuque sine intermissione caelitus lapsa est, ut nuUus aevi praesentis
tantam aquarum habundantiam se vidisse fateatur. Unde flumina
in diversis locis intumeseentia frugibus variis extitere pernoxia. Nam
Rhenus alveum suum egressus cuncta loca sibi contigua ab ortu suo
usque ad introitum maris omnibus frugibus et lino et foeno evacuavit.
Padus quoque in Italia similia fecisse perhibetur. (| Ann. Fuld. cont.
Ratisb. M. G. S. S. kl. Ausg. 114. Tempore autumni plus solitum in-
undationes aquarum excreverunt inestimate. Nam in Oriente erumpen-
tibus per litus fluctibus villae inopinate circumdate subito feruntur, ita
ut cum inhabitantibus viris, feminis, infantulis usque in abyssum deletae
cemuntur. Inter Alpes vero talis rapacitas aquarum et collisio lapidum
fuit, ut flexuras et vestigia viarum per divexa montis latera nullo modo
prospici poterint.
887. Ajw. Fuld. M. G. S. S. kl. Ausg. 105. Hiems aspera et solito
prolixior; boum quoque et ovium pestilentia supra modum
grassata est in Francia, ita ut pene nulla eiusdem generis animalia
relinquerentur.
889. In Frankreich entsteht als Folge der Normanneneinfalle eine
Hungersnot (Bicher), gleichzeitig herrscht Hungersnot in Baiern (Ann.
Fuld. cont. Batisb.J. \\ Richeri historiabdm lib. I, c. 5. M. G. S. S. kl.
Ausg. 5 u. 6. Fünf Jahre lang Kämpfe mit den Normannen. Quibus
repulsis, fames valida subsecuta est, cum triennio terra inculta re-
manserit. lam enim mensura frumenti quae sedeties ducta mo-
dium efficit decem dragmis veniebat. Gallinatius quoque
quattuor dragmis; ovis vero tribus unciis; atque vacca iabo
tollebatur. Vini nulla coemptio erat, cum, vinetis ubique succisis,
vix eius aliquid habebatur. — Ipse (Odo) cum exercitu in Aquitaniae
partes secedens, non ante se rediturum proponens, quam supradicta
modii frumentarii mensura duabus dragmis veniret, gallinatius vero
denario atque ovis duabus itidem dragmis, vacca vero tribus unciis
venumdaretur. |1 Ann. Fuld. cont. Ratisb. M. G. S. S. kl. Ausg. 117. Grave
igitur tempus hoc anno incanduit. Nam Italica febris tussiendo per-
plurimos vexabat, inundationes aquarum plus solito excrevere, civilia
bella circumquaque regiones conquassantur , pestilentia sparsim ac
fames inopinata ultra modum incubuit. Grandine vero contritis frugibus
mortales inopiam frugum cum miseria patiuntur. Sed inter alia execra-
bile prodigium in regione Thuringorum visum est. Namque e celo aqua,
non ut solet pluvia stillatim descendere, sed coacervatim quasi fluens
torrens irruit, per tres villas uno momenti ictu evulsis aedificiis, ter
centum cadavera mortuorum inpulsione aquarum campo deieeta coUige-
bantur.
890. Ann. Alam. cont. Sangali,. pks. ni. cod. Modoetiensis et Vbbo-
NENsis S. S. I, 52. Nimia mortalitas hominum.
892. Hungersnot nur durch eine Nachricht aus St. Vaast bei Arras
belegt. || Ann. Vedast. S. S. II, 206, 14. Indeque fames valida et
stenlitas terrae nobis invasit, ita ut accolae terrae prae magnitudine
famis sua reliquerint loca.
893. Ann. Füld. cont. Ratisb. M. G. S. S. kl. Ausg. 123. Hiemps
aspera et plus solitum prolixa extenditur, ita ut mense Mart. (894)
nix in quibusdam locis per V dies mensura in profundo unum pedem
habere viseretur. Inde per Baiowariam maxima penuria vini facta, oves
et apes perditae. ^) || Betek, Mittelrh. ü. ß. Trieksches Provincialkonzii.
1) Dieser Satz ein Zusatz zu cod. 3.
104 Chronik der elementaren Ereignisse.
c. 2, No. 127, p. 133. Quoniam peccatis exigentibus clauditur c§lum
et fit nostris diebus sepissime fames. *)
895. Hungersnot in Süddeutschland, durch zwei Nachrichten aus
Schwaben (Ann. Alam. cont. Sangall. III) und Baiern (Ann. Fuld. cont.
Matisb.) belegt. \\ Ann. Alam. cont. Sangall. ni. cod. Modoetiensis et
Veeonensis S. S. I, 53. Farnes et grando. || Ann. Fuld. cont. Ratisb.
M. Gr. S. S. kl. Ausg. 125. Farnes valida per universam Baio-
ariorum provinciam excrevit, ita ut per plurima loca inedia morte con-
sumerentur. — 126. Per idem tempus magni terrae motus in plurimis locis
occidentalium Francorum visi sunt.
896. Die Hungersnot dauert in Schwaben fort (Ann. Alam. cont.
Sangall. III, Ann. Aug.), gleichseitig Hungersnot in Lothringen (Micheri
gest. Senon. eccl.) \\ Ann. Cokb. ed. Iaff^ Bibl. I, 34. Inundatio nimia. ||
Ann. Alam. cont. Sangall. in. cod. Modoetiensis et Veronensis S. S. I, 53.
Farnes validissima. || Ann. Augienses S. S. I, 68. Et in Augia miseriä
famis et mortalitatis christiani homines alterius camem comederunt. ||
RiCHERi GE8TA Senoniensis eccl. S. S XXV, 273, 43. Secundo vero anno
post hec tanta penuria bladi et aliorum alimentorum omnium in-
valuit, ut, quod auditu est horribile, homo bominem vesci cogeretur.
897. Auch in diesem Jahre noch eine Nachricht über die Hungersnot
aus l'aiern. || Ann. Fuld. cont. Ratisb. M. G. S. S. kl. Ausg. 130. Farnes
valida per universam regionem Baiowariorum incubuit, ita ut
multi inedia consumerentur.
909. (?) *) Ann. S. Columbae Senonensis S. S. I, 104. Hoc anno medio
Maio 5. feria apparuit Stella circa ipsum septentrionem a parte circii,
emittens radium magnum versus euroaustrum quasi longissimam hastam
inter Leonem et Geminos trans zodiacum, et visa est ita fere 23 diebus.
910. Hungersnot in Frankreich (Ann. S. Columb. Sen.) || Ann. S.
CoLUMB. Sen. S. S. I, 104 et sequenti anno fames maxima fuit in tota
Gallia.8)
913. Ann. S. Quintini Vekomandensis S. S. XVI, 507, 26. Hoc anno
gelu maximum. || Ann. Aug. S. S. I, 68 (= Ann. Heremi = Cont. Reg.).
Hiemps magna nimis.
919. Flodoabdi ANN. S. S. m, 336, 19. Cecidit Remis grando mi-
rabilis, ovum gallinae superans magnitudine; quae vero distendebatur
in latitudine, occupabat medium palmae. Sed et grandior per alia
quaedam loca visa est cecidisse. || Ann. S. Germani minores S. S. IV, 3, 41.
Tempore vespertino facta est tempestas valida, quae non solum fruges
ad nichilum redeit et arbores radicitus evulsit, sed et animalia et
bomines in locis quibusdam interfecit, cuius lapides tante ferebantur
magnitudinis esse, ut aliquanti ova anserum sua magnitudine superarent.
920. Flodoardi ann. S. S. III, 369, 23. Tunc etiam circa Remen-
sem urbem mal in spicis inventum, et flores quibusdam in arboribus,
maturis vel collectis iam fructibus.
921. Flodoardi ann. S. S. III, 369, 35. Tempestates hoc aimo
diversis in locis plurimae, homines quoque fulmine exanimati, et domus
incensae. Aestus in aestate magnus, et foeni plurimum. Siccitas in-
gens tribus fere continua mensibus, lulio, Augusto atque Septembri.
927. Ann. Aug. S. S. I, 68 (= Cont. Reg. a. 928). Hiemps magna
1) Über die Datierung vergl. Goerz, Mittelrh. Regesten I, 222. Man
könnte etwa einen Zusammenhang mit der Hungersnot des vorher-
gehenden Jahres annehmen.
2) So der Herausgeber. Die Jahreszahl läfst sich nach der Hand-
schrift nicht sicher feststellen.
3) Die Nachricht findet sich im unmittelbaren Anschlufs an die
vorige unter demselben Jahre, es ist also das Jahr 910 gemeint.
Chronik der elementaren Ereignisse. 105
nimis. || Flodoabdi ann. S. S. III, 377, 9. Acies igneae Remis in caelo
mense Martio mane quadam die dominica visae; cui signo pestis
e vestigio successit, quasi febris et tussis, quae mixta quoque mortali-
tate in cunctas Germaniae Galliaeque gentes irrepsit.
928. Flodoakdi ANN. S. S. III, 378, 25. Vindemiae pene peraguntur
infra mensem Augustum.
934. Flodoakdi ann. S. S. HI, 382. 20. Igneae Remis in caelo
acies visae sunt discurrere, et quasi serpens igneus, et quaedam iacula
ferri pridie Idus Octobris (14. Okt.) mane ante lucis exortum. Mox sub-
secuta est pestis, diversis afficiens humana corpora morbis.
940. In Folge eines harten Winters entsteht in Norddeutschland eine
Hungersnot (Widukind) ; auch in Schwaben Mifsernte (Ann. Sangall.,
Eerim. Aug.). || Widukind. lib. II, cap. 26. M. G. S. S. kl. Ausg. 50.
Necem ducum^) asperrima hiemps hiememque secuta est fames
validissima. *) || Ann. Sangall. maiok. S. S. I, 78. Annus durus et de-
ficiens fructus. || Heeim. Aug. chr. S. S. V, 113, 48 (= Chr. Suevicum
univ. = Ann. Col.). Hiems saeva hoc aimo facta, et pestis anima-
lium subsecuta.
941. Allgemeine Hungersnot. Nachrichten sind erhalten in einer
belgischen Quellengruppe (Ann. Leod. etc.), in Nachrichten aus Münster
(Chr. episc. Monast. und Epigramme auf Bumold) und Italien (Liud-
prand.). || Ann. Leodienses S. S IV, 16, 33 {= Ann. Laub. = Ann. Lob.
a. 943 = Ann. Parch. = Ann. S. Bonifacii a 943). Cometes apparuit.
Et fames subsecuta. || Chk. episc. Monast. G. Q. des Bist. Münster I, 1"2.
Rumoldus. Huius temporibus fuit maxima fames in universa terra.
Et visus est cometa aperte mire magnitudinis et longitudinis. ^ Hie
Rumoldus dedit quadraginta et octo talenta, cum quibus conparetur et
daretur fratribus zona, id est cames auctumpnales in refectorio dandas,
quia tunc diverse dissensiones et fames cessaverunt. || Epigramm auf
Bischof Rumold. G. Q. des Bist. Münster III, 187.
Tempore Rumoldi preduro dente locustae
Emergunt, segetem semina dente vorant;
Ardet in coelo flagrante crine cometa.
Et nova lympha polo sanguinolenta cadit;
Hinc horrenda fames ei rerum tristis egestas,
Hinc fera prosternit corpora multa lues. *)
||LiüDPKAND LIB. V, c. 2. M. G. S. S. kl. Ausg. p. 101. Hoc in tempore,
ut ipsi bene nostis, sol magnam et cunctis terribilem passus est eclipsin,
sexta feria, hora diei tertia;^) qua etiam die Abderahamem, rex vester,
a Radamiro christianissimo rege Gallitiae in hello est superatus. Sed
et in Italia octo continuis noctibus mirae magnitudinis cometa apparuit,
nimiae proceritatis igneos ex sese radios fundens, subsecuturam non
multo post famem portendens, quae magnitudine sui misere
1) Herzog Eberhard von Franken und Giselbert von Lothringen
t 939. Es ist also der Winter 939 — 940 gemeint, die Hungersnot wäre
dann in den Anfang des Jahres 940 zu setzen.
2) Diese Stelle findet sich bei Annl. Saxo a. 943 wieder. Der
Herausgeber irrt, wenn er die Stelle dort durch den Druck als eine
selbständige Nachricht bezeichnet.
3) Bisch. Rumold. f 19. Juli 941. Aus dem Zusammentreffen der
Hungersnot mit dem Erscheinen des Kometen ergiebt sich, dafs das
Jahr 941 gemeint sein mufs.
4) Es folgen noch zwei Epigramme ähnlichen Inhalts.
5) Totale Sonnenfinsternis am 19. Juli 939; vergl. Ann. SangaU.
maior. a. 939 S. S. I, 78. Das Datum der folgenden Schlacht ist richtig
angegeben. Schäfer, Gesch. von Spanien H. 183.
t06 Chronik der elementaren Ereignisse.
vastabat Italiam. ^) || Widukikd lib. II, c. 32. M. Gr. S. S. kl. Ausg. 52.
Eo anno*) et portenta quaedam apparuere, scilicet cometae. Nam a
quinta decima Kalendas Novembris (18. Okt.) usque in ipsas Kalendas
(1. Nov.) visae sunt. || Ann. Sangall. maior. S. S. I, 78. Signum mirabile
apparuit in coelo; et mortalitas boum fuit.
942. Die Hungersnot daueii, in Frankreich noch fort. (Flodard.,
Ann. S. Quint.Veromand.). \\ Flodoakdi ann. S. S. III, 389, 23. Fames
magna per totam Franciam et Burgundian), mortalitas quoque maxima
boum grassata est in tantum, ut valde pauca huiusmodi animalia in bis
remanserint terris. |1 Ann. S. Quintini Veromandensis S S. XVI, 507, 38.
Fames. || Heeim. Aug. chk. S. S. V, 114, 21 (= Chr. suev. univer. = Cont.
Reg.). Cometa per noctes 14 visa et inmensa animalium pestilentia
facta. [| WiDUKiND lib. II, c. 32. M. G. S. S. kl. Ausg. p. 53. Sed co-
metas inundatio nimia, inundationemque boum pestilentia subsecuta
est. II Ann. Cokb. Jaff^ Bibl. I, 35. Inundatio nimia.
944. Ann. Sangall. maior. S. S. I, 78. Terrae motus factus est
3. feria paschae circa pullorum cantum 16. Kai. Maii (16. April). Eodem
aimo aestas omnis versa est in pluviam.
945. Ann. Sangall. maior. S. S. I, 78. Nix maxima idibus Martii
(15. März) cadens. || Flodoaedi ann. S. S. III, 393, 4 — 10. In pago Pa-
risiacensi, necnon etiam per diversos circumquaque pagos, hominum
diversa membra ignis plaga pervaduntur; quaeque [sensim] exusta
consumebantur, donec mors tandem finiret supplicia. Quorum quidam,
nonnuUa sanctorum loca petentes, evasere tormenta ; plures tamen Pari-
sius in aecclesia sanctae Dei genitricis Mariae sanati sunt, adeo ut quot-
quot illo pervenire potuerint, asserantur ab hac peste salvati ; quos Hugo
quoque dux stipendiis aluit cotidianis. Horum dum quidam vellent ad
propria redire, extincto refervescunt incendio, regressique ad aecclesiam
liberantur.
956. Flodoaedi ann. S. S. III, 403, 34. Moxque pestilentia super
Germaniam omnemque Galliam effusa, interiere nonnuUi, plures gravi
sunt längere confecti. Rotbertus Trevirensis episcopus, et Baldericus et
duo alii episcopi ex ea peste sine mora defuncti sunt. || Cont. Reg. M.
G. S. S. kl. Ausg. 168. Ea tempestate gra.vis per omnes regni partes
pestilentia grassabatur, quae innumeram populi multitudinem passim
extinxit. Ex qua Rodbertus archiepiscopus Treverensis et Hadamarus
abbas Fuldensis obierunt.
959. Hungersnot in Schwaben (Ann. Sangall. maior.). || Ann. San-
gall. MAIOR. S. S. I, 79. Annus durus, et in multis regionibus defi-
ciens fructus; et multi fame perierunt. || Widukind lib. III, c. 61. M.
G. S. S. kl. Ausg. 79. Peracta caede barbarorum, eo anno prodigiosae
res apparuere, notae scilicet crucis in vestimentis plurimorum. Quibus
visis, plurimi salubri timore perclusi, adversa formidabant; ideraque
vitia multa ex parte emendaverunt. Fuerunt et qui lepras vestium inter-
pretarentur, eo quod subsequens lepra multos mortales corrumperet.
Sapientiores autem signum crucis salutem victoriamque prefigurasse pre-
dicabant, quibus et nos fidelem assensum prebemus.
964. Ann. Salisbuegenses S. S. I, 89. In illo anno universo non
cessabant pluvia et aquas crescere, ita ut navigabat superficiem terrae.
968. Ann. Coeb. ed. Jaff^ Bibl. I, 36. Inundacio nimia.
1) Es kaim, wie aus der Verbindung mit der Sonnenfinsternis her-
vorgeht, nur der Komet von 941 und 942 gemeint sein. Die Hungersnot
mufs aber auch in diese Jahre fallen.
2) Durch die vorhergehenden Ereignisse als das Jahr 941 bestimmt.
Dümmler, Otto d. Gr. p. 116, 117.
Chronik der elementaren Ereignisse. 107
973. Hungersnot in Belgien || Ann. Laubienses S. S. IV, 17, 33.
Aestas pluvialis et frigida, et fames subsecuta.
974. Ann. Stabulensks S. S. XIII, 43, 7. Gelu magnum. || Ann.
CoRBEiENSEs ED. Jaff£ Bibl. I, 36. Hoc anno nimia siccitas facta est
per totam aestatem.
975. Ann. Remenses et Colon. S. S. XVI, 731, 12. Hoc anno gelu
magnum a Kalendis Novembris usque ad equinoctium vemale. ') || Ann.
Leodienses S. S. IV, 17, 37 (= Ann. Laub.). Gelu magnum a Kalen-
dis Novembribus usque medium Martium. || Ann. Hildesh. M. G. S. S.
kl. Ausg. 23 (= Ann. Alth. = Hersfeld. Ann.). Hibernus fuit longus,
durus et siccus, et. Id. Mai. magna nix cecidit. || Ann. Magdeburg. S. S.
XVI, 154, 14. Facta est eodem anno hyemps durissima et im-
portuna, adeo ut in Idus Maii (15. Mai) extensa, nix magna noviter lapsa
totam operuerit terram. *)
977. Flodoardi ann. cont. S. S. III, 408, 12. Ipso anno tempore
yindemiae magna fuit copiavini, in tantum ut non amplius pro uno
vini modio venditores nisi aut quinque aut quattuor seu tres denarios
ab emptoribus accipiebant. || Ann. Alth. M. G. S. S. kl. Ausg. 13. Lues
autem dissenteriae exercitum (in Böhmen) multum vastabat.
981. Ann. Corb. Jaffö BiBr . I, 37. Hoc anno nimia siccitas facta
est per totum annum.
987. Hungersnot in Schwaben (Herim. Aug.). || Ann. Col. ed. Jaffö
ET Wattenbach. Eccl. metrop. Col. cod. mss. 130. Rheni et Mosellae
fluminum inundatio insolita. || Ann. Hildesh. M. G. S. S. kl. Ausg. 24.
Aque quoque exundabant; nihilominus et ventus plura edificia stravit. !|
Herim. Aug. chr. S. S. V, 117, 34 (= Chr. Suev. universale). Farnes
magna hoc anno facta.
988. Ann. Colon, ed. Jaffe et Wattenbach Eccl. metbop. Col. cod.
MSS. 130. Tanta intemperies estatis fuit uti ex aeris inclementia com-
plures interirent. || Ann. Quedlinburg. S. S. III, 67, 51. Aestatis fervor
immanis pene cunctos fructus consumpsit. Mox grandis mortalitas
hominum subsecuta est. ^)
989. Ann. Quedlinburg. S. S. IH, 68, 5 (= Thietmar lib. IV, c. 10).
Cometae apparuerunt, quas pestilentia subsequuta est grandis homi-
num et iumentorum, et maxime boum.
990. Ann. Hildesh. M. G. S. S. kl. Ausg. 25 (= Ann. Quedlinburg.
= Ann. Alth.). Et eodem anno eclypsis solis fiebat; quo non modica
subsequebatur mortalitas hominum atque iumentorum 12. Kalend.
Novembris (21. Okt.).
991. Ann. August. S. S. III, 124, 21. Magna sterilitas terrae
ab inundatione pluviae.
992. Hungersnot, angeblich drei Jahre dauernd, aber nur durch
eine Nachricht aus Augsburg bezeugt. || Ann. August. S. S. III, 124, 22.
Fames magna per tres annos.
993. Ann. Hildh. M. G. S. S. kl. Ausg. 26. Et inde a nativitate
sancti Johannis baptistae (24. Jun.) usque in 5. Id. Novembris (9. Nov.)
pene per omnem aestatem et autumnum siccitas nimia et fervor in-
1) Die Nachricht gehört dem in Rheims verfafsten Anfange der
Annalen an.
2) Dieselbe Nachricht findet sich in ähnlicher Fassung in Ann.
Hildesh. und Monach. Sazav., die ursprüngliche gemeinsame Quelle sind
die Hersfeld. Ann.
3) Die vorliegende Nachricht enthält die Nachricht aus den ver-
lorenen Hildesheimer Jahrbüchern in der vollständigsten Form, in kür-
zerer Fassung auch Ann. Hildesh., Ann. Alth., Lampert, Ann, Ottenb.,
und wohl auch Thietmar lib. IV, c. 18.
108 Chronik der elementaren Ereignisse.
manis fuit; ita ut innumerabiles fruges non pervenirent ad temporaneam
maturitatem propter solis ardorem; quo non modicum subsequebatur
frigus et magna nix cecidit, magnaque pestis simul et mortalitas
hominum atque iumentorum evenit. || Ann. Augustani S. S. III,
124, 23. Hiemps dura, ita ut arbore multae aridae fierent. || Ann. He-
KEMi S. S. III, 144, 20. Dura hiemp.s.
994. Hungersnot in Sachsen (Ann. Quedlinburg., Ann. Corb.). ||
Ank. Qüedlinbg. S. S. in, 72, 21. Hiems durissima 3. Non. No-
vembr. (3. Nov. 993) exorta, u.sque 3. Non. Maii (5. Mai) stetit, rarissi-
mis intermissa diebus. Deinde pestiferis et frigidis flantibus ventis, noc-
tibus plurimis pro rore hibernum cecidit frigus. Ad ultimum Non. Julii
grande est factum gelu, tantaque siccitas fluminum et penuria facta est
pluviarum, ut in plerisque stagnis et pisces morerentur, et in terris ar-
bores plurimae penitus arescerent, et fruges perirent et linum. Sub-
sequuta quoque est grandis pestilentia hominum, porcorum,
boum et ovium; prata etiam in plerisque locis ita exaruerunt veluti
igne exusta fuissent. — 34. Fames etiam hoc anno magna facta est
pluribus in locis Saxoniae. || Ann. Cobb. Jaff:^ Bibl. I, 37. Valida
hiems et fames magna.
995. Die Hungersnot dauert in Sachsen fort (Ann. Quedlinburg.). \\
Ann. Quedlingg. S. S. III, 72, 35 u. 73, 21. Saxonibus peior annus priore
exoritur. Nam tanta in eos, qui vocantur Osterludi, pestilentia ex-
arsit, ut eorum non solum domus, sed etiam villae plurimae mortuis
habitatoribus vacuae remanerent. Fame insuper magna compressi, tam
assiduis Sclavorum incursionibus fatigabantur, ut peccatis suis promeren-
tibus iuste de eis illud propheticum dictum videatur: Mittam super eos
tria iudicia pessima, pestem, gladium et famem. — 73, 21. Commune
damnum in pestilentia procorum et boum omnem Germaniam vexat. || Ann.
Sangall. maior. S. S. I, 81. Notabilis annus etiam siccitate aeris
nimia, multis peccoribus, multis quoque mortalibus siti extinctis. Tan-
tum enim siccabantur cuncta Europae flumina, ut pene nullum non esset
vadosum.
1003. Ann. Blandinienses S. S. V, 25, 47. Et magna fuit inundatio
aquarum Kai. Junii. Item inundatio aquarum Kai. Aug. || Ann. Moso-
magenses S. S. III, 161, 17. Carum tempus. Modius frumenti
8 libris emebatur. || Ann. Floriacenses S. S. II, 255, 21. Et qua-
litas hiemis longior solito, pluviarumque inundatio extitit
gravior, atque diversis in regionibus flumina suos ultra modum prae-
terierunt terminos. Prae ceteris vero Liger in tantum suas praeteriit
metas, ut cuncta circum circa posita periculo mortis tremefaceret, valla
penetrando, casas unä cum hominibus eruendo, pontes firmos sepesque
eradicando, boves cum bubulcis, ovilia cum ovibus et pueris demergendo,
ita ut diluvium esse crederetur.
1005. Allgemeine Hungersnot. Es sind Nachrichten erhalten aus
CÖln (Ann. Col., V. Herib.), aus Schwaben (Ann. Sangall. mai., Herim.
Aug.), aus Baiern, schon aus dem ersten Viertel des Jahres (Schreiben an
Bisch. Gottschalk v. Freising, Notae Buran.) und aus Frankreich (Bodolf.
Glaber). Gleichseitig Hungersnot in England (Ann. Colbaz.). \\ Alpertus
de diversitate TEMPORUM Hb. I, c. 6. S. S. IV, 704, 9. Post hinc trien-
nium quam rex in solium regni sublimatus est, commetes horribili specie
flammas hac illacque iactans, in australi parte coeli visus est. || Ann.
Col. ed. Wattenbach Eccl. Col. metrp. cod. mss. 130. Fames valida. ||
Lantberti VITA Heriberti Colon, c. 7. S. S. IV, 745, 27. Periclitabatur
fame^) depressa Gallia et Germa,nia; et Domini servus magnopere
1) Ein bestimmtes Jahr giebt die Vita nicht an, es handelt sich
aber zweifellos um die Hungersnot der Jahre 1005 und 1006, die einzige
Chronik der elementaren Ereignisse. 109
instabat, ut eorum medicaretur inopia, adeo ut Colonia infinito talium
repleretur populo, et omnes eius viderentur compassionis oculo, et per
fideles ipsius alerentur vestitu cibo et poculo. Seorsum eis hospitia dis-
posuit, et pro varietate languorum annonam instituit, et ut singulis com-
petebat soUicitudinem adhibuit. Ipse secreto privatus ad eos descen-
debat, et pedes eorum abluens et extergens, imbecillitati eorum vehe-
menter condolebat, dominos et fratres eos nominans; si quo indigerent,
ab eis prudenti astutia perquirebat; et sie erga ipsos exercitatiores eorum
ministros faciebat. Per alias etiam urbes familiarissimos animae suae
clericos idoneos habebat, quibus et certae pecuniae quantitatem clam
dirigebat, ut in similes usus ab eis fideliter expenderetur, et ea exposita
identidem ab eo alia repeteretur. Cumque sequentibus annis, emen-
data terra, in sua qui possent redirent, vogabantur a benigne patre, ut
ab eo quod vellent peterent et invenirent. |1 Ann. Sangall. maioe. S. S.
I, 81. Ecce fames qua per saecula non sevior uUa. || Hebim. Aug. chk.
S. S. V, 118, 37 (= Chr. Suevicum universale = Ann. August.). Fames
magna facta est. *) ]] Schreiben des Abtes von Tegeknsee an Bischof
Gottschalk von Fkeising. *) Meichelbeck, Hist. Frising. tom. I, prs. II,
472. Non possumus vos celare, quod multum laboramus prae fame.
Nos fratresque nostri tale periculum forte possemus evadere. Sed propter
famelicam familiam et moribundam, quae cottidie confluit ad nos un-
dique, omnes periclitamur, ut hoc periculo possimus eripi, manum mise-
ricordiae vestrae precamur ad nos extendi. || Notae Bl-ranae S. S. XVin,
320, 36. Haec familia fugerat tempore famis ex monasterio Puronensi,
— es folgt eine Aufzählung von Dörfern mit Angabe der Namen
der Geflohenen. *) || Raoul Glaber Mb 11 e. 9. ed. M. Prou 44. Eodem
autem tempore facta est fames praevalida quinquennio in uni-
verso Romano Orbe, siquidem ut nuUa audiretur non inobs regio,
et indigens pane; multique exausti inedia de populo perieruut. Tunc
etiam per plura loca terrarum, non solum immundorum äni-
malium et reptilium, verum etiam virorum ac mulierum, in-
fantiumque carnes compulit fames horrida sumere in cibum,
nulla vel parentum obstante necessitudine. Nam eo usque devenerat
hujus sevitia famis, ut jam adulti filii consumerent matres, ipseque in
parvulos, remota pietate matema, iddem excercerent.
1006* Die Hungersnot dauert fort; es sind Nachrichten aus Bel-
gien (Ann. Leod. G. abb. Trud.J, dem Sprengel von Utrecht (Alpertus)
und Niedersachsen (Ann. Hildesh.) erhalten. Auch in Südfrankreich
herrscht noch Hungersnot (Hodolf. Glab.). || Ann. Leod. S. S. IV, 18, 18
(= Ann. S. Jacob. Leod. = Ann. Laub. = Ann. Parch.). Fames va-
lida, apparente longo tempore comete. || Rlt>olfus gesta abb. Trudon.
lib. I, c. 1. S. S. X, 229, 30. Cum ex sterilitate terrae, aiunt, fames
aliquando eius tempore accidisset, concurrebat ad elimosinam fratrum
allgemeine während Heriberts Episkopat (999 — 1021). Es ergiebt sich
dies aus den Nachrichten der Ann. Col. und Alperts.
1) Die Nachricht stammt aus verlorenen schmäbischen Reichs-
annalen.
2) Begründung der Datierung: 1005 ist die einzige bekannte und
sehr bedeutende Hungersnot während der Regierungszeit des Bischofs
Gottschalk (993—1006). Die Datenangabe „tertia hebdomate post Pascha,
vid. XV. Kai. Mali", die sich in dem Briefe findet, trifft für das Jahr
1005 zu.
3) Der Herausgeber Jaffe giebt an, dafs die Nota der Schrift nach
aus dem 11. Jahrhundert stammt und bezieht sie auf 1005. Die Ver-
mutung wird fast zur Gewifsheit durch die Berichte aus benachbarten
Gegenden.; s. o. .
110 Chronik der elementaren Ereignisse,
omnis sexus et aetas importune et miserabiliter. Quorum aliquibus
interdum ad se vocatis, querere dicebatur ioculariter. Cuius servus tu ille ?
tuve illa, cuius ancilla es? Respondentibus illis verbi gratia sancti
Lamberti aut sancti Petri, sive sancti Servatii, sive sancti Remacli, post-
remo cuiuslibet sancti, aiebat: Quid igitur tibi et familiae sancti Tru-
donis? Pascat te tuus dominus, cuius tu es servus. Qui sancti Tru-
donis se esse profitebatur, pateme ab eo andiebat: Pascet ergo te hodie
sanctus Trudo dominus noster, conservus enim noster es. Primis eins
annis aecclesia nostra necessariis illi deficientibus anxie nimis, ut referri
audivi, laboravit. At unde hoc potissimum accidisset, fide plena rela-
tione non didici. || Alpektus de diveksitate temporum lib. I, c. 6. S. S.
IV, 704. Sequenti anno fames et mortalitas gravissima per totum
orbem fac ae sunt, ita ut in multis locis prae multitudine mortuorum
et taedio sepelientium vivi adhuc spiritum trahentes, vi qua poterant
renitentes, cum mortuis obruerentur. |{ Ann. Hildesheim. M. G. S. S. kl.
Ausg. 29. Fames vaHda pene in universa terra.
1007. Ann. Sangall. maiores S. S. I, 81. Pestilentia gravis,
quae subitanea morte populum late vastabat.
1011. Ann. Quedlinburg. S. S. III, 80, 28, 34, 39. Pestilentia
et mortalitas inaudita tempestate ubique gentium monasteria, castella
et oppida devastantes, desaeviunt. Hiems insolita pruinarum asperi-
tate importune longa, ita ut solis calore insolubilem multum tem-
poris glaciem retineret, ac multa corpora hominum languida redderet. —
34. Eodem anno 3. Calend. Augusti (30. Jul.). feria secunda, luna 26.
cecidit glacialis grando ingens et horrenda. — 39. Ventus ingens plu-
rima aedificia subito turbine subvertit, et multa alia damna commisit.
1012. Ann. Quedlinburg. S. S. III, 81, 12. Terrae motus per loca
fiebant. Hoc etiam anno commotio aeris cum tonitru et fulgure et in-
undantia pluviarum tanta facta est 4. Id. Augusti (10. Aug.), ut biduo
perseverans, perplurima damna perageret, domos multas cum suis uten-
silibus, nee non acervos frugum pessundaret; homines quoque pericli-
tarentur. || Thietmaei chr. lib. VII, c. 23. M. G. S. S. kl. Ausg. 182. In
illo tempore inundante Danubio in Bawariis et stagnante Reno ita in-
effabilis populi ac pecoris, edificiorum quoque et silvarum tali impetu
erutarum multitudo periit, —
1013. Ann. Quedlinburg. S. S. III, 82, 19. Eodem anno inundatio
aquarum nimia facta est, multa damna ferens, 18. Calend. Januarii, luna
nona, feria 3. (15. Dec). || Ann. Alth. M. G. S. S. kl. Ausg. 17. Ingens
eruptio aquarum. |{ Ann. Ratispon. S. S. XVII, 584, 11. Insolita efFusio
fluminum. || Passio S. Cholomanni S. S. IV, 676, 30. Sequenti igitur anno*)
Danubius effreni licentia littorum curva itinera devagatus,
pleraque edificia suis viribus eruta funditus ingurgitavit, et queque loca
sibi contigua estuantis diluvii copiis inebriavit; || Ann. Sangall.
MAJOR. S. S. I, 82. Erscheinung von Kometen.
Consequiturque lues sine nomine corpora perdens,
Visceribus fervens, inde cruore fluens.
1014. Ann. Laub. S. S. IV, 18, 31 (= Ann. Bland. 1013). 4. Cal.
Octobris (28. Sept.), luna sexta, magna maris inundatio ad vesperam,
ubi innumerabiles perierunt. || Ann. Quedlinbg. S. S. III, 82, 25. Item
diluvium venit. — 35. Hoc etiam anno sol et luna aliaque sidera dant
metum tristium signorum , quae mox pestilentia saeva et mors
subitanea sequuntur.
1016. Ann. Hildesheim. M. G. S. S. kl. Ausg. 32 (= Ann. Ottenbur.
= Ann. Alth. = Lamp.). Magnae moiis grando venit, et plurimi ful-
mine exusti perierunt.
1) Im Jahre nach dem Tode des heiligen Cholomann, f 1012.
Chronik der elementaren Ereignisse. Hl
1017. Thietmaki chb. lib. VIII, cap. 57. M. G. S. S. kl. Ausg. 228.
In aequenti vero nocte, id est dominica et Non. Julü (7. Juli) tempestas
ingruit horrida, homines cum pecoribus simul et aedificüs ac frugibus
late consumens. Inmensus quoque fragor silvas concutiens vias omnes
nimis occupabat.
1018. Ann. Quedlinbg. S. S. III, 84, 25. Cometa etiam eodem
anno diu visus est, qui luctum nimiae devastationis per Thiadricum
Galliae partibus, pestilentiam insuper et mortalitatem misero
mundo nunciavit. Qua clade obüt Baldricus Leodicensis episcopus, cui
Falmodo successit. Heinricus Wirtzeburgensis episcopus, Thiatmarus
Mersburgensis episcopus, Amoldus archiepiscopus Ravennatus, Odda vene-
rabilis Magadaburgensis presbyter, Athilger Halberstatensis praepositus,
aliique perplurimi nobiles utriusque sexus de hac luce abstracti sunt. ||
Thietm. CHR. lib. IX, cap. 13. M. G. S. S. kl. Ausg. 250. Mense Junio
inaequalitas aeris hominibus multis eorumque utilitatibus diversis ad-
modum nocuit.
1020. Ann. Corb. Jaff^ Bibl. I, 38. Hiemps magna. || Ann. Qcedlbo.
S. S. III, 84, 48. Eodem anno hiems solito asperior atque diutumior
inhorruit, dura adeo, ut ipsa vi algoris plerique extincti occumberent;
quam etiam prius inaudita clades mortalitasque subsecuta, totum
pene orbem subitaneo vastans occasu, in momento inque oculi ictu in-
columes, ac sua quasi de sospitate certissimos, in ipsis nee non epulis
laetissimos, inopinato subtraxit. In Quedlinburg sterben 4 Nonnen. —
85, 12. Am 18. Juli erscheint ein Nordlicht. — 85, 39. Res mira cunctis-
que inaudita seculis, incolis septentrionalis plagae accidisse dicitur.
Nam Albis et Wisara fluvii insoHta inundationis mole non solum
alveos suos egressi, sed ab ipso imotenus fundo qua nescio immani
ventorum violentia evulsi, oppida, rura, cuncta circumiacentium late con-
finia terrarum, ipsis quoque collibus, ac montibus, quos natura quadam
prae ceteris sublimitate munierat, altius insurgendo, mersisse, et quod
bis miserabüius ac omni incredibilius est auditui, villas integras, nequa-
quam soluta aedificiorum compage, cum inibi degentibus de alia in
aliam transvehendo ripam, eadem qua prius positione constituisse. ■
1023. Gesta episc. Cameracen. lib. III, c. 36. S. S. VE, 480, 9. Sed
nee oblivioni tradendum, quod per aliquot dies, dum sinodus celebrare-
tur {Jul. in Ächen), tanta sicoitas aeris et intemperies aestus excanduit,
ut multi mortalium prae nimio ardore deficere putarentur, sed et aliquot
animalia subito laberentur extincta.
1025. Lokale Hungersnot in Sachsen, dwch Nachrichten aus Qued-
linburg (Ann. Quedlinburg.) und Corvey (Ann. Corb.) belegt. || Ann. QtrED-
linburg. S. S. III, 90, 18. Res admiranda nostrisque temporibus vehe-
menter stupenda 2. Non. Februarii (4. Feb.) contigit; siquidem sol
aureis invectus quadrigis, dum mediam poli arcem mira sui splen-
doris claritate perfunderet, subito sub tema figura visus est ful-
sisse; quod mirabile prodigium rei eventu postea constat probatum. —
21. Eodem anno fames praevaluit, et multa loca incendio perierunt. I|
Ann. Corb. Jaffa Bibl. I, 38. Fames maxima, in tantum ut plurimi
fame morerentur; insuper et pestilentia maxima. || Vita Meinwerci
EPisc. Patherbün. c. 151. S. S. XI, 138, 29. Facta in diebus eins fame
valida^), missis nunciis frumentum comparari fecit in Colonia,
et duas naves onustas ad inferiorem terram deferri, et dispensatione
villicorum super Velue et in Testerbant taliter mandavit erogari, ut una
1) Ein bestimmter Anhalt zur Datierung der Nachricht fehlt. Die
Hungersnot fällt in die Regierungszeit des Bischofs Mein werk (1009 bis
1036). Das letzte Jahr vorher, das bestimmt angegeben wird, ist 1017.
112 Chronik der elementaren Ereignisse.
pars propriis, alia familiae indigentiis secundum numerum domesticorum
distribueretur, tercia ad proventum seminis, quarta mendicis erogaretur.
1031. Hungersnot in Frankreich^) (Chr. Autissiod., Breve Autissiod.
ehr. Ann. Lausann.). || Chr. Autissiodorense Hist. de Fr. X, 276 A. Eodem
anno tanta fames fuit in Gallia, ut etiam in quibusdam locis vix alter
ab alterius camibus abstineret. || Breve chr. Autissiod. Hist. de Fr.
X, 271AB. Anno MXXXI Venditus est sextarius salis solidis XXIII,
et tritici solidis IV. || Ann. Lausannenses S. S. XXIV, 780, 43 Fames
valida fuit in terra anno Domini 1031.
1032. Die Hungersnot in Frankreich dauert fort (Baoul Gldb., Hugo
IHav.). II Raoul Glabek hb. IV, c. 4 ed. M. Prou. 99—102. Sequenti itaque
tempore, cepit in universo orbe terrarum fames convalescere, ac in-
teritus pene universi humani generis imminere. Nam temperies aeris sie
intempestiva effecta est, ut nullius sationis proveniret tempus congruum,
nee messioni precipue ob inundantiam aquarum foret oportunum. Vide-
bantur enim inter se ipsa elementa pugnam discordie agere, cum procul
dubio vindictam exercerent humane insolentie; assiduis enim imbribus ita
compluta erat universa tellus, ut in spacio trium annorum nuUi reperi-
rentur sulci utiles seminibus. Tempore quoque messis herbe agrestes,
atque infelix lolium totam operuerant superficiem agrorum. Modius
quoque sementis, ubi majis proficiebat, reddebat in messe sextarium,
ipseque sextarius vix referebat pugillum. Ceperat enim primitus hec
sterilitas ultionis in partibus Orientis; depopulando Greciam devenit in
Italiam; dehinc defusa per Gallias, transiit ad universos Anglorum po-
pulos. Tunc vero constricta tota gens indigentia victus, maiores et
mediocres fame pallebant cum pauperibus; cessit enim raptus
potentum universali inopie. Si quid ergo victus venundatus repperie-
batur., arbitrio vendentis pro libitu erat excedere, seu accipere precium. —
Nam in plerisque locis fuit modii precium sexaginta solidorum,
alias quoque sextarius solidorum quindecim. Interea post esum
bestiarum et volucrum, urgente fame acerrima, ceperunt homines preri-
pere in cibum morticina queque ac dictu horrenda. Quidam vero fecere
confugium evadende mortis ad radices silvarum, herbasque fluviorum;
sed ne quicquam; non ergo aufugium ire ultionis Dei, nisi ad semet-
ipsum. Horret denique referre que tunc generi humano corruptiones
acciderint. Heu! proh dolor! quod olii» raro audiri contigerit, tunc
rabida inedies compulit vorari ab hominibus humanas carnes.
Arripiebantur autem viantes a se prevalentibus , menbratimque divide-
bantur, igneque decocti vorabantur. Multi quoque de loco ad locum
famem fugiendo pergentes hospiciis recepti, noctuque iugulati, quibus
suscepti sunt in cibum fuerunt. Plerique vero pomo ostenso vel ovo
pueris, ad remota circumventus trucidatosque devoraverunt. Corpora
defunctorum in locis plurimis ab humo evulsa, nihilominus fami sub-
venerunt. Que denique rabiei insanies in tantum excrevit ut tutius
moraretur solitarium absque raptore genus pecudum quam hominum.
Nam veluti jam in usum devenire deberet carnes humanas comedi,
quidam decoctas detulit venundandas in forum Trenorchii, ac si fuis-
sent alicuius pecudis. Qui deprehensus, crimen flagitii non negavit,
deinde, artatus loris, igne crematus est. Camem autem illam humo
absconsam alter effodiens , noctu comedit pari modo et ille igne
combustus est. Im Walde auf dem Wege zu einer Kirche lauerte ein
1) Das Erscheinen grofser Scharen von Flüchtlingen in Lüttich um
diese Zeit, scheint mit der Hungersnot in Verbindung zu stehen, vgl.
Anselmi g. episc. Leod. c. 37. S. S. VII, 209 u. 210; Rupert! chr. S.
Laurent. Leod. S. S. VIII, 274, 40 und Reineri v. Reginardi c. 16. S. S.
XX, 577, 14.
Chronik der elementaren Ereignisse. 113
Mann den Wanderern auf, ermordete sie und verzehrte die Körper; hei
ihm wurden später die Köpfe von 48 Menschen gefunden. Tunc etiam
perteniptatum est in eisdem partibus, quod nusquam comperimus quem-
piam fecisse. Effodiebant enim plerique albam humum ar-
gille similem, permiscentes quantum erat farine vel cantabro ,
exinde panes conficiebant, ut vel sie inedie mortis succurerent;
in hoc conficiendo spes tantum erat evadendi, sed profectus inanis.
Tenebat igitur pallor et macilentia ora cunctorum, cutisque distensa
inflatione in plurioribus apparebat; ipseque voces humane, perexiles
effecte, garritus morientium avium imitabantur. Tunc nichilominus e
cadaveribus mortuorum, passim pre multitudine sepultura carentibus,
lupi adescati post longum tempus predam cepere ex hominibus. Et
quoniam, ut diximus, sepeliri singulatim ob multitudinem non quiebant,
constructa in quibusdam locis a Daum timentibus que vulgo dicuntur
carnaria, in quibus quingenti, et eo amplius, seu quantum capere pote-
rant, permixtim absque ordine projecta sunt seminuda vel absque teg-
minibus defunctorum corpora; trivia quoque et agrorum suesiciva pro
cimiteriis habebantur. Si qui vero auditu compererant quod melius
haberent, si ad alia transirent arva, perplures in itinere deficientes
moriebantur. Desevit enim in orbe terrarum, peccatis hominum exigen-
tibus, predicte pestilentie clades in spacium trium annorum. Tunc in
expensis egenorum distracta sunt ecclesiarum ornamenta,
disperditique thesauri, qui ob hoc in decretis patrum inveniuntur ibidem
primitus fuisse repositos. sed quantum supererat vindicte iuste ultionis,
excessit nimietas egenorum in plerisque locis thesauros ecclesiarum.
Nam et ipsi famelici nimia aifecti inedia, si contigisset eos repleri cibo,
distenti inflatione protinus moriebantur Alii autem cibos manibus
contrectantes , ori tempt^tes imponere sed conquiniscendo deficiebant,
non valentes explere quod cupiebant. || Hugonis Flaviac. chk. lib. II,
c. 27. S. S. VIII, 399, 45. Schilderung der Hungersnot nach Bodulf.
Glaher lib. IV, c. 4. Miserum erat et dolendum, videre ora macentia
ieiunio, hos ad terram ruere non eis suffragante cibi solatio, istos mo-
rientes aspicere, alios dum eis funus exiberent pariter commori et super
ipsos occumbere, plures numero insepultos iacere, quia non erat qui
sepeliret. Sequuta est et alia pestis, quia e cadaveribus mortuorum
pre nimia multitudine sepultura carentium lupi adescati, coepere prae-
dam ex hominibus. Tunc carnaria facta sunt a Deum timentibus, in
quibus patrem filius, fratrem frater, et mater filium dum deficientes
aspiceret, protrahebat; et aliquando ipse dum desperabat de vita, super-
addebatur, ita ut gratissimum id esset officium funeris, si spirans ali-
quis illo a quovis proiceretur. Quamobrem in expensis egenorum aec-
clesiarum ornamenta distracta sunt, dispertitique thesauri. Aurum enim,
ait moralis doctor Ambrosius, aecclesia habet non ut servet, sed ut
eroget. Quis autem eo tempore reconderet, cum reconditis, si fames
saltim quinquennio durasset, nullus esset qui frueretur? Sed nee Om-
nibus subveniebatur, quia voluntati posse non suffragabatur. Hac ergo
tempestate civitatum Gallieanarum praesules consilium, quo
tanta mali moles levaretur, ineuntes, hoc tandem adinvenerunt,
ut quia deficientibus iam ex toto alimentis omnibus opitulari nequibant,
ne terra habitatore destituta in solitudinem redigeretur, aliquos quos esse
vegetiores constaret, dato pro posse numero cotidiano qualicumque cibo
sustentarent : non ut aliis solaeia quae poterant subtraherentur, set ut
istos sustentatos terrae cultores reservarent, et aUis misericordiae viscera
non negarentur. Det illis Deus invenire misericordiam , qui in tanta
angustia miseiicordiam necessitatem patientibus impenderunt; et pareat
eis, qui cum possent, voluntati indigentium, non ut debuissent et po-
tuissent, consuluerunt. Inter has angustias venerabüis abbas Richardus
Leipziger Studien yi. 1 : Curschmann, HimgerBnöte. 8
114 Chronik der elementaren Ereignisse.
mente conpunctus, cum omnia quae habebat pauperibus contu-
lisset, non pepercit thesauris aecclesiae, immo quae in eis
preciosiora erant in ornamentis et pallis vendidit Remensi
aecclesiae, et precium eorum pauperibus distribuit, retento quoque
sibi certo numero eorum quibus cotidianum victum ut vivere possent
inpertiebatur, mittens praeter haec litteras et nuncios, et per se etiam
commonens reges et principes, pontifices quoque quibus familiaritate
iungebatur, ut thesauros, quos tinea et erugo demolitur, per manus
pauperum caelestibus palatiis, inderent, et ventres egenorum gazofilatia
aetemiatis sibi constituerent. Accepit etiam pecuniam non parvam a
comite Rutenensi, concessa loco vadii abbatia sancti Amantii, quae erat
iuris aecclesiae sancti Petri, quam omnino pauperibus partitus est. —
— — Nee debet reticeri Willelmi Supra regulae factum memo-
rabile. Cum a Fructuariensi coenobio, quod iuris erat Divionensis
aecclesiae, redisset, et Divioni, ut decebat, susceptus in capitulo qua-
liter se fratres haberent, si necessaria non deessent inquireret, ut audivit,
omnia esse plena, nulbimque locum indigentiae qui non posset levi
obice obstrui, interrogat de elemosina, cognovitque, quia etsi consuetu-
dinaria dabatur, non tarnen pauperibus prout poterant et habebant
suffragabantur, zelo succensus eo qui carnes sanctorum exedit, increpata
eorum duricia, a sede concitus cum bona indignati animi stomachatione
surrexit, et imposita antiphona de mandato: Ubi est Caritas? non ultra
progrediens, sed hoc eins inicium semper repetens, ad cellarium venit,
et missile quodlibet, quod manibus Finees alterius occurrit, arripiens,
cum in ore et animo eius semper versaretur: Ubi est Caritas? vasa, in
quibus frumentum, ordeum et vinum servabatur, disrupit,
et accitis pauperibus vascula eorum inplevit,
yO 1033. Raoül Glaj/er lib. IV, c. 5 ^d. M. Prou. 103. Anno
a passione Domini millesimo, memorate cladis penurias subsequente,
sedatis nimborum imbribus, respectu divine bonitatis et
misericordie, cepit leta facies celi clarescere, congruisque
ethereis flare placidaque serenitate magnanimitatem Conditoris osten-
dere; telluris quoque tota superficies amicabiliter virens frugum habun-
dantiam funditus inopiam expellendo portendere. In ganz Frankreich
finden Versammlungen statt, auf denen der Gottesfrieden verkündet wird.
105. Eodem denique anno tanta copia abundantie frumenti et vini,
ceterarumque frugum extitit, quanta in subsequente quinquennio con-
tigisse spirari non potuit. Aliquis enim victus humanus, preter carnes
seu deliciosa pulmentaria, nullius erat precii: erat autem instar illius
antiqui Mosaici magni jubelei. Sequenti vero anno tercio, et quarto
non minus provenit.
1035. Lokale Hungersnot im Moselgebiet^) {Miracul. S. Symeonis,
Gest. Trev. cont. I). Miracula S. Symeonis S. S. VIII, 210, 40. Tunc
1) Es erscheint am natürlichsten, das Jahr 1035 als__das Notjahr
anzunehmen. In den miracula S. Symeonis folgt auf die Überschwem-
mung sofort S. Tod (1. Juni 1035). Die Gest. Trev. deuten durch die
einleitenden Worte: „illo tempore cum adhuc Symeon vitales
carperet auras" ebenfalls an, dafs die Ereignisse zeitlich kurz vor S.
Tode liegen müssen. Immerhin ist es möglich, dafs die Hungersnot
einige Jahre früher stattfand. Ein Zusammenhang mit der französischen
Hungersnot von 1031 — 1032 ist aber nicht anzunehmen, da die Hungersnot
durch die Überschwemmung der Mosel, also durch ein Ereignis von
nur local beschränkter Wirksamkeit hervorgerufen wurde, eine That-
sache, die die Gest. Trev. durch die Worte „fames in omni terra ista"
bestätigen.
Chronik der elementaren Ereignisse. 115
siquidem temporis, peccatis nostris promerentibus, nimia aquarum in-
undatio increvit saeculis. Causa periculi huius Symeon imputabatur
ab Omnibus, hunc maleficum esse, pro suis sceleribus hoc malum mundo
imminere; — — — || Gesta Teeveroeum cont. I. S. S. VHI, 188, 11.
Fuit autem fames valida in omni terra ista, ita ut multi more-
rentur inedia; hiemalium pluviarum enim inundantia, sed et
fluminis secus civitatem decurrentis verno tempore inaesti-
mabilis superhabundantia diutina stacione et nimia sui li-
mositate omnes fere segetes absorbuerat. Cuius causam mali
insipiens vulgus Simeoni, sicut in vita ipsius legitur, imputabat. Tunc
episcopus multam egentibus exhibebat humanitatem illud saepius ante
mentis suae occulos ducens, quod dicit sermo divinus: „Qui viderit
fratrem suum necessitatem patientem et clauserit viscera sua ab eo,
karitas Dei non manet in eo. Etenim die quadam in albis paschalibus
cum ad unam ecclesiarum in civitate consistentium , divinum celebra-
turus officium, equo nobili vectus incederet, obviam habuit in campo
pauperum multitudinem copiosam, qui deprecabantur eum, ut solita
miseratione aliquid ipsis inpenderet vitae subsidium. Qui accito mox
ad se cubiculario suo, iussit exhiberi sibi festinato thesauri non modi-
cam quantitatem ad dispertiendum illis. Omnibus ergo qui secum erant
eum inpellentibus et dicentibus, ut primum cuius gratia venerat adim-
pleret indeque revertens expeditius quantam voluisset pauperibus miseri-
cordiam inpenderet, ipse respondit: „Nolite karissimi hoc persuadere
mihi, quia sicut illud, ita et hoc Deo est obsequium. Nempe sie oracio
nostra apud maiestatem Dei acceptior erit, si, antequam eo veniamus,
karitas ista praecesserit. Credo nimirum et secui'us sum, quod sine
ambiguitate sacrifieium nostrum divinis conspectibus praesentabitur , si
tantae multitudinis fusa prece commendetur." Interea cubicularius
postulatum obtulit censum, quem acceptum ut coepit in pauperes ex-
pendere, una omnes coeperunt voce clamare, nummis sibi opus non
esse; de nummo enim aut nihil aut parum quisque sibi valentis com-
parare posse, quia, sicut ipse nosset, modius unus frumenti appen-
deretur solidis 25. Quibus ille respondit, aliud quid sibi prae manibus
non esse, quo potuisset illorum necessitatibus communicare. Quo contra
illi: „Si", inquiunt, „ad praesens aliud quid dare nobis non habes, da
saltem de pinguibus equis tuis, ut vel ad modicum compescatur esuries
nostra edulio camis." At ille, licet invitus, recordatus tarnen verbi
illius, quod vulgo in proverbium vertitur: „Carum quisque dabit, qui
cara recipere quaerit, primum dedit suum, deinde aliorum non equidem
omnium, sed eorum tantum quos ad hoc pietatis opus sua potuit ex-
hortatione instigare; et laniatiatque devorati sunt inmomento coram eo.ij
Ann. Alth. M. G. S. S. kl. Ausg. 20. Inaudita mortalitas anima-
lium et defectio apium omnem Baioariam multum afflixit.
1036. Ann. Cokb. Iaffe Bibl. I, 38 mortalitas in nostro monasterio
facta. II Ann. Alth. M. G. S. S. kl. Ausg. 20. Hiems acerba et nimis
longa, in qua etiam multitudo arborum arefacta est, et in quibusdam
locis exinanicio frugum.
1038. Hungersnot in Baiern. Ann. Alth. M. G. S. S. kl. Ausg. 23.
Maxima defectio frugum per totum contigit Teutonicum regnum,
ita ut in plerisque locis homines fame deficerent et multae villae
fugientibus colonis vacuae starent. || Ann. August. S. S. III, 125, 44.
Imperr.tore de Ultraromanis partibus redeunte, pestilentia exerci-
tum invasit, in qua Heinrici regis uxor cum multis periit.
1039. Ann. Axth. M. G. S. S. kl. Ausg. 23. Aestas calore vali-
dissima et maxima fuit frugum abundantia.
1040. Ann. Magdeburg. S. S. XVI, 172, 12. Eodem tempore aquae
longe lateque inundavere, unde multi per diversa loca interiere. || Ann.
8*
116 Chronik der elementaren Ereignisse.
Alth. M. Gr. S. S. kl. Ausg. 23. Tunc etiam vini exiguum et factum
est acerrimum. || Ann. Ottenbuk S. S. V, 6, 10. Aquae inundantes multos
extinquunt.
1041. Ann. Alth. M. Gr. S. S. kl. Ausg. 28. Eodem anno in orien-
tali Francia ventus validissimus magna dedit damna, adeo ut iuxta
Montem Pavonis silvae magnam partem prostraverit, innumera aedificia
subruerit. Caritas et penuria frugum maxima per totum Franciae
regnum. Hoc etiam anno Isac fluvius iuxta Pozan nimium inundans
miserandam stragem dedit, terram vinearum funditus usque ad saxa
proluit et aliis iuxta iacentibus eandem ingressit et plerasque taliter
inutiles reddidit, ex utraque parte alvei aedificiorum iumentorum et
agrorum maximam cladem fecit.
1042. Ann. Blandinienses S. S. V, 26, 14. Hoc anno facta est
magna inundatio maris 4. Nonas Novemb. (2. Nov.). || Ann. Laubienses
S. S. IV, 19, 33. Aestas pluvialis. || Hugonis Flaviacensis che. S. S.
Vrn, 403, 42. Sequuuta est e yestigio mortalitas hominum prae-
maxima a. ab ine. Dom. 1042. Multi autem eorum qui torquebantur
ab igne, venientes ad virum Dei, meritis eins et precibus curabantur
medica virtute Dei. || Ann. Colbazienses S. S. XIX, 714, 21. Mortalitas
magna hominum.
1043. Das erste Jahr einer allgemeinen Hungersnot ; die Not macht
sich zuerst in Belgien (Ann. Laub., Anselm. gest. episc. Leod.) und
Böhmen (Cosmas) bemerkbar, doch wird auch aus Schwaben über un-
günstige Witterung und Mifsernte berichtet (Chr. Suevic. u/nivers., Ann.
Sangall. maior.). Ann. Laub. S. S. IV, 19, 34. Farnes exorta, et gelu
magnum a Calendis Decembris (1043) usque Calendas Martii (1044). ||
Anselmi gesta episc. Leod. c. 53. S. S. VII, 221, 0. Statim primo episco-
patus sui anno^) omni peste crudelior fames incubuit, quae sex fere
continuis annisGalliae et Germaniae populumnoscitur oppressisse,
cuius feda ubivis fas est adhuc cernere vestigia. Eademque tempestate
prudentia nostri Joseph undique frumenta coemere et tutis apo-
thecis recondere curabat, non quia inde terrena sectari lucra que-
reret, sed ut gratis ad sufficientiam suo tempore esurienti familiae
Domini cybos fidelis dispensator distribueret. Praeter stipendia paupe-
rum, pro quibus cottidie libra denariorum expendebatur cum aliis adeo
multis quae enumerare non sufficio, verecundioribus prae pudore a
mendicitate abstinentibus , prout quisque erat, alii denos alii vigenos,
aliis trigenos, alii sexagenos, alii centenos annonae modios, per occultos
huius rei opifices destinare curabat. Sed nee ingenuorum rem privatam
hac dira necessitate extenuatam excellentis viri longa praeterit munifi-
centia, qua annitente et summopere iuvante, pro alimentis amplae domus
aurum sponsale, vestes, praedia distrahere opus non fuit. Quid dicam
de congregationibus clericorum, monachorum et sanctimonialium, erga
quarum necessitates tanta boni pastoris vigilabat sollertia, ut quae prae
anxietate famis et statuto victu deessent, de suo libentissime suppedi-
taret? Nihilominus pii patris industria ruricolarum laboriosam respicit
inopiam; ad cuius malum temperandum toto hoc famis tempore uni-
cuique mansionario per singulas ebdomadas binos dari con-
stituit denarios, ne prae instante angustia boves vendere
aut de caetero terram inaratam relinquere cogerentur, sicque
erumnosam vitam aut mendicando ducere, aut mortem omni gladio
seviorem cum omni domo miserabiliter incurrere. || Cosmae che. Boemokum
1) Wazo wird Bischof im Herbste 1042 (sein Vorgänger Nithard f
16. Aug. 1042). Da die belgischen Quellen im Jahre 1042 noch nichts
von einer Hungersnot wissen, so wird man mit Ann. Laub, den Beginn
der Notperiode 1043 ansetzen können.
Chronik der elementaren Ereignisse. 117
S. S. IX, 75, 10. Tanta fames fuit in Boemia, ut tercia pars populi
interiret fame. || Chk. süev. univeks. S. S. XIII, 72, 2. Totum tempus
aestivum in tempestates pluviasque hiemales pene conversum magnam
frugum et vindemiarum penuriam eflfecit. *) || Ann. Sangall. maior.
S. S. I, 84. Notabilis annus nimia ymbrium superfluitate et fructuum
terrae paucitate.
1044. Grofse allgemeine Hungersnot in Frankreich, Italien (s. Stein-
dorff I, 197) und im -ganzen Westen Deutschlands. Nachrichten sind
erhalten aus Belgien (Ann. Leod., Ann. Laub., Gest. abb. Gembl.), vom
Mittelrhein (Ann. Alth. a. 1045), aus Speier (Amarcius) und aus Schwaben
(Ann. Sangall., Bernold, Herim. Aug.). Raoul Glaser ed. M. Pboü. 130.
Tunc inter ceteras rerum inopias vini tanta raritas extitit, ut viginti
quattuor solidorum precium unius modii. || Ann. Leod. S. S.
IV, 19, 40. Fames valida. *) || Ann. Laubienses S. S. IV, 19, 40. Fames
pervalida. |1 Gesta abb. Gemblac. auc. Sigeb. c. 40. S. S. VIII, 539, 50.
Quid autem dicam, eo tempore quo nimia annonae Caritas totam
profligavit Galliam*), quam sibi (Olbert) ä Deo in faciendis ele-
mosinis cumulavit gratiam, quam apud homines inaucta ecclesiastica
re sibi adquisivit gloriam? Quasi enim alter Joseph praescientiae tactus
gratia, frugum ubertate superioribus annis sua repleverat
horrea, de quibus pauperum suorum in tempore relevare penuriam
parabat Dei praevidentia. Et cum multi alii ducti avaritiae spiritu
aliorum penuriam ad suam verterent commodum, dum posthabita miseri-
cordia pauperum, sua aut servant tenatius aut vendunt carius, hie nee
sua sibi serrare per tenatiam nee aliis vendere voluit per avaritiam;
sed ipsius Dei creditor efiFectus, coepit esse laudabilis usurarius. — —
Praeter illos enim qui singulis horis euntes et redeuntes de eins parti-
cipabant benedictione, non paucos domesticos aeeclesiae ut dignum erat
sustentabat de penu matris aeeclesiae, constituta eis sine dilatione
diumi viatici stipe. Et hoc in eo poterat esse miraculo omnibus, quod
cum esset in elemosinarum largitate tarn profusus, in relevanda aliarum
congregationum inopia tam pateme prodigus, in vicinis suis etiam
nobilibus in tali temporis articulo consolandis tam liberali oportunitate
paratus, cum etiam suos, sciHcet aeeclesiae homines, sua compassione
iuvaret laxando oportune solitos terrae reditus, gregem Christi in soli-
tudine claustrali divinae servituti vacantem nunquam habuit immiseri-
cordius, sed sufficientia proveniente sibi coelitus, toto humanitatis affectu
serviebat Deo servientibus. || Ann. Cobb. Iaffe Bibl. I, 39. Vindemia hoc
anno periit; sed et mel similiter carum fuit. || Amarcius aus d. Abschnitt
DE SOBRIETATE ET ELEMOSTNIS FACIENDIS. BÜDINGEE, AlTESTE DeNKHALE
DER Züricher Litteratür S. 31.
Sed male jejunat quinil largitur egenti;
Tertius Heinricus, Romanae sceptriger arcis,
„Frange tuum panem, deus hoc iubet, esurienti
Et nudos operi" mira est pietate secutus,
Intendens placare deum et praecidere culpas,
1) Der Schlufs der Notiz findet sich wörtlich auch bei Herim. Aug.,
beide Quellen schöpfen aus den verlorenen schwäbischen Reichsannalen.
2) Sigebert übernimmt die Nachricht und setzt hinzu Galliam et
Germaniam profligat.
3) In den Gesta ist kein bestimmtes Jahr angegeben; es kann aber
nur die Hungersnot von 1044 gemeint sein. Es ist die einzige bedeu-
tende Hungersnot in Belgien während der Regierungszeit des Abtes Olbert
(1012 — 1048), und auch in seiner Chronik erwähnt Sigibert in diesem
Jahre eine Hungersnot.
Wg Chronik der elementaren Ereignisse.
Tempore quo multis spoliavit civibus orbem
Importuna fames et mille cadavera stravit.
Nonnullosque malis marcentibus ipse paterno
(Sintagma egregium) recreavit more pusillos;
Praeterea innumeros nummis aluisse diurnis
Dicitur ille, niger donec discesserit annus.
Ann. Sangall. maiok. S. S. I, 85. Fames valida. || Beknoldi chk.
S. S. V, 425, 40. Magna vis famis homines immunda animalia come-
dere coegit. || Herim. Aug. che. S. S. V, 124, 33. Maxima pestispecu-
dum, et hiems satis dura et nivosa magnam vinearum partem frigore
perdidit, et frugum sterilitas famem non modicam effecit.
1045. Die Hungersnot scheint auch noch in diesem Jahre fort-
zudauern; je eine Nachricht ist aus Westfalen (Ann. Corb.) und vom
Mittelrhein erhalten (Ann. Alth..) Ann. Cokb. Jaff:^ Bibl. I, 39. Fames
magna, ita ut multi perirent. || Ann. Alth. M. G. S. S. kl. Ausg. 39.
Id ipsum quoque reliquis ^) Deo iuvante fecisset, si non fame populi
prohibitus fuisset, quae tam valida erat per totum regnum eiusdem anni
temporibus, ut grandes vici plerique vacui remanerent, pereuntibus habi-
tatoribus. |1 Hugonis Floeiacensis che. S. S. VIII, 404, 5. Etenim supe-
rioribus annis quando lues illa, de qua inpraesentiarum mentionem
fecimus, populum vastavit, cum dilaberetnr populus, et civitas Virdu-
nensis pene redigeretur in heremum, commune periculum communi ora-
tione toUi consultum est. — —
1046. LoJcale Hungersnot, durch eine Nachricht aus Augsburg be-
legt (V. üdalrici.). Ann. Coeb. Jaffe Bibl. I, 39. Nix nimia. Frigus
nimium. Tempestas maxima. || Herim. Aug. che. S. S. V, 125, 36. Magna
mortalitas multos passim extinxit. |1 Vita S. Üdalrici peioris Cel-
LENsis c. 7. S. S. Xn, 255, 27. Quodam etiam tempore^), cum acerrimae
famis incumbent-e periculo multarum habitatores regionum gravis-
sime premerentur, augusto Longobardiam indeque Italiam hoc comite
proficiscente , fratres ipsius, communibus rebus pro relevanda penuria
distractis, non modice tribulabantur. Quo cognito, vix post multas
preces, impetrata ab imperatore licentia, festinanter redit, et praediis
suis in pignore positis, non solum sui gregis, sed et aliorum necessitates
promte animo relevavit.
1047. SiGEBEET. CHR. S. S. VI, 359, 3. Mx tanta in occidente ce-
cidit, ut Silvas frangeret.
1048. Ann. Althah. M. G. S. S. kl. Ausg. 44. Modicum vini.
Plaga crudelis in homines grassata; mures enim consumpsere fruges
terrae. Terrae motus IIII. Id. Octobris (12. Okt.).
1050. Ann. Brunvilarenses S. S. XVI, 725,'[15. Hoc anno ventus
gravissimus fuit 5. Kai. Februarias (28. Jan.).
1052. Ann. Alth. M. G. S. S. kl. Ausg. 48. Non modica penuria
frugum, vini modicum et acerrimum.
1053. Bedeutender Notstand in Süddeutschland, besonders in Baiern
(Ann. Alth.). Ann. Alth. M. G. S. S. kl. Ausg. 49. Vini frugum
maxima penuria in tota pene grassabatur Baioaria. Quapropter co-
1) sc. urbibus, d. h. der Kaiser hätte, wie Böckelheim, so auch
noch andere Burgen und Städte erobert. Böckelheim wurde kurz nach
Weihnachten 1044 erobert.
2) Heinrich IE. war vom September 1046 bis Mai 1047 in Italien.
Udalrichs Anwesenheit am 25. Oktober 1046 auf der Synode von Pavia
ist bezeugt (Mansi XIX, 617—618). Die Hungersnot mufs also Ende
1046 oder Anfang 1047 angesetzt werden.
Chronik der elementaren Ereignisse. 119
lono fugiente plurimi vici deserti remansere. || Hebim. Aug. chb.
S. S. V, 133, 3. Et hoc et superiore anno frugum penuria facta est
non modica.
1054. Ann. Alth. M. G. S. S. kl. Ausg. 50. Improvisus ergo in-
greditur provinciam, maximam frugum pecorumque inveniens ab-
undantiam.
1055. Beginn einer loJcaJen Hungersnot in Franken (Chr. Wirzi-
burg., hieraus entlehnt in den Ann. Wirziburg. und Ann. Hildesh.). Ann.
S. CoLUMBAE Senonenses S. S. I, 106. Anuo ab incamatione Domini
1055 intrantibus Kalendis Augusti (1. Aag ) mensis tempestas valida
Ita ut vastaret omnia sata et segetes et vineta et ne-
mora per plurima loca, ut interficeret homines et iumenta. || Chk. Wmzi-
BUKG. S. S. VI, 31, 24. Farnes magna fuit.
1056. Hungersnot in Franken (Chr. Wirzibv/rg.. daraus entlehnt
Ann. Wirziburg., Ann. Hildesh. u. Berthold.), mehr läfst sich trotz des
allgemeinen Ausdruckes aus der einen Quellenstelle nicht folgern. Chk.
Werzibubg. S. S. vi, 31, 35. Fames multas provincias afflixit.
Egestas et penuria undique praevaluit. Multa mala tunc temporis facta
sunt. Heiuricus imperator his doloribus cordetenus con-
punctus, infinnari coepit, et perduetus usque ad mortem ; sapienti tarnen
usus consilio, ab omnibus quibus potuit veniam petens, qui-
busdam praedia quae abstulit restituens, cunctis qui contra
eum culpas damnabiles fecerunt relaxans filium suum Heinri-
cum — — regem constituit. || Reineki libell. de adventu beliquiabom
BEATi Laübentii S. S. XX, 581, 30. Erat ipso in tempore tanta pluvia-
rum inundatio tamque vaUda imbrium effusio, ut paene alterum
diluvium crederemus — — — Post exceptionem sanctarum reliqui-
arum — — sol, qui fuerat in nubilo pene per unum mensem, ita hora
eadem radiorum suorum lucem profudit, — — Nee fortuita fuit illa
serenitas, sed continua et perseverans, omni mundo spem reddidit et
salutem.
1057. Chk. Hekim. cont. auct. Bebtholdo S. S. Xm, 731, 19.
7. Kalendas Maias (25. April) immensitas nivis et pruinae magnam
partem ^inearum perdidit. — 23. Hoc aimo lapides mirae magnitudinis,
mixti grandine, de coelo ceciderunt, et nonnulli hominum fulmine per-
ierunt.
1059. Chb. Hekim. cont. auct. Bertholdo S. S. Xm, 731, 32. Hoc
anno magna mortalitas hominum et pestis pecorum facta est. [j Ann.
Althah. M. G. S. S. kl. Ausg. 55. Hoc anno frumenti et vini satis
abundans copia in Baioaria fuit, sed gravis pestilentia homi-
num animaliumque per totam provinciam grassabatur. || Lampekti
ANN. M. G. S. S. kl. Ausg. 77. Ubi et sinodus indicta fuerat; sed ex-
cusantibus se episcopis per infirmitatem et pestilentiam, quae tunc
temporis vehementer grassabatur in Gallia, ad effectum non pervenit.
1060. In diesem und dem folgenden Jahre eine Hungeisnot, wie es
scheint über ganz Süddeutschland verbreitet. Eine Nachricht au^ Augs-
burg {Ann. August.) und eine aus Österreich {Auct. Zwetl.), die auf das
Ende dieses Jahres oder den Anfang des folgenden bezogen werden mufs,
sind erhalten. Hebimani cont. Bebtholdo S. S. XHI, 731, 43. Hoc anno,
sicut in priori, mortalitas multos extinxit, hyems satis dura et nivosa
et plus solito prolixa frumenti vinique maximum attulit dam-
num. II Ann. August. S. S. HI, 127, 30. Fames et mortalitas magna. ||
Ann. Alth. M. G. S. S. kl. Ausg. 55. Hiems tarn acerba per Teuto-
nicum regnum habebatur, ut immensitate ac diutumitate nivis ac fri-
goris multi mortales hac luce privarentur. Mox secuta est aquarum talis
effusio, qualis vix aut nunquam fertur in illo regno provenisse. jj Auct.
120 Chronik der elementaren Ereignisse.
ZwETLiENSE S. S. IX, 539, 41. Farnes valida Ba-wariam, Aleman-
niam, Franciam, Thoringiam, orientalem Saxoniam occupat.^)
1061. Die Hungersnot in Süddeutschland dauert foii (BerthoM.).
Chb. Hekimani cont. auct. Bertholdo S. S. Xni, 731, 49. Magna fames
multos consumpsit.
1062. Drittes Jahr der Hungersnot in Süddeutschland (Bernold),
doch nicht ganz sicher, da Berthold ^ der den Ereignissen naher steht,
nichts von einer Hungersnot weifs. Beknoldi chr. S. S. V, 428, 13. His tem-
poribus fames magna fuit. || Chr. Herimämmi cont. auct. Bertholdo M. G.
S. S. XIII, 732, 9. 6. Idus Febr. (8. Febr.) terrae motus, fulgura et toni-
trua facta sunt; pestilentia et mortalitas subsecuta multos extinxit.
1063. Chr. Herim. cont. auct. Bertholdo S. S. XIII, 732, 17. Tem-
pore veris, medio mense Aprilis, per quatuor dies hyems saeva,
ventosa et nivosa aves et pecora frigore extinxit, arborum et vinearum
maximam quoque partem perdidit.
1067. Ann. S. Dionysii Rem. S. S. XIII, 83, 11. Facta est hiems
horrida a festo sancti Briccii (13. Nov.) usque ad festum sancti Gregorii
(12. März).
Zwischen 1066 und. 1072 eine Hungersnot in Bremen, etwas näheres
läfst sich nicht bestimmen' (Adam). Adami gesta Hamaburg. eccl. pon-
TiF. lib. in, c. 56. M. G. S. S. kl. Ausg. 137. Hoc solum fas est pace
omnium dici fratrum, quia toto septennio*), quo supervixit archiepis-
copus, ex illo famoso et opulento Bremensis ecclesiae hospitali nulla
prorsus data est elemosina. Quod ex eo miserabile et inhumanum vide-
tur, quoniam ettempus incubuit famis, et multi pauperes in plateis
ubique reperti sunt mortui.
1068. Ann. Weissenbg. S. S. III, 71, 35 (= Ann. Laub. cont.).
Aquae inundaverunt. Magna et ante inaudita sterilitas vini et pomi
facta est. || Berthol. ann. S. S. Y, 274, 9 (== Bernold.). Totus ille annus
pluvialis. II Ann. Augustani S. S. III, 128, 25. Inundatio pluviarum.
1069. LoTcale Hungersnot, nur durch eine Nachricht aus Augsburg
belegt (Ann. August.). Ann. Weissenburg. S. S. III, 71, 36 (= Ann.
Laub. cont.). Hyemps magna et aspera. || Lamp. ann. M. G. S. S. kl.
Ausg. 111. Maxima eo anno vinearum omniumque silvestrium arborum
sterilitas fuit. || Ann. Augustani S. S. III, 128, 29. Fames valida.
1070. Berthold. ann. S. S. V. 275, 11. Hiemps ventosa et plu-
vialis. II Lamp. ann. M. G. S. S. kl. Ausg. 118. Silvestrium arborum
eadem quae priore anno sterilitas permansit. Sed vinearum tanta
fertilitas fuit, ut plerisque in locis pre multitudine vix colligi vin-
demia posset.
1071. Ann. Formoselenses S. S. V, 36, 8. Gelu magnum.
1074. Lamp. ann. M. G. S. S. kl. Ausg. 176. Frigus erat vali-
dissimum, et hiberna siccitate arebant omnia, in tantum ut flumina
non superficietenus glacie constricta, sed tota preter solitum in glaciem
conversa viderentur. || Ann. YntnaGEN. Forst Osnabr. G. Q- Ii 181.
Hiemps durissima.
1) Die Bestimmtheit, mit der das Ausdehnungsgebiet der Hungers-
not umschrieben wird, mufs einiges Mifstrauen erregen; es läfst sich mit
Sicherheit nur annehmen, dafs die Hungersnot weite Strecken in Süd-
deutschland ergriffen hatte. Die Datierung 1054 im Auct. ist falsch,
wie überhaupt die Chronologie des Auct. ziemlich unsicher ist. Nach
dem, was sonst in demselben Abschnitte berichtet wird, mufs die Hungers-
not in das Jahr 1060 oder 1061 gesetzt werden; vgl. Meyer von Knonau,
Heinrich IV., I, 193 ff.
2) "Von Adalberts Verbannung vom Hofe 1066 bis zu seinem
Tode 1072.
Chronik der elementaren Ereignisse. 121
1076 — 1077. Ein auffallend langer tmd harter Winter, nach dem
übereinstimmenden Bericht zahlreicher Quellen anhaltender Frost von An-
fang November bis März. Besondere tcirtschaftliche Schädigungen scheint
aber der Winter nicht gebracht zu haben. Von einer Mifsernte hören
wir mir in Ostfrankreich (Ann. S. Columb. Sen.J, Belgien (Ann. Elnon.
Vita Theod. abb. Andag.) und Augsburg (Ann. August). Von einer
lokalen Hungersnot wird in Schwaben berichtet, dabei aber als Grund
ausdrücklich Veitoüstungen des Landes durch den Krieg angegeben. Ann.
Remen. et Col. S. S. XVI, 732, 15. Hoc anno facta est hiemps liorrida
a festo sancti Briccii (13. Nov.) usque ad festum sancti Gregorü
(12. März). II Ann. S. Columbae Senonensis S. S. I, 106. Facta est
hiems magna et valida nimis, qualem nunquam se vidisse et audisse
testantur etiam ipsi senes senio confecti. Sumpsit autem ipse hiems in
Calendis Novembribus (1. Nov.), et nuUo modo cessavit, donec mediaretur
Marcius. Defeccio autem tanta tritici facta est, ut vix quispiam
hominum etiam semina terrae se recipere crederet. || Hugo. Flaviniac. che.
LiB. n. S. S. Vlil, 414, 1. Et hoc anno fuit gelu magnum a. 7. Idus
Decembris (7. Dec.) usque Idus Martii (15. März). || Vita Theodeb. abb.
Andagin. c. 26. S. S. XU, 52, 25. Tunc post illam longissimam et
asperrimam hiemem, qua Galliarum maximi fluvii Rodanus, Ligeris
et Rhenus, et Germaniae Alba, Viscia et Danubius, in Italia etiam
Tiberis et rex fluviorum Eridanus, gelu et frigore concreti, navibus
invii, hominibus, equis, asinis et plaustris visi sunt similes terrae pervii,
tanta longo sereno siccitas subsecuta erat, ut negatis nimia ariditate
pecori pascuis, vitio aeris arentibus arvis et morientibus per omnes
agros herbis, trepidarent late uno timore multarum regionum populi,
timentes ne rediret illud grave saeculum, quando in servum venditio
loseph a fratribus prae inopia famis in Aegyptum venientibus, 1|
Ann. Mosomagenses S. S. III, 161, 53. Annus glatialis. || Ann. Elnonenses
MAioK. S. S. V, 13, 37. Facta est hiems gravissima, incipiens Id.
Nov. (13. Nov.) et durans usque ad Martium. Quam secuta est anno
secundo siccitas maxima. || Ann. Leodiens. cont. S. S. IV, 29, 1 (=
Ann. S. Jacobi Leod.). Gelu magnum a medio Novembre (1076) usque
ad aequinoctium vemale. || Ann. Laubiens. cont. S. S. IV, 21, 13. Gelu
permaximum a Calendis Novembris usque medium Martii. || Ann.
Blandinienses S. S. V, 26, 42 (= Ann. Formosel.). Hiemps gravis. || Ann.
Beojwilarenses S. S. XVI, 725, 28. Hie a Kalendis Novembris usque
ad medium Martii hiemps continua et asperrima fuit, adeo ut
Renus glacie concretus calcabilis meantibus extiterit. || Annl. Saxo S. S.
VI, 711, 24 (= Ann. Yburg.). Hiems magna et nivosa ac nimis
prolixa fuit. A. 6. Kai. Decembris (26. Nov. 1076) omnia flumina glacie
constricta sunt usque 14. Kai. Aprilis (19. März). || Lamp. ann. M. G. S. S.
kl. Ausg. 284. Vis atque inclementia hyemis hoc anno adeo iugis solitoque
asperior inhorruerat, ut a festivitate sancti Martini (11. Nov.) Rhenus
fluvius glaciali frigore constrictus pene usque ad Kalendas
Aprilis (1077) pedestri itinere transmeabilis maueret, et plerisque in
locis vineta, exsiccatis frigore radicibus, omnio arescerent. || Ann. Wikzi-
BüKG. S. S. n, 245, 19. Hiemps magna et nivosa. || Ann. S. Michael.
Babenbeeg. IaffiS Bibl. V, 552 hieme solito graviore, Ruodolfus
subrogatur in regnum. || Beetholdi ann. S. S. V, 287, 7 u. 299, 1. Hoc
coUoquio circa Kalendas Novembris (1. Nov. 1076) finito, ilico praeter
solitum px-aegrandis nix terras undique opprimere inc^pit. — 299, 1.
Undique igitur huiusmodi motus per provincias omnes ab utriusque
partis sectatoribus promiscue, at in bellis solet, per totum annum illum
agebantur. Unde fames non minima, et quia terra fructum suum
non dederat, et quia praedictis violentiis raptores et
latrones omnia consumpserant, per partes nostras effecta, multos
122 Chronik der elementaren Ereignisse.
contabescere et miserabiliter interire coegerat. Divinae pariter ut et
seculares legum Constitution es nee nominabantur saltem his diebus ||
Bernoldi chk. S. S. V, 433, 24. Maxima nix totum regnum a 2. Ka-
lend. Novemb. (31. Okt.) anni prioris (1076), usque in 7. Kalend. Aprilis
(26. März) anni praesentis obtinuit. || Ann. Augüstani S. S. III, 129, 8.
Hiemis continua asperitas, et nivium importunitas a Kalendis
Novembris usque post Kalendas Aprilis, ita ut arbores arescerent; tanta
deinde terrae frugum sterilitas, ut etiam semen deesset.
1078. Ann. S. Columb. Sen. S. S. I, 106. Sequenti autem anno
(1078) facta est tanta ariditas et siccitas terrae, ut prata et virentia
quaeque arefierent. Ubertas autem frumenti et vini facta est;
lunio mense colleccio frugum est facta. || Bald. Nraov. S. S. XXV, 524, 39.
Hyems asperrima invaluit atque durissima a. Kai Novembris usque
in letaniam maiorem*) (25. April). Cuius tanta vis erat, ut diebus
natalis vel quadragesime divina in ecclesiis non fieraiftt, nisi plurimo
igne accenso carbonibusque congestis, et quem calor ignis hinc coquendo
exurebat, illinc frigus tollerare non poterat. Perieruntque bestie, volucres
et gramina; et in pascha (24. März) qui sereno celo in sole estuabat,
umbram intrans, frigore constringebatur.
1079. Bertholdi ann. S. S. V, 323, 36. Aestas vero ipsius anni
nimis pluviosa praeteribat, set tarnen non magnam frugum penu-
riam intemperies talis effecerat.
1080. Bertholdi ann. S. S. V, 325, 1. Hiemps vero autem, quae
solito asperior tunc inhorruerat, — —
1082. Lokale Hungersnot in Österreich nach der Schlacht hei
Mailberg 12. Mai 1082. Die Ursache der Hungersnot ist die Verwüstu/ng
des Landes durch die Feinde. Vita Axtmanni episc. Patavensis c. 25.
S. S. Xn, 237, 1. Hac infelici strage patrata, magna fames est secuta,
quaereliquias populi consumpsit, qui manus hostium vix evasit. Qua ne-
cessitate compulsi, omnes Altmannum adeunt, alimoniae auxilium
petunt. Quibus fidelis dispensator ex intimo corde compatiens,
cunetam supellectilem episcopii sui usque ad ipsum lin-
teamen vendidit, et indigentibus cuncta distribuit ; unde pater
pauperum est dictus. In monte quoque Gotwicensi multa milia pau-
perum pavit.
1083. Annl. Saxo S. S. vi, 721, 13. Estas adeo fervida fuit, ut
piscium copiosa multitudo in aquis periret. Magnus puerorum et senum
interitus fuit morbo dissenterico.*)
1085. HuGONis Flav. chr. S. S. VIII, 471, 4. Vigebat enim virtus
caritatis in patre nostro abbate Divisionensi, quae tanta erat, ut quam-
quam eo anno ubique tempestatis violentia maturae segetes in spicis et
vinum in racemis, omnia prostrata et prorsus dampnata essent, nihil
tamen minus fieret in refectorio et elemosina, cum fratres centenarium
fere excederent numerum, et his qui de terra fertili et plenissima vene-
rant, et nichil minus noverant quam penuriam pati, abundantissime in
Omnibus ministraretur, — Hec etiam ei tua omnipotentia prae-
vidisti, qui et necessaria ei subministrasti , et insuper tanta in praediis
et fundis aecclesiae eidem anno ipso et deinceps contuHsti, ut dubli-
catus videretur census aecclesiae, — —
1086. SiGEBERTi CHR. S. S. VI, 365, 33. Nimia aquarum in-
undatio multis in locis damno et periculo fuit. In Italia tanta di-
1) Fast wörtlich gleich Ann. Parch. XVI, 603, 44, das weitere ein
Zusatz Balduins.
2) Aus derselben Quelle geschöpft wie die gleichen Nachrichten
der Ann. Yburg. und Ann. Ottenbur.
Chronik der elementaren Ereignisse. 123
luvies fuit, ut rupes liquore aquarum dissolutae, plures villas ruina sua
exterminarent.
1087. SiGEB. CHE. S. S. VI, 366, 3. Pisces in aquis moriuntur. ||
A. HiLDESH. M. G. S. S. kl. Ausg. 49. Pestilentia facta est.
1088. Ann. Brunwilar. S. S. XII, 725, 56. Hoc anno hiemps tene-
brosa fuit, et circa medium lanuarii maxima omnium Germaniae flumi-
num inundatio fuit.
1089. Ann. S. Iacobi Leodinensis S. S. XVI, 639, 35 u. 36. In-
undatio maxima aquarum usque ad valvas aecclesiarum. — 36. Pesti-
lentia terribilis et multiplex ardentium. || Ann. Formosel. S. S. V, 36, 17.
Pestilentia ignearia ingrassata est.
1090. Lokale Hungersnot in der Gegend von Gemhloux (Sigeh.),
andere belgische Quellen wissen nichts von einem Notstande. Ebenso mufs
die Hungersnot, von der Bernold berichtet, als lokal angesehen werden,
da alle iveiteren Nachrichten darüber fehlen. Sigeb. chr. S. S. VI, 366,
22 u. 35. (Annus pestilens), maxime in occidentali parte
Lotharingiae; ubi (multi, sacro igni) interiora consumente (com-
putrescentes^)), exesis menbris instar carbonum nigrescentibus , aut
miserabiliter moriuntur, aut manibus et pedibus putrefactis truncati,
miserabiliori vitae reservantur, multi vero nervorum contractione distorti
tormentantur. — 35. Sterilitas frugum terrae augescit, et fames pau-
latim irrepit. || Ann. Leod. cont. S. S. IV, 29, 19. Annus pestilens,
multis hominum sacro igne computrescentibus. || Ann. Laub. cont. S. S.
IV, 21, 26. Hoc anno orta est pestis in hominibus quae arsura
dicitur, qua etiam multi perierunt. || Herim. lib. de restaurat. S. Märt.
ToRNAc. c. 6. S. S. XrV, 277, 21. Eodem tempore illa ignea pesti-
lentia divino iudicio nimis ipsam provinciam obpresserat, qua pluri-
morum pedes invisibili igne, qui ignis inferni vocabatur, publice com-
buri videbantur — — || Bernoldi chr. S. S. V, 450, 35. Hoc anno
magna fames multas regiones repente afflixit, quanvis non magna
sterilitas terrae praecesserit.
1091. Ekkeh. CHR. UNIVERS. S. S. VI, 207, 28. Visi sunt per multas
regiones vermiculi nimis ignoti, non longe a terra volantes, hoc est
ut vel manu vel virga tangi possent, grossitudine quidem muscis aequales,
sed longitudine satis deductiores; quorum tarn infinitus extitit exer-
citus, ut unum pene miliarium in latitudine, duo vel tria in longitudine
viderentur occupare, densitate vero sua ipsam solis lucem terris negare.||
Ann. S. Pauli Virdunensis S. S. XVI, 500, 36. Pestilentia magna.
1092. Lokale Hungersnot in Sachsen (Bernold). Bernoldi chr.
S. S. V, 454, 10. Magna fames totam Saxoniam occupavit, quae
et principes illius provinciae in alias regiones eo anno ad tempus
discedere coegit. Unde et generalis conventus fieri non potuit, quem
principes Alemanniae cum Saxonibus habere voluerunt. || Ann. Werziburg
S. S.II, 246, 15 (== Ann. Hildesh. = Ann. Rosenveld. = Ekkeh.). Pesti-
lentia magna hominum et pecorum facta est. || Cosmae chr. Boem.
S. S. IX, 100, 35. Et in ipsa paschae ebdomada circa Kalend. Aprilis
descendit maxima nix, et tantum inhorruit frigus mixtum cum glatie,
quantum raro in media contigit hieme.
1093. Hungersnot in Sachsen (Ann. August). Ann. August. S. S. III,
134, 17. Autumnus pluviosus. Solis eclipsis in meridie in Libra 8. Kai.
Octob. (23. Sept.). Ubique mortalitas, pestilentia et fames per
loca in Saxonia. || Ann. Aquenses S. S. XXTV, 36, 47. Mortalitas
magna facta est. || Auct. Garstense S. S. IX, 568, 22. Magna mor-
talitas hominum facta est. Ecclipsis solis una hora (23. Sept.).
1094. Humgerstiot in Hessen (Ann. Ottenb.J; ein Zusammenhang
1) Die eingeklammerten Stellen aus Ann. Leod.
124 Chronik der elementaren Ereignisse.
mit der Hungersnot der beiden vorhergehenden Jahre ist tvohl anzunehmen.
Eine schwere Epidemie herrscht in allen Ländern von Belgien bis Böhmen.
Ann. Ottenbue. S. S. V, 8, 38, Inundatio pluviarum et fames cum
mortalitate. || Ann. Blandinienses S. S. Y, 27, 5. Inundatio magna a
pridie Idus Octobris (14. Okt.) usque ad Kai. Aprilis. || Ann. Leod.
CONT. S. S. IV, 29, 22. Mortalitas hominum maxima. || Sigeb. chr.
S. S. VI, 366, 51. In Gallia et Germania (gravis hominum mortalitas
facta est ')). || Gesta abb. Gembl. cont. auct. Godeschalco S. S. VIII, 547, 6.
Eius regiminis anno tertio*) maxima extitit hominum mortalitas. ||
Ann. Laubiens. cont. S. S. IV, 21, 30. Hoc anno magna mortalitas
hominum fuit, et visus est igneus draco volare per aerem. || Gesta
ABB. Lobbiensium S. S XXI, 313, 7 , quo anno magna fuit hominum
mortalitas et draco igneus volare per aurem visus est, Kalendis Augusti.!]
Ann. Parchenses S. S. XVI, 604, 14. Mortalitas hominum maxima. ||
Ann. Brunwilarenses S. S. XVI, 726, 5. Hoc anno circa festivitatem ad
vincula sancti Petri (1. Äugst.) ignis magnus apparuit circa vespertinum
tempus per totum mundum, et mortalitas magna facta est. || Ann. S.
Petri Erphesfurd. S. S. XVI, 16, 42. Pestilentia gravis hominum fuit. ||
Ann. Hildesh. M. G. S. S. kl. Ausg. 49 (= Ann. Rosenfeld. = Ann.
Wirziburg). Pestilentia magna facta est. || Ann. S. Disibodi S. S.
XVII, 14, 38. Facta est autem gravissima mortalitas in regione
eadem, et passim infinita multitudo populi in mortem cadebat. Ipsum
quoque monasterium iam iamque feralis illa clades occupaverat. Morien-
tibus itaque fratribus, timor cunctos sollicitabat ; unde et orationes ad
Dominum creberrimae fiebant. || Ekkeh. chr. univers. S. S. VI, 207, 42.
Aecclesia mortalitate immensa incredibiliter vastata est, insuper
pestilentia, turbinibus, imbrium inundationibus diversisque cladibus
nimium afflicta. || Ann. Neresheimenses S. S. X, 21, 5. Pestilentia
hominum magna nimis. 1| Ann. S. Georgii in nigra silva S. S. XVII, 294, 4.
Mortalitas maxima. 1| Ann. Zwifält. minores S. S. X, 54, 41. Magna
hominum mortalitas. || Ann. Zwifalt. maiores S. S. X, 54, 52. Mors
populos stravit, subita quos peste necavit. |1 Bertholdi Zwifalt. chr.
S. S. X, 111, 19. Huius primo anno 10. Kalendas Octobris (22. Sept.) facta
est eclypsis solis pene tribus horis, denique media circiter die cepit sol in
nigras vel iacinctas maculas nigrescere et in horridos aspectus pallescere ;
statimque anno sequente secuta est magna hominum pestilentia. ]|
Bernoldi CHR. S. S. V, 459, 5. 460, 20. 461, 15. In Baioaria magna
mortalitas grassabatur, adeo ut in Ratisponensi civitate infra duo-
decim septimanas octo milia quingenti illa mortalitate intercepti numera-
rentur; set et alias provincias eadem mortalitas afflixit, non tamen adeo
ut Baioariam. — — 460, 20. Nam adeo maxima mortalitas usquequa-
quam grassabatur, ut in una villa plus quam mille quinquaginta homines
infra sex epdomadas mortui numerarentur. Set et in una die et in una
villa plus quam quadraginta alicubi mortui sunt. Ipsa quoque cimiteria
aeclesiarum adeo sepulturis impleta sunt, ut homines ibi mortuos suos
sepelire non potuerint. Unde in pluribus locis facta praegrandi fossa
extra cimiterium, omnes suos mortuos in illam coniecerunt. Haec autem
mortalitas non solum Teutonicos, set et Franciam, Burgun-
diam, Italiam usquequaquam vexabat; quae tamen sapientibus
non adeo detestanda videbatur. Nam maxima multitudo cum penitentia
et confessione et probabili fine discesserunt, quem infirmitate detenti
sibi post aliquot dies proventurum praescierunt. — — — 461, 45. In
Alsatia magister Manegoldus de Liutenbach mirabiliter aeclesiasticam
religionem, — — Deo miserante reaccendit. Nam invalescente apud
1) Das Eingeklammerte aus Ann. Leod.
2) Liethart Abt seit 1092.
Chronik der elementaren Ereignisse. 125
illos diutuma mortalitate, omnes pene maiores et militares illius
provinciae ad ipsum catervatim convenere, et de excommunicatione per
potestatem ipsi a domno papa concessam absoluti, etiam de reliquis
eorum peccatis accepta penitentia per eum absolvi non cessaverunt. ||
CosMAE CHB. BoEMORUM S. S. IX, 103, 10. EodeiQ anno fuit mortalitas
hominum, sed maxima in Teuthonicis partibus. Nam redeuntibus prae-
dictis episcopis de Maguntia, dum transirent per quandam villam nomine
Amberk, parrochiam ecclesiam quamvis satis amplam, quae est sita
extra villam, non potuerunt intrare, ut audirent missam, quia totum
eins pavimentum usque ad unum punctum erat cadavere plenum. Simi-
liter in urbe Kaker non fuit domus, ubi non essent tria aut quatuor
cadavera hominum, quam praetereuntes non longe ab urbe in medio
pernoctavimus campo. || Ann. Augustani S. S. III, 134, 21. Mortalitas
convaluit inmoderata, adeo ut yillae plures existerent sine cultoribus et
ecclesiae sine sacerdotibus, pestilentia consumpti.
1095. Lokale Hungersnot in Belgien (Ann. Bland., Ann. Leod.
cont., Sigebert, G. abb. Gembl., Herim. liber de rest. S. Mart. Tornac.
Ekk.J. Ann. Blandinienses S. S. V, 27, 6. Sequitur sterilitas anni cum
fame gravi. || Ann. Leod. cont. S. S. IV, 29, 23. Fames diu concepta
invalescit. || Sigebekt. che. S. S. VI, 367, 4. Fames diu concepta vali-
dissime ingravatur ^), et fit annus calamitosus, multis fame laborantibus
et pauperibus per furta et incendia ditiores graviter vexantibus. Cum
valida ventorum turbine etiam terraemotus factus est media nocte
4. Idus Septembris (10. Sept.). || Gesta abb . Gemb. cont. auct. Godeschalco
5. S. VIII, 547, 7. — — et in anno sequenti (1095) magna et inevita-
bilis annonae raritas, adeo ut panem duorum mensium diebus vix
administrarent nobis culturae nostrae et decimae. Hac penuria panis
urgente, praebenda monasterii venalis efficitur tam laicis quam clericis.
Gladius irae Dei circumquaque desevit, laquearia divitum uti pauperum
casae famis malo velut ariete magno pulsantur; pauperes multique
mediocres hac tabe pereunt, cymiteria sepeliendis non sufticiunt. In locis
multis fossae latae et profundae eifodiuntur, et in eis corpora de-
functorum funibus deponuntur. Multi in exitibus viarum, multi inter
opaca silvarum mortui inveniuntur. Hac peste famis multi nobi-
lium adacti, dum familiis suis carere nolunt, multum ar-
gentum ad has sustentandas expendunt. Foeneratoi'es debitores
suos Omnibus modis gravant, et dum die dicta pecunias suas non reci-
piunt, has die reddita sub fide et sacramento dublicant. || Heeim. hb.
DE EESTAüEAT. S. Martini Toenacen. c. 70, 71, 72, 76. S. S. XIV, 307, 42,
308, 311, 16. c. 70. Eodem anno victualium penuria et famis atrocitas
totam provinciam vehementer afflixit, et abbas omnibus pauperibus ad
se confugientibus quicquid habere poterat misericorditer tribuere cepit,
ita ut nee in horreo nee in cellario aliquid remanserit. Tuncque de-
mum necessitate et anxietate compulsus, fratribus per totum annum
claustro reclusis iugique silentio doraitis et que foris agebantur nescien-
tibus rem sicut erat in capitulo aperuit, magnam scilicet multitu-
dinem virorum ac mulierum se suscepisse et unde vel una
die viverent se non habere. Obstupefacti omnes, ammirati sunt,
tan tam rem eum sine alicuius consilio fecisse, rogaveruntque eum, ut
exteriorum curam alicui viro prudenti committeret, ipse vero doctrine
et saluti animarum insisteret, nee deinceps aliquem absque fratrum
consilio susciperet, et quos suscipiebat non more antiquorum gravia et
importabilia onera imponendo probaret, sed institutis et regula Clunia-
censis cenobii contentus esset, quod solum et fama et religione necnon
et caritate universis Gallie monasteriis eo tempore preminebat et a
1) Fames — ingravatur aus Ann. Leod,
126 Chronik der elementaren Ereignisse.
veneriabili abbate Hugone regebatur. Adquiescit abbas consilio fratnim,
statimque domnum Heinricum ordinans cellarium, Radulfo committit
preposituram sociumque ei donat Walterum, filium Huberti. Hiisque
tribus totius ecclesie commendans in exterioribus provisionem, ut sine
licentia egrederentur, permittit, ceteris, ut secum religioni et silentio
instarent, indicit. Uli de capitulo egressi , coquinam introeunt, quod
fratribus preparari posset querunt, sed nihil inveniunt. Ingrediuntur
deinde portam urbis, et civibus sibi occurrentibus ac veluti de longa
carceris custodia ereptis, quomodo se haberent, inquirentibus , illi leto
vultu, omnia prospera esse, respondent, sed post paululum eis necessi-
tatem fratrum innotescunt, Protinus cives invicem colloquentes, et alio
frumentum, alio siliginem, alio fabas dante, eos exhortantes et confor-
tantes, hilares et letos ad frati-es remittunt. Radulfus etiam germano
suo Teoderico inopiam ecclesie indicans, rogat, ut sibi pecuniam ad
emenda fratribus necessaria commodet. Protinus ille 40 marcas argenti
ei commodat, quas tamen numquam postea recipere voluit, sed pro
anima sua ecclesie dimisit. c. 71. Quantam autem inopiam
panis pauper conventus illo anno integro pertulerit, vix potest credi:
panis triticei aut vini, nisi forte ab aliquo divite eis trans-
mitteretur, nulla erat mentio; siligo etiam omnino deerat; sola
avena eis molebatur de molendino relata, nee cribro nee tamisio farina
purgabatur, sed statim aqua calida superfusa pariis exinde fiebat, qui
coctus et monacho appositus paleis prominentibus ustilari posse vide-
batur, et quando cultello precidebatur, maior palearum quam micarum
coram monacho videbatur acervns, et quia iuxta Salomonem anime
esurienti etiam amara dulcia videntur, monachi fame tabescentes tanta
aviditate panem illum avenacium comedebant, ut de eo nee mice nee
palee superessent. Nonnulli etiam et ex illis adhuc supersuut quorum
unus est domnus Ascelinus, qui domno Henrico in cellarii provisione
vel obedientia successit, qui adhuc testatur, se tunc multociens cogitasse,
si aliquando posset videre diem, quo ecclesia sancti Martini tarn dives
esset, ut ipse pane solummodo saturari posset. — — c. 72. Radulfus
ergo videns et sciens, ecclesiam pauperum redditibus carentem sine
agricultura non facile posse subsistere, totum studium suum ad
emendas et adquirendas terras convertit. — — — c. 76. Quodam
tempore cum fames nimia totam provinciam opprimeret, et prefatus
prior Radulfus de fratrum penuria soUicitus pauperibus more solito
elemosinas erogare trepidaret, et domnus vero Petrus, ne aliquid de
consueto numero minueretur, suaderet, ecce subito pauperibus super-
venientibus minister panes defecisse respondit. Cui domnus Petrus:
„Vade," inquit, „si forte aliquod frustum panis in archa remanserit."
Cum vero minister se eadem hora vaeuam archam dimisisse diceret,
ille vero ad querendum instigaret, minister instantia eins fatigatus ad
archam rediit et quam paulo ante vaeuam dimiserat usque ad summam
superficiem repletam panibus invenit. Ex fide ergo eins cepit idem prior
Radulfus Omnibus supervenientibus pauperibus sie abundanter tribuere,
ut nuUi omnino panis, negaretur; quanto vero plus erogabat, eo magis
substantiolam domus Dei nutu augmentari videbat, || Ekkehakd.
CHH. uNivERs. S. S. VI, 213, 48. Francigenis occidentalibus facile per-
suaderi poterat sua rura reli quere ^); nam Gallias per annos aliquot nunc
seditio civilis, nunc fames, nunc mortalitas nimis afflixerat, postremo
plaga illa, quae circa Nivalensem sanctae Gerdrudis aecclesiam orta
est, usque ad vitae desperationem terruerat. Erat autem huiusmodi.
Tactus quisquam igne invisibili, quacumque corporis parte, tarn diu
1) Bezieht sich auf den ersten Kreuzzug, behandelt also die Jahre
um 1095,
Chronik der elementaren Ereignisse. 127
sensibili, immo incomparabili tormento etiam inremediabiliter ardebat,
quousque vel spiritum cum cruciatu vel cruciatum cum ipso tacto
membro amitteret. Testantur hoc hactenus nonnulli, manibus vel pe-
dibus hac pena tnincati. || Ann. S. Mariae Ultraiectenses S. S. XV n,
1301, 36. Hoc anno maxima mortalitas fuit. || Ann. Ottenbub. S. S.
V, 8, 40. Adhuc mortalitas duravit. || Ann. Grabicenses S. S.
Xin, 648, 26. In Boemia et ubique mortalitas hominum facta est.
1096. Ann. Prag. S. S. III, 120, 29. Mortalitas hominum
facta est.
1097. Sigeb. CHR. S. S. VI, 367, 36. Komet. Nimia aquarum in-
undatione autunnalis satio impeditur, et sterilitas frugum terrae
sequitur. || Ekkeh. chr. univers. S. S. VI, 209, 5. Cometes apparuit. Et
anno aestas fertiHssima, hiems vero lenis et pestilens fuit; imbrium et
fluminum inundationes nimis increverunt.
1099. Beginn einer meh/)'jährigen Notperiode. Das Notstandsgebiet
erstreckt sich über das Elsafs (Ann. Monast.), Schwaben (Ann. S. JBlasii
et Engelberg., Berth. chr. Zwifalt., Ann. August.) und Franken (ETckeh.
Ann. Elwang.). Bertholdi Zwifeltensis chr. S. S. X, 111, 44. Ipso
anno ^) et subsequenti facta est fames valida, multaque hominum
milia exinde sunt morfcua in tantum, ut in populari huius loci cimiterio
in aliqua fossa in mortem catervatim ruentibus pi-oiecti reconderentur
quinquaginta, in aliqua homines sexaginta vel septuaginta. Hac fame
necessitate urgente pene viginti marchas argenti undecunque collectas
pro paucis frumenti modus ab elemosynario data eme-
bantur, quoniam adiuvante Oudalrico abbate in unaquaque septimana
60 farinae modii ad usus pauperum expendebantur. Tunc
temporis quaedam paupercula fame excruciata suum infantulum, quo
se inopia famis facilius alleviaret, venenata herba quae collo vocatur
occidit; quam abbas Oudalricus pater noster miseratus sufficienti victu
pascens , ut eam internecioni subtraheret laboravit , sed heu diutuma
fame maceratam nuUus subtrahere potuit. Eandem herbam multi, famis
atrocitate furentes in rabiem versi, veluti boves indiscrete devorantes
sunt mortui. Denique in proximo vico Plumare vocitato quidam ut au-
divimus homo cum uxore et filio, sumpto cibo herba eadem aliisque in-
nocuiis cum farina et aqua sicut pauperibus mos est confecto, simul
omnes mortui inventi sunt, cibo nondum plene consumpto. Haec in-
tulimus, ut quae rerum calamitas exoi-ta esset temporibus nostris posteris
panderemus. || Hügonis Flav. chr. S. S. VIH, 481, 3. Eo anno, prima
hora noctis, a parte aquilonis lux ingens quasi ignis ardentis emissa,
usque prope diluculum, noctem prope convertit in diem. Quo etiam
anno hiemps solito asperior octo continuis ebdomadibus inhorruit
ita ut bestias, aves, homines quoque plerosque vis algoris existeret ^) ||
Ann. Monaster. S. S. III, 154, 24. Fames maxima tribus annis. || Ann.
S. Blasii et Engelberg. ^) S. S. XHI, 277, 45. Fuit vero fames valida
per tres continuos annos, cepta ab eo quo hec facta sunt anno *), set in
medio maxima, quia erat hiemps durissima, et semina et arbores de-
fecerunt. 1| Ann. Aügdst. S. S. DI, 135, 30. Hiems continua, sterilitas
terrae, fames valida || Ekkeh. chr. unfvers. S. S. VI, 218, 19. Eapoto
1) Ipso anno bezieht sich auf den Brand des Klosters 1098, die
Notjahre wären also 1098 und 1099; wahrscheinlich liegt aber ein Irrtum
Bertholds vor, der bei der späten Abfassung des "Werkes (1137 und 1138)
leicht möglich ist, denn alle anderen Quellen lassen übereinstimmend
die Notperiode erst 1099 beginnen.
2) So in der Handschrift; lies exstingueret.
3) Die Notiz stammt aus Sankt Blasien.
4) Die Eroberung Jerusalems durch die Kreuzfahrer,
128 Chronik der elementaren Ereignisse.
palatinus comes et Oudalricus comes, patruelis eins, defuncti sunt.
Dum enim imperator cum principibus colloquium Ratisponae haberet,
mortalitas subito exorta prenominatos duos magnates, de inferioribus
vero quam plures absumpsit, per civitates quoque atque regiones non
modicam vulgi stragem fecit. Fames etiam improvisa multis locis
invaluit. || Ann. Elwangenses S. S. X, 19, 4. Fames magna nimis. ||
Ann. Hildesh. M. G. S. S. kl. Ausg. 50 (= Ann. Wirziburg). Impe-
rator Ratisponae pascha celebravit; ubi isdem diebus magna mor-
talitas facta est; in qua Rabbodo Palatinus comes cum aliis innume-
rabilibus moritur.
1100. Das Notstandsgebiet hat sich gegen das vorhergehende Jahr,
wie es scheint, noch erweitert. Es sind Nachrichten über die Hungersnot
vorhanden aus Lothringen (Hugo Flav.), Norddeutschland (Ann. Magde-
burg., Annl. Saxo.) , vom Mittelrhein (Ann. Ottenbur.), aus dem JElsafs
(Ann. Argent.), aus der Schweiz (Ann. Einsidlens.), aus Franken (Ann.
Elwang., Ann. Hildesh.) und Schwaben (Ann. S. Blasii a. 1099, Berth.
Zwifalt a. 1099). Hugo. Flav. che. lib. IL S. S. VIII, 487, 55. Quo
etiam anno magna fuit annonae penuria, et multi fame periclitati
sunt. II Ann. Hildesh. M. G. S. S. kl. Ausg. 50 (= Ann. Wirziburg. S. S.
II, 246). Hiemps dura et fames magna. || Ann. Elwang. S. S. X, 19, 8.
Hiemps dura, fames magna, mortalitas ingens hominum facta est. ^) ||
Ann. Ottenbue. S. S. V, 8, 50. Fames circa Rhenum innumerabiles
extinxit. || Ann. Einsidlens. S. S. III, 146, 38. Yemps aspera et fames
valida. II Ann. Argent. S. S. XVII, 88, 21. Facta est fames incompara-
bilis et mortalitas horribilis. *) || Ann. Magdeburg. S. S. XVI, 180, 33.
Fames magna per multas regiones invaluit. Mortalitas eciam non
modica subsecuta est. || Annl. Saxo. S. S. VI, 733, 8. Eo anno hiemps
durissima fuit; fames etiam per multas regiones invaluit^) et mor-
talitas magna erat.
1101. Die Hungersnot des vorhergehenden Jahres dauert wenigstens
in einzelnen Gegenden fort. Nachrichten sind erhalten vom Mittelrhein
(Ann. Ottenbur.) und aus Schwaben (Ann. August., V. Theogeri, Chr. des
P. Lenz). Ann. Ottenbur. S. S. V, 8 b2. Adhuc fames circa Rhenum
saevit. || Ekkeh. chr. univers. S. S. VI, 220, 7. Vermiculorum quoque,
quos papiliones a similitudine tabernaculorum vocant, exercitus incredi-
bilis multitudinis per tres continuos dies quasi a Saxoniae finibus in
Baioariam volabat. || Vita Theogeri lib. I, c. 19. S. S. XII, 457, 18.
Quodam itaque tempore adeo fames non solum in monasterio
sed et in omni circa regione praevaluit, ut se fratres illo in
loco diutius subsistere posse non crederent, et hi, quibus pater piis-
simus officia exteriora crediderat, nimio maerore deficei-ent, quid
tantae multitudini facerent nescientes; maxime cum ne comparandi
quidem quotidiani victus copia ulla iam foret etiam veteris annonae.
Seorsum itaque seniores quosque et consilio meliores assumunt, ac
Theogerum media in sede componunt, rem omnem uti se habebat
aperiunt idque efflagitant, quatenus quid facto opus sit, habita secum
deliberatione decernant, ut tanta multitudo fame non pereat, quae in
quotidiano quasi servitio vires corporis iam totas expenderat. Ubi dum
diem vario sermone protraherent — — , tandem in hoc universi con-
sentiunt, ut quicumque locum illum aliqua seu pretii seu beneficii obla-
tione ditassent, ipsi quoque ibidem utcumque sustentandi residerent.
1) Aus dem verlorenen Teile des Chr. Wirziburg.
2) Gleich Ann. Marbac. Beide Annalen gehen auf eine verlorene
gemeinsame Quelle zurück; vgl. Schulte, Mitteil. d. Inst. V, 515 flF.
3) Übereinstimmung mit den Ann. Magdeburg, fames — invaluit
aus den Nienburger Annalen.
V Chronik der elementaren Ereignisse. 129
caeterum quique perfectiores vel ad parentes vel ad alia interim
monasteria commigrarent. Abt Dietger lehnt diesen Plan ab. et miri-
fice protinus, uti ille promiserat, consolatus est Dominus populum suum.
Eo namque tempore alienum aes grande conflarant, ita ut mutuo acceptas
sexaginta libras argenti in quotidianos usus expenderint. Cumque iam
praesens loci necessitas et imminens anni sequentis sterilitas adhuc eos
amplius mutuare compelleret, sed unde redderent, non haberent : homi-
nem iuvenem quendam Liutfridum nomine, civem civitatis Wangionum,
genere et divitiis satis fortunatum, infirmum contigit advenire; Domino
nimirum cum illo misericorditer destinante, quatenus et illius infirmitas
spiritalibus solatiis iuvaretur, et ex eins abundantia . ..... frumenti
et vini omnique supellectili, omnibus quoque aedificiis tarn ligneis quam
lapideis, vel quidquid habere poterat in civitate. || A. Augustani
S. S. III, 135, 34. Hiems varia. Farnes valida. || Handsch. Chk. aus
S. Georgen veef. von P. Lenz auf Grund vorhand. Akchivalien. Mones
Zeitsch. f. d. Gesch. d. Oberrheins IX, 221. Maxima annonae Caritas
in Hercinia sylva et regione Barensi coenobitas s. Georgii sexaginta
argenti libras mutari cogit. ^)
1102. Handsch. Chr. aus S. Georgen, nach Pater Lenz, Mones Z.
F. D. Gesch. d. Obereheins IX, 221. Invalescente fame, cum religiosi
sangeorgani plerique ad parentes et cognatos suos migrare vellent,
coelitus iuvantur. Leutfridus, wormatiensis ciuis monasterio bona sua
seque ipsum devovet.
1104. Ekkeh. CHR. ünivers. S. S. VI, 225, 38. Undique terra satis
quievit, pace simul et fertilitate, necnon aeris quaütate corporumque
sanitate delectabiHter iocundata.
1106. Lokale Hungersnot in der Gegend von Klosterrath Ann.
Rodens. S. S. XVI, 701, 54. His diebus annona erat cara, et plebs est
fame nimis afflicta, quia fructum suum negarat terra. Sed sacerdoti
omnis necessitas suppleta est a comite, et destinata rerum abundantia a
maioribus terrae, — —
1109. Chr. S. Bav., De Sjiet Corp. Chr. Fland. I, 573. Hoc anno,
multi sacro igne accenduntur, membris instar carbonum nigrescentibus. ||
Ann. Formosel. S. S. V, 36, 37. Pestilentia ignearia ingrassari cepit. ||
Ann. Camerac. S. S. XVI, 512, 34. Pestilentia ignearia iterum in
humanam camem deseviit, quae ante festivitatem sancti lohannis bap-
tistae (29. Aug.), scilicet decollationem eins, oriri coepit. 1| Ann. Ottenb.
S. S. V, 9, 16. Inundatio pluviarum
1110. Ann. Formosel. S. S. V, 36, 38. Hiemps durissima et
nives diutumae.
1111. Ekkeh. chr. univ. S. S. VI, 245, 27. Rerum prospe-
ritas et copia frugum
1112. Ann. Laub. cont. S. S. IV, 22, 1. Aestas nimis arida. 4. Idus
Maii (12. Mai) nocte dominica fit tempestas, exurens multas arbores et
segetes. || Anselmi cont. Sigeb. S. S. VI, 375, 15. Mense Maio siligines
et arbores sacro igne adustae, fructus sui spem sunt mentitae; et quae-
dam silvae insuper arefactae. Subsecuta est hominum valetudo gravis
et diutuma, cum profluvio ventris et mortalitate.
1113. Sigeb. auctur. Bellovac. S. S. VI, 462, 8. Maxima terrae
vinearumque infgcunditas. || Anselmi. cont. Sigeb. S. S. VT, 375, 25. In
1) Pater Lenz benutzte die V. Theogeri, auTserdem lag ihm aber
auch noch jetzt verlorenes handschriftliches Material vor, von dem sich
auch in der Nachricht von 1101 noch eine Spur findet, und das ihn
offenbar veranlafste, Hungersnot in den beiden Jahren 1101 und 1102
anzusetzen, während d. V^. Theogeri nur die allgemeine Datierung auf
die Hungersnot um die Wende des 11. und 12. Jahrhunderts zuläfst.
Leipziger Studieu, VI. 1: Curschmann, Hungersnöte. 9
130 Chronik der elementaren Ereignisse.
pago Bracbatensi 9. Kai. Maii (23. April) circa Tornacum nix tanta
cecidit, ut etiam silvas fregerit.
1114. Ann. Formosel. S. S. V, 36, 41. Ventus validissimus in-
tumuit 14. Kai. Dec. (18. Nov.). Hiemps durissima secuta est.
1116. Cäson. Leod. che. ktthm. v. 27. S. S. XU, 416.
Annus qui hunc annum praecesserat,
Tanto gelu terram astrinxerat
Ut a festo sanctorum oninium (1. Nov. 1115),
Sic duraret usque ad Maium (1116).
De fragis et fabis.
Infra dies natalis Domini (25. Dec.)
Dux comedit fraga Lovanii;
Quidam fabas eodem termino,
Sed recentes sicut in Junio.
Chr. heg. Col. M. G. S. S. kl. Ausg. 57. Magna aeris inequalitas
facta est.
1117. Lokale Hungersnot, mir in der Gegend von Cateau-Cam-
bresis nachweisbar (Chr. S. Andr.). Chr. S. Andreae Castei Camerac.
lib. III. c. 30. S. S. VII, 546, 33. Interea domnus abbas Guiffridus, tum
hostili furore qui totam patriam depopulabatur, tum fame quae vehe-
menter omnem terram premebat fatigatus, velut magna tempestate quas-
satus amisso clavo navim vagantem mediis fluetibus, ecclesiam hanc
detinebat; sed tandem in se reversus portum quietis adiit, et prelationis
onus deposuit. *) || Ann. S. Jacobi Leod. S. S. XVI, 640, 10. Praeterea
frequens aquarum inundatio cum vi ventorum [domus plerasque subruit
et earum habitatores extinxit, totoque anno rerum facies immutata
nostrates omnes perterruit. j] Canonici Leod. chr. rythm. S. S. XII, 417.
Gewitter am 2. Mai.
De diluvio.
V. 107. Secuta est plaga diluvii.
Die quae est septima Junii (7. Juni).
Timuimus urbis excidium
Pro communi peccato omnium.
Pontes fregit et aedificia
ßivus noster, cui nomen Leggia;
Submersi sunt septem vel amplius.
Gewitter am 1. Juli.
V. 144. Nona die post ictum fulminis,
Tempestas fit tantae caliginis
Ut videre nihil potuerimus;
V. 156. Celum omne fit pice nigrius;
Ruunt imbres, compuntur fulgura,
Coniurasse putes tonitrua.
Ekkeh. S. S. vi, 253, 3. 2. Mai starkes Gewitter in Lüttich. Quinta
decima dehinc die ex vicino quodam eiusdem episcopii monte, qua nun-
1) Schon einmal wird während der Regierungszeit desselben Abtes
(1083 — 1117) von einer Hungersnot gesprochen, die mit der hier er-
wähnten identisch sein kann. Mit mehr Wahrscheinlichkeit wird sich
die Nachricht aber vielleicht auf das Jahr 1095 beziehen lassen; vgl.
lib. in, c. 6, p. 541, 20. Quam ille susceptam per aliquot annos strennue
rexit, sed postea continuis imminentibus guerris et maxime fame magna
ecclesia haec devoluta est paupertati.
Chronik der elementaren Ereignisse. 131
quam aqua preter pluviam visa est, fluvius ingens erupit, qui non modi-
cam civitatis partem diluens, cum maximo Leodicensium dampno Traiecten-
sium se finibus infudit. || Anselmi cont. Sigeb. S. S. VI, 376, 20. Mense
Januario 3. Non. ipsius (3. Jan.), 4. feria, in aliquibus locis, sed non
usquequaque, terremotus accidit, alias clementior, alias validier; adeo
ut quarundam urbium partes cum aecclesiis subruisse dicatur. Mosa
etiam fluvius iuxta abbatiam quae dicitur Sustula, quasi pendens in
äere, fundum suum visus est deseruisse. 2. Mai Gewitter in Lüttich.
Item Junio mense, 7. Idus (7. Jun.) ipsius mensis, circa horam nonam,
nubes pluviae subito rapta, ä monte qui dicitur Roberti, subiectam sibi
partem civitatis penitus oppressam pressumdedit; adeo ut multas domos
dinieret, et immensam annonam perderet es folgen Nachrichten
über Stürme, Gewitter und verschiedene Wunder.
1118. Canon. Leod. che. kythm. v. 267. S. S. XII, 418.
De caro tempore.
Post istius anni (1117) miserias,
Tanta fuit annonae Caritas
Ut communi urbis consilio
Statuta sit quae dam venditio;
Sed frumentum, ad quinque positum,
Undecim est solidis venditum.
Tempus enim et vita hominum
Non per ipsos stat, sed per Dominum.
Mortui sunt, sed pauci, Leggiae
Nulla tarnen causa penuriae,
Si qui longa fame languerant.
Et de locis aliis venerant.
Anütl. Saxo S. S. vi, 755, 21. Maxima inundatio in omni Europa
fuit. II CosMÄE CHK. S. S. IX, 124, 8. Mense Septembri tanta fuit in-
undatio aquarum, quantam non reor fuisse post diluvium in orbe
terrarum. Nam noster ille fluvius Wlitava repente praeceps erumpens
de alveo, ah! quot villas, quot in hoc suburbio domus, casas et eccle-
sias suo impetu rapuit! || Ann. Polon. I (= Ann. Pol. III) M. G. S. S.
kl. Ausg. 52. Eodem anno inundacio aquarum in omni terra.
1119. Che. S. Bavonis Df Smet. Coep. che. Fland. I, 576. Anno
MCXIX, ventus magnus factus est.
1120. Hungersnot in Westfalen, nur durch eine Nachricht au,s
Paderborn belegt (Ann. Hildesh.). Ann. Hildesh. M. G. S. S. kl. Ausg. 65.
Farnes valida. Modius siliginis duobus solidis venit. || Ekkeh. che.
UNIV. S. S. VI, 255, 42. ^- — in episcopatu Trevirensi mense Junio sus-
citata tempestate glaciem mirae magnitudinis efliidit, quae et aedificia
evertit et alia pericula intuHt. Saxoniam quoque et maxime in episco-
patu Halberstatensi dira grandine flagellavit, in tantum ut in novem
villarum finibus non solum frumenta sed et bestias agri cum volatilibus
innumeris consumpserit.
1121. CosMAE CHE. S. S. IX, 124, 28. Nimis attenuatae sunt segetes
propter nimiam siccitatem, quae fuit per tres continuos menses, Marcium
scilicet et Aprilem atque Maium. 39. Eiusdem anni fuit hiemps nimis
ventosa et calida et aquarum inundatio magna.
1122. CosMAE CHE. S. S. IX, 125, 33. Item in eodem anno mel et
vindemia pleno comu habundavit et segetes satis creverant, sed in ari-
stis granum non redundavit. Hunc annum secuta est hyemps valida,
unde in sequenti aestate caruimus custodita glacie.
1123. Ann. Eqmund. S. S. XVI, 451, 30. Hiemps facta est as-
perima, ita ut omnem aquam praeter marinam indiflferenter homines
ut terram calcarent gelu solidatam, super terram autem iter calcabile
9*
132 Chronik der elementaren Ereignisse.
vix invenire poterant prae glacie congelata ab eris densitate. ^) || Ann.
Brunwil. S. S. XVI, 726, 27. Hoc anno hiemps asperrima fuit, adeo
ut Renus glatie concretus, calcabilis meantibus extiterit. 1| Cosmae che.
S. S. IX, 126, 13. Eodem anno maxima fuit ubertas tarn autumno quam
vere seminatis in frugibus, nisi quod grando locis nocuit in pluribus;
mel autem in campestribus fuit habunde, in silvestribus locis minime.
Hiemps aspera fuit nimis et nivosa.
1124. Harter und schneereicher Winter; nach weit verbreiteter Mifs-
ernte (Anselm, Cosmas) tritt schon an einigen Stellen in Belgien (Ann.
Cam., Chr. Elnon.) und Niederdeutschland (Paderh. Ann.) eine Hungers-
not auf. Ans. Cämerac. S. S. XVI, 513, 39. Gravis pestilentia
famis super terram extitit, de qua nonnulli fame perierunt. || Anselm.
coNT. SiGEB. S. S. VI, 379, 26. Hiems solito acerbior, et aggestu nivis
sepius decidentis nimis horrida et importuna. Multi enim pauperum
infantes et mulieres nimietate frigoris defecerunt. Mortalitas quo-
que animalium maxima. In multis vivariis pisces absorti sub glacie
perierunt. In Bracbanto anguillae innumerabiles propter glaciem ä palu-
dibus exeuntes, quod dictu mirum est, in foenilibus fugientes latuerunt;
sed ibi etiam pre nimietate frigoris deficientes computruerunt. Hiemi
successit intemperies aeris, nunc nive, nunc pluvia, nunc gelu altematim
satis deterrima, usque in medio Martio. Postea diutino frigore et pluvia
aeris horrente inconstantia, vix tandem arbores floruerunt Maio mense,
vix tandem gratia herbarum et graminum reviguit virore. Imber vero
singulis mensibus assidue deciduus, sata agrorum pene absorsit. Nam
siligo et avenae proventum suum satis sunt ementitae. Multi quoque
sacro igne aduruntur. || Ann. Fossenses S. S. IV, 30, 17. Annus
pestilens. Hyemps aspera et aggestu nivium nimis humida. || Che.
Elnonense S. Ajuandi Hist. DE Fk. XIII, 454 A. Fames valida fit. || Ann.
HiLDESH. M. G. S. S. kl. Ausg. 66 (= Chr. reg. = Paderbomer Annalen).
Magnae molis grando cecidit 9. Kai. Augusti (24. Juli). Eclypsis
solis facta est 3. Idus Augusti (11. August). Magna fames accidit. ||
Chr. EEG. CoL. REc. IL M. G. S. S. kl. Ausg. 62. Magna fames et
hiemps asperrima. Renus congelatur. || Annl. Saxo S. S. VI, 761, 32.
Item 3. Idus Augusti, 11. hora diei solis eclipsis fuit, et secuta est
maxima pestilentia boum, ovium atque suum.*) Magna fames
fuit.*) II CosMAE cmi. IX, 129, 9. Item eodem anno 3. Idus Augusti
11. hora diei solis eclypsis fuit, et secuta est maxima pestilentia
boum ovium atque suum; apes multae interierunt penuria mellis fuit
nimia. Segetes autumnales defuerunt simul et vernales, praeter solum
milium et pisam. || Summa Honorii*) S. S. X, 131, 23. Deinde facta est
fames, quam secuta est tempestas horribilis multis diebus tonitruo-
rum et fulgurum et grandinis, et ecclypsis solis per unam horam.^)
1125. Die kritische Lage des vorhergehenden Jahres wird durch
einen aufsergewöhnlich harten Winter noch verschlimmert. Es entsteht eine
weit verbreitete allgemeine Hungersnot. Das Notstandsgebiet umfafst Bel-
gien (Ann. Bland., Ann. Laub, cont., Ann. Foss., Ansei, cont. Sigeb.,
Sigeb. cont. Praemonst, Chr. Elnon., Ann. Egmund., Pass. Karoli, Vita
1) Diese Nachricht, vsde die zu 1125 und 1126 sind verwandt mit
der Cont. Burburg. ; beide Quellen schöpfen aus einer gemeinsamen flan-
drischen Quelle, die auch im ehr. S. Bav. und Anony. Bland. Append.
ad Sigeb. Hist. de Fr. XIV, 16 benutzt ist.
2) Item — suum aus Cosmas.
3) Paderb. Ann.
4) Die Quelle stammt wahrscheinlich aus Baiem, ein bestimmter
Ort lälst sich nicht feststellen. Wattenbach Deutschl. G. Q. II, 258—260.
5) Totale Sonnenf. 11. August 1124,
Chronik der elementaren Ereignisse. 133
Karoli, Herim. lib. de rest. S. Mart. Tornac., Chr. S. Bav.), dus henachbarte
deutsche Gebiet (Ann. Äquens.), Westfalen (V. Gotefridi comitis Capen-
berg.); in Mitteldeutschland herrscht Teuerung in der Mark Meißen ('Ann.
Vetrocell.) ; dagegen weiß man in Thüringen nichts von der Not (Chr. S.
Petri JSrford. mod.). Weiter herrscht Hungersnot wahrscheinlich in ganz
Süddeutschland, erhalten sind Nachrichten aus Franken (Ekkeh., Heribordi
V. Ottonis eps. JBabenberg.) und der Schweiz (Ann. Einsidl.). Ann. Blan-
DiNiENSEs S. S. V, 28, 23. Farnes horrida invaluit.-|| Ann. Laubiens.
coNT. S. S. rV, 22, 17. Hoc anno hyems contigit asperrima, quam fames
subsequitur praevalida. || Ann. Fossenses S. S. IV, 30, 20. Hiemps longa
et aspera, et fames valida. || Anselm. cont. Sigebert. S. S. VI, 379,47.
Hiems asperima, sex epdomadibus continua et valde noxia. Fames
valida ubique magna multitudine utriusque sexus pereuntibus. || Sigeb.
CONT. Pkaemonstrat. ^) S. S. VI, 449, 45. Fames permaxima grassatur
in Gallia, in qua Karoli, inclyti marchionis Flandriae, Uberalis enituit
munificentia; qui innumerabilibus diversis in locis pauperibus cotidiana
ministrabat victus stipendia. || Chb. Elnonense S. Amandi Hist. de Fe.
XIII, 454 A. Clades vehemens. || Ann. Egmund. S. S. XVI, 451, 35. Hyemps
iteratur eque valida, exempto impedimento glaciali terrae incumbente.
Fames valida supervenit a Kalendis Novembris incipiens, et us-
que ad novas fruges perdurans, quae multos in Flandria, sed plures
extinxit in Brabantia. || Passio Kakoli comit. adct. Galbekto c. 2 u. 3.
S. S. XU, 562, 39. — c. 2. Inmisit ergo Dominus flagella famis et
postmodum mortalitatis Omnibus, qui in regno degebant nostro, sed
prius terrore signorum revocare dignabatur ad penitendum, quos pronos
previderat ad malum. Anno ab incamatione Domini 1124 in Augusto
mense universis terrarum inbabitatoribus in corpore solari circa nonam
horam diei apparuit eclipsis, unde qui statum pacis et placi-
torum iniurias notabant, futurae famis et mortis periculum minabantur
universis. Cumque neque sie correcti sunt bomines, tam domini quam
servi, venit repentinae famis inedia, et subsequenter mortalitatis
irruerunt flagella. — — Qua tempestate non poterat solito more sese
quisque cibo et potu sustentare, sed contra morem tantum panis insump-
sit epulator semel in prandio, quantum ante hoc tempus famis in diver-
sis diebus sumere consueverat, atque sie per insolentiam est gurgitatus,
et omnes naturales receptaculorum meatus distenti nimietate repletionis
cibi et potus, natura languebat. Cruditate quoque et indigestione tabes-
cebant homines, et adhuc fame laborabant, donec spiritum exhalarent
ultimum. Multi quoque inflati sunt, quibus cibus et potus fastidiebat,
quibus tamen utique abundabant. Quo tempore famis, in media quadra-
gesima, etiam homines terrae nostrae, circa Gandavum et Legionem et
Scaldum fluvios commorantes, carnes comederunt, eo quod panis eis
prorsus defecisset. Quidam vero ipso itinere cum transitum facerent ad
civitates et castra in quibus panem sibi compararent, nondum semi-
perfecto transitu suffocati, fame perierunt; circa villas et curtes divitum
et castra seu munitiones pauperes cum ad elemosinas misero gressu de-
voluti venissent, mendicando mortui sunt. Mirabile dictu, nulli in terra
nostra manserat naturalis color, sed talis pallor affinis et proprius mortis
inerat universis. Languebant similiter sani et aegri, quia, qui sanus
erat in compositione corporis, aeger effectus est, visa miseria morientis. —
c. 3. At comes egregius satagebat omnibus modis pauperes susten-
tare, elemosinas largiri in castris et in locis suis, et presens ipse et per
ministros suos. Eodem tempestate 100 pauperes in Brugis omni
die sustentabat, singulis Ülorum unum panem admodum grandem tri-
buens ab ante quadragesimam praedictam usque in novas eiusdem anni
1) Verfafst in Lüttich.
;^34 Chronik der elementaren Ereignisse.
messes. Similiter in aliis castris suis idem disposuerat. Eodem anno
edixerat dominus comes, quod, quicumque duas mensuras terrae semina-
rent tempore sementis, alteram mensuram terrae seminarent faba et pisa,
eo quod hoc genus leguminis citius et tempestivius fructum proferret,
unde pauperes citius sustentari potuissent, si famis miseria atque inedia
eo anno non cessaret. Similiter per omnem comitatum suum preceperat,
per hoc in futuro consulens pauperibus quantum poterat. lUos etiam'
ex Gandavo turpiter redarguit, qui passi sunt ante ostium domus suae
mori pauperes fame, quos pavisse poterant. Cervisiam quoque inter-
dixit confici, ut eo levius et melius abundarent pauperes, si a cer-
visia conficienda cessarent tempore famis cives et incolae terrae. Nana
ex avena panes fieri iussit, ut saltem in pane et aqua vitam continua-
rent pauperes. Vini quartam sex pro nummis vendi precepit et non
carius, ideo ut cessarent negotiatores ab abundantia et emptione vini,
et merces suas commutarent pro necessitate famis Ipro victualibus aliis,
quibus levius abundarent et facilius pauperes sustentarent. A propria
mensa sibi quidem subtraxit cotidie victum, unde centum pauperes et
tredecim sustentabatur. Indumenta insuper nova, scilicet camisiam, tuni-
cam, pelles, cappam, braccas, caligas, subtulares a principio illius quadra-
gesimae et devoti ieiunei sui, in quo statim traditus in Domino obdor-
mivit, cotidie uni pauperum erogavit, usque ad diem quem obiit in
Christo; II Waltebi v. Kakoli comit. Fland. c. 11. S. S. Xu, 544, 1.
Quod sane per hoc probari potest, quia cum illis duobus annis ante
mortem ipsius preteritis terre sterilitas et messium raritas magnam ali-
mentorum penuriam induxisset, ipse agricolis suorum reddituum, unde
ipse vivere et familiam suam alere debebat, magnam partem misericor-
diter condonavit; et non tantum superfluas sed et plerumque necessarias
cervisiarum confectiones et potationes prorsus ad tempus interdicendo
et parcitatis modum immoderatis imponendo, necessariam universis vite
sustentationem paterna soUicitudine prudenter procuravit. Decrevit etiam
ut quicumque venalem faceret panem, non unum, ut fieri solebat, sed
duos quamlibet parvos singulis nummis distraheret, ut pauperi cuivis
nummum forte non habenti vel obolo emendi facultas suppeteret. Quid
oro, faceret de maximis qui tanto opere providebat de minimis? Tem-
pore quo quia multos esse videbat egenos, per singulas curtes
suas, quos multas habebat, eos deputavit centenos, et de suo
cotidianam eis stipem administrari imperavit. Preterea in
quacunque urbe, oppido vel villa esset, innumeri ad eum cotidie con-
üuebant, quibus ille alimenta, nummos et vestimenta propriis precipue
manibus distribuebat, adeo ut apud Ipram uno die 7800 panes eum ero-
gasse ipsorum qui affuerunt memoria prodiderit. Neminem enim frustra-
tum a se recedere patiebatur, vestesque etiam, quibus admodum pre-
ciosis utebatur, sibi detractas eis frequenter largiebatur. || Herim. lib.
DE KESTAUKAT. S. Mart. Tornac. cont. c. 13. S. S. XIV, 323. Eo tempore
fames vehementissima totam provinciam oppressit, ita ut plures fame
intumescerent, comes etiam Carolus per totam Flandriam pro avene
penuria cervisiam componi prohiberet, dicens, melius esse, ut divites
aquam biberent, quam pauperes fame perirent. Domnus etiam abbas
noster Segardus misericordia motus calices argenteos et alia quedam
ornamenta vendidit ex eis panem in alimoniam pauperum emit. || Chr.
S. Bav. ed. De Smet. Corp. chr. Fland. I, 578. Karolus, comes Flan-
driae, ob validae famis instantiam, et ut annona et lac ad victum
hominum plus abundaret, cerevisiam in terra sua fieri prohibuit et
canes vitulosque occidi fecit. || Ann. Aqdenses S. S. XXIV, 37, 26.
Fames valida facta est. || Vita Godefridi comit. Capenbergensis c. 3.
S. S. XII, 517. Quodam tempore famem Westphaliae affuturam
et ipsos etiam fratres parumper castigaturam in spiritu praedixit.
Chronik der elementaren Ereignisse. 135
Quae iuxta viri Dei praescientiam adeo gravis evenit, ut plerosque
dira inediae calamitas extingueret. Acci(fit ergo die quadam, fratri-
bus ad refectionetn ituris, cum hospitibus et pauperibus erogarent
quicquid sibi abstinendo subtraherent , ut panis deesset alimoniae, ita
ut etiam unde fieret inveniri non posset. Cumque vir Dei saepius
intimasset, quod scriptum est: Non affliget Dominus fame animam
iusti, ecce subito per fideles suos Dominus tantam panis abundan-
tiam transmisit, quod fratres et sufficienter refecti sunt et advenien-
tibus cum alacritate obtulerunt. || Cb. S. Petki Erfokd. mod. S. S. XXX,
361, 36. Quo tempore ^) per tres continuas noctes ante mortem eius
tanta frigoris inmanitas fuit, ut in plerisque partibus regni maxima
pars frugum et vini atque pomorum deperiret. || Ann. Veteeocell. S. S.
XVI, 42, 16. Canim tempus. || Ekkeh. chk. univeks. S. S. VI, 263, 20.
Quo tempore hiemem asperrimam ver tempestuosum , fames validis-
sima ac mortalitas crudelissima secutae, tantam stragem per uni-
versas provincias, maxime tarnen de vulgaribus dederunt, ut pene tercia
pars populi notetur occubuisse. — 264, 26. Quarta feria ebdomadae
pentecostes (20. Mai) dirissimae pruinae frigus plagam magnam tarn
novellis ubique frugibus quam vineis, habundantissimam iam foetuum
suorum spem turgendo promittentibus, intulit; nee multo post, id est
16. Kai. Julii (16. Juni), residuum frigoris tempestas tam immensa, quae
diluvium minare videretur, crudeliter alicubi devastavit. Item quaedam
ex locis palustribus ultra solitum erumpentes, segetes contiguas et
maxime triticeas aurugine vel uredine depravavit. Apium etiam foetus,
nescio quo auspicante incommodo ex toto pene deperiit. — 265, 9. Hoc
etiam anno nonnullos ex nobilibus una cum innumera multitudine vul-
garium seviens mortalitas absumpsit. Inter quos Oudalricum Eich-
statensem ac Ruggerum Wirciburgensem , Amoldum quoque, comitis
Amoldi filium — — pluresque alios sors ultima pressit. — — ||
HeKIBOKDI DIALOG. DE VITA OxTONlS EP8C. BaBENBERG. Hb. I, C. 31. S. S.
XX, 715, 19. Eo tempore Orientalis Francia sterilitate anno-
rum magna panis inopia laborabat. Ipsi namque opulentiores
famis etiam extrema necessitate squalebant, inopes et mendici passim
per plateas et agros mortui iacebant, ita ut prae multitudine in cimi-
teriis humari non possent. Sed vir Dei misericordia plenus, memor To-
biae, modo per se modo per alios sepeliendi officium complevit. Ubi
autem cadaverum multitudo sepulturam ordinatam fieri non sinebat, in-
gentes fossas praeparavit, et centenos ac millenos simul quandoque
terrae mandabat, precio conducens homines, qui talibus officiis iugiter
inservirent. Ipse autem per se omnia lustrabat, vicos, plateas ac domos
pupillorum, vespere, mane et meridie, nee non etiam noctumo tempore
visitando aegros, reficiendo famelicos, omnique ingenio bene operandi
vias inquirebat. — c. 32. Erzählung , wie der Bischof die Leiche einer
Frau findet und sie selbst auf den Kirchhof trägt. — c. 33. Videns ergo,
quia tempus eum moneret, omnes apothecas suas aperuit, panes prae-
parat, alit egentes, et ecce, quasi ad universales nundinas de tota pro-
vincia famelicorum turbae concurrunt, de monasteriis virorum ac femi-
narum praepositi ac dispensatores , omnesque quos annorum egestas pre-
mebat, ad promptuaria episcopi currunt, sperata subsidia sine mora
invenientes. Cumque messis appropuinquaret , et maturae iam segetes
ubique locorum falcem postularent, multa milia falcium pauperibus, quos
toto anno aluerat, praeparata distribui fecit, atque refectis omnibus, in
festivitate beati Jacobi (25. Juli): Ecce, inquit pater optimus, filioli mei,
terra coram vobis est, finita est dierum malitia. Et accipiens singulas
falces, singulos addidit denarios, unicuique denarium et falcem dans,
1) Zur Zeit von Heinrichs V. Tode, gest. am 23. Mai 1125.
136 Chronik der elementaren Ereignisse.
instrumentum operis et viaticum; sicque valefecit eis, in bonitate et
gaudio eos dimittens. || Ann. Einsidl. S. S. III, 147, 4. Erat maxima
fames per totum orbem. || Cosmae che. S. S. IX, 131, 35. 13. Kai.
Junii, 4. existente feria, (20. Mai) in ebdomada sacrosancta pentecosten,
magna nix in quibusdam silvestribus locis descendit, et sequentibus
diebus grande frigus inhorruit, atque omnigenis et maxime in autumno
seminatis frugibus, simul et vineis, nee non et arboribus multum nocuit,
ita ut in multis locis arbusta radicitus exaruissent, et minores gelu
rigescerent amnes. || Ann. Cräcovic. compil. M. G. S. S. kl. Ausg. 37. In-
undacio aquarum in omni terra.
1126. Die Hungersnot dauert, wenigstens in einem Teile von Belgien,
fort (Ann. Bland., Ann. JEgmund. v. Karoli 1125), im Süden des Landes
scheint sie nachgelassen zu haben (Anselm). Hungersnot herrscht eben-
falls in Süddeutschland (Ann. Zwifalt., Casus monast. Petrish.) und jetzt
auch in Böhmen, das im vorigen Jahre noch verschont gehliehen war
(Canon. Wissegrad.). Ann. Bland. S. S. V, 28, 25. Iterum fames gra-
vissima repetita per Flandriam, per Lotharingiam, per Franciam, per
Angliam, mülta hominum milia necavit. || Anselm. cont. Sigeb. S. S.
VI, 380, 22. Hiems acerrima; vemus etiam periculosus. — 28. Hoc anno
omnis seges egra et vineae cum omni fructu arborum acerrimae. || Ann.
Egmund. S. S. XVI, 451, 48. Clades permaxima yenit, divitum et
pauperum multitudinem extinguens. || Ann. Zwifalt. minoees S. S. X,
55, 13. Fames magna. |1 Ann. Zwifalt. maioees S. S. X, 55, 42. Multa
milia bominum fameperierunt. *) || Casus monast. Petbishus. lib. IV, c. 21.
S. S. XX, 665, 19. Anno ab incamatione Domini 1126. facta est fa-
mes valida, ita ut multi penuria oppressi deperirent. Et erat in basi-
lica Gregorii tabula principali altario in occidentali parte apposita,
quae auro et argento venuste fuerat operta, quae nonnisi in maximis
festivitatibus aperiebatur. Hanc Bertolfus abbas ingruente inopia con-
fringi fecit, et auri quidem inventum est habere unum talentum et quar-
tam partem fertonis ; argenti vero ...*), et hoc totum tarn aurum quam
argentum erat purissimum et Optimum. — — || Annl. Saxo S. S. VI,
763, 16. Apud Corbeiam Wisera glacie quasi obice eam repellente in-
undando, totam urbis aream occupat — — — || MoNAcm Priefling.
V. Ottonis epsc. Babenberg. lib. III. c. 5. S. S. XII, 899, 6. Nam et
pestilentiam, quae forte in diebus illis exorta totam paene Stetinen-
sium invaserat civitatem — — — ^) ]| Canon. Wissegead. cont. Cosmae
S. S. IX, 132, 35. Eodem hyeme tanta magnitudo nivis fuit, qualem
nullus hominum se vidisse dicebat, in qua multi homines mortui sunt.
14. Kai. Martii (16. Feb.) inundatio aquae; glacies multis rebus nocuit. —
133, 28. Eodem anno multi homines perierunt fame per totum mundum. ||
Ann. Mell. cont. Mell. S. S. IX, 501, 40. Nix valida facta est.
1128. Anselmi cont. Sigebeet. S. S. VI, 381, 13. Cum intrante
Martio serenus aer arrideret, ipso mense mediante subito totus in nube
cogitur, et frigore riget, aquae gelant, rura torpent, et nunc nive, nunc
gelu, nunc pluviis elementa solvuntur. Subsequitur magna mortalitas
ovium, agnorum, boum, vaccarum. Tandem miserante Deo, cuncta
ad gratiam redeunt in laetania maiori. 13. Mai Gewitter in Köln.
27. Mediante Septembrio gelu valde nocivum factum est, in quo legu-
mina et vineae perierunt, et quicquid eiprimi potuit, in acredinem ver-
1) AuB den Ann. Zwifalt. min. entnommen.
2) Eine halbe Linie ist in der Handschrift leer gelassen.
3) Ähnliche Angaben finden sich Ebbo. v. Ottonis lib. IE. c. 1. S.
S. Xn, 859, 25 und Heribord. dialog. de v. Ottonis lib. III. c. 16. S. S.
XX, 767, 3.
Chronik der elementaren Ereignisse. 137
sum est. II RuPEETüs de incendio Tiutiensi c. 2. S. S. XII, 630, 17. Erat
autem siccitas nimia nimiumque diutina (25. Äugst.).
1120. Ann. Laub. cont. S. S. IV, 22, 23. Hoc anno pestis ignea
in homines fuit, et beata Maria Suessionis miraculis claruit, et mor-
ticinum pecorum fuit. || Anselm. cont. Sigebert. S. S. VI, 381, 32.
Cum intrante mense Januario gelu liqueretur, tanta inundatio nivis et
pluviae fluvios et vivaria inflavit, ut sata proxima diluerent et excava-
rent, domos quoque vicinas subverterent, et quaequae in eis inventa per-
derent. 42. Pestilentia maxima boum, vacarum et porcorum, apro-
rum, cervorum, capreorum. Gewitter am 17. Oktober. Hoc anno plaga
ignis divini Carnotum, Parisius, Suessionem, Cameracum, Atrebatum,
et alia multa loca mirabiliter pervadit, sed mirabilius per sanctam Dei
genitricem Mariam extinguitur. Auftreten der Krankheit in verschiedenen
Städten und wunderbare Heilungen.
1130. MoNÄCH. Sazav. cont. Cosm. S. S. IX, 157, 14. Eodem anno
7. Kai. Maü (25. Aprl.) immensum signum apparuit, et tonitruum horri-
bile auditum est.
ca. 1132. HisTOB. monast. Viconien. S. S. XXIV, 298, 53. Tem-
pestas crudelissima ingruebat in temporibus istis, quoniam quam plures
morte subita moriebantur — — — ^)
1133. Anselm. cont. Sigeb. S. S. VI, 384, 29. Legumen et avena
hoc anno proventum messis satis ementita. || Chb. reg. Col. prs. H (=
Paderborn. Ann.) M. G. S. S. kl. Ausg. 70. Eclipsis solis facta est
4. Nonas Augusti (2. Äugst.) circa horam 6, in tantum ut stellae in celo
apparerent. *) Magna inequalitas aeris et pluviarum inundatio per totum
tempus messis subsecuta est. || Canon. Wissegrad. cont. Cosm. S. S. IX,
138, 35. Mondfinisternis am 22. Feb. Hanc eclypsim nimia mortali-
tas hominum secuta est.
1134. Anselmi cont. Sigeb. S. S. VI, 384, 38. Iste annus pre
nimia siccitate satis calamitosus, quia avenae, ordea et legumina pro-
ventum suum nimis sunt ementita. 44. Kalendis Octobribus (1. Okt.) in
tempestae noctis silentio, motus magnus factus est in mari, ita ut litora
sua preteriret, et tamen in se iterum resideret. Sequenti vero nocte
primo crepusculo cum omni impetu terminos egrediens, omnia circum-
quaque, id est villas, castella, aecclesias, ita pessumdedit, ut tres comi-
tatus, id est, Walecras, et Wales et Bebrant cum homine et pecore
penitus exterminaret. || Ann. Foss. S. S. IV, 30, 41. In Namurco Sambra
fluvius a solito meatu penitus cessans, per diem iategram funditus aruit. |1
Casus monast. Petrishus. lib. V. c. 7. S. S. XX, 670, 42. His diebus
grandis infirmita« in ipsa congregatione grassabatur || Canon.
Wissegrad. cont. Cosm. S. S. IX, 141, 1. Hyems instabilis, ita ut
nunc gelaret, nunc vernalis more temporis terra resolveretur, adeo ut
Albis fluvius bis glacie astringeretur bisque liquefieret. Flumen vero
Wltawa, quod metropolitanas nostras urbes Pragam et Wissegrad alveo
suo dividit, quater gelatum est, et quater glacies eius dissoluta est; nivis
autem penuria fuit. Haec intemperies aeris a mense Novembri in-
cipiens, per totum circulum sequentis anni nullum mensem praeterivit,
quin aut intrante aut exeunte unoquoque mense magno impetu saeviret.
Tandem in altero anno 5. Kai. Novembris (28. Okt.) vespertina hora per
totum mundum saevissima tempestas ventorum orta est, — — —
1135. Ann. Laub. cont. S. S. IV, 22, 34. Hoc anno transcendit
mare terminos suos in ultimis partibus Flandriae, et submersit in-
sulas multas cum hominibus. || Chr. S. Bavonis De Smet., Corp. chb.
1) Die Stelle ist ein Zusatz des Mcolaus de Montigni.
2) Totale Soimenfinsternis am 2. August 1133, auch Ann. Foss. S.
S. IV, 30, 38.
138 Chronik der elementaren Ereignisse.
Fland. I, 582. Magnus ventus factus est, quinto kal. Novembris (28. Okt.),
tarn vehemens, ut turres ecclesiarum domosque urbium subverteret per
diversa loca. Audita sunt tonitrua ac coruscationes fulminum visae, die-
bus Decembris. |1 Ann. Egmxxnd. S. S. XVI, 453, 53. Maxima inundatio
aquarum maris in multis locis facta est Kalendis Octobris. || Sigeb.
AUCT. Laudun. S. S. VI, 446, 16. Gr. Sturm am 28. Okt. Mare terminos
suos egressum, partem Flandriarum cum habitatoribus suis inopinante
submersit.
1136. Sigeb. cont. Toknacen. S. S. VI, 444, 13. Eodem tempore
siccitas magna fuit, et magna frugum abundantia, et ab incom-
modo quartariae febris multi mortui sunt. || Ann. Foss. S. S. IV,
30, 44. Estatis tempore circa solsticium insolitum calorem tam terram
et germina quam homines et pecora gravi defectu
1137. Ann. Bland. S. S. V, 28, 52. Siccitas magna. || Che. S. Ba-
voNis De Smet. Corp. che. Fland. I, 583. Siccitas tanta fuit in Francia,
ut fontes, putei et fluvii siccarentur. || Sigeb. auct. Laudun. S. S. VI,
446, 26. Siccitas, quantam nemo, qui tunc viveret, se vidisse vel ab
antecessoribus suis se audisse testabatm-, ita ut fontes et putei, quidam
et de fluminibus siccati sint. || Ann. Foss. S. S. IV, 30, 47. Aestus
maris insolito motu terminos suos transgreditur et tres comitatus Gua-
lecras, Gulles et Zewanc penitus exterminavit. || Ann. Egmund. S. S. XVI,
454, 9. Maxima siccitas fuit in toto vernali et estivo tempore, adeo ut
estus nimius scitisum in multis locis exusserit. Hoc anno in Flandria
plurima monasteria a fulgure sunt succensa. || Chr. beg. Col. prs. 11
(= Paderborn. Ann.) M. G. S. S. kl. Ausg. 74. Nam bona aeris tem-
perie, omnigena terrae fertilitate, cunctarum rerum copia non solum
per regnum, sed et pene per totum mundum exuberabat.
1138. Che. S. Bavonis De Smet. Coep. che. Fland. I, 584. Auditum
est tonitruum, octavo kal. Julii (24. Jun.), cujus ictus exstitit intolera-
bilis. Monachos enim sancti Bertini in oratione consistentes terrae pro-
sternens, quibusdam visum, aliquibus auditum, aliis aliquandiu sustulit
et sensum. || Bertholdi Zwifeltensis che. S. S. X, 122, 30. Ipso anno
magna erat habundantia frugum adeo ut modius siliginis duorum
nummorum vix haberet precium.
1139. Sigeb. auct. Afflig. S. S. VI, 400, 32. Ab isto aimo cepit
fames 12 annos perdurans. || Che. S. Bavonis De Smet. Coep. Fland.
I, 584. Ab hoc anno fames incipiens fere septem continuis annis postea
duravit, et pene totam Europam cum adjacentibus insulis oppressit. ||
Sigeb. cont. Gemblac. S. S. VI, 386, 48. Paludes et fontes, qui per ali-
quot annos tanta defecerant siccitate, ut putarentur non posse denuo
refluere, mirantur multi non solum fluere, sed et solito maiores aquas
emittere.
1140. Lokale Hungersnot in Sachsen (Ann. Palad.). Ann. Egmund.
S. S. XVI, 455, 12. Nix nimia et hyemps fuit validissima. || Ann. Pa-
LiDEN. S. S. XVI, 80, 27. Animositate principum Saxonie contra regem
suosque amicos nullatenus desinente, magna famis necessitas huic
ingruit provincie.
1141. Che. S. Bavonis De Smet. Coep. che. Fland. I, 585. Plaga
ignis divini multos adussit, qui meritis beatae Mariae virginis salvati
sunt. Lapides grandinis tantae magnitudinis ceciderunt, ut vineas atte-
rerent in quadam parte Galliae et domos subverterent. In quadam etiam
parte Flandnae segetes vastaverunt et multitudinem avium necaverunt. ||
Balduini Ninov. che. S. S. XXV, 531, 40. In octavis apostolorum Petri
et Pauli (6. Jul.) hora sexta usque in vesperam tempestas gravissima
grandinis invaluit talis, ut glandibus comparata aut similis aut maior
esset. 47. Tota hyeme nee glacies nee nix nee etiam aliquando
tenuis pruina visa est. Que temperies etiam usque in golsticium per-
Chronik der elementaren Ereignisse. 139
du/avit, ut tota estas frigida cogeret nos sicut in hyeme vestiri et cale-
fieri. Quam annone sterilitas subsecuta est et omnium victualium
indigentia. || Sigeb. cont. Gemblac. S. S. VI, 387, 21. Plaga ignis di-
vin i multos adurit; sed per intercessionem sanctae Dei genetricis
Mariae — — || Ann. Laub. cont. S. S. IV, 22, 44. Hoc anno pestis
horrida ignis et gravissimae debUitatis in homines fuit || Cano-
Nic. Wissegrad. cont. Cosm. S. S. IX, 147, 1. Hyems tunc varia fuit.
5. 17. Kai. Maii (15. Aprl.) inundatio fluminis Wltava, quae üuit inter
urbes Wissegrad et Pragam, nimia facta fuit, et vicinis rebus multum
nocuit. II MoxACH. Sazaven. cont. Cosm. S. S. IX, 158, 46. Eodem anno
fuit inundatio aquarum in Boemia.
1142. Nach einem harten Winter (Cont. Burburg., Ann. Laub, cont.)
beginnt in Belgien einstweilen nur in der Gegend von Lobbes nachweisbar
eine Hungersnot (Ann. Laub, cont., G. abb. Lobb.J. Sigeb. cont. Bur-
BUKG. S. S. VI, 457, 44. Hyemps asperrima et diutina; quam in-
secuta est tarn insolita aquarum inundatio, ut flumina a suis alveis
plus solito exeuntia pontes, domos cum familiis, castra proxima ever-
terent, et secum tracta involverent. || Ann. Laub. cont. S. S. IV, 22, 48.
Hoc anno hyems aspera, fames plurima, languor hominum extitit. jj
Ann. Foss. S. S. IV, 31, 5 (= Ann. FloreflF.). Flamma ignis divini
multos adurit. || G. abb. Lobbiexs. S. S. XXI, 329, 5. Pro quo etiam
damno — nam et ipso tempore totam ville et curie nostre apud Sancto-
nas annonam incendio deperisse contigerat — dum sibi cotidianis sump-
tibus nostri non sufficiunt, nova et eatenus inexperta apud nos con-
fusione de nostris aliqui aliorum sustentari monasteriorum beneficiis ad
tempus dispersi sunt. Ad malum nostrum etiam commune omnium
malum concurrebat. Tanta quippe ea tempestate annone Caritas erat,
ut frumenti modius Lobiensibus marca argenti venderetur. Sub
qua necessitate hiis qui residui apud nos erant — pauci enim alias
transmissi fuerant — dum victus necessarius prepäratur, ecclesia non
parvo debitorum onere gravatur et obligatur, ad supplementum vide-
licet mensium duorum, qui vestabant, ad tempus messis 40 tritici
modus totidem marcharum summa comparatis. A qua obliga-
tione multos in annos nulla conceditur absolutio, dum et malitia dierum
et rerum penuria semper augescit et negligentia eorum, qui male gesta
cori-ipere, male gerenda cavere debuerant, usuras usuris addere et suis
crudeliter subtrahere, quo alii crudelius ditentur, non pertimescunt.
1143. Harter Winter; in Lobbes, toie im vorigen Jahre, Hungers-
not (Ann. Laub.). Ann. S. Dionysh Rem. S. S. XIE, 83, 37. Facta est
nix profundissima a festo sancti Nicolai (6. Dec.) usque ad purificatio-
nem beatae Mariae (2. Feb.). || Sigeb. cont. Burbuhg. S. S. VI, 457, 47.
Am 19. Jan. gr. Sturm. Mare etiam in ipsa epdomada terminos suos
transgrediens, plurimum terrarum summersit. || Ann. Laub. cont. S.
S. rV, 22, 50. Hoc anno extitit aspera hyems et nix permaxima super
faciem terrae a Calendis Decembris usque ad Calendas Februarii, et se-
quitur fames valida 7 annis. || Balduini Ninov. chr. S. S. XXV, 532, 8.
Hoc anno incipiente frigus acerbissimum multum prevaluit, ut non
solum aves et feras extingueret, sed etiam multas arbores radicitus ex-
siccaret. Nix etiam gravissima ab ante adventum Domini (29. Nov.
1142) usque in purificationem (2. Feb. 1143) cuncta operuit. Que in
maximos cumulos erecta postquam liquescere cepit, tanta inundatio
aquarum facta est, quanta hactenus nonquam apparuit. Pontes regali
opere factos dissolvit, domos magnificas dissipavit, turres etiam, urbes
et basilicas plurimas evertit. Gandavi in monasterio Sancti Bavonis per
totum (claustrum in tantum aqua prevaluit, ut ultra solitum alvei sui
terminum plus viginti pedum spacio excresceret. Tum flumine per om-
nes officinas monasterii stagnante, claustrum navigabile factum est, ut
140 Chronik der elementaren Ereignisse.
fratribus ad dormitorium vel refectorium navigio esset eundum. Hec
miserabilis clades sicut gravissima, sie etiam diuturna fuit. Inundatio
maris maxima terrarum spacia occupavit, multis gravissime calamitatis
causa fuit. || Ann. Bland. S. S. V, 29, 7. Inundatio aquarum maxima. ||
Ann. Remen. et Colon. S. S. XVI, 733, 12. Hoc anno ex habundantia
nivium facta est inundatio, que subruit villas et pontes. || Chr. eeg.
CoL. prs. n (= Paderborn. Ann.) M. G. S. S. kl. Ausg. 79. Hoc anno
hyemps validissima et prolixa exstitit. — Tota aestate et autumpno
pluviae intolerabiles. || Ck. S. Petri Erford. mod. S. S. XXX, 366, 16.
Hyemps magna et nivosa.
1144. Die Hungersnot, die in den beiden vorhergehenden Jahren
noch vereinzelt auftrat, hat jetzt ein gröfseres Gebiet in Belgien (Cont.
Gembl., Ann. Camerac.) und den angrenzenden Gebieten (Ann. Bod., G.
epsc. Vird.) ergriffen. Ebenso Hungersnot in England (Cont. Gembl.,
Cont. Praemonstr'). Cont. Gemblac. S. S. VI, 388, 27. Hiems hoc anno
nimietate pluviae et vento vebementi periculosa extitit et damnosa, in
tantum, ut silvas, templa, turres et edificia, quae putabantur firmissima,
aut funditus subverterit, aut magna ex parte destruxerit. 30. Fames
gravissima hoc anno multos afflixit; multos panis penuria pauperavit.
In regno autem Anglorum in tantum dicitur prevaluisse, ut maxi-
mam utriusque sexus multitudinem contigerit fame interiisse. Nee tan-
tummodo pauperes et mediocres, sed et eorum multi, qui putabantur
ubi sufficientes esse, duro famis gladio perurgente coacti sunt alios emi-
grare, ut malum inopiae si non ex toto evitare, saltem possent alleviare.
Triticeae messis maturitas et collectio provenit tardius solito; quia ni-
mietate pluviae impediente, vix potuerunt messores 8. Kai. Septemb.
(25. August) metere, quod aliquoties vidimus 8. Kai. Augusti (25. Jul.)
messuisse. 45. Vineae et arbores fructiferae non exibuerunt solitam ub-
ertatem, sed in proventu difficultatem, in fructibus habuerunt raritatem
et acerbitatem. || Chr. S. Bav. De Smet. Corp. chr. Fland. I, 586. Maxi-
mus ventus factus est XIV. kal. Februarii (19. Jan.). || Ann. Camerac. S. S.
XVI, 516, 1. Nam tanta sterilitas frugum super terram oceani
fuit, ut Atrebatensis mensura, quae nuncupatur mencalt, quin-
decim solidis emeretur; Cameracensis etiam mensura, quae satis
minor habetur, decem solidis venderetur. Unde nonnulli propter famis
intemperiem compulsi sunt de terra sua et cognitione egredi. || Laurentii
G. EPisc. ViRDxjN. S. S. X, 515, 33. Interim maximus ventorum turbo in-
horruit et inauditas silvarum turrium et domorum strages in bis Gallia-
rum partibus dedit. Continuum venti flatum et inundationem pluviae
secuta est frugum sterilitas, vini autem multo maxima. || Sigeb. cont.
Praemonstr. S. S. VI, 452, 60. et regnum illud (England), quod
pre ceteris aliquandiu quietum mnaserat et opulentum, ferro, flamma,
fame misere decerpitur. || Ann. Rod. S. S. XVI, 717, 5. Ventus fuit
vehementissimus, quem semper ut ferunt fames sequitur et carum
tempus. Eodem anno facta est fames magna. Et quia haec nostra
Rothensis aecclesia elemosinarum beneficiis est educata, disposuit et ipsa
a principio sua indigentibus beneficia suppeditare, id est annonam suam
vinumque et censum decimare, in hoc praesens pauperum hospitale, ubi
etiam fratres laici sive minuti, sive infirmi solebant reclinare, et ex sti-
pendiis eiusdem hospitalis vixerunt, quasi habitaculi necessitate. Nunc
autem murmurantibus Ulis quod elemosinarum alerentur stipendiis, cum
et ipsi communis omnium essent fraternitatis, absolvit eos abbas inde
tali videlicet rerum mutatione, ut ulterius panis tantummodo et cer-
visia in praedictum decimetur hospitale, et pro decimis vini pars detur
tricesima et census nummorum pars vigesima, et sie fratres praedicti
sive infirmi sive minuti ex promptuario nutriuntur communi. || Ann.
S. Pbthi Erphbsf. antiq. M. G. S. S. kl. Ausg. 18. Magna inundatio
Chronik der elementaren Ereignisse. 141
{iquae fuit in Erphesfurt VII. Kai. Junii (26. Mai). || Ann. Herbipol.
S. S. XVI, 2, 52. Hoc anno facta est grando maxima ante pentecosten,
quod est Non. Maii (7. Mai). || Ann. Scbeftlar. maiok. S. S. XVII, 336, 24.
Ventus vehemens 13. Kai. Febr. (20. Jan.) magnas ruinas per plurimas
mundi partes fecit.
1145. Grofse allgemeine Hungersnot in Frankreich (Ann. S. Columb.
Sen.) und Deutschland. Nachrichten sind erhalten aus Norddeutschland
(Ann. Corb.J, dem Elsaß (Ann. Monust.), Baiern (Ann. Ottenh. Ising.)
und Österreich (Cont. Meli., Ann. Reichersberg., Magni Beichersberg.
ann.). Das Fehlen von Nachrichten aus dem belgischen Gebiete beruht
wohl nur auf einem Zufall, da hier in den vorhergehenden und folgenden
Jahren von einer schweren Hungersnot berichtet wird; vgl. Chr. S. Bavo-
nis a. 1146. Ann. S. Columb. Senon. S. S. I, 107. Hoc anno apparuit
cometes mense Maio. Quam secuta est mortalitas hominum et
animalium, pestilentiae et fames, ita ut sextarium tritici
•venundaretur 14 solidis, ordeum decem^ avena octo. || Chb. S.
Bavonis De Smet. Corp. chr. Fland. I, 506. Cometa visa est. || Ann.
Roden. S. S. XVI, 718, 4. Ventus fuit vehementissimus, quem
fames semper ut ferunt sequitur et carum tempus. || Ann. Brunwil. S. S.
XVI, 727, 18. Hoc anno in Maio plus quatuordecim noctibus cometes
aparuit. Secuta est cum mortalitate et fames ante inaudita. ||
Chronograph. Corb. Jaffe, Bibl. I, 45. Eodem anno fames aspera. Et
fures plures, ex militibus fortioribus factione perniciosa conglobati,
multos in liac terra durius augebant. Denique Vuldensem ecclesiam
patera Hathemari et multis thesauris spoliabant, et nonnullas alias huius
terrae ecclesias rebus propriis et eis aliunde illatis idem predones vel
fures privabant. || Ann. Monasterienses S. S. III, 154, 41. Fames valida
duobus annis. || Ann. Herbipol. S. S. XVI, 3, 3. Ipso anno facta est
tempestas magna et inaudita 14. Kalend. Febr. (19. Jan.). || Ann. Otten-
BUR. IsiNGRiMi MAioR. S. S. XVII, 313, 2. Eodcm anno et sequenti facta
est tam valida fames, ut modius avenae talento et quinque soli-
dis venderetur. || Ann. Ratispon. S. S. XVH, 586, 11. Eodem anno Stella
cometa luxit. || Magni presbyt. ann. Reichersperg. S. S. XVH, 460, 10.
Nam Saturnus qui est unus de 7 planetis, Stella frigidissimae na-
turae, ipso anno in ultima parte arietis positus, precedentes 7 vel 8
annos steriles ac terram pene eflfetam reddiderat, ita ut in locis
solummodo calidioribus ac pinguioribus vix semina pauca et pastum
tenuem cultoribus redderet. In qua sterilitate per omnes pene
terras innumerabilis hominum multitudo fame occubuit,
ceteris vitam ex herbis terrae ac radicibus herbarum simul et arborum
corticibus misere transigentibus. Quidam etiam iumentis per singulas
hebdomadas sanguinem minuere soliti, tali edulio vitam refocillabant.
Haec Stella 30 solaribus annis suum contra firmamentum nitens peragit
annum. Quam si sol in aestivalibus signis offenderit, frigidam circa id
tempus aestatem efficit, eamque in pluvias pene hiemales convertit. Si
vero in signis hiemalibus sol in eins frigus incurrerit, duplicato gelu
hiems solito vehementior inhorrescit, hac Stella vicinitate sua ipsum
quoque solem infrigidante. Haec sane duplicatio frigoris ex huius stellae
cum sole vicinia simul et annualis hiemis algore proveniens, maiorem
terris sterilitatem importat, si eadem Stella vel in aquario vel in pis-
cibus aut in prima parte arietis consistens, sicque hiemem in Martium
et Aprilem protelans, terram suo tempore aperiri et germinare non si-
verit. Et haec quidem secundum astrologos dicta sunt, qui naturas
rerum etiam in motibus siderum investigant. || Ann. Reichersperg. S. S.
XVH. 460, 6. Maxima fames erat. || Cont. Mellic. S. S. IX, 503, 31.
Ventus validus ab occidente irruens, Galliam, Franciam, Bawariam
totamque Theutonicam terram pertransiens, multas ecclesias plurimaque
142 Chronik der elementaren Ereignisse.
edificia subruit, arborum etiam et vinearum partem quandam delevit.
Farnes valida totum Theutonicum regnum devastavit duobus annis.
1146. Die Hungersnot dauert mit unverminderter Kraft fort, es
sind Nachrichten erhalten aus Belgien (Chr. S. Bav., Hist. Tornac, Cont.
Gembl., Ann. Foss., Ann. Parch., Ann. S. Jacobi Leod., Cont. Praemonstr.),
aus Frankreich (Ann. S. Dionysii Bern., Ann. Catalaun.) , aus Loth-
ringen (Chr. univ. Mett.J, aus dem Bheinlande (Ann. Bod., Ann. Aquens.,
Ann. Brunwilar., Chr. reg. Col., Ann. Bern, et Col.), aus Sachsen (Chro-
nograph. Corb.J) <*^s Franken (Ann. Herhipol.), Schwaben (Casiis monast.
Petrishus., Ann. Ottenb. Ising. a. 1145), Baiern (Ann. Batispon., Ann.
Scheftlar.) und Österreich (Ann. Meli. a. 1145). Che. S. Bavonis De Smet.
CoKP. CHE. Fland. I, 586. Farnes gravis continuatur. || Hist. Toenac. S. S.
XIV, 346, 15. Quo anno fuit fames gravissima, ita ut venderetur sex-
tarius tritici 56 solidis. || Cont. Gemblac. S. S. VI, 389, 24. Fames
gravissima iamdiu concepta in tan tum longe lateque praevaluit, ut
excrescentem pauperum multitudinem nullatenus sine magno gravamine
sustentare possent hi, qui respectu Dei vel pietatis affectu manum mise-
ricordiae porrigebant eis. Multos etiam, qui victu et aliis necessariis
habundabant, malum famis ad mendicitatem deduxit. || Ann. Foss. S. S.
IV, 31, 9 (= Ann. Floreff.). Fames gravissima hoc anno multos afflixit. ||
Ann. Paechenses S. S. XVI, 605, 45. Hoc anno dabantur 34 solidi pro
uno modio frumenti. || Ann. S. Jacobi Leod. S. S. XVI, 641, 1. Fa-
mes inaudita modio siliginis viginti, speltae undecim solidis
vix se redimentibus. |1 Sigeb. cont. Peaemonste. S. S. VI, 453, 15. Fames
permaxima grassatur in Gallia, in qua aecclesiarum Christi enituit
liberalis munificentia; quae in sustentationem pauperum multa expen-
derunt modiorum milia. Quo tempore in Lingonensi parrochia, apud
Mormandum, ubi pauperes innumeri cotidiana stipe alebantur, quidam
homines occidisse et eorum carnes coctas vendidisse deprehensus, a
pauperibus patibulo est appensus. || Ann. S. Dionysii Rem. S. S. XHI,
83, 41. Facta est fames valida Remis, adeo ut sextarius frumenti
venderetur undecim solidis. || Ann. Catalaunen. S. S. XVI, 489, 26.
Fames valida ubique terrarum, qualis nunquam antea fuit. || Che. uni-
VEES. Mett. S. S. XXIV, 516, 60. Fames magna. 1| Ann. Roden. S. S.
XVI, 719, 11. Eodem anno facta est fames vehementissima, et omni
adhuc aetati inaudita, ut modius Coloniensis pro duodecim soli-
dis et sex venderetur denariis et modius Traiectensis pro tri-
bus libris et sex solidis. || Ann. Aquen. S. S. XXIV, 37, 48. Fames
maxima, et quod inauditum ante fuerat, modius Aquensis tritici
venditur 25 solidis.^) || Ann. Beunwil. S. S. XVI, 727, 22. Hoc anno
in tantum angustia famis per totum orbem prevaluit, ut panis qui
palmo comprehendi queat, pro denario Coloniensis monete daretur;
pluresque hac inopia pregravati, radicibus herbarum pro cibo uterentur;
hoc autem victu penitus carentes crudele sui mortis inditium mundo
reliquerint. || Che. eeg. Col. prs. III. M. G. S. S. kl. Ausg. 81. Co-
meta apparuit, in cuius ortu astrologi aiunt famem aut pestilentiam
aut mutationem regnorum prefigurari, que cuncta nunc impleta sunt
rec. II Cometa apparuit Renus fluvius alveum suum Coloniae egressus,
inaudita antea magnitudine excrevit. || Ann. Rem. et Col. S. S. XVI,
733, 18. Fames maxima fuit, quod malder siliginis pro marca
dabatur in Colonia. || Cheonogeaph. Coeb. Jaffe Bibl. I, 49. Reliquid
autem et abbatiam et preposituram rebus pastui habilibus permaxime
attenuatas, adeo ut et vix fratres sustentarentur, quia et debitis et
statutis per multa carebant; set et hec nimium angens fames effecerat,
1) Ann. S. Petri Erphesfurd. prs. IL a. 1146 übernehmen die
Nachricht.
»Chronik der elementaren Ereignisse. 143
que pene et totum mundum vehementissime urgebat. | Ass. HsEBiPot.
S. S. XVI, 3, 6. Facta est ipso anno mortalitas magna per totum
Wirzeburgensem episcopatum. 8. Hoc anno facta est fames
valida. || Ann. Ratispon. S. S. XVII, 586, 12. Sequenti anno hoc est
MCXLVI fames iavaluit. D Ann. Scheftlar. maior. S. S. XVII, 336, 25.
Fames magna fuit. *) || Casus, monastk. Pktrishus. lib. V. c. 25. S. S.
XX. 673, 47. Fames magna populos longe lateque premebat,
ac per hoc inopia cogente quedam personae de Triboltingin et
Tegirwilare ad monasterium contulerunt, se suasque possessiun-
culas illuc tradiderunt, quam traditionem quidam eorum minime
stabilire potuerunt, quoniam possessiones ad Augiam tributarie fuerant.
1147. In einzelnen Gegenden (Ann. FJoreff., Chr. reg. Col.) machen
sich Nachwirkungen der Hungersnot der vorhergehenden Jahre noch be-
merkbar. Aufserdem herrscht Hungersnot in Holstein (Helmold), die aber
wahrscheinlich auf Verwüstungen des Landes durch den Slavenkrieg zu-
rückzuführen ist. Ann. Floreff. S. S. XVI, 624, 42. Fames valida.
Eclipsis solis.*) || Chr. reg. Col. prs. III. M. G. S. S. kl. Ausg. 82.
Eclipsis solis facta est. Sequitur fames maxima per totam Galliam
et Germaniam, ita ut maldrum siliginis 12 solidis emeretur, panis
vero qui pro denario dabatur vix pugillum palmae excederet. Erat
videre miseriam, eos qui nuper deliciose vivebant pro panis inopia do-
mos circuire. Famem quoque secuta est ingens pestilentia, ita ut
deficientibus sepulchris multitudo fossis pariter immitteretur. rec. 11.
Eclypsis solis facta est 7. Kai. Novembris (26. Okt.) circa horam diei
pene 4. Ipso anno fames maxima facta est, ita ut modius siliginis
12 solidis Coloniensis monete venderetur in mense Junio.
Famem etiam pestilentia et mortalitas subsecuta est intolerabilis. ||
Helmoldi CHR. Slav. Hb. I. cap. 66 de fame M. G. S. S. kl. Ausg. 127.
Quid dicam de sacerdote Cristi Vicelino? In ea calamitate, qua bar-
baricus furor multos attriverat et frumentorum penuria famem par-
turiverat, omnibus, qui in Faldera et Cuzelinia fuerunt summopere com-
mendavit, ut pauperum memores essent. Ad quod opus vir Dei Thet-
marus fuit incomparabiliter idoneus, dispergens et dans pauperibus
minister fideUs et prudens, ubique caritativus ubique largus, in cuius
laudem parum est quod loquor. Sane pectus sacerdotis misericordia
refertum, suavissimo fragrabat odore, iaciebantque pre foribus mona-
sterii greges egenorum, expectantium elemosinam de manu viri Dei: adeo
ut locus ille ad inopiam redigendus videretur propter largitatem viri.
Obserabantur igitur a procuratoribus ostia domestice rei , ne curia
subiaceret detrimento. Quid faceret homo Dei? Clamores pauperum
ferre non poterat, nee fuit ad manus quod daret. Cepit ergo vir mise-
ricors curiosius agere et circuire horrea, explorare calldus aditum, quo
etiam secretius reperto, egit in modum furantis dans cotidie pauperibus
iuxta opportunitatem. Ferebatur autem a fidissimis nobis, quod iisdem
diebus exinanita frumentaria, penus divinitus recuperata sit. || Ann. S.
DisiBODi S. S. XVn, 27, 7. Pestilentia magna facta est.
1148. Chr. S. Bavonis De Smet Corp. Chr. Fland. I, 587. In di-
versis locis tempestas tonitruorum et fulgurum desaevit, sed peramplius
in Lauduno. || Ann. Magdeburg. S. S. XVI, 190, 19. Hyemps nivosa
1) Älterer kompilierter Teil der Annalen, die Nachrichten stammen
aus Regensburg oder Ensdorf, die Nachricht gilt also für den Norden
von Baiem.
2) Die Annalen geben als Jahr 1148 an, da aber in diesem Jahre
in Belgien keine Sonnenfinsternis sichtbar war, so mufs die ringförmige
Sonnenfinsternis vom 26. Okt. 1147 gemeint sein, die auch die Chr. reg.
und die Ann. Brunwil. S. S. XVI, 727, 26 erwähnen.
144 Chronik der elementaren Ereignisse.
et aspera unde et siligo in agris sub profunditate nivis diu suffocatus
deperiit.
1149. Ann. Egmund. S. S. XVI, 456, 34. Hiemps tarn ralida
fuit, ut etiam maria quae frigori solent esse immunia glacie tenerentur,
et volucres coeli in rigorem versae deficerent, et omne quod movetur
gelu constringeretur. Estas eiusdem anni pestilens et valde nociva
fuit, ut multi mortales aeris intemperie morerentui', pueri, iuvenes, senes,
et in sola Traiectensi civitate quadraginta hiomines una die ducerentur
ad tumulum. || Sigeb. cont. Toenacen. S. S. VI, 444, 19. Hiemps so-
lito asperior inhorruit, in tantum, ut in mari plus quam tribus a
littore milibus super glatiem via preberetur, et tumescentes fluctus gelu
solidati in similitudinem turrium cernerentur. Ante et post idem gelu
per multos annos magna frugum penuria fuit, adeo ut aliquotiens
apud Tornacum sextarius frumenti 60 solidis venderetur. ||
Sigeb. cont. Pkaemonstkatensis S. S. VI, 454, 41. Im März Stürme et nimia
fuit pluviarum inundantia. || Ann. Camekac. S. S. XVI, 518, 31. Hiemps
gravis extitit, et plurima nix, quae a festo sancti Nicholai (6. Dec.)
cepit et usque ad Kai. Martii (1150) fere duravit. || Sigeb. auct. Afflig.
S. S. VI, 400, 48. Hiemps gravissima4 mensibus invaluit et prevaluit. *)||
Ann. Brunwil. S. S. XVI, 727, 46. Hoc anno byems tam valida fuit,
ut arborum fructus vinearumque ubertas tota perierit. Renus calcabiHs
fuit. II Ann. Pegav. cont. S. S. XVI, 258, 48. Magna mortalitas peco-
rum. II Auct. Zwetlense S. S. IX, 540, 41. Fames valida duravit per
biennium. *)
1150. Nach einem harten Winter entsteht an einzelnen Orten eine
Hungersnot (Chr. universal. Mett., Ann. Monast., Chr. minor, auct.
minorit. Erphord.). In Österreich herrscht Hungersnot, die vielleicht schon
im vorhergehenden Jahre begonnen hatte (Ann. Ztvetl.J. Ann. Bland. S. S.
V, 29, 16. Hiemps validissima fuit, perdurante glacie a. 5. Idus
Decembris (9. Dec.) usque 14. Kai. Martii (16. Feb.). i| Ann. Laub. cont.
S. S. IV, 23, 14. Hoc anno hyems asperrima. || Ann. Aquen. S. S. XXIV,
38, 5. Sterilitas frumenti et vini, hiemps asperrima et longa. || Che.
REG. CoL. prs. in. M. G. S. S. kl. Ausg. 87. Hyemps valida extitit. ||Chb.
UNIVERS. Mett. S. S. XXIV, 517, 5. Fames magna.*) || Ann. Monast.
S. S. III, 154, 43. Hiems valida cum fame maxima et inunda-
tione, et defectus omnium fructuum, et ariditas vinearum et nucium,
et pestis animalium. || Ann. Magdebg. S. S. XVI, 190, 39. A vigilia
nativitatis sancti Johannis baptistae (23. Jun.) frequenter tonitrua gravi
horrore plena, fuLmina terribilia, tempestates horribiles, vis ymbrium, nimia
inundatio aquarum, nebule tenebrose et fetentes et spissae, et secuta gra-
vissima pestilentia et mortalitas tam hominum quamquam et
pecorum et magna penuria frugum; — — — — Hyemps as-
pera et longa, et in sequentem annum nimis producta. || Cr. S. Petei
Erford. S. S. XXX, 367, 9. Hiemps dura ac diutuma, adeo ut ple-
rosque vis algoris extingweret, et apum atque pecorum maxima pars
deperiret. || Chr. minor, minorit. Erphord. cod. C. 2. M. G. S. S. kl.
Ausg. 639, 24. Hyemps dura magnam cladem intulit plerisque, et
1) Wörtl. gleich in Cont. Aquicinct. u. Auct. Aquic. enthalten, die
Angabe stammt nach Angabe des Herausgebers aus Ann. Bland. 1150,
bezieht sich aber auf den Winter 1149 — 50.
2) Die Nachricht ist vom Verf. aus cont. Zwetl. I entnommen, sie
findet sich dort a. 1150, allerdings setzt der Verf. der cont. Zwetl. I die
Ereignisse häufig ein Jahr zu spät an.
3) Verwandt mit Ann. S. Vincentü Mett. a. 1151; vgl. Waitz, N.
Arch. III, 72 fi-.
Chronik der elementaren Ereignisse. 145
fames magna secuta est ac pestilencia hominum. ') || Cont. Zwetl. I.
S. S. IX, 538, 14. Farnes valida cepit esse per biennium. || Ann. S. Ja-
coBi Leod. S. S. XVI, 641, 15. Hiemps asperrima.
1151. Die Hungersnot, die sich an einzelnen Stellen schon im
vorigen Jahre bemerkbar machte, ist jetzt über ganz Deutschland verbreitet.
Es sind Nachrichten erhalten aus einem Teile Belgiens (Ann. Laub., Ann.
S. Jacobi Leod.), aus dem Rheinlande (Ann. Aguens., Chr. reg. Col.,
V. Arnoldi), aus Lothringen und dem angrenzenden Teile Frankreichs
(Ann. S. Vincent. Mett., Ann. S. Benig. Div.), aus Sachsen (Wibaldi
epsit., Ann. Magdebu/rg., Ann. Palid., Ann. S. Petri Erphesfurd.) und
eine Nachricht aus Süddeutschland (Ann. Ottenb. Isingr. maior.). Sigeb.
CONT. Bellovac. S. S. vi, 463, 8. Congelatis in terra segetum radicibus,
fit maxima frugum inopia. |1 Che. S. Bavonis De Smet Cokp. chr.
Fländ. I, 588. Fames valida facta est in Flandria, ut Brugis vendere-
tur hodum frumenti XL solidis. || Sigeb. auct. Aquicin. S. S. VI,
396, 6. Fructus terra habuit uberes; set pluviarum inundatione a festi-
vitate sancti Johannis (24. Jun.) usque ad medium Augusti omnia va-
stante, vix ad maturitatem perduxit. Nam vinum et ceteri fructus ex
parte defecerunt; et quod de uvis coUectum est, in acorem versum est.*)||
Ann. Camerac. S. S. XVI, 522, 19. Eodem anno ante mensem Augustum,
gravis venundatio tritici subito invaluit, ita dumtaxat ut publice Ca-
meracensis mensura plus quam 9 solidis venderetur. Pestis
etiam animalium gravissima in Unguis eorum extitit, maxime cabal-
lorum. II Ann. Laub. cont. S. S. IV, 23, 18. Famis periculo multi inter-
eunt. Annus totus pluvialis. || Ann. S. Jacobi Leod. S. S. XVI, 641, 1&.
Tempus asperrrmum et pluviale. Fames valida. Mors in homines.
Messis tarda. Plus vindemia. Mustum vix Lucae euangelistae (18. Okt ). j|
Ann. Aqüen. S. S. XXIV, 38, 7. Fames prevalida. || Chr. reg. Col. prs. III.
rec. n. M. G. S. S. kl. Ausg. 88. Ipso anno fames horrenda et omninm
rerum inaudita penuria. || Vita Arnoldi archiepsc. Mogunt. Jaff^
Bibl. ni, 608. Tempore vero ingruentis inopie ^, que totam Germaniam
fame profligatura minitabat, tercentos pauperes — propria manu obse-
quiis exhibitis — alimoniis sollicitus et specialiter nuti-iebat; aliis qui-
bus victum largiebatur adhibitis quorum non est numerus. || Ann. S. Vin-
centu Mettensis S. S. III, 158, 40. Fames valida. || Ann. S. Benigni
Diy. S. S. V, 44, 47. Hoc anno fuit fames magna. 45, 1. Hoc etiam
anno fuit magna penuria vini. ^) || Wibaldi epist. No. 329 (Die Mönche
1) Es erscheint zweifelhaft, ob es berechtigt ist, den Anfang der
Hungersnot in Erfurt schon in dieses Jahr zu setzen. Die ältere Cr.
S. Petri weifs noch nichts davon und auch die Ann. S. Petri erwähnen
die Hungersnot erst im folgenden Jahre, ebenso die Ann. Palid. Die
Ann. Magdeburg, unterscheiden ausdrücklich die Mifsemte des Jahres
1150 und die Hungersnot des folgenden Jahres. Der Cod. C. 2, der die
Nachricht bringt, stammt aus dem XV. Jahrhundert; es ist daher ein
Irrtum des Schreibers um ein Jahr oder ein übertreibender Zusatz des
späten Autors leicht möglich.
2) Die Stelle ist von hier in die Cont. Aquict. und das Auct.
Afflig. übergegangen.
3) Es liegt am nächsten die Nachricht, wie dies auch Böhmer,
Fontes HI, 272 thut, auf die Hungersnot des Jahres 1151 zu beziehen,
doch wäre auch die Hungersnot 1145 — 1146 möglich. Aus der Vita
selbst läfst sich die Nachricht nicht datieren, sie findet sich gleich zum
Beginne in einer Charakteristik Arnolds.
4) Der Herausgeber kann nicht unterscheiden, ob die Nachricht
1151 oder 1152 angesetzt ist, jedenfalls ist 1151 wahrscheinlicher, weil
wir 1152 von keiner Hungersnot wissen.
Leipziger Stadien, VI. 1: Carschmann, Hungersnöte. 10
146 Chronik der elementaren Ereignisse.
von Corvey an Wibald.) Jaffe Bibl. I, 459. Denique inter eum et nos
usqiie eo res processit post multas denunciationes , quibus defuturum
nobis panem et potum denunciavit, quod tandem in diebus rogationum
(14. — 16. Mai) et in ipsa sancta die ascensionis Domini (17. Mai) nos
absque potu dimisit; et statim sequenti proximo sabbato (19. Mai) abs-
que pane simul et potu, quod nunquam Corbeia factum credimus, nos
dereliquit. Cum ergo ipsa die, sedentes ad mensam secundum ordinem
et consuetudinem nostram, consuetam alimoniam expectai-emus nee ab
eo quicquam acciperemus, inpasti surreximus, . Statim igitur in
unum congregati, quid facto opus esset, in commune consuluimus et,
ut vestrae paternitati, hanc necessitatem celeriter insinuaremus, inter
nos convenimus. Interim autem fratri A(delberto) camerario nostro, licet
invito et multum renitenti, hanc curam iniunximus, ut, donec redeat
nuncius noster ä vobis, panem et potum, undecumque possit mutuo ac-
ceptum, nobis provideat. Et argentum quod ad sarcophagum hoc anno
deputaveramus , in pignore accepit. Bitte, W. möge sobald als möglich
kommen und helfen. || Ann. Magdeburg. S. S. XVI, 190, 42. Unde et
sequenti anno ante messem tanta fames secuta est, quantam ante non
viderant homines illius temporis. Asserunt enim hü qui in astronomia
aliquid periciae se accepisse iactitant, illo anno dominum Saturni fuisse,
qui completo cursu suo, quem 30 annis peragit, iter consummatum reci-
procans in nimia superfluentia fluminum, in maxima pestilentia et mor-
talitate, in sterilitate terre et famis inedia nee non et aeris intemperie
seu et aliis diversis perturbationibus dominium suum exercet. Au-
tumnus ventosus. || Ann. Palid. S. S. XVI, 86, 4. Aeris inequajitas et
tempoi'um inmutatio famis ac pestilencie pericula tanta mundo intule-
runt, quanta tunc viventes in generacione sua fuisse non meminenint. ||
Ann. S. Petki Erphesf. antiq. M. G. S. S. kl. Ausg. 19, 3. Fames va-
lida et mortalitas hominum. || Ann. Ottenbur. Isingrimi maior. S. S. XVII,
313, 16. Facta est fames adeo valida, ut dimidius modius tritici
pro triginta solidis venderetur; sex panes admodum parvi pro
Septem emebantur solidis. Ipsi principes aliquot dies sine pane diversis
coctionibus vescebantur, carnibus pecorum et herbis populus vivebat,
non nulla mortalium milia fame interierunt, ita ut in villis plurimae
domus sine cultore vacuae remanerent. Factum est et hoc mira-
bile, ut mense Maio cum pene nullae segetes in agris apparerent, in
Junio et subsequente mense tantae subito exortae sunt fruges,
ut a rusticis hoc quasi pro celebri proverbio haberetur, per hos duos
menses Deum non aliud fecisse, nisi fruges de coelo pluisse. Per eos-
dem menses pluvia continuatim descendit.
1152. Ann. Laub. cont. S. S. IV, 23, 25. Magna fluminum in-
undatio hyeme facta est. || Chr. reg. Col. M. G. S. S. kl. Ausg. 88.
Huius regis tempora ^) admodum tristia fuerunt. Nam inequalitas aeris,
famis et inedie perseverantia, bellorum varius tumultus sub eo vigebant.
1153. SiGEB. AucT. Afflig. S. S. VI, 401, 43. Nee parva miraculi
portio est, quod hoc anno tanta sterilitas agris nostris incubuit, quod
vix duorum vel ad trium mensium nobis victum suffecit omnis copia
mensis nostre.
1154. Ann. S. Petri Erphesf. antiq. M. G. S. S. kl. Ausg. 19.
Eodem anno magna inundatio aquae fuit. || Monach. Säzav. cont.
CosM. S. S. IX, 159, 38. Mondfinsternis. Post haec maxima morta-
litas in homines irrepsit.
1155. In den verschiedensten Gegenden wird über die ungünstige
Witteru/ng des Sommers geklagt, doch nur in Afflighem kommt es zu einem
lokalen Notstande (Auct. Afflig.). Sigeb. auct. Afflig. S. S. VI, 402, 43.
1) Während der Regierungszeit Konrads III. 1138 — 1152.
Chronik der elementaren Ereignisse. 147
Multis annis sterilitate terre et necessariorum penuria nobis labo-
rantibus, hoc anno tritico omnino deficiente, in ultimo discrimine, quid
agendum esset, vix anxiis potuit occurrere. In hoc tarnen ad ultimum
stetit sententia, ut pecunia mutuo amicorum fide sumpta, emeremus
victui necessaria. Misimus ergo fratres nostros in aliam regionem, qui
solicite iniunctum negotium exsequuntur, et remenso itinere, onerata nave
iter carpentes ad opidum Aldenardum ') dictum pervenerunt. || Ann.
AüKEAEVALL. S. S. XVI, 683, 30. Factumque est tonitruum magnum in
coelo, fulgura crebra visa sunt in terra, corruscationes horrendae, plu-
via magna cum grandine mira in modum lapidum. || Che. reg. Col.
prs. III. M. G. S. S. kl. Ausg. 92. Inundatio aquarum insolita fuit
7. Kai. Decembris (25. Nov.). || Ann. Stederbukg. S. S. XVI, 207, 29.
Tempestas et pluvia maxima, adeo ut tempore messis fruges non
solum in agris, verum etiam in horreis reconditae fluminum inundatione
perirent. || Ann. Paliden. S. S. XVI, 89, 3. Hoc anno nix inchoans
Kai. Octobris perseveravit usque pridie Kai. Maii (30. Aprl.). || Ann.
Ottenb. Isingh. MAI. S. S. XVII, 313, 48. Hoc anno in Augusto et Sep-
tembri facta est tanta aeris ariditas, ut ex nimio solis aestu pluribus
in locis ipsa terra ardere videretur. Quam ariditatem tarn vehemens
subsecuta est pestilentia animalium, ut villae complures absque
animalibus vacuae remanerent, et ipsi homines pro bubus iuncti aratris
illa traherent et terram utcunque colerent. Post haec tanta pluviae
subsequitur inundatio, ut avenaria messis in agris putrefacta secari
non potuisset.
1156. Ann. Laub. cont. S. S. IV, 23, 34. Hoc anno hiems arida,
ver temperatum. Initio mensis Junii maxima et eo tempore inaudita flu-
minum inundatio. || Ann. Floreff. S. S. XVI, 624, 49. Facta est in-
undatio magna aquarum ex pluviis estate et hyeme, que sata et domos
destruxit et multos submersit. || Ann. S. Petri Erphesfürd. mai. M. G.
S. S. kl. Ausg. 57, 22. Mortalitas hominum fuit.
1157. Ann. Weingart. Welf. S. S. XVII, 309, 15. Nix magna
et frigus insolitum circa passionem Domini (29. März) inhorruit. Quod
mortalitas hominum ad tempus, et exustio maxima per totam estatem
subsecuta est. Porro in ipsa die Kalendarum Julii (1. Jul.) tanta severitas
grandinis tantaque concussio ventorum invaluit, ut segetes circumquaque
consumeret, robustiores arbores radicitus evelleret, — —
1158. Ann. Foss. S. S. IV, 31, 23. Tempestate oborta, tanta gran-
dinis coadunatio facta est, ut in pago Lomense iuxta villam que Nefla
dicitur decem pedum longitudine cecidisse inveniretur. || Ann. Palidens.
S. S. XVI, 90, 24. Eodem anno sevissima tempestas extitit; ventus tur-
binis fortissimus arbores inmensas radicitus evulsit, ecclesias cum domi-
bus aliisque edificiis subvertit, aquarum quoque inundantia infinitam
multitudinem hominum et pecorum extinxit. *) || Chr. univers. Mett.
coNT. COD. Paris. (2) S. S. XXIV, 523, 45. Farnes valida.^
1) Oudenaarden.
2) Fast wörtlich findet sich die Stelle auch a. 1158 Ann. Magde-
burg. S. S. XVI, 191, 34.
3) Die Nachricht erscheint wenig glaubwürdig, sie stammt aus
einer erst Ende des 15. Jahrhunderts verfafsten Fortsetzung. Die nahe
Verwandtschaft sowohl mit der Chr. univers. wie den Ann. S. Vincentii
zeigt, beide haben eine Hungersnot 1162. Die Cont. entnimmt ihren
Anfang, wie es scheint, den Ann. S. Vinc. 1162 hat sie irrtümlicher-
weise statt 1163 den Tod Bischof Stephans unmittelbar vorher unter
1158 fames valida wörtlich gleich Ann. S. Vinc. a. 1162, eine Überein-
stimmung, die hier von Bedeutung ist, da die Ann. S. Vinc. regelmäfsig
f. valida haben, während die Chr. universal, f. magna schreibt. Der
10*
148 Chronik der elementaren Ereignisse.
1159. Ann. Camekac. S. S. XVI, 533, 25. Hiems longa fuit, et
omnium pestis subsecuta est. || Ann. S. Vinc. Mett. S. S. III, 158, 45.
Inundatio aquarum. || Ann. S. Benig. Div. S. S. V, 45, 11. Hoc anno
venit hyemps magna, gelu et nix 4. Idus Octob. (12. Okt.).
1161. SiGEB. AüCT. Aquicin. S. S. VI, 397, 48. Fames valida. ^)||
Ann. S. Petri Ekphesf. antiq. M. G. S. S. kl. Ausg. 20, 7. Grando et
tempestas magna in multis locis fuit.
1162. Ausgedehnte Hungersnot in Frankreich (Act. pont. Alexandri,
Ann. S. Dionys. Rem.), Belgien (Auct. Afflig.), Lothringen (Ann. Egmund.,
Ann. S. Vincent. Mett., Chr. univ. Mett.), in der Gegend von Aachen
(Ann. Aquens.) und bis nach Mitteldeutschland (Ann. S. Petri Erphesf.
antiq., Chr. Mont. Sereni.). Süddeutschland scheint von der Not nicht be-
troffen zu sein (Ann. Beichersp.). Ann. S. Dionysii Rem. S. S. XIII, 83, 50.
Venditus fuit sextarius frumenti decem solidis. || Acta pontifi-
CATDS Alexandri Hl. Hist. de Fr. XIII, 666 A. Eo tempore in tota Aqui-
tania et circumpositis locis valida fames in tantum increvit, ut prae
nimia ciborum indigentia infinita hominum multitudo morte inevitabili
deperiret: unde universos Grallos vehemens timor invasit ne ipsorum
terras consimilis cruciatus invaderet. || Sigeb. auct. Afflig. S. S. VI,
405, 26. Fames gravissima in tantum prevaluit, ut modius tritici
venderetur 30 et eo amplius solidis Lovaniensis monete, multa-
que milia hominum fame perissent, nisi dominus pauperis populi afflic-
tionem respexisset. Ipse enim qui percutit et medetur, dedit spiritum
bonum in cordibus fidelium suorum, cuius instinctu largam manum ad
pauperes extenderunt, eorumque inopiam sua habuntantia suppleverunt,
et largius quam aliquando nostris temporibus vidimus, sua eos liberali-
tate sustentaverunt. || Ann. Camerac. S. S. XVI, 535, 34. Hyems gra-
vis extitit^ et mors pecudum valida subsecuta est. || Ann. Egmund.
S. S. XVI, 462, 38. Eodem anno validissima fames in multis locis,
maxime in Lotharingia facta est, adeo ut modius avenae, qui
plerumque pro quinque denariis vendi solebat, pro quinque
solidis venderetur, modius ordei pro septem, tritici pro decem,
multique mortales famis inedia morerentur. || Ann. S. Vincent. Mett.
S. S. III, 158, 47. Fames valida. || Chr. univers. Mett. S. S. XXIV,
518, 20. Fames magna. || Ann. Aquens. S. S. XXIV, 38, 16. Fames
prevalida facta est eodem anno. || Ann. S. Petri Erphesf. antiq. M. 6.
S. S. kl. Ausg. 20, 26. Fames valida. || Chr. Montis Sereni S. S. XXHI,
152, 14. Eo anno fames magna facta est. || Ann. Reichersperq. S. S.
XVII, 469, 1. Eodem quoque anno magna terrae fertilitas ubique
erat et habundantia omnium rerum, quas terra producere solet.
1163. Ann. Egmund. S. S. XVI, 463, 1. Anno 1163 a festivitate
sancti Laurentii (10. Aug.), usque ad festum sancti Martini (11. Nov.)
continua pluvia fuit, ita ut omnes pene fructus in agris putrefierent,
annonae , fabae et pisae. Eodem anno in festivitate sancti Thomas
apostoli (21. Dec.) maxima inundatio maris et fluctuum in multis
locis facta est, adeo ut in quibusdam villis Holtlandiae quae mari nimis
vicina est, nulla domus tuta remaneret, sed et domus et bargi quibus
frumenta condebantur, violentia fluctuum abducerentur , et ingentes
massae glaciei cum impetu vehementi sibi succedentes omnia mergerent.
Fehler ist entstanden durch Verwandlung der XII in VIII beim Ab-
schreiben. Vgl. auch Waitz, N. Arch. HI, 72 und S. S. XXIV, 491.
1) Vielleicht deutet diese Nachricht darauf hin, dafs die Hungers-
not des folgenden Jahres in Achin schon Ende 1161 begann, ebenso gut
kann also ein Irrtum um ein Jahr vorliegen, besonders da auch mehrere
andere bis 1161 angesetzte Ereignisse in Wahrheit in das Jahr 1162
fallen.
Chronik der elementaren Ereignisse. 149
involverent et propellerent. In Fresia etiam superiori quae Saxoniae
contermina est et vocatur Morsatia et in ipsa Saxonia tanta inundatio
eodem tempore fuit, ut nullum edificium ecclesiarum vel domorum ho-
mines ab interitu defendere potuerit, sed omnes fluctibus involverentur
cum Omnibus rebus suis, exceptis bis qui navigio vix effugere potu-
erunt. |1 Ann. S. Petki Erphesf. antiq. M. G. S. S. kl. Ausg. 20, 29.
Magna inundatio aquae fuit IIT. Non. Sept. (3. Sept.). || Che. Mostis
Sereni S. S. XXin, 152, 23. Fluvii inundantes pericula gravia ho-
minibus et animantibus intulerunt. || Cont. Cremifan. S. S. IX, 545, 34.
Multa inundatio aquarum hoc anno facta est.
1164. Hungersnot im Lande der Obotriten infolge kriegerischer
Verwüstungen (Helmold.). Ann. Cameeac. S. S. XVI, 536, 35. Hyems
longa et acerrima usque in Martio mense perduravit. || Ann. Laub. cont.
S. S. IV, 24, 30. Exundatione maris in Flandria perierunt homines
plus quam undecim müia. || Che. reg. Col. M. G. S. S. kl. Ausg. 114.
Occeanus limitem suum 12 pene miliariis 14. Kai. Marcii (16. Feb.)
egressus, multa milia hominum diversi sexus et etatis maxime circa
fluvium Wiseram submersit. || Ann. Paliden. S. S. XVI, 92, 55. Nova
maris et fluctuum confusio exorta est *) Per triduum enim aque de
profundo abissi exagitate ibant et intumescebant , et omnia circa mari-
tima flumina alveos suos pre inundatione excedentes, multas insulas cum
hominibus et iumentis vülis domibus edificiis substantiis ecclesiis et,
quod dictu mirum, agris et domorum areis et cimiteriis cum soliditate
alias transpositis, miserabiliter suffocaverunt. Eratque mirabile specta-
culum inter misericordiam Dei et iudicium, cum per iudicium fieret
interitus hominum et iumentorum et ad 20 miliaria secus ripas fluminum
viderentur cadavera suffocatorum, 93, 19. Fruges agrorum multis
in locis grandinis nimietate contrite sunt. || Chr. Montis Sereni S. S.
XXm, 152, 26. Tonitrua et fulgura iatempestiva cum vento vehementi
5. Kai. Marcii (26. Feb.) extiterunt. Inundacio occidentalium fluminum
multa milia hominum et animancium interfecit et edificia destruxit. ||
Helmoldi CHR. Slav. lib. n. c. 1. M. G. S. S. kl. Ausg. 194. Circa illos
dies in mense Februario, hoc est 14. Kalendas Martü (16. Feb.)
orta est tempestas maxima ventorum, procelle, fulgurum coruscatio et
tonitrui fragor, qui passim multas edes aut incendit aut subruit, insuper
tanta maris exundatio oborta est, quanta non est audita a diebus
antiquis, que involvit omnem terram maritimam Fresie, Hathelen et om-
nem terram palustrem Albie et Wirre et omnium fluminum que descen-
dunt in oceanum mare, et submersa sunt multa milia hominum et iu-
mentorum, quorum non est numerus. — — lib. 11. c. 5. p. 202. Omnis
igitur terra Obotritorum et finitime regiones, que pertintnt ad reg-
num Obotritorum, assiduis bellis, maxime vero hoc novissimo hello
tota in solitudinem redacta est, Domino scilicet favente et dextram
pussimi ducis semper confortante. Si que Sclavorum extreme reman-
serant reliquie, propter annone penuriam et agrorum desola-
tiones tanta inedia confecti sunt, ut congregatim ad Pomeranos sive
ad Danos fugere cogerentur, quos iUi nihil miserantes Polanis, Sorabis
atque Boemis vendiderunt.
1165. Ann. Camebac. S. S. XVI, 538, 8. Feria quarta pentechostes
(26. Mai) hora diei nona, adveniens a mari Britannico ingens procella,
terrasque has pertransiens , scilicet, Normanniam, Ambianensem, Viro-
mandensem, Atrebatensem, cuncta interius comminuens, arbores segetes,
fabas, lina, habitationes hominum ubique obruens et dissipans. Terram
vero Atrebatensem ea procella graviter attrivit; ilHus regionis plebs diu
1) Die Schilderung der Sturmflut in den Ann. Magdeburg S. S.
XVI, 192 ist nahe verwandt.
150 Chronik der elementaren Ereignisse.
dispendium suum luxit ac flevit. Subsecuta est venditio tritici
quae in diversis locis nonnullos afflixit.
1166. Lokale Hungersnot in Stederhurg (Ann. Stederburg.). Ann.
Camerac. S. S. XVI, 538, 25. In diversis locis intemperies aeris hoc anno
gravis facta est per partes occidentis; grando cum vi lapidum super
annonam mortalium cecidit, quae magnum detrimentum pluribus con-
tulit, maxime monachis Valcellensibus — — In villa quae Sanctus
Autbertus dicitur totius anni fere Stipendium amiserunt, una cum habi-
tatoribus ruris illius. Haec grando in feria quinta pentechostes (16. Jun.)
cecidit in Cameracensi pago cum fulmine lapideo. Luxit diu nostra
regio. 33. Hyems gravis, et longum tempus seminandi homines ha-
buerunt; nam in Februario fere nihil operis gesserunt^ mediante Martio
tunc primitus seminare coeperunt. || Sigeb. cont. Aquicinct. S. S. VI,
412, 24. Magna vini habundantia. || Ann. STEDEEBxmo. S. S. XVI. 209, 45.
Eodem anno fames validissima fuit, unde praepositus in acquisitione
annonae multa, circa triginta videlicet marcas, expendit. || Ann. Magde-
burg. S. S. XVI, 192, 38. Fulgura et tonitrua terribiliter sevientia et
crebra aquarum inundatio estivis messibus inportuna, et magna
puerorum mortalitas et iumentorum. || Cr. S. Petri Erford. S. S.
XXX, 370, 8. Abundancia magna frumenti et vini. || Chr. Magni
PRESB. S. S. XVII, 488, 40. Eodem anno fuit illa magna fames per uni-
versas terras. ^) || Ann. Admunt. cont. A. S. S. IX, 583, 43. Grando hor-
ribilis 8. Kai. Julii (24. Jun.), scilicet quod lapides sicut ova anserina
ceciderunt. || Cont. Cbemifan. S. S. IX, 545, 39. Hoc anno grando
horribilis facta est in quadam parte caeli octavo Kai. Julii (24. Jun.),
in qua lapides ad magnitudinem ovi anserini et eo amplius ceciderunt.
1167. Ann. Camerac. S. S. XVI, 544, 52. Hiems gravis extitit,
incipiens a decimo Kalendas Januarii (23. Dec.) et usque ad decimum
septimum Kai. Aprilis (16. März) perseveravit, infra quod terminum nee
Seminare nee arari homines quippiam valuerunt. Pestis vaiida pecu-
dum et apum subsecuta est. || Chr. reg. Col. prs. III. M. G. S. S. kl.
Ausg. 117. Terrae motus factus est 13. Kai. Februar. (20. Jan.) media
nocte. Grando etiam maxima 3. Nonas Aprilis (3. April) cecidit, ita ut
ova columbarum magnitudine aequaret.
1168. Ann. Camerac. S. S. XVI, 549, 44. Hoc anno dedit Dominus
benignitatem suam super terram, quoniam terra nostra protulit fructum
suum veraciter aliud centesimum vel sexagesimum vel quinquagesimum.
Nam ubertas omnium bonorum, fructuum, vini et olei arborum
in insulis oceani extitit. Oves, quae valde in priori anno fuerant, melio-
ratae sunt; aves vero detrimentum passae sunt.
1169/ Ann. Camerac. S. S. XVI, 553, 33. Annus praesens plu-
vialis valde contigit. Inundatio imbrium a mense Maio incipiens fere
usque ad Februarium mensem pervenit. Ante festum beati Joannis bap-
tistae (24. Jun.) quidam ventus gravis adveniens partem permaximam
segetum prostravit, locis in diversis oceani horrorem incussit, sed Dei
misericordia ordinante humano generi ex bis aliqua molestia non con-
tigit. Hiems quippe gravis et aquosa, fulmina in sese contra aeris
naturam continens. Gewitter im Dezember. \\ Ann. Admunt. conp. S. S.
IX, 584, 24. Grando magna per loca; vinum carum.
1170. Ann. Camerac. S. S. XVI, 553, 40. Februarius mensis delec-
tabilis ultra modum splendidissimus apparuit, copia vini defuit, quoniam
ab aquarum inundantia deperiit. Ovium seu apum locis in diversis
acerrima pestis desaevit. 554, 5. Febris varia, pestis atque nociva-
nimis anxiari nos valde incepit ante festum sancti Joannis baptistae
eiusdem praeclarae nativitatis (24. Jun.), atque affligens corpus cum
1) Die Nachricht erscheint vsrenig glaubwürdig, s. o. p. 28—29.
Chronik der elementaren Ereignisse. 151
membris horrorem nobis mortis incussit, vix nos tandem post plura in-
commoda reliquit. 24. Anni huius explanaturus laude insignia, pro-
mamus sie huius quoque sibi convenientia. Aestas quippe rutilans de-
lectabüis extitit et sicca, florum frondiumque omata, agricultura per-
optima, vindemiae bonae; pars larga ovium, apum residuarum transacti
anni dedit beneficia. Viridaria cum nemoribus interius referta extiterunt
omni copia. Augustus mensis nihilominus calidus et siccus omnibus
copiis abundans, Deo providente, humano generi attulit non modice
consolationem sive ubertatis, suae paupertati relevationem. September
cum October omni abundantia ditati vini, panis, olei ac mellis pulchri-
tudine solis, sanitate aeris pomorum silvarumque copia extitit 1|
CoNT. Aqüicinct. S. S. vi, 413, 14. Ipso die (8. Nov.) ventus vehemens,
pluvie mixtus, periculosus et dampnosus extitit, — — || Ann EoMxraD.
S. S. XVI, 467, 31. Estas ferventissima fuit. Eodem anno circa festum
omnium sanctorum (1. Nov.) ventus maximus erat, quem inundatio
maxima secuta est, adeo ut usque ad muros civitatis Traiectensis fluxerit
mare et refluxerit, et piscis ille tantum marinus quem buollek vocant,
circa muros eiusdem civitatis captus sit. In Kinemaria etiam tantum
inundatio illa ex inproviso desevit, || Chr. reg. Col. prs. ÜT.
M. G. S. S. kl. Ausg. 120. Mare vehementia ventorum limitibus suis
excussum, 4. Nonas Novembris (2. Nov.) terram Fresonum circa Stavem
magna ex parte submersit. || Ann. Magdeburg. S. S. XVI, 193, 8. Estatis
fervor insolitus adeo, ut in plerisque locis terra solis exusta ardori-
bus, multos itinerantes tam equites quam pedites in pulverea precipicia
inprovisg ruentes periclitari fecerit, quam comitata est magna morta-
litas hominum. || Ann. Engelberg. S. S. XVI, 279, 31. Erdbeben am
1. April. Eodem anno magna mortalitas hominum facta est. || Chr.
Ursperg. M. G. S. S. kl. Ausg. 51. Terrae motus maximi facti sunt et
ingens inundatio aquarum mense Septembri.
1171. Ann. Catälaun. S. S. XVI, 489, 44. 7. Idus Novembris
(7. Nov.) ingens ventus auditus est in hac regione. || Ann. Magdeburg.
S. S. XVI, 193, 17. Repentina mors hominum et gravis pestilencia
pecorum plurimas provincias vastat. || Cont. Claustroneobg. III. S. S.
IX, 630, 23. Hoc anno a nativitate Domini (25. Dec.) post septem ebdo-
madas Danubius congelatus est. His duobus annis tanta fuit ariditas,
ut aque fere omnes preter Danubium in partibus Austrie exsiccarentur.
Et tamen tanta copia alimentorum fuit ut homines et pecora satis
habunde sustentarentur.
1172. Ann. Magdeburg. S. S. XVI, 193, 20. Mense Januario ingens
fragor ventorum, et in Februario crebra micuerunt fulmina.
1173. SiGEB. coNT. Aqüicinct. S. S. VI, 414, 21. Hyemps solito
asperior, hyemi accedit intemperies aeris. Nam corrupto aere mense
Decembri, homines succumbunt infirmitatibus diversis; multi etiam in-
firmitate illa moriuntur, quam medici vocant catarrum et tussim. || Ann.
Bland. S. S. V, 29, 48. Pestilentia hominum ex tussi morientium. ||
Ann. Egmund. S. S. XVI, 468, 4. Hyemps validissima et pene nivis
expers extitit. 11. 6. Idus Mai (10. Mai) 5. feria secuta est plaga
maxima diluvii cum tanto impetu decurrens, qualem numquam Traiec-
tensium aliquis viderit — — — || Chr. reg. Col. prs. IH. M. G. S. S.
kl. Ausg. 124. Ipso anno in Kalendis Decembris tussis intolerabilis
et inaudita omne Theutonicum regnum et precipue Galliam Comatam
pervasit, senes cum iunioribus et infantibus debilitavit, plures morti ad-
dixit. Monasteriensis episcopus Luodevicus eadem peste occubuit. ||
Ann. Staden. S. S. XVI, 347, 38. Terra circa Bremam arsit graviter in
aestate fervida fere per mensem, et per se cessavit. || Ann. Magde-
burg. S. S. XVI, 192, 22. 3. Idus Februarii (11. Feb.) nube rubea in celo
apparente, secuta est magna siccitas terre, ut frugibus exarentibus.
152 Chronik der elementaren Ereignisse.
plerisque in locis nee futuri seminis auxilium inveniretur. Processit item
de terra nebula crassa, de qua concepta est in hominibus tussis gra-
vissima, ipsaque lues graviter invaluit, pluribus ex ea morientibus et
precipue pregnantibus. Mortuus est ex ea Lotowigus Monasteriensis
episcopus. II Ann. Palid. S. S. XVI, 94, 40. Nix inopinata descendit
in festo sancti Servacii (13. Mai) que nix plures arbores silvaticas
et fructiferas confregit, stantes quoque fruges obpressit. Ipso anno
gravis pestis in hominibus facta est, adeo ut multi laboriose tussiendo
animas exhalarent. || Ann. Veterocell. S. S. XVI, 42, 42. Tussis magna
fit. II CoNT. Ckemifan. S. S. IX, 546, 6. Hiemps valida. Circulus san-
guineus cira lunam, et cruces visae sunt. Danubius mense Februario,
naturali meatu obcluso glati^ rupta exundans, in utraque sui ripa in-
audita strage homines, villas, iumenta consumit. || Cont. Claustkoneobg. II.
S. S. IX, 616, 31. Facta est alluvio magna fluminis Danubii
hiemali algore concreta in civitate quae dicitur Chremis et in finibus
eius, in qua multiplex hominum et pecorum pars interiit set et domi-
cilia humana in undoso impetu deciderunt ^)
1174. ROBERTI CANON. S. MaRIANI AuTISSIOD. CHR. S. S. XXVI, 241, 6.
Hoc anno in mense Novembri tanta aquarum inundatio contigit, quan-
tam nullus qui tunc viveret se vidisse vel audisse meminerit. Nam dilu-
TÜ instar latitudinem camporum exundans, multa edificia diruit, caulas
subvertit ovium, submersit villas, sata absorbuit; unde et in subsequenti
tempore vehementissima fames inhorruit. || Ann. Bland. S. S. V, 29, 49.
Pluviale tempus incessabiliter a festo sancti Johannis (24. Jun.) us-
que in finem anni, et magna penuria vini et omnium frugum. || Ann.
S. Jacobi Leod. S. S. XVI, 642, 19. Hoc anno facta est inundatio
aquarum infirma, amplius vindemia, mustum
II Lambbrti Parvi ANN. S. S. XVI, 648, 60. Inundatio aquarum
maxima. Pluvia iugis a festivitate sancti Johannis babtiste (24. Jun.)
usque Kai. Junii. Seges tarda, mustum vix Symonis et Jude (28. Okt.).*)||
Chr. reg. Col. prs. IE. M. G. S. S. kl. Ausg. 125. Totum aestivum
tempus in pluvias hyemales conversum est, unde segetes et vineae sunt
corruptae. 126. Inundatio Reni et fluviorum insolita et diutina. ||
Ann. Rem. et Col. cont. S. S. XVI, 733, 40. Tussis magna fuit. || Ann.
S. ViNCENTii Mett. S. S. III, 159, 1. Inundationes aquarum. || Ann.
Magdeburg. S. S. XVI, 193, 30. Hoc anno multa edificia vi ventorum
diruta sunt, annosa robora evulsa; fru<?es habundabant, vinum deperiit. ||
Ann. Pegav. cont. S. S. XVI, 261, 7. Vinum et fruges perierunt. || Cr.
5. Petri Erford. mod. S. S. XXX, 371, 41. Hoc anno ex assiduitate ven-
torum estas solito calore caruit, unde et vinum seu frumentum
multis locis periit. Autumnali eciam tempore ex assiduitate im-
brium et instancia ventorum facta est aquarum inundacio non mo-
dica. II Ann. Ratispon. cont. Hugonis de Lerchenfelt S. S. XV ll, 589, 5.
6. Kai. Junii (27. Mai) bruma consumsit totas fruges siliginis circa Ratis-
ponam et vinum.
1175. RoBERTI CANON. S. MarIANI. AuTISSIOD. CHR. S. S. XXVI, 241, 17.
Valde fuerunt tenues segetum messiones, quia magna ex parte quae
coloni terrae mandaverant preteriti anni exundationes obruerant. || Sigeb.
CONT. Aqüicinct. S. S. vi, 415, 18. Estas pluviosa et dampnosa
mensem Augusti mensis et autumpnalem vindemiam protelavit. Per
Galliam et Germaniam panis inopia multos affligit. Sub hac tem-
pestate multi monachi et milites in hac nostra regione elemosinas largas
1) So der cod. Scotorum, die Codices der B-Klasse haben inhalt-
lich dieselbe Nachricht, aber in kürzerer Fassung.
2) Die Nachricht stammt aus den Ann. S. Jacobi Leod. und er-
gänzt zum Teü ihre verstümmelte Fassung.
Chronik der elementaren Ereignisse. 153
pauperibus tribuebant; inter quos Valcellenses monachi eminebant.
23. Magna circa nativitatem Domini fluminum redundantia, in tantum,
ut Sequana, Axona et Hysa alveos suos egressi, sub una nocte magnum
circummanentibus damnum inferrent , multos etiam necarent. || Cb.
S. Petei Erfoed. mod. S. S. XXX, 371, 46. Estatis quoque siccitas
magna fuit.
1176. Hungersnot in Mittelfrankreich (Böberti ehr.), in Lothringen
(Ann. Catalaun., Ann. S. Vincent. Mett.) und dem Elsafs (Ann. Mauri-
monast). Sigeb. cont. Aquicinct. S. S. VI, 415, 40. Magna panis et
vini abundantia. || Roberti canon. S. Mariani Aütissiod. che. S. S. XXVI,
241, 23. Maxima per Gallias fames invaluit^), in qua multarum abba-
tiarum, sed precipue Cisterciensis ordinis, magna apparuit munificentia
in pauperibus sustentandis. In plerisque etiam ecclesiis multa ob susten-
tacionem pauperum invadiata sunt ornamenta, multa sanctorum fereta
decrustata. || Ann. Catalaun. S. S. XVI, 489, 45. Fames valida ubique
terrarum, ut ex sextarius frumenti ad 15 solidos acciperentur. ]|
Ann. S. Vincentii Mett. S. S. III, 159, 2. Fames valida. || Ann. Mauri-
MONAST. S. S. XVn, 181, 29. Hiems dura fuit et hominum pesti-
lentia et fames magna et siccitas et fervor maximus.
1177. Die Hungersnot des vorigen Jahres dauert noch fort (Ann.
S. Clement. Mett, Ann. S. Benigni. Div.). Bei der isolierten Nachricht
aus Franken (Ann. Haleshrunn.) wird man besser einen besonderen lokalen
Notstand, als eine Ausdehnung der Hungersnot so weit nach Osten an-
nehmen. Sigeb. cont. Aqdicinct. S. S. VI, 416, 42. Estas nimium fuit
sicca et calida. Messis triticea provenit uberior solito. Post finem
mensis Augusti, autumpnus nimis extitit pluvialis. Vindemia etiam
ipsius temporis multis in locis corrupta est. Nam quadam matutinali
nebula uve contacte atque ita putrefacte sunt, ut vinum ex eis expres-
sum magnam bibentibus attulerit incommoditatem. Multi etiam in hac
nostra regione diversis laborant febribus, multi et moriuntur.
53. Initium hyemis frequentibus pluviis et ventorum flabris satis mole-
stum. II Cmi. Clement. Mett. S. S. XXIV, 502, 3. Fames valida. || Ann.
S. Benig. Div. S. S. V, 45, 29. Hoc anno fames valida invaluit
tabula argentea maioris altaris pauperibus duxit .... || Ann. Halesbrdnn.
S. S. XVI, 14, 30. Hyemps dura et hominum pestilentia simul
evenerunt, et subsecuta magna fame, tanta siccitas et tantus fervor
estatis subsecuta sunt, ut queque virentia exsiccarent. || Ann. Prägens.
S. S. in, 121, 9. Nimia siccitas attenuavit fruges.
1178. Sigeb. cont. Aqüicinct. S. S. VI, 417, 19. Circa finem Ja-
nuarii mensis, cum gelu et nix liquarentur, inundatio fluminum per
totas Gallias talis erupit, que sclusas vivariorum et structuras molen-
dinorum rapide impetu secum ferret, domos everteret, multos etiam ne-
caret. 32. Estas sicca nee nimis calida usque ad 5. Non. Julii (3. Jul.)
extitit. Abhinc pluvie erumpentes, usque in ipsis Kalendis Januarii
homines afflixerunt. Nam fenum secare, triticum metere, vinum colU-
gere, semen iacere vix potuerunt. || Cr. S. Petei Ebfoed. mod. XXX,
372, 23. Hyemps diuturna, adeo ut a XII. Kai. Novembris (21. Okt.)
usque in mediam quadragesimam ferme duraverat. || Ann. S. Petri Er-
PHESF. MAioE. M. G. S. S. kl. Ausg. 62, 30. XI. Kai. Augus. (22. Jul.)
tempestas valida et grando insoüta, ita ut non tantum fruges in pleris-
que partibus interirent, verum et arbores in plerisque locis foliis et
ramis magnitudine grandinis lapidum penitus vastarentur.
1179. Sigeb. cont. Aqüicinct. S. S. VI, 417, 42. Secunda ebdo-
mada mensis Januarii nives copiose ceciderunt, subsequitur gelu maxi-
1) Über die Entstehung der Hungersnot s. die beiden vorhergehen-
den Jahre.
154 Chronik der elementaren Ereignisse.
mum, usque in medium mensem Februarium, nimis molestum. Reliqui
dies eiusdem mensis, Marcius quoque et Aprilis, vento flante continue
subsolano, gelidissimi fuerunt nimis. Hoc istius anni inicio carissima
pecudum fuit annona, ita ut quod retroactis annis tribus compara-
batur denariis, nunc tribus venderetur solidis, feni videlicet et straminis.
Subsequuta est mortalitas ovium seu boum. 418, 3. Messis tri-
ticea solito fuit rarior; porro avena seu tercii mensis semina
suprascripta reparavere dampna. 7. Autumpnus perpulcher et
calidus usque 5. Nonas Octobris (3. Okt.) extitit. || Ann. Elnon. maiob.
S. S. V, 15, 45. Eodem anno factum est gelu grave, durans ab Id.
Nov. (13. Nov.) usque circiter Kai. Mai. || Ann. Magdebueg. S. S. XVI,
194, 38. Hiemps gravis ipso anno ipsum etiam vemum tempus occu-
pavit, ita ut 13. Kai. Julii (19. Jun.) flores in arboribus primum appa-
rerent. || Ann. Admünt. cont. A. S. S. IX, 585, 38. Grando multa.
1180. SiGEB. coNT. Aquicinct. S. S. VI, 418, 50. Hoc anno per
hanc nostram Galliam profert bumus frumentum, hordeum, legumina et
sufficientem avenam.
1181. Ann. Stedekbukg. S. S. XVI, 214, 51. Eo tempore nee ad
praesentem annum spectantes fruges babuimus, et futuro prospicere,
quia Seminare non potuimus, nullatenus valuimus ; unde pro conquirenda
annuna sexaginta novem marcas argenti expendimus. || Ann. Marbac.
S. S. XVII, 161, 42. Annona cara, vinum bonum et bene venale.
1182. Sigeb. cont. Aquicinct. S. S. VI, 421, 17. Luna mensis
Augusti et in accessu et in discessu nimis extitit pluviosa et ad-
modum frigida; que magnam incommoditatem per multa generavit
loca. Nam segetes humide in horreis sunt recondite; fenum nundum
resecatum nee collectum vix potuit colligi; et quod plus omnes pene
dolent, vini maturitas et coUectio tardius provenit. || Ann. Egmund. S.
S. XVI, 469, 33. Hiemps mollis. || Ann. Marbac S. S. XVII, 161, 46.
Vinum multum et bonum; hama vendebatur pro 6 denariis Argentinen-
sibus. II Cont. Cremifan. S. S. IX, 546, 36. Inundationes variae.
1183. Lokale, auf Holland beschränkte Hungersnot^ entstanden
durch Überschwemmungen und anhaltenden Begen, der die Ernte verdirbt
(Ann. Egmund.). Ann. Egmund. S. S. XVI, 469, 37. Eruptio flumi-
num in plerisque locis fuit, et tanta inundatio pluviae, ut sata omnia
interirent, maxime in episcopatu Traiectensi et Hollandensi comitatu, ut
innumera multitudo famis angustia impellente propria colonia relicta,
alias migraverit. || Ann. Floreff. S. S. XVI, 625, 25. Mense Julio tanta
aquarum eruptio ex imbrium collectione facta est, quod et villas
et sata vastavit, domos subvertit, plurimos submersit. || Cont. Cremifan.
S. S. IX, 546, 40. Hiemps asperrima eodem anno.
1184. Cr. S. Petri Erford. mod. S. S. XXX, 374, 20. Vemo tem-
pore ventus vehemens et assiduus magnam cladem intulit, ita ut non
solum semina verum ipsam quoque terram, cui iniecta erant, traiceret.
1185. Ann. S. Dionysii Rem. S. S. XIII, 84, 9. Ea vini fuit ab-
undantia, ut quodcumque vas hominum ad recondendum non suffi-
ceret, multaeque vineae vindemiandae brutis animalibus relictae fuerint.||
Ann. S. Vmc. Mett. S. S. III, 159, 9. Inundatio aquarum. || Sigeb. cont.
Aquicinct. S. S. VI, 423, 24. Hie annus habundat frumento et vino.
1186. Sigeb. cont. Aquicinct. S. S. VI, 424, 14. Pridie Kai. Julii
(30. Jun.) turbo gravissimus et tempestas valida, ab Affrico veniens
et ad subsolanum tendens, per multa loca fruges et omnia sata pessum-
dedit. Nam lapides ovo galline maiores per loca diversa ceciderunt,
qui pecora in campis et aves in aquis occiderunt, fenestras quoque vitreas
ecclesiarum, et domorum tegulas confregerunt; stipula quoque, que in
agris remanserat, ita erat fetens et inutilis, ut nee pastui esset apta
bestiis. 23. Vindemia in pago Belvacensi et Noviomensi per temi.,esta-
Chronik der elementaren Ereignisse. 155
tem suprascriptam tota pene perdita, non solum in his locis, sed etiam
in Arida Gamantia vel Humida, in comitatu quoque Ostrevandensi et
Hainoensi; et ubicumque transivit, flenda et dolenda reliquit vestigia. ||
GisLEBERTi CHR. Hanoniense M. G. S. S. kl. Ausg. 174. Eodem anno et
tempore mense Julio tempestas quedam magna cum tonitruo et grandine
et pluvia a Warda sancti Remigii per mediam Hanoniam in longum trans-
volans, segetes in campis non solum prostravit, sed totus contrivit, ar-
bores desiccavit, aves in nemoribus et campis et lepores et feras in
silvis interfecit, bestias eciam in pascuis occidit, et Hanoniam graviter
afflixit. II Ann. Prag. S. S. EI, 121, 17. Eclypsis solis feria quinta; mor-
talitas hominum facta est. || Chr. Pülkavae ed. Dobner, MoNtrw. hist.
BoEM. in, 198. Item eodem anno sol paciebat Ecclipsim, et magna
mortalitas hominum est secuta.
1187. Ann. S. Diontsu Rem. S. S. XHI, 84, 11. Tantus fuit vini
defectus, ut infinitae vineae sine omni fructu invenirentur, ubique ali-
quando fuerunt collecti centum modii vini, vix unus inventus est. ||
Ann. Mell. cont. S. S. IX, 505, 26. Omnium penuria maxima facta
est, et pestilentia hominum simul et animalium. ^)
1188. Chr. reg. Col. cont. I. M. G. S. S. kl. Ausg. p. 140. In
Aprili eruptiones rivulorum factae, quales ante nemo viderat; sed
et in siccis locis iuxta fluenta maximarum inundationum ebulliciones
apparuerunt. Estas sicca et ferventissima fuit.
1189. Lamberti Parti ann. S. S. XVI, 649, 43. Tanta inundatio
aquarum facta est mense Aprili in civitate Leodiensi, in ea parte, que
dicitur extra castrura, ut multos submergeret, et mortuorum corpora
diluvium aquae de sepulchris erueret. || Chr. reg. Col. cont. I. M. G.
S. S. kl. Ausg. 143. Estas ferventissima usque ad Augustum men-
sem fuit, in quo etiam mortalitas hominum et pecudum inmensa
contigit.
1190. Chr. reg. Col. cont. I. M. G. S. S. kl. Ausg. 147. Hyems
sicca et calida. Mortalitas hominum inmensa. — In Maio grando
insolita circa Moguntiam ad 100 villas et amplius omnia vastavit.
Omnis hie annus pluvia et crebris inundationibus plenus fuit.
1192. Cont. Aquicinct. S. S. VI, 428, 13. 18. Kai. Febr. (15. Jan.)
4. feria, post solis occasum, in ipso noctis crepusculo, visa est a multis
species ignis terribilis, totum orbem ad partem borealem occupans. Sub-
secuta est in multis locis in partibus illis plaga ignis divin i. Unde in
episcopatu Tornacensi et multis locis indictum est ieiunium 6. ferie ex-
ceptis infirmis et infantibus universis. 429, 29. Luna mensis Augusti
crescens et decrescens nimis extitit pluviosa et tempestuosa, et meten-
tibus nimis molesta; tamen subsequens luna mensis Septembris fuit gra-
tiosa, unde messis triticea et vindemia mediocriter fuit bona. || Bald.
NiNov. CHR. S. S. XXV, 537, 40. Eodem anno ignis in aere visus est
per totam Galliam nocte, ita ut singuli proxima sibi loca ardere puta-
rent. Subsecuta vero est fames fere septennis. *) || Chr. reg. Col. cont. I.
M. G. S. S. kl. Ausg. 155. Estas ferventissima in Augusto mense
subito tepore refriguit; unde febres acutae et quartaniae passim in
hominibus dominantur.
1193. Ann. S. Steph. Frising. S, S. XHI, 55, 16. Locus noster
attritus est grandinis depopulatione.
1) Die Datierung der Annalen in diesem Teile ist sehr unsicher,
daher ist der Notiz, die durch keine anderen Nachrichten bestätigt
wird, wenig Bedeutung beizulegen.
2) Die Hungersnot begann nicht, wie die Chronik anzunehmen
scheint, schon in diesem Jahre, sondern wie sie nachher in Überein-
stimmimg mit den anderen Nachrichten angiebt, erst 1196.
156 Chronik der elementaren Ereignisse.
1194. Ann. Floreff. S. S. XVI, 626, 1. Grando mirae magni-
tudinis mense Julio cum impetu venti mens, vineas et sata vastavit, ar-
bores concussit, fructus excussit, tecta et vitreas confregit. || Reineri
ANN. S. S. XVI, 651, 35. Messis bona, vindemia optima. |1 Chr. eeö.
CoL. M. G. S. S. kl. Ausg. 156. In Maio vinee floruisse vise sunt. ||
Ann. S. Vitonis Vied. S. S. X, 527, 46. Farnes valida adeo ut fru-
mentum precio 4 librarum venumdaretur. ^) || Ann. Scheftlae. maior.
5. S. XVII, 337, 31. Facta est grando et tempestas valida 11. Kai.
Septembris (22. Äugst.). |[ Cont. Cbemifan. S. S. IX, 548, 30. Danubius
in Austria glaciali molestia versus Niwenburch ebullit, et meatum suum
longius vagando relinquens, homines cum villis mergendo adnichilavit.
Eadem regio mirabili incendio in civitatibus et opidis et villis et ure-
dine in agris longius late rara annona consumendo depauperatur. In-
undationes tribus vicibus magnae et intollerabiles atque insolitae
omnes pene regiones, villas et circumpositas domos demoliendo occupa-
verunt. || Cont. Claustroneobg. II. cod. Scotor. S. S. IX, 619, 24. Hoc
anno propter ariditatem terre que totam Austriam invaserat, coloni eius-
dem terre cruces suas tollentes cum orginibus diversa limina sanctorum
pecierunt. 31. Danubius iam vice altera contra solitum inundans,
vicina loca cum hominibus et iumentis occupat.
1195. Ein regnerischer Sommer (Cont. Aquincinct., Reiner.) bereitet
die grofse allgemeine Hungersnot des folgenden Jahres vor. An zwei
Stellen, im Elsafs (Ann. Argent.) und in Österreich (Cont. Claustroneo-
burg. II), wo auch das Jahr 1194 schon besonders ungünstig war, kommt
es schon jetzt zur Hungersnot. Sigkb. cont. Aquicinctina VI, 432, 50.
Flu via mensis Augusti metentibus nimis fuit molesta, Septembris vinde-
miam colligentibus gravis Octobris seminantibus nimis incommoda. Sexto
Idus Octobris (10. Okt.) ventus vebemens post noctem mediam ab Affrico
veniens, domos evertit, || Reinüri ann. S. S. XVI, 652, 6. Hoc anno
pluvia iugis a festo sancti Johannis (24. Jun.) usque ad natale Domini,
et maxime tempore sationis, ita ut in natale Domini vix esset persemi-
natum. 11. Hoc anno modius siliginis circa Maium 18 solidis,
modius speltae 9, modius ordei octo se redemit. Messis pigra,
vindemia tarda et periculosa. Hoc anno tempestas gravissima post
festum sancti Jacobi (25. Juli) omnes fruges contrivit, numquam antea
tam gravis, sicut dicebatur ab bis qui seniores erant, in diebus eorum
apparuit; per multa enim loca diversis temporibus istius anni cursum
suum fecit nee aliquis locus est huius provinciae, qui ab hac tempestate
immunis extiterit. || Ann. Argent. S. S. XVII, 89, 32. Eodem anno facta
est maxima fames in terra. || Cont. Cbemifan. S. S. IX, 549, 2. Inun-
dationes iterum diversae, et intemperies aeris totum pene orbem vexat.
6. Sterilitas agrorum ubique terrarum. || Cont. Cladsteoneobg. H.
COD. Scotorum S. S. IX, 619, 39. Fames magna homines et iumenta
aut penitus deficere aut mori coegit. || Cont. Clausteoneobg. H. cod. B.
S. S. IX, 619, 24. Fames valida facta est in Teutonia. *) || Cont. Clau-
1) Die Nachricht gehört zu einer Gruppe von Nachrichten, die
nach Angabe des Herausgebers Waitz einem den Ann. S. Vincentii Mett.
nahe verwandten Werke entstammen. Die vorliegende Nachricht ent-
spricht dann Ann. S. Vinc. a. 1197 und ist also hier wertlos.
2) Die Codices der B-Klasse bringen die Nachricht irrtümlich
schon a. 1194. Das Versehen ist durch eine Verschiebung entstanden,
indem sie alles, was cod. Scot. richtig unter 1194 bringt, an den SchluTs
von 1193 setzen. So bleibt für 1194 überhaupt keine Nachricht übrig
und hier findet sich dann die Nachricht über die Hungersnot, die cod.
Scot. am Anfange von 1195 bringt. Beide Handschriften fahren dann
1195 sehr ähnlich fort.
Chronik der elementaren Ereignisse. 157
STRONEOBo. III. S. S. IX, 634, 13. Hoc anno autumpnali tempore quod-
dam genus locustarum, 4 pennas habens, venit ab exteris regionibus,
transiens per Ungariam et Marchiam et Carniolam, vastans in circuitu
omnia; cum elevaretur a terra quasi nebula consurgebat, et pre multi-
tudine sua lucem diei et splendorem solis obtenebrabat.
1196. Beginn der grofsen allgemeinen Hungersnot, die über Belgien
(Cont. Aquicinct, Ann. Elnon., Bald. Ninov., Ann. Floreff. Beiner.),
Lothringen (Ann. Derv.), Westdeutschland (Chr. reg. Col., Caes. Heisterhac.)
und Süddeutschland bis nach Österreich hin (Ann. Zwifalt., Ann. Scheftl.,
Ann. Wernh., Cont. Cremif.) sich ausdehnt. Sigeb. cont. Aquict. S. S. VI,
433, 36. Multi, et maxime iuvenes, acuta febre moriuntur; inter
quos et Johannes Cameracensis episcopus, cum ad regem in North-
mannia proficisceretur, Ambianis mortuus est. Gravissima panis pe-
nuria hoc anno multos afflixit et multos pauperavit. Ab Apennino
monte usque ad mare Oceanum, per totam Galliam et Germa-
niam, fames in tantum prevaluit, ut maximam utriusque sexus multi-
tudinem contigerit interisse. Nam triticum 40 vel 50 solidis venun-
dabatur; quod pro quatuor aut quinque ante hanc pestem dabatur; unde
accidit ut multi, qui putabantur sibi sufficientes esse, diro famis gladio
perurgente, coacti sunt alio emigrare. Sicque factum est, ut excres-
centem pauperum multitudinem sine magno gravamine sustentare pos-
sent hii, qui respectu Dei manum misericordie eis porrigebant. Games
quoque iam fetentium ardmalium et radices inusitatas herbarum com-
pulsi sunt manducare. Non tantum panis, set etiam cetere res mandu-
cabiles, inaudito nobis precio venundabantur. Lupi circa Alpes in itine-
ribus et in villis in unum congregati, absque ullo timore multos devo-
rant. Triticea messis et avene collectio ultra estimationem
hominum fuit rarissima. || Ann. Elnonens. maioe. S. S. V, 16, 23. Hoc
anno apud Tornacum rasera frumenti venundatur 50 solidis
quod a predecessoribus nostris non est auditum. || Balduini Ninov. chr.
S. S. XXV, 538, 7. Fames prioribus annis paulatim cepta totum mun-
dum conterruit anno Domini 1196. Pauci tamen perierunt, quia a fide-
libus sustentati sunt. || Ann. Floreff. S. S. XVI, 626, 3. Hoc anno
fames valida multos extinxit. || Reineei ann. S. S. XVI, 652, 20. An-
nus iste gravis et periculosus, seges cara. 24. Pluvia iugis et peri-
culosa, pauperes maximam victus patiuntur penuriam, et
maxime circa principium Augusti Corpus beati Lamberti propter immi-
nentia pericula, et pluviarum inundationes , et timorem sterilitatis et
egrae messis et parvae, in vigilia saticti Jacobi (24. Jul.) cum maxima
devotione non sine multis lacrimis in montem Cornelii deportatur, ibi-
que missa spetialis a clero et populo sollempniter celebratur — — —
Messis tarda circa festum sancti Bartholomei (24. Äugst.) vix habuit
principium, eodemque tempore modium siliginis 18 solidis vendi-
derunt, modium speltae 8 solidis et dimidio. 37. Satio pulcra,
mustum vix habitum Luce euangelistae (18. Okt.); sie permansit tempus
usque ad finem incamationis, hoc est natalis Domini (25. Dec). Hiemps
prolixa usque ad Martium. || Ann. Dervenses S. S. XVI, 490, 24.
Fames valida ita ut frumentum XXX sol.') || Che. reg. Col. cont. I.
M. G. S. S. kl. Ausg. 158. Penuria frumenti et annonae magna
facta est, quae et in sequentem annum usque duravit. Eratque fames
valida et pene omnium victualium penuria inaudita. — Estas frigida et
humida. || Caes. Heisterbac. Dlal. dist. H. c. 30. bd. Strange I, 103. In
principio episcopatus eiusdem Adolphi, cum praecessissent anni magnae
1) Pertz vermutet auf Grund einer Notiz Abfassung der Annalen
in S. Mustier en Der, jedenfalls stammen sie aus der Diöcese Chälons
sur Marne.
158 Chronik der elementaren Ereignisse.
abundantiae, tres fuerunt anni tantae sterilitatis, ut in primo modius sili-
ginis venderetur marca argenti. ^) || Ann. Zwifalt. maioh. S. S. X,
57, 39. Maxima tres annos pressit fames hie Alamannos. || Ann. Scheftl.
MAiOR. S. S. XVII, 337, 34. Farnes valida facta est. || Ann. Weenheri
ALioEUMQxiE Tegehnseen. S. S. XXIV, 58, 28. Hoc anno fames valida et
annona ita cara, ut modium in Augusta venundaretur 30 solidis,
et Francienum vinum non erat penitus. || Cont. Cremifan. S. S. IX, 549, 14.
Bara annona et sterilitas magna in diversis mundi partibus.
1197. Die Hungersnot nimmt noch an Intensität zu, auch das Not-
standsgebiet hat sich noch weiter ausgedehnt, die Nachrichten sind zahl-
reicher. Es sind erhalten Berichte über die Hungersnot aus Belgien
(Guielm. ehr. Andr., Ann. JElnon., Cont. Aquicinct., Bald. Ninov., Ann.
Parch., Beiner, Hist. monast. Vicon.) , Lothringen und Ostfrankreich
(Ann. S. Vincent. Mett., Chr. universal. Mett., Ann. S. Pauli Vird , Ann.
Dei'vens., Ann. S. Nicasii Bern.), Westdeutschland (Chr. reg. Caes., Heister-
bac), Westfalen (Caes. Heisterhac.) und Süddeutschland (Ann. Spiren.,
Ann. Marbac, Chr. Ebersh., Ann. Ottenbur. Ising. min.). Guielmi chr.
Andren. S. S. XXIV, 724, 47. Ceptum opus *) brevi tempore elapso sur-
git in altum, et famis angustia totam affligens patriam urget et ac-
celerat opus sumptuosum. Nam multos hie operarii vidimus non num-
mis conductos, sed solo pane et tenui cervisia contentos et pro adiec-
tione alicuius pulmenti satis exhilaratos. || Ann. Elnon. maioe. S. S. V,
16,27. Viatici copia deficiente, fit fames acutissima et clades vehemens. ||
SiGEB. CONT. Aquicinct. S. S. VI, 433, 52. Menses Januarius, Februarius,
Martius quoque et Aprilis, hoc anno fuerunt naturales et hominibus
gratissimi. Verumtamen fames, annis superioribus concepta,
nullum habuit temperamentum , quia superioris anni annone rara col-
lectio nullum potuit conferre levamentum. Nam usque hodie fame
moriuntur milia milium; multi enim hac necessitate constricti, contra
consuetum vivendi usum latrones effecti, laqueo sunt suspensi. Set ver-
nalis temporis temperies gratiosa, et seminum ut videtur pulchra pro-
cessio, fit expectantibus non minima consolatio. 434, 19. Vindemia per
totam Franciam, in pago scilicet Remensi, Laudunesi, Suessionensi, No-
viomensi et Belvacensi, rara fuit et tarda; unde accidit, ut rustici, qui
vineas colebant et pecuniam super vinum futurum mutaverant, non
valentes vinum reddere, compulsi sunt fugere. || Baldüini Ninov. chr.
S. S. XXV, 538, 30. Fames, que 6 fere annis debachata est, ita omnia
consumpsit, ut sextarius siliginis, quem 7. denariis apud Nini-
ven constare vidimus, 19 solidis Valenchenensis monete ven-
deretur. II Ann. Parch. S. S. XVI, 606, 40. Hoc anno vendebatur mo-
dius frumenti 63 solidis et modius siliginis 53, modius vero
ordei 30 et amplius, et multi fame perierunt. || Reiner. S. S. XVI,
652, 41. Anni istius periculum vix audeo scribere, cum numquam simi-
lem viderint, qui vixerunt hoc tempore. Multitudo pauperum fame
moritur. Cadavera mortuorum animalium indifferenter ab eis comedun-
tur, et fere ab universis propter imminentem necessitatem desperatur.
Modius siliginis 18 solidis, modius speltae 10 usque ad fe-
stum sancti ßarnabe (11. Jun.) venditur. Insequenti autem
die f'12. Juni) de modio siliginis 32 solidi accipiuntur, de
modio speltae 17. Procedente autem tempore cum messis adesse
speraretur, malum increvit, et circa festum sancti Jacobi (25. Juli)
modius siliginis 40 venditur, modius spelte 20 solidis. Pau-
peres per plateas iacebant et moriebantur et ante fores ecclesiae nostrae,
1) Adolf von Altena war Erzbischof von Köln 1193—1205, die Not-
jahre sind nach der Chr. reg. Col. 1196, 1197 und 1198.
2) Ein Krankenhaus für das Kloster.
Chronik der elementaren Ereignisse. 159
cum matutinae laudes canerentur, iacebant gementes et morientes, ele-
mosinam quae summo diluculo fiebat expectantes. Hoc anno in epiphania
(6. Jun.) annona defuit nobis, et plus quam centum marchas usque ad
Augustum in pane expendimus, nee vinum a medio Maio nisi raro usque
ad novam vindemiam habuimus. Cervisia autem toto anno defuit nobis.
Panemvero siligineum 15 diebus ante Augustum comedimus, aquam autem
in conventu indiflPerenter bibimus. Quid plura? Annus iste post plurima
pericula dissentionis, que praecesserant, gravissimus fuit ecclesiae nostrae,
qualem nee prius habuit nee amplius possit habere. Abbas noster
domnus Gozuinus cum in tanto defectu posse suum videret deficere,
abbatiam, praesente episcopo Alberto, in capitulo nostro in die sancti
Marci ewangeliste (25. Aprl.) sponte resignavit. Episcopus autem
liberam optionem eligendi nobis, sicut debuit, dedit; nos autem com-
muni habito consilio in momento, in ictu oculi ut ita dicam, domnum
Gerardum, abbatem Sancti Laurentii, virum iuvenem, set iudustrium et
providum, et in Omnibus locis abbatiae nostrae amicis optimis, qui prius
nostra diripiebant, vallatum et munitum, elegimus. — — — || Hist.
MONÄST. VicoN. coNT. AüCT. NicoLAo c. 7. S. S. XXIV, 302, 23. Amulpho
cum officialibus suis sumptuosius et lautius vivente, quam ordo exigeret,
denuo cepit domus debitis obligari, maxime vero eo quod per multos
annos annona ita fuit cara, quod infinita milia pauperum fame
perierunt, et nos, qui multum seminavimus parum intulimus. Inde pro-
venit, ut quod dandum erat pauperibus in usus communes verteretur,
ut etiam ante ianuas religiosorum inedia confecti morerentur egeni.
Tunc impletum est illud propheticum: Clerici eorum non proderunt eis.
Erat ergo videre miseriam. Nam qui prius solebamus esse pauperibus
liberales, pre nimia continuatione famis, que 5 annis sine inter-
polatione alicuius fertilitatis duravit, nobismet ipsis timentes, ne
nihil serentes nihil reciperemus, plus quam mille marchatas avene ad
opus iumentorum comparavimus. Siquidem in agricultura periti non
solo foragio, sed et avena ea sustentari asserebant. Exinde accidit,
ut quod dandum erat pauperibus pro iumentis expenderemus, vendito-
que nemore nostro, quod procerum et annosum nobisque valde neces-
sarium habebamus, ad extremam fere penuriam devoluti sumus. c. 10.
p. 304, 1. Desolationem Terre promissionis secuta est terre steri-
litas, ut predictum est; in qua quidem, quod mirum est dictu, multa
victualia inveniebantur venalia, licet grandi pretio venderen-
tur, ut etiam inopes, si pretium habuissent, evadere potuissent. Tunc
nos et omnes fere ecclesie regularium et secularium tum ex inhuma,ni-
tate, tum ex diffidentia, retentis vasis aureis et argenteis aliisque oma-
mentis et pecoribus multis, graviter ofFendimus, quod fons misericordie
ignoscat, eo quod in substentationem pauperum expensa non sunt; tan-
tum nempe invaluerat fames, quod nihil aut modicum talis expensa
crederetur proficere. Hanc sterilitatem, que inundatione pluviarum
continua accidit, secute sunt guerre || Ann. S. VnicENTn Mett.
S. S. ni, 159, 18. Fames valida; hoc anno venit quarta frumenti
12 solidis, et facta est mortalitas maxima. |1 Chbonica uNrvERSAiis Met-
TENsis S. S. XXrV, 519, 25. Fames magna inaudita venditio annone,
quarta frumenti 13. solid. Met. || Ann. S. Pauli Yirdun. S. S. XVI,
501, 42. Eodem anno fames invaluit, ut maldrum 20 solidis com-
paretur. || Ann. Debv. S. S. XVI, 490, 25. Hoc anno venditur similiter ....
IX 80 1. II Ann. S. Nicasii Rem. S S. XIII, 84, 19. Facta est fames
validissima, ita quod pauperes pre panis inopia morticiniis ovium equo-
rum et boum etiam in ipsa quadragesima cogerentur vesci, et fecem vini
loco panis comedebant; innumeri vero fame perempti sunt; sextarius
quoque frumenti 16 solidis venditus fuit. || Chk. beg. Col. cont. I. M.
G. S. S. kl. Ausg. 159. Penuria annonae et ifrumenti magna et fames
160 Chronik der elementaren Ereignisse.
valida, ita quod maldrum siliginis in partibus Reni ad 15 soli-
des vendebatur. || Caks. Heistekbac. Dialog, mikacul. dist. X, cap. 47 ed.
Strange vol. II, 251. Post mortem praedicti Henrici Imperatoris tanta
fames erat, ut maldrum siliginis in Alemannia marca Colo-
niensium, et in quibusdam provinciis decem et octo solidis venderetur,
et ex magnitudine famis populus innumerabilis extingueretur. dist. IV.
vol. I, 233.
c. 65. De largitate pauperibus famis tempore a domo Vallis
sancti Petri exbibita.
Eo tempore quo fames illa validissima, quae anno Dominicae in-
camationis millesimo centesimo nonagesimo septimo fuit, incubuit, et
plurimos exstinxit, domus nostra, licet tunc temporis pauper fuerit ac
novella, multis subvenit. Sicut dixerunt hi qui numerum inopum ante
portam consideraverunt aliquando una die mille quingentis elee-
mosynae datae sunt. Dominus Gerardus tunc Abbas singulis diebus
ante messem, in quibus camibus uti licebat, bovem unum in tribus cal-
dariis cum oleribus circumquaque collectis coqui iussit, et cum pane
per singulos pauperes divisit. Simile factum est de ovibus aliisque pul-
mentariis. Sicque per Gratiam Dei omnes pauperes supervenientes, us-
que ad messem sustentati sunt. Et sicut audivi ab ore iam dicti Ge-
vardi Abbatis cum timeret, ne forte annona pauperum ante tempus
deficeret, et pistorem pro eo quod panes nimis magnos faceret, argueret;
respondit ille: Credite mihi, domine, in pasta valde parvi sunt et in
fomace crescunt. Parvi immittuntur et magni extrahuntur. Retulit mihi
idem pistor, frater scilicet Conradus rufus, qui adhuc vivit, quia non
solum panes in fomace, immo etiam farina creverit in saccis et in
vasis, c. 66. Eodem tempore domus in Hemme^irode, mater
nostra non minorem caritatem, imo tanto maiorem, quanto ditior fuit,
pauperibus exhibuit. Tanta enim fames pauperes premebat, ut mulieres
praegnantes ante portam in nemore pariendi tempora implerent. — —
Gerardus enim Praepositus sancti Simeonis in Treveri moriens circa sex-
centas libras argenti illis legavit, ex quibus centum ad portam in usus
pauperum sequestravit. Portarius vero centum libras suas reci-
piens, non ex eis vineas vel agros, sed totidem maldra siligi-
nis apud Confluentiam comparavit, quibus satis sufficienter usque
ad messem pauperes sustentavit. c. 67. Retulit mihi frater Godescalcus
de Volmuntsteine, monachus noster, post eadem cara tempora cellarium
quendam ordinis nostri de Westfalia occurrisse sibi. Quem cum interro-
gasset, quo festinaret, respondit ille: Ad concambium. Ante messem ob
necessitatem pauperum pecora nostra occidimus, calices et libros nostros
inpignoravimus. Modo Dominus misit nobis hominem, qui tantum nobis
auri dedit, ut eius quantitas in duplo erogatis respondeat. Unde vado
illud cambire pro argento, ut ex eo possim pignora nostra redimere, et
greges reparare. || Ajjn. Spiken. S. S. XVII, 84, 2. Eodem anno facta est
tanta fames quod multi mortui sunt; modius enim siliginis valuit
octo uncias denariorum et modius tritici pro novem unciis
vendebatur. || Ann. Marbac. S. S. XVII, 168, 29. Eodem anno apparuit
commeta. Ipso quoque anno facta est fames tam valida in Alsatia,
quod passim per campos et vicos gregatim mortui fame inveniebantur.
Nam mensura, que vulgo burevirteil dicitur, marca argenti
vendebatur. || Chr. Ebersheim. S. S. XXIII, 448, 31. Tantaque fames
orta est, quod exinde multi interierunt. Siligo vendebatur qua-
dringentis denariis, ordeum trecentis. || Ann. Ottenb. Isingb.
MINOR. S. S. XVII, 316, 54. Fames facta est tam magna per totam Ger-
maniam, ut maltrum siliginis 30 solidis venderetur et maltrum
tritici duabus libris. Que per quin que annos durans multa hominum
milia necavit. || Cont. Cremifan. S. S. IX, 549, 15. Hoc anno in mense
Chronik der elementaren Ereignisse. 161
Februario et Martio turbines ventorum maximi et inundationes et
hominum infirmitates et pestilentiae efferbuerunt. ]] Guielmi chk.
Andren. S. S. XXIV, 732, 14. Nam, ut verum fateamur, qui toto tem-
pore sui ei conviximus, per 13 fere annos, "quibus huic loco prefuit,
non minori pretio quam 10 solidis polkinum frumenti ven-
didit, et aliquando 20, aliquando 30, aliquando etiam 40 et
amplius solidos inde accepit, sicque vicinorum penuria ei habundan-
tiam ministravit. ^)
1198. Die Hungersnot ist fast überall erloschen, nur noch an zwei
vereinzelten Stellen in Trier (Gest. Trev.) und Neresheim in Schwaben
(Ann. Neresh.) wird davon berichtet, doch besteht auch in Lüttich (Beiner.)
und Köln (Chr. reg.) noch ein geicisser Notstand. Reineri aiw. S. S. XVI,
654, 15. Modius siliginis 15 solidis, mense Junii carius est
venditus, modius speltae 7 solidis, modius ordei 8 solidis,
vini sextarium 14 denariis est venditum, et vinum de Rochella
primum in hanc civitatem est advectum. 20. Philippus Mo-
sellam transivit, quae prae siccitate nimia, qualis ante centum annos
non fuit, transitum liberum praebuit. 52. Fluvius Mosa numquam minor
visus est, quam fuit hoc tempore. Vinum carum. Modius siliginis
12 solidis. Modius speltae septem ante natale Domini. Mo-
neta nova. |1 Gest. Trev. cont. IV. S. S. XXTV, 392, 42. Fuit fames
magna, ita ut maldrum siliginis marca venderetur. || Chr. reg.
C0L..C0NT. I. M. G. S. S. kl. Ausg. 166. Penuriae annonae magna. ||
Ann. Neresheim. S. S. X, 22, 43. Farnes magna per tres continuos annos
violenter oppressit terram hanc pluresque extinxit.
1199. SiGEB. coNT. Aqoict. S. S. VI, 435, 49. Messis et vindemia
mediocriter abundat.
1200. Reineri ann. S. S. XVI, 655, 18. Modius siliginis pro
tribus solidis et dimidio, modius speltae pro duobus solidis.
Siccitas magna a medio Martio usque ad Kalendas Maii (1. Mai).
22. Inaudita mortalitas boum per totum Imperium.
1201. Reineri ann. S. S. XVI, 655, 44. Hyemps longa a festo
Sancti Martini (11. Nov.) usque ad Kai. Martii (1. März); annona bono
precio fuit, set vinum carum. Bona spes fuit in flore vindemie, set
postea frustrata est, Augusto impediente.
1202. Reineri ann. S. S. XVI, 656, 9. In Kalendis Februarii (1. Feb.)
omnia victualia defuerunt nobis. Modius siliginis 5 solidis, spel-
tae 40 denariorum, vinum 6 denariorum.
1203. Reineri ann. S. S. XVI, 657, 31. Mustum Mosellanum
10 denariorum, modius siliginis 10 solidorum, spelte autem
5 solidorum, hordei 4. || Ann. S. Nicash Rem. S. S. XIII, 84, 37. Hoc
anno tantus fuit vini defectus, quod sextarius albi vini de Autisio-
doro et partibus remotis adducti pro 32 denariis, vini vero rubel pro
duobus solidis, medonis et cervisie pro 6 denariis contra solitum apud
nos comparabatur.
1204. Reineri ann. S. S. XVI, 658, 13. Modius siliginis 8 so-
lidis, speltae 5, ordei 4 venditur in festo omnium sanetorum anni
praesentis (1. Nov.), vinum 8 denariis. || Chr. reg. Col. cont. II. M. G.
S. S. kl. Ausg. 175. Hoc anno hyemps prolixa et asperrima fuit. ||
Che. reg. Col. cont. III. M. G. S. S. kl. Ausg. 216. Estas calida et sicca.
219 Hyemps longissima et nimis asperrima. || Ann. S. Nicasii Rem.
S. S. Xni, 84, 40. Hoc anno vinee in floribus suis pluvia inundante
corrupte, botris cadentibus paucos et parvos racemos retinentes, vix ad
maturitatem pervenientes, ita defecerunt, quod modius vini pro
1) Vgl. auch ibid. p. 714, 47.
Leipziger Stadien VI. 1: Carschmann, Hungersnöte. 1 1
162 Chronik der elementaren Ereignisse.
40 solidis emebatur, et pro vini penuria medone et cerrisia braciata
mel et avena cariora vendebantur.
1205. Hungersnot in Thüringen (Chr. S. Petri Erford. mod.).
Reineri ANN. S. S. XVI, fe58, 51. Hyemps aspera et longa. Morta-
litas ovium per totum imperium. 659, 5. De qualitate hyemis huius
anni pauca volo scribere ad cautelam praesentium et noticiam futurorum.
Hyemps hoc anno quinquies respiravit, graviorque semper fuit sub-
sequens respiratio priore; prima respiratio in festo sancti Martini
(11. Nov.), secunda in festo sancti Andree (30. Nov.), tercia in festo
sancti Marcelli (16. Jan.), quarta in festo purificationis (2. Feb.), quinta
in pascha (10. Aprl.). Per totum Februarium et totum Martium aratra
non exierunt ad colendum nee cultores ortorum ad laborandum. Sil-
vestres fere ad villas veniebant, quaerentes pascua tamquam domesticae;
multae tamen fame periere. Mortalitas permaxima ovium et ceterorum
animalium, deficiente pabulo et byemis seviente periculo. In Kalendis Mail
(1. Mai) vix erat aliqua notitia annonae in satis; set ex insperato Domi-
nus magnam copiama nnonae tribuit, et estas sicca fuit ; a festo sancte
Marie Magdalene (22. Jul.) usque ad Kalendas Augusti (1. Äugst.) estus
nimius et intolerabilis fuit, set post Kalendas quievit. 33. Messis
bona. Vindemia rara. Modius siliginis 10 solidorum, spelte 5,
vinum octo denariorum. || Ann. Foss. S. S. IV, 32, 7. Hiemis maxima
asperitas usque ad festum sancti ßenedicti (21. März). || Ann. Bland.
S. S. V, 30, 24. Hiemps valida durante glacie a 14. Kai. Feb. (19. Jan.)
usque ad 14. Kai. Apr. (19. März). || Cr. S. Petri Ehfokd. mod. XXX,
379, 28. Hoc eciam anno facta est fames valida in Thuringia et per
omnes regiones. ^)
1206. Lokale Hungersnot in Österreich (Ann. Meli.). Reineei ann.
S. S. XVI, 659, 50. De qualitate temporis huius anni dicimus, quod
usque ad circumcisionem Domini (1. Jan.) nuUa fuerunt signa hiemis,
nee in gelu, nee in nive, set a circumcisione Domini in 15 sequentes dies
et non amplius hyemps desevit; reliquum tempus usque in pascha
(2. Aprl.), non quasi ver, set quasi estas fuit. Seges tamen cara,
vinum carius et omnia quae ad victum hominis prodesse debent carissima,
in alleciis, in ovis et camibus, et piscibus. 660, 13. Messis bona, vin-
demia optima, in Mosella infra vindemiam sextarium vini pro denario
Treverensi; ego qui interfui, vidi. Apud nos vinum sex denariorum,
21. Hoc anno inter festum sancti Jacobi (25. Jul.) et ad vincula sancti
Petri (1. Aug.) tantus fervor solis incaluit, ut videres messores vim
caloris ferre non valentes passim per agros morientes. Tres fuerunt
mortui, quos ego presentium scriptor agnovi. 27. In vigilia sancti
Nicholai (5. Dec.) post vesperas saepius auditum est tonitruum, ita ut a
nobis opinatum sit esse fulminatum. Hyemps tarda sed aspera et
februaria. Inundatio aquarum maxima, maxime in Alemannia et
Francia, ita ut Mogus in altitudine triginta duarum ulnarum se extol-
leret, Renus quedam claustra subverteret, et plurima milia virorum et
mulierum et parvulorum submergeret, Secuana Parisius parvum pontem
cum edificiis suis frangeret, et molendina impetu suo deduceret. Mosa
tamen, noster fluvius, magnus fuit set pacificus. || Ann. Akgent. S. S.
XVII, 90, 1. Datum fuit in Argentina unum quartale vini pro duobus
solidis ; sequenti ebdomada dabatur pro duobus denariis, et vas vacuum
pro duabus libris. || Chr. univers. Mett. cont. cod. Paris. (2) S. S. XXIV,
1) Einen Anhalt für die Ursachen der Hungersnot giebt die An-
gabe zum vorhergehenden Jahre „rex Phüippus Thuringiam in-
gressus — — — omnem regionem tempore messis ferro et igne crude-
liter vastavit." Der harte Winter, von dem wir sonst hören, wird weiter
zur Erhöhung des Notstandes beigetragen haben.
Chronik der elementaren Ereignisse. 16B
524, 7. Maxima inundacio aquarum. {| Ann. Mell. cont. S. S. IX,
506, 31. Farnes valida facta est. || Ann. Admunt. cont. S. S. IX, 591, 26.
Inundatio aquarum tam intoUerabilis , ut homines cum oppidis et
domibus in Swewia pessumdaret.
1207. Reineri ANN. S. S. XVI, 660, 40. Mensis Maii crudelis
fuit, quia sevitia yemis non naturalis vineas, silvas quasi quodam igne
combussit; set pluvia superveniens in Kalendis Junii (1. Jun.), magnam
utilitatem vineis praestitit. Glaties non modica visa est Bonefatii mar-
tyris (5. Juni). Estas sicca. Messis pulcra. Satio pulcherrima.
Vindemie satis tempestiva. Set gelu Octobris fere abstulit omnia vina.
47. Hyems temperata, sine magno gelu et continuo. || Chr. Albrici
MONACH. Thiüm Fonthjm S. S. XXIII, 887, 22. Et hie annus pre nimia
siccitate veris et etatis satis extitit calamitosus.
1208. Reineri ann. S. S. XVI, 661, 5. Modius siliginis 5 soli-
dis, speltae modius tribus venduntur, vinum 7 denariis. 8. Tem-
peries aeris tam veris quam estatis; habundantiaannonae in campis
laudabilis, vinum sicut priua. Siligo tribus solidis, spelta 30 de-
nariis comparatur. Sicut a veridicis relatoribus audivimus , flores visi
sunt in vineis in vineto in prima ebpthomada Maii in montibus.
19. Mensis Augusti pluviosus fuit diebus 15 primis. Annonae habun-
tantia qualis non fuit a quadraginta annis et supra. || Chr. reg. Col.
CONT. IL M. G. S. S. kl. Ausg. 183. Estas levis et sicca, fertilis et ca-
lida, adeo ut maldrum siliginis 6 libris, 7 denariis emeretur. ||
Ajra. Mell. cont. S. S. IX, 506, 35. Et tempore messis pars vulgi non
minima aut nimietate estus aut sitis ariditate vitali spiritu precluso,
miserabiHter extincta est.
1209. Reineri ann. S. S. XVI, 661, 30. Annus iste pauperum
gloria, divitum mestitia, habundans ad votum in annona. Modius
siliginis 15 denariis, spelte eodem precio venditur. Cetera genera
annone precio inferiore. Vinum praecipuum 5 denariis. Sicut anno
1197 modius syliginis venditus est 40 solidis, ita hoc anno 40 modii
süiginis dati sunt pro 40 solidis. 663, 17. Annona bono pretio,
siligo duobus solidis, spelta 20 denariis, et hordeum et avena
carior spelta. || Chr. reg. Col. cont. III. M. G. S. S. kl. Ausg. 230.
Hoc anno erat aestas tonitruis, fulminibus et imbribus valde tempestuosa,
et hyems nimis asperrima.
1210. Reineri ann. S. S. XVI, 663, 20. Hiems longa, aspera et
continua a Kalendis Januarü (1. Jan.) usque ad festum sancti Mathie apo-
stoli (24. Feb.), pestilentia murium in agris, in satis et domibus, in villis.
Idus Aprilis, hoc est dominica in palmis ^), hora nona audita sunt toni-
trua magna cum grandine miro, aere mirabiliter mutato. Flores praeter
solitum tarde apparuerunt, vix aliqui flores arborum in Aprili apparu-
erunt, vix enim apparuerunt spiee in siligine ürbani papae (25. Mai).
28. Annona carior solito, siligo 6 solidorum, spelta quatuor.
664, 14. Annona bono pretio, Vinum sex denariorum.*) || Cr. Rein-
hardsbrunn. S. S. XXX, 577, 22. Hyems dura et prolixa et intoUera-
bilis valde subsecuta est, ita ut veterani homines unanimiter testarentur
tantam intemperanciam frigoiis sua recordacione non fuisse; homines
quam plures nimo gelu mortui sunt, pecora, volucres et apes quam plures
perierunt; vinee et annose arbores ita lese sunt, ut usque ad imas ra-
dices arescerent. || Ann. Mell. cont. S. S. IX, 506, 40. Pluvia maxima
repente effusa est et inundatione facta multi homines perierunt,
3. Kai. Junii (30. Mai) die dominico circa meridiem. Item tempore
1) Id. Aprilis = 13. Aprl. Palmarum = 11. Aprl.
2) Bezieht sich auf das Ende des Jahres, die letzten Worte des
Abschnittes.
11*
164 Chronik der elementaren Ereignisse.
messis 5. Id. Aug. (9. Aug.) pluvia incipiente, et septem dies continuos
durante, Danubius aquarum habuntantia supra duos cubitos intumescens,
continua aedificia plurima ingurgitavit , et effusus per campestria, que
messa fuerant auferens, vineta quoque et prata sabulo sternens, in suo
tractu maximam cladem exercuit. Reliqua passim per agros tarn ea
que messa fuerant, quam que meti non poterant putruerunt. || Ann.
GoTwic. S. S. IX, 602, 28. Hoc anno instante messe inundatio
non repente veniens sed paulatim crescens et pene
per mensem dur omnem annonam que satis larga creverat sub
d annichilans putrefecit. Danubius non
solum adiacentes verum etiam longe positas villas
1211. Lokale Hungersnot in Baiern (Ann. S. Steph. Frising., Ann.
Scheftl. maior.). Reineei ann. S. S. XVI, 664, 16. Hiemis asperitas.
17. Siccitas estatis et Augusti, Defectus vini, propter vineas gelu attritas.
21. Abundantia frugum. || Ann. S. Steph. Feisinö. S. S. XIII, 55, 39.
Hoc anno pestilentia magna et fames valida per totam Bawariam
facta est. || Ann. Scheftlak. maiok. S. S. XVII, 338, 2. Fames facta
est ex inproviso fere per totam provinciam. || Ann. Mell cont. S. S. IX,
506, 47. Maxima nix, qualem se nemo in partibus nostris vidisse tes-
tabatur, effusa est; per quam multi cum incaute graderentur, incidentes
violentia frigoris et venti, cum emergere non possent, extincti sunt. ||
Heinkici chb. Lyvoniae M. G. S. S. kl. Ausg. 89. Et facta est pesti-
lencia magna per universam Lyvoniam, et ceperunt homines egrotare
et mori, et mortua est maxima pars populi, incipiens a Thoreyda, ubi cada-
vera paganorum iacebant inhumata, usque in Methsepole, et sie in Ydu-
meam usque ad Lettos et Wenden, et mortui sunt seniores, qui dicebantnr
Dabrelus et Ninnus et alii multi. Similiter in Saccala et Ugaunia facta
est plaga mortis magne et in aliis terminis Estonie, et multi, qui gladio-
rum percussionem fugientes evaserunt, amare mortis pestem evadere non
potuerunt.
1212. Reinem annales S. S. XVI, 664, 22. Hiems temperata.
23. Februarius plurimum ventosus cum aquarum inundationibus. 27. In
parasceue (23. März) per octo dies hiems fuit asperrima que omnes nuces
abstulit. Martius tamen siccissimus fuit. 665, 25. Estus Julii permaxi-
mus quindecim primis diebus. 48. Annona bono precio fuit. Spelta
duobus solidis, siligo 40 denariis, vinum 7 denariis.
1213. Reineei annales S. S. XVI, 666, 7. Hiems longa set tempe-
rata a Kalendis Novembris (1. Nov.) usque in pasca (14. Aprl.), hoc est
Tiburtii et Valeriani. Processus florum tardus, set postea bonus. Nivis
modicum set glaciei plurimum. 28. Circa Maium vinum carum et rarum
8 denariis. Annona bono precio, siligo 4 solidis, spelta 28 de-
nariis. 670, 40. Hiems longa a Kalendis Novembris (1. Nov.) usque ad
octavas pasce set non continua (26. Aprl. 1214). Annona bono precio,
siligo trium, spelta duorum solidorum, vinum septem dena-
riorum.
1214. Ann. Bland. S. S. V, 30, 29. Inundatio maris.
1215. Reineei ann. S. S. XVI, 672, 45. Jems in Februario aspera
et sicca. 47. Hordeum carius siligine, avena carior spelta, modius
siliginis duobus solidis, spelta 20 denariis, vinum carior sex
denariis venditur. 51. Motus florum et cunctus avium tardissimus.
673, 8. Mosa maximus in Maio. 10. In inventione sancte crucis (3. Mai)
tempestas maxima cum imbribus et tonitruis descindens arbores eruit,
fruges in quibusdam locis contrivit. Malus pluviosus.
1216. In Österreich (Ann. Zwifalt. min.) beginnt eine Hungersnot,
die aber erst im nächsten Jahre größere Ausdehnung gewinnt. \\ Reineei
ANN. S. S. XVI, 674, 16. Annona bono precio. || Ann. Zwifaltenses
MiNOBEs S. S. X, 58, 52. Australem populum pressit fames innumerum.
Chronik der elementaren Ereignisse. 165
1217. Grofse Hungersnot über den ganzen Osten verbreitet. In
Norddeutschland (Detmar, Magdeburg. Schöppenchr. a. 1218, Chr. Montis
Seren, a. 1218), Baiern (Ann. S. Steph. Frising. , Ann. Wessofont.
Annony. monach. Bav. chronolog.), Böhmen (Ann. Zwifalt.), Österreich
(Ann. Gotwic, Ann. S. Steph. Frising., Ann. Wessofont.) und Ungarn
(Ann. S. Steph. Frising., Ann. Wessofont.). Reixeri ann. S. S. XVI, 675, 35.
Hiems longa in fine Januarii et Februarii aspera a festo sancti Seve-
rini (8. Jan.) usque ad Kai. Martii (1. März). Annona bono precio,
spelta 18 denariorum, siligo 2 solidorum, vinum 7 denariorum.
In Leodio nuUa certa moneta. 676, 9. Annona in duplo carior
solito, siligo quatuor solidis spelta tribus. 37. Hoc anno in
Mosella vinum fuit habundans, set superveniente repentino frigore cruda
remanserunt et male defecata, unde multi diversas incurrerunt infirmi-
tatum molestias. || Ann. S. Benig. Div. S. S. V, 48, 46. Hoc anno fuit
magnus ventus per totum mundum. Mortalitas hominum, defectio
fructuum. |] Ann. Zwifalt. maigk. S. S. X, 59, 14. Vinum habundat. ||
Detmar. St. Chr. XIX, 296, 15. Des jares wart grot hungher unde
warde twe jar. 297, 11. Dor na wart so grot watervlot. dat vele dusent
Volkes dar verdarf. ») || Ann. S. Steph. Frising. S. S. XIH, 56, 1. Stella
comes visa est. Farnes valida per totam Bawariam et Austriam et Mar-
chiam et Ungariam. || Ann. Wessofont. ed. Leütner Hist. Wessofont. H, 28.
Cometa visus est. Fames eciam valida sequitur per totam Bavariam,
Austriam, Marchiam et Hungariam. || Anonymi monachi Bav. compil.
chronologica rer. boic. Oefele H, 335. Fames valida fuit. || Ann.
GoTwic. S. S. IX, 603, 5. Fames valida et inopinata usque adeo pre-
valuit ut multos plerosque etiam ipsa morte interficeret.
Quam famem mortalitas non parva subsecuta est. || Ann. Zwifalt.
min. S. S. X, 59, 1. Multa milia hominum in Austria et Boemia fame
perierunt.
1218. Die Hungersnot des vorigen Jahres dauert in Norddeutsch-
land auch noch in diesem Jahre fort (Detmar a. 1217. Magdeburg.
Schöppenchr., Chr. Mont. Sereni). Reineri ann. S. S. XVI, 676, 41.
Yemps sine yeme et sine nive; annona multo carior solito ante
natale (25. Dec. 1217) et post siligo octo solidis, spelta 4 se redi-
munt. 677, 8. Messis optima, vindemia bona, yemps asperrima a
festo omnium sanctorum (1. Nov.) usque ad festum sancti Andrea (30. Nov.),
postea pluvialis usque ad natale (25. Dec). 16. Inaudita pestilentia
caulium, non solum per regna transmontana , set per totum Imperium. ||
Balduini Ninov. CHR. S. S. XXV, 541, 3. Erucarum inaudita multitudo
operuit terram. || Caes. Heisterbac. Dialog, miracul. dist. H. c. 3 ed.
Strange II, 3. Anno videlicet gratiae millesimo ducentesimo decimo
octavo, mare in partibus Frisiae terminos suos egrediens, multarum pro-
vinciarum terras occupavit, villas delevit, ecclesias lapideas deiecit, tan-
tam hominum extinguens multitudinem, ut summa centum milia trans-
cenderet. Ita exaltati sunt fluctus eins , ut turrim altitudines operire
viderentur, et procellam impellens, generale diluvium terris minaretur. ||
Magdebg. Schöppenchr. St. Chr. VII, 143. Hir na worden twe dure
jar*), do satte me van greven Hoiers rade van Valkenstein dat men
nein dicker beir scholde bruwen wenn ein stoveken umme einen pen-
ning, und vorbot alle kroge in dissem lande, dat halp sere to brotkom.||
1) Bezieht sich wohl auf die Sturmflut von 1219, vgl. Emo a. 1219.
2) Die beiden Notjahre sind 1217 und 1218, nicht 1218 und 1219,
wie die Quelle anzunehmen scheint. Die Hungersnot von 1219 war nur
auf Friesland beschränkt und kann nach ihrer Entstehungsursache, einer
Sturmflut, nicht in Zusammenhang mit einer Hungersnot in Magdeburg
gebracht werden.
166 Chronik der elementaren Ereignisse.
Chr. Montis Seeeni S. S. XXIII, 190, 46. Farnes magna facta est, que
priori anno inchoata tantum invaluit, ut modius siliginis, qui
Tulgo heimece dicitur, tribus lotis et nonnumquam carius
venderetur. Huius temporis necessitatem ecclesia Sereni Montis pre
ceteris experta est. Cum enim multe provinciales ecclesie rebus hac
longe inferiores nullum in se famis haberent vestigium, in ista tantum
viguit, ut fratres, die quadam panem, quo ad prandium uti debebant,
mutuare in villis circumiacentibus cogerentur. Quadam vero vespera pane
deficiente, incenati manentes omnium vicinorum suorum fabula sunt
effecti. Tunc eciam ordeaceo et avenaceo pane uti didicerunt, quibus
priorum prelatorum temporibus siligo nonnumquam intollerabilis vide-
batur. In aliis quoque eorum cibariis tanta erat tenuitas, ut quod dictu
verecundum est, eos non semel in diebus lacticiniorum solo pane cer-
visia remollito vel fece calida contentos esse oporteret.
1219. Hungersnot in Friesland als Folge einer Sturmflut, die das
Land zum grofsen Teile überschwemmte (Emo). Reineri ann. S. S. XVI,
677, 18. Yemps longa a festo omnium sanctorum (1. Nov.), usque ad
Kalendas Martii (1. März). 21. Nova moneta pauperibus gravissima.
Yinum quinque denariis, siligo quatuor solidis, spelta tribus ven-
duntur. 23. Sterilitas in satis, yeme faciente, messis modica et
humilis, arescentibus hominibus pre timore future famis; set
ille qui pavit quinque milia hominum de quinque panibus, paucitatem
illam panis convertit in melius. Estas nulla set quasi veris tempora.
36. De vindemia huius anni, dicimus, quod cum racemi multa eva-
serint pericula, maius, quod de voluntate Dei peccatis nostris exigenti-
bus credimus contigisse, evadere non potuerunt; nam cum vindemia
esset in ianuis, repente supervenit intempestivum gelu et asperitas im-
mitis boree intolerabilis, cuius initium septima die Octobris et per dies
octo continue duravit. Quid multa? Tunc videres vineas foliis spoliatas
et nudas, racemos nigros dependentes^ quasi in clibano decoctos; ita
periit vindemia. Illud idem vinum quod de torcularibus elitiebatur,
ultra spem habundans inveniebatur. Itaque vinum fuitkarum, no-
vum novem, vetus decem denariorum. Nonas Octobris (7. Okt.) ortum
est tempus pluviale cum vi ventorum et aquarum frequenti inundatione,
quod perseveravit sine intermissione usque ad natale (25. Dec), et quod
mirum est sine gelu et sine nive. || Emonis chr. S. S. XXIH, 488, 40. Die
inquam mensis Januarii 16., cum aliquot diebus precedentibus spirasset
affricus, sed non immoderate, die prefata plus solito invaluit a mane
usque ad vesperam, sed precipue ut visum est, ab hora nona diei in-
valuit. Verum per intervalla grandinem cum magna acer-
bitate proiecit, quia calor solis in alto erat, qui guttas attraxit; sed fri-
gore constricte in grandinem sunt verse. Et hiis iaculis ille cruentus
affricus armatus miseros mortales tarn in mari quam in terra afflixit
crudeliter. Cunque homines pro defendendis domiciliis suis plurimum
usque ad solis occasum et ultra laborassent et furorem occeani minime
formidassent, iam hora dormitionis securitatem qualemcunque promittente,
illico choro cruentissimo crudelis cessit, affricus coUaterali zephiri a
septentrione. Et quia mare funditus motum fuit per affricum, choro
ruente, effluxit, et effusum est multis voluminibus et crementis, more
bullientis aquae, et optinuit precipue maritimas Frisie, et more
repentine mortis invaluit et attraxit pauperum domicilia, divitum domos
indomite aggrediens, sicut quidam dixit: Mors eque tuguria pauperum
et turres divitum pulsat. Cunque aliquid resisteret, eo amplius furor
arma nocendi exacuit, more humani ingenii assiliendo recurrens et rela-
bendo fugiens, donec crebris assultibus ipsas domorum columnas effo-
diendo et frangendo evulsit. Dum igitur hora dormitionis securitatem,
ut dictum est, promisisset, et subito violentia maris amplius invaluisset
Chronik der elementaren Ereignisse. 167
et quasi per spatium unius höre noctis ascendisset, ceperunt miseri mor-
tales fugere et scandere domorum solaria, et pro terra trabium robora
calcare; et fenestras per tecta facientes, tutissimum sibi refugium puta-
verunt, non in tectis, sed super tecta commorari. Multi siquidem vo-
lentes, sed non valentes tempestati resistere et res perituras defendere,
perierunt, quos violentia currentis aque in terra subsistere non permisit.
0 dolor et gemitus, videre homines tanquam natatilia maris inter fluc-
tus iactari, videre miseros aliquot sudibus compressis et substratis sibi,
vel feno vel stramine, quo trahebat vis maris, sine navi navigare. In
quo diluvio milia virorum, mulierum et parvulorum perierunt, et eccle-
siae destructe sunt. 489, 29. Mane facto cepit sevire affricus, et mise-
ros mortales submersos cum ceteris animalibus quasi gremio terre im-
meritos eventilare; cui accedente vespera restitit aquilo a septentrione.
490, 31. Sed adhuc iratus erat Altissimus, et residuum maris fame
flagellavit et pestilentia, iuxta comminationes prophetarum, qui
semper populum rebellem, ne peccarent vel ne perirent a facie gladii,
famis et pestilentiae, terruerunt. — 39. Erant quidam blasfemi,
qui in labore hominum non fuerunt, in cacuminibus villarum constituti
et Silvarum accole, in quorum terminis quasi unius höre incursum,
quippe quia non erat nisi unica maris estuatio, licet multum aucta
crementis, qua tot milia stravit civili prelio rabies occeani et mitigata
recessit. Et ideo illi habundantes panem pauperibus et annonam divi-
tibus, sicut econtra Idumei aquam negaverunt Israelitis. Et isti res
alienas ex inundatione rapientes, ut proprias cum gaudio amplexati sunt
et creatis insticiariis pro restitutione earum maliciose absconderunt. In
illa maris inundatione accidit, cum hinc inde aggeres dissipasset et quasi
irrecuperabiliter destruxisset secus Emesam circa terminos fratrum, et
multi depauperati recessissent de finibus illis, quorum erat reparare,
mare crebro ascendit pristinos terminos reposcens. || Sachs. Weltchk.
M. G. S. S. Deutsch. Chr. II, 241, 4. Do wart oc du grote watervlot^),
de liude unde lant irdrencte wol ses unde drittich dusent. || Ann. Zwi-
FALT. MIN. S. S. X, 59, 5. Eodem anno magna nix et aspera hiems. ||
Ann. Pkuvening. S. S. XVI, 607, 22. Hiemps solito asperior et lon-
gior. II CosM. coNT. Ann. Prag. I. S. S. IX, 170, 37. Hyems calida fuit
et pluviosa.
1220. Lokale Hungersnot in Schwaben, offenbar von keiner grofsen
Bedeutung , da nur durch eine Nachricht (Ann. Zwifalt. min.) belegt.
Reinbri akn. S. S. XVI. 677, 47. Natalis festivitas (25. Dec. 1219) ventosa
fuit et pluvialis cum aquarum inundatione, subsequensque tempus
simile preterito usque ad conversionem sancti Pauli (27. Jan.). Tunc
per tres dies yemps aliquantulum aspiravit, quarto autem die pluvia
quasi penitens vires resumpsit. Blasii martiris (3. Feb.) aliquantulum
nivis cecidit set cito pertransiit. 678, 19. Ante festum sancti Johannis
(24. Jun.) annona multo carior fuit solito, siligo 11 solidis,
spelta sex et dimidio solidos, hordeum sex solidis, avena
5 solidis venditur; vinum vile et caro, non solum pauperibus, set etiam
divitibus. Hoc anno defuit annona, solaria que prius erant repleta
sunt vacua et magnum famis esset periculum, nisi habundantia
siliginis, quod nos de inferiori terra in vehiculis et plaustris
fuisset allata, annona tamen in campis satis laudabilis.
40. Ante natale Domini (25. Dec.) nulla fuerunt hygemis signa, sed quasi
veris tempora. Silligo 8 solidis, spelta 4 et 4 denariis vendebantur,
vinum 6 denariis. || Emonis chb. S. S. XXIII, 495, 9. Facta est horrenda
maris diruptio et multis metuenda in horrore crepusculi. Sed quam-
vis in multa profunditate estuaverit, non tamen equo molimine delevit
1) Cod. 18 und 19 fügen hinzu: in deme nortlande.
168 Chronik der elementaren Ereignisse.
homines ut antea, quia terminos maris nondum occupare ausi sunt ut
olim. II Ann. Zwifalt. min. S. S. X, 59, 7. Hoc anno fames magna
facta est.
1221. Hungersnot in Polen (Ann. Pol). Ann. Parch. S. S. XVI,
607, 6. Facta est inundatio apud Lovanium, que transivit refectorium
versus atrium. || Ann. Floreff. S. S. XVI, 626, 31. Hoc anno apparuit
cometes; mortalitas hominum maxima. || Eeineri ann. S. S. XVI, 678, 47.
Hyemps aspera a circumcisione Domini (1. Jan.) usque ad purifica-
tionem sanctae Mariae (2. Feb.). || Emonis chr. S. S. XXIH, 495, 21.
6. Kai. Marcii (24. Feb.) cum hiems secundum naturam piscium
versus finem suum magis humida, aquis videlicet pluviae, et minus
frigida fore debuisset spiritus temporis fefellit. Nam die prefata,
cum aliquot diebus precedentibus chorus ope partim zefiri, partim
circii, antequam mare eiceret, dira inequalitate vexasset, effuso oc-
ceano dirupit aggeres Neptunus et totam terram sua replevit amari-
tudine, loca tarnen superiora statim deseruit, sed in inferioribus exspa-
cians ruptis obstaculis versus Silvas, moram fecit odiosam. Siccitas
magna secuta est. Collecta est messis ordei, quod debile fuit tam culmo
quam arista et tenue. 14 vero Kai. Octobris (18. Sept.) luna 29. effu-
dit se occeanus, et terram totam optinuit, et que sicca fuit paulo
ante, repleta est amaritudine. || Ann. Pol. I. S. S. XIX, 632, 12 (= Ann.
Pol. III = Ann. Cracov. compil. a. 1221 u. 1223). Facta est erup-
cio ymbrium et aquarum inundacio per triennium in Polonia, et
ex hoc fuit fames per byennium, mortui sunt multi. ^)
1222. Emonis CHR. S. S. XXHI, 495, 43. Siccitas arrefecit pa-
schua; herba ordei et avene brevis fuit et rara, sed Silve abunda-
bant siligine. Verumtamen si tellus irriguum superius suo tempore
aliquot ebdomadibus habuisset, famem frugum ubertate depulisset, de-
cursis iam tribus annis et mensibus sex. 496, 4. Pluviae vero in
capite Kalendarum Septembris et deinceps leserunt messem ordei, avene,
feni. II SiGEB. coNT. Bergen. S. S. VI, 440, 29. Gewitter am 11. August. \\
Sachs. Weltchr. M. G. S. S. Deutsch. Chr. II, 243, 14. Do irdrank oc
Isleve van ener groten wolkenborst unde vile Indes darinne. || Chr. Montis
Sereni S. S. XXIII, 199, 30. De inundacione aquarum ex pluvia in villa
Isleve et in vicinis villis ducenti et quinquaginta et amplius homines
perierunt 2. Kai. Augusti (31. Jul.) et edificia plurima eversa sunt. ||
Ann. S. ßüDBERTi Salisbg. S. S. IX, 782, 41. 11. Kai. Junii (22. Mai)
post vesperas confuso subito aere venit grando afferens lapides in mo-
dum ovi gallinae, qui per magnam partem prata, campos, hortos, po-
meria devastaverunt
1223. Emonis chr. S. S. XXIII, 498, 37. Accessit memorabile
festum assumptionis beate Virginis (15. Aug.), in quo post peracta mis-
sarum sollemnia inundantia pluviarum fosse et depressa ter-
rarum quasi lacus adimplentur, et campi in stagna aquarum con-
versi sunt. Et videres lacteas adhuc, cum iam regio alba deberet esse
ad messem. — — 44. Periit feni copia ex parte maxima et messis
precipue vemalis late per multas provincias. Arbores olim fructifere poma
negabant et vindemia diu dilata est. || Ann. Mahbac. S. S. XVII, 175, 7.
Orta est pestilentia maxima pecudum et iumentorum, incipiens
ut dicebatur ab Ungaria, et per omnes provincias interiacentes transiens
usque ad nos, que etiam duravit amplius quam per triennium. || Ann.
1) Es ist das natürlichste als das eine Notjahr, ob das erste oder
zweite läfst sich nicht entscheiden, 1221 anzunehmen. Die Aim Cracov.
compil. trennen die Nachricht der ursprünglichen Vorlage in zwei Teile,
geben 1221 die Nachricht von den drei Regenjahren und setzen dann
in das dritte Jahre darauf den Anfang der Hungersnot.
Chronik der elementaren Ereignisse. 169
S. NicAsii Rem. S. S. XIQ, 85, 16. Et ab illa die (6. Aug.) tanta pluvia
inundavit, quod fere omnes segetes stantes in terra fuerunt putrefacti et
vinee ad debitam minime pervenerunt maturitatem. || Not. Cononis
PKAEP. Lausonnen. S. S. XXIV, 783, 33. Parum vini crevit in vineis
ultra quam dixerit se vidisse aliquis tunc vivens. Et expenderat C. pre-
positus eo anno in facienda vinea de Oschie 24 s. preter vindemias et
accepit in ea 7 sextaria. Es folgen noch fünf ähnliche Notizen. Eo
anno fuit tanta multitudo de nucibus Avellanis, quantam nullus tunc
vivens dixit se umquam vidisse, et post pentecostes (11. Jun.) fuit tanta
caristia annone, quod cuppa avene fuit vendita 17 den. et
cuppa frumenti 4 sol.
1224. Mehrere Quellen berichten von einem heftigen Sturme, der die
Körner des Getreides aus den Ähren geschüttelt haben soll, es handelt sich
offenbar um eine tveit verbreitete Getr«ideJcranJcheit (Gotfr. Viderb. cont.
Funiac, Chr. Albr., Aegid. Aureaevall., Cr. S. Petri Erford. mod.J. Gleich-
zeitig breitet sich eine verheerende Viehseuche aus (Ann. Marbae. a. 1223,
Chr. Albr., Gotfr. Viderb. cont. iuniac, Ann. S. Budberti, Cont. Garst.,
Ann. Gotw.). Beide Umstände bereiten die schwere Hungersnot der beiden
folgenden Jahre vor, die sich an einer Stelle schon jetzt bemerkbar macht
(Gotfr. Viderb. cont. Funiac). Ann. Foss. S. S. IV, 32, 22. Hoc anno
fuit biemps continua a festo Dyonisii (9. Okt. 1223) usque ad festum
Marci euangeliste (25. Aprl.). || Aegimi Aureaevall. g. episc. Leod.
lib. m. c. 94. S. S. XXV, 119, 27. Post 2 vero annos, cum in estate
siccitas foret pre nimio calore, in festo beati Jacobi et Christofori
(25. Jul.) Dominus noster emisit ventum validum de tessauris suis,
qui concussit aristas triticeas, que mature erant, et per totam
Teutoniam, Allemanniam, Frantiam et usque Ispaniam excussa fuerunt
grana. 1| Che. Albrici monch. Trium Fontium S. S. XXIH, 914, 14. Ven-
tus validus extitit ultra modum nocivus in inventione sancti Stephani
(3. Aug.) in diversis terrarum partibus, segetes ad medium excutiens.
38. Mortalitas maxima animalium, veniens a partibus Orientis per
Greciam, eodem anno transivit per Hungariam, et anno sequenti fuit in
Alemannia et sequenti anno altero in Francia. || Gotifredi Viteeb. cont.
FuNLiCENsis S. S. XXII, 343, 1. De valido vento qui contigit anno Do-
mini 1224, in invencione prothomartiris Stephani (3. Aug.). Tanta com-
mocio ac vehemencia ventorum facta est, ut segetes, que usque ad
messem profecerant, quasi triturate essent, excussis frugibus et spicis
rectis et vacuis remanentibus, in agris deperirent. Hec plaga tam horri-
bilis per omnes provincias et regiones dylatata fecit annone penu-
riam et insperatam multis intulit egestatem.
De eodem versifice.
Adveniens ventus vehemens vacavit aristam,
Fruges excuciens, pestem circumtulit istam.
Plurima sie orbis penetrat vi regna potenti,
Defectus anno res parturit ista sequenti;
Prevalet ergo fames, et publica crescit egestas.
Stemit amara necis pecus insuper omne potestas.
Emonis CHR. S. S. XXIII, 508, 9. Eodem anno Augustus plu-
viosus spem feni et annone fraudavit. Nam faba preter solitum ante
festum beati Bonifacii (5. Jun.) effloruit, et circiter idem festum rosa
natalicium habuit. A festo beati Martini (11. Nov.) gelu forte con-
strinxit lutum et lacus ad meandum , exceptis paucis et brevibus inter-
sticiis per totam hiemem et ultra. || Cr. S. Petri Erford. mod. S. S. XXX,
390, 8. Ventus excussit in agro annonam. || Ann. S. Rudberti Salisbg.
S. S. IX, 783, 7. Pestilentia animalium per totam Austriam, Mar-
170 Chronik der elementaren Ereignisse.
chiam et Karinthiam ^) gravissima facta est. || Ann. GoTwic. S. S. IX,
603, 25. Hiems continua siccitas gravem frugibus et vinetis
intulit p'erniciem. Subsecuta est evestigio tempore estivo gravis et
inaudita pecorum mortalitas, que tarn divitibus quam et inopibus
necessarium derogavit subsidium. || Cont. Garsten. S. S. IX, 596, 5.
Pestilentia animalium sevit per Universum orbem. || Cont. Clau-
STEONEOBG. II. S. S. IX, 624, 4. Magna pestilentia et ante inaudita
vastavit pene Universum mundum.
1225. Grofse allgemeine Hungersnot; verbreitet über Teile Belgiens
(Chr. Andr., Ann. Floreff., Aegid. Aureaevall.), Ostfrankreich (Chr. ATbrici),
das Bheinland (Chr. reg., V. Engelb.), Friesland (Emo), die norddeutsche
Ebene (Ann. Stad., Brem. Chr., Cr. S. Petri Erford. mod.) und ganz
Süddeutschland (Ann. Wessofont., Ann. Scheftlar. niaior. u. min., Choum-
radi Schirens.). Die Viehseuche dauert fm-t (Sachs. Weltchr., Chounrad.
Schiren., Ann. Meli. cont.). Guielmi che. Andren. S. S. XXIV, 765, 6.
Farnes hoc anno quam plures opprimit et affligit. || Ann. Floreff. S.
S. XVI, 626, 41. Hoc anno fuit fames valida. || Reineri ann. S. S. XVI,
679, 19. Hoc anno fuit hiemps asperrima a festo omnium sanctorum
(1. Nov.) usque medium Aprilem. Annona bono precio a messe usque
Kai. Februarii;postmoduminKalendisMaii spelta 10 solidis, siligo 17,
frumentum 20 venditur, ordeum octo. || Aegidii Aureaevall. g. episc.
Leod. lib. in. c. 94. S. S. XXV, 119, 31. Pro quo in sequenti estate
tanta caristia secuta est, 'quod modius bladi vendebatur 25 flo-
renis Leodiensibus, et lupi exeuntes de silvis irruebant in homines,
etiam ut dicitur, infantes asportabant a villis circa Renum pre angustia
famis. II Chr. Albrici monach. Trium Fontium. S. S. XXIH, 917, 15. Hoc
etiam anno in tantum carum tempus fuit, quod modius frumenti
vendebatur 28 solidis Leodinensium. 20. Hyemps hoc anno fuit
longissima, a festo sancti Luce (18. Okt.) usque ad quindenam post
pascha (13. Apr.), et de lunatione in lunationem satis aspera. || Che. reg.
CoL. CONT. IV. M. G. S. S. kl. Ausg. 255. Hoc anno erat hiemps longis-
sima et valde asperrima, fames eciam magna et inaudita, per bien-
nium durans. ^) || Caes. Heisteebac. v. Engelbeeti lib. I. cap. 8. Böhmer,
Fontes II, 304. Anno praeterito cum annona venderetur sex soli-
dis et eo amplius, et quod magis terruit homines nee haberi quidem
posset pro pecunia, naves cum annona comparans autoritate sua e pro-
vincia Moguntina eas iussit adduci, et per cenobia que magis indigebant
distribui. Eodem tempore Colonie per totum episcopatum suum ad totius
provincie subsidium cerevisiam coqui inhibuit, malens maximis reddi-
tibus quos recipiebat ab illis qui cerevisiam coquebant carere, quam
questus sui causa populos fame perire. || Emonis che. S. S. XXIII, 508, 13.
Sacratissimo die pasche, videlicet 3. Kalendas Aprilis (30. März), eurus
ab Oriente nubibus intumuit, et in octava eins (6. Apr.) nive Candida et
tecta et prata operuit, et sie intravit cano capite Aprilis et frigido, non-
dum pro voto multorum, qui feno et pabulo et annona caruerunt. Et
fuit illis diebus magna caristia omnium rerum. Mortua sunt pecora
pre inopia feni et agni pre frigore, et debiles erant oves. Tria enim
concurrerunt, frigus insolitum, mortalitas animalium et car^is-
1) Cod. S. Petri: per totam fere mundum.
2) Die letzten Worte des Jahres 1224; es ist also offenbar der
Winter 1224 auf 1225 gemeint. Soll nun hier, wie sich das häufig
findet, die Hungersnot als eine Folge des harten Winters hingestellt
werden, dann wären die Notjahre 1225 und 1226. Man könnte aber die
Nachricht von der Hungersnot auch als einen Nachtrag auffassen, der
sich auf das ganze Jahr bezieht, dann erhielten wir 1224 und 1225 als
Notjahre. Jedenfalls bleibt das eine Notjahr 1225 bestehen.
Chronik der elementaren Ereignisse. 171
tia annone metuenda. Vendebatur nempe quarta pars modii pro
duabus marcis et dimidia. 509, 10. Julius sicut leo fervidus in
inicio sui secutus est, sed posteriora eius pluviosa usque 7. Id. Augusti
(7. Aug.); et expectabatur temperies, quia prata densa erant et sata ad
messem propter irriguum Julii. Sed luna quarta, quasi post boram
vespertinam, turbo cum tempestate subito exortus est, et secuta est con-
tiaua inundantia pluvie. — — 20. Augustus totus pluviosus fuit, et
terre cultoribus iniuriosus; et collecta est messis cum culmo viridi et
grano lactenti, et mentita est spem seges. Am 27. Okt. ein Erdbeben.
Postea maxima pluviarum inundantia secuta est, et impleta sunt
prata aquis abissi superioris. || Bremische Chb. von Rynesberch ed. Lappen-
BEBG Gr. Q. D. Eezstifts u. d. Stadt Bremen 72. Do was also groot dure
strenge tijt. || Ann. Stad. S. S. XVI, 359, 1. Fames validissima. ||
Sachs. Weltchr. M. G. Deutsch. Chr. II, 245, 13. In deme selven jare
wart groit sterfde van ve over alle lant van rinderen inde van scbafen. ||
Cr. S. Petri Erford. mod. S. S. XXX, 390, 13. Hoc eciam anno, quia
in precedenti ventus excusserat annonam, maxima caristia fuit. ||
Ann. Wessofont. ed. Leütner Hist. Wessof. II, 29. Praeterea fames
valida incolis illius terre incubuit. Insuper pestilencia inedicibilis
predicte terre dominabatur. || Chodnradi Schikens. ann. S. S. XVII, 632, 48.
Pestilentia pecudum maxima fuit, ita ut non sigillatim sed cater-
vatim ruerent, quam secuta est non parva fames et lues hominum. ||
Ann. Scheftlar. maior. S. S. XVII, 338, 28. Eodem etiam anno pesti-
lentia et fames ubique terrarum facta est. || Ann. Scheftlar. min. S.
S. XVII, 343, 31. Et fames valida fuit et pestilencia magna. || Ann.
Mell. cont. S. S. IX, 507, 27. Pestilentia animalium hoc anno
sevit, et post pestilentiam mortalitas hominum secuta est.
1226. Im Westen scheint die Hungersnot nachgelassen zu haben,
sonst beherrscht sie aber noch im Ganzen ihr Ausdehnungsgebiet des
vorigen Jahres. Es sind Nachrichten aus Niedersachsen (Sachs. Weltchr.),
Lübeck (Detmar), Thüringen (Chr. Beinhardsbr.), Schwaben (Ann. Zwi-
falt., Ann. Neresh.) und Baiern (Chounradi Schiren., Ann. Scheftlar.) er-
halten. Die Viehseuche dauert noch fort (Cononis Lausann, notae, Ann.
Zwifalt. mai., Ann. Neresh.). Chr. Albrici monach. Trixjm Fontium. S. S.
XXni, 918, 17. Tempore rogationum (25 — 27. Mai) tempestas sevissima
et nostris temporibus inaudita cecidit in territorio Laudunensi, specia-
liter tamen apud abbatiam Fusniaci, ita quod ipsius abbatie et sex
grangiarum eius domos discooperuit et pomeria ex maxima parte era-
dicavit et confregit — — || Gotf. Viterb. cont. Funiacensis S. S. XXII,
343, 42.
Anno Domini 1226 facta est tempestas maxima circa Funicum
per decem miliaria.
Succedente gravis tempestas tempore surgens
Cuncta terit, vastat, homines terrore perurgens.
Signa munt nemorum, pecus interit omne per ai-va.
CoNON. PRAEP. Lausannen, not. S. S. XXTV, 783, 45. Fuerunt mor-
tui boves et vacce a mari Rutenorum in Hungaria et Saxosonia et
Alemannia et Burgundia usque ad mare Massilie in plurimis locis fere
omnes, et in quibusdam locis oves, in quibusdam porci, in quibusdam
capre, in quibusdam galline et in quibusdam pisces. || Emonis chr. S.
S. XXin, 511, 18. In autumpno pestilentia equorum fuit, quorum
lingue et ungule putrescebant; sed sanguine fuso desuper ungulam con-
valuerunt. || Detmar St. Chr. XIX, 305, 8. Dar na wart grot hungher. ||
Sachs. Weltchr. M. G. S. S. Deutsch. Chr. II, 245, 15. In deme an-
deren jare dama wart groit hunger unde sterbin. De wart walle
gemaisgeit van greve Sivartz rade van Blankenbürg, also dat man
alle cüfbeir up deme lande verlovede, inde dat neyman geynen mart
172 Chronik der elementaren Ereignisse.
zu cufbeir in sette, in dat man eynen stuf beirs umbe eynen pennic
gulde, inde neyman me komes in gulde, han he zu eynem mainde
bedorte, inde we is me hedde dan he is bedorte zu eme inde sime ge-
sinde, dat he id vort verkogte zu beschedener ziit. || Ann. Erphokd.
M. G. S. S. XVI, 27. Inundatio maxima fuit in Thuringia VI. Kai.
Septembris (27. Aug.). || Ckon. Reinhardsbkun. S. S. XXX, 605, 36. In
illo tempore fuit fames validissima in omnibus partibus Alemannie
et iam duraverat usque ad tercium annum. Afflixit Deus eciam homines
diversis modis, peccatis suis exigentibus, nunc per periculum mortis
subitanee et inprovise, nunc vero per enormem rabiem pestilencie, facte-
que sunt inundaciones aquarum maxime et tales, quales non fue-
runt nee vise sunt diebus nostris. || Ann. Zwifalt. maior. S. S. X, 59, 24.
Pestilencia pecudum per universas terras grassatur, fames etiam
pressit homines. || Ann. Neresheim. S. S. X, 23, 23. Pestis anima-
lium, fames et defectus victualium graviter invaluit. || Chounradi
Schiren. ann. S. S. XVII, 633, 13. Ventus vehemens et grando per mundi
partes plurimas desevit, unde et sterilitas et fames non parva secuta
est, domibus, edificiis, arboribus a vento non modico et grandine con-
cussis et deciectis. || Ann. Scheptlar. maior. S. S. XVII, 338, 31. Eodem
anno fames invaluit.
1227. Chr. reg. Col. cont. IV. M. G. S. S. kl. Ausg. 260. Hoc anno
in Decembri ventus validus partes aedificiorum stravit, arbores radicitus
eruit. Hiemps nimis erat pluviosa.
1228. Ellenhardi ANN. S. S. XVII, 102, 3. Vinee floruerunt in
Aprili et mature uve habebantur in festo beati Johannis baptiste
(24. Jun.).i)
1229. Ann. Mosomag. S. S. HI, 164, 1. Eodem anno tanta fuit
inundatio aquarum et pluviarum, quod rivuli fluentes pre nimio
impetu fecerunt caunas in terris ad modum speluncarum. — — || Chr.
REG. Col. cont. IV. M. G. S. S. kl. Ausg. 261. Hoc anno hiemps erat
longa et aspera (1229—1230).
1230. Ann. Colbazienses S. S. XIX, 716, 17. Hiems illa magna a
festivitate omnium sanctorum (1. Nov.) usque in pascha (7. Aprl.). || Ann.
Bavarici S. S. XXV, 638, 10. Tota hyeme illa tanta asperitas in-
horruit, ut multi fluvii, qui ante large fluebant, a fundo usque ad sum-
mum ita indurescerent pre frigore, ut fluere desinerent, circa tempus
vero vernale cum solveretur glacies, Danubius ex multitudine gla-
ciei et habundantia aquarum excessit terminos suos; turres, muros,
domos, pomeria arbores subvertit horreaque multa extinxit et agros a
se remotos vastavit, replensque omnia glacie immensi ponderis, quod
glacies per magnum tempus ipsius anni duravit.
1231. Lokale Teuerung in Österreich und Passau. Ann. Bavarici
S. S. XXV, 638, 8. Magna pestilencia fuit inaudita, que pene Uni-
versum mundum vastavit. || Cont. Sancrüc. I. S. S. IX, 627, 51. Item
facta est caristia; Patavie dabatur modius frumenti pro quin-
que talentis.
1233. Nach einem auffallend harten Winter entsteht in Nordfrank-
reich Hungersnot (Vinc. Beil.); aus demselben Grunde auch Mifsernte in
verschiedenen Landstrichen Mittel- und Südfrankreichs (Cononis Laus,
not.). Gleichzeitig Hungersnot in Livland (Ann. Stad.). Vincent. Bellov.
SPECÜL. HisT. HisT. DE Fr. XXI, 72 G. Auno quoque praenotato magnum
gelu fuit, ita quod segetes congelatae fuerunt; unde et fames magna
secuta est in Francia. || Chr. Albrici monach. Trium Fontium S. S. XXIH,
932, 46. Die Martis post dominicam Trinitatis (31. Mai) quedam mala
per fulmen et tonitruum facta sunt, et sequenti die, hoc est feria 4,
1) Verwandte Notiz: Notae bist. Altdorf Mittl. d. Inst. IV, 211.
Chronik der elementaren Ereignisse. 173
Kalendis Junii (1. Jun.), apud Leodium ceciderunt lapides glaciei
mire magnitudinis — — || Cononis pkäep. Lausannen, not. S. S. XXIV,
789, 27. Fuit hiemps valida, qualem nullus tunc Tivens in Burgondia
dixit se vidisse, et fuerunt pre frigore mortue nuces et vinee fere omnes
apud Bisuncium et Saliaum, Arbens, Divionem et Beaulna et Altisio-
dorum, Lugdunum et Viennam et Valentiam et Sabaudiam et Taren-
tasiam et Gebennam et Belicium et Sedunum et etiam in aliis locis,
ita quod multi qui solebant habere 100 mo[dio8] vini vix habuerunt 3,
et parum fuit de frumento, sed Lausan. satis per Dei gratiam crevit de
frumento et vino. || Che. reg. Col. cont. IV. M. G. S. S. kl. Ausg. 265.
Hoc anno messis et vindemia fuit pluviosa; vinum plurimum sed
vile. — Eodem anno hyems solito asperior inhorruit et multas
vineas, ficus et olivas per ItaHam, Franciam et Teutoniam congelavit. ||
Emonis CHR. S. S. XXin, 514, 48. Effudit abissus superior horrendam
satis pluviarum inundantiam a Kalendis Julii et deinceps; et ex-
spaciata est aqua huc atque illuc per campos et planiciem terrarum,
duobus annis retroactis satis aridis. Presertim post exaltationem sancte
crucis (14. Sept.) tanta fuit ymbrium effusio mense Septembri, ut diluvio
maris posset adequari; et ideo fenum multum periit et prata relicta sunt
cum vellere suo. Residuum feni magnis navibus ducebatur per campos
et vias, quasi per alta maria. Verisimile fuit, quod in illa in-
undatione superioris abissi, que hactenus salsugo in sinu terre delituit,
diluta sit et absorta. Extunc enim terra cepit solitos fructus reddere. ||
Ann. Stad. S. S. XVI, 361, 24. Fames validissima in Livonia, ita ut
homines se invicem comederent; etiam fures , a patabulis abstracti,
magna aviditate devorabantur.
1231. Harter Winter, die Hungersnot in Frankreich dauert fort
(Chr. Ändr.J. Im Donaugebiet grofse Frühjahrsüberschwemmung (Ann.
S. Miidbert. Salisbv/rg., Cont. Lambac., Cont., Sancruc.) , als deren Folge
eine Hungersnot entsteht (Cont. Lambac). Guielmi. chr. Ande. S. S.
XXIV, 772, 45. Hiems gravis et aspera non solum totam Galliam,
sed et Italiam et Angliam multo tempore torquet et affligit, et non tam
frigoris angustia quam famis miseria pauperes miserabiliter afficit. ||
Ann. Erphord. frat. Pkaedicat. M, G. S. S. kl. Ausg. 88, 3. Hoc anno
hiems asperrima fuit, adeo ut in Mediterraneo mari institores Vene-
tiam cum oneratis summariis pedestri itinere per glaciem transirent;
que nempe hiems non parvam per totam Italiam in vineis et olivetis in-
tulit cladem. || Ann. S. Rudberti Salisbg. (cod. S. Petri). S. S. IX, 786, 4.
Danubius alveum suum egressus, vicos quam plures et civitates
muratas in Austria impetu glaciali destruxit. 1| Cont. Lasibac. S. S. IX,
558, 44. Hoc anno, resoluta glacie Danubii, ipse Danubius meatus
suos longe lateque diffudit, et tanta inundatione excrevit, ut omnes
vicos et villas adiacentes destruxit. Omnis etiam annona et pecorum
infinitus numerus interiit, et quod his Omnibus miserabilius est, infinita
hominum multitudo periit. Quam vastationem valida fames subsecuta
est. II Cont. Sancruc. IL S. S. IX, 638, 4. Tota hyeme illa tanta aspe-
ritas frigoris inhorruit, ut multi fluvii qui ante large fluebant, a fundo,
usque ad summum ita indurescerent pre frigore, ut fluere desinerent.
Circa tempus vero vemale cum solveretur glacies, Danubius ex mul-
titudine glaciei et habundaijtia aquarum excessit terminos
suos, turres, muros, domus, promaria arboresque subvertit, hominesque
multos extinxit; vineas et agros a se remotos vastavit, replensque omnia
glacie immensi ponderis, que glacies per magnum tempus ipsius anni
duravit.
1235. Hungersnot in Ostfrankreich (Vincent Bellov., Conon. Lausan.
notae). Im Südosten dauert die Hungersnot des voi'igen Jahres noch fort
(Ann. S. Mudherti Salishurg.). Vincent. Bellov. specul. hist. Hist. de
174 Chronik der elementaren Ereignisse.
Fr. XXI, 72 H. Anno sequenti facta est magna valde fames in Francia,
maximeque in Aquitania, ita ut homines herbas campestres sicut ani-
malia comederent. Valebat enim sextarius blandi centum solidos
in Pictavia. Ibidem quoque facta est magna pestilentia, qua multi
pauperes, magni et parvi, sacro igne accendebantur, ita quod ecclesia
Sancti Maxentii talibus illuc allatis implebatur. || Chr. Albrici monach.
Trium Font. S. S. XXIII, 936, 48. In hac hyeme scilicet in principio huius
anni inundatio aquarum post liquefactionem nivium enorma dampna
multis intulit. Sicut in Hoyo 5. Idus Februarii (9. Feb.) feria 6. Hoyolus
cepit intumescere circa mediam noctem usque ad tertiam cum tanto im-
petu, quod eins inundatio perveniens usque ad quintum gradum Petronii
in foro siti — — 1| Cononis praep. Lausannen. not. S. S. XXIV, 792, 28.
Eo anno fuerat nimia caristia annone a pasca (8. Apr.) usque ad
messem, et fait vendita cuppa frument[i] 3 s. et plus et cuppa
avene 16 denariis. || Ann. Erphord. frat. Praedicat. M. G. S. S. kl.
Ausg. 90, 27. Hoc etiam anno in die pentecostes (27. Mai) magna -tem-
pestas pluvie et grandinis in Thuringia non modicam ovibus et
segetibus intulit cladem. || Ann. S. Rudberti Salisbg. S. S. IX,
786, 16. Imperator per Canales^), — — intravit Teutoniam tempore
maxime famis. 31. Dux Austrie consilio Judeorum terram Austrie
clausit, nee per terram vel aquam annonam in partes superiores ire
permisit, nee tamen eo minus civitas Salzpurcb et tota provincia illius
frumento sibi de Suevia allato vinoque Latino et Franconico habun-
davit. II CoNT. Sancruc. II. S. S. IX, 638, 20. Item Danubius ex habun-
dantia aquarum terminos suos excedens, agros, villas, segetes vastans,
homines quoque qui in insulas confugerant, cum iumentis suis et aliis
rebus extinxit.
1236. Ann. Marbac. S. S. XVII, 178, 25. Ipso anno facta est hab-
undantia vini maxima, ita quod vas unum quadraginta capiens amas
vacuum vendebatur pro viginti unceis et quartale vini pro denario. ||
NoTAE HisT. Altorpenses. M. d. Inst. F. OST. Gesch. IV, 211. Tanta erat
vindemiae fertilitas, ut unum quartale vini venderetur pro duobus
denariis. || Ann. Erphord. M. G. S. S. kl. Ausg. 92, 10. Hoc anno adeo
calida fuit hiems, ut vix sedecim dies glaciales in ea computari
potuerint, in qua et audita sunt tonitrua VI. Idus Marcii (10. März).
1237. Akn. Marbac. S. S. XVII, 178, 39. Et nota, quod ante
autumpnum ipsius anni vendebatur quartale vini pro sedecim denariis,
cuius tanta fuerat habundantia in anno priori. || Menkonis chr. S. S.
XXIII, 524, 19. Lues etiam in linguis et ungulis equorum exorta est;
sed post sanguinis minutionem sub lingua et super ungulis convaluerunt.
Omnia fere semina degenerarunt; fenum habundavit propter irri-
guum. Autumpno itaque prolabente, cum varia febris vexaret religiö-
ses, in tantum ut per totam Frisiam vix sufficerent sani ministrare in-
firmis, nee etiam infirmitoria caperent infirmos, || Cont. Sancruc. H.
S. S. IX, 639, 20. Circa vindemiam que satis sterilis erat ipso anno.
1239. Ann. Erfhord. fr. Praedicat. M. G. S. S. kl. Ausg. 96, 17.
Adeo lenis exstitit hiems, ut a feste Thome (21. Dec.) fere usque
ad purificationem (2. Feb.), exceptis montanis, nix visa non fuerit, nee
glacies.
1) Friedrich II. überschritt die Alpen im Mai auf dem Wege durch
den Canale die Ferro über Chiusa und Pontafel nach Villach (Böhmer
Regest.* 2089 d), seine Anwesenheit in Admunt ist am 30. Mai bezeugt
(Böh. Reg. 2090 a), er zieht dann weiter über Wels nach Regensburg.
Die Nachricht von einer Hungersnot pafst also nach Ort und Zeit sehr
gut zu der Hungersnot des vorhergehenden Jahres, von der aus Lam-
bach berichtet wird.
Chronik der elementaren Ereignisse. 175
1240. Vincent. Bell, specül. hist. Hist. de Fr. XXI, 73 K. Anno
quoque praenotato, a Dominica post Natale Domini (1. Jan.) usque ad
Exaltationem sanctae crucis (14. Sept.), fuit siccitas magna, vinaque
tarn fortia fuerunt, ut non possent bibi commode sine aqua.
1241. Die Mongolen fallen im Frühjahr in Ungarn ein, durch
die Verwüstung des Landes entsteht eine Hungersnot, wahrscheinlich
schon in demselben Jahre (Mart. Oppav.J. Chr. pont. et imp. Rhenense
E COD. GissENsi 177. N. Arch. IV, 74. Et eodem anno creyit tanta
habundancia vini, quod carrata solvit 40 denarios Wormaciensium. ||
Mart. Oppav. cor. S. S. XXII, 472, 10. Reliquum vero vulgus tarn in
viris quam in mulieribus, quos invenire potuerunt, in ore gladii ex-
terminantes, sie terras illas, maxime üngariam, redegerunt in solitu-
dinem, ut pre fame pervalida matres puerorum suorum vescerentur
carnibus, ut plerique pulvere cuiusdam montis pro farina uterentur.
1242. Hungersnot in Ungarn (Ann. S. Biidbert. Salisburg., Cont.
Sancruc). Ann. S. Rudb. Salisbg. S. S. IX, 788, 2. Hoc anno propter
crudelem exterminationem et vastationem Tartarorum, ob nimiam ra-
biem famis, innumerabiles homines in Ungaria se mutuo come-
derunt, ita ut nee filii a parentibus nee parentes a filiis abstinerent.
15. Locuste magna corporis quantitate Austriam intrantes in tanta
multitudine, quod vineta et pomeria plurima consumpserunt, insuper
equos et animalia in campis pascentia corroserunt. || Cont. Sancruc. II.
S. S. IX, 641, 8. Interea fames horribilis et inaudita invasit terram
Ungarie, et plures perierunt fame quam ante a paganis. Canes edebant
et cattos et homines; humana caro publice vendebatur in nundinis.
Deinde lupi rapaces et infesti, nemini parcentes, prevaluerunt in terra
ita quod vix aliquis änderet de domo sua inermis procedere. Deinde
locusta id quod seminatum erat coiTOsit. In quindecim dietis in longi-
tudine et latitudine homo non inveniebatur in regno illo.
1244. Ann. S. Nicasii Remen. S. S. XIII, 86, 32. Hoc anno tanta
fuit vini habundantia, quod sextarius proclamatus et venditus pro
8 Ovis. II Cont. Sancruc. II, S. S. IX, 641, 28. Multe civitates igne do-
mestico consumpte sunt propter siccitatem et sterilitatem que
hoc anno inhorruerat.
1245. Ann. Bland. S. S. V, 31, 12. Hoc anno magna inundatio
aquarum facta est 3. Idus Junii (11. Jun.). || Menko. chr. S. S. XXHI,
539, 43. Eodem anno a cathedra sancti Petri (22. Feb.) cepit exoriri
siccitas, gelu in principio terram constringente, ut facillime
aratis tereretur, et sie labor agricolarum est diminutus; sed circa pen-
tecostem (4. Jun.) pluvia tantum increvit, quod segetes in multa
parte perierunt; et sie eo anno facta est maxima penuria panis,
et duravit usque post diluvia illa multiplicia, que fuerunt anno Do-
mini 1249.
1246. Chr. reg. Col. cont. V. M. G. S. S. kl. Ausg. 288. Eodem
anno mense Maio et Junio tanta fuit penuria annone Colonie, ut
raro panis inveniretur venalis. Et id eo acciderat, quia cives statuerant,
quod maldrum siliginis nonnisi pro tribus solidis venderetur, cum in
rure plus solveretur. Cuius statuti eos penituit, cum viderent magnam
popuH afflictionem, qtua propter idem statutum annona Coloniam non
adducebatur. 2^9. Eodem anno hyemaü tempore ultra soHtum Rhenus
plurimum exundavit. || Menko. chr. S. S. XXIII, 540, 8. Eodem anno
in festo Luce euangeliste (18. Oct.) crescente rabie ventorum, aggravata
est inundatio salsi maris et sie factum fuit diluvium particulare,
et multe naves fuerunt submerse vel confracte, et homines submersi.
1247. Ann. Stadens. S. S. XVI, 371, 29. Die sanctorum Basilidis
et Cirini (12. Jun.) feria quarta, post meridiem, cum esset aura calida
et serena, subita tempestas orta est, et inter pluviam et tonitrua grando
176 Chronik der elementaren Ereignisse.
densissima cecidit, cuius quantitas plus quam columbini ovi magni-
tudinem adaequavit. || Excerpta che. Riedeseliani Hassiaci, Kuchenbecker
Analecta Hassiaca III, 7. Um diese Zeit waren 7 gute Jahre und so
wolfeil dafs man kein Gesind kriegen konte und musten viel Adel-
und Geistliche Gesinds halben ihren Ackerbau aufschütten die Dörffer
konten keinen Hirten zu ihrem Viehe überkommen.
1248. Ann. Egmünd. S. S. XVI, 478, 21. Circa festum beati Mar-
tini episcopi (11. Nov.) maxime fuere tempestates ventorum et tanta
fuit inundatio maris, quantam nuUus mortalium eo tempore viven-
tium meminit factam, in Omnibus terminis maris, praecipue in comitatu
Hollandie, Flandrie, et Fresie orientalis et occidentalis. Aggeribus vero
mari oppositas in Omnibus locis ruptis et collisis, maximam fuit videre
miseriam in suffocatione iumentorum et pecudum, viris vix cum liberis
et uxoribus evadentibus et in trabibus domorum suarum residentibus,
donec a vicinis misericordia motis vix vivi inde navibus abstraherentur.
Eo tempore pisces marini qui vulgo bullik et rivisk dicitur circa Delf
ex flumine retibus abstracti sunt. Eodem anno a festo Luce ewangeliste
(18. Okt.) usque ad diem beati Valentini (14. Feb. 1249) per totam
hiemem nix visa et glacies non fuerunt, nisi unius noctis aut duarum
ad malus noctium. Ventus vero ex plaga occidentali ita continue
flabat, — — II Menko. chr. S. S. XXIII, 542, 17. Eodem anno feria
6. post octavam sancti Martini (20. Nov.) surgente rabie ventorum satis
immoderata, — — facta est elevatio maris, et rupti sunt aggeres
occeani, et operuerunt aque superficiem terre, ita ut in Campo Rosarum
aggerem plurimis locis supergrediens totam curiam impleret; et sie do-
lores et genitus non modicos suscitavit. In ipsa maris estuatione ventus
boream a circio transiliens ad aquilonem se transtulit, et sie in aggeri-
bus versis contra aquilonem et vulturnum preter consuetudinem maxi-
mum dampnum evenit. In ordeo etiam hiemali et tritico, que abundan-
tius seminata fuerunt, propter siccitatem estatiset autumni damnum
accidit gravissimum. Sed cito rupto aggere mediterraneo iuxta fossatum
effluxionis aquarum, quod dicitur Delf, aque hinc inde sunt diffuse,
maxima ad Silvas australes; et maxima pars siliginis periit in
der Nacht vom 27. auf den 28. Dec. neue Sturmflut. || Chr. reg. Col.
coNT. VI. (S. Pantal. in) M. G. S. S. kl. Ausg. 296. Eodem anno hyems in
partibus nostris tota erat corrupta, pluvialis et omnino remissa, ita quod
per totam hyemem duobus diebus, et hoc interpolatis , modica glacies
est visa. || Chr. pont. et imp. Rhen. e cod. Gissensi 177. N. Akch. IV, 75.
Vinum maxime acidum crevit. || Sachs. Weltchr. M. G. S. S. Deutsch.
Chr. II, 258^ 8. In der winachten nacht (24. Dec.) ward darna en grot
bliese unde en donreslach. Darna in der kindre nacht (28. Dec.) ward
en regen unde en wint vamme sudwestene Du vlot van derse
hof sie so ho, dat siu tobrac al de dike in den niderlanden, unde er-
dranc volk unde ve ane tale, unde gescha grot jamer. || Ann. Erfobd.
ERAT. Praedicat. M. G. S. S. kl. Ausg. 106, 25. Hoc etiam anno V. Kai.
Januarii (28. Dec.) flante aquilonari vento mare minoris oceani
tanta violentia maritimis terris appulsum est, ut circa villam
Hamburc CCC [naves] periclitate referantur; quot autem in Hollandia
vel Fresia seu ceteris maritimis regionibus perierint, novit Deus, . ||
Ann. Stad. S. S. XVI, 372, 11. Maxima inundatio aquarum nocte
puerorum (28. Dec.) et in utroque litore Albiae plurima submersio homi-
num. II Ann. S. Rüdb. Salisbg. .S. S. IX, 790, 7. Propter nimias gwerras
et Pessimum statum Austrie vinum et victualia non fuerunt claustris et
civitatibus sive terris ab Austria deportata.
1249. Mifsernte am Rhein (Chr. reg.) uml in Friesland (Menko.).
Chr. reg. Col. M. G. S. S. kl. Ausg. 296. Unde in subsequenti estate
(1249) fruges, licet abundanter provenissent, fructum speratum non redde-
Chronik der elementaren Ereignisse. 177
bant, sed et vinum licet multum, non bene potuit maturari. || Menko. chr.
5. S. XXIII, 543, 5. Sturmflut am 4. Feh. 17. Et quia hec plaga circa
extremam partem hiemis accidit, aque totiens augmentate tardius de-
fluxerunt, et in humilioribus locis vix circa festum sancti Liudgeri
(26. März) terra fuit arrabilis, et tunc ex qiiadam vi salsugininis et ma-
tutino gelu terram constringente, fuit terra valde solubilis et videbatur
pinguis, delectabanturque agricole in facilitate laboris ex tale solubili-
tate terre, et fere ubique locorum plus solito seminatum est. — —
26. Cepit autem semen terre inmissum prima folia pulchre ostendere,
sed natura aruit, quia non habebat humorem vegetantem, sed pocius
sua salsugine arefacientem , quia quo magis sol incalescebat , eo magis
salsugo ad superficiem terre trahebatur, et sie homines ad augmentum
flagellationis sue semen et laborem perdiderunt. Quidam etiam propter
defectum graminum pecora in Threnthiam et quocunque poterant pro
alimonia miserunt, ex quibus ad augmentum flagellationis plurima mor-
tua sunt. Et non fuit locus, quo quisquam flagellum Dei evaderet.
In Silvis autem et aliis locis, ubi propter locorum eminentiam siligo
per salsam aquam non poterat attingi, aliud accessit flagellum. In agris
enim eorum, pascuis salsugine infectis, quasi nulla fuerunt gramina nee
fenum in pratis, et sie misera pecora pre fame terram corruptam cum
radicibus evulserunt et fere in illis locis omnia mortua sunt. Et sie
nulla pars Frisiae fuit a flagellis libera.
1250. Menkonis chk. S. S. XXUI, 543, 38. Similiter prior pars
estatis fuit nimis sicca, et pestilentia animalium increvit, et fere
omnia pecora Silvanorum, que fuerunt piori anno residua, vel ex novo
aliis iam mortuis, empta moriebantur, et in calore estivo Corpora mor-
tuorum animalium computrescebant , et fuit ibi fetor intolerabiUs , de
quo etiam homines corrumpebantur, es folgt ausfuhrliche Beschrei-
bung der Krankheit. || Cosmae. cont. ann. Prag. I. S. S. IX, 172, 23.
6. Non. Julii (2. Jul.) grando magna cecidit post meridiem, quae multa
damna intulit segetibus autumnaUbus et vemalibus, vineis, arboribus
pomiferis et aliis, multamque stragem fecit pecorum, volucrum diversi
generis, silvestria etiam animalia plura peremit; in plerisque locis regni
Bohemiae et maxime circa Pragam homines quoque et iumenta multa
submersa, et aedificia et granaria plurima turbine diruta. Quae grando
duravit indissolubüis infra Septem dies, et mirae fuit magnitudinis et
triangula, et quaedam musco permixta, quam etiam nimia pluviae
secuta est inundatio.
1251. CosMAE CONT. ANK. Peag. I. S. S. IX, 173, 6. In purificatione
vero sanctae Mariae (2. Feb.) episcopo praedicante magna vis ventorum
exorta est, et aer obscuratus est, ita ut vix poterant hominum vultus
dignosci, postea nix magna in plerisque partibus Bohemiae descendit,
qualem non meminit aetas nostra. 16. 8. Idus Augusti (6. Aug.) primo
crepusculo orta est magna vis ventorum et choruscationum et tonitruum.
Ebenso heftige Gewitter am 14. u. 18. Äugst. De quorum gravi impulsu
multa aedificia ruerunt, horrea funditus eversa sunt, homines plerique
fulminati, fruges grandine percussae, finictus arborei excussi, vineae
laesae per totam diocesim Pragensem. Annona male provenit et prae-
cipue hyemalis. 27. Nimia etiam siccitas fuit, propter quam
homines seminare non valuerunt in Augusto, in Septembri et
Octobri medio. Hoc etiam anno male provenerunt annona,
vinum, fructus arborei.
1252. Schon das vorige Jahr hatte eine Mifsernte gebracht und im
Herbste war die Aussaat durch die Ungunst der Witterung erschwert
worden (Cont. Cosmae a. 1251). Plötzlicher Frost und Schneefall zu
Pfingsten verschlimmern die Lage noch mehr, es entsteht eine Hungersnot
in Böhmen (Cont. Cosmae) und Österreich (Cont. Sancruc. II). Cosm,
Leipziger Studien VI. 1: Curschmann, Hungersnöte. 12
178 Chronik der elementaren Ereignisse.
coNT. ANN. Pkag. I. S. S. IX, 174, 6. In vigilia penthecosten (18. Mai)
et in die sancto (19. Mai) magnum frigus inhorruit, et nix in ple-
risque locis descendit, a quorum asperitate multa iumenta, oves et pecora
mortua sunt. 10. Pabuli sive straminum magnus defectus fuit.
Ver fere totum siccum fuit, cuius finis satis humidus erat; fames satis
dura in fine veris et in initio aestatis. 17. Eodem anno tye-
malia mediocriter in plerisque partibus provenerunt, aestivalia
fere penitus defecerunt excepto milio. 20. Eodem anno hyems
asper a fuit et glacies grossa ad duas ulnas. 1| Cont. Sancrdc. IL S. S.
IX, 643, 12. Fames prevaluit in terra et in tota Austria frumentum
valde carum fuit, ita ut modius frumenti venderetur pro unde-
cim talentis et in aliquibus locis sola metreta daretur pro
tribus solidis, et multi homines fame interierunt. || Canon. Sambiens.
ANN. S. S. XIX, 699, 7. Fames invaluit in Austria ita quod modius
tritici pro 11 talentis et 40 denariis vendebatur. ^)
1253. Hungersnot in Lothringen (Chr. univers. Mett.), auch in
Strafsburg ist die Teuerung noch fühlbar (Ellenhard.). Chr. univers.
Mett. S. S. XXIV, 523, 2. Estas et hiemps gravissima (1252—53)
quam sequenti anno secuta est fames et mortalitas maxima — in
Lotharingia. || Ellenhardi ann. S. S. XVII, 102, 27. 7. Idus Julii (9. Juli)
quartale veteris annone vendebatur pro 16 solidis et in cra-
stino eiusdem diei dabatur pro 7 solidis; quartale novi tri-
tici pro quatuor solidis. || Ann. S. Eudb. Salisbg. S. S. IX, 792, 40,
Hiems asperrima (1253 — 54) fuit, ita ut multi homines et iumenta
frigore interirent. || Ann. capit. Posnan. S. S. XXIX, 449, 31. Eodem
anno a festo pasche (20. April) usque ad festum sancti Jacobi apostoli
(25. Juli), cuius festum est in messe, incessanter nocte et die pluit
seu pluebat pluvia; et tanta fuit inundacio facta, quod per multos
agros et per vias potuit navigari; et cum metebantur segetes, quere-
bantur montes ad fruges reponendas.
1254. Allgemeine Mifsernte in Böhmen (Cont. Cosm.) und im Donau-
gebiete (Herrn. Altah., Cont. Sancruc. IL, Cont. praedicat. Vindob.). Cosm.
CONT. ANN. Prag. I. S. S. IX, 175, 23. Hoc etiam anno male provene-
runt annona autumnalis et fructus arborei, vinum penitus
defecit. Cuius defectus quantitatem, quod antea contigerit, aetas nostra
non meminit. || Herman. Alth. ann. S. S. XVII, 396, 37. Eodem anno
sterilitas frugum magna fuit et maxime circa Danubium, ut nee se-
mina possint haberi: Set et in nocte sancti Marci ewangeliste (25. Aprl.)
per maximum frigus vin§e et fructus arborum perierunt, ita ut valde
modicum vini nasceretur et illud nimis esset acerbum. || Cont. Sancruc. II.
S. S. IX, 643, 20. Messis et vindemia satis mala fuerunt hoc anno.
29. Eodem anno fuit magna sterilitas per plures terras in vino et
frumento.^) || Cont. praed. Vindob. S. S. IX, 728, 1. Nota quod omnes
vinee per totam Austriam de pruina perierunt, ita quod centum
iugera unam karratam non habuerunt.
1255. Hungersnot in der Gegend von Melk, offenbar im Zusammen-
hange mit der Mifsernte des vorhergehenden Jahres, doch läfst die ver-
einzelte Nachricht darauf schliefsen, dafs der Notstand nur lokale Bedeu-
tung hatte. Ann. Mell. cont. S. S. IX, 509, 9. Hoc anno tanta fuit
aeris inclementia, ut terra siccitate depressa, ut nee agri sege-
tes, nee uvas vineta, nee arbores fructus redderent suis cultoribus, in
tantum ut divites cum pauperibus famis inediam angustiati sustinerent.
1) Die Nachricht stammt, wie aber die Verschiedenheit des Preises
zeigt, wohl nicht unmittelbar aus der Cont. Sancruc. II.
2) Der Canonicus Sambiensis übernimmt die Nachricht fast wörtlich.
Chronik der elementaren Ereignisse. 179
1256. Lokale Hungersnot im Elsafs (Ann. Colm. min.). Ann. Colm.
JON. S. S. XVII, 190, 42. Farnes erat. || Notae Diessen. S. S. XVII, 326, 12.
Intemperies grandinis contrivit omnes fruges nostras hyemales
et estivales in barrochia nostra et alias usui nostro cedentes ad nume-
rum 86 curiarum et houbarum, et decimas 7 ecclesiarum. scilicet Prun-
nen inferioris, Musingen, Wezzilingen, Frütingen, Prunnen superioris,
Mishinriet et Sancti Georii. Hec facta sunt in vigilia sancti Laurentii
(9. Äugst.). II CosM. coNT. ANN. Pkag. I. S. S. IX, 176, 35. Eodem anno
ubertas annonae in plerisque partibus fuit, sed vini et pomorum
carentia. || Ann. Mell. cont. S. S. IX, 509, 13. Effuso comu copie tarn
prospera tempora divinitus sunt secuta, ut conterranei ex felici
frugum habundancia vinique copiositate vix possent preacte penurie
renainisci.
1257. Menko. CHR. S. S. XXin, 547, 1. Iniciatus fuit novus agger
in Sonde, et satis fuit firmatus; sed cum non esset satis exaltatus, in-
crescente nimis occeano, dominica ante festum Gereonis (7. Okt.)
Fivela fuit irrupta, que anno eodem, videlicet in estate instanti, fuit re-
parata. Sed illa irruptio, que fuit in aggere Thitardi Jüldelenga non
potuit stabiliri. || Cosm. cont. ann. Prag. I. S. S. IX, 177, 1. Eodem anno
intrantibus Kai. Augusti (1. Aug.) facta est maxima inundatio aqua-
rum, quae gravia et grandia damna per totam Pragensem dioecesim in-
tulit in ortis, in seminatis campis et aedificiis, quae iuxta ripas posita
fuerunt; plures etiam homines suflFocavit. || Cont. Lambäc. S. S. IX, 559, 51.
Mirabilis inundatio pluvie aput civitatem Prunne in Moravia subito
erupit, et ad sex miliaria terram et arbores cum edificiis totaliter sub-
vertit et quod miserabilius est multa milia hominum interierunt. || Ann.
PoLON. I. S. S. XIX, 634, 37. In Moravia circa Bucinam diluvium
emersit, multos homines submersit in nocte in die sancte Margarethe
virginis (13. Jul.).
1258. Allgemeine Mißernte in Frankreich (Bich. g. Senon. eccl), am
Bhein (Ann. Wormat, Ann. Spiren., Ellenhard.) und in Schwaben (Ann.
Neresh.). Richeri gesta Senoniensis eccl. Hb. V. c. 4. S. S. XXV, 332, 29.
In inicio anni illius tanta bestiarum, scilicet boum et vaccarum, in
circumadiacentibus regionibus mortalitatis cursum desevisse, ut nullus
hominum assereret, tarn generalem tamque sevissimam in terris nunc
aliquando apparuisse; Beschreibung der Krankheit, c. 5. p. .S33, 20. Quid
igitur dicam de fructibus illius anni, cum tanta eiusdem anni intem-
peries extiterit, ut vix calor solis etiam terram aliquantulum tangere
posset, ut fruges illius anni ad aliquam maturitatem parum
aut nichil devenire possent? Nam tanta nubium densitas per totam
illam estatem celum obduxerat, ut, si estas vel auctumnus esset, vix
aliquis cognoscere posset. Nam fenum illius anni vi pluviarum inde-
sinenter infusum exsiccari non valuit, quia solis calorem pre densitate
nubium habere nequibat. Messis vero tanta intemperantia aeris eodem
anno retardata est, ut nuUo modo tempore suo coUigi posset, sed usque
ad Septembrem prorogata est, ita ut etiam in spicis segetum ipsa grana
germinarent, quia ita seges illa humida in horreis coUocata ex maiore
parte sui computruit. Wein- und Obsternte mißraten. 52. Sed tarnen
pestilentia pecorum ipso anno finiente non finivit, sed per totum
sequentem annum regiones plurimas bobus et vaccis penitus vacuavit. ||
Ann. Wormat. Boos Mon. Wormat. 155, 37. Anno 1258 dominica letare,
que fuit 5. nonas mensis martii (3. März) de abundantia nivis tanta
venit abundantia aquarum et tam vehementi torrente processit, quod
vallus civitatis Wormatiensis prope cemiterium Judeorum in maxima
quantitate rumpebatur, ita quod super ponte porte sancti Andree duo
submersi fuerint. || Ann. Spieen. S. S. XVH, 85, 13. Eodem etiam anno
maxima fuit corrupcio vini et frumenti et aliarum frugum, et appellatus
12*
ISO Chronik der elementaren Ereignisse.
est annus idem a vulgo munkeliar. || Ellenhardi ann. S. S. XVII, 102, 36.
Tanta fuit aeris intemperies, quod annona computrivit in terra; et botri
crudi et immaturi remanserunt, ita quod tempore vindemiarum gelu
superveniente, in sportis et in saccis inferebatur et in torcularibus cum
calciis calcabantur, et effluxit glacies cum vino. || Ann. Neeesheim. S. S.
X, 24, 23. Penuria magna fuit
1259. Lokale Hungersnot in Baiern (Ann. S. Steph. Frising., Ann.
Wessofont. , Ann. Scheftlar.) und Salzbwg (Ann. S. JRudb. Salisbtirg.).
Dagegen ein besonders gutes Jahr in Frankreich (Rieh. g. Sen. eccl.) und
am Bhein (Ann. Wormat, Ellenh.). Richeki g. Senon. eccl. lib. V. c. 5.
S. S. XXV, 334, 1. Sed sequens annus tam temperatus et fertilis
extitit, ut adeo bonis babundaret, ut iam nemo preteriti anni inordina-
tionis non reminisceretur. Unde quilibet cognoscere potest, quod non
obliviscitur misereri Deus et non continet in ira misericordias suas, sed
cum iratus castigat, sicut pater filiorum miseretur et parcit. || Airä. S.
Benigni Div. S. S. V, 50, 11. Hoc anno fuit infirmitas et mortalitas
hominum in toto mundo, ita ut pauce domus essent in quibus aliquis
sanus inveniretur; cepitque inicium hec mortalitas in magna ebdomada
ante pascha (6. — 12. Apr.), duravitque circiter unum mensem. || Ellen-
hardi ANN. S. S. XVII, 102, 39. Sequenti autem anno crevit optimum
vinum. Anno Domini 1259 dabatur quartale vini pro 4 solidis et
quartale frumenti pro 4 solidis in curia Dalmazingen.^) || Ann.
WoRMAT. Boos. MoNxrai. WoRMAT. 156, 18. In die apostolorum Petri et
Pauli (29. Jun.) quo fuit estas calida et sicca, sie ut a martio usque
ad augustum parum vel nichil pluerit, et tamen vini et omnium
frugum magna fuit abundantia, ita ut vasa carius quam vinum
venderentur. || Ann. S. Steph. Feising. S. S. XIII, 57, 10. Hoc anno fuit
maxima fames et homines de diversis terris exulaverunt euntes ad
partes Ungarie. |) Ann. Wessofont. ed. Ledtner. Hist. V^essof. H, 33.
Eclipsis lune apparuit XV. Kai. Junii (18. Mai). Eodem anno fames
validissima facta est et morticinium grande nimis hominum atque
pecudum. Et innumerabilis multitudo hominum Hungariam est pro-
fecta. II Ann. Scheftlar. min. S. S. XVII, 344, 24. Fames valida fuit,
et multitudo hominum in Ungariam profecta est. || Ann. S. Rudb. Salisbg.
S. S. IX, 795, 7. Maxima caristia orta est per omnes terras, quam
sequitur maxima pestilentia hominum. || Cosmae cont. Ann.. Prag. I.
S. S. IX, 177, 41. Vinum miri valoris provenit in tota Bohemia. || Cont.
Lambac. S. S. IX, 560, 12. Estas calida et sicca.
1260. CöLNER Jahrbücher Rec. B. St. Chr. XIII, 30, 4. Do was
ein grois gewesser, dat der Rin also ho up sprank ind alle wasser. ||
CosMAE CONT. Ann. Prag. I. S. S. IX, 177, 48. Hoc etiam anno sata
laesa sunt et vineae et fructus arborei, quaedam siccitate, quaedam
grandine in plerisque partibus. In alüs autem partibus vinum copiose
provenit.
1261. Ellenhardi bellum Walthbr. S. S. XVH. c. 8. 107, 6. Et
tamen dicto autumpno crevit tanta habundancia vini, quod ama boni
vini dabatur undique in terra pro quatuor denariis et plenum vas vini
pro vacuo vase; et hec fuit causa quod magna fuit habundancia vini et
quod vina non poterant duci ad civitatem. Karistia tamen nulla fuit
in civitate. Quartale enim frumenti vendebatur pro quatuor
solidis, quartale vero vini pro quatuor denariis. || Pritsche
Closeners Chr. St. Chr. VIÜ, 135, 23. Do wart grosse genuhte fruhte
und wines, daz ein ome wines galt 2 d. unde der beste 6 d. || Canon.
1) Thalmäfsig nördl. von Eichstädt.
Chronik der elementaren Ereignisse. 181
Sambien. ANN. S. S. XIX, 699, 22. Item magna karistia facta fuit, mo-
dius tritici pro 10 talentis dabatur. ^)
1262. Menkonis chb. S. S. XXIII, 550, 43. In octava Agnetis
(28. Jan.) subito circa horam terciam, irruente choro collaterali zefiri et
subsequente circio nimis immoderate, multe domus corruerunt. — — Et
oeceanus vehementer commotus aggeres infregit, et aque salse
superficiem terre operuerunt, et aqueductus in Fiskmare irruptus super-
natavit, et aque per noctem et fere per diem irruperunt, donec ferven-
tissimo labore omnium fratrum Floridi Orti et tocius parochie, necnon
et civium de Waltersum spacium aqueductus lignis infixis et straminibus
cum terra interiectis fuit obstructum et in vigilia purificationis (1. Feb.)
exaltatum et firmatum. Quia vero terra fuit dulci aqua satiata, salsugo
eam non infecit, sed fruges sequentis estatis competenter fu-
erunt prosperate. || Cosmae cont. Ann. Prag. I. S. S. EX, 178, 20.
Sata diversi seminis tam hyemalia quam aestivalia in plerisque Bo-
hemiae partibus fere penitus perierunt, tum a grandine, tum a
siccitate, tum ab exercitu transeunte in Ungariam, excepto solo milio,
ita ut nee homines victualia nee 'iumenta et pecora poterant habere
pabula sufficientia. Verum in paucissimis eiusdem terrae partibus copia
frumenti crevit in habundantia, vini quoque et fructuum arborum exigua
fuit ubertas. || Chb. Boh. auct. Neplach. abb. Opatovic. Font. beb.
BoH. in, 475. Incendia multa fuerunt inBoemia, et fames gravissima. —
Eodem eciam anno caristia maxima et fames fuit in Boemia. *) || Ann.
Mell. cont. S. S. IX, 509, 36. Vulgata sepe per Austriam fertilitas
tanta est hoc anno uredine sterilitatis absorpta, ut segetes in herbis
premortue pre nimio solis ardore, ad ipsas tempore messis resecandas
non opus esset falcibus, sed magis vellencium manibus.
1263. Hungersnot in Böhmen, Mähren (Cosmae cont. Ann. Prag.,
Jleinric. de Heimberg, Chr. dorn. Saren., Chr. Pulkav.), Österreich (Cont.
Meli., Cont. Laubac, Cont. Sancruc. II) und Ungarn (Cont. Sancruc. II).
Auch in Baiern herrscht Mifsivachs (Ann. Wessofont., Ann. Scheftlar.).
Ann. Wessofont. ed. Leütner Hist. Wessof. II, 34. In octava S. Agnetis
(28. Jan.) ventus tam validus est exortus, ut non solum edificia plurima
subverteret, sed eciam prostemendo multas arbores magnum damnum
faceret in nemoribus et silvis. Eodem anno tanta fuit sterilitas et
ariditas terre, ut in omnibus prouinciis cum multa penuria tam iumenta
quam eciam homines sustentabantur. Comet. || Ann. Scheftlab. min. S.
S. XVII, 344, 34. Sterilitas magna et ariditas fuit. Et sol obscuratus
est die dominico, Nonis Augusti, festo sancti Oswaldi (5. Äugst.). || Cosm.
CONT. Ann. Peag. I. S. S. IX, 179, 1. Maxima fuit caristia frumenti,
foeni et pabuli in Bohemia et Moravia, ita ut mensura regalis
siliginis venderetur 120 denariis quandoque plus quandoque minus
monetae Pragensis, tritici autem multo amplius, et pisae 150.
Tunc et maxima fames fuit in populo, ita ut multi agricolae et arti-
fices varii, venditis pecoribus et rebus aliis, nee se sustentare valentes,
cogerentur hostiatim eleemosynam petere; plures etiam, domibus suis in
rure relictis, cum uxoribus et liberis iverunt mendicatum; multa etiam
pecora et iumenta mortua sunt propter maximum pabuli defectum et
1) Die Annalen beruhen in diesem Teile ausschliefslich auf öster-
reichischen Quellen , also mufs auch diese Nachricht auf Österreich be-
zogen werden.
2) Es erscheint unwahrscheinlich, dafs die Hungersnot schon in
diesem Jahre begonnen hat, wie die späte Kompilation (N. Abt von
Opatowitz von 1355 — 62) annimmt. Die Fortsetzung des Cosmas weifs
1262 nur von einer Mifsemte und läXst mit den anderen gleichzeitigen
Quellen die Hungersnot erst 1263 beginnen.
182 Chronik der elementaren Ereignisse.
hyemis asperitatem, quae plus solito hoc anno inhorruerat. || Chr.
PuLKAVAE ED. DoBNEE MoNUM. HisT. BoEM. III, 232. AnHO Domini MCCLXIII
perierunt fruges grandine siccitate, nee non exercitu transeunte. Anno
Domini MCCLXIII in Boemia propter predictas causas caristia fuit
magna, multique homines ex hac famis inopia sunt defuncti || Heinrici
DE Heimbg. ANN. S. S. XVII, 714, 46. Farnes validissima fuit per Mora-
viam et Austriam, ita ut multi fame morerentur, comedentes radices,
arbonim cortices. 1| Ca. domüs Saeen. auct. Heins, de Heimbueg. v. 706.
S. S. XXX. 696. 18.
Ulis temporibus, quando Domini fuit annus
Mille duo CLX et tercius annus,
Ipse fuit durus miseris nee non gravis annus;
Nam pro dimidio data est metreta talento.
CoNT. Lambac. S. S. IX, 560, 26. Farnes faeta est in Austria. || Ann.
Mell. CONT. S. S. IX, 509, 39. Gravissima fames Austriam per eircuitum
vastavit. || Cont. Sanckuc. II. S. S. IX. 645, 29. Mondfinsternis am 24. Feh.
Hoc anno fuit maxima fames per totam Austriam et Ungariam et Boe-
miam et Moraviam, qualis ante raro visa fuit, et duravit usque ad mes-
sem. Sonnenfinsternis am 5. Aug. Mondfinsternis am 20. Äug. 87. Hoc
anno fuerunt vindemia festilissima.
1264. Hungersnot in Schlesien (Ann. Wratislav. antiqui), offenbar
hn Zusammenhange mit der vorjahrigen Hungersnot. Che. minor M. G.
S. S. kl. Ausg. 670, 14. Pluvie et repentine inundationes aquarum
circa festum beati Nicolai (6. Dec,) multas villas in Saxonia miserabiliter
submerserunt. || Ann. Wratislav. antiq. S. S. XIX, 528, 28. Visa est
cometa 5. Kalendas Augusti (28. Jul.), que stetit usque ad 6. Nonas
Octobris (2. Okt.), que multam famem, effusionem sangwinis, mortem
animalium et principum signavit. Tanta enim fames in Almania ex-
titit, ut multi relictis agris suis fugerunt in Poloniam: extitit mors ani-
malium ut nullas earnes bovinas comedere vel emere presumerent. ||
Ann. Polon. III. S. S. XIX, 637, 10. Cometes Stella apparuit 80 diebus
et mortalitas animalium est nimia secuta. || Ann. capit. Cracov. S.
S. XIX, 601, 37. Cometa sive cometes, quem quidam dicunt ignitum
sydus, quidam nubem accensam, apparuit et stetit quasi octoginta die-
bus. Mortalitas animalium. || Ann. S. Rüdb. Salisbg. S. S. IX,
797, 3. Cometa visa est per duos menses, quam mortalitas hominum
in plerisque locis, maxime in üngaria, subsecuta est.
1265. Ann. S. Rudb. Salisbg. S. S. IX, 797, 15. Grando sevis-
sima lesit Bawariam pluribus vicibus et alias terras, vastans domini-
calia ducum, fora et civitates ducum.
1266. CosM. coNT. Ann. Prag. I. S. S. IX, 179, 48. Hoc etiam anno
annona, fructus arborum et vinum male in Bohemia provenerunt
propter grandinis et siccitatis laesionem. || Bist. a. 1264 — 1279, S. S. IX,
650, 10. Kai. Aug. (1. Aug.) in Schadwienna, tanta ex concursu in nocte
et coUisione nubium facta est inundacio ut quingentos homines extin-
gueret, et ecclesiam ibidem pluresque domos ac edificia funditus de-
vastaret.
1267. Menkonis che. S. S. XXHI, 552, 1. Cum ventus per aliquot
dies per nothum et affricum mare concitasset, subito inter crepusculum
et conticinium aifrico successit crudelis circius vehementi afflatu, et per
plurimas partes Frisie occeanus aggeres infringens diluvium in-
duxit. Sola vero Fivelgonia ab hac plaga fuit libera, — — || Cr.
S. Petri Erford. mod. S. S. XXX, 404, 6. Ipso anno fuit hyems dura
et sicca et estas similiter nimis calida et sicca. || Cr. minor
CONT. I. M. G. S. S. kl. Ausg. 675, 8. Similiter in Thuringia et in
confinio eius multe egrotationes ac pestilencie hominum et pe-
Chronik der elementaren Ereignisse. 183
cudum irruerunt. || Ann. Basil. S. S. XVII, 193, 25. Annus bonus et
in Omnibus habundans.
1268. Anx. Basil. S. S. XVn, 193, 31. Circa Columbariam non
pluit 12 septimanis, videlicet a festo Mathig (24. Feb.) usque ad festum
Septem fratrum (10. Jul.); fuitque calor magnus. 34. Ex nucum hab-
undantia arbores fractg sunt. Renus crevit usque adeo, quod omnes
pontes destruxit.
1269. Teuerung am Mittel- und Oberrhein. Günthek Cod. dipl.
Rheno-Mosell. II. No. 234, p. 364. Erzb. Werner von Mainz an d. Bürger
von Koblenz dat. Laach 8. Äugst. Sciatis etiam quod propter caristiam
et communem defectum annone quem sustinuerunt in nostris et
superioribus partibus ciuitates et generaliter omnes principales terra
nostre, nos fecimus interdici ne ad partes inferiores annona per Reni
alueum aliquatenus duceretur. sed ne contra nos sinistre suspicionis ma-
teria aliquatenus habeatur. nos interdictum hujusmodi reuocamus ut an-
nonam et res alias ducat quilibet prout placuerit. et reducat. || G. prae-
posiT. Stedeebürg. cont. S S. XXV, 721, 47. Emimus quindecim
modios siliginis pro undecim talentis et quinque solidis. ||
Ann. Basil. S. S. XVII, 193, 40. Crevit vinum bonum. || Ann. Wesso-
FONT. ED. Leütner Hist. Wessof. IE, .'i4. In ipso festo Nativitatis Christi
(25. Dec.) tanta facta est inundacio aquarum, quanta numquam a
tunc viventibus visa fuit. || Ann. Pol. IH. S. S. XIX, 637, 31. Wandalus
fluvius subito inundavit.
1270. Mifsernte und Teuerung in verschiedenen Teilen Deutsch-
lands (G. praeposit. Stederburg., Ann. Basil., Cosm. cont. Ann. Prag. I).
In einzelnen Gegenden entsteht auch Hungersnot (Cr. minor, cont. VIT,
Ann. Neresh., Herrn. Alth., Ann. S. Budb. Salisburg.). G. praeposit.
Stedeebürg. cont. S. S. XXV, 721, 50. Eodem anno*) defectum ha-
buimus in annona; dedimus ergo dominabus duodecim talenta
pro triginta modus siliginis, domino ßertoldo vicario duodecim
talenta pro viginti octo modus tritici. || Ann. Basil. S. S. XVTT,
193, 42. Botri maturi in octava Petri et Pauli (6. Jul.) in Rubiaca.
Inundatio molendinam in Uffhen*) destruxit. 194, 16. Renus magnus in
festo Jacobi (25. Jul.). Alsa magna in messibus circa Herichen^); quod
secundum opinionem rusticorum signat sterilitatem. Quartale fru-
menti 30 solidis vendebatur. || Ann. Neresheim. S. S. X, 24, 36. Fames
et defectus victualium gravissime invaluit. || Herm. Alth. ann. S. S. XVII,
406, 35. In ipsa eciam estate tanta siccitas fuit ubique, ut sata om-
nia arescerent; et ex hoc fames maxima est secuta. Attamen vinum
in habundancia natum fuit. || Cr. mdjoris cont. VII. M. G. S. S. kl.
Ausg. 702, 24. Anno Domini MCCLXX incepit esse fames valida in
festo sancti Jacobi apostoli (25. Juli). || Ann. S. Rüdb. Salisbg. S. S. IX,
798, 38. Magna caristia annone fuit hoc anno per circumiacentes
terras. || Cosm. cont. Ann. Prag. I. S. S. IX, 180, 13. Periit tota an-
nona tam hiemalis quam vernalis fere per totam Bohemiam, fructus
arborum provenerunt mediocriter, vinum abundans fuit. || Ann. Pol. I.
S. S. XIX, 638, 2. Ipso anno fluvius qui dicitur Niza fluxit sanguine
tribus diebus, id est a feria sexta usque ad diem dominicum. Circa
idem tempus fluvius Odora fluxit tribus diebus ita quod color eins aque
fuit viridissimus, postea aliis tribus diebus tota aqua sanguinea. Iterum
circum festum beate Marie Magdalene (22. Jul.) tribus diebus fuit maxima
inundacio aquarum in Cracovia per Wyslam, qualis nunquam visa
fuit, quia occupavit villas, segethes, prata et totum campum et spacium
1) Vielleicht auch 1269 gemeint.
2) UfFenheim zwischen Basel und Mühlhausen.
3) Ober- und Niederhergheim am 111.
184 Chronik der elementaren Ereignisse.
a monte sancti Stanislaij usque ad montem sancti Benedicti, et multos
homines submersit et domos et molendina, et duravit hoc malum per
15 dies, et hoc diluvium per diversas provincias mundi et fecit Raba et
Dunaiecz. (Ganz ahnlich Ann. Pol. III u. IV. S. S. XIX, 637, 43 u.
639, 2.) II Ann. capit. Cracovic. S. S. XIX, 604, 36. 12. Kai. Augusti
(21. Jul.) fuit inaudita inundacio fluviorum, precipue Wizle, Rabe et
Dunaiech. — — —
1271. Die Hungersnot des vorhergehenden Jahres dauert fort, doch
hat sich das Notstandsgebiet noch vergröfsert, es umfafst Thüringen (Cr.
Beinhardsbrunn., Sifrid. de Balinhus.), Schwaben (Ann. August, minor.),
Baiern (Ann. Pruvening., Monach. Füstenfeld., Ann. Scheftlar., Ann.
Wessofont.) und Ungarn (Cont. Vindob.). Wohl ohne Zusammenhang mit
dieser Hungersnot ist das gleichzeitige Entstehen einer Hungersnot in
Friesland (Menko). Chk. ünivers. Mett. S. S. XXIV, 523, 39. Mor-
talitas maxima in Lotharingia; illo anno 20 fratres in conventu fra-
trum Predicatorum Meten, mortui sunt. || Menkonis chr. S. S. XXIII,
559, 44. Eodem anno cepit accrescere fames et ovium pestilentia
propter iugem pluviam trium annorum. || Ann. Bäsil. S. S. XVII, 194, 31.
Putrefactum fuit vinum in vineis. Apes profecerunt. 36. Hoc anno et
prioribus 1270, 1269 commederunt vermes folia arborum, quod vix aliqua
cum foliis inveniebatur. Hoc incommodum sacerdos quidam aqua bene-
dicta arboribus aspersa prohibuit. Mures frumenta devastant; caristia
magna. || Cr. Reinhardsbrunn. S. S. XXX, 626, 52. Anno Domini
MoCCoLXXI° valde magna fames in regionibus Theutunice erat, ita quod
in festo sancti Jacobi (25. Jul.) maldrum frumenti Erffordense duas
marcas puri argenti solvebat, et panis quod vix homini uno semel
sufficeret pro uno solido d. Et multi homines fame perierunt. ') || Sifridi
PRESB. DE Balnhusin compend. BIST. S. S. XXV, 707, 6. Eodem anno in
Theutonia fames valida fuit et tribus annis duravit, ita quod multi
homines fame perierunt. ^) 1| Ann. August, min. S. S. X, 9, 51. In Suevia
et per omnes circumiacentes provintias tanta fames iavaluit, ut in eadem
civitate modius tritici pro 4 libris, modius siguli pro 3 libris et
4 solidis, modius ordei pro 35 solidis, modius avene pro 24 soli-
dis denariorum Augustensium venderentur, et plurimi pauperes famis
angustiati miseria quasi exanimes, et plures inveniebantur mortui in
plateis. II Ann. Pruvening. S. S. XVII, 608, 3. Tanta famis inopia re-
gionem oppresserat, ut scapha siliginis ad summam 5 librarum
Ratisponensium denariorum deveniret. || Monach. Fürstenfeld. chr.
DE GEST. PRiNciPUM BÖHMER FoNT. I, 12. Nou longc ctiam ante Rudolfo
primo regnum intrante, post vel ante non est certum, fuit etiam pre-
valida fames longe lateque ex eo, quod eodem in tempore terra nega-
verat fructum suum et fuit permaxima sterilitas et defectus frugum, in
tantum ut nusquam vel paucissimis in locis annona venderetur. Panis
etiam non inveniebatur in foro publico vel communi, et pistores clausis
domibus et serratis, ne a strepitu populi conculcarentur , pro condigno
pretio porigebant panem ementibus per fenestram. Vendebatur enim
mensura unius scaffe pro quatuor libris augustensis vel mo-
nacensis monete parum plus. Verum pauperiores miserum victum
queritabant, alii glandes et queque grossiora in cibum confricabant, sicut
olim ubi mortales primi temptabant mandere glandes, alii de herbis
agrestibus victitabant, et immo sine panis edulio versi in tumorem et
pallorem pre famis inedia multi supreme vite spiritum exalabant.
Sic illo in tempore post dire famis molestiam super annonam descendit
1) Verwandt mit Cr. S. Petri Erford. a. 1272, nach Holder-Egger
ist auch Cr. Minoris cont. VII a. 1270 in diesen Bericht aufgenommen.
2) Verwandt mit Cr. S. Petri Erford. med. a. 1272.
Chronik der elementaren Ereignisse. 185
benedictio Domini copiose, ita ut revertente anno granariis evacuatis et
exhaustis, mensura que dabatur pro quattuor libris denariorum jam
pro libra dimidia venderetur. Quis enim sperare potuit tarn subito
m emptione frumenti tarn magnam partem pretii defalcari. || Ann.
ScHEFTLAK. MIN. S. S. XVII, 345, 6. Fames magna fait, quod modius
siguli pro tribus libris denariorum Augustensinum et plus
vendebatur, et multi homines pre fame mortui sunt. || Ann. Wessofont.
ED. Ledtnee Hist. Wessof. n, 34. Anno Domini MCCLXXI. Indictione
Xin ex sterüitate terre fuit fames validissima ubique terrarum. || Hist.
A. 1264 — 1279. S. S. IX, 651, 52. Eiusdem tempore anni tarn inaudita
facta est pestilentia in Austria et Ungaria, ut ex tam vehementi
pestilentie plaga in fossatis maximis simul et semel mortui homines
tamquam peccora infoderentur. || Cont. Vindobon. S. S. IX, 704, 5. Item
vero rex Bochemie videns quod pre nimia fame que tantum invaluit,
et usque ad messem plenarie perduravit, diucius cum tanta multitudine
stare non posset, secessit inde *), — —
1272. Hungersnot in Friesland und den angrenzenden Gebieten
Westfalens (Menko). Gleichzeitig Hungersnot in Erfurt (Cr. S. Petri
Erford. mod.) im Zusammenhange mit der Not des vorhergehenden Jahres.
Menkonis. cmt. S. S. XXIII, 560, 2. Eodem anno fuit maxima fames in
Frisia et per totam Westfaliam, et mortalitas ovium. Multa enim
Frisonibus et maxime orientalibus a Fivelgonia usque ad orientem eo anno
ad augmentum famis accessenmt incommoda. Primo quia per pere-
grinos terra fuit evacuata argento; secundo quia propter
nimiam pluviam per quatuor annos nimis modicum creverat
frumentum, et maxime in Silvia, ubi aliis temporibus solebat ab-
undare; nee etiam in Threnthia, nee secus Emesam, nee alicubi ad
emendum inveniebatur, nisi in Datia et Slavia, ubi Dominus, qui iras-
citur et miseretur, dedit magnam copiam frumenti, ut saltem alicubi
inveniretur, unde creatura Dei sustentaretur, quia ipse dat iumentis
escam ipsorum et puUis corvorum invocantibus eum; tercio quia in
odium Emesgonum et Hocidensium propter suam inobedientiam dom-
nus episcpus nundinas secus Emesam interdixerat, et ita
Frisones non poterant pecora vendere nee necessaria comparare cum
butiro, caseis et equis, cum pecuniam non haberent, nee cum aliquibus
rebus possent habere; et illi de Datia et de Slavia pecora eorum et
similia non curabant, sed solam pecuniam sitiebant. Insuper iudices
eorum in quibuslibet civitatibus interdixenmt, ne frumenta de terris
illis deportarentur. Et sie mercatores tardaverunt, donec ab ipsis iu-
dicibus mediante pecunia quasi secundo emeretur. Unde Dominus iustus
iudex, quia ipsi conservis suis non compatiebantur, eodem anno cepit
eis retribuere retributiones , quia cum in terris illis estivales fructus
tarde soleant seminare, scilicet post festum sancti Bonifacii (5. Jun.),
circa tempus illud tanta increvit siccitas quod fere onmes fructus esti-
vales perierunt. — — — 31. Quarto etiam aucta est penuria,
quia iam septem annis de loco ad locum serpserat pestilentia
pe eorum, et plurima moriebantur. Istis vero duobus annis fere ubi-
que moriebantur oves, et ideo non poterant homines famem lacticinio
sublevare, sicut quandoque solebant. Et sie tantum fuit fames aggra-
vata, quod modius magnus ad tempus circa pentecosten (12. Juni) ven-
debatur pro 18 solidis sterlingorum paratorum denariorum ad ma-
num, in Menterawalda unus modius pro 4 marcis sterlingorum
ad inducias anni. Ipsi enim immoderatas accipiunt usuras, ita ut
pro una marca ad manum accipiant quatuor post annum, pro uno modio
quatuor post annum; et ideo verisimile est, quod idcirco laboraverunt
1) Ottokar stand mit seinem Heere im westlichen Ungarn.
186 Chronik der elementaren Ereignisse.
enervare iurisdictionem spiritualem, ut usuras suas libere possent ex-
ercere. Predia etiam eo tempore quasi nullius erant precii, maxime in
locis humilibus, et in Waltersum et eorum confiniis propter submersio-
nem avene; nee inveniebantur emptores propter defectum pecunie. Ideo
tantum invaluit fames, quod multi fame moriebantur; et plurimi essent
morituri, si claustrales eis non subvenissent. Multi enim religiosi, sane
sapientes et in Domino cogitatum iactantes, elemosinam auxerunt,
In hac caristia plurimi angustiati fuerunt Silvani, et maxime in Asta-
walda et in Broke propter humilitatem agrorum, et ideo non pauci con-
fugerunt in villas, quidam mendicando, quidam etiam quasi pro solo
victu serviendo, licet prius babebant proprios agros ad colendum; quia
cum Silvanis non prosperatur siligo, nee ad pecora, nee ad lacticinium
habent refugium. Multi etiam tam de Frisia, quam de Threnthia patriam
exierant, sperantes se alicubl meliorem invenire sustentationem. Non-
nulli etiam de urtica et tribulis et lolio miseram vitam utcunque susten-
tabant, maxime tamen de lanceola, id est sude, quia Dominus, qui in
ira sua non solet misericordie oblivisci, sepius in caris annis permittit
lanceolam in pratis et pisces in mari ac precipue conchilia menarum
plus solito abundare. || Cr. S. Petri Ekfokd. mod. S. S. XXX, 406, 33.
Eodem anno^) facta est fames valida in regionibus Teutonie et alibi,
ita quod plures fame morerentur, et maldrum Erfordie solvebat
plus quam VI marcas. || Ann. Basil. S. S. XVII, 194, 41. Tempus
nebulosum a 15. Kalend. Septembris (18. Äugst. 1271) usque Hilarii
(13. Jan. 1272); raro apparuerunt sol vel luna; aura temperata. 195, 3.
Feste sancti Mathei (21, Sept.) rusticus agrum seminavit, sed semen ob
delictum periit, et oportuit eum secundo seminare. 19. Frigus fuit
magnum tribus septimanis et precipue tribus diebus ante nativitatem
Domini. Congelabatur enim sacramentum dominici sanguinis ante
elevationem eucharistie. Föns congelatus in Sulczmatin et puteus in
Rubiaca. Frigus autem in nativitate Domini solvebatur. || Herm. Alth.
ANN. S. S. XVII, 407, 8. In sequenti etiam auttumpno tanta inun-
datio pluvie erupit, ut parvuli rivi in tam magna flumina subito ex-
crescerent, ut evulsis domibus multis, in submersione pecorum, abduc-
tione feni et annone homines circa valles residentes dampna plurima
paterentur. || Ann. S. Rudb. Salisbg. cod. S. Petri S. S. IX, 799, 29.
Item ex inundationibus maximis que fuerunt, multi tam in Austria quam
in Babaria dampna plurima receperunt.
1273. Hungersnot an der OstseeJcüste (Ann. Luhic, Menko). Chr.
CoLMAR. S. S. XVn, 243, 45. Tanta fuit karistia') propter multitu-
dinem bominum, quod panis modicus duobus denariis vendebatur, et
sextarium avene pro decem Coloniensibus denariis vix poterat compa-
rari. || Ann. Basil. S. S. XVH, 195, 41. Tempus vindemiarum fuit siccum et
amenum; parumvini crevit, quia vinee circa nativitatem Domini (25. Dec.)
frigore perierunt. || Ann. Lubic. S. S. XVI, 414, 8. Magna fames fuit ni
mundo, et duravit a quadragesima (26. Feb.) usque ad autumpnum
sequentem; et statim dedit Dens b ab und an ti am frugum, ita quod
1) Anno MoCC-^LXXII fährt cod. E fort; MCCLXXni cod. 2a und
2b; Sifrid von Ballhausen setzt dieselbe Nachricht, die er aus einer
vervs^andten Quelle entnimmt, 1271 an. Die Chronik selbst meint un-
zweifelhaft 1272, sie bringt diese Notiz als einzigen selbständigen Zu-
satz zu dem sonst ganz aus der Cr. minor, cont. I entlehnten Abschnitte
Jedenfalls wird man die vorliegende Nachricht mit Recht mit der
Hungersnot, über die uns 1271 eine Reihe von Quellen berichten, in
Verbindung bringen.
2) Die Not entsteht durch das Zusammenströmen grofser Menschen-
massen in Achen zur Krönung Kaiser Rudolfs im Oktober 1273.
Chronik der elementaren Ereignisse. 187
siligo, quae solvebat prius 5 sol., pro novem denariis quivis
modius emebatur. Modius hordei qui solvebat 3 sol, pro
9 denariis*); et modius avenae qui solvebat 2 sol., emebatur
pro 6 denariis. Qua fame durante infinitus populus defecit. || Men-
KONis CHR. S. S. XXni, 560, 27. Quia statim sequenti anno mercatores
ceperunt fabam de Frisia in Datiam transvehere , quia illa eo anno in
Frisia fuit prosperata. In Grippeswalda, ubi iam multis annis fru-
menta superhabundaverant, eo anno summa fuit egestas. 561, 6. Sed
in illa estate paulo melius prosperata fuit annona, licet vemalis pluvia
prohibuit agriculturam , quia eo anno ad cathedram Petri (22. Feb.)
ceperunt homines arare ac seminare, et ideo competenter fuit prospera-
tum. Postmodum circa Gregorii (12. März) cum potissima est agricul-
tura, increvit pluvia, et fere per septem ebdomadas. Et tunc quicquid
proiectum fuit in lutosos agros modicum fructum attulit seminanti, et
sie prime sationis fructus melius fuerunt prosperati. Eodem anno in
autumpno cepit oriri mortalitas, et quidam etiam subitanea morte
moriebantur. || Cosmae cont. Ann. Prag. prs. I. S. S. IX, 180, 22. 15. Kai.
Septembris (18. Aug.) inundatio aquarum facta est magna in flumine
Wltaviae, ita ut capella lignea quae sita erat ante pontem in Pesek
totaliter cum fundamento defluxit, et alia ecclesia lapidea, quae erat
sub ponte in insula, pars eius media collisa est, et omnia mollendina,
quae erant circa civitatem Pragensem, cum aqua confracta defluxerunt;
homines plurimos suffocavit, aedificia subvertit. In campis annona et
foenum de pratis cum alluvione descenderunt ; ortos olerum vitiavit, per
civitatem Pragensem fluxit, extendens meatus suos usque ad ecclesiam
sancti Aegidii et ecclesiam sancti Nicolai, fluens per totum vicum Judae-
orum usque in ecclesiam sancti Francisci.
1274. Ann. Basil. S. S. XVH, 196, 7. Hiems calida fuit valde.
15. Ordeum novum trituratum fuit tribus septimanis ante festum Johannis
baptiste (24. Jun.). A Januario usque ad festum Johannis baptiste dies
frigidi et tenebrosi; circa plenilunium et novilunium pluebat et legu-
mina sine vermibus creverunt. 6. Kai. Junii (27. Mai) magna pluvia.
Renas tum tantus, quantus unquam antehac anno; omnes pontes de-
struebat, nisi dum festo Jacobi (25. Jul.) pluere cessabat. Dies clari et
calidi. 30. 13. Kai. Octobris (19. Sept.) cecidit pruina magna et multos
botros deturpavit. In festo sancti Martini (11. Nov.) incepit vindemia.
1275. Ann. Basil. S. S. XVH, 198, 1. Penuria frumenti fuit
Basilee; quartale frumenti 10 solidis vendebatur. Fratres Predi-
catores Basilienses nigrum commedebant, cogente eos paupertate. Quarta
feria in sexagesima (20. Feb.) fuit ventus validus, nix et frigus mag-
num. 7. Frumentum novum comedi octo diebus ante Johannis baptiste
(17. Jun.). 9. Tertio nonas Augusti (3. Aug.) ventus validissimus , qui
vineas et arbores devastavit, ramos ad tria miliaria deportabat; puerum
cimi cunabulo in Hercheim deportavit Fructus pauci. 34. Grandines
4 in Boceberc ceciderunt; ex quibus una lapides habuit ut ova galli-
narum, que omnia devastavit. Porci semivivi de agris domum delati. ||
Cr. S. Petri Erford. mod. S. S. XXX. 411, 6. Eodem anno in marchia
Misenensi facte sunt inundaciones aquarum, videlicet in Albia et
aliis fluminibus de nimietate pluviarum circa festum sancti Bartholo-
mei (24. Aug.), ita quod multe ville ac multi homines submersi sunt,
montes magni destructi sunt, et pecora, frumenta quoque plurima peri-
erunt Domino permittente. 15. Hoc anno tempora mutata sunt, et in-
temperies aeris prevaluit in tantum quod vinea et multe fruges ex hab-
undancia pluviarum et ex defectu estivi caloris inmatura permanserunt. ]|
1) Detmar, der die vorliegende Stelle übersetzt, hat hier 10 d. St.
Chr. XIX, 354.
188 Chronik der elementaren Ereignisse.
CoNT. ViNDOB. S. S. IX, 706, 17. Item tempore mensis Maii, nubes
aquas quas a mari et ab aliis fluminibus inmoderate anno proximo pre-
cedenti hauserant, diversis terrarum partibus dispersim divina Provi-
dentia absque grandine et sine magno impetu refundentes; per
singulos enim subsequentes menses dum ad hyemalem terminum in tan-
tum ymber continuare studuit, quod ex inundatione per Ytaliam, Ger-
maniam et Alamaniam universi rivi statutos terminos excesserunt:
in Austria autem ut veridicam flavus Massagetes qui et Danubius bis in-
undans; tercia vero inundatione tempore autumpni longe lateque difFu-
sus, molendina et edificia, acervos quoque cuiuslibet grani, incirculatos
straminis et feni cumulos penes se extinxit. Annona etiam que pre
continuatione pluvie ad horrea congregari non poterat, putrefacta est in
campis, et quoniam repleta est terra et inebriata a pluvia, multa mon-
cium cacumina et arbores una cum radicibus proni ad planiciem dilapsa
semitas et convallia obstruxerunt. Vinee etiam inconsueto gelu territe
pro botris ex se labruscas producentes, et inicialis terminus vindemii
post Ydus Octobris (15. Okt.) prolongatus est et alique vinee Ydibus
Novembris (13. Nov.) sunt vindemiate, et ecce vina hoc anno per Austriam
amara sunt communiter et nimis acerba omnibus ad potandum. || Hisx.
A. 1264—1279. S. S. IX, 652, 11. In die annunciationis (25. März) audita
sunt tonitrua a parte aquilonis. Et quia teste propheta maligna et frigida
sunt latera aquilonis ipso anno tam perniciosa ac contiuua facta est
pluviarum inundatio, ut secundum illut ettyci: „Naturam cursus per-
deret unda sui." Propter raros namquam solis radios, et ymbres assi-
duos, vindemias in tantum vidimus serotinas, ut botri earum in nivibus
legerentur, vinumque earum tante accerbitatis tanteque acetositatis ex-
stitit, ut verbum illud Ysaie impletum videres : Expectavi ut faceres uvam,
et fecisti labruscam. Sequenti vero anno cum onmes vinee iam floru-
erunt, vinum anni preteriti adhuc scaturiendo suis in fecibus requievit.
1276. G. PKAEPosiT. Stedekburg. S. S. XXV, 728, 39. Eodem anno
circa messem invaluerunt mures, et demoliti sunt segetes in tantum, ut
vix mediam partem frugum reciperemus. Qua necessitate conpulsi plus
quam triginta marcas puri argenti expendimus annonam comparando.
729, 6. Domina Elizabet priorissa dicta de Helmenstat in officio custodie
comparavit duos choros tritici pro marcis 10. || Jacob von Königs-
hofes Chr. St. Chr. IX, 869, 10. Do men zalte 1276 jor, do gabt ein
viert elweissen 28 d. und rocken 16 d und gerste 10 ditem 14 eyger
umb 1 d., ein hün umb 2 d und 8 beringe umb 1 d. || Ann. Basil. S. S. XVII,
199, 4. Hiems gravis et longa. Festo Nicolai (6. Dec.) nix in mon-
tanis Alsatie, sed in planicie in vigilia nativitatis (24. Dec.) cecidit,
durans usque ad festum Scolastice (10. Febr.). 30. Die pasce botri vide-
bantur, scilicet Nonis April eis (5. Aprl.). Tertia et quarta feria sequenti
(7., 8. Apr.) veneae frigore perierunt. 44. Botri floruerunt 9. Kalend.
Junii (24. Mai), et eadem die grana frumenti matura in Alsatia comme-
debantur. 200, 8. Basileae messes fuerunt inchoatae infra octavas
sancti Joannis baptistae (1. Jul.). 22. Fraga, quae hymper vocantur, et
botros commedi in assumptione Virginis beatae (15. Aug.), et eodem die
fructum et flores plures arbores habuerunt. 25. Vinum circa Thuregum
periit. || Ann. Suevici S. S. XVII. 283, 30. Maxima etiam opulentia
annone, quam antea fuisse nullus meminit, hoc tempore viguit, ita ut
modius siliginis venderetur pro 11 denariis, et modius tritici
pro 16 denaris. || Cont. Claustroneobdrö. IV, S. S. IX, 648, 34. Ventus
etiam vehementissimus fuit, et tanta siccitasterre, ut pecora multa
perierunt fame. ^)
1) Die cont. Claustroneoburg. IV ist indirekt aus der bist. ann.
1264—1279 abgeleitet, die entsprechende Stelle findet sich dort a. 1277.
Chronik der elementaren Ereignisse. 189
1277. Hungersnot in Tirol (Chr. v. Marienberg), Steiermark und
Kärnten (Joh. Victoriensis, Cont. praedicat. Vindoh.). G. praeposit. Steder-
BUEG. S. S. XXV, 728, 42. Anno sequenti pestilencia pecorum est
exorta, ita ut nobis secundum veram computacionem mille et ducente
oves et plus quam centum vacce morerentur; unde in comparandis lacti-
ciniis multa expendere oportebat. || Ann. Basii-. S. S. XVII, 202, 5.
Annus in omnibus habundans, excepto lino. Quartale ordei
3 solidis, avene 18 denariis, sigulum 4 solidis, triticum 6 so-
lidis. II GoswiNS Che. des Stiftes Maeienbebg ed. Schwitzer Tieolee
G. Q. II, 117. Anno domini MCCLXXVII tanta pestilencia erat in fame,
quod modius siliginis vendebatur pro libris HI veronensium. ||
Joh. Victoeiensis lib. II. cap. 5. Böhmee Font. I, 313. Hoc anno per
Austriam Styriam et Karinthiam tanta fames extitit, ut homines cattas
canes equos et mortuorum cadavera manducaverint. || Cont. peaedicat.
ViNDOBON. S. S. IX, 730, 38. Eodem anno^) maxima caristia in Karin-
thia facta est, ita ut homines se invicem comederent, et in Styria
similiter se ipsos invicem comederunt. || Hist. a. 1264 — 1279. S. S. IX,
652, 35. Tunc etiam temporis erat inaudita terre siccitas nascen-
tibusque terre funditus arescentibus infinita peccora perierunt.
1278. Fa^ in ganz Deutschland ein besonders gutes Jahr. G. pbae-
posit. Stedeebürg. S. S. XXV, 729, 12. Fere generalis ac miserabilis
plaga nostre provincie, peccatis hominum exigentibus, est exorta; nam
tota siligo, cum iam esset in flore, per gelu periit, similiter
alle segetes per ariditatem temporis minus valuerunt; et sie in com-
parando annona eodem anno plus quam quinquaginta marcas expendere
oportebat; vis semina in omnibus curiis nostris coUigere poteramus. ||
LiBER Ceonicor. Eefoed. M. G. S. S. kl. Ausg. 770, 34. Sequenti anno
facta est magna frugum habundancia, ita quod 4or maldra tritici
Erfordensis mensure emerentur pro LII solidis denariorum,
scilicet maldro tritici solvente fertonem vel Xül solides, mal-
drum havene pro dimidio fertone, et hoc stetit sie per multos an-
nos. *) II Ce. Reinhaedsbedn. S. S. XXX, 629, 25. Facta est frugum hab-
undancia, ita quod quatuor maldra tritici Erfordensis mensure
emerentur pro marca. || Ellenhaedi che. S. S. XVII, 125, 2. Ipso autem
anno in tantum profecit annona, quod quartale tritici vende-
batur pro 28 denariis et quartale siliginis pro 16 et quartale
ordei pro 10 denariis et 14 ova pro 1 denario et pullus pro 2 denariis
et 8 alletia pro uno denario. || Feitsche Closenees Chr. Städteche. Vm,
135, 28. Do man zalt 1278 jor, do ossent die müse die fruht uf dem
velde, daz den luten kume daz driteil zu nütze kam und desselben jores
galt 1 vierteil roken 16 d. und 1 vierteü gersten 10 d. und ein vierteil
habem 7 d. || Ann. Colm. maioe. S. S. XVII, 202, 22. Regelsbiren 40 uno
denario, gigilspiren 60 uno denario, Gruonacher poma ein bugty vol
6 denariis vendebantur. 27. Circa pasca (17. Apr.) quartale salis 6 solidis,
quartale siguli 3 solidis 4 denariis, quartale ordei 20 dena-
riis, quartale frumenti pro 6 vendebatur. Linum et lana cara.
203, 7. Item fraga matura fuere in principio Mail; item ordeum invenie-
batur maturum in octava sancti Johannis baptiste (1. Juli). 31. Item in
adventu Domini frumentum pro 4 solidis, pisa faba, lentes pro
3 solidis; siligo pro 2 solidis; ordeum pro 14 denariis; avena
1) Nach der Cont. a. 1278, da aber in diesem, dem vorhergehenden
und folgenden Jahre die Ereignisse durchgängig ein Jahr zu spät an-
gesetzt sind, so mufs sich die Nachricht auf 1277 beziehen.
2) Dieselbe Quelle wie Cr. Heinhardsbrun., benutzt aber hier die
vollständigere Form.
190 Chronik der elementaren Ereignisse.
pro decem denariis; talentnm camium pro denario vel tribus obolis.
Mures fuerunt multae et annus in omnibus abundans. 41. Et fuit hie
annus in omnibus abundans. Hyems calida fuit; de nocte enim
congelabatur, post meridiem glacies solvebatur. In Carintia provincia,
que sita dicitur apud Austriam, tanta fames extitit, quod homines
cames bumanas comedebant et plurimi fame perierunt. || Ann. Colm.
MIN. S. S. XVII, 192, 17. Et fuit annus in omnibus abundans. ||
Ann. Sindelfing. S. S. XVII, 302, 16. Annonae vilitas erat.
1279. Cr. Reinhardsbk. S. S. XXX, 629, 40. Facta est similis hab-
undancia frugum, scilicet maldro tritici solvente fertonem.
Maldrum avene solvit fertonem et dimidium. |1 Ellenh. ann. S.
S. XVII, 103, 17. Tantum venit frigus subbato ante Oculi (4. März) et
duodus diebus sequentibus, quod omnes fructus arborum perierunt. ||
Ann. hospit. Argent. S. S. XVII, 104, 10. Omnes fruges terre Alsacie per
mures soffocate sunt et perierunt, et in aliis partibus circumiacentibus
quasi nicbil nocuerunt. Et hoc anno vendebatur quartale tritici pro
6 solidis et quartale siliginis pro 2 unciis, et quartale ordei
pro 30 denariis. Et hoc anno habuit hospitalis Argentinensis de om-
nibus redditibus suis vix quadraginta quartalia. || Ann. Colm. majores
S. S. XVII, 204, 10. Item eodem tempore (Nach d. Mathiastage 24. Feh.)
dabatur in Columbaria, que sita est in Alsatia, siligo pro 17 dena-
riis, ordeum pro 18 denariis, avena pro 19 denariis. 13. Quar]-
tale frumenti dabatur pro 30 denariis. 18. Quarto Nonas Martii
(4. März) venit frygus, et nuces et alia, que de arboribus eruperant, de-
vastavit. 21. Precedenti sexta feria anseres et grues in Alsatiam propter
calorem hyemis non venerunt. Item nuces perierunt. Item 18. Kalendas
Maiias (14. Apr.) vinee perierunt. 25. Vinum circa festum pentecostes
(21. Mai) dabatur pro duobus solidis, quia modicum in Alsatia et quia
fuerit bonum valde. 35. Fructus arborum perierunt; frumentum pro-
fecit; avena defecit. 38. In Hornichen, villa Alsatie, cecidit grando
magna. 39. In crastino Barnabe apostoli (12. Jun.) cecidit grando
magna cum magnis lapidibus multis, quorum multi habebant magni-
tudinem ovorum, — — et damnum in diversis locis Alsatie. 205, 2. Et
terremotus ecclesias et castra multa subvertit. 5. Item communiter
vinum bonum fuit et preciosum. Quartale pro 20 denariis soma vero
pro 30 solidis dabatur in Alsatia. 9. Messis communis fuit in Alsatia
in vigilia Margarethe (14. Jul.). 12. In octava apostolorum Petri et
Pauli (6. Jul.) fuit novum frumentum in Columbaria, dabaturque
pro duobus solidis. 28. 7. Idus Februarii (7. Feb.) destruxit frigus
fructus. Secundo autem Idus Marcii (14. März) venit nix, et quod frigus
reliquerat, nix superveniens creditur destruxisse. Arbores sie destructe
fuerunt quod usque ad Augustum pauca folia protulerunt. Vindemia
fuit quasi nulla; vix enim decimam partem vinee, quam consuerant,
protulerunt. Fuit et in multis locis Alsacie ante festum Michaelis
(22. Sept.) vindemia terminata. Mures circa Argentinam maximam dam-
num fecerunt cultoribus in frumento. Fuit insuper vile et vernibus
de facili replebatur frumentum. || Ann. Sindelfing. S. S. XVII,
302, 20. Vinum hoc anno preciosum erat; annona vero in optimo foro. ||
EXCERPTA EX EXPOSITIONE HuGO. DE RuTLINGEN IN CHR. METK. BÖHMER
Font. IV, 131. Dabatur modius siliginis in Almania pro duobus
solidis, modius speltarum pro viginti hall, modius avene pro
sedecimhall. 1| Ann. August, min. S. S. X, 10, 14. Eodem anno tanta
fuit habundantia frugum, quod modius siliginis pro 4 solidis
Augustensibus vendebatur. || Ann. S. Rüdberti Salisbühg. S. S. IX,
805, 47. In Bavsraria ventus fuit adeo validus, quod multa edificia sub-
ruit; pre frequenti etiam terre motu homines in campis per Romanio-
lam, relictis domibus, noctibus accubabant, plurime etiam arbores pre
Chronik der elementaren Ereignisse. 191
ventorum impetu sunt evulse. || Cosm. cont. Ann. Prag. prs. II. S. S. IX,
196, 42. Autumnus calide exivit.
1280. Beginn einer mehrjährigen Hungersnot, einstweilen nur in
Böhmen (cont. Cosm., Ann. Colm.). Miracula S. Mariae Argent. c. 3.
S. S. XVn, 114, 28. Cum clerus et universa cohors populi civitatis
Argentinensis pro serenitate aeris circa campi segetes cum reliquiis
reverenter incederet, ecce omnes candele quantum cumque ibidem grandes
pre nimia pluvie ingentis irrigatione exstincte sunt. ^) || Ann. Colm. maior.
S. S. XVn, 201 , 4. Quidam homines in quibusdam terris ceperunt
comedere asinos, lupos, ranas, serpentes, que hactenus commedere ab-
hominabilia credebantur. *) 7. Antiqui coloni dixerunt, in 50 annis se
tantarum aquarum abundantiam non vidisse. || Ann. Sindelfing. S.
S. XVII, 302, 28. Eodem tempore (c. 29. Sept.) et anno vinum in optimo
foro fuit. II Ann. S. Rudberti Salisbg. S. S. IX, 806, 18. Magna inun-
datio facta est in Bawaria et in montanis, ita ut plures agros et do-
mos eversas obrueret, et domos plurimas asportaret. || Cosm. cont. ann.
Prag. prs. 11. S. S. IX, 196, 42. Hyems aspera fuit et nivosa, quae
asperitas duravit usque ad annunciationem beatae Mariae (25. März), et
post dissolutionem nivis aquarum magna inundatio facta fuit infra
20 dies, ita quod molendina non poterant prae nimia abundantia aquae
infra dies praedictos ad propria loca reduci et debito modo collocari.
Eodem etiam anno magna caristia fuit omnium rerum, in annona, in
camibus, in piscibus, in caseis, in ovis, ita quod nonnisi duo ova galli-
narum vix poterant pro denario comparari, multis tamen adhuc recolen-
tibus, quia non multum retroactis temporibus 50 ova pro denario eme-
bantur in Pragensi civitate. 197, 3. Nee fuit hoc anno seminatum ad
hyemalia, nisi in remotis partibus a Pragensi civitate, et si fuit semi-
natum, tamen modicum, et ideo valida fames cruciabat pauperes, et
multi egentium fame oppressi decesserunt. 30. 8. Kai. Julii anni prae-
teriti (1280) hoc est in vigilia sancti Johannis baptistae*) pluvia des-
cendit post meridiem in maxima quantitate, quae multa et gran-
dia damna intulit, subvertendo funditus aedificia murorum in Pragensi
Castro circa ecclesiam sancti Georgii, murum castri versus aquilonem
funditus evulsit et in Bruscam rivulum impetu suo deiecit — — — .
198, 7. Nee est etiam obmittendum de impetu ventorum, qui eodem anno
3. Non. Decembris (3. Dec), hoc est in die beatae Barbarae, orti, sua vi
et impetu veloci deiecerunt de turribus gravissima et firmissima aedi-
ficia. II HEraRici DE Heimbürg. ann. S. S. XVII, 717, 9. Ipsa hyeme
fuit nix maxima, que destruxit annonam. || Cont. Vindob. S. S. IX, 712, 3.
Item mense Julio inundatio maxima fit. Danubius multa edificia cir-
cumquaque destruxit. Item mense Augusto, 4. Nonas (2. Aug.), tonitrua,
grando, choruscationes, et impetus pluviarum fit in Austria, — —
1281. Hungersnot in Böhmen (Chr. imp. et. pont. Baw., Heinr. de
Heimburg., Ann. eist, in Heinrichotv, Cont. Claustroneohwrg.) , Mähren
(Heinr. de Heiniburg., Cont. Claustroneoburg.), Schlesien (Ann. cisterc. in
Heinrichow., Ann. Lubens., Ann. Wratislav. maior.) und vielleicht auch
schon in Polen (Cont. Claustroneoburg.). Ann. Colm. maior. S. S. XVII,
207, 18. Aqua transiens castellum Sultze magnum damnum fecit, ibi-
1) Alle Wunder, die erzählt werden, fallen nach Angabe des Autors
in die Zeit vom 28. Jul. bis 29. Sept. 1280. Das hier angeführte ist
das erste.
2) Bezieht sich offenbar auf die Hungersnot in Böhmen, schon
früher, v. a. 1278, p. 190, zeigt sich die Quelle über eine Hungersnot im
Osten unterrichtet.
3) Ein Widerspruch in den beiden Datenangaben: 8. Kai. Jul. =
24. Jun. ; vigilia Joh. bapt. = 23. Jun.
192 Chronik der elementaren Ereignisse.
dem et arena plurimos perturbavit. In Gebwilre magna pars montis
propter aquam cecidit, et torrentes per Alsatie montana damnum
magnum in vineis et agris hominibus intulerunt. 37. Ciconie
pauce circa cathedram sancti Petri (22. Feb.) venerunt. Alie reditum
usque ad festum sancti Gregorii (12. März) transtulerunt. Earum vero,
que prius venerant, quedam frigore perierunt. Nix cecidit magne pro-
funditatis, que animalia sylvestria perturbavit. 42. Nix in vigilia puri-
ficationis (1. Teb.) magne profunditatis cecidit, que homines animalia
sylvestria perturbavit, et usque ad festum sancti Gregorii (12. März) per-
duravit. 47. In festo sancti Georgii (23. Aprl.) arboribus pauci flores
apparuerunt. In vigilia sancti Marci audita (24. Aprl.) sunt tonitrua.
208, 4. Grando magna cecidit circa Kentzingen 15. Kalendas Junii
(18. Mai) fecitque damnum magnum, ovesque centum vel amplius inter-
tecit. 28. Quartale frumenti pro 17 solidis^) dabatur, quartale
vero vini pro denariis 9. || Ann. S. Rudb. Salisbg. S. S. IX, 807, 15.
Hyemps memorabilis et insolita in nativitate seviens et nivium den-
sitate fuit. 17. Nix competens a Frisinga usque in Longou in die beati
Alexii (17. Jul.) cecidit, ita quod omnes indigene mirarentur. Estas
pene tota pluviis inundat, ita quod ex intemperie aeris etiam senes
quod ante tale non viderint sint mirati. 26. Generalis sterilitas terre
facta est, ädeo quod eius similem in terris pluribus paucissimi recor-
dentur. Plurimi etiam fame moriuntur; panis etiam de avena coctus
soUempnibus viris carus habetur. || Che. imp. et. pont. Bav. S. S. XXIV,
224, 53. Puerunt nives, pluvie et inundaciones aquarum magne, et cepit
esse fames valida in cunctis inferioribus partibus Europe, et Bohemi
quocumque divertebant fame et pestilencia interibant. || Heinrici de
Heimbüeg. ANN. S. S, XVn, 717, 43. Destructis itaque terris Bohemie et
Moravie, cepit ipso anno fames magna invalescere in ipsis locis, ita ut
non modica hominum multitudo fame interiret. Ipso anno gelu terram
nimio algore premente auditum et grande tonitru. || Ann. cistekc. in
Heinkichow S. S. XIX, 545, 22. Eodem anno fames valida oppressit
terram Bohemie et Slezie, per quam Bohemi infiniti et alii multi peri-
erunt. II Ann. Luben. S. S. XIX, 549, 44. Cepit fames valida in multis
terris et duravit .... annis. || Ann. Weatislav. maiob. S. S. XIX, 532, 13.
Fuit mortalitas Bohemorum. *) || Ann. Polon. I. S. S. XIX, 646, 14.
Inundacio aquarum fuit per totum fere mundum. || Cont. Caustkoneobg. VI.
S. S. IX, 746, 21. Item nix insolite nixit et duravit; per Bavariam et
terras nemorosas sata perierunt; propter karistiam et prelia fame
succedente per Moraviam, Bohemiam, Poloniam multi perierunt. || Cont.
ViNDOB. S. S. IX, 712, 14. Item hyemps multum aspera fuit; in fine
Februarii nix in multis terminis coacervatur, quod multe ville vix appa-
ruerunt. Item mortalitas maxima animalium fit in Austria.
1282. Die Hungersnot hat ihren Höhepunkt erreicht. Sie dauert
in Böhmen (Cosm. cont. Ann. Prag. III, Königsaaf. G. Q., Bernard. de
ord. duc. Wawar., Neplach., Sifrid. de Balhus., Monach. Fürstenfeld.),
Mähren (Heinrici d. Heimhur g. ann., Chr. domus Sar.) fort und ist fü/r
dieses Jahr auch sicher in Polen bezeugt (Ann. Pol. I, Ann. Cracov.
compil., Ann. Cracov. brev., Ann. S. Crucis). Ann. hospit. Akgent. S. S.
XVII, 104, 22. In die assumptionis beate Virginis (15. Aug.) nova vina
habebantur venalia in Argentina. Eodem anno festo crucis (14. Sept.)
dabatur vetus vinum pro duobus solidis, et novum vinum pro duobus
denariis. || Ann. Colm. min. S. S. XVII, 192, 24. In Alsatia quartale
frumenti pro libra, et quartale vini pro duobus solidis vendebatur. ||
Ann. Colmab. maiob. S. S. XVII, 208, 38. Nix intra octavam epiphanie
1) Preis nach der Ernte im Herbst.
2) Dieselbe Nachricht auch Ann. Grissow. maior. S. S. XIX, 541, 21.
Chronik der elementaren Ereignisse. 19B
(13. Jan.) cecidit, que nuUo recordabatur intra 30 annos tante spissi-
tudinis in Alsatie finibus cecidisse; plures etiam homines dicebantur in
ea frigore periisse. 209, 12. In festo Petronelle (31. Mai) grana frumenti,
cerusa, fraga matura inventa fuerunt in plurima quantitate. 20. Circa
Bragam, metropolim Boemorum, fame mortui fuerunt homines; sexcenti
triginta millia perierunt. Mulier confessa fuit, se pueros plures occi-
disse et fame cogente se retulit commedisse. Vir similiter dixit, se
viros 21 occidisse et eos avide commedisse. In Alsatia quartale
frumenti pro libra dabatur et quartale vini pro duobus solidis.
Sorores de sancto Johanne de Columbaria inter tilia ordinis fratrum
Predicatorum 6 septimanis cottidie pulmentum faciebant et eis panem
bis in septimana dabant, et ad eas mille sexcenti pauperes, ut ibidem
elymosinam reciperent veniebant. Novum frumentum in Alsatia duabus
septimanis ante festum sancti Johannis baptiste (vor 24. Jun.) pauperes
commederunt. Pepones mature commedebantur in festo sancte Marga-
rethe (15. Jul.). 35. Item mel in Alsatiae finibus pluebat, unde multi
olera seu fructus commedere recusabant. Item pestilentia in locis pluri-
bus sequebatur. 39. Item messis ante festum Johannis (24. Jun.), et vin-
demia ante festum crucis (14. Sept.) in Alsatie partibus aflfuerunt.
210, 13. Item equi multi perierunt. 15. Frumentum pro 12 solidis
dabatur. *) || Sifkid. de BALiraus. compend. hist. S. S. XXV, 709, 4.
Mortuo itaque rege Odakaro statim maxima clades totius regni sui
secuta est, ita quod per triennium cottidie gens Bohemorum de terra
sua, fame compellente et inopia, relictis habitaculis, transmigrarent,
venientesque in Thuringiam et Mysnam et alias partes Theotonie, mise-
rabili inedia per plateas civitatum mortui corruerunt. j| Bernard. de
ORD. DUO. Wawar. S. S. XXV, 662, 57. Farnes magna fuit in terra Bo-
hemie, ita quod aliqui rustici suos pueros occiderunt et comederunt. ||
MoNACHi Fürstenfeld. cron. de gest. princip. Böhmer Font. I, 11. Illo in
tempore post obitum regis Bohemie , qui occubuit in prelio , facta est
fames magna in eadem terra; in tantum ut pre famis inedia infiniti
homines morerentur. Sed non ut estimabant ex sterilitate, vel ex de-
fectu annone, sed ex plaga Domini, magna lues mortalitatis in
populo seviebat, in tantum ut in civitate Pragensi duo plaustra nil
aliud facerent, nisi quod ad unam fossam ad hoc preparatam, extra
muros cottidie mortuorum corpora deportarent. Profecto quodam in
vico civitatis eiusdem fuit cumulus vel acervus de fimo, in quo jacebant
plura corpora mortuorum. Que cum vidisset quedam mulier adhuc fortis
et incolumis, desperans, sciens se etiam subito morituram, accessit pro-
pius et prostravit se in medio mortuorum, anime sue exitum inibi ex-
pectando. || Cosmae cont. Ann. Prag. III. S. S. IX, 203, 45. Fames
validissima omnium rerum, quae usibus humanis ad vescendum com-
petunt, multarum terrarum homines interemit. Sed obmissis extraneis
ad Bohemorum pressuras et calamitatum angustias progrediar, quia cir-
cumdederunt Bohemiam ex omni parte mala, quorum non est numerus;
oppressionibus , spoliis excussionibus nocturnis et incendiis consumptio-
ribus omnium rerum inimici induxerant famem in medium eorum,
204, 7. Unde restat dicendum de pauperioribus Bohemiae, qui rebus et
divitiis multis affluebant, et hiis omnibus per praedationes et spoUa
amissis, cum egenis hostiatim mendicando esurie in mortem corruerunt.
Circuibant itaque pauperes fame nimia compulsi civitatis Pragensis
uicos, plateas et domos civium, petentes eleemosynam. Et quia iam
nimia multitudo pauperum excreverat, ditiores in distributione elee-
mosynarum eis sufficere non poterant. — - — 204, 14. Mendicabant
1) Der Preis bezieht sich auf das Ende des Jahres, letztes Datum
vorher 15. Nov.
Leipziger Studien VI. 1: Curschmann, Hungersnöte. 1 3
194 Chronik der elementaren Ereignisse.
etiam infiniti artifices et diversarum artium operarii, ex
quibus nonnulli habuere de facultatibus rerum suarum ad valorem cen-
tum marcarum argenti; et hiis Omnibus alii exspoliati, aliqui in familia
sua consumptis vendebant de uxoribus suis armillas, inaures, monilia et
omnem ornatum, qui cultui femineo competebat in vestitu, cupientes
salutem vitae depulsa esurie conservare, et tarnen multi ex hiis con-
sumptis Omnibus quae habebant, cum egenis hostiatim mendicando
vitam miserabili fine terminarunt. Habebant quidem omnes pauperes
favorem civium ingredi domos ipsorum ad expetendam eleemosynam,
intrantibus autem villanis mendicis civitatem Pragensem, quorum non
erat numerus, prae nimia multitudine coeperunt furari oUas circa ignem
cum cibis, qui ad vescendum civibus parabantur, alias etiam res dome-
sticas, quascunque poterant rapere subtrahebant in damnum suum et
odium universorum. Et ita ab eo tempore denegatus fuit Omnibus pau-
peribus introitus domorum, nee recipiebantur ad pernoctationes infra
civitatem et extra, quia multa mala ex eorum obscoenis actibus civibus
proveniebant. Quidam pauperes recepti ad pernoctandum extra moenia
civitatis, nocte surgentes, necato hospite et familia eius perempta ab-
latis rebus melioribus, recesserunt. Talia et hiis similia in plerisque
locis contigerunt. Es werden verschiedene Mordthaten erzählt, dann folgt
eine Auseinandersetzung, wie in dieser Notzeit alle Bande der Pietät zer-
rissen wurden, wie die Eltern die Kinder und die Kinder die Eltern ver-
liefsen. 206, 1. Cumque pauperibus denegaretur ingressus domorum
civitatis Pragensis, nee ad pernoctandum reciperentur propter furti per-
petrationes, quae ab ipsis committebantur, iacebant in nocte in vicis et
plateis, tanquam sues fimo involuti, qui eiiciebatur in vicos de stabulis
equorum, propter corporis nuditatem et frigoris asperitatem. Erat ita-
que tempus hyemale et aura frigidissima et continua; et ita
tempore aestivali non nisi occasione famis moriebantur, tempore vero
hyemali geminatum est malum, quia mors non per fenestram, sed per
ostium irrepsit in orbem inscia parcere humano generi; habebat quippe
fortes comites, famem, nuditatem et frigoris asperitatem, quorum robur
celeriter penetravit omnia confinia totius Bohemiae, interemit maiorem
partem mortalium, et non erat qui sepeliret. 16. Congregati sunt
itaque omnes consules et maiores civitatis, et diutius habito consilio
super hiis, quid esset faciendum ad purgandum huiusmodi turpitudinem,
tandem de consilio et voluntate communi decreverunt convenire opera-
rios ad effodienda sepulchra maxima, in quibus multa corpora humana
possent collocari, quorum profunditas erat trium lastrorum, latitudo ab
omni parte decem cubitorum, et quodlibet sepulcrum capiebat corpora
mille vel paulo magis vel minus. Haec sepulcra horrenda prae
sui magnitudine erant octo: unum apud Sanctum Petrum in vico
Theutonicorum, in quo proiecta sunt 2000 corporum, — — 27. Erat
etiam ad officium sepulturae deputati aliquot viri, qui laboribus insu-
dantes toto die vix poterant deferre ad sepulcra omnia corpora, quae
occubuerant ipso die ante solis occasum. Sed quia ex alia parte pontis
civitas antiqua populosior est, in currum vectura trahebantur corpora
ad humandum. — 41. Quidam homines miserrimi et infelices,
egestate nimia depressi, naturam corporis sui fovere nutrimentis con-
suetis non valentes, devorabant cadavera iumentorum, pecorum et quo-
rumlibet animalium, mortuorum canum. Immo etiam — quod horribile
est auditui et nefandum, tamen quia auditui multorum insonuit sub silen-
tio transire non possumus — quod quidam more canum latrantium ho-
mines perimendo in huius miseriaenaufragiopro sustentaculo cor-
poris devorabant. Quidam autem suspensos patibulo nocte furtim
ablatos tempore quadragesimali non deserentes, timore Dei avulso, co-
medere non formidabant, hominum abiecto pudore. Praeterea eodem
Chronik der elementaren Ereignisse. 195
anno contigit in villa dicta Horaz, spectante ad ecclesiam Soczsensem,
etenim quaedam filia omni pietate deposita, et immemor matemae
dilectionis, matrem suam incisam in partes decoquens manducavit. J|
KÖNIGSAAXEE GeSCHICHTSQ. Hb. I. C. XIII. FoNT. KEB. AüSTK. S. S. VIII, 56 ff.
Eo tempore per totum regnum Bohemie monasteria detruuntur.
Monasterium siquidem Sedlicense ad tantam devenit inopiam, quod nihil
penitus ibi remanserat, unde fratres suam possent evadere egestatem.
Grangiae ipsorum perierunt, structurae corruerunt et vülis spoliatis cen-
sum de pauperibus suis tollere nequiverunt. Non habentibus igitur fra-
tribus, unde viverent, mobilia venduntur, et cleinodia monasterii iudaeis
sub usurarum voragine exponuntur. Auxilium amicorum quaeritur, sed
qui perituro succurrat monasterio, nullus penitus invenitur. Quid am-
plius? Consumptis his, quae habere poterant, annona deficiente panem
de multis granorum generibus congestum sub gratiarum actionibus fra-
tres comederunt, panis rudis, potus tenuis, alius quoque victus dabatur
miserabüis, cibaria, brutis apta, monachis praeponuntur, quia pisa, olus
et rapulae, si tamen habentur, oleo aut adipe rarissime condiuntur.
Piscis raro datur monachis cum non habeatur
Copia nummorum; compesce deus reproborum,
Qui spoliant mentes, monachos pie respice flentes.
His bona largire nee eos sie mitte perire,
Debüis est victus monachorum sie et amictus
Est multum durus, et humi positus, quasi murus
Erigitur sursum, talem monachi puto cursum
Sumptibus et pannis tenuerunt pluribus annis.
Fratres vero mirae mansuetudinis dum diu talem patienter in
domino sustinuerunt miseriam, paucis domi remanentibus, ad alias domos
ordinis dispergimtur, ut in eis pro tempore starent et sie proprii mona-
sterii pressuram saltem per suam absentiam relevarent, sed victu inibi
onmino deficiente vasa, quae divino cultui dedicata fuerant, cum gemitu
exponuntur et ea, quae recedentes reliquerant, domi remanentes con-
sumere compelluntur. Patres igitur ordinis convenerunt et inito con-
silio ipsum monasterium redigere in grangiam simplicem decreverunt,
quatenus tribus aut quatuor personis ibi habitatio fieret, ubi propter
defectus innumeros magna fratrum congregatio mansionis commodum
vitaeque necessaria non haberet. Quidam autem saniori suffulti spiritu
hoc dederunt consilium, ut dominus Waltherius, qui ex tunc ipsi mona-
sterio praefuit, vir quidem visum habens debilem, absolveretur et alius
ad laborandum habilis canonica electione praevia eidem in officio suc-
cederet, qui destructo monasterio cum sollicitudine debita subveniret.
Quo absoluto frater Heidenricus in abbatem eligitur sed destitutione per-
pendens monasterii oblatam curam suscipere verebatur, qui tandem auc-
toritate ordinis compulsus humeros iugo difficulter supposuit et amplius
de dei misericordia, quam de propria confisus industria cum omni dili-
gentia sibi commissi monasterii negotia dispensavit. — — || RtmovanI
KKONIKA ÖeSKjS. TAK BECElrtaO DaLIMILA. C. 94. FoNT. RER. BoHEM. HI, 199.^)
1) Ibid. auch eine mittelhochdeutsche Übersetzung, die inhaltlich
ganz mit dem tschechischen Texte übereinstimmt. Dieser lautet in wört-
licher Übersetzung: Nach dem Tode des Königs im dritten Jahre trat
eine Hungersnot in Böhmen ein, wahrlich das Jahr war von Gott selbst
verflucht, so dafs die Menschen Menschenaas und auch ihre eigenen
Kinder verzehrten. Es war ein solcher Schrecken, so sehr starben sie,
dafs in jeder Stadt ein Wagen war, der nichts anderes that, als dafs
er die Toten herausfuhr, auf ein Mal warfen sie mehr als zehn in die
Grube. Dann im Jahre darauf war ein solches Gedeihen, dafs der
13*
196 Chronik der elementaren Ereignisse.
Po krälove^ smrti na tretie l^to
by hlad v Cechäch. Pravie, to leto bylo samym Bohem prokleto,
ze liudie mrchu lindskü, i sv^ deti jediechu.
Az hroza byla, tako velmi mfiechu,
ze V kazdöm meste voz biese,
ten jineho neciniese,
jedno ze umrlco voziese,
po jednü viece nez des§t' v d61 uvrziese.
Pak na l6to takä zizn biese
ze kofec zita sest' penez zlycli platiese.
Keonika Neplachova Fontes her. Boh. III, 477. Et fames maxima
subsequitur. || Heinkici de Heimkürg. ann. S. S. XVII. 717, 46. Farne
invalescente et spoliis ingrayescentibus tanta multitudo pauperum mortua
est in Moravia, ita ut eciam omnes sepeliri non possent, set effossis
in altum puteis corpora mortuorum in campis vel in vicis inventa,
in ipsos puteos proiecta, tandem repletis puteis terra obruebantur. ||
Ck. DOM. Sähen, auct. Heink. de Heimbukg. S. S. XXX, 700, 33. Eins
temporibus ^) fit magna fames, moriuntur quam plures, ut non pos-
sent omnes tumulari. 39. Anno Domini MCCLXXXII» sub Johanne fuit
fames. || Ann. Pol. I. S. S. XIX, 646, 25 (= Ann. Pol. IV). Eodem anno
fuit maxima fames in terra Cracoviensi, propter quam infinita milia
hominum exiverunt in Rusiam et in Ungariam, sed qui iverant in Rusiam
dati sunt Thartharis, qui vero transiverunt in Ungariam venditi sunt
Comanis. || Ann. Cbacovic. compil. S. S. XIX, 605, 24. Eodem anno
fames incepit que duobus annis fuit. || Ann. Ckacov. bkev. cont. S.
S. XIX, 666, 34. Fames horrenda fuit; nam mensura siliginis sol-
vit 13 scotis argenti. || Ann. S. Crucis Pol. S. S. XIX, 682, 43.
Fames horrenda fuit in partibus Poloniae: nam mensuram tritici
solvebant tredecim scotis Pragensibus. ^) || Cont. Vindob. S. S.
IX, 712, 24. Maxima mortalitas hominum fit per Boemiam et Mora-
viam. Nam Präge ac Brunne et alibi defuneti innumerabiles , velut
fenum in curribus ac agros ducebantur; ibi in fossis profundis catervatim
obstruuntur, tempore hyemalis et veris. || Cont. praedicat. Vindob. S. S.
IX, 731, 45. Eodem anno maxima mortalitas hominum fit per Boe-
miam, Moraviam et Austriam.
1283. Cr. S. Petri Erford. mod. S. S. XXX, 418, 26. Eodem anno
tempestates et grandines tales fuerunt, quales ante longa tempora non
fuerunt audite; multos homines submerserunt — — || Ann. Colm. maior.
S. S. XVn, 210, 17. Hyems calida fuit. 18. Item ciconie festum
cathedre sancti Petri diebus 15 pervenerunt (22. Feb.). 21. In annun-
Scheflfel Getreide 6 schlechte Pfennige galt. — Im dritten Jahre nach
dem Tode des Königs (Ottokar f 1278) wäre das Jahr 1280 oder 1281,
doch braucht die allgemein gehaltene Schilderung nicht eben auf ein
bestimmtes der drei Notjahre bezogen zu werden, das gute Jahr, von
dem die Rede ist, mufs jedenfalls das erste Jahr nach der Hungersnot,
also 1283 sein, darum ist die Nachricht hier unter 1282 angesetzt worden.
1) Johann III., Abt von 1281—1283.
2) Die Annalen datieren die Nachricht 1277, sie sind aber in den
ersten Jahren, in denen sie Selbständiges berichten (seit 1269), voll-
ständig unzuverlässig, es ist sonst nichts von einer Hungersnot in diesem
Jahre in Polen bekannt. Die Nachricht zeigt in der Fassung eine ge-
wisse Verwandtschaft mit den Ann. Cracov. brev. a. 1282 und gehört
auch in dieses Jahr. Die Verwechslung ist offenbar durch das Ver-
sehen eines Abschreibers entstanden, der die letzte X von MCCLXXXH
in eine V verwandelte.
Chronik der elementaren Ereignisse. 197
ciatione dominica (25. März) vinee botros et folia protulerunt. In octava
vero nativitatis spiee frumenti in locis pluribus apparuerunt. 27. In
festo Gordiani Epimachi (10. Mai) inventa fuerunt grana recentia et
fuerunt turtures et balumbe. 211, 1. Nuces Avellane, fraga, pira regalia,
rape magne in bona quantitate crevisse dicuntur et lignum in vitibus
abundavit. || Ann. S. Rüdb. Salisbg. S. S. IX, 808, 36. In die sancti
Uedalrici (4. Jul.) grando maxima ad quantitatem ovorum cecidit in
barrochia Vorowensi. || Cosm. cont. ann. Prag. HI. S. S. IX, 208, 19.
Eodem anno ver totum siccum fuit. Hoc etiam anno 4. Idus Maii (12. Mai)
frigus vineas et fructus arborum ita enormiter laesit, quod penitus nullos
fructus protulerunt; laesit etiam segetes frumenti hyemales et aestivales
per totam Bohemiam, tritici, siliginis, ordei, pisae caeterorumque semi-
num, ita quod in plurimis locis defalcatae sunt propter suam infruc-
tuositatem, quia nutrimenta parva vel nulla bumanis usibus conferre
videbantur.
1284. Ann. Colm. maioe. S. S. XVII, 211, 13. Item in vigilia
sancti Marci (24. Apr.) perierunt vineae multae. Fraga, pisa, cerusa
matura reperiebantur in magna quantitate in festo pentecoste (28. Mai.),
quod raro vidimus contigisse. Messis inchoata fuit in festo sanctorum
Joannis et Pauli (26. Jun.), qui est post festum Johannis baptiste.
35. Bonum vinum crevit in bona quantitate, sed non durabile vide-
batur. II Ann. S. Rddb. Salisbg. S. S. IX, 809, 17. Ventus validus ädeo
fuit per Bawariam et Austriam generalis, quod memoria eins similis
non habetur. || Cont. Vindob. S. S. IX, 713, 6. Eodem anno in estate,
in partibus Austrie, circa Spanneperch in meridie facta sunt fulgura ac
tonitrua horribilia et coruscationes et nubium disruptiones ac pluvie in-
gentes, in tantum quod aque de vicinis montibus defluentes in villis
circumadiacientibus cooperiebant domos et horrea, submersaque est ibi
in quibusdam villis multitudo hominum. || Ann. Polonoeum I. S.
S. XIX, 648, 28 (= Ann. Pol. IV). Eodem anno Tarthari terram Ungarie
que dicitur de Septemcastris , intraverunt et multos christianos capti-
vaverunt et occiderunt. Christus autem tutor christianorum, magnam
famem in eos et pestilenciam inmisit.
1285. Menko. CHR. CONT. S. S. XXIII, 563, 29. Anno eodem fuit
hyems humida (1284 — 85), et cataractibus apertis recens aqua supera-
bundavit et superexspaciata est planiciem terrae in tantum, quod homi-
nes prudentes assererent infra quinquaginta annos nunquam sie aquam
pluvialem increvisse, pestilentia autem eodem anno sacerdotum maxima,
nam infra 15 septumanas quadraginta duo moriebantur. 564, 30. Plu-
vialis aqua valde terram implevit circa festum Martini hyemalis
(11. Nov.), trans Laycam recens mare intumuit et, aggeribus confrac-
tis, bis occidentalem Frisiam spatio interposito superexspatiata est.
Postea die nativitatis Christi (25. Dec.) cum frigore intollerabili con-
gelatio aquarum subsecuta est cum nive et grandine intermixta. Con-
tigit et tunc temporis homines propter intollerabile frigus inter silvas
et villas in pascuis mori. Fuerunt et tunc aquae congelatae in tantum,
quod solidum iter itinerantibns trans Laycam praeberent, intrantes per
paludes et nemora. übi prius ad centum annos nullus viam quaesivit
indubitanter cum curribus pertransibant. Trans Emesam prope Oter-
thom, Longene et Knocka cum equis homines in glacie solidum iter
carpeijant. || Magdeburg. Schoppen chr. St. Chr. VII, 169, 20. In dem
1285 jar was vele donres und unweders, und in dem achten dage sunte
Peters und Pawels (6. Juli) vorhof sik hir umme de stad grot unweder
an dem dage und stunt wente an de sextentit und regende und
hagelde. dar af wart grot water und dede groten schaden. || Ann.
SiNDELFiNG. S. S. XVII, 304, 3. lu hicme boves multi moriebantur usque.
10. Kai. Jun. (23. Mai) grando Syndelphingae damnosa, et pestilentia facta
198 Chronik der elementaren Ereignisse.
buum, et mel carum. || Ann. August, min. S. S. X, 10, 18. Pestilentia
pecudum solito maior per totam estatem duravit, ita ut in Augusta
non decima pars vaccarum remaneret viva. || Cont. Zwetl. III. S. S. IX,
657, 40. Aves ubique moriuntur. Pars hyemis prima ante nativitatem
Domini (25. Dec.) caloris miri habita est, et nix modica, et optima tem-
peries, durans usque ad katbedram sancti Petri (22. Feb.) sequentis anni,
ita ut per omne illud tempus numquam in falcibus flores deessent, et
plura veris indicia sunt reperta.
1286. Menko. che. cont. S. S. XXIII, 564, 38. Nee fuit mirum, quia
ad festum Petri cathedrae (22. Febr.) gelavit et pluvialis aqua est sub-
secuta usque ad festum Gregorii (12. Mrz.). Et sie quicquid in autumno
tritici aut hordei fuerat seminatum deperiit omnino. Gregorii papae
cum agricultura deberet esse potissima, per gelu, quod de mane fortiter
terram corripuit, tardati sunt agricultores, et pabulum iumentorum etiam
in villis, etiam ad greges pascendos, non poterat inveniri propter aestatis
praecedentis siccitatem et hyemis frigiditatem subsequentis. Fuit enim
fenum tanti precii, ut modius frumentalis bene repletus ad quatuor vel
sex denarios vix emi posset. Et si maior fuit In Daventria
plaustrum feni pro decem solidis Deventriensibus vendebatur. Cum gra-
mina nuUa in pascuis crescerent, quam plures ruscas confregerunt et
stramina rapientes de lectis suis, de domibus, pecudi apposuerunt, ne
inedia deperiret. Preccium vaccae unius fuerunt sex solidi sterlingenses
vel octo ad malus propter defectum pabuli. || Lat. Reimche. St. Chb.
XIII, 203, 29.
Cristi milleno bis centeno quoque seno
Ac octogeno flumina magna lego.
Ann. Colm. maioe. S. S. XVll, 212, 47. Item Parisius tanta
fuit caristia circa festum pentecostes (2. Juni), quod homo in die com-
medit 12 denariatas panis; sed in quadragesima tanta fuit, quod epi-
scopus carnes commedere cum pauperibus dispensavit. 213, 14. Hie
annus in fructibus et bonis Omnibus abundavit. 28. Pridie Ka-
lendas Octobris (30. Sept.) cecidit pruina magna in Alsatia; iterum in
brevi post due, lesique fuerunt in campestri botri, et folia et botri
multi. de vitibus cecideruijt; et crevit vinum, vasaque chara multum,
quia pro 15 communiter vendebantur. 40. Glacies, que fluxit in Rheno,
115 naves submersit et villas aliquas devastavit.
1287. Grofse Sturmfluten an der Nordseeküste. Ann. Bland. S. S.
V, 33, 28. Primo die Februarii (1. Feb.) commotum est mare; tur-
batis fluctibus et procellis eins, facta est inundatio orrida, — —
tercia pars Hollandiae, cum Omnibus habitatoribus suis, bestiis et uni-
versis creaturis interiit. Flandria, Fresia, Anglia, Dachia et omnis locus
mari contiguus huius doloris amaritudine fuit plenus. || Balduini Ninov.
CHE. S. S. XXV, 546, 16. Mare ventis validissimis agitatum procellosis
fluctibus solito multo altius intumescit, ruptisque ripis et obicibus, vio-
lenter egressum, in Hollandia, Zelandia, Frisia, Datia et Anglia et aliis
multis locis virorum, mulierum et infantum ac diversi generis bestiarum
multitudinem infinitam in se miserabiliter rapuit et involvit. || Ann.
Floeeff. S. S. XVI, 628, 39. Hoc anno tanta aquarum inundatio
fuit in Zelandia, Frisia et Holandia, quamque nunquam audita fuerat,
unde multi perierunt. || Ann. Tielenses S. S. XXIV, 25, 38. Inundacio
mari 8 ita crevit, quod persone virorum ac mulierum centum milia sub-
mersi sunt. || Jon. de Beka che. ed. Buchelius Ulteaiecti 1643. p. 94.
Anno Domini MCCLXXXVII . die XIV. mensis Decembris ex magna
ventorum intemperie factum est undosum diluvium, quod submersis
hominibus et iumentis lachrymosum fecit excidium. || Rijmkeonick van
Melis Stoke 4. Bock. v. 498 uitgev. d. W. G. Bkill. I, 233.
Chronik der elementaren Ereignisse. 199
Doe ghevielt also zint,
Dat op de zestiende kaiende
Van Loumaent (17. Dec.) God doe sende
Ene vloet also groot,
Daer vele volx in bleef doot.
Te hant dama sinte Aechten daghe (5. Feb.)
Sende God tote ere plaghe
Echter ene grote vloet.
Dese twee waren, als ic verstoet,
In enen winter int jaer ons heren,
Als ons de scrifturen leren,
Xn hondert ende seven ende dachtich
Dese twe vloedo waren so crachtich,
Dat sie ghinghen over al tlant,
Dat leghet an dessewes cant,
Beide oester ende wester Vresen,
Ende Hollant moste oec Verliesen:
SuuthoUant verdranc oec mede,
Menkonis chb. cont. S. S. XXIII, 565, 1. Anno gratiae 1287 de-
cima quarta die Decembris factum est diluvium in partibus
Frisiae periculosum in homines, iumenta et res, et propter hoc famo-
sum in tempus futurum. Aquis vero sie coadunatis et commotis, inter
conticinium noctis et gallicinium libere aggeres transeunt, et omne genus
hominum, quod in locis humilibus mansionem habuerat, cum iumentis,
domibus, frumento feno gurges aquarum miserabiliter funditus evertens
ad Silvas deportabat. Domus lapideae quam plures corruerunt. In
Silvis etiam agri ab ymo evulsi aquis ferebantur. In locis humilibus
sine obstaculo Impetus aquarum paludes transivit. Nee fuit mirum, quia
a tempore cuius non extat memoria in partibus istis tam magna salsi
maris ebullitio ad mensuram quinque pedum non est visa. Et propter
hoc infinita populi multitudo periit submersa. In occidente, ut sacer-
dotes et decani coniecerant, a Stauria usque ad Laycam triginta millia
hominum submersa. A Laica usque ad Emesam viginti millia perierunt,
Orientales ut sunt, Riustingi, Astingi et Herlingi, a plaga praedicta
immunes fuerunt. Agri etiam eorum sationales et pascuales fructum
dederunt competentem; sed in locis humilibus, ut est in Sunedeswolda
et Sconamora, agri quam plurimum fuerunt destructi. Res mira: vir
unus, lupus unus, et canis et lepus in baculo ad silvas venerunt vivi.
Multi etiam qui rabiem aquarum miserabiliter evaserunt. Et plerique
pauperes, recedente aqua, paludes ascenderunt, construentes ibidem casas,
in quibus frumentum quod ibi ab aquis fuerat proiectum triturabant.
Circa Martini hyemalis (11. Nov.) vacca pro tribus solidis aut quatuor
vendebatur, et hoc nuUa de causa, nisi quod paucissimi paucos fructus
collegerant. || Hknkici de Hekvokdia chk. ed. Potthast p. 211. Quinto-
decimo anno Rudolfi in festo sancti Nycasii (14. Dec.) ex maris in-
undatione submersa sunt in Selandia 15 insule una cum 15000 homi-
num utriusque sexus, ut legitur in cronicis Flammighorum. || Cr. S.
Petri Erford. mod S. S. XXX, 419, 26. Eodem anno in Fresia submersi
sunt per inundacionem aque pene octoginta milia hominum. || Ann.
Colmar. maior. S. S. XVII, 214, 7. Item vinum bonum ci'evit in locis,
ubi vinum durum crescere consueverat, et vinum durum crevit in vineis,
que vinum Optimum proferre in Alsatia consueverunt.
1288. Menkon. CHR. cont. S. S. XXIII, 565, 20. Sequenti anno
circa assumptionem Mariae (15. Aug.), etiam circa exaltationem sanctae
crucis (14. Sept.), oceanus turbine ventorum commovetur ita ut pene
omnes naves, quae se alto pelago commiserant, periclitarent, et submersi
200 Chronik der elementaren Ereignisse.
sunt centum gubernatores; 29. Anno graciae ut supra 7. Kalendas
Novembris (26. Okt.) circa festum Simonis et Judae in Oriente prope
Oterdum et in occidente prope Usquert, in Merna et in Suterdicke prop-
ter destructionem aggerum, qui minime in dictis locis fuerunt reparati,
salsum mare ebullivit, et superexpatiata est aqua planiciem terrarum,
venitque ad loca humiliora, ut est Germerwolt, Waltersum, Astawalt,
ubique fluitando. || Cr. S. Petbi Ebfobd. mod. S. S. XXX, 420, 26. Eo-
dem anno circa festum sancti Michaelis (29. Sept.) per nimiam vim ven-
torum multa milia hominum in aqua que vocatur Lacus prope civitatem
Lubecensem cum omnibus que habebant simul cum navibus miserabiliter
submersi sunt. || Ellenh. ann. S. S. XVII, 103, 21. Anno D. 1288 vise
fuerunt glacies circa festum beati Urbani (25. Mai), et choruscationes
et tonitrua circa festum undecim milium virginum (21. Okt.). Ipso anno
vinum periit, annona autem in tantum profecit, quod quartale
tritici vendebatur pro 30 denariis, quartale siliginis pro
20, ordei pro 13 denariis. || Ann. Colmab. Maiob. S. S. XVII, 215, 18.
Circa festum purificationis (2. Eeb.) venit ventus magnus, qui in Flan-
dria oceanum de alveo suo ad tria magna miliaria inundare fecit,
et plus quam quinquaginta milia hominum interfecit. 24. Circa Ka-
lendas Marcii (1. März) tantum frygus fuit, quod infra Basileam
clausit glacies aquas Rehni et vinum congelebatur in ecclesiis in calici-
bus et ampullis. 30. 17. Kalendas Maii (15. Aprl.) nocte perierunt vinee,
et solidus denariorum Basiliensis datus fuerat in vineis rustico laboranti.
40. Item 6. Idus Julii (10. Jul.) cecidit grando magna et fecit damnum in
diversis locis et fulgur . || Flobes temp. auct. fb. oed. minor. S. S. XXIV,
242, 7. 1288 in vigilia sancte Margarete (12. Jul.) in Sukental fragore
nubium 300 homines perierunt. || Ann. Sindelfing. S. S. XVII, 305, 32.
Item proxima die post translationem sancti Benedicti (12. Juli) maxima
tempestas vineas, agros, homines grandine et aqua destruxit: Ezzelingen,
Butispach et villam in Wile prope Holzirringen penitus devastavit
grandine.
1289. Ellenh. chb. S. S. XVII, 131, 49. In expeditione autem
predicta ^), incipiente crastino Margarete (16. Juli) et durante usque ad
feriam sextam post Adelfi (2. Sept.) , caristia rerum inexcogitatarum
magna fuit orta, ita videlicet, quod unum ovum galline venderetur pro
9 denariis, — — bos pro 5 solidis, una nummata panis pro tribus
magnis Turonensibus, due oves pro uno ovo, quatuor porci pro uno
solido et lectus pro 5 solidis; nee tamen aliquis in tanta penuria ex
parte ista ratione famis interiit, sed ex parte adversa infiniti. || Ann.
CoLM. MAioB. S. S. XVn, 216, 22. Grando magna circa Basileam fuit,
que frumentum, fructus, vineas devastavit. 29. Circa Columbariam fuit
messis ante festum Johannis baptiste (24. Jun.) inchoata, et ante festum
sancte Praxedis virginis (21. Juli) terminata. 217, 5. Hiems calida
(1289 — 1290); herbe flores, arbores flores et folia ante nativitatem Do-
mini (25. Dec.) produxerunt; venatores tum fraga in Alsatia invenerunt;
pice cum gallinis puUos ante trium regum (6. Jan.) protulerunt; arbores
folia antiqua retinuerunt usque ex eis recentia prodierunt; vites botros,
folia, flores ante Hilarii (13. Jan.) protulerunt; pueri in Egesheim in aqua
fluenti balneabant.
1290. Menko. che. cont. S. S. XXIII, 567, 26. Frequens pluvia
autumnalis segetes cum feno destruxit in agris et pratis. Propter
nimiam abundantiam aquae pluvialis prope Amum et Daventriam Rhe-
nus et Isla effluxerunt, et destructa est Batua prope Islam. Domus
multae devastatae sunt, hominibus submersis. Item crastina Benedicti
abbatis rabies aquarum ventis agitata Frisiam replet. In ista congre-
1) Feldzug Rudolfs gegen Burgund.
Chronik der elementaren Ereignisse. 201
gatione aquarum antiquum Silsteth funditus est evulsum in Otterdum,
et aquae transierunt terminos suos repleveruntque omnia prata, et nisi
praeter omnem Waltersum per vim. || Ann. Colm. maiok. S. S. XVII,
217, 28. Hiemps calida et pluviosa, aestas frigida et pluviosa.
In Burgundia prope Susanam cecidit grando magna, cuius lapides duo-
rum vel trium panum magnitudinem superabant. Laesit novem ecclesias
parrochiales , et sexaginta millia hominum computabantur periisse.
39. Hiemps calida (1290 — 91); annus pluviosus. Rhenus quater ante
nativitatem Domini (25. Dec.) inundavit. 218, 2. Fructus propter nimiam
productionem florum totaliter perierunt. Frumentum crevit vile. || Cont.
ViNDOB. S. S. IX, 716, 16. Eodem anno inveniebantur viole in nativi-
tate Domini (25. Dec. 1289) et in circumcisione (1. Jan. 1290) et in epy-
phania (6. Jan.), et deinceps per totam Austriam arbores produxerunt
flores in hortis et pomeriia, sicut in Maio, et qui vidimus testamur, quia
insolitum prius fuerat.
1291. Ann. Colm. maioe. S. S. XVII, 218, 38. Crevit vinum nobile
et virtuosum. || Cont. Vindob. S. S. IX, 716, 40. Kg. Andreas v. Ungarn
fallt in Österreich ein. Segetes tempore messis tam per pabulum quam
per incendium et conculcationem pedum equorum ac hominum penitus
devastavit; et talis pestilencia sex septimanis in terra ista duravit,
et multo deterius huic terre fecit, quam Bela
1292. Ann. Colm. maiok. S. S. XVII, -219, 5. Hiems temperata usque
ad purificationem (2. Feh.), postea invaluit frigus, quod Renus in Brisaco
ex utraque parte pontis fuit congelatus, quod equis et bigis commu-
niter transiverunt. Cires dederunt 10 libras, quo glacies scinderetur, ut
naves possent transire. Ciconie Kathedra Petri (22. Feb.) non venerunt,
sed circa Gregorii (12. März) pauce Columbariam venerunt, quia multe
frigore perierunt. Frumentum charum; quartale siliginis 10 so-
lidis Columbarie vendebatur circa Gregorii (12. März). || Ann. Sdtdel-
FiNG. S. S. XVii, 307, 1. Annona erat satis cara.
1293. Ann. Colm. maior. S. S. XVII, 220, 23. Item estas calida
et sicca, et vinum bonum, ut dicebatur generaliter habundavit. || Chb.
Colm. S. S. XVII, 258, 50. In obsidione hac^) regis exercitus bonis
Omnibus habundabat. Annus fuit calidus et siccus, vinum Opti-
mum — — Columbarienses vinum et bladum sufficientia habebant.
Quartale frumenti vendebatur 7 solidis.
1294. Hungersnot in Lothringen (G. episc. Mett.) tmd im Elsaß
(Ellenh.). G. episc. Mett. cont. HI. S. S. X, 551, 26. Huius etiam tem-
poribus, anno scilicet 11 et 12*), inaudita caristia et in ultimo tanta
copia vini fuit, ut pro tribus solidis cum dimidio modius haberetur, qui
prius vineis in hyeme congelatis, vendebatur 26, ita ut pro tribus soli-
dis infra unum mensem haberetur unus modius vini, ut pro una quarta
bladi et pro uno modio vini haberetur || Ellenh. ann. S. S. XVII, 103, 43.
In die beate Margarete virginis (15. Jul.) annona valuit in Argentina:
siligo videlicet tredecim solidos et triticum 14 solidos; et
in die Marie Magdalene (22. Juli) sequenti non inveniebatur panis venalis
in tota civitate Argentinensi, eodemque die fracta fuerunt omnia scampna
panificum per vulgum civitatis Argentinensis. Eodem die Margarete
cives Argentinenses dederunt in elemosinis pauperibus centum quartalia
siliginis una vice. || Ann. Colm. maior. S. S. XVII, 220, 39. Item 17. Ka-
lendas Februarii (16. Jan.) venit frygus tantae fortitudiais, quod circa
Haginogiam multae vinee frigore perierunt, tüie et arbores aliae fisse
fuerunt, pisces in aquis , aves et homines in sylvis pariter perierunt.
1) Während der Belagerung Colmars.
2) Nach Angabe der Gesta regierte Buchard 13 Jahre bis 1296,
also müssen hier die Jahre 129^ und 1295 gemeint sein.
202 Chronik der elementaren Ereignisse.
221, 3. Item karistia magna fuit et quartale frumenti pro 18 so-
lidis dabatur et sorores de Columbaria plus quam 300 quartalia in
una sua grangia pauperibus erogaverant ante festum Marie Magdalene
(22. Jul.). Yenit circa Basileam ventus validus, fulgura, tonitrua, pluvia
magna, que domus destruxerunt et arbores magnas et fortes funditus
sive radicitus evulserunt. || Che. pont. et imp. Rhen. e cod. Gissensi 117.
N, Akch. IV, 76. Cecidit maxima nix, qualis unquam visa fuit et
duravit quinque ebdomadis.
1296. Gest. Boemundi arciepsc. Tbev. S. S. XXIV, 480, 5. Per
totam dyocesim Treverensem vinee congelantur et vindemiis cessantibus,
non pauci ad vindemiandum vineas intrare dedignabantur. || Cont.
ViNDOB. S. S. IX, 718, 8. Eodem tempore tanta fuit austeritas fri-
goris, ut nix et pluvia plurimos facerent defficere inibi venientes.
17. Eodem anno tanta inundatio aquarum facta est, ut aqua Wienna
hosspitale civium et fontem ante hosspitale situm transcenderet, ita ut
infirmi in lectulis natare et vix afugere viderentur; et rivus qui Satel-
pach dicitur ad Sanctam Crucem per totum claustrum et ante liberariam
usque ad gradum ecclesie intravit. 21. Eodem anno per totam
yemen aura adeo lenis fuit, quod stuppis bene caruissent homines
si Toluissent. 35. Eodem anno perierunt poma, ita quod in foro Wienne
pro infirmis vix parva et corrupta inveniebantur 12 pro 8 denariis. [|
Ann. Colm. maior. S. S. XVII, 221, 23. Rhenus, qui longo tempore oppi-
dum Brisacum ab Alsacia diviserat, isto anno pro parte ad latus montis
se aliud transferebat. Inundacio cuiusdam aque ad oppidum Rin-
veldin, — — 37. In Colmar uno hoc anno mortui pueri 777. || Cont.
Flokianen. S. S. IX, 750, 16. Eadem estate diversis temporibus plura
loca a fulmine sunt cremata. Eodem quoque anno 12. Kalendas Sep-
tembris (21. Aug.) circa horam vespertinam subito cepit ventus validis-
simus, qui per diversa loca Austrie plura edificia et etiam muros vali-
dissimos deiecit.
1296. Teuerung in Lüttich (Ann. S. Jacobi Leod. min.), gleich-
zeitig Hungersnot in Baiern (Anonymi monach. Bav. chronolog.). Ann.
S. Jacobi Leod. min. S. S. XVI, 643, 32 (= Joh. Hocsem). Eodem anno
bladi fuit caristia, et vini quarta 27 Turonensibus vendebatur, quod
nunquam ante visum fuit. || G. Boemündi arohiep. Trev. S. S. XXIV,
480, 9. Inundaverunt aque Treveris, et flumen Moselle elevatum
est super muros Treverenses in ripa Moselle sitos, ita quod celaria in
medio civitatis sita aquis replerentur, quod etiam prius numquam visum
est a diebus antiquis. |1 G. episc. Mett. cont. III. S. S. X, 551, 30. Fuit
etiam ipso 13. anno tanta pluviarum inundantia, ut coUes et domus
multe ruerent et ipsi montes horride finderentur. || Anont. monach. Bav.
coMPiL. CHRONOLOG. RER. Boic. Oefele S. S. II, 340. Famcs validissima
fuit ita quod modius Monacensis siliginis vendebatur pro
V libris denariorum; modius avenae pro III libris. ^)
1297. Ellenh. ANN. S. S. XVII, 104, 4. Tempore auctumpnali tanta
excrevit habundancia vini, quod vacuum vas vendebatur pro una
libra, et quiqumque habuisset centum vacua vasa, habuisset quinqua-
ginta plena vini pro quinquaginta vacuis. Vetus vero vinum dabatur
gratis, ut vacuarentur vasa et implerentur novo vino; et clamabatur
publice in civitate: Bonum vinum gratis in diversis ceUariis. Et quar-
tale annone vendebatur pro 7 solidis. || Chr. pont. et imp. Rhen. e
COD. Gissensi N. Aech. IV, 76. Carrata vini solvit 5 solides Hallensium
in Wormacia. |1 Ann. Colm. maior. S. S. XVII, 222, 23. Cogente pesti-
lentia atque mortalitate Columbarienses canonici processionem cum
1) Über den "Wert der isolierten Nachricht läfst sich nichts Be-
stimmtes angeben. ^
Chronik der elementaren Ereignisse. 203
reliquiis indixerunt. In vigilia purificationis (1. Feb.) circa terciam ad
ecclesiam homines religiosi ac clerici Sancti Martini convenerunt — —
44. Botros maturos in conventu in festo Dominici (4. Aug.) commederunt.
In Columbaria multa nova vina bona inveniebantur in nativitate sanete
Marie virginis gloriose (8. Sept.). 223, 2. Ama boni novi vini in Slezcistat
pro octo denariis vendebatur. 25. Vas vini dabatur in Columbaria pro
denario, ut vas eyacuaretur. Unum vas rappes pro vase vacuo vende-
batur pauperibus. Boni crevit abundantia vini. 23. Quinto decimo
Kalendas Decembris (17. Nov.) coUigebantur rose in Columbaria Alsatie,
in horto fratrum Predicatorum. Et eadem die cecidit nix magna, et
usque ad illum diem frygus modicum instavit.
1298. Ellenh. chb. S. S. XVII, 140, 24. Qui marscalcus preceptis
domini sui voluit obedire, et rogaverat aliquos cives Argentinenses, quod
ei annonam venderent. Quorum aliqui sie responderunt. Licet unum
quartale siliginis vendatur bene pro decem solidis Argenti-
nensibus, et quartale avene sex solidis, tamen sie nolumus ven-
dere, sed quantum unum quartale siliginis valet et vendi potest infra
octavam sancti Joannis baptiste (1. Jul.) et eiusdem diei estimationem
volumus nobis esse salvam et quod infra dictam octavam sancti Johan-
nis baptiste annona taxatur. Tandem conditio predicta inter predictas
partes intervenerat sie, quod si aliquis tria milia quartalia siliginis, ali-
quis quinque milia et quantum voluit recepit; et iter versus partes in-
feriores receperunt. 37. Interfecto vero Adolfo rege predicto in die
Processi et Martiniani (2. Jul.) anno Domini 1298 annona minus valuit
de die in diem. 44. Termino vero solutionis annone appropinquante,
infra octavam Johannis baptiste prescriptam civibus Argentinensibus,
Albertus Dei gratia Romanorum rex misit illum de Landenberg, suum
marscalcum, ad civitatem Argentinensem , quod interesset taxationi an-
none prescripte ac solutioni eiusdem. Annona vero, videlicet quodlibet
quartale siliginis taxatum fuit iuxta forum commune pro quinque
solidis, avena vero pro tribus solidis, et carrata vini pro duabus
que prius octo libras valuit, et omnia mundi necessaria bono foro ven-
debantur. 138, 45. Annona enim, que vendebatur ante adventum suum *)
pro decem solidis, vendebatur subito postea pro quatuor solidis, et pro
minori. Eodem itaque tempore tanta fuit habundancia vini, quod
unum picarium vini dabatur pro ovo, et unum picarium boni vini
pro uno denario. || Ann. Colm. maigk. S. S. XVII, 224, 26. Mortalitas
magna extitit et commestio boum prohibebatur. || Chr. Colm. S. S.
XVII, 265, 52. Tanta autem fuit in ducis*) exercitu caristia, quod
panis vix valens denarium pro 6 denariis vendebatur. || Ann. Pol. I.
S. S. XIX, 652, 31 (= Ann. Pol. III). Generalis pestilencia anima-
lium in tcta Polonia.
1299. Chb. Elwag. S. S. X, 39, 1. Hoc anno pestis animalium
per omnes terras gravissime invaluit.
1300. JoH. HocsEM. GEST. PONT. Leod. Hb. I. cap. XXIV. Chapea-
viLLE, Gest. pont. Leod. II, 333 D. Anno Domini 1300. die secunda
Decembris inundatione mosa tantum excreuit, quod antiquum Hoy
pontem superfluens trabes anexit, quae fluminis impetu defluentes arcum
vnum pontis noui lapidei diruerunt. || Ann. Ensdobf. S. S. X, 6, 45. Hoc
anno maxima pestilentia animalium et maxime vaccanim per totum
mundum suborta est.
1302. Ann. Gand. ed. Funck-Bbentano p. 29. Circa istud tempus
tanta fuit caristia et fames in Gandavo, quod vulgares communiter
pane facto de avena vescebantur; villa enim Gandensis se tenuit cum
1) Zur Zeit von Albrechts Wahl, gewählt am 27. Juli.
2) In Albrechts Heere auf seinem Zuge gegen Adolf von Nassau.
204 Chronik der elementaren Ereignisse.
rege, toto territorio circumiacente cum Guidon e et Wilhelmo existente,
et ideo frumentum et alia victualia non nisi furtive in ea poterant in-
troduci. II Ann. Colm. maiob. S. S. XVII, 227, 2. Inundatio Eheni
tanta fuit, quod homines de Nuwenburcli in Friburgum navigio potu-
erunt pervenire, quod usque ad illud tempus fuerat inauditum. 25. Nono
Kalendas Februarii (24. Jun.) et sequenti die perierunt vinee et magna
pars frumenti et multa alia, et non fuit frigus ista hyeme nisi bis die-
bus prenominatis ; et non fuit calor estate sequenti nisi duobus diebus,
et hiis fuerunt duo homines prope Rubiacam calore nimio suffocati.
Acre vinum atque debile noscitur crevisse, et circa festum sancti Martini
(11. Nov.) quartale pro duobus solidis vendebatur; vinum vero vetus pro
32 denariis vix poterat comparari. Es folgen noch hier u. Zeile 34 ff.
einige Weinpreise. 228, 3. Circa festum sancte Lucie (13. Dec.) venit fri-
gus tollerabile. Circa festum sancti Thomae (21. Dec.) venit frigus
magnum, quod pauperes plurimum perturbavit et permansit usque post
epiphaniam (6. Jan. 1303). Hoc frigus terram fidit, et sacramentum domi-
nicum in calicibus congelavit. Circa Bisuncium fluvius Dubius congelatus
fuit et homines glaciem ascenderunt et glacies sub eis fregit et homines
promiscui sexus quingenti pariter perierunt in die sancti Stephani (26. Dec).
Hoc anno aquarum exstitit inundatio et Renus fluvius tante magnitudinis
extitit, quod nullus hominum recordabatur, eum tante magnitudinis ex-
titisse. In Brisaco Renus congelabatur, quod canes in glacie poterant
pertransire. 20. Vinum vile crevit in Alsatia, sed bonum in Turego et
Wormacia dicebatur. || Cont. Zwetl. HI. S. S. IX, 660, 15. Eodem anno
ex intemperie aeris vina Austrie communiter in tanta sunt procreata
amaritudine, ut nullus retroactis temporibus a quoquam sub simili acer-
bitate procreata tarn generaliter recordaretur.
1303. Ann. Colmak. maigr. S. S. XVII, 228, 33. In festo sancti
Marci (25. Apr.) ariste florentes in Columbaria videbantur. Item flores
herbarum plurimi prodierunt. Eadem die perierunt vinee. Item ipso
die fraga recentia videbantur. 38. Item ante festum sancti Marci fabe
et vinum floruere. Tertio nonas Maii (5. Mai) in Rubiaca quedam vinee
perierunt, et flores fabarum tribus diebus antea dicebantur periisse.
43. In festo sancti ürbani (25. Mai) matura cerusa in Columbaria vende-
bantur. Item frumentum novum inveniebatur. 229, 8. Messis inchoata
fuit in festo sanctorum Johannis et Pauli* (26. Jun.) sed diebus octo
ante frumentum pauperes collegerunt. In uno culmo frumenti ariste
13 prodierunt. 22. Bonum vinum crevit et carrata vini novi in vitibus
pro decem libris non poterat comparari. 26. Hoc anno vinum bonum
crevit et persica et alii arbores fructibus abundabantur. 36. In die
sancti Andree (30. Nov.) atque sequenti venit ventus fortis. — —
Hyems Rome frigida in Alsatia calida. — — || Ann. Wkatislav.
ANTiQ. S. S. XIX, 529, 34. Habita fuit yemps estivalis, quod homines
nullum frigus senserunt.
1304. Ann. S. Petki Erfoed. mod. S. S. XXX, 436, 31. Gewitter
am 30. JSfov. \\ Anonymi che. Wircebürgense Eckhart, Coment. reh. Franc.
oRiENTAL. I, 821. In diePhilippi et Jacobi (1. Mai) cecidit nix tarn magna,
quod arbores multas fregerit. || Ann. Colmar. maior. S. S. XVII, 230, 8.
Hyems calida. 21. Fraga in Amliswire in sancti Urbani (25. Mai)
festivitatibus vendebantur. 28. Ante festum Johannis baptiste 15 diebus
novum ordeum vendebatur. 39. Annus hie calidus fuit et nullus
hominum recordabatur annum tante caliditatis extitisse. Messis ante
Johannis (24. Jun.) inchoata et ante tres consumata. Botri maturi in
vigilia sancti Johannis (23. Jun.) in Alsatia videbantur. Tantus calor
in Alsatia erat, quod senes communiter dixerunt, nullum annum tante
caliditatis suis temporibus evenisse. Annus sine pluvia et calidus ; et
bonum vinum crevit, quod loqui fecit pauperes per talenta. 45. Vinee
Chronik der elementaren Ereignisse. 205
montium vinum bonum in maxima quantitate protulerunt. 231, 3. In
Alsatia tantus erat calor, quod carrucarii nudi per campos bigas suas
cum oneribus deduxerunt. Tantus fuit calor, quod rivus volvens duas
rotas solam vix molendine volvere dicebatur. Panis modicus pro denario
dabatur et frumentum pro 5 vel 6 solidis vendebatur. Annus hie cali-
dus, clarus, sine notabili pluvia, vinum protulit bonum in montibus et
magna quantitate, et ubi credebat se quis vas aut tria replere, quinque
faciliter adimplevit. In quibusdam vero locis campestria vinum debile
ac modicum potulerunt. Quartale frumenti pro 5 vel 6 solidis
vendebatur, sed panis modicus pro denario dabatur. Si enim pro 12 so-
lidis frumentum venditum fuisset, panis nimis extitisset. Ideo panis
modicus erat, quia molendina frumenta molere non valebant. Vinum
bonum abundabatur ac pro parvo precio dabatur, quia Rhenus vinum
deducere non valebat. Rhenus tante parvitatis erat, quod in locis pluri-
bus inter Argentinam et Basileam poterat transvadari. || Cont. Zwetl. III.
S. S. IX, 662, 1. Eo etiam anno Danubius ariditate nimia ita inaruerat,
ut inter Neunburgam et Chremsam in tribus locis vadabilem equis et
curribus se preberet. || Cont. Sancruc. HI. S. S. IX, 733, 18. Rex eciam
Romanorum Albertus — — Bohemiam ingressus, incendiis et rapinis
cuncta devastans, ibidem duravit, quosque yemis asperitate et famis
necessitate reddire ad propria compelleretur.
1305. Himgersnot in Frankreich (Mart. Opp. cont. Angl.) v/nd in
Cöln (Cöln. Jahrb.). Makt. Oppav. cont. Anglicae fkat. jiin. S. S. XXIV,
259, 22. Facta est fames valida in regno Francie, eo quod erat inibi
caristia magna, sie ut summa frumenti venderetur pro 40 solidis
sterlingorum. || Cöl. Jahkbüchek Rec. A. St. Chb. XIII, 20, 17. In
deme selven jaire ervrois der Rin, dat man dar over geink up sente
Agneten advent (20. Jan.). in deme selven jare was de grose duir zit,
dat vil luits hungers sturven. ^) || Lat. Reimchb. St. Chr. XHI, 204, 1.
Annis post mille trecentis addito quinque
Est glacie Renus Heriberti (16. März) lumine plenus.
Ann. Colmar. major. S. S. XVII, 231, 19. Hyems diu duravit.
Stramen ad commedendum ovibus et aüis pecoribus prebebatur. Ciconie
et muite alie parve avicule fame et frigore perierunt. Allaude multe
capiebantur. Rhenus naves oneratas portare non valebat pre nimia
parvitate.
1306. Hn/ngersnot in Böhmen (Kr. Neplach.), angeblich von zwei-
jähriger Dauer. Ann. Francofurt. Grotefend Q. z. frankf. Gesch. I, 1, 4.
Nota quod anno domini MCCCVI in vigilia purificationis beate Marie
virginis gloriose (1. Feb.) circa noctein due turres pontis et ipse pons
Frankenfordensis pro majori parte, multis utriusque sexus hominibus
desuper stantibus, propter nimiam glaciem et aquarum inunda-
cionem ceciderunt. qui homines quasi ad quingentos estimati omnes
pro tunc submersi perierunt. *) |1 Kronika Neplachova Font. rer. Boh.
in, 478. Fames duobus annis non ex sterilitate terre sed ex malicia
vastancium plus quam terciam partem hominum consumpsit.
1308. Aegidii Li Muisis chb. De Smet. Corp. chr. Fland. II, 175.
1) Es liegt kein entscheidender Grund vor, die Richtigkeit der
Nachricht anzuzweifeln und eine Verwechslung mit 1315 anzunehmen,
wo übrigens die Quelle richtig wieder von Hungersnot berichtet. Nach-
dem die Rec. A. schon 1298 eine selbständige Nachricht gebracht hat,
beginnt jetzt eine bis 1333 fortgesetzte Reihe selbständiger Notizen.
Der Anfang der Jahresnotiz zu 1305 ist zweifellos selbständig, warum
soll es die Fortsetzung nicht auch sein?
2) Vgl. Deutsch. Ann. ibid. p. 4, die die SteUe übernehmen.
206 Chronik der elementaren Ereignisse.
Anno MCCCVin, mense Septembri, fuit tempus pluviale in tantum quod
fluyius Scaldae prae magnitudine exivit metas, et in proces-
sione in pluribus locis peregrinos per naves transire oportebat.
1309. Nach einem besonders harten Winter entsteht im Westen
Belgiens ein bedeutender Notstand (Aegid. li Muis.), gleichzeitig herrscht
Hungersnot in Hessen (Chr. Ridesel.). Aegidii Li Muisis che. De Smet.
Corp. chr. Fland. II, 176. In illo anno fuit tantum gelu quod etiam
in mari nautae moriebantur, et etiam fuit post gelu maxima aquarum
abundantia. Anno illo fuit eclipsis solis ultima die Januarii (31. Jan.
1310)^), et eodem anno fuit karistia bladi et vini. || Ann. S. Jacobi
Leod. S. S. XVI, 644, 1. Hyemps asperrima, deinde aquarum in-
undatio maxima. Eodem fit eclipsis solis ultima die Januarii (31. Jan.).||
JoH. Hocs. GEST. PONT. Leod. Hb. I. cap. XXXI. Chapeaville, Gest. pont.
Leod. II, 351B. Eodem anno byems asperrima: deinde aquarum in-
undatio maxima 15. Kai. Februarii in Huyo molendinao, pontes (18. Jan.),
domos diruit, in vna domo sex homines suffocando. Eodem anno in vigilia
purificationis (1. Feb.) circa meridiem fit solis ecclypsis. H Gest. Trev.
c. 234 ED. Wyttenbach. u. Müller II, 206. Isto tempore fuit frigus
permaximum, cujus aequiparantia a nullo tunc vivente potuit recor-
dari. 1| Excerpta chr. Riedeseliani Hassiaci, Kdchenbecker Analecta
Hassiaca col. III, 14. War ein greulicher Hunger und Pestilentz-
Sterben. || Cr. S. Petei Erford. mod. S. S. XXX, 443, 25. Magna in-
undancia aquarum facta fuit circa diem santi Alexii (17. Jul.).
1310. Hungersnot in Mitteldeutschland (Ann. aus DietJcirchen,
Mart. Oppav. cont. Fuld.) und gleichzeitig in Baiern (Ann. S. Budb.
Salisburg.J, hier hauptsächlich infolge von kriegerischen Verwüstungen des
Landes. Annalen aus Dietkirchen M. G. Deutsch. Chr. IV. 1. p. 118, 20.
Frigus lesit omnes vineas, et nucum arbores exscindebantur, eratque in
die natalis Domini nostri (25. Dec).
Anno milleno ter centeno decimoque
Oppressit totum tunc dira caristia mundum,
Atque fames multos dissolvit corpore sanos;
Annone maldrum binis marcis fuit emptum.
Mart. Oppav. cont. Fuld. ed. Basil. 1559, p. 245. Anno Domini
millesimo trecentesimo decimo, fuerunt pluuie multae, et inunda-
tiones magnae in uerno et aestate, et subsequuta est magna steri-
litas frumenti et uini, qualem tunc nemo meminerat audivisse et in
pluribus locis, panis non inueniebatur ad uendendum: et pauperes more
bestiarum comedebant herbas. *) || Ann. S. Rudberti Salisbg. cont. S.
S. IX, 821, 5. Item dux Austrie misit circa festum beati Martini
(11. Nov.) dominum Uolricum de Waise cum trecentis armatis in Tit-
maning contra ducem Babarie; qui adiunctis sibi hominibus archiepis-
copi Salzburgensis tam districtum Salzburgensem qu8,m etiam districtum
du eis Babarie spoliis et incendiis devastarunt, in tantum ut propter
frigus et famem tanta mortalitas hominum est secuta, ut a pre-
fato festo usque ad festum purificationis (2. Peb. 1311) in uno cimiterio
Titmaning plus quam duo milia et trecenta funera sint sepulta, et mor-
talitas hominum per totam Babariam fuit magna subsecuta. ||
Ann. Mell. cont. S. S. IX, 511, 17. Vinee per Austriam et orti fruc-
1) Ringförmige Sonnenf. am 31. Jan. 1310, nicht 1. Feb., wie Joh.
Hocs. angiebt. Die Quellen rechnen den Tag noch zu 1309, da sie den
Jahresanfang auf Ostern ansetzen. Der kalte Winter war also der
Winter 1309—1310.
2) Die Nachricht ist in gekürzter Form in die Magdeburger
Schöppenchr. St. Chr. VE, 182 übergegangen.
Chronik der elementaren Ereignisse. 207
tuum comesti sunt per brucos, per duos annos se continue succedentes. ||
Ann. Matseen. S. S. IX, 825, 7. Pestilentia hominum et pecorum atque
pecudum facta est magna. || Ann. cistercien. dj Heinhichow S. S. XIX,
545, 42. In die beati Jacobi apostoli (25. Jul.) mane incepit pluere, et
duravit continue illa pluvia per duos dies et noctes per quam aqua,
que Niza vocatur, tarn inundavit, quod ante civitatem Glatz multas do-
mos subruit .
1311. Hungersnot in Süddeutschland (Ann. Haiesbrunn., Ann.
Osterhov., Ann. August, min.). Hessische Congeries ed. Nebelthau Z. f.
HESS. Gesch. VII, 321. War in allen Landen grofs Sterben der Pesti-
lentz, desmahls ist Landgraflf Johannes zu Hessen zu Cassel an der
Pestilentz gestorben. || Ann. Halesbkunn. maiob. S. S. XXIV, 48, 19. Eo-
dem anno fuit maxima fames per totum fere mundum, ita ut in Nurem-
berg unum sumerinum siliginis pro 4 libris Hallensium vende-
retur. || Ann. Osterhov. S. S. XVII, 557, 37. Eodem anno fuit tanta
karistia, quod modius Landawensis siliginis vendebatur pro
e'/j libris Ratisponensibus, scaffa Pataviensis pro undecim
libris Pataviensibus, Australis modius prodecem librisWien-
nensibus. || Ann. August, min. S. S. X, 10, 41. In die Egidii (1. Sept.)
hora vespertina venit grando super Augustam — 48. Eodem anno
karistia magna fuit. In tempore messis vendebatur modius
siliginis in Augusta pro 26 solidis. Et post messem cepit cres-
cere pretium annone de septimana in septimanam, ita quod circa
festum Michahelis (29. Sept.) modius siguli dabatur pro 42 so-
lidis denariorum. || Kronika Neplachova Font. her. Boh. HI, 479. Et
VII. kalendas Augusti (26. Jul.) in Glacz maxima inundacio fuit, et
innumeras domos abduxit, et homines utriusque sexus, ut refertur, ad
mille animas submersit.
1312. Hungersnot in Österreich (Ann. Matsee., Cont. Zwetl. III).
Ann. Matseen. S. S. IX, 825, 12. Fames validissima facta est, ita ut
mensura siliginis unius videlicet metrete pro tribus solidis
denariorum aut amplius venundetur, mensura vero avene pro
nummis 60 venderetur. 1| Cont. Zwetl. IE. S. S. IX, 665, 1. Eodem
anno metreta siliginis ante pascha (26. März) pro sexaginta
denariis vendebatur. Caristia autem a pascha usque ad nova tan-
tum de die in diem crevit, quod demum metreta tritici pro dimi-
dio talento vendebatur, metreta siliginis pro tribus solidis
et 15 denariis, hordei pro 70, avene pro 60. Unde etiam contigit,
ut multi homines in terra Austrie, et precipue in altera parte nemoris,
et in terra Bawarie fame morerentur. Eodem anno quedam tempestas
in Bachovia et in Chremsa repente inundans, aliquos homines et domos
quamplurimas subruens et abducens interemit, molendina multa et
vineas destruxit. 1| Ann. Polon. H, S. S. XIX, 636, 37. Wisla maxime
inundavit.
1313. Hungersnot in Süddeutschland, belegt durch Nachrichten für
das Elsafs (Joh. Vitodu/r.) und Salzburg (Arm. S. Rudberti). Jon. Vito-
DUR. CHR. ED. G. V. Wyss. p. 69. Circiter ista tempora propter kari-
stiam que invaluerat in pluribus mundi partibus perierunt nimia pre
fame in civitate Alsacie dicta Colmur tot homines, quod in duabus
foveis extra muros ad hoc paratis sepulti fuerant XX et XVII centena
et in aliis tribus LXXX . XIX centena hominum qui pro majori parte
de Westerrich et de Lothoringia ut fertur extiterunt. Nam iUic fames
crudelius inhorruerat et ut eam homines ibidem habitantes effugerent,
ad civitatem prenominatam , terre fructibus tunc magis exuberantem,
turmatim confluxerunt. Tempore ejusdem famis accidit homines de terris
prefatis fugere et ad terram Ungarie, tunc fertilem et uberem, sterili-
tatem aliarum terrarum penitus nescientem, properare. Cum autem in
208 Chronik der elementaren Ereignisse.
mangna multitudine ad unam navim fluvii Danubii consedissent, ut
proficiscerentur ad terram Ungarie, nauta, intelligens ipsorum inten-
cionem et iter et insuper perspiciens eos fame prevalida maceratos con-
fectos et pene consumptos, navem subvertit et omnes pariter in pro-
fundum Danubii dimergendo eos precipitavit dicens: „Melius est quod
in hoc fluvio pereant, quam quod terram totam Ungarie depascendo
consumerent." Quod factum inhumanum immo dyabolico perswasum
instinctu dum ad nostros terrigenos relacione plurimorum pervenisset,
nautam celebriter commendabant. |1 Aks. S. Rüdberti. Salisbueg. cont.
S. S. IX, 821, 52. Eodem anno erat tanta karistia quod metreta
tritici dabatur pro tribus solidis et duobus denariis. || Cont.
ZwETL. III. S. S. IX, 665, 12. Eodem anno pius Dominus sterilitatem
prioris anni omnium victualium habundantia compensans, in tantum
terram fructificare fecit, ut tempore novorum metreta tritici pro
sex vel minus, siliginis pro quatuor yel minus, hordei pro
quatuor vel minus, avene pro duobus vel ad malus pro tribus
denariis venderetur. Insuper carrata vini secundum qualitatem
valoris sui circa talentum vel infra vel paulum supra comparabatur,
nisi esset egregium vinum. Tanta enim erat copia vini presertim in
Austria, ut vasis deficientibus unum vas vini pro vase vacuo equaliter
traderetur; et quia tunc vindemia nimis erat serotina contigit ut fructus
uvarum in vineis, et mustum in torcularibus et in dolus congelasceret ;
et circa festum sancti Martini (11. Nov.) in Wienna et Neunburg vix
eadem vindemia complebatur. Poma etiam et pira et omnes huius-
modi fructus in tanta copia, sicut a longe retroactis temporibus con-
tigerat habundantius provenerunt.
1314. Hungersnot in Böhmen (Ann. Böh. brev.J. Ann. Boh. beeviss.
S. S. XVn, 720, 40. Ex magnitudine frigoris et nivis facta est cari-
stia maxima et pestilentia hominum et brutorum animalium
infinita multitudo, et facta est tunc miseria inaudita. || Canon. Samb. ann.
S. S. XIX, 706, 12. Eeodem anno fratres habebant expedicionem in fines
Ruthenorum Criwicz , amiserunt multos equos et ad sarcinam et expen-
sas deductas, et multi homines fame perierunt et fratres famem susti-
nuerunt.
1315. Allgemeine Hungersnot. Das Notgebiet erstreckt sich Ober
Belgien (Jacob. Muev. Aegid. Li Muisis, Jan de KlerTc, Chr. Villar., Joh.
Hocsem., Levold v. Nordhof., Ann. Foss., Mart. Opp. cont. Brdbant.),
Holland (Wilh. Procurator), das Bheinland (Ann. Agripp., Cöl. Jahrb.,
Lat. Eeimchr., Gr. van der hillig. stat, Not. Col., Gest. Trev.), Westfalen
(Chr. episc. Mind.J, die Ostseeküste von Lübeck bis Esthland (Detmar,
Ann. Lubic, Gan. Samb.), Brandenburg (Detmar). In Süddeutschland
wird über die Hungersnot nu/r aus dem JElsafs (Ann. Marbac.) und Baiern
(Ann. Windherg.) berichtet. Jacobi Muevini chb. De Smet Corp. chr.
Fland. II, 457. Eodem anno, facta est fames valida et caristia per-
maxima, ita ut venderetur raseria bladi ad mensuram Torna-
censem IV Ib. fortis monetae, plurimis haereditates suas propter in-
opiam victualium vendentibus, et ob hoc ad summam paupertatem de-
volutis. II Aegidii Li Muisis che. De Smet. Corp. chronic. Fland. II, 207.
Eodem anno, fuit magnus defectus vini in Francia, quod in Tornaco
non bibebantur nisi vina sancti Johannis. Anno etiam illo, post reces-
sum dicti regis Ludovici , pro inundatione pluviae , et quia bona terrae
male recepta fuerunt, et in multis locis devastata, incepit caristia
bladi et salis, in tantum quod raseria salis sex libras vendebatur, et
de die in diem caristia augebatur. || Jan de Klerk Brabantsche Yeesten.
Buch V. cap. X. v. 783—820. Collect, de Chboniqües Bblges I, p. 442.
Int jaer 0ns Heren, weet voerwaer,
Dertienhondert ende XV jaer,
Chronik der elementaren Ereignisse. 209
Doen begonsten die drie plaghen,
Die men ewelic sal ghewaghen,
Die God sende den menschen ie ghen:
Deerste plaghe dat was die reghen,
Die in die maent von Meie began,
Ende duerde een jaer voert an,
Soe dat die vrucht ende dat coren
Daer bi meest bleef verloren.
Dander plaghe volghede daer naer,
Sonder beiden, int selve jaer:
Dat was die sware dieren tijt.
Niet broot allene, mer alle spise
Was soe diere, dat ghelike
Noit en gheviel in ertrike.
Die viertele rogs, die gout
In Antwerpen, dies ben sie bout,
Tsestich conincs tornoyse groot.
Tvolc was in soe groter noot,
En mochte verteilen man en gheen ;
Want dat ghecarm ende dat gheween,
Dat men hoerde van den armen.
Mochte enen steene ontfermen,
Daer si achter Straten laghen
Met iammere ende met groten claghen,
Ende swollen van honghere groot,
Ende bleven van armoeden doot,
Soe dat menre warp bi ghetale,
In enen putte tenenmale,
Tsestich ende oec mere.
Dus wrac God Onse Here
In ertrike des menschen sonden,
Daer si met weelden in stonden.
Chr. ViLLARtEN. MONAST. coNT. II. S. S. XXV, 213, 8. Dominus
Johannes de Malre abbatizavit anno Domini 1315, et fuit suo tempore
fames et mortalitas maxima, qualis non est audita a centum annis
et infra. || Jon. Hocsem. gest. pont. Leod. lib. 11. cap. VI. Chapeavillk,
Gest. pont. Leod. II, 373 C. Hoc anno vsque ad Augustum sequentem
tanta fuit mortalitas et caristia, quod modius siliginis men-
surae Thenensis, (quorum quinque modii quatuor tantum mensurae
Leodiensium adaequant) decem florenis aureis vendebatur, et de
hospitali in lovanio biga bis, vel ter in die onerata sex vel octo cada-
ueribus mortuorum, extra villam in nouo facto caemiterio, miseranda
corpuscula continuo deportabat: quae cum transiret quotidie ante do-
mum, qua tunc morari coeperam, foetore cogente, conduxi mihi domum
in suburbiis iuxta campos. Et idem in villis caeteris contingebat; et
tamen bladis granaria erant plena sed ad loca maritima, vbi maior
erat caristia portabantur. || Levolds v. Northof Che. d. Grf. von der
Mark ed. Tross. p. 156. Eodem anno incepit caristia, quae duravit us-
que ad Augustum anni sequentis. || Ann. Foss. S. S. IV, 33, 51. Hoc
anno valuit modius spelte 6 solidos veterum grossorum, fuitque
gentium imortalitas inenarrabilis. || Mart. Oppav. cont. Brabant. S. S.
XXIV, 262, 32. Cuius vacationis tempore') maxima fames, morta-
1) Während der Sedisvakanz nach dem Tode Clemens V., f 1*- Aprl.
1314, bis zur Wahl Johanns XXII. am 7. Aug. 1316.
Leipziger Studien, VI. 1: Curschmann, Hungersnöte. 14
210 Chronik der elementaren Ereignisse.
litas et sterilitas terrarum fuit, quanta ab alicuius memoria tunc viven-
tis antea visa non est, quia modius siliginis valebat duodecim
solidos grossorum Turonentium regis Frantrie et ultra. || Willelmi
Pbocuratoris Egmond. CHR. Matthaeus Veteeis aevi analecta II (edit. II),
579. Eodem tempore quo et praedicta fiunt, videlicet circa mensem
Augusti omnipotentis iustitia volens humanum genus corripere, nee non
pro suis sceleribus quam plurimos castigare, famis tristitiam, famem-
que per omnes casus tam validam incepit mittere in terram, qua
mundus corripitur, et etiam multi quodammodo divites affliguntur,
pauperes vero quam plurimi per vias semitasque errantes, nee se famis
miseria dirigentes locorum variis moriuntur. || Chk. episc. Mindensium
Leibniz S. S. heb. Bkunswic. II, 190. Item post hoc, ut metro sequenti
elici potest, caristia maxima fuit, et multi fame et inedia perierunt.
Ut lateat nullum tempus famis, ecce, CUCÜLLUM '). || Detmar. St.
Che. XIX, 427, 8. In deme sulven jare was bi der zee unde in der
Marke so dure tiid, dat de schepel rocghe gholt 10 scillinghe
Branden burgh es, oc was zo grot hunger in Estlande. || Ann. Lubic.
S. S. XVI, 424, 21. Magna fuit fames in mundo, maxima tamen in
episcopatibus, scilicet Rigensi, Osiliensi, Darbatensi et Revaliensi et in
eorum confinibus. Et pro certo dicitur, quod quidam in hiis terminis
propter famem nimiam devoraverunt proprios suos pueros, et quidam
famelici vivi intraverunt sepulcra, in quibusdam locis multitudini fame
decedentium facta, ut in hiis morerentur et darent finem poenis suis.
Fratres vero domus Teotonicorum multos suos homines salvarunt per
amministrationem annonae habundantis reservatae in loculis castrorum
suorum. || Canon. Samb. ann. S. S. XIX, 704, 14. Tanta fames in Lyvo-
nia et Esconia orta est, quod matres filiis vescebantur. (| Ann. Maebac.
S. S. XVII, 179, 20. Versus de tempore magne caristie: Hoc lateat
nullum; tempus famis ecce: cucullum. || Ann. Windbeeg. S. S. XVII,
565, 31. Facta est fames magna, ita quod scaffa siliginis sol-
vebat quinque libras et sexaginta denarios monete Ratis-
ponensis. || Jon. Staindelii che. generale Oefele I, 515. Pestilentia
et fames in Germania saevit maxime, ubi tertia pars hominum pro-
strata fuit, et infra unum diem infecti deficiebant. |1 Ann. Ageippin. S.
S. XVI, 737, 24. Anno 1315 erat magna pestilencia, ita quod multi
fame perierunt. Unde
Ut lateat nullum tempus famis ecce cucullum.
CöL. Jaheb. Rec. A. St. Che. XIII, 21, 7. In den jairen uns herren
1315 was de groisse sterfde und groisse dure zit. || Lat. Reimche.
St. Che. XIII, 204, 5.
Annis ter quinque ter centum iungito mille
Magna fames viguit morteque non caruit.
Ceonica van der hilligee stat van Coellen St. Che. XIV, 663, 33.
In den jaeren uns herren 1315 was ein grois duir zit in duitschen ind
welschen landen, dat men den armen zolies dat si moichten broit nemen
van den fensteren dae men broit verkochte, ind sturven vil lüde hungers.
ind die duir zit werde anderhalf jair. || Not. Col. N. Aech. XIII, 598.
Mo.CCC.XV. fuerunt maxima cara tempora. || Gesta Teev. c. CCL
ed. Wyttenbach u. Mülles II, 235. Isto tempore fuit fames per-
maximaque caristia in tota ista terra: ita quod maldrum sili-
ginis vendebatur Treviris pro quinquaginta solidis monetae tunc
gravis. Cellis in Hammone venditum est maldrum tritici septem
1) Die Buchstaben dieses Wortes ergeben als Ziffern aufgefafst und
zusammengezählt die Jahreszahl 1315.
Chronik der elementaren Ereignisse. 211
libris Hallensibus gravium Trevirensium pro XIV Hall ensis. Etiam
pestilentia universalis erat adeo magna, quod multorum pauperum Cor-
pora exanima, fame et pestilentia infecta, in stratis publicis invenie-
bantur, et a pluribus civitatibus magnae generales foveae in cimiterium
consecratae parabantur, et pretia statuebantur, ut ipsa cadavera sepul-
turae traderentur. Istae plagae, heu! post mortem lamentabilem Henrici
imperatoris in flagellum omnium nationum statim esse coeperunt, et
plus quam per triennium miserabiliter duraverunt. Unde quidam metri-
ticator:
Ut lateat nuUum tempus famis esse cucullum.
1316, Die Hungersnot dauert in den betroffenen Gebieten mit un-
verminderter Kraft fort. Es sind Nachrichten erhalten aus Lothringen
(Ann. S. Vit. Virdun.), Belgien (Aegid. Li Muisis, Jan de Klerh, Ann.
Parch., Gest. abb. Trud., Ann. Foss., Joh. Hocsem., Levold v. Northof),
Holland (Ann. Helen., Joh. de Beka, Will. Procurat.), aus dem Rhein-
lande (Lat. Reimchr.), aus Bremen (Brem. Chr. v Rynesberch), Magde-
burg (G. epise. Magdeburg., Magdeburg. Schöppenchr.) , aus Thüringen
(Cr. S. Petri Erford. mod., Urk. aus Avignon) und der Mark Meifsen
(Ann. Vetroeell). Aus Süddeutschland ist nur eine Nachricht über eine
ausgesprochene Hungersnot in Franken erhalten (Anonymi ehr. Wirceburg),
aber in Strafsburg herrscht Teuerung (Fritsche CIps.) und im Südosten, in
Böhmen (Königsaal. G. Q.) , in Salzburg und Österreich (Ann. S. Rud-
berti Salisburg., Cont. Zwetl. III) bereitet sich die Hungersnot des folgen-
den Jahres vor. Ann. S. Vitonis Vikdun. S. S. X, 529, 12. Magna fames
et maxima mortalitas hominum. || Ann. Derv. S. S. XVI, 490, 48.
Hoc anno non fuit vinum in toto regno Francie et valuit 1 sextarium
frumenti quatuor libras, et modium. || Aegidii Li Muisis che. De Smet.
CoBP. CHK. Fand. II, 207. Anno MCCCXVI, circa diem Maii, creverat
penuria et caristia, et fuit in nostro climate aer intemperatus et
male ordinatus, et raseria bladi vendebatur LX solidis, et rase-
ria avenae XXVII solidis, et raseria pisorum XIV solidis, et rix
pro pecunia poterant reperiri. Et populus coepit in multis locis parum
de pane comedere, quia non habebant. Et multi fabas, hordea, vecias
et grana, quaecumque habere poterant, miscebant sicut poterant, de hoc
panem faciendo et comedendo. Et propter intemperiem aeris et famem
validam coeperunt corpora debilitari et infirmitates nasci; ex quo secuta
est mortalitas talis et tanta, quod ab aliquo tunc vivente non fuerat
visum aut auditum hujus simile. Et testificor, quod in Tornaco tarn
viri quam mulieres de potentibus, de mediis et de mediocribus, senibus
et juvenibus, divitibus et pauperibus, tanta copia moriebatur quotidie,
quod aer erat quasi totus corruptus, et quod presbyteri parochiales sae;pe
qua parte uti nesciebant, et tanta copia pauperum mendicantium in
vicis moriebantur super fimis et ubique, quod per consiliarios civitatis
fuit ordinatum et commissum certis personis, ut corpora pauperum sie
morientium portarent circa Scaldam in valle de Vignea, et aliis locis
et ultra Scaldam, in loco vocato Folais, ibique eos sepelirent, et pro
qualibet persona habebant taxatum salarium. || Jacobi Muevini che. De
Smet. Coep. che. Fland. II, 457. Anno vero XVI, praedictam famem et
caristiam imraediate subsecuta est mortalitas atrocissima ac saevis-
sima, quae generaliter ubique super potentes, nobiles, divites, mediocres
et pauperes crudelitatis suae vestigia dilatavit. || Jan de Kx.erk Bea-
BANTSCHE Yeesten. Üb. V. c. X. V. 821 — 850. Collect, de Chboniq. Belg.
I, 443.
Die derde plaghe, groot ende swaer,
Volghede na dit, int naeste jaer:
Dat was die sterfde, die swaerlike
Quam op arme ende op rike,
14*
212 Chronik der elementaren Ereignisse.
Dat niemant en was soe ghesont
Hi en ontsach hem tier stont
Van der doot, des sijt ghewes.
Luttel ontghinc ieman des
Hi en moeste grote siech eit liden
Van der socht, ten selven tiden,
Weder hi starf oft ghenas.
Men seide dat verstorven was
Van den volke dat derden deel.
Danse, speie, sanc al riveel
"Wart af gheleeght in desen daghen,
Van anxste dat die liede saghen.
Dat woert vantmen nu waer,
Dat daer te voren menich jaer
Ghesproken was, heb ic vernomen:
Dat die tijt noch soude comen
Dat men in ertrike soude scouwen
Sonder bliscap bruden trouwen,
Ende sonder seer ten liken gaen:
Dit sachmen nu, al sonder waen.
Ende onlanghe, eer dit ghevel,
Sachmen die cometen fei
In die lucht die hat den staert
Rechte staende Noort-West waert,
Di van naturen altoes bedieden
Doot van princen, oft i^laghen van lieden.
Ann. Pabch. S. S. XVI, 608, 35. Visa est Stella comata. Quam
subsecuta est pestilentia universa, fames prevalida mors quam plu-
rimos prosternens. Emebatur hoc anno et sequenti modius siliginis
24 libris et modius salis totidem; set post decrescendo in quinto
anno pro 20 solidis; omnis populus infectus; quidam de vita des-
perantes languebant, fere plus quam tertia pars moriebatur, nullus quasi
mortem amici sui curabat, quia quod debuit , ita ut omnes
fructus corrumperentur. Quantum mors et fames illis duobus annis
regnabant et quantos populos destruebant ubique terrarum, sed plus in
inferioribus terris nullus dicere posset: Morsque fames fit in M, C tria
sexque decem. || Gtesta abb. Trud. Cont. teritia prs. IL S. S. X, 416, 7.
Eodem anno fuit generaliter per diversa terrarum regna maxima steri-
litas, mortalitas et blandorum caristia, ita ut in partibus Has-
banie nostre habitationis modius siliginis mensure Sancti Tru-
donis pro 11 florenis emeretur. Nam circa nativitatem sancti Johan-
nis (24. Jun.) usque ad messem fuit aura continue pluvialis, ita quod
grana interius erant quasi a farina vacua. Et ideo homines a mensa
surgentes, cum nutritivus minime fuisset panis, statim esuriebant, et
multo plus edebant quam actenus consueverant. Propter quod communes
et pauperes populos fames tanta premebat, ut famelici per vicos de-
ambulando supini in terram cadentes exspirarent. Victualia tamen ali-
orum conmestibilium fuerunt competentis fori. Item in anno huius
caristie larga elemosina pauperibus distribuebatur ad portam. Fuit
enim in domo elemosinarii vel a tempore Willelmi primi abbatis aut a
presentis abbatis Ade fornax constructus cum caldaria grandi, in qua
statutis diebus pottagium ex pisis et condimentis coquebatur, quod men-
dicantibus et pauperibus distribuebatur. || Ann. Foss. S. S. IV, 34, 1.
Valuit modius spelte per totum annum 40 grossos. || Jon. Hoc-
SEMn GEST. PONT. Leod. IIb. II. cap. VI. Chapeaville Gest. pont. Leod. II,
373D. Anno vero sequenti minori, quam vnius floreni, pretio
modius vendebatur. Gontigit autem hgc caristia ex eo quod ante
Chronik der elementaren Ereignisse. 213
festum beati Joannis (24. Jun.) praecedentis vsque ad Augustum pluere
non cessauit; propter quod grana intrinsecus quasi vacua remanserunt ;
et circa mare propter inundationem defecit annona. lib. 11. cap. VII.
p. 376A. Tandem tarn caristia quam guerris ambae partes, id est
Episcopus et aduersarii sui, — — || Levolds v. Northof Chr. d. Grf.
V. D. Mark ed. Tkoss p. 156. Anno Domini MCCCXVI. invaluerunt
caristia, fames et mortalitas. Valuit enim modius speltae quatuor
solidis grossis et amplius. || Ann. Tielenses. S. S. XXTV, 26, 15. Tanta
fuit caristia, qualis ante non est visa; maldrum enim tritici eme-
batur pro sex libris, maldrum siliginis pro quinque libris,
maldrum ordei pro tribus libris et sex solidis et maldrum
havene pro duabus libris. || Jon. de Beka chr. ed. Büchehus Ultra-
lECTi. 1643. p. 108. Anno Domini MCCCXVI radiosus Cometes apparuit,
mortifera pestis inhorruit, et valida fames invaluit, adeo quod
plerique pauperes, (si fas est dicere^) cadavera pecorum sicuti canes
cruda corroderent, et gi-amina pratorum sicuti boves incocte comme-
derent: fuit etiam haec fames ac pestilentia tam aspera, quod mendi-
cantes absque numero morerentur in campis, sylvis sive nemoribus, et
eorum corpora sine catholicis exequiis sepulturae traderentur in locis
agrestibus. Quapropter haec miseranda calamitas a Threnis Jeremiae
Prophetae solum in hoc discrepare videtur, quod hie manus mulierum
proprios filios non decoxerunt, et eorum carnes urgente fame, non man-
ducaverunt. Post biennium vero divina misericordia compatiens, huma-
nae miseriae largitatem munificentiae suae clementer ostendit, et in-
crementa frugum ubique terrarum in tantum addauxit, ut modius
siliginis pro quinque grossis Turonensibus emeretur, qui
paulo pridem pro quinque solidis Turonensibus emebatur. ||
Lat. Reimchr. St. Chr. XIII, 204, 7.
Anno milleno ter CCC sexto quoque deno
Magna fames vere per terram morsque fuere.
Non prius audivit homo talia qui modo vivit.
WiLLELMi Procüratoris Egmond. CHR. Matthaei Analecta II, 579.
Anno sequenti scilicet MCCCXV ^) fuit tam valida haec pestis, tam-
que amara, quod per eam omnis pietas, omnisque Caritas negligitur,
perpaucis elemosina tribuitur, quia licet pluribus copia panis largiendi-
que possibilitas affuerit, divinae tarnen pietatis fiducia carentibus, quod
ut nunc in pauperibus cernitur, magna diffidentia ipsorum corporibus
proximis temporibus affirmatur. Nee solum inter ignotos hoc tempore
deficit misericordia, sed etiam inter affines sanguineque contiguos omnis
dementia omnisque sublevatio denegatur, quum nee parentes filiis, nee
filii parentibus in hac necessitate maxima volunt assistere, ipsisque
licet habundantes vitae necessaria ministrare. Et ecce, quod magis est,
conjuges divina ordinatione una caro existentes sibi invicem deficiunt,
et inter eos victu parvi muneris thori fidelitas violatur. Fuit autem
tantus horror tantaque necessitas praesenti agone, quod pauper dum
fame moritur, et in plateis jacere conspicitur, non multo magis quam
canis rabidus diversorum oculis reputatur. Fertur quoque veridicis,
quod homines cujusdam villae tanta hoc tempore famis penuria cohae-
rerent, ut ranis extractis paludibus, caninis quoque carnibus, vescerentur.
Insuper, quod magis est veritate percipitur, pauperes quosdam ad ab-
jecta pecorum cadavera pi-ocedere, et ibi more canum carnes crudas
dentibus abstractas deglutire. Unde praesens maledictio non multum
1) Irrtum; es ist zweifellos das Jahr 1316 gemeint, die Nachricht
schliefst sich unmittelbar an die Erzählung vom Beginn der Hungersnot
an, der ausdräcklich in das Jahr 1315 gesetzt wird.
214 Chronik der elementaren Ereignisse.
ab illa, qüae in Threnis legitur, distare dinoscitur, nisi quod hie manus
mulierum filios non coxerunt. Interea divinae pietatis dementia suae
benignitatis largitatem volens ostendere, eodem anno, eisdem locis
humano generi tarn clementer affuit, quod mensura siliginis XV so-
lidis Hollandicis comparata et amplius totidem ejusdem
monetae denariis compararetur. In quo omnipotentis dementia
ejusque potentia quam plurimum commendatur. Nee solum hac miseria
hujusque taedio populos hoe triennio affligitur sed etiam in fine hujus
mortalitate peeorum aggravatur.
Morte famis coeto fuit M ter C que bis octo
Cum reliquis binis doluit peeorum neee finis.
Brem. Che. d. G. R\nesbekch ed. Lappenbeeg G. Q. d. Ekzstifts u. ö.
Stadt Bremen 86. In deme iare des Heren MoCCC°X"VT° in den twen
iaren do golt die rogge de scepell XXIV older grote. In den suluen
twen iaren starff alto vele volkes van hunger vnde van smachte. In
den suluen duren iaren leet die erlike, gotlike, wise here deken Booch
der hilghen kerken to Bremen geuen dor die lieue Godes alle syn broot-
koren, des vele was, unde alle syn meel also, dat to deme lesten syn
ghesinde sprack: here, gy en hebbet nicht meer vppe der lucht vnde in
den casten. Die here sprack: gat vppe die lucht vnde soket all vmme,
veghet die casten vnde gheuet dor Got alle die wile dat it wäret; Got
vnde die gude here sunte Peter giflFt vns ghenuch. Die denere deden
also en ere here hetede vnde quemen wedder in der stunde vnde spre-
ken: here, wy vinden alle winkele vnde alle casten vull. Die here die
wart van gotliker inwendigher lieue wenende vnde bot alle syn volk
do twyge so sere dor Got gheuende. 1| Gesta archiepisc. Magdeburg.
coNT. I. S. S. XIV, 430, 7. Orta est magna fames, ita quod multi
homines mortui sunt. || Magdeburg. Schöppenchr. St Chr. VII, 185, 16.
In dem 1316 jare wart grot duer tid, dat vele lüde van hunger
mosten sterven, und ok starf vele vehes, und van den doden koien
reddeden sik vele armer lüde, de anders gestorven weren van hungere,
de armen lüde legen vor den doren buten der stad und ok ein deil
binnen der stad up dem Breden Wege und soden und breden dat as
und verkoften dat under sik. de becker de brot veil hadden in oren
husen, de mosten mit stocken dar bi stan und weren vor den armen,
boven dat se on dat nicht nemen. In disser duren tid spiseden de
grawen monnike to Riddershusen bi ßrunswik alle dage mer denn veir-
hundert volkes mit brode von der vasten wente to der erne , dat men
dat koren sniden scholde. do geven se islikem armen minschen ein
sekelen und ein brod und beiden se gan arbeiden und sniden. 196, 13.
Dar na quam ein duer jar, dat ein wischpel korns galt wol 3 mark,
do verbot he in dem lande dat neimant körn to der stad voreu noch
bringen moste, scholden do de ratlude de meinheit in der stad stillen
und trösten, dat on körn in de stad mochte komen, do mosten se om
aver geven 300 mark. || Cron. S. Petri Erford. mod. S. S. XXX, 446, 27.
Fames valida, que iam per tres annos invaluerat, tam magna facta
est, ut multi fame perirent. Nam in strata publica, in eivitatibus, in
opidis, in villis innumerabiles exanimes iaeere videbantur. ünde cives
Erphordenses misericordia moti magnas foveas quinque ante civitatem
fecerunt, ubi quottidie proiecta sunt innumerabilia cadavera mortuorum.
In Smedestete sepeliebantur centum XXXDI sexagene cum quinque homi-
nibus. ^) II Ann. Vetekockll. S. S XVI, 45, 11. Insuper caristia
1) Vgl. hierzu Beyer, Urkundenbuch d. Stadt Erfurt IL 170, No. 209;
Urkunde Avignon 10. Sept. 1341. Es wird ein Ablafs für alle Teil-
nehmer an einer jährlich stattfindenden Gedächtnisfeier zum Heile der
i
Chronik der elementaren Ereignisse. 215
magna invaluit et duravit tercium dimidium anni, et innumerabilis
multitudo hominum fame moriebatur. || Canon. Samb. ann. S. S. XIX,
706, 28. Eodem anno fuerunt multe tempestates et inundancia a'qua-
rum tam in estate quam in yeme sive autumpno. || Fritsche Closeners
Chr. St. Chr. Bd. VIII, 135, 5. Do man zalt 1316 jor, do galt 1 vierteil
roken 30 sol. zu Strosburg. 16. Do man zalt 1316 jor, do galt ein
vierteil kornes 30 sol. zu Strosburg, und in dem lande 2 lib. oder
2 lib. und 5 sol. von dem gebresten kam ein grofse sterbote. 1|
Anonymi che. Wirceburg. Eckhart, Comment. her. Franc, grient. I, 821. Ita
magnafames erat etpestilentia grandis boum et pecorum, utpau-
peres prae penuria et fame carnes mortuorum pecorum certatim comede-
bant. IJ Ann. S. Rudberti Salisbg. cont. S. S. IX, 822, 13. Item eodem anno
ante festum Johannis baptiste (24. Jun.), et in vigilia eiusdem (23. Jun.),
et in vigilia apostolorum Petri et Pauli (28. Jun.), triplex inundatio
tanta aquarum facta fuit, quod quasi particulare diluvium videretur. ||
Ann. Salisbürg. cont. cod. Monac. S. S. IX, 241, 24. Facte sunt inun-
daciones aquarum in vigilia Petri et Pauli (28. Jun.), de qua mundus
totus turbabatur. || Cont. Zwetl. IE. S. S. IX, 666, 10. Inundatio
maxima Danubii ac omnium fluviorum, tam ex pluviis quam erup-
tione venarum terre, quam nix maxima et nimis diutuma subsecuta
omnia sata destruxit. || Königsaal. G. Q. lib. I. c. 128. ed. Loserth
Font. rer. Austr. S. S. VIII, 379. De pestilentiis , quae evenerunt in
diversis mundi partibus anno domini 1316. Iste annus domini 1316 tot
in se pestilentias et miserias continet, quod eas audire auris refugit,
mens stupescit; in boc anno, ut supra diximus, cometa quaedam in
parte aquilonari apparuit, quae disponente deo plurima pericula nun-
tiavit; aestatis namque tempore contra naturam huius temporis facta
est ex continuatis imbribus tam copiosa aquarum habundan-
tia, quod more diluvii in locis pluribus subverteret aedificia, muros et
castra. In partibus Saxoniae tantum Albea fluvius excrevit, quod
quadringentas et quinquaginta villas aquae vicinas cum hominibus et
pecoribus pariter delevit. In Austria, Polonia, Ungaria et Misna de hoc
diluvio omnium hominum quaerimonia nuntiabat infinita pericula esse
facta. Haec aquarum inundatio campos et valles cooperuit, fenum et
segetes distruxit, secumque plura, quae rapuit, deduxit. Subsecuta est
lacrimosa mors hominum et tantum mors praevaluit, quod in pleris-
que villis et civitatibus foveae profundae fierent, quae mortuorum insimul
plurima corpora velut morticinia operiret. Bladum fenum deficit,
deficiunt et pascua, ut esurire et interire incipiant homines et iumenta.
Retulit nobis dominus Petrus Moguntinus archiepiscopus , quod infra
dimidii anni tempus in civitate solum Metensi quinquies centum millia
hominum mortua sunt, nihilominus equos, oves et boves et uni-
versa pecora campi necuit pestilentia huius anni, oves enim
plures quam mille exceptis aliis animalibus praemortuis, quae ad Aulam
regiam pertinuerunt, in grangiis perierunt. Aestatem hanc fluminibus
non fructibus fertilem hiemps aspera subsequitur adducens nivis
copiam, frigorisque rigorem. || Ann. Pol. III. S. S. XIX, 655, 43.
Intravit provinciam Saxonie anno mortalitatis.
1317. Die Hungersnot hat in den meisten betroffenen Gebieten auf-
gehört, es sind aus Norddeutschland noch eine allgemein gehaltene Nach-
richt (Ann. Lubic.), weiter Nachrichten aus Mecklenburg (Ernst de Kirch-
berg) u/nd Ostpreußen (Can. Samb.) erhalten. In Strafsburg dauert die
Teuerung fort (Pritsche Glos., Jacob v. Königshof.) , dagegen hat die Not
jetzt den Südosten, Baiem (Ann. Burghaus.), Salzburg (Ann. Salisbürg.),
Seelen von 8100 Bürgern, die während der Hungersnot in Neuschmidt-
städt begraben worden sind, verkündet.
216 Chronik der elementaren Ereignisse.
Österreich (Cont. Zwetl. III), Böhmen (Königsaal. G. Q.) und Schlesien
(Ann. cisterc. in Heinrichow, Sigismund Bosicz) ergriffen. Ann. Lubic. S.
S. XVI, 426, 23. Eodem tempore intollerabilis erat fames in Francia,
Flandria, Hollandia, in partibus Reni, Westvaliae, Frisiae, Saxoniae');
et fame perierunt homines infiniti, multaeque villae desolatae manserunt,
quia homines aut fame moriebantur aut relictis suis possessionibus ces-
serunt ad regiones extraneas, quorum infiniti declinarunt ad partes
maritimas Saxoniae et Slaviae, mendicantes in civitatibus et villis, prae-
cipue in civitate Lubicensi, ubi eleemosynis devotae gentis reficiebantur.
Tamen multi fame adeo devicti cum alimenta susciperent, expiraverunt.
In nulla autem praedictarum partium erat locus, in quo tempus esset
tollerabilius, quam in civitate Lubicensi, in qua modius siliginis solve-
bat sex solides et citra, modius ordei 3 solidos, avenae duos solidos.
Et non solum isto anno, sed annis pluribus ante solvebat annona in
partibus Slaviae et Holtzatiae et partibus aliis vicinis circa pretium
praenotatum. Propter hanc karistiam, quae ante et post duravit fere
15 annis, et propter hominum seditiones et pestilentias eo tempore
perierunt et depauperati sunt multi divites et potentes. || Ernesti de
Kirchberg. Chr. Mecklenburg, c. CLX ed. Westphalen, Monom, ined.
IV, 815.
Dy Czyd waz Hungir groz bekant,
Und groz sterben durch dy Laut.
M . ter C . denus septenus tunc fuit annus.
cum (p.„°'- ) modius bis X . solid, fuit emptus.
Canon. Samb. ann. S. S. XIX, 706, 34. Eodem anno fuit fames
per Septem climata terre. || Fritsche Closeners Chr. St. Chr. Bd. VIII,
135, 20. Dise durunge ving in dem vorgeschriben jor an und ver-
zoch sich in das nochgende jor do man zalt 1317 jor. do wart es alse
diire alse do vor geschriben stot. || Jacob von Königshofens Chr. St.
Chr. IX, 738, 10. Die türunge werte ein gantz jor von der dürunge
und gebresten kam ein grosser sterbotte, das der spittel und [die]
graben bi sant Erhartz cappellen wurdent alle vol mit doten gefüllet,
und hette men zu enge, me gruben zu machen, davon wart der spittel
ussewendig der stat gemacht, nebent unser frowen brüder closter. || Ann.
Burghaus. S. S. XXIV, 62, 44. Facta est penuria et fames maxima ita
quod maldrum Purchuse vendebatur pro quinque solidis. || Ann.
Salisburg. cont. cod. Monacen. S. S. XIII, 241, 26. Facta est penuria
maxima, ut metreta Purchhuse vendebatur pro 5 solidis den. jj
Cont. Zwtl. III. S. S. IX, 666, 12. Fames et sterilitas inaudita ex
nive preteriti anni omnia sata destruente. ünde siliginis quasi nichil
ille annus habuit, tritici vero parum amplius, hordei vero et avene ac
estivalium satorum mediocriter, et vini modicum, ita ut rarus esset
panis triticeus et siligineus; hordeaceus autem et avenaceus quasi com-
muniter commedebatur. || Ann. Mell. cont. S. S. IX, 511, 35. Facta est
inundatio aquarum per totam Almaniam, Ungariam, Bohemiam et
Galliam. || Königsaal. G. Q. lib. I. c. 128. ed. Loserth Font. rer. Austr.
S. S. VIII, 379. In hac hieme a festo beati Andreae apostoli (30. Nov.)
usque ad diem Palmarum, qui videlicet quinto Kalendas Aprilis fuerat,
Multavia fluvius in tantum congelatus permanserat, quod in ipsius gla-
ciali superficie sine omni interpolatione cotidie quasi super aridam po-
dulus transiens ambulabat. Ex hac diutina hieme acriori fame
1) Die Nachricht bezieht sich wohl ganz allgemein auf die Hungers-
not von 1315 — 1317 und stimmt dann mit dem, was an Nachrichten
über die beiden vorhergehenden Jahre erhalten ist, gut überein.
J
Chronik der elementaren Ereignisse. 217
premebatur populus et pabula animalibus defecerunt, malum malo
additur, quia regnum ubilibet et maxime religiosorum possessio assidue
spoliatur. (| Ann Mechov. S. S. XIX, 669, 2. Mortalitas fuit. ||
Ann. cisterciens. in Heineichow. S. S. XIX, 546, 1. Farnes valida
Slecziam et totam Poloniam oppressit, per quam innumerabiles Poloni
perierunt, ita quod ia civitate Wratizlavie propter eorum nimiam multi-
tudinem cives eos extra civitatem sepelire fecerimt, et ibidem ecclesiam
ad honorem corporis Christi edificaverunt. || Sigismund Rosicz Gesta
DivEKSA S. S. REB. SiL. Xu, 38. Anuo domini 1317 et 18 et 19 tanta
fuit caristia et fames in Polonia et Silesia, ita quod pluribus in locis
parentes filios et filii parentes necantes devoraverunt , plures etiam
cames de suspensis cadaveribus comederunt; multi etiam fame mortui,
aliqui etiam post famem cibo salvati et recreati suflfocati sunt, prout
accidisse dicitur in Sagano, Freystadt, Kothwiz inter Saganum et Frey-
stadt et aliis pluribus locis.
Druckfehler,
S. 2 Zeile 9 v. o. lies: besonders hervorzuheben statt hervor-
zuheben, besonders.
S. 14 Anm. 10 lies: Leutner statt Leuter.
S. 79 Zeile 20 v. o. lies: klein statt kein.
S. 85 ist zu tilgen in den Spalten Süddeutschland, Westen und Osten
die Zahl 1312, dafür ist die Zahl 1312 in der Spalte Österreich
einzufügen.
ibid. die Zahl 1314 in der Spalte Belgien zu tilgen.
University of Toronto
Library
^.::^.?^^'^^