Skip to main content

Full text of "Hungersnöte im Mittelalter : ein Beitrag zur deutschen Wirtschaftsgeschichte des 8. bis 13. Jahrhunderts"

See other formats


-%M. 


;::y^^.:i*'^  '■?'^ '^"    -:i:v^^-  '■'    ^^  -  S-^-  ■  v  '» 


p 


l 


LEIPZIGER  STUDIEN 

AUS  DEM  GEBIET  DEK  GESCHICHTE. 


HERAUSGEGEBEN 


VON 


G.  BUCHHOLZ,  K.  LAMPRECHT,  E.  MARCKS,  G.  SEELIGER. 


VL  BAND,  1.  HEFT: 


Fkitz  Curschmann:   Hungersnöte  im  Mittelalter. 

EIN    BKITEAG    ZUR    DEUTSCHEN    WIBTSCHAPTSGESCHICHTE    DES    8.   BIS    13.   JAHRHÜNDEBT8. 


LEIPZIG, 

DRUCK  UND  VERLAG  VON  B.  G.  TEUBNER. 

1900. 


HUNGERSNÖTE  IM  MITTELALTER. 


Em  BEITRAG  ZUR  DEUTSCHEN 
WIRTSCHAFTSGESCHICHTE 
DES  8.  BIS  13.  JAHRHUNDERTS. 


VON 


FRITZ   CTJRSCHMANN. 


LEIPZIG, 

DRÜCK  UND  VERLAG  VON  B.  G.  TEUBNER. 

1900. 


C  R"712.U^ 
638G81 


Aus  dem  Historischen  Seminar  an  der  Universität  Leipzig. 

Prof.  Dr.  Lamprecht. 


ALIiE  RECHTE, 
EJNSOHIilESSIilCH  DES  ÜBEBSETZÜK6SBECHTS ,  YOBBEHALTEX. 


Vorrede. 


Wenn  ich  die  vorliegende  Schrift  jetzt  der  Öffentlichkeit 
übergebe,  so  möchte  ich  ihr  einige  Worte  vorausschicken. 

Über  den  ersten,  den  darstellenden  Teil,  habe  ich  wenig 
zu  bemerken.  Es  war  ein  spröder  Stoff,  den  ich  zu  bewältigen 
hatte.  Ich  hoffe,  nicht  zu  weitschweifig  geworden  zu  sein  in 
der  Angabe  von  Einzelheiten,  die  in  ihren  oft  abenteuerlichen 
Übertreibungen  historisches  Interesse  nur  in  beschränktem 
Mafse  beanspruchen  können,  andererseits  hoffe  ich  auch,  nicht 
zu  knapp  geschrieben  zu  haben,  so  dafs  die  Bilder  der  Ver- 
gangenheit an  Anschaulichkeit  verlieren.  Ich  weifs  nicht,  ob 
man  die  Darstellung  des  Verlaufes  einer  Hungersnot  in  einem 
gleichsam  typischen  Bilde,  wie  man  es  aus  den  zahlreichen 
Einzelschilderungen  hätte  entnehmen  können,  vermissen  wird. 
Ich  habe  darauf  verzichtet.  Das  Bild  wäre  doch  farblos  ge- 
worden gegen  die  mit  naiver  Kraft  entworfenen  Bilder  in  den 
alten  Quellen. 

Bei  der  Gestaltung  des  zweiten  Teiles,  der  Chronik  der 
elementaren  Ereignisse,  habe  ich  manche  Bedenken  gehabt. 
Dass  eine  solche  Chronik  von  allgemeinem  wirtschaftsgeschicht-. 
liehen  Interesse  ist,  und  vielleicht  auch  für  das  Detail  der 
politischen  Geschichte  manchen  Aufschlufs  liefern  kann,  glaube 
ich  annehmen  zu  dürfen.  Es  sind  ja  auch  schon  mehrfach 
solche  Zusammenstellungen  gegeben  worden  von  Alwin  Schulz 
in  seinem  höfischen  Leben  zur  Zeit  der  Minnesänger,  Band  I, 
S.  102  ff.,  von  Lamprecht  im  deutschen  Wirtschaftsleben,  Band  I, 
S.  1537 — 1557;  ebenso  bieten  manche  Regestenwerke,  wie  z.  B. 
die  mittelrheinischen  Regesten  von  Goerz,  bei  den  einzelnen 
Jahren  Angaben  über  die  Witterungsverhältnisse  des  behan- 
delten  Gebietes. 

Der  Umfang,  den  meine  Chronik  der  elementaren  Ereig- 
nisse allmählich  angenommen  hat,  hat  mir  Bedenken  erregt. 
Es  mag  unnatürlich  erscheinen,  wenn  dieser  Teil  den  dar- 
stellenden Teil  an  Umfang  bedeutend  übertrifft.  Aber  für 
meine  Arbeit  war  es  nötig,  jede  noch  so  unbedeutende  Notiz, 


VI  Vorrede. 

die  sich  auf  Witterungsverhältnisse,  die  Ernte  und  Ähnliches 
bezog,  zu  sammeln.  Ich  habe  bei  der  Zusammenstellung  oft 
zu  kürzen  versucht,  mich  schliefslich  aber  doch  entschlossen, 
das  Material  vollständig,  wie  ich  es  gesammelt  habe,  wieder- 
zugeben und  ich  hoffe  damit  nichts  Unnützes  gethan  zu  haben 
und  über  mein  engeres  Gebiet  hinaus  anderen  Forschem 
manches  nützliche  wirtschaftsgeschichtliche  Material  zu  liefern. 
Kürzungen,  die  ich  doch  vorgenommen  habe,  beziehen  sich 
entweder  auf  wirklich  gleichgültige  Einzelheiten,  oder  es  sind 
an  diesen  Stellen  Dinge,  die  schon  vorher  gesagt  sind,  mit 
übertriebener  Breite  weiter  ausgeführt.  Jedenfalls  habe  ich 
alle  solche  Kürzungen  durch  Gedankenstriche  kenntlich  ge- 
macht ( —  — ). 

Ich  hatte  ursprünglich  die  Absicht,  auch  noch  Preis- 
tabellen hinzuzufügen,  ich  habe  dann  aber  darauf  verzichtet, 
weil  die  Zusamenstellung  der  zerstreuten  Einzelpreise  wenig 
unmittelbaren  Nutzen  gehabt  hätte.  Um  aber  diese  Preis- 
angaben doch  leicht  auffindbar  zu  machen,  habe  ich  wenig- 
stens alle  Getreidepreise,  weil  sie  die  wirtschaftlich  wichtig- 
sten sind,  durch  gesperrten  Druck  hervorgehoben.  Sonstige 
Hervorhebungen  durch  Sperrdruck  sollen  lediglich  dazu  dienen, 
die  Übersicht  zu  erleichtern  oder  besonders  interessante  und 
wichtiare  Stellen  hervorzuheben. 


Inhalt. 

I.  Teil. 

Seite 

Einleitung 1 

Frühere  Bearbeitungen 1 

Quellen 2—5 

Räumliche  Begrenzung  des  behandelten  Gebietes 6—7 

Zeitliche  Begrenzung 8 

Hungersnöte  und  Seuchen 9 

Farnes  und  caristia 10 — 11 

Auffassung    der    Zeitgenossen   über   die  Entstehung 

der  Hungersnöte 12 — 17 

Verschiedene    Ursachen     für     die    Entstehung     der 

Hungersnöte 18 — 24 

Dauer  und  räumliche  Ausdehnung  der  Hungersnöte.  25 — 30 

Verschiedene  Arten  der  Hungersnöte 31 — 34 

Versuch  einer  Statistik 35 — 46 

Wirkungen  der  Hungersnot 47 

Notstandspreise 47 

Wucher 61 

Verhalten  der  grofsen  Massen  in  der  Notzeit 52 — 54 

Allgemeine  Verarmung  . 54 — 57 

Nahrung  in  der  Notzeit 57 — 59 

Menschenfresserei 59 — 60 

Krankheiten 61—62 

Wanderungen  der  Notleidenden 62 — 68 

Notstandspolitik 69 

Geistliche  und  Laien 69 

Notstandspolitik  Karls  des  Grofsen 70 — 73 

Notstandspolitik  von  Fürsten  und  Städten 74 — 76 

Kirchliche  Notstandspolitik 77—81 

Tabellen  über  Dauer  und  Ausdehnung  der  einzelnen 

Hungersnöte 82—85 

II.  Teil. 

Chronik  der  elementaren  Ereignisse 87 — 217 


r 


I. 
DAßSTELLENDEß  TEIL. 


Einleitung. 
Frühere  Bearbeitiingen. 

Eine  eingehende  Behandlung  der  mittelalterlichen  Hungers- 
nöte, wie  sie  die  vorliegende  Arbeit  geben  will,  kann  viel- 
leicht als  ein  etwas  sonderbares  Thema  erscheinen.  Eine 
Hungersnot  ist  ein  Unglück,  das  mehr  oder  weniger  zufällig 
entsteht,  durch  schlechte  Ernte,  Hagel,  Überschwemmung, 
Krieg  oder  durch  eine  Vereinigung  solcher  unglücklichen  Um- 
stände. Eine  rein  descriptive  Aufzählung  von  Unglücksfällen 
aber,  auch  wenn  sie  ein  ganzes  Land  betroffen  haben,  mag 
wohl  an  sich  verdienstlich  sein,  würde  aber  für  eine  weitere 
historische  Erkenntnis  doch  nur  wenig  bedeuten. 

Indefs  eine  Geschichte  der  Hungersnöte  kann  mehr  be- 
sagen. Den  Anstofs  zur  Entstehung  der  Hungersnöte  geben 
allerdings  elementare  Ereignisse,  die  wir  nicht  anders,  wie  als 
etwas  Zufälliges  auffassen  können.  Allein  für  den  Charakter 
dieser  Nöte  kommt  denn  doch  als  ein  zweiter,  sehr  bedeuten- 
der Faktor,  der  Widerstand  in  Betracht,  den  die  Wirtschaft 
des  bedrohten  Landes  leistet.  Von  diesem  Standpunkte  aus 
kann  eine  Geschichte  der  Hungersnöte  dann  wohl  als  ein 
einigermafsen  wertvoller  Beitrag  zur  Erkenntnis  der  wirt- 
schaftlichen Entwicklung  einer  bestimmten  Zeit  erscheinen. 

Für  eine  Arbeit  in  diesem  Sinne  fehlen  aber  bis  jetzt  fast 
alle  Vorarbeiten.  Das  Buch  von  L.  Torfs,  Fastes  des  cala- 
mites  publiques  survenues  dans  les  Pays-Bas  et  particu- 
lierement  en  Belgique,  depuis  les  temps  les  plus  recules  jus- 
qu  ä  nos  jours,  Paris  et  Tournai,  H.  Casterman  1859,  scheint 
seinem  Titel  nach  allerdings  wenigstens  für  ein  gewisses  be- 
schränktes Gebiet  das  Thema  zu  erledigen.  Es  zerfällt  in 
drei  selbständige  Abschnitte,  die  von  Hungersnöten,  Über- 
schwemmungen und  Epidemien  handeln.  Leider  ist  aber  das 
Buch  für  eine  wissenschaftliche  Benutzung  gänzlich  imbrauch- 
bar. Nur  aus  einigen  Andeutungen  läXst  sich  erkennen,  dafs 
der  Verfasser  als  Quellen  für  seine  Darstellung  einzig  und 
allein  einige  grofse  Kompilationen  des  17.  und  18.  Jahrhunderts 
benutzt  hat.  Woher  seine  einzelnen  Nachrichten  stammen, 
läfst  sich  häufig  nicht  feststellen,  da  er  Citate  überhaupt  nicht 

Leipziger  Studien  VL  1:  Carschmunn,  Hungersnöte.  1 


2  Einleitung. 

kennt.  Bei  der  Benutzung  eines  solchen  Materials  und  dieser 
Arbeitsweise  kann  man  natürlich  keine  gesicherten  Resultate 
erwarten,  wenn  auch  die  bei  Torfs  angegebenen  Notjahre  zum 
Teil  mit  denen  übereinstimmen,  die  ich  mit  Hilfe  des  origi- 
nalen Quellenmaterials  gefunden  habe.  Dazu  kommt,  dafs 
Torfs  als  echter  Ultramontaner  die  Tendenz  verfolgt,  nach- 
zuweisen, dafs  fast  alles  Gute  in  der  Welt  von  den  Mönchen 
kommt.  Als  klassisches  Beispiel  dafür  mag  es  dienen,  dafs  er 
es  einmal  für  nötig  hält  hervorzuheben,  besonders  wie  auch 
ein  protestantischer  Schriftsteller  die  segensreiche  Wirksam- 
keit der  Mönche  bei  der  Hungersnot  von  1272  in  Friesland 
anerkennt.^) 

Etwas  brauchbarer  ist  schon  ein  Aufsatz  von  L.  Wasser- 
mann im  „Katholik"^)  unter  dem  Titel  „Die  Hungerjahre  und 
die  Klöster  in  alter  Zeit".  Auch  dieser  Verfasser  schreibt  mit 
der  Tendenz  „die  Zeitgenossen  daran  zu  erinnern,  mit  welch 
heroischer  Selbstverleugnung  die  viel  verleumdeten  Mönche 
imseren  Voreltern  in  den  Zeiten  gröfster  Not  Hilfe  gebracht 
haben."  Dem  entsprechend  findet  sich  in  dem  Aufsatze  eine 
Aneinanderreihung  einer  grofsen  Anzahl  von  Einzelheiten  aus 
allen  Zeiten  und  Ländern  über  die  Wohlfahrtspflege  der  Klöster 
in  Notjahren.  So  weit  die  Angabe  nach  Zeit  und  Gegend, 
aus  der  sie  stammten,  für  mich  in  Betracht  kamen,  waren  sie 
mir  meist  schon  bekannt,  neu  wurde  ich  nur  auf  die  mira- 
cula  Volcuini  und  eine  Stelle  in  der  Hist.  Frisingensis  von 
Meichelbeck  hingewiesen. 

Im  übrigen  ist  die  Geschichte  der  Hungersnöte  nur  noch 
für  das  Moselland  schon  einmal  bearbeitet  worden,  allerdings 
nicht  selbständig,  sondern  im  Zusammenhange  eines  gröfseren 
Werkes  von  Lamprecht  in  seinem  Deutschen  Wirtschafts- 
leben. ^)  Diesen  Ausführungen  verdanke  ich  die  Hauptanregung 
für  die  vorliegende  Arbeit.  Die  Resultate,  die  hier  für  ein 
kleineres  Gebiet  festgestellt  worden  sind,  habe  ich  meist  auch 
für  das  übrige  Deutschland  bestätigt  gefunden. 


Quellen. 

Als    Quellen    dienten    der    vorliegenden    Arbeit   fast    aus- 
schliefslich    die    erzählenden  Geschichtsdenkmäler    des    Mittel- 


1)  Torfs,  S.  173  „Bien  d'autres"  dit  Van  Rhyn,  „seraint  ägalement 
morts  de  besoin,  sans  les  secours  charitables  des  religieux."  Cet  aveu 
d'un  homme  qui  ne  professait  pas  une  grande  admiration  pour  les  in- 
stitutions  monastiques,  est  pröcieux  ä  recueillir;  il  confirme  les  faits 
rapportös  par  Heylen."    Die  Nachricht  selbst  stammt  natürlich  von  Menko. 

2)  „Der  Katholik",  72.  Jahrgang,  Dritte  Folge,  V.  Band,  1892. 

3)  8.  I,  589  flF.  und  1537  ff.  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 


Einleitung.  3 

alters.  Dabei  war  die  Ausbeute,  die  die  einzelnen  Autoren 
lieferten,  sehr  verschieden.  Gerade  eine  Anzahl  der  gefeier- 
testen Namen  der  mittelalterlichen  Geschichtsschreibung  werden 
in  den  folgenden  Ausführungen  ganz  oder  doch  fast  ganz 
fehlen,  so  um  nur  einige  zu  nennen,  Widukind,  Wipo,  Thietmar, 
Adam  von  Bremen,  Otto  von  Freising.  Man  sieht,  es  sind 
Autoren,  deren  ganzes  Interesse  auf  die  Ereignisse  des  Staats- 
lebens gerichtet  ist.  In  ihre  wohlgeordneten  Geschichtswerke 
pafste  eine  bunte  Aufzählung  von  allem,  was  wunderbar  oder 
auffällig  ist,  von  Hagel,  Krankheit,  Hungersnot  und  Mifs- 
geburten,  nicht  hinein;  und  eine  Betrachtung  der  wirtschaft- 
lichen Mächte  in  ihrer  Bedeutung  für  den  gesamten  Verlauf 
der  Geschichte  lag  ihnen  natürlich  noch  fern. 

Naive,  unbekannte  Mönche,  die  aufschrieben,  was  ihnen 
in  ihrem  engen  Lebenskreise  bemerkenswert  erschien,  lieferten 
dagegen  oft  die  wertvollsten  Nachrichten.  Im  allgemeinen  er- 
geben die  einfachsten  Annalen  bei  weitem  das  beste  Ma- 
terial, aus  ihnen  liefs  sich  ein  gewisser.  Grundstock  von  Nach- 
richten entnehmen;  sie  dienten  in  erster  Linie  zur  zeitlichen 
und  örtlichen  Fixierung  der  einzelnen  Hungersnöte.  Am  wert- 
vollsten waren  hier  oft  wieder  die  allerkürzesten  und  sonst 
sehr  unbedeutenden  Annalen,  Werke,  die  oft  noch  wirklich 
auf  Ostertafeln  eingetragen  waren,  die  nichts  von  allen  grofsen 
Ereignissen  der  Welt  wissen  und  die  neben  ihrer  Abtreihe 
häufig  nicht  viel  mehr  enthalten,  als  eben  Nachrichten  über 
Naturereignisse,  über  Krankheiten  von  Menschen  und  Vieh 
und  was  dem  Verfasser  sonst  wunderbar  und  bemerkenswert 
erschien.  Solche  Nachrichten  haben  den  Vorteil,  dafs  sie 
authentisch  sind,  meist  sind  sie  im  Jahre  des  Ereignisses 
selbst  niedergeschrieben  oder  stützen  sich  doch  auf  unmittel- 
bare gleichzeitige  Nachrichten,  in  der  Regel  enthalten  sie  neben 
der  Angabe  fames  valida,  hiemps  prolixa  oder  Ähnlichem 
keine  näheren  Bestimmungen,  besonders  keine  Ortsangaben, 
sie  beziehen  sich  eben  nur  auf  den  Ort  der  Niederschrift  und 
seine  nähere  Umgebung.  Eine  Schwierigkeit  bot  die  Bearbei- 
tung dieser  kurzen  Annalen  insofern,  als  gerade  sie  häufig 
von  einem  Kloster  in  das  andere  übertragen  worden  sind,  um 
dort  den  Anfang  eigener  Klosterannalen  zu  bilden,  oder  aber, 
was  die  Benutzung  noch  schwieriger  macht,  mit  schon  vor- 
handenen Annalen  vermischt  zu  werden.  Um  ein  charakteri- 
stisches Beispiel  dieser  letzteren  Art  anzuführen,  erwähne  ich 
die  Fortsetzung  der  Annalen  von  Lobbes.^)  Diese  Fortsetzung 
ist  mit  den  Weifsehburger  Annalen  derartig  verbunden  worden, 


1)  Ann.  Laub.  cont.  S.  S.  IV,  20  u.  Ann.  Weifsenburg.  ed.  Holder- 
Egger,  Lamperti  monach.  Hersfeld,  opera,  p.  53,  56;  vgl.  bes.  a.  1068, 1069. 

1* 


4  Einleitung. 

dass  wir  jetzt  Witterungsangaben,  die  für  das  Elsafs  gelten, 
scheinbar  auf  Belgien  bezogen  wiederfinden.  Ähnlicli  ist  es 
mit  den  Achener  Annalen  gegangen,  die  in  Erfurt^)  wieder  auf- 
tauchen, wo  sie  sich  allerdings  leicht  durch  ihre  Angaben  in 
Achener  Mafs  verraten. 

Bei  der  höchst  mühsamen  Arbeit  der  Zurückführung  der 
einzelnen  Stellen  auf  ihren  Ursprungsort,  boten  mir  oft  schon 
die  Ausgaben  der  M.  G.  S.  S.  bedeutende  Hilfe.  Die  wert- 
vollste Führung  durch  dieses  Labyrinth  aber  waren  mir  doch 
Wattenbachs  Geschichtsquellen,  ohne  die  die  vorliegende  Arbeit 
überhaupt  kaum  möglich  gewesen  wäre.  So  weit  es  nötig 
schien,  habe  ich  aufserdem  auch  noch  auf  die  Spezialunter- 
suchungen zurückgegriffen  und  möchte  in  dieser  Hinsicht  be- 
sonders Redlichs  Aufsatz  über  die  österreichische  Annalistik 
im  zweiten  Bande  der  Mitteilungen  des  Instituts  für  öster- 
reichische Geschichtsforschung  erwähnen;  dazu  kamen  zahl- 
reiche kleinere  Untersuchungen,  wie  sie  sich  besonders  im 
neuen  Archiv  für  ältere  deutsche  Geschichtskunde  zerstreut 
finden.  So  schwierig  die  Aufgabe  der  richtigen  Fixierung  der 
einzelnen  Nachrichten  oft  war,  so  glaube  ich  doch  hier  fast 
überall  zu  einem  abschliefsenden  Ergebnisse  gekommen  zu  sein. 

Einfacher  schon  war  die  Verbesserung  der  chronologischen 
Fehler  in  den  Annalen.  Es  handelte  sich  hier  fast  immer  um 
den  Nachweis  einer  Verschiebung  der  Zahlen  um  ein  oder 
zwei  Jahre,  wie  sie  wohl  meist  erst  beim  Abschreiben  der 
Origiualquellen  entstanden  ist.  Hier  liefs  sich  das  Richtige 
gewöhnlich  schon  durch  eine  Nachprüfung  der  zu  demselben 
Jahre  berichteten  politischen  Ereignisse  finden. 

Die  Nachrichten,  die  in  den  ausführlicheren  Chroniken 
geboten  werden,  haben  schon  einen  anderen  Charakter.  Die 
Nachrichten  der  Annalen  dienten  zur  Festlegung  der  einfachen 
Thatsachen,  die  eingehenderen  Berichte  der  Chroniken  bieten 
die  wünschenswerte  Illustrierung  der  Vorgänge  im  Einzelnen. 
Dafür  ist  aber  bei  ihnen  oft  die  zeitliche  Bestimmung  un- 
sicher und  läfst  sich  nur  mit  Hilfe  der  aus  den  Annalen  ge- 
wonnenen festen  Grundlage  erreichen.  So  datieren  z.  B.  Si- 
fried  von  Ballhausen  und  der  Mönch  von  Fürstenfeld  beide 
eine  Hungersnot  in  Böhmen  nur  durch  die  Angabe  „nach  dem 
Tode  Ottokars".  Man  würde  also  hiernach  versucht  sein,  sie 
in  das  Jahr  1278  zu  setzen,  während  sie  thatsächlich  erst 
zwei  Jahre  später  begann.  Auf  die  Erwähnung  dieser  Hungers- 
not folgt  dann  bei  dem  Monach.  Fürstenfeld,  bald  eine  andere: 
„etwas  vor  oder  nach  dem  Regierungsantritt  Rudolfs",  ist  sie 


1)  Ann.  S.  Petri  Erphesfurd.  S.  S.  XVI,  20  und  Ann.  Aquensea  S. 
S.  XXIV,  37,  38;  vgl.  die  Jahre  1146,  1150  u.  1162. 


Einleitung.  5 

datiert;  es  handelt  sich,  wie  sich  durch  Hinzuziehung  anderer, 
besonders  annalistiseher  Quellen,  ergiebt,  um  das  Jahr  1271. 
Sehr  häufig  fehlt  aber  eine  nähere  Bestimmung  in  den  Chro- 
niken ganz,  so  dafs  sich  nur  aus  den  begleitenden  Umständen 
eine  Datierung  finden  läfst. 

Die  Gesta  der  Bischöfe  und  Äbte  sind  den  Chroniken 
nahe  verwandt,  sie  sind  aber  oft  sehr  spät  niedergeschrieben 
und  enthalten  für  den  vorliegenden  Zweck  verhältnismäfsig 
wenig.  So  finden  sich  z.  B.  in  der  ganzen  langen  Reihe  der 
Gesta  Treverorum  nur  zwei  Nachrichten. 

Auch  in  den  Heiligenleben  fand  ich  auffallend  wenig 
brauchbares  Material;  wirklich  genaue  Angaben  mit  fester 
Datierung  wird  man  ja  hier  kaum  suchen,  aber  auch  für  die 
Anschauung  der  Zeit  bieten  sie  nicht  viel.  In  der  Lebens- 
beschreibung selbst  überwiegt  der  erbauliche  Inhalt  sehr,  und 
auch  in  ihren  Wundern  zeigen  die  Heiligen  für  unseren  Zweck 
zu  wenig  Abwechslung,  sie  heilen  immer  nur  Blinde  und 
Lahme  und  haben  nie  ein  Wunder  gegen  die  Hungersnot  voll- 
bracht. Aus  diesen  Gründen  habe  ich  darauf  verzichtet,  dieses 
ungeheure  Material  vollständig  durchzusehen,  ich  habe  mich 
auf  die  Heiligenleben,  die  in  den  M.  G.  S.  S.  abgedruckt  sind, 
beschränkt  mit  Ausnahme  von  wenigen,  die  allzu  spät  ver- 
fafst  waren;  und  ich  glaube  mit  dieser  Begrenzung  nichts 
wichtiges  übergangen  zu  haben.  Einen  Ertrag  gaben  aber 
nur  verhältnismäfsig  wenige,  meist  sehr  bald  nach  dem  Tode 
ihres  Heiligen  verfafste  Biographieen,  die  sich  auch  sonst  vor 
der  übrigen  Litteratur  dieser  Art  auszeichnen.  Ich  nenne  hier 
in  erster  Linie  die  sehr  wertvolle  Passio  Karoli  comitis  Flan- 
driae,  ferner  die  Leben  Heriberts  von  Köln  und  Ottos  von 
Bamberg. 

Grundsätzlich  habe  ich  auf  die  Durchsicht  von  Ur- 
kunden und  Briefen  verzichtet,  ich  glaube  mit  gutem  Rechte, 
denn  bei  der  ganzen  Natur  dieser  Quellen  ist  auf  einen  Er- 
trag kaum  zu  rechnen.  Ist  dies  schon  von  vornherein  leicht 
glaublich,  so  sprechen  dafür  auch  noch  mehr  Ergebnisse  von 
Werken,  die  dieses  Material  verarbeitet  haben.  Lamprechts 
Wirtschaftsleben,  das  zum  ganz  überwiegenden  Teile  auf  Ur- 
kundenstoff beruht,  enthält  in  der  Chronik  der  elementaren 
Ereignisse  nur  eine  einzige  Stelle  aus  einer  Urkunde,  die  sich 
auf  eine  Hungersnot  bezieht.  Die  Jahrbücher  des  deutschen 
Reichs  erwähnen  die  meisten  bedeutenden  Hungersnöte  und 
geben  das  Qu  eilen material  fast  vollständig  an,  und  doch  findet 
sich  hier  nur  einmal  eine  Stelle  aus  einem  Briefe. 

Noch  eine  Quellengruppe  ist  zu  erwähnen,  die  Kapitu- 
larien der  fränkischen  Zeit.  Sie  ergaben  ein  aufserordentlich 
wertvolles  Material,  besonders  für   die  Notstandspolitik  Karls 


6  Einleitung. 

des  Grofsen;  einmal  liefs  sich  auch  eine  Hungersnot,  wo  die 
Annalen  schweigen,  allein  aus  den  Kapitularien  bestimmen. 
Die  späteren  Kaiser  haben  nur  noch  wenige  Gesetze  gegeben 
und  sich  darin  nie  mit  Wohlfahrtspolitik  befafst.  Ich  habe 
diese  Gesetze  nicht  einzeln  durchgeprüft,  ich  kann  mich  hier 
wohl  wieder  mit  Recht  auf  das  Schweigen  der  Jahrbücher 
berufen,  die  Material,  was  hier  vorhanden  gewesen  wäre,  nicht 
unberücksichtigt  gelassen  hätten. 

Ein  vollständiges  Verzeichnis  aller  zu  der  vorliegenden 
Arbeit  benutzten  Quellenschriften  würde  zu  weit  führen,  es 
wäre  eine  Aufzählung  von  mehreren  Hundert  Namen,  im 
wesentlichen  eine  Wiedergabe  der  Titel  aus  den  Inhaltsangaben 
der  Monumenta  Germaniae.  Ein  sehr  grofser  Bruchteil  von 
Schriften  würde  auch  darunter  sein,  deren  Durchsicht  kein 
Resultat  ergab,  die  also  in  Wirklichkeit  für  diese  Arbeit  nicht 
in  Betracht  kamen.  Irgend  eine  innerliche  Scheidungslinie 
zwischen  den  Schriftstellern,  die  Material  enthalten,  und  denen, 
die  nichts  beibringen,  giebt  es  nicht.  Im  ganzen  liefern  die 
Annalen  vielleicht  y^,  oder  mehr  allen  Stoffes,  und  höchst 
selten  fand  sich  einmal  eine  Nachricht  über  eine  Hungersnot 
in  einem  Königs-  oder  Bischofskatalog,  aber  auf  der  anderen 
Seite  giebt  es  auch  Annalen,  die  keine  Nachricht  bringen, 
und  einige  vereinzelte  Nachrichten  finden  sich  auch  in  den 
Katalogen. 


Räumliche  Begrenzung  des  behandelten  Gebietes. 

Was  die  räumliche  Abgrenzung  des  von  mir  behandelten 
Gebietes  angeht,  so  bin  ich  mir  wohl  bewuTst,  dafs  dieses  Ge- 
biet weder  geographisch,  noch  wirtschaftlich,  noch  politisch 
ein  vollkommen  abgeschlossenes  Ganzes  bildet.  Wenn  auch 
die  Behandlung  von  ganz  Europa  oder  auch  nur  Mitteleuropa 
nach  der  Überlieferung  der  Quellen  so  gut  wie  unmöglich 
war,  so  hätte  es  doch  nahe  gelegen,  wenigstens  Deutschland 
und  Frankreich  zusammen  zu  behandeln.  Wenn  ich  mich 
dennoch  entschlofs,  mich  auf  Deutschland  zu  beschränken,  so 
bestimmten  mich  dazu  Erwägungen  von  rein  praktischer 
Natur.  Eine  Arbeit,  die  sich  über  sechs  Jahrhunderte  er- 
streckt und  die  die  ganze  historische  Quellenlitteratur  dieser 
Zeit  heranziehen  will,  läfst  sich  exakt  nur  mit  einem  einheit- 
lichen publizierten  und  durchgearbeiteten  Material  ausführen, 
wie  es  für  Deutschland  eben  in  den  M.  G.  S.  S.  vorliegt.  Für 
Frankreich  giebt  es  zwar  auch  in  dem  Recueil  des  historiens 
des  Gaules  et  de  la  France  eine  grofse  Sammlung,  aber  sie 
kann  in  ihrer  Brauchbarkeit  doch  nicht  mit  den  Monumenten 
verglichen    werden.      Die  Kritik    der    einzelnen  Quellenstellen 


Einleitung.  7 

wäre  unendlicli  viel  schwieriger  und  in  ihren  Ergebnissen  sehr 
viel  unsicherer  gewesen.  Schon  die  Hilfe,  die  die  M.  G. 
S.  S.  in  Bezug  auf  originale  und  abgeleitete  Überlieferung 
durch  den  verschiedenen  Druck  gewähren,  fehlt,  und  die 
Quellenkritik  ist  hier  überhaupt  noch  nicht  so  weit  durch- 
geführt, wie  für  Deutschland,  wo  sie  für  meine  Zwecke  in  ge- 
nügender *  Abgeschlossenheit  vorliegt.  Ich  habe  im  Verlaufe 
der  Arbeit  gewifs  noch  oft  auch  für  Deutschland  die  Richtig- 
keit der  geltenden  Ansichten  in  dieser  Richtung  nachprüfen 
müssen,  aber  eine  quellenkritische  Prüfung  selbständig  vor- 
zunehmen, wie  das  bei  Heranziehung  der  aufserdeutschen 
Quellen  oft  nötig  gewesen  wäre,  ist  bei  einer  Arbeit,  die  zu- 
sammenfassen will,  unmöglich. 

Geographisch  beschränkt  sich  die  Untersuchung  also  auf 
Deutschland.  Doch  habe  ich  unter  dieser  grundsätzlichen  Be- 
schränkung, um  auch  für  die  Grenzgebiete  möglichst  richtige 
Resultate  zu  erreichen,  das  Gebiet  immerhin  sehr  ausgedehnt. 
Im  Westen  ist  Belgien  vollkommen  einbezogen  worden,  so 
dafs  die  äufsersten  Quellen  der  Gegend  von  Calais  und  Cambrai 
augehören.  Bei  einem  im  Mittelalter  so  viel  benutzten  Schrift- 
steller wie  Vincenz  von  Beauvais,  bin  ich  auch  noch  beträcht- 
lich über  die  angedeutete  Linie  hinausgegangen.  Weiter  süd- 
lich sind  vollständig  benutzt  die  Quellen  aus  den  Bistümern 
Verdun,  Toul  und  Dijon,  aufserdem  noch  Rodulfus  Glaber,  und 
einige  kleinere  Quellen  aus  Lausanne.  Alle  diese  Quellen  bis 
auf  Rodulfus  Glaber,  finden  sich  noch  in  den  M.  G.  S.  S.  ab- 
gedruckt. Um  für  diese  Grenzgebiete  noch  eine  Kontrolle  zu 
haben,  habe  ich  aber  für  die  wichtigsten  Notjahre  auch  den 
Index  chronologicus  des  Recueil  des  historiens  des  Gaules  et 
de  la  France,  bis  zum  elften  Bande,  zu  Rate  gezogen;  von  da 
an  mufste  ich  mich  freilich  mit  dem  Sachverzeichnisse  be- 
gnügen. Es  ergaben  sich  dabei  für  das  Gebiet  östlich  der 
Linie  Calais-Dijon  überhaupt  keine  neuen  Nachrichten,  und 
auch  für  das  übrige  Frankreich  fand  sich  auffallend  wenig 
Neues,  so  dafs  ich  schliefslich  glaube,  thatsächlich  auch  für 
den  gröfsten  Teil  von  Frankreich,  eine  fast  vollständige  Reihe 
von  Hungersnöten  gegeben  zu  haben. 

Die  Südgrenze  meines  Gebietes  ergiebt  sich  von  selbst 
durch  den  Zug  der  Alpen.  Einzelne  Angaben  über  Italien, 
die  für  die  ältere  Zeit  zu  erwähnen  von  Interesse  war,  ver- 
danke ich  den  Angaben  in  den  Jahrbüchern  der  deutschen 
Geschichte. 

Im  Osten  lälst  sich  gegen  die  weiten  Ebenen  von  Ungarn 
und  Polen  eine  geographisch  berechtigte  Grenze  überhaupt 
nicht  ziehen,  aber  hier  besteht  eine  Kulturgrenze.  Östlich 
der   Linie  Wien-Krakau   etwa  giebt   es   für   die   von   mir   be- 


8  Einleitung. 

handelte  Zeit  keine  brauchbaren  Quellen  mehr.  Für  den  nord- 
östlichen Teil  der  norddeutschen  Tiefebene  aber  fehlen  Nach- 
richten fast  ganz,  so  dafs  sich  überhaupt  ein  sicheres  Bild 
über  die  Lage  in  diesen  Ländern  nicht  entwerfen  läfst.f 

Die  Nordgrenze  des  behandelten  Gebietes  endlich  ergiebt 
sich  meist  von  selbst  durch  das  Meer,  nur  in  Dänemark 
könnte  die  Abgrenzung  Schwierigkeiten  machen.  Ich  habe 
Dänemark  ganz  von  der  Betrachtung  ausgeschlossen,  denn  es 
findet  sich  in  den  dänischen  Quellen,  die  erst  sehr  spät  ein- 
setzen, abgesehen  von  der  grofsen  Hungersnot  von  1315 — 17, 
nur  eine  Hungersnot  von  1283,  die  aber  mit  keiner  Hungers- 
not in  Deutschland  zusammentrifft.  Aufserdem  scheinen  sich 
hier  die  Verhältnisse,  —  und  dies  tritt  noch  mehr  hervor,  da 
die  wichtigste  Quelle  auf  Seeland  geschrieben  ist,  —  schon  sehr 
dem  südlichen  Schweden  zu  nähern. 

Mit  der  soeben  mitgeteilten  Begrenzung  glaube  ich  immer- 
hin ein  ziemlich  gleichartiges  Gebiet  umschrieben  zu  haben; 
es  ist  das  Land,  auf  dem  sich  während  des  Mittelalters  im 
wesentlichen  die  deutsche  Geschichte  vollzieht,  es  ist  ein  Ge- 
biet, das  von  Deutschen  bewohnt  wird  oder  unter  unmittel- 
barem deutschen  Einflüsse  steht,  mithin  wohl  eine  Gewähr 
für  genügende  kulturelle  Gleichheit  als  Voraussetzung  für  die 
folgenden  Untersuchungen  bietet. 

Zeitliche  Begrenzung. 

Der  Anfangstermin  für  die  vorliegende  Untersuchung, 
ca.  700,  ergiebt  sich  von  selbst,  da  um  diese  Zeit  die  ältesten 
Annalen  beginnen. 

Als  Endtermin  habe  ich  das  Jahr  1317  angenommen. 
Das  erscheint  willkürlich  und  bedarf  einer  Erklärung.  Die 
Veränderungen  in  der  Wirtschaft  vollziehen  sich  allmählich, 
jede  Periodeneinteilung  hat  hier  etwas  mehr  oder  weniger  Ge- 
waltsames. Aufgehört  haben  die  Hungersnöte  auch  nicht  im 
14.  Jahrhundert  noch  später,  wir  haben  noch  im  Jahre  1848 
bis  1849  in  einem  Teile  Deutschlands  eine  Hungersnot  er- 
lebt, die  in  sehr  vielen  ihrer  Symptome  vollkommen  den 
Hungersnöten  früherer  Jahrhunderte  glich.  ^)  Bei  meiner  Be- 
grenzung haben  mich  folgende  Gründe  geleitet:  Um  1250  ist 
ein  Einschnitt  in  der  mittelalterlichen  Geschichte  allgemein 
üblich;  wirtschaftlich  ist  die  Zeit  nachher  besonders  durch  die 
immer  wachsende  Bedeutung  der  Städte  bezeichnet.    Wie  weit 


1)  Virchow,  Gesammelte  Abhandlungen  aus  dem  Gebiete  der  öffent- 
liclien  Medizin,  I,  234  ff.  Mitteilung  über  die  in  Oberschlesien  herr- 
schende Typhusepidemie. 


Einleitung.  9 

diese  Änderung  der  wirtscliaftlichen  Verhältnisse  einen  Ein- 
flufs  auf  die  Entstehung  und  den  Verlauf  der  Hungersnöte 
ausgeübt  hat,  kann  ich  nicht  sagen,  aber  es  ist  nicht  un- 
wahrscheinlich, dafs  sich  ein  solcher  Einflufs  für  die  spätere 
Zeit  würde  nachweisen  lassen.  Eine  Arbeit,  die  sich  mit 
immer  wiederkehrenden  elementaren  Ereignissen  beschäftigt, 
mufs  sich  bei  der  Vergleichung  und  Gruppierung  grofser,  be- 
stimmter Zeitabschnitte  bedienen,  wie  sie  in  den  Jahrhunderten 
von  selbst  gegeben  sind,  es  lag  darum  nahe  die  Untersuchungen 
bis  1300  auszudehnen.  Über  diesen  Zeitpunkt  bin  ich  noch 
etwas  hinausgegangen,  weil  es  sich  zeigte,  dafs  gleich  in  dem 
Anfang  des  14.  Jahrhunderts  eine  ganz  bedeutende,  allgemeine, 
ja  vielleicht  die  am  weitesten  ausgedehnte  Hungersnot  des  be- 
handelten Zeitabschnittes  überhaupt  fällt.  Dieser  Umstand 
lieferte  nicht  nur  sehr  wertvolles  neues  Material,  sondern  ver- 
hütete auch  verhängnisvolle  falsche  Schlufsfolgerungen,  die 
sonst  aus  dem  langen  Aussetzen  allgemeiner  Hungersnöte  leicht 
hätten  gezogen  werden  können.  Die  Zeit  nach  1317  verläuft 
dann  bis  zum  schwarzen  Tode  ziemlich  ruhig,  ohne  besondere 
elementare  Ereignisse. 

HTingersnöte  und  Seuchen. 

Im  übrigen  bedarf  mein  so  zeitlich  und  örtlich  abge- 
grenztes Arbeitsgebiet  noch  einer  sachlichen  Begrenzung.  Die 
ständigen  Begleiter  der  Hungersnöte  sind  grofse  Volkskrank- 
heiten. Fames  und  mortalitas  sind  für  den  mittelalterlichen 
Annalisten  fast  untrennbare  Begriffe.  Es  hätte  darum  sehr 
nahe  gelegen,  gleichmäfsig  mit  der  Geschichte  der  Hungers- 
nöte auch  eine  Geschichte  der  Seuchen  zu  geben,  da  beide  Er- 
scheinungen meistens  neben  einander  hergehen,  freilich  auch 
nur  meistens;  es  giebt  auch  selbständige  Epidemieen,  ich  er- 
wähne hier  nur  die  grofse  Ausdehnung  des  ignis  sacer  im 
Jahre  1094.  Das  vorliegende  Material  genügt  nun  aber  nicht, 
um  das  Wesen  dieser  Seuchen  recht  zu  erfassen;  die  Be- 
schreibungen der  Krankheiten  sind  zu  selten,  und  es  wäre  für 
eine  Seuchengeschichte  sicher  notwendig,  noch  weiteres  Ma- 
terial beizubringen  und  besonders  auch  die  italienischen  und 
französischen  Quellen  in  ihrem  ganzen  Umfange  heranzuziehen. 
Das  würde  aber  zu  sehr  von  dem  eigentlichen  hier  behan- 
delten Gebiete  abgeführt  haben. 

Ein  weiterer  Grund,  warum  ich  von  einer  eingehenderen 
Behandlung  der  Seuchen  abgesehen  habe,  ist  der  folgende. 
Sind  schon  Beschreibungen  der  Krankheitserscheinungen  über- 
haupt selten,  so  verliert  vollends  beim  Eintritt  des  gröfseren 
Übels  der  Hungersnot  der   mittelalterliche  Schriftsteller  jedes 


10  Einleitung. 

Interesse  für  das  Krankheitsbild,  er  begnügt  sich  mit  der 
Thatsache,  dafs  viele  Menschen  sterben,  die  Ursachen,  ob  sie 
verhungern  oder  an  einer  oder  etwa  verschiedenen  Krank- 
heiten sterben,  sind  ihm  gleichgültig.  Diese  Lage  des  Quellen- 
materials mufs  dazu  veranlassen,  ähnlich  zu  verfahren.  Ich 
werde  daher  später  an  geeigneter  Stelle  die  Seuchen,  die  die 
Hungersnöte  begleiten,  im  wesentlichen  nur  in  ihrer  grofsen 
Folgeerscheinung,  der  grofsen  Sterblichkeit,  betrachten,  ohne 
den  einstweilen  aussichtslosen  Versuch  zu  machen,  näher  auf 
das  Wesen  der  einzelnen  Krankheiten  einzugehen. 


Farnes  und  oaristia. 

Noch  eine  Vorfrage  ist  zu  erledigen,  bevor  ich  das  Thema 
selbst  angreife,  die  Frage,  wie  findet  in  den  mittelalterlichen 
Quellen  die  Thatsache  der  Hungersnot  ihren  Ausdruck,  ins- 
besondere mit  welchem  Worte  drücken  die  Quellen  den  Be- 
griff der  Hungersnot  aus? 

Da  kann  nun  bis  zum  Beginne  des  13.  Jahrhunderts 
kein  Zweifel  bestehen;  uns  mag  es  schwierig  erscheinen,  den 
Begriff  der  Hungersnot  zu  definieren,  für  das  Mittelalter  war 
es  ein  feststehender  Begriff,  imd  fames  ist  das  Wort,  das  da- 
für gleichmäfsig  immer  wiederkehrt.  Von  dieser  Zeit  an  aber 
tritt  das  Wort  caristia  auf  und  wird  allmählich  immer  häu- 
figer. Ist  nun  caristia  etwas  anderes  als  fames?  Ohne  Zweifel 
ist  caristia  ursprünglich  das  mildere  Wort,  es  heifst  eben  nicht 
Hungersnot,  sondern  Teuerung^),  es  setzt  also  schon  ent- 
wickeltere Verhältnisse  voraus,  wie  das  ja  auch  sein  Auftreten 
erst  in  den  späteren  Jahrhunderten  beweist.  Bedeutete  nun 
caristia  wirklich  immer  nur  Teuerung,  so  könnte  es  leicht  ein 
falsches  Bild  geben,  wollte  man  die  Nachrichten  über  caristia 
im  13.  Jahrhundert  gleichmäfsig  mit  den  Nachrichten  von 
fames  in  der  früheren  Zeit  zusammenstellen.  Teuerungen  kann 
es  auch  in  den  früheren  Jahrhunderten  gegeben  haben,  aber 
es  ist  uns  kaum  etwas  davon  überliefert,  nur  das  ganz  Auf- 
fallende, Schreckliche  war  des  Aufschreibens  wert.  Nun  finden 
sich  aber  im  13.  Jahrhundert  eine  ganze  Anzahl  von  Stellen, 
bei  denen  nicht  nur  alle  Begleiterscheinungen  der  caristia  für 
eine  Hungersnot  sprechen,  sondern  es  giebt  auch  Stellen,  wo 
die  alten  Schriftsteller  deutlich  beide  Worte  in  gleichem  Sinne 
gebrauchen.  Vom  Jahre  1277  heifst  es  in  einer  österreichi- 
schen Quelle^):  „Eodem  anno  maxima  caristia  in  Karinthia 
facta  est,  ita  ut  homines   se  invicem  comederent."     Dafs  hier 


1)  Du  Gange  ed.  L.  Favre  1883,  tom.  11,  171. 

2)  a.  1277  Cont.  praedicat.  Vindob.  S.  S.  IX,  730,  38. 


Einleitung.  11 

eine  wirkliche  Hungersnot  gemeint  ist,  kann  wohl  nicht 
zweifelhaft  sein.  Im  Jahre  1320  gebrauchen  die  Ann.  Col- 
bazienses^)  das  Wort  caristia  ganz  allgemein  zur  Bezeichnung 
der  schweren  Notepoche  der  vorhergegangenen  Jahre:  Hie 
cessavit  caristia  magna  et  strages  qua  precedentibus  tribus 
annis  sive  4  raulti  invalescente  fame  et  pestilencia  —  — 
mortui  sunt.  Ähnliche  Beispiele  lassen  sich  noch  mehr  an- 
führen, aus  denen  hervorgeht,  dafs  caristia  unter  Umständen 
wirklich  Hungersnot  bedeuten  kann.^) 

Noch  häufiger  aber  ist  es,  dafs  man  mit  caristia  die  That- 
sache  grofsen  Mangels  und  hoher  Preise  bezeichnet,  es  folgt 
dann  fames  und  das  Sterben  vieler  Menschen  als  die  unmittel- 
bare Folge.  ^)  Darnach  läfst  sich  wohl  feststellen,  dafs,  wenn 
das  Wort  caristia  auftritt,  daraus  noch  nicht  etwa  gefolgert 
werden  darf,  dafs  hier  nur  von  einer  Preissteigerung  die  Rede 
ist,  es  kann  damit  auch  eine  wirkliche  Hungersnot  bezeichnet 
sein.  Was  gemeint  ist,  mufs  die  Betrachtung  jeder  einzelnen 
Stelle  ergeben. 


1)  a.  1320  Ann.  Colbaz.  S.  S.  XIX,  717,  19. 

2)  1281  Cont.  Claustroneobg.  IX,  S.  S.  746,  22;  1310  Ann.  aus 
Dietkirclien  M.  G.  Deutsch.  Chr.  IV,  1,  p.  118;  1316  Ann.  Vetrocell.  S. 
S.  XVI,  445,  11,  Sigismund  Rosicz  S.  S    rer.  Silesic  Xu,  38. 

3)  a.  1263  u.  1280  Cosm.  cont.  Ann.  Prag.  I  S.  S.  IX,  179,  1  u. 
W6,  46;  a.  1316  Aegid.  li  Muisis,    De  Smet  Corp.  ehr.  Fland.  n,  207. 


Auffassung  der  Zeitgenossen  über  die  Entstehung  der 
Hungersnöte. 

Es  wird  zuerst  darauf  ankommen,  die  allgemeine  Auf- 
fassung der  Zeit  vom  Wesen  der  Hungernöte  kennen  zu  lernen. 
Da  sah  man  nun  wohl  die  elementaren  Ereignisse,  Frost  und 
Hitze,  Hagel,  Gewitter  und  Überschwemmungen,  die  den 
Hungersnöten  vorhergingen;  aber  die  Not  nur  als  ein  Produkt 
solcher  Ereignisse  aufzufassen,  genügte  der  Zeitanschauung 
nicht.  Die  Schriftsteller  berichten  dergleichen  wohl,  aber 
schliefslich  liegt  für  sie  der  wahre,  letzte  Grund  für  solches 
grofse,  weite  Landstriche  verheerende  Unglück  doch  tiefer. 
Man  sieht  in  der  Not  ein  direktes  Eingreifen  Gottes,  eine 
Strafe  für  die  Sünden  der  Menschheit.  Mehrfach  finden  wir 
diesen  Gedanken  ausgesprochen,  häufig  klingt  er  in  den  aus- 
führlicheren Schilderungen  an.  „Sed  adhuc  iratus  erat  Altis- 
simus,  et  residuum  maris  fame  flagellavit  et  pestilentia''  heifst 
es  in  Emos  Chronik.^)  Ahnlich  sprechen  sich  400  Jahre 
früher  Ludwig  und  Lothar  in  einem  Rundschreiben^)  vom 
Jahre  828  aus,  in  dem  es  heifst:  „Quis  enim  non  sentiat 
Deum  nostris  pravissimis  actibus  esse  offensum  et  ad  iracun- 
diam  provocatum,  cum  videat  tot  annis  multifariis  flagellis 
iram  illius  desaevire,  videlicet  in  fame  continua,  in  mortalitate 
animalium,  in  pestilentia  hominum,  in  sterilitate  pene  omnium 
frugum,  et,  ut  ita  dixerim,  diversissimis  morborum  cladibus 
atque  ingentibus  penuriis  populum  istius  regni  miserabiliter 
vexatum  et  affiictum  atque  omni  abundantia  rerum  quodam 
modo  exinanitum." 

Dasselbe  Bild  der  Geifsel  Gottes  gebrauchen  Menko^)  und 
die  Passio  Karoli.*) 

1)  a.  1219  Emo  S.  S.  XXITI,  490,  32. 

2)  Boret.  II,  4,  25.  Boretius  hält  die  Recentio  B  für  unecht,  weil 
man  Ludwig  im  Jahre  828  eine  so  demütige  Sprache  nicht  zutrauen 
könne.  Deswegen  bleibt  die  Auseinandersetzung  doch  für  die  Anschau- 
ungen der  Zeit  charakteristisch,  Mühlbacher  nimmt  Regesten  Nr.  828, 
p.  304  keinen  Anstofs. 

3)  a.  1249  Menko  S.  S.  XXIII,  543. 

4)  Passio  Karoli  comit.  Fland.  c.  2  S.  S.  XII,  562,  39.  Immisit  ergo 
Dominus  flagella  famis  et  postmodum  mortalitatis. 


Auffassung  d.  Zeitgenossen  üb.  d.  Entstehung  d.  Hungersnöte.     13 

Das  Schwert  Gottes  wird  die  Hungersnot  in  den  Gesta 
abbatum  Gemblaceusium^)  genannt,  und  als  ob  dies  noch  nicht 
genüge,  geht  der  Verfasser  sofort  in  ein  anderes  Bild  über 
und  vergleicht  die  Not  mit  der  Belagerungsmaschine,  dem 
Widder.  Wie  der  Widder  dröhnend  gegen  die  Mauern  der 
belagerten  Stadt  stöfst,  so  trifft  die  Hungersnot  die  Paläste 
der  Reichen  und  die  Hütten  der  Armen.  Einen  gerechten 
Richter  nennt  Menko^)  Gott,  weil  er  die  Dänen,  die  in  der 
Not  den  Friesen  die  Hilfe  verweigert  hatten,  im  folgenden 
Jahre  durch  eine  Hungersnot  straft. 

Auch  böse  Mächte  können  eine  Hungersnot  hervorbringen, 
um  den  Menschen  zu  schaden.  Einhard^)  erzählt  von  einem 
Teufel,  der  in  Höchst  durch  den  Mund  eines  sechzehnjährigen 
Mädchens  gestanden  habe,  dass  er  mit  noch  elf  Genossen  nun 
schon  seit  Jahren  das  Frankenreich  heimgesucht  hätte,  sie 
hätten  alle  Saaten  verdorben  und  Krankheit  über  Menschen 
und  Vieh  gebracht. 

829  erklärte  eine  Pariser  Synode*):  „Sunt  sane  diversorum 
malorum  patratores,  quos  et  lex  divina  improbat  et  condem- 
nat  pro  quorum  etiam  diversis  sceleribus  et  flagitiis  populus 
fame  et  pestilentia  flagellatur."  Es  folgt  dann  eine  Aufzäh- 
lung der  verschiedenen  Missethäter.  Ebenso  wie  hier  die 
Väter  der  Kirche,  so  sucht  in  einem  anderen  Falle  das  Volk 
von  Trier  in  den  vorgeblichen  Sünden  eines  Einzelnen  die  Ur- 
sache für  das  allgemeine  Unglück.^)  Es  rottet  sich  zusammen 
und  will  die  Zelle  des  Eremiten  Symeon  stürmen,  der  als  ein 
vielleicht  unheimlicher,  aber  harmloser  Gast  in  der  Porta 
nigra  hauste.  Für  seine  Sünden  soll,  wie  sie  behaupten, 
Überschwemmung  und  Hungersnot  über  das  Moselland  ge- 
kommen sein. 

Der  übernatürliche  Ursprung  der  Hungersnot  zeigt  sich 
auch  in  dem,  was  ihr  vorhergeht.  Die  Menschen  werden  ge- 
warnt, ehe  das  Unglück  über  sie  hereinbricht,  damit  sie  noch 
vorher  Bufse  thun  können^),  und  Elend  und  Tod  sie  nicht 
unvorbereitet  überraschen.     Fast  jede  Hungersnot  wird  durch 


1)  a.  1095  Gest.  abb.  Gembl.  cont.  auct.  Godeschalco  S.  S.  VIII, 
547,  10  u.  a.  1196  Cont.  Aquicinct.  S.  S.  VI,  433,  43;  a.  1144  Cont.  Gembl. 
S.  S.  VI,  388,  34. 

2)  a.  1272  Menko  S.  S.  XXIH,  560,  18. 

3)  Einhardi  transl.  et  miracula  S.  S.  Marcellini  et  Petri  S.  S.  XV, 
253,  34.  „Ego",  ait,  „sum  satelles  atque  discipulus  Satanae  —  —  per 
annos  aliquot  sum  sociis  meis  undecim  regnum  Francorum  vastavi;  fru- 
mentum  et  vinum  et  omnes  alias  fruges,  quae  ad  usum  hominum  de 
terra  nascuntur,  iuxta  quod  iussi  eramus,  enecando  delevimus,  pecora 
morbis  interfecimus,  luem  et  pestilentiam  in  ipsos  homines  inmisimus." 

4)  Mansi  XIV,  col.  595.  —  5)  a.  1035  Miracula  S.  Symeonis  S.  S. 
VIII,  210,  40.  —     6)  a.  1125  Passio  Karoli  c.  2.  S.  S.  XII,  562,  39. 


14  Aufassung  der  Zeitgenossen  über  die  Entstehung 

schreckliche  Himmelserscheinungen  eingeleitet,  Sonnen-  und 
Mondfinsternisse,  Kometen,  Nordlicht  haben  ihre  schlimme 
Vorbedeutung. 

Sonnenfinsternisse  treffen  noch  verhältnismäfsig  selten 
mit  Hungersnöten  zusammen,  meist  können  die  Quellen  aus 
ihnen  nur  das  Entstehen  von  Krankheiten,  Überschwem- 
mungen u.  s.  w.  herleiten,  aber  einige  Fälle  sind  noch  über- 
liefert. 

Am  11.  August  1124^)  fand  eine  Sonnenfinsternis  statt. 
Sie  ist  in  der  Passio  Karoli  genau  beschrieben  und  der  Ver- 
fasser giebt  an,  dafs  man  sie  als  ein  Vorzeichen  der  kommen- 
den Hungersnot  betrachtete.  Von  derselben  Finsternis  spricht 
auch  Cosmas^),  es  folgt  darauf  eine  Seuche  unter  den  Rindern 
und  Schweinen,  die  Bienen  sterben  und  die  Ernte  verdirbt. 
Ebenso  bringen  die  Ann.  Hildesh.^)  und  die  Summa  Honorii*) 
diese  Finsternis  mit  der  Hungersnot  in  Verbindung.  Aufser- 
dem  sind  mir  noch  folgende  Fälle  bekannt  geworden,  wo  die 
Quellen  unzweifelhaft  diese  Verbindung  annehmen:  19.  Juli  939 
totale  Sonnenfinsternis,  es  folgt  eine  Hungersnot  in  Italien.^) 
23.  September  1093  ringförmige  Sonnenfinsternis,  es  folgt 
Hungersnot  in  Sachsen.^)  2.  August  1133  totale  Sonnen- 
finsternis, es  folgt  viel  Regen  während  der  Ernte  in  Pader- 
born.^) 26.  Oktober  1147  ringförmige  Sonnenfinsternis,  die 
grofse  Hungersnot  des  Jahres  bestand  aber  schon  seit  1145.*) 
81.  Jan.  1310  ringförmige  Sonnenfinsternis,  caristia  bladi  et 
vini  in  Belgien  ist  die  Folge.  ^) 

Eine  Mondfinsternis  geht  der  Hungersnot  zweimal 
voran  im  Jahre  1259 1«)  und  1263.") 

Viel  schlimmere  Verkündiger  der  Hungersnöte  sind  aber 
die  Kometen,  wenn  sie  erscheinen  steht  immer  ein  schweres 
Unglück  bevor.  Die  Chronisten  berufen  sich  bei  ihrer  Er- 
wähnung gern  auf  berühmte  Gelehrte,  die  über  den  unheil- 
vollen Einflufs   dieser  Gestirne   geschrieben  haben.     So  citiert 

1)  Dieses  und  alle  folgenden  Daten  für  Finsternisse  aus  Oppolzer 
Kanon  der  Finsternisse  Bd.  LIT  der  Schriften  der  math.-naturwiss.  Klasse 
der  kaiserl.  Akademie  der  Wissenschaften,  Wien  1887. 

2)  a.  1124  Cosmas  S.  S.  IX,  129,  9. 

3)  a.  1124  Ann.  Hildesh.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.,  p.  66. 

4)  a.  1124  Summa  Honorii  S.  S.  X,  131,  23. 

5)  a.  939  Ann.  Sangall.  maior.  S.  S.  1,  78.  Liudprand  lib.  V,  c.  2 
M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  101. 

6)  a.  1093  Ann.  August  S.  S.  IH,  134,  17. 

7)  a.  1133  Chr.  reg.  Col.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  70. 

8)  a.  1147  Chr.  reg.  Col.  M,  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  82;  Ann.  FlorefiF.  S. 
S.  XVI,  624,  42;  Ann.  Brunwil.  S.  S.  XVI,  727,  26. 

9)  a.  1309  Aegid.  Li  Muisis  ehr.  de  Smet.  corp.  ehr.  Fland.  II,  176. 

10)  8.  Mai  1259  Ann.  Wessof.  ed.  Leuter  Hist.  Wessof  II,  33. 

11)  20.  Febr.  1263  Cont.  Sancr.  ü,  S.  S.  IX,  645,  28. 


der  Hungersnöte.  15 

die  Cout.  Zwetliensis  IIP)  Beda  und  andere  Gelehrte,  nach 
deren  Zeugnis  auf  einen  Kometen  immer  Hungersnot,  Seuchen, 
Thronwechsel  und  anderes  Unglück  folgen  soll.  Als  eine 
andere  Autorität  wird  einmal  Isidor  angeführt.  Er  sagte  in  den 
Origines^):  „Cometes  stella  est  dicta  eo  quod  comas  luminis 
ex  se  fundat.  Quod  genus  sideris  quando  apparuerit,  aut 
pestilentiam,  aut  famem,  aut  bella  significat."  So  glauben  es 
alle  Chronisten;  als  ob  es  eine  logische  Konsequenz  wäre,  so 
folgt  bei  ihnen  auf  den  Kometen  die  Hungersnot.  „Stella 
cometis.  Farnes  acerrima''  heilst  es  in  einer  süddeutschen 
Quellengruppe.  „Stella  cometes  apparuit,  et  fames  subsecuta 
est"  sagen  die  Ann.  Laub.^)  und  ähnlich  andere  Quellen.  In 
einigen  Fällen  erscheint  der  Komet  schon  im  Jahre  vor  dem 
Eintritte  des  Unglücks,  so  berichten  Alpertus*)  und  die  Ann. 
ßatisponenses^).  Die  merkwürdige  Gestalt  des  Kometen  machte 
bedeutenden  Eindruck  auf  die  Beobachter,  und  besonders  der 
Lichtschein  des  Schweifes  erregte  ihre  Aufmerksamkeit.  Die  Ann. 
S.  Columbae  Senon.  vergleichen  ihn  einmal  mit  einer  Lanze. 
Im  Ganzen  finden  sich  10  Fälle  ^),  wo  Hungersnöte  durch 
das  Erscheinen  von  Kometen  angekündigt  werden:  868,  909, 
940  oder  941,  1005,  1031,  1145,  1197,  1217,  1264  und  1316. 

1)  Confc.  Zwetl.  III,  &.  S.  IX,  656,  9.  Stella  que  cometa  dicitur  visa 
est,  per  continuos  80  dies;  que  secundum  Bedam  et  alios  doctores  osten- 
tat vel  famem,  aut  pestilenciam,  vel  mortalitatem,  vel  mutacionem  regni, 
vel  aeris  intemperiem,  aut  ventorum  inmanitatem. 

2)  Origihes  lib.  HI  c.  LXX,  16;  Corp.  grammatic.  lat.  vet.  HI,  166. 

3)  a.  941  Ann.  Laub.  S.  S.  IV,  16,  33. 

4)  a.  1005  Alpert.  de  diversit.  temp.  lib.  I  c.  6.  S.  S.  IV,  704,  9. 

5)  a.  1145  Ann.  Ratisp.  S.  S.  XVH.  586,  11. 

6)  a.  868  Ann.  SangaU.  maior.  u.  s.  w.  S.  S.  I,  76;  Ann.  S.  Co- 
lumbae Sen.  S.  S.  I,  103;  Ann.  Xant.  S.  S.  11,  233,  9  u.  Ann.  Fuld.  M, 
G.  S.  S.  kl.  Ausg.  67. 

909  Ann.  S.  Col    Sen.  S.  S.  I.  104. 

940  u.  941  Ann.  Laub.  u.  s.  w.  S.  S.  IV,  16,  33;  Herrn.  Aug.  S.  S. 
V,  114,  1;  Widukind  lib.  Hc.  32  M.  ö.  S.  S.  kl.  Ausg.  52;  Liudprand 
lib.  Vc.  2.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  101. 

1005  Alpert.  lib.  Ic.  6.  S.  S.  IV,  704,  9;  Ann.  Laub.  S.S.  IV,  18,  17- 

1031  Hist.  Franciae  fragm.  Hist.  de  Fr.  X,  212. 

1145  Ann.  S.  Col.  Sen.  S.  S.  I,  107;  Ann.  Brunwil.  S.  S  XVI, 
727,  18;  Chr.  reg.  Col.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  81;  Ann.  Ratispon.  S.  S. 
XVn,  586,  11. 

1197  Ann.  Marbac,  S.  S.  XVH,  168,  29. 

1217  Ann.  S.  Stept.  Frising.  S.  S.  XEI,  56,  1. 

1264  Cont.  Zwetl.  m  S.  S.  IX,  656,  9;  Ann.  S.  Rudb.  SaUsbg.  S 
S.  IX,  797,  3  Hist.  ann.  1264—1279  S.  S.  IX,  649,  20;  Ann.  Wratisl 
antiqui  S.  S.  XIX,  528,  28;  Ann.  Pol.  m  S.  S.  XIX,  637,  10;  Ann.  capit 
Cracovic.  S.  S.  XIX,  601,  37;   Ann.  Wessof.  Leuter  Hist.  Wessof.  H,  34 

1316  Ann.  Pärchens.  S.  S.  XVI  608,  35;  Job.  de  Beka  ed.  Buche- 
lius  Ultraiceti  1643,  p.  108;  Jan  de  Klerk,  Buch  V,  cap.  X,  v.  845, 
Collect,  des  Chroniquea  Beiges  I,  443;  Königsaal  G.  Q.  lib.  I,  c  128; 
Font.  rer.  Austr.  S.  S.  VIE,  379. 


16  Auffassung  der  Zeitgenossen  über  die  Entstehung 

Auch  noch  andere  Himmelserscheinungen  können  auf 
kommendes  Unheil  deuten.  Nach  den  Ann.  Quedlinburg.^)  sah 
man  am  4.  Februar  1025  mittags  die  Sonne  in  dreifacher  Ge- 
stalt am  Himmel,  „quod  mirabile  prodigium  rei  eventu  postea 
constat  probatum."  Eine  Hungersnot  folgte  noch  in  demselben 
Jahre.  Die  Ann.  Xant.^)  zum  Jahre  867  berichten  von  einem 
Nordlicht,  es  folgt  die  grofse  Hungersnot  von  868.  Balduin 
von  Ninove^)  erzählt  im  Jahre  1192  von  einer  Lichterschei- 
nung in  der  Nacht,  so  dafs  man  überall  geglaubt,  es  brenne 
in  der  Nähe.  Es  ist  das  Zeichen  für  den  Beginn  einer  grofsen 
Notperiode. 

Auch  einer  der  Planeten,  der  Saturn,  kann,  wie  Magnus 
von  Reichersberg  zum  Jahre  1145^)  mit  grofser  Gelehrsam- 
keit auseinandersetzt,  die  Hungersnot  hervorbringen.  Der 
Saturn  hat  eine  sehr  kalte  Natur;  wenn  er  der  Sonne  in  den 
Sommerzeichen  des  Tierkreises  begegnet,  so  entsteht  regneri- 
sches und  kaltes  Wetter,  trifft  er  die  Sonne  in  den  Winter- 
zeichen, so  verdoppelt  sich  die  Kälte.  Damals  stand  der 
Saturn  im  Widder,  dem  Frühjahrszeichen,  er  hatte  schon  7 
oder  8  unfruchtbare  Jahre  gebracht,  und  jetzt  entsteht  daraus 
eine  Hungersnot.  Ganz  ähnlich  berichteten  wenige  Jahre 
später  die  Magdeburger  Annalen.^) 

Ein  ganz  eigentümliches  Vorzeichen  einer  Hungersnot  er- 
wähnen die  Ann.  Rodenses.^)  Zum  Jahre  1144  heifst  es: 
„Ventus  fuit  vehementissimus,  quem  semper  ut  ferunt  fames 
sequitur  et  carum  tempus."  Es  folgt  dann  sofort*  der  Bericht 
über  die  Hungersnot  desselben  Jahres.  Derselbe  Satz  wird 
wörtlich  1145  wiederholt  und  im  folgenden  Jahre  ist  wieder 
die  Hungersnot  erwähnt.  Verwandte  Anschauungen  zeigt  eine 
Fortsetzung  Gottfrieds  von  Viterbo'^),  in  der  die  Hungersnot 
von  1224 — 25  mit  einem  Sturme  in  Verbindung  gebracht 
wird.  Der  Sturm  soll  so  heftig  gewesen  sein,  dafs  er  die 
Körner  aus  den  Ähren  herausschüttelte,  und  durch  die  Mifsernte, 
die  sich  hieraus  ergab,  wurde  eine  Hungersnot  hervorgerufen. 
Der  Autor  will  hier  schon  einen  ursächlichen  Zusammenhang 
herstellen,  aber  die  ganze  Vorstellung  hat  etwas  wunderbares. 
Offenbar   derselbe   Sturm   wurde    in  Erfurt^)   beobachtet   imd 


1)  a.  1025  Ann.  Quedlinburg.  S.  S.  III,  90,  17. 

2)  a.  867  Ann.  Xant.  S.  S.  11,  232,  42. 

3)  a.  1192  Bald.  Ninov.  S.  S.  XXV,  537,  40;   vgl.  Cont.  Aquicinct. 
S.  S.  VI,  428,  13. 

4)  a.  1145  Magnus  Reichersberg  S.  S.  XVII,  460,  10.; 

5)  a.  1150  Ann.  Magdeburg.  S.  S.  XVI,  190,  44. 

6)  a.  1144  Ann.  Rod.  S.  S.  XVI,  717,  5  u.  718,  4. 

7)  a.  1224  Cont.  Funiacensis  S.  S.  XXII,  343,  1. 

8)  a.  1225  Cron.  S.  Petri  Erford.  mod.  S.  S.  XXX,  390,  8.  u.  13. 


der  Hungersnöte.  17 

auch  hier  soll  er  das  Korn   aus  den  Ähren  herausgeschüttelt 
haben. 

Weiter  sind  noch  an  einigen  Stellen^)  die  Nachrichten 
von  einem  Sturm  und  einer  Hungersnot  einander  so  unmittel- 
bar gegenüber  gestellt,  dafs  es  fast  scheint,  als  wollten  auch 
hier  die  Verfasser  einen  Zusammenhang  annehmen.  Isidor 
weifs  von  der  schädlichen  Wirkung  der  Winde  nur,  dafs  der 
Ostwind  Krankheiten  erregt.  Jedenfalls  handelte  es  sich  beim 
Wind  als  Vorzeichen  einer  Hungersnot  um  keinen  weit  ver- 
breiteten Volksglauben. 


1)  a.  1145  Cont.  Meli.  S.  S.  IX,  503,  31;  1217  Ann.  S.  Benig.  Div. 
S.  S.  V,  48,  46;  a.  1263  Ann.  Wessof.  ed.  Leuter  Hist.  Wessof.  11,  34. 


1/eipziger  StucHen,  VI.  1:  Curschmann,  Hungeisn&te. 


Verschiedene  Ursachen  für  die  Entstehung  der  Hungersnöte. 

Gehen  wir  nun  zu  den  thatsäclilichen  Gründen  für  das 
Entstehen  einer  Hungersnot  über,  so  läfst  sieh  sofort  er- 
kennen, dafs  Mifsernten  in  der  ganz  überwiegenden  Mehrzahl 
der  Fälle  die  Ursache  der  Hungersnöte  sind.  Das  ist  fast 
selbstverständlich,  denn  was  soll  sonst  den  dringenden  Mangel 
an  Getreide,  und  darin  liegt  doch  das  Wesen  der  Hungersnot, 
hervorbringen,  als  eine  ungenügende  Ernte.  Dennoch  wird  es 
sich  lohnen,  auch  diese  Entstehungsart  näher  zu  betrachten, 
weil  sie  uns  manchen  Einblick  in  die  mittelalterliche  Volks- 
wirtschaft gewährt. 

Die  Wirtschaft  jener  Zeit  war  gegen  alle  Störungen  ele- 
mentarer oder  anderer  Natur  im  höchsten  Grade  empfindlich. 
In  der  Regel  lebte  der  Mensch  von  dem,  was  er  auf  dem 
eigenen  Felde  baute.  Der  Bauer  bezahlte  seinen  Zins  und 
mufste  im  übrigen  sorgen,  dafs  er  genug  zum  Leben  hatte. 
An  der  Erzielung  von  Überschüssen  hatte  er  wenig  Interesse, 
er  hätte  sie  kaum  zu  Geld  machen  können.  Für  Zeiten  der 
Not  besafs  er  daher  weder  Materialüberschüsse  noch  Geld, 
durch  das  er  sich  Lebensmittel  hätte  erwerben  können.  Be- 
deutend besser  und  sicherer  waren  natürlich  schon  die  grofsen 
Grundherrschaften  gestellt,  besonders  die  Klöster,  von  denen 
wir  ja  eigentlich  allein  etwas  genaueres  über  diese  Verhält- 
nisse wissen.  Aber  auch  ihr  Bestand  ruhte  doch  durchaus 
auf  agrarischer  Grundlage.  Wurden  sie  auch  nicht  so  un- 
mittelbar und  schwer  von  ungünstiger  Witterung  und  der 
daraus  entstehenden  Mifsernte  betroffen,  wie  der  einzelne 
kleine  Bauer,  so  beruhte  doch  auch  die  Sicherheit  ihrer  wirt- 
schaftlichen Existenz  im  wesentlichen  darauf,  was  ihr  eigenes 
Feld  trug.i) 

Es  berührt  uns  wunderbar,  wenn  wir  in  den  Annalen  un- 


1)  Siehe  Herimanni  liber  de  restauratione  S.  Martini  TornaC. 
c.  70—72  S.  S.  XIV,  307  fF..  das  Schicksal  eines  Klosters,  das  nicht  über 
genügenden  Grundbesitz  verfügte. 


Verschiedene  Ursachen  für  die  Entstehung  der  Hungersnöte.      19 

vermittelt  zwischen  den  wichtigsten  Staatsereignissen,  zwischen 
den  Nachrichten  vom  Tode  von  Königen  und  Päpsten,  von 
Schlachten  und  Reichstagen,  die  scheinbar  gleichgültige  Nach- 
richt von  irgend  einem  Gewitter,  von  Hagel  oder  Sturm  finden. 
Es  war  doch  nicht  nur  das  Gefallen  am  Merkwürdigen  und 
Wunderbaren,  das  die  Annalisten  veranlafste  dergleichen 
aufzuschreiben.  Sie  sahen  die  Ereignisse  mit  den  Augen  des 
Landwirtes  in  Hinblick  auf  die  Aussichten  für  das  Gedeihen 
der  Saat. 

Es  ist  auffallend,  wie  häufig  ein  langer  und  schnee- 
reicber  Winter  der  Hungersnot  vorangeht.  Es  giebt  Nach- 
richten, bei  denen  die  Hungersnot  fast  als  die  unmittelbare 
Folge  des  harten  Winters  erscheint.  „Hoc  anno  hyems  con- 
tigit  asperrima,  quam  fames  subsequitur  praevalida"  sagen  die 
Ann.  Laub,  zu  1125.^)  Ähnlich  Widukind^):  „Necem  ducum 
asperrima  hiemps  hiememque  secuta  est  fames  validissima." 
Es  scheint  fast  als  wollten  die  beiden  Quellen  in  dem  harten 
Winter  die  alleinige  Ursache  für  die  Hungersnot  sehen.  Eine 
solche  Auslegung  ginge  natürlich  zu  weit,  aber  ein  schnee- 
reicher Winter,  der  bis  in  den  März  oder  April  hinein  dauerte, 
schädige  allerdings  die  Wirtschaft  in  sehr  hohem  Grade. 
Konnte  zur  normalen  Zeit  im  März  oder  April  das  Saat- 
pflügen nicht  stattfinden^),  so  wurde  dadurch  wieder  die  Aus- 
saat verschoben,  die  ganze  Wirtschaft  befand  sich  schon  zu 
Anfang  des  Jahres  im  Rückstände;  war  nun  auch  etwa  der 
Sommer  noch  ungünstig,  oder  traten  irgend  welche  unvorher- 
gesehenen Unfälle  ein,  so  konnten  die  Folgen  leicht  verhäng- 
nisvoll werden. 

Uns  sind  mehrfach  Fälle  überliefert,  wo  sich  die  Ent- 
wickelung  in  der  angedeuteten  Weise  vollzog.  994  dauerte, 
nach  der  Angabe  der  Ann.  Quedlinburg,  der  Winter  bis  zum 
5.  Mai,  der  Sommer  war  auch  kalt  und  ungünstig,  und  im 
Herbst  stellte  sich  als  Folge  die  Hungersnot  ein.*)  Ebenso 
ging  der  Not  des  Jahres  1125  ein  sehr  harter  Winter  vorher. 
Eine  Reihe  von  Stellen  berichten  uns  darüber.  Aus  Belgien 
haben  wir  Nachrichten  aus  Lobbes^),  Fosse®),  Gent.')  In 
Gembloux^)  bezeichnet  der  Chronist  Anselm  den  Winter 
ausdrücklich    als    valde    noxia.       Weiter    erfahren    wir     aus 


1)  a.  1125  Ann.  Laub.  cont.  S.  S.  IV,  22,  17. 

2)  a.  940  Widukind  lib.  11.  c.  26,  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  50. 

3)  Lamprecht,  Deutsch.  Wirtschaftsleben  I,  557. 

4)  a.  994  Ann.  Quedlinburg.  S.  S.  HI,  72,  21  u.  34. 

5)  a.  1125  Ann.  Laub.  cont.  S    S.  IV,  22,  17. 

6)  a.  1125  Ann.  Fossenses  S.  S.  IV.  30,  20. 

7)  a.  1125  Ann.  Bland.  S.  S.  V,  28,  23. 

8)  a.  1125  Anselm.  cont.  Sigebert.  S.  S.  VI,  379,  47. 

2* 


20  Verschiedene  Ursachen  für  die  Entstehung 

Thüringen^),  Franken^)  und  Böhmen^)  übereinstimmend  von 
dem  plötzlichen  Eintritte  grofser  Kälte  am  20.  Mai  verbunden 
mit  Hagelschlag  und  sogar  Schneefall.  Ebenso  liefsen  sich 
für  andere  Jahre  noch  ähnliehe  Beispiele  erbringen. 

Auch  dem  Vieh,  das  im  Winter  meist  im  Freien  blieb, 
mufste  starker  Frost  und  viel  Schnee  grofsen  Schaden  zufügen. 

Die  Hauptgründe  für  die  Mifsernte  und  darauf  folgende 
Hungersnot  liegen  aber  natürlich  in  der  Witterung  des 
Frühlings  und  Sommers.  Das  finden  wir  schon  angedeutet, 
wenn  die  Ann.  Laub.*)  zum  Jahre  973  schreiben:  „Aestas  plu- 
vialis  et  frigida,  et  fames  subsecuta."  Grofse  Trockenheit, 
viel  Regen,  Hagel  entscheiden  über  den  Ausfall  der  Ernte. 
Es  wäre  unnütz  hier  bei  dergleichen  Ursachen  viel  klassi- 
fizieren zu  wollen,  es  wird  nützlicher  sein  einmal  die  wirk- 
liche Entstehung  einer  Hungersnot  zu  verfolgen  an  der  Hand 
der  besten  Quelle,  die  wir  für  diesen  Gegenstand  besitzen, 
R  einer s  von  Lüttich.  ^) 

Das  Jahr  1194  schliefst  günstig  ab.  Ernte  und  Weinlese 
sind  gut.  Dennoch  sind  im  Mai  des  folgenden  Jahres  1195 
aus  uns  unbekannten  Gründen  die  Getreidepreise  schon  sehr 
hoch,  der  Modius  Roggen  kostet  18  s.,  Spelz  9  s.  und  Gerste 
8  s.  Von  Johanni  an  regnet  es  ununterbrochen  bis  Weih- 
nachten. Am  Jakobstage,  am  25.  Juli,  verwüstet  ein  Sturm 
die  Saat,  Ernte  und  Weinlese  sind  schlecht.  Das  Jahr  1196 
ist  wieder  regnerisch,  die  Armen  beginnen  schon  sehr  zu 
leiden.  Am  24.  Juli  erhebt  man  den  heiligen  Lambert  und 
veranstaltet  eine  Bittprozession.  Das  Korn  gerät  sehr  schlecht, 
die  Ernte  beginnt  erst  spät,  am  24.  August.  Die  Getreide- 
preise haben  sich  auf  der  Höhe  des  vorigen  Jahres  gehalten, 
der  Modius  Roggen  kostet  18  s.  und  Spelz  ^y^  s.  Es  folgt 
ein  langer  Winter  bis  zum  März  1197.  Nun  beginnt  das 
eigentliche  Notjahr,  viele  Arme  sterben  vor  Hunger,  in  der 
Not  wird  das  Fleisch  von  gefallenem  Vieh  gegessen.  Bis  zum 
11.  Juni  hält  sich  der  Roggenpreis  auf  18  s.,  der  Spelz  ist 
auf  10  s.  gestiegen.  Am  12.  Juni  kostet  der  Roggen  schon 
32  und  der  Spelz  17  s.  Die  Not  nimmt  noch  immer  zu,  um 
den  25.  Juli  kostet  der  Roggen  40  s.  und  der  Spelz  20  s.  Zu 
Epiphanias  1198  gehen  auch  dem  Jakobskloster,  in  dem  Reiner 
schreibt,  die  Vorräte  aus.  Gegen  Ende  des  Jahres  1198  sinken 
dann  die  Preise  langsam,  aber  der  Roggen  kostet  doch  zu 
Weihnachten  immer  noch  12  s. 

Reiner  ist  ein  ruhiger  und  zurückhaltender  Schriftsteller, 

1)  a.  1125  Cr.  S.  Petri  Erford.  mod.  S.  S.  XXX,  361,  36. 

2)  Ekkeh.  S.  S.  VI,  264,  26.  —  3)  Cosmas  S.  S.  IX,  131,  35. 

4)  a.  973  Ann.  Laub.  S.  S.  IV,  17,  33. 

5)  Reineri  annales  S.  S.  XVI,  651  ff. 


der  Hungersnöte.  21 

der  jede  Übertreibung  vermeidet,  aber  seine  Zahlen  sprechen 
eine  ebenso  deutliche  Sprache,  als  die  abenteuerlichen  Berichte 
Rodulfus  Glabers  oder  der  Prager  Domherren.  Wir  haben 
hier  eine  Hungersnot  entstehen  sehen  nur  durch  anhaltende 
schlechte  Witterung,  die  die  Ernte  zweier  Jahre  hintereinander 
verdirbt.  Es  ist  ein  typischer  Fall;  ähnlich  ist  die  Enstehungs- 
geschichfe  der  meisten  Hungersnöte  gewesen,  wenn  sich  auch 
nirgends  wieder  die  einzelnen  Stufen  der  Entwicklung  so  genau 
verfolgen  lassen. 

Üeberschwemmungen  sind  auch  eine  Ursache  der 
Hungersnot,  die  mehrfach  erwähnt  wird,  doch  haben  sie  der 
Natur  der  Sache  nach  mehr  lokale  Bedeutung.  Die  Gesta 
Treverorum  berichten  1035  von  einer  Hungersnot,  deren_  Ent- 
stehung auf  die  Verwüstung  des  MoseUandes  durch  Über- 
schwemmungen im  Winter  und  Frühjahr  zurückgeführt  wird.  ^) 
Auch  1183  sind  grofse  Überschwemmungen  im  Mündungs- 
gebiete des  Rheins  die  Ursache  einer  Hungersnot.^)  Das  Jahr 
1234  brachte  dem  Donauthale  ungeheure  Frühjahrsüberschwem- 
mungen. ^)  Nach  der  Schneeschmelze  trat  der  Flufs  aus, 
überflutete  weithin  seine  Ufer,  zerstörte  die  Dörfer,  viele  Men- 
schen ertranken,  eine  unzählige  Menge  Vieh  wurde  fortgerissen 
und  alle  Saaten  verdarben.  Eine  Hungersnot  folgte.  Auch 
sonst  wirken  im  Gebiet  der  grofsen  Flüsse  oft  Überschwem- 
mungen bei  der  Entstehung  von  Hungersnöten  mit. 

Überschwemmungen  an  der  Meeresküste  sind  da- 
gegen als  Ursache  von  Hungersnöten  kaum  nachzuweisen. 
Niemals  hören  wir  nach  den  grofsen  Überschwemmungen  in 
Holland  von  einer  Hungersnot.  Sehr  genau  sind  wir  über 
die  Verhältnisse  an  der  friesischen  Küste  durch  die  Chroniken 
Emos  und  Menkos  unterrichtet,  fast  in  jedem  Jahre  wird  hier 
von  gröfseren  oder  kleinereu  Überschwemmungen  berichtet. 
Aber  nur  einmal,  1219*),  scheint  ein  Zusammenhang  mit  einer 
Hungersnot  vorhanden  zu  sein.  Es  mag  das  daran  liegen, 
dafs  damals,  wie  auch  heute  noch,  der  Getreidebau  in  Holland 
und  Friesland  nur  eine  untergeordnete  Rolle  spielte,  und  das 
Vieh  natürlich  leichter  vor  der  Hochflut  zu  retten  war. 

Viehseuchen  können  natürlich  allein  keine  Hungersnot 
hervorbringen,  aber  mehrfach  wirken  sie  bei  der  Entstehung 
der  Hungersnöte  mit.  994  wurde  Sachsen  von  einer  schweren 
Seuche  von  Mensch  und  Vieh  heimgesucht,    die  mit  der   all- 


1)  a.  1035  Gest.  Trev.  cont.  I.  S.  S.  Vm,  180,  11. 

2)  a.  1183  Ann.  Egmund.  S.  S.  XVI,  469,  37. 

3)  a.  1234  Cont.  Lambac.    S.   S.  IX,    558,   44;    dazu    auch  Ann.   S. 
Rudberti  Salisburg.  S.  S.  IX,  786,  4  u.  Cont.  Sancruc.  H,  S.  S.  EX,  638,  4. 

4)  a.  1219  Emo  S.  S.  XXHI,  490,  82. 


22  Verschiedene  Ursachen  für  die  Entstehung 

gemeinen  Ungunst  des  Wetters  eine  Hungersnot  hervorbrachte.^) 
Ebenso  werden  die  beiden  Notjahre  1225  und  1226  von  einer 
Viehseuche^)  begleitet,  die  1224  begonnen  hatte.  1272  führt 
Menko^)  als  vierten  Punkt  unter  den  Gründen  der  Hungers- 
not auch  eine  verheerende  Krankheit  unter  den  Schafen  an, 
so  dafs  den  Menschen  nun  auch  die  Milch  fehlte. 

Im  Jahre  873*)  erschienen  nach  dem  Berichte  der  Ann. 
Fuld.  zur  Erntezeit  ungeheure  Heuschreckenschwärme. 
Wo  sie  sich  niederliefsen,  zerstörten  sie  die  Saat  auf  den 
Feldern.  Bei  Mainz  sollen  sie  in  einer  Stunde  100  Joch  Ge- 
treide vernichtet  haben.  Eine  Hungersnot  war  die  Folge. 
Dasselbe  berichten,  wenn  auch  weniger  ausführlich,  die  Hers- 
felder Annalen.^)  Es  ist  aber  auch  der  einzige  Fall,  wo  sich 
eine  Hungersnot  mit  Sicherheit  auf  Verwüstungen  durch  Heu- 
schreckenschwärme zurückführen  läfst.  Ein  Epigramm  auf 
Bischof  Rumold  von  Münster  erwähnt  als  Grund  für  die 
Hungersnot  von  941  Heuschrecken,  die  die  Ernte  vernichteten.^) 
Aber  dieser  Nachricht  kann  wenig  Bedeutung  beigelegt  werden, 
da  keine  der  zahlreichen  Quellen,  die  sonst  über  dies  Jahr 
berichten,  etwas  davon  weifs.  Ebenso  steht  es  mit  einer 
französischen  Quelle^),  die  1031  bei  der  Entstehung  einer 
Hungersnot  das  Auftreten  von  Heuschrecken  erwähnt;  der 
Schaden  kann  nur  gering  oder  ganz  lokal  gewesen  sein,  da 
alle  anderen  Berichte  nichts  von  dieser  Thatsache  wissen  und 
besonders  auch  Rodulfus  Glaber  schweigt.  Auch  1242  bei 
der  grofsen  Hungersnot  in  Ungarn  treten  Heuschrecken  auf, 
und  sie  mögen  ja  auch  zur  Erhöhung  der  Not  beigetragen 
haben,  der  wirkliche  Grund  dieser  Hungersnot  lag  aber  in  der 
Verwüstung  des  Landes  durch  den  Tartareueinf all.  ^) 

Kriege  wirken  überhaupt  nicht  selten  bei  der  Ent- 
stehung von  Hungersnöten  mit.  Bei  der  Art  der  mittelalter- 
lichen Kriegsführung,  die  ganz  besonders  auf  die  Verwüstung 
des  platten  Landes  ausging,  ist  das  leicht  begreiflich.     Eins 

1)  a.  994  Ann.  Quedlinburg.  S.  S.  ÜI,  72,  26. 

2)  a.  1224  Chr.  Albrici  S.  S.  XXm,  914,  38;  Gotfr.  Viterb.  cont. 
Funiac.  S.  S.  XXII,  343,  1 ;  Ann.  S.  Rudberti  Salisburg.  S.  S.  IX,  783,  8 ; 
Ann.  Gotw.  S.  S.  IX,  603,  25;  Cont.  Garst.  S,  S.  IX,  696,  5;  a.  1225 
Sachs.  Weltchr.  M.  G.  Deutsch.  Chr.  11,  245,  13;  Chounradi  Schirens, 
ann.  S.  S.  XVII,  632,  48;  Ann.  Mellic.  S.  S.  IX,  507,  27;  a.  1226  Cono- 
nis  Lausann,  notae  S.  S.  XXIV,  783,  45;  Ann.  Zwifalt.  S.  S.  X,  59,  24; 
Ann.  Neresh.  S.  S.  X,  23,  23. 

3)  a.  1272  Menko  S.  S.  XXm,  560,  31. 

4)  a.  873  Ann.  Fuld.  M.  G.  kl.  Ausg.,  p.  79. 

5)  a.  873  Ann.  Hildesh.  M.  G.  S.  S.  kl.  Aus^ ,  p.  18. 

6)  a.  941  G.  Q.  des  Bistums  Münster  III,  187. 

7)  Eist.  Franciae  fragm.  Hist.  de  France  X,  212  D. 

8)  a.  1242  Ann.  S.  Rudberti  Salisburg.  S.  S.  IX,  788,  15  Cont.  Sau- 
cruc.  II,  S.  S.  IX,  641,  11. 


der  Hungersnöte.  23 

der  charakteristischsten  Beispiele  ist  der  Slaveneinfall  in  Hol- 
stein im  Jahre  1147.  Am  2G.  Juni,  also  kurz  vor  der  Ernte, 
überfallen  die  Slaven  Lübeck  und  durchziehen  dann  ver- 
wüstend das  ganze  Land,  darauf  kommt  es  zu  wechselnden 
Kämpfen  zwischen  Deutschen,  Dänen  und  Slaven  und  alles 
führt  schliefslich  gegen  Ende  des  Jahres  zu  einer  Hungers- 
not.^) Ebenso  sind  die  jahrelangen  Raubzüge  der  Normannen 
der  Grund  zu  der  Hungersnot,  von  der  889  Nordfrankreich 
heimgesucht  wurde.  3  Jahre  lang  Avurde,  wie  Richer  be- 
richtet, das  Feld  nicht  bestellt.^)  1082  verursachen  die 
Kämpfe  zwischen  Leopold  von  Osterreich  und  dem  Herzoge 
von  Böhmen  eine  Hungersnot  in  Österreich.^)  Für  die  Hungers- 
not in  Schwaben  vom  Jahre  1077  giebt  Berthold  als  Grund 
neben  der  Mifsernte  auch  den  Parteigängerkrieg  an,  der  da- 
mals das  Land  verwüstete.  Schliefslich  ist  auch  die  grofse 
Hungersnot,  die  von  1280 — 82  Böhmen  heimsuchte,  in  erster 
Linie  auf  die  inneren  Kämpfe  unter  der  Statthalterschaft  Ottos 
von  Brandenburg  zurückzuführen.*)  Es  kam  so  weit,  dafs  im 
Herbste  1280  im  Aveiten  Umkreise  um  Prag  die  Äcker  nicht 
mehr  bestellt  wurden. 

Noch  eine  Gruppe  von  Ursachen,  die  bei  der  Entstehung 
von  Hungersnöten  mitwirken,  ist  zu  erwähnen,  die  sich  unter 
den  Begriff  der  handelspolitischen  Feindseligkeiten  zu- 
sammenfassen lassen.  Ausfuhrverbote,  die  mehrfach  erwähnt 
werden,  wirkten  nach  beiden  Seiten  verschieden;  während  sie 
das  eine  Land  vielleicht  schützten,  konnten  sie  das  andere, 
das  auf  die  Zufuhr  angewiesen  war,  sehr  stark  schädigen. 
Menko  behandelt  einen  solchen  Fall  recht  ausführlich/)  Seit 
4  Jahren  war  in  Friesland  schon  die  Getreideernte  schlecht 
gewesen,  aber  jetzt  kam  noch  ein  neues  Unglück  hinzu.  Der 
Bischof  von  Münster  verbot  aus  Feindseligkeit  gegen  die 
Friesen  das  Abhalten  der  Märkte  au  der  Ems.  Die  Friesen 
konnten  daher  die  Produkte  ihrer  Viehzucht  nicht  absetzen. 
Ebenso  konnten  sie  auch  in  Dänemark  und  den  Ostseeländern 
nichts  für  ihr  Vieh  eintauschen,  denn  überall  wollte  man  nur 
gegen  Geld  verkaufen.  Das  Geld  war  aber  auch  wieder  in 
Friesland  selten  geworden;  vor  drei  Jahren  erst  war  eine 
grofse  Schar  von  Kreuzfahrern  fortgezogen,  und  ihnen   hatte 


1)  Helmoldi  ehr.  Slav.  lib.  I,  c.  66.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  127;  vgl. 
auch  daselbst  lib.  TL,  c.  5,  p.  202    die  Verwüstung  Mecklenburgs   durch 
die  Feldzüge  gegen  die  Obotriten  und  die  daraus  entstehende  Hungersnot. 
.  2)  a.  889  Richeri  bist.  lib.  I,  c.  5  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.,  p.  5. 

3)  a.  1082  V.  Altmanni  c.  25,  S.  S.  XII,  237,  1. 

4)  a.  1280  Cont.  Cosm.  Ann.  Prag.  IE    S.  S.  IX,  196;  vgl.  dazu  Pa- 
lacky,  Gesch.  v.  Böhmen  11,  1,  p.  298—306. 

5)  a.  1272  Menko.  ehr.  S.  S.  XXTH,  560,  2. 


24      Verschiedene  Ursachen  für  die  Entstehung  der  Hungersnöte. 

man  das  meiste  Bargeld  mitgegeben.  Schliefslich  kam  noch 
hinzu,  dafs  in  einigen  Orten  Dänemarks  ein  Ausfuhrverbot  für 
Getreide  erlassen  wurde.  So  geriet  Friesland  in  die  gröfste 
Bedrängnis,  und  als  jetzt  noch  eine  Viehseuche  ausbrach,  war 
die  Hungersnot  da. 

Die  Frage  nach  der  Beendigimg  der  Hungersnöte  läfst 
sich  ziemlich  einfach  beantworten.  Wenn  auch  die  Not  schon 
mehrere  Jahre  gedauert  hatte,  so  mufste  sie  doch  schliefslich 
durch  eine  gute  oder  doch  wenigstens  befriedigende  Ernte  ihr 
natürliches  Ende  finden.  Mit  bewegten  Worten  schildert  Ro- 
dulfus  Glaber^)  eine  solche  Wendung  zum  Besseren,  die  nach 
der  schrecklichen  Not  der  vorhergehenden  Jahre  das  Jahr 
1033  brachte:  der  Himmel  hellte  sich  wieder  auf,  die  Erde 
überzog  sich  mit  freundlichem  Grün  und  brachte  in  üppiger 
Fülle  die  ersehnten  Früchte  hervor. 

Vielleicht  kann  man  aber  auch  annehmen,  dafs,  wenn  die 
Not  schon  mehrere  Jahre  gedauert  hatte,  der  Menschenverlust 
schliefslich  so  stark  war,  dafs  sich  die  Lebensbedingungen  für 
die  Überlebenden  wesentlich  besserten.  Eine  derartige  hohe 
Bedeutung  legt  eine  belgische  Quelle^)  einmal  der  Entvölke- 
rung des  Landes,  die  allerdings  hier  durch  Fortwanderung 
während  der  Hungersnot  entstanden  sein  soll,  bei,  indem  sie 
schreibt,  der  Verlust  wäre  so  grofs  gewesen,  dafs  man  nun  die 
Zurückgebliebenen  ganz  gut  durch  Almosen  hätte  erhalten 
können. 


1)  a.  1033   Eaoul   Glaber  lib.  IV,  c.  5   ed.   M.  Prou,   p.  103;   vgl. 
auch  a.  1271  Monach.  Fürstenfeld.  Böhmer  Fontes  I,  12. 

2)  a.  1196  Cont.  Aquicinct.  S.  S.  VI,  433,  42. 


Dauer  und  räumliche  Ausdehnung  der  Hungersnöte. 

Sehr  häufig  finden  sich  in  den  Quellen  Angaben  über  die 
Dauer  der  Hungersnot.  Aber  bei  dem  begründeten  Mifs- 
trauen  gegen  alle  Zahlenangaben  mittelalterlicher  Schriftsteller 
wird  hier  eine  sehr  genaue  Nachprüfung  notwendig  sein. 
Wenn  die  Chronisten  auch  gern  grofse  Zahlen  nennen,  um 
das  Schreckliche  der  Lage  recht  anschaulich  zu  machen,  so 
finden  sich  doch  unverhältnismäfsig  selten  in  derselben  Quelle 
mehrere  Jahre  hinter  einander  auch  wirklich  Nachrichten  über 
eine  Hungersnot. 

Das  Maximum  der  Angaben  über  die  Dauer  einer  Hungers- 
not erreichen  das  Auctuarium  Affligemense  ^)  und  die  Chronica 
Andrensis^)  mit  12  und  13  Jahren.  Dafs  eine  wirkliche 
Hungersnot  so  lange  angedauert  hat,  ist  undenkbar,  es  kann 
sich  nur  um  eine  Teuerungsperiode  handeln.  So  ist  es  in 
Andres  auch  gemeint,  denn  die  13  Jahre  umfassen  gerade  die 
Regierungszeit  des  Abts  Iterius  1195 — 1207,  während  der, 
wie  der  Chronist  angiebt,  der  Weizenpreis  für  den  Polkinus 
nie  unter  10  s.  sank.  In  den  Anfang  dieser  Zeit  fällt  auch 
thatsächlich  die  schwere  Hungersnot  von  1196 — 1197,  viel- 
leicht hat  sich  die  Gegend  von  Andres  besonders  langsam  von 
diesem  Schlage  erholt.  Die  12  Jahre  des  Auctuarium  sind 
weniger  leicht  zu  erklären,  es  scheint  sich  hier  um  einen  Irr- 
tum oder  um  eine  starke  Übertreibung  zu  handeln;  hinzu 
kommt  noch,  dafs  die  Zahl  12  schon  an  sich  als  Rundzahl 
verdächtig  ist.  1139  soll  die  Hungersnot  begonnen  haben, 
sie  dauerte  also  bis  1151.  Diesen  Anfangstermin  kennt  von 
allen  anderen  belgischen  Quellen  nur  das  höchst  unzuverlässige 
Chronicon  Sancti  Bavonis.  Allerdings  wird  in  den  vierziger 
Jahren  häufig  von  Hungersnöten  in  Belgien  berichtet,  und 
auch  1151  ist  nach  einer  Pause  von  mehreren  Jahren  wenig- 
stens in  der  Gegend  von  Lüttich  wieder  eine  Hungersnot  be- 
zeugt, aber  Afflighem  in  der  Nähe  von  Aalst  ist  zu  weit  von 


1)  a.  1139  Auct.  Afflig.  S.  S.  VI,  "400,  32. 

2)  ca.  a.  1197  Guielmi  ehr.  Andren.  S.  S.  XXIV,   714,  47.  732,  14. 


26  Dauer  und  räumliche  Ausdehnung  der  Hungersnöte. 

Lüttich  entfernt,  als  dafs  wir  Grund  hätten,  eine  Ausdehnung 
der  Hungersnot  bis  dorthin  ohne  weiteres  anzunehmen.  Es 
ist  dieser  Angabe  also  kein  irgendwie  selbständiger  Wert  bei- 
zulegen. 

Auch  die  Erwähnung  von  sieben  Huugerjahren  in  den 
Ann.  Laubienses  ^),  im  Chr.  S.  Bavonis^)  und  bei  Balduin  von 
Ninove^)  erinnert  noch  zu  sehr  an  die  sieben  mageren  Jahre 
in  Ägypten;  eine  andere  Quelle*)  kennt  auch  einmal  sieben 
gute  Jahre.  In  Lobbes  handelt  es  sich  aber  immerhin,  wenn 
sich  auch  die  Dauer  von  sieben  Jahren  nicht  halten  läfst,  um 
eine  Hungersnot  von  besonders  langer  Dauer,  schon  im  Jahre 
vorher  1142  hatte  sie  begonnen,  und  auch  in  den  folgenden 
Jahren  hören  wir  mehrfach  von  Hungersnöten  in  Belgien. 
Dieselbe  Not  meint  auch  das  Chr.  S.  Bavonis,  nur  setzt  sie 
vielleicht,  durch  einen  lokalen  Notstand  des  Jahres  1139  be- 
stimmt, den  Anfangstermin  unberechtigt  früh  an.  Balduin  be- 
trachtet das  Nordlicht,  das  1192  erscheint,  als  ein  Vorzeichen, 
er  kennt  weiter  die  schwere  Hungersnot  in  den  letzten  Jahren 
des  Jahrhunderts,  und  so  kombiniert  er  sich  eine  Hungers- 
not von  sieben  Jahren.  Thatsächlich  herrschte  Hungersnot  in 
Belgien  nur  während  der  Jahre  1196  und  1197. 

1042  oder  1043  soll  in  Lüttich  eine  Hungersnot^)  von 
sechsjähriger  Dauer  begonnen  haben,  andere  belgische  Quellen 
kennen  aber  nur  1043  und  1044  als  Notjahre.  Auch  eine 
Hungersnot  von  fünf  Jahren,  wie  sie  von  Rodulfus  Glaber^), 
der  Histöria  monasterii  Viconiensis')  und  von  Abt  Isingrim 
von  Ottenbeuern^)  erwähnt  wird,  ist  thatsächlich  wohl  kaum 
zu  beweisen,  doch  nähern  wir  uns  hier  schon  dem  Möglichen. 

Alle  bedeutenden  Hungersnöte  erstrecken  sich  über  mehrere, 
in  der  Regel  zwei  oder  drei  Jahre.  Erwähnt  nun  irgend  ein 
Annalenwerk  zu  zwei  aufeinander  folgenden  Jahren  eine 
Hungersnot,  so  ist  daraus  allerdings  noch  nicht  mit  Sicher- 
heit zu  folgern,  dafs  sich  diese  Hungersnot  auch  wirklich  über 
die  Dauer  von  zwei  ganzen  Jahren,  also  auch  über  zwei 
Ernten  erstreckt  hat,  häufig  ist  damit  nichts  anderes  gesagt, 
als  dafs  die  Hungersnot  nach  der  Mifsernte  des  ersten  Jahres 
begann  und  nun  natürlich  auch  im  nächsten  Jahre,  das  meist 
das   eigentliche   Notjahr  war,  fortdauerte.     Und   meistens   be- 


1)  a.  1143  Ann.  Laub.  S.  S.  IV,  22,  50. 

2)  a.  1139  Chr.  S.  Bavonis  De  Smet,  Corp.  ehr.  Fland.  I,  584 

3)  a.  1192  Bald.  Ninov.  S.  S.  XXV,  537,  40. 

4)  a.  1247  Chr.  Ridesel.  Kuchenbecker,  Analecta  Hass.  III,  7. 

5)  Anselmi  gest.  eps.  Leod.  c.  53  S.  S.  VII,  221,  6. 

6)  a.  1005  Raoul  Glaber  lib.  11,  c.  9  ed.  M.  Trou.  44. 

7)  a.  1197  Hist.  monast.  Vi'con.  S.  S.  XXIV,  302,  30. 

8)  a.  1197  Ann.  Ottenb.  Isingr.  min.  S.  S.  XVII,  317,  1. 


Dauer  und  räumliche  AusdeLuung  der  Hungersnöte.  27 

gaun  die  Hungersnot  schon  zu  Ende  des  Jahres,  das  den 
Mifswachs  brachte,  wenn  die  geringe  Ernte  aufgezehrt  war, 
manchmal  verzögerte  sich  der  Ausbruch  auch  noch  bis  zum 
Anfange  des  nächsten  Jahres  und  selten  bis  zum  Ende  des 
Winters  oder  Beginn  des  Frühjahrs.^) 

Dauerte  auch  eine  Hungersnot  schon  mehrere  Jahre,  so 
darf  es  uns  doch  nicht  wundern,  dafs  unsere  Quellen  nur  ver- 
hältnismäfsig  selten  mehrere  Jahre  hintereinander  eine  Hungers- 
not erwähnen,  das  thuen  nur  besonders  sorgfältige  Werke,  wie 
z.  B.  Menkos  Chronik  oder  die  Fortsetzung  des  Cosmas,  meist 
begnügen  sie  sich  damit,  beim  ersten  oder  letzten  Jahre  an- 
zugeben, die  Hungersnot  habe  zwei  oder  drei  Jahre  gedauert. 
Man  mufs  daher  häufig  Aussagen  mehrerer  Quellen  zusammen- 
stellen, um  mit  Sicherheit  zu  erfahren,  wie  lange  die  Hungers- 
not an  einem  bestimmten  Orte  gedauert  hat,  imd  es  kann 
dabei  leicht  vorkommen,  dafs  auch  in  guten  Quellen  einmal 
in  einem  der  Jahre  eine  Nachricht  fehlt.  Um  ein  Beispiel 
anzuführen:  in  der  Gegend  von  Köln  herrschte  drei  Jahre 
hintereinander  von  1145 — 1147  eine  Hungersnot.  Es  haben 
Nachrichten  darüber:  1145  die  Ann.  Brunwilarenses,  1146 
wieder  die  Ann.  Brunwil.,  die  Ann.  Remenses  et  Colonienses, 
die  Chr.  resria  berichtet  von  einem  Kometen  als  Vorzeichen 
der  kommenden  Not,  1147  erwähnt  dann  auch  die  Chr.  regia 
eine  Hungersnot.  Länger  als  drei  Jahre  aber  wird  an  deui- 
selben  Orte  wohl  kaum  eine  Hungersnot  geherrscht  haben. 

Häufiger  und  bei  gröfseren  Hungersnöten  fast  die  Regel 
ist  eine  Dauer  von  zwei  Jahren  und  zwar  so,  dafs  auch  wirk- 
lich zwei  Mifsernten  auf  einander  folgen.  So  berichten  zu 
den  Jahren  1196  und  1197  Reiner  von  Lüttich  und  aus  einem 
anderen  Teile  von  Belgien  die  Cont.  Aquicinctina,  Der  Grund 
zu  der  Verschleppung  des  Notstandes  ins  zweite  und  dritte 
Jahr  kann  in  einem  Anhalten  der  ungünstigen  Witterung 
liegen,  aber  das  wäre  ein  Zufall.  Viel  wichtiger  ist  die  all- 
gemeine Depression,  von  der  sich  die  Wirtschaft  nicht  so 
schnell  erholt.  Der  Ackerbau  lag  ganz  darnieder,  oft  wurde  in 
der  Not  das  Saatgetreide  ganz  oder  zum  Teile  verzehrt,  am 
schlimmsten  aber  mufste  es  wirken,  dafs  regelmäfsig,  von 
furchtbarer  Panik  ergriffen,  die  Landbevölkerung  den  Acker 
überhaupt  im  Stiche  liefs,  und  so  die  ganze  Getreideproduk- 
tion ins  Stocken  geriet.  Immer  wieder  berichten  die  Quellen, 
dafs  während  der  Hungersnot  zahllose  Höfe  leer  standen.  Aber 
das.  Lai^d  wurde  dadurch  nicht  entlastet,  das  Feld  blieb  zwar 
unbestellt,  aber  die  Flüchtlinge  verliefsen  die  Gegend  nicht, 
sondern  zogen  nur  in  die  nächste  gröfsere  Stadt,  um  dort  bei 


1)  a.  1252  Cosmae  cont.  S.  S.  IX,  174,  10. 


28  Dauer  und  räumliche  Ausdehnung  der  Hungersnöte. 

der  Mildthätigkeit  des  Klerus  Hülfe  zu  finden.  Dafs  man 
diesen  Mifsstand  erkannte,  zeigt  eine  Stelle  der  Vita  Ottos 
von  Bamberg^),  die  berichtet,  dafs  der  Bischof  bei  Beginn  der 
Ernte  dafür  sorgte,  dafs  die  Scharen,  die  sich  in  Bamberg  an- 
gesammelt hatten,  nun  in  ihre  Heimat  zurückkehrten.  Er 
gab  jedem  der  Flüchtlinge  eine  Sichel  mit  und  einen  Denar 
als  Zehrgeld.  Ebenso  schicken  die  Mönche  von  Riddags- 
hausen^)  ihre  Schutzbefohlenen  zur  Ernte  wieder  in  die  Heimat 
zurück. 

Von  der  grölsten  Bedeutung  für  die  Geschichte  der 
Hungersnöte  ist  die  Frage  nach  der  Ausdehnung  des  Not- 
standsgebiets in  jedem  einzelnen  Falle.  Unmittelbar  geben 
die  Quellen  hierüber  sehr  selten  Auskunft,  und  finden  sich 
einmal  Angaben,  per  totam  Galliam  et  Germaniam,  per  Saxo- 
uiam,  per  Baioariam,  multis  locis  und  ähnliches,  so  sind  sie 
doch  nur  mit  der  gröfsten  Vorsicht  aufzunehmen.  Im  Ganzen 
ist  anzunehmen,  dafs  der  schreibende  Mönch  sichere  Auskunft 
nur  über  seine  nähere  Umgebung  geben  konnte.  Nur  bei  be- 
sonders gut  unterrichteten  Autoren,  die  auch  sonst  ihre  Zu- 
verlässigkeit und  einen  weiteren  Blick  bewiesen  haben,  werden 
wir  Wert  auf  Angaben  über  die  Ausdehnung  der  Notstands- 
gebiete legen  dürfen.  Menko  berichtet  von  einer  Hungersnot 
in  Dänemark  und  Greifswald,  und  er  ist  zweifellos  vollkommen 
orientiert,  denn  er  spricht  in  demselben  Zusammenhange  von 
dem  lebhaften  Handelsverkehr  der  Friesen  nach  den  O^tsee- 
ländern.  Dafs  aber  auch  sonst  räumlich  weit  entfernte  Quellen 
richtig  über  eine  Hungersnot  berichten  können,  zeigt  die  Über- 
einstimmung zweier  süddeutscher  Quellen,  Bernolds^)  und  der 
Augsburger  Annalen^),  die  von  einer  Hungersnot  in  Sachsen 
1092  und  1093  berichten. 

Ein  Beispiel,  wie  sehr  eine  Quelle  irren  kann,  wenn  die 
Nachricht  auch  noch  so  bestimmt  auftritt,  giebt  eine  Stelle 
bei  Magnus  von  Reichersberg.  ^)  Es  heifst  da  zum  Jahre 
1166:  „Eodem  anno  fuit  illa  magna  fames  per  universas  terras." 
Das  Wort  illa  deutet  schon  darauf  hin,  dafs  die  Nachricht 
später,  vielleicht  aus  dem  Gedächtnisse  nachgetragen  ist.  Diese 
Vermutung  wird  bei  näherer  Betrachtung  bestätigt.  Die 
Chronik  ist  bis  1167  nichts  anderes  als  ein  Auszug  aus  den 
älteren  in  ihrem  letzten  Teile  den  Ereignissen  gleichzeitigen 
Ann.   Reichersberg.     Hier  findet    sich   aber  nichts    von    einer 


1)  Heribordi   dialog.   de.   v.  Ottonis   epsc.  Babenberg.  lib.  I,  c.  33 
S.  S.  XX,  716,  1. 

2)  a.  1316  Magdebg.  Schöppenchr.  St.  Chr.  VII,  186,  1. 

3)  a.  1092  Bernoldi  chr.''S.  S.  V,  454,  10. 

4)  a.  1093  Ann.  August.  S.  S.  III,  134,  17. 

5)  a.  1166  Chr.  Magni  presbyt.  S.  S.  XVH,  488,  40. 


Dauer  und  räumliche  Ausdehnung  der  Hungersnöte.  29 

Hungersnot,  die  Nachricht  ist  also  ein  Zusatz,  den  Magnus 
gegen  Ende  des  Jahrhunderts  machte,  als  er  seine  Chronik 
verfafste.  Nun  könnte  ja  diese  Nachricht  auf  eine  andere 
ebenfalls  zeitgenössische  Quelle  zurückgehen;  das  wird  aber 
wenig  wahrscheinlich,  wenn  wir  betrachten,  was  sonst  über 
die  Witterungsverhältnisse  des  Jahres  1166  überliefert  ist.  In 
Stederburg^)  finden  wir  allerdings  eine  Hungersnot,  ebenso 
Mifsernte  in  Magdeburg^),  in  einer  Thüringer  Quelle^)  aber 
heilst  es:  „abundancia  magna  frumenti  et  vini."  Aus  der 
Nähe  von  Reichersberg  berichten  die  Cont.  Cremifanensis*) 
und  die  Ann.  Admuntenses^)  übereinstimmend  von  Hagelschlag 
am  24.  Juni,  aber  von  einer  Hungersnot  wissen  sie  nichts. 
Nachrichten  aus  Baiern  fehlen.  Unter  diesen  Umständen  kann 
von  einer  wirklich  bedeutenden  Hungersnot  in  der  Gegend 
von  Reichersberg  keine  Rede  sein,  höchstens  wäre  es  möglich, 
aber  auch  nur  möglich,  an  einen  eng  begrenzten  Notstand  zu 
denken.  Ebenso  gut  kann  die  Nachricht  aber  auch  einfach 
falsch  sein.  Wie  der  Irrtum  dann  entstanden  ist,  ob  etwa, 
was  allerdings  bei  der  Lage  von  Reichersberg  wenig  wahr- 
scheinlich ist,  eine  norddeutsche  Quelle  der  Nachricht  zu 
Grunde  liegt,  —  dann  wäre  ja  das  Jahr  richtig  überliefert,  — 
oder  ob  die  Jahreszahl  durch  irgend  einen  Zufall  verwechselt 
ist,  läfst  sich  nicht  entscheiden. 

Eine  bedeutende  Überschätzung  der  Verbreitung  des  Not- 
standes zeigen  die  zwei  Nachrichten  der  Ann.  Fuld.®):  873 
heilst  es:  „fames  per  universam  Italiam  et  Germaniam"  und 
874^):  „fames  per  universam  Galliam  et  Germaniam."  Unter- 
stützt wird  diese  Aussage  noch  durch  eine  Nachricht  der 
Hersfelder  Ann.^),  die  auch  ganz  allgemein  angeben:  fames  in 
Germania.  Und  doch  läfst  sich  sicher  zeigen,  dafs  das  Gebiet 
dieser  Hungersnot  nur  ungefähr  den  Strich  zwischen  den  Ur- 
sprungsorten dieser  beiden  Notizen,  zwischen  Mainz  imd  Hers- 
feld umfalste.  Der  Grund  zu  dieser  Not  waren  gewaltige 
Heuschreckensch wärme,  die  873  Deutschland,  Frankreich  und 
Italien  durchzogen  und  bis  nach  Spanien  kamen.  Zahlreiche 
Autoren  berichten  von  dieser  Erscheinung,  die  die  Zeitgenossen 
im  höchsten  Grade  erregte.  Aber  von  einer  Hungersnot  weifs 
aufser  den  beiden  angeführten  keine  Quelle  etwas.    Der  Grund 


1)  a.  1166  Ann.  Stederburg.  S.  S.  XVI,  209,  45. 

2)  a.  1166  Ann.  Magdebg.  S.  S.  XVI,  192,  38. 

3)  a.  1166  Cr.  S.  Pertri.  Erford.  S.  S.  XXX,  370,  8. 

4)  a.  1166  Cont.  Cremif.  S.  S.  IX,  545,  39. 

5)  a.  1166  Ann.  Admunt.  S.  S.  IX,  583,  43. 

6)  a.  873  Ann.  Fuld.  M.  G.  kl.  Ausg.  79. 

7)  a.  874  Ann.  Fuld.  M.  G.  kl.  Ausg.  83. 

8)  a.  873  Ann.  Alth.  M.  G.  kl.  Ausg.  6. 


30  Dauer  und  räumliche  Ausdehnung  der  Hungersnöte. 

ist  klar,  die  Heuschrecken  erschienen  in  Mainz  zur  Zeit  der 
Ernte,  tempore  novarum  frugum,  wie  die  Ann.  Fuld.  an- 
geben. Als  sie  später  nach  Frankreich  kamen,  wird  die  Ernte 
schon  zum  grofsen  Teile  beendigt  gewesen  sein^),  so  dafs  sie 
hier  nicht  mehr  viel  schaden  konnten. 

Es  zeigt  sich,  dafs  die  Angaben  der  Quellen  über  die 
Ausdehnung  der  Hungersnöte  sehr  unzuverlässig  sind.  Irgend 
welche  allgemein  gültigen  Regeln  für  die  Behandlung  der. 
Schriftstellernachrichten  in  dieser  Hinsicht  lassen  sich  nicht 
finden;  man  wird  also  jede  Quellenstelle  nach  ihrer  Indivi- 
dualität behandeln  müssen  und  wird  im  ganzen  nur  durch  die 
geographische  Lage  der  Quellenorte  zu  einander  Auskunft 
über  die  räumliche  Ausdehnung  der  Notstandsgebiete  erhalten. 

1)  Am  16.  August  erschienen  die  Heuschreckenschwärme  in  Rheims, 
Ann.  S.  Dionysii  Rem.  S.  S.  XIII,  82,  26. 


Verschiedene  Arten  der  Hungersnöte. 

Zwei  Gruppen  lassen  sich  unter  der  Menge  der  über- 
lieferten Hungersnöte  deutlieh  unterscheiden,  solche,  die  lokal 
auf  einen  Teil  des  Landes  beschränkt  sind  und  solche,  die  das 
ganze  oder  doch  den  gröfsten  Teil  des  in  der  vorliegenden 
Arbeit  behandelten  Gebietes  umfassen.  Aus  dem  Bereich  der 
Betrachtung  fallen  selbstverständlich  heraus  die  Hungersnöte, 
die  in  belagerten  Städten  entstehen. 

Die  lokalen  Hungersnöte  umfassen  Gebiete,  die  schon 
von  Alters  her  eine  Einheit  waren,  und  die  wir  auch  heute 
noch  als  Einheiten  anzusehen  gewöhnt  sind,  Gebiete,  die  ihrer 
physikalisch -geographischen  Natur  nach  unter  denselben 
Witterungsverhältnissen  stehen,  die  meist  von  demselben 
Stamme  bewohnt  werden,  die  oft  auch  politisch  eine  Einheit 
bilden,  oder  die  doch  die  politischen  Schicksale  mit  einander 
teilen;  denn  auch  das  hat  ja  eine,  wenn  auch  nur  sekundäre 
Bedeutung.  Kurz,  Gebiete,  die  kulturell  nnd  wirtschaftlich 
auf  derselben  Stufe  stehen,  und  die  darum  unter  den  elemen- 
taren Schlägen,  die  die  Wirtschaft  trefien,  gleich  oder  ähnlich 
leiden.  Solche  Gebiete  sind,  um  einige  Beispiele  anzuführen: 
Böhmen,  von  drei  Seiten  von  Gebirgen  umgeben  und  politisch 
eine  Einheit,  Baiern  und  Schwaben,  die  beiden  Teile,  in  die 
seit  alters  Süddeutschland  sich  scheidet.  Im  Nordwesten 
bildet  das  Land  von  den  Abhängen  der  Ardennen  bis  zum 
Meere  ein  abgeschlossenes  Gebiet,  das  bald  einen  entscheiden- 
den Vorsprung  vor  allen  anderen  Gegenden  gewinnt.  Aus 
Lüttich,  Cambrai,  Doornik,  Achin  und  Gent  stammen  die 
besten  Nachrichten  für  unser  Thema.  Die  niedersächsische 
Tiefebene  ist  entschieden  von  den  süd-  und  westdeutschen 
Gebirgsländern  getrennt,  kulturell  steht  das  Land  etwas 
zurück,  es  hat  auch  meist  seine  besonderen  Hungersnöte. 

Natürlich  sind  die  lokalen  Hungersnöte  nicht  so  eng  be- 
schränkt. Eine  böhmische  Hungersnot  greift  wohl  auch  auf 
Schlesien  und  Westgalizien  über.  Baiem  und  Schwaben 
werden  von  derselben  Not  getroffen.  Eine  Hungersnot  in 
Belgien  erstreckt  ihre  Ausläufer  an  den  Mittelrhein  und  bis 
nach  Westfalen,  und  ähnliche  Fälle  mehr. 


32  Verschiedene  Arten  der  Hungersnöte. 

Die  Umgrenzung  eines  Notstandsgebietes  ergiebt  sieb 
zuerst  positiv  aus  der  Zusammenstellung  mebrerer  Naeh- 
riebten  über  die  Hungersnot  aus  benachbarten  oder  doch  nicht 
zu  weit  von  einander  entfernten  Orten,  negativ  aus  Nach- 
richten über  gute  Ernte  und  Witterungsangaben  aus  Gegenden, 
die  in  der  Nähe  der  Peripherie  des  wahrscheinlichen  Not- 
gebietes liegen;  denn  wo  ein  Schriftsteller  dergleichen  auf- 
zeichnet, wird  er  Hungersnöte  sicher  nicht  unbeachtet  lassen; 
oder  schliefslich  aus  Nachrichten,  die  auf  eine  wesentliche 
Abschwächung  der  Not  deuten.  Im  Gegensatze  zu  fames, 
sterilitas,  siccitas  u.  s.  w.  Das  Schweigen  der  Quellen  als 
Argument  zu  verwerten,  wird  nur  mit  einiger  Vorsicht  mög- 
lich sein.  Im  Ganzen  glaube  ich,  werden  sich  so  die  Gebiete 
in  der  wünschenswerten  Weise  umschreiben  lassen. 

Es  wird  gut  sein,  einige  Beispiele  anzuführen.  1095 
wird  von  einer  Hungersnot  in  Belgien  berichtet,  es  liegen 
Nachrichten  vor  aus:  Lüttich,  Gembloux,  Doomik,  Gent,  das 
ganze  Land  war  also  von  der  Not  betroffen.  Aus  den  be- 
nachbarten Gebieten  erfahren  wir  nichts,  nur  an  einigen 
Stellen,  in  Utrecht^)  und  in  Hessen^)  ist  die  Seuche,  die  im 
vorhergehenden  Jahre  ganz  Mitteleuropa  betroffen  hatte,  noch 
nicht  erloschen.  Wie  weit  Frankreich  von  der  Not  ergriffen 
war,  läfst  sich  endgültig  nicht  erkennen,  Nachrichten  darüber 
fehlen  in  den  ostfranzösischen  Annalen,  und  wenn  Ekkehard^) 
von  einer  Hungersnot  in  Frankreich  spricht,  so  wird  man 
diese  Nachricht  dem  Zusammenhange  nach  sehr  wohl  beson- 
ders auf  die  belgischen  Gebiete  beziehen  können.  1259  ist 
Baiern  von  einer  Hungersnot  heimgesucht.  Es  berichten  dar- 
über Nachrichten  aus  Freising*),  Scheftlarn^),  Ranshofen®) 
und  Salzburg''),  wenn  auch  hier  der  Autor  das  immerhin  mil- 
dere Wort  caristia  gebraucht.  Nördlich  der  Donau  macht 
sich  der  Notstand  noch  in  Thalmässing^)  durch  hohe  Preise 
bemerkbar.  Das  Viertel  Weizen  oder  Roggen  kostet  4  s. 
Hiermit  ist  das  Notgebiet  ungefähr  umschrieben;  östlich  da- 
von, in  Lambach^),  wird  noch  von  einem  heifsen  und  trockenen 
Sommer  berichtet,  aber  nicht  mehr  von  einem  besonderen 
Notstande.     In  Böhmen  verzeichnet   man  schon  ein  besonders 

1)  a.  J095  Ann.  S.  Mariae  Ultraiect.  S.  S.  XV,  II,  1301,  36. 

2)  a.  1096  Ann.  Ottenbur.  S.  S.  V,  8,  40. 

3)  a.  1095  Ekkeh.  ehr.  univer.  S.  S.  VI,  213,  48. 

4)  a.  1259  Ann.  S.  Steph.  Frising.  S.  S.  Xm,  57,  10. 

5)  Ann.  Scheftlar.  min.  S.  S.  XVH,  344,  24. 

6)  Ann.  Wessof.  ed.  Leuter.  Eist.  Wessof.  11,  33;  vgl.  Lorenz, 
Deutschlands  Geschichtsquellen  I,  176. 

7)  Ann.  S.  Rudb.  Salisburg.  S.  S.  IX,  795,  7. 

8)  EUenhardi  annal.  S.  S.  XVH,  102,  40,  Thalmässing  nördl.  von 
Eichstädt.  —  9)  Cont.  Lambac.  S.  S.  IX,  560,  12. 


Verschiedene  Arten  der  Hungersnöte.  33 

gutes  Weinjahr.^)  Nachrichten  aus  Schwaben  fehlen,  aber 
am  Rhein  sind  Weinlese  und  Ernte  gut.^)  In  ähnlicher 
Weise  liefse  sich  die  Begrenzung  auch  noch  in  anderen  Fällen 
durchführen. 

Die  allgemeinen  Hungersnöte  unterscheiden  sich  quali- 
tativ, in  der  Art  ihrer  Erscheinungen,  nicht  sehr  von  den 
lokalen.  Das  Bild  der  Not  ist  im  Ganzen  dasselbe,  der  Unter- 
schied liegt  im  wesentlichen  nur  in  der  gröfseren  Ausdehnung 
des  Notstandsgebietes.  Es  gehören  zu  ihrem  Entstehen  so 
besonders  ungünstige  Witterungsverhältnisse,  dafs  klimatisch 
und  wirtschaftlich  ganz  verschiedene  Gebiete  gleichzeitig  ge- 
troffen werden,  oder  um  es  für  den  konkreten  Fall  dieser 
Untersuchung  festzustellen,  dafs  Ober-  imd  Niederdeutschland 
von  derselben  Hungersnot  heimgesucht  ^werden.  Dann  wird 
es  sich  zeigen,  dafs  immer  im  östlichen,  oft  aber  auch  in 
ganz  Frankreich  und  zum  Teil  auch  in  Italien  oder  England 
Hungersnot  herrscht.  Es  ist  damit  ein  grofses  Gebiet  um- 
schrieben, innerhalb  dessen  aber  Schwankungen  in  dem  Aus- 
dehnungsgebiete jeder  einzelnen  allgemeinen  Hungersnot  vor- 
handen sein  können.  Nur  die  Hungersnot  von  1315 — 1317 
füllt  das  ganze  von  dieser  Arbeit  behandelte  Gebiet  aus,  nur 
hier  sind  die  Spuren  der  Not  wirklich  von  Breslau  bis  Door- 
nik  und  von  der  Ostsee  bis  an  die  Alpen  zu  verfolgen.  In 
allen  anderen  Fällen  ist  das  Notstandsgebiet  mehr  oder  weniger 
beschränkt,  und  besonders  die  peripherisch  gelegenen  Gebiete 
sind  häufig  von  Hungersnot  nicht  betroffen  oder  die  Not 
läfst  sich  hier  wenigstens  nicht  nachweisen.  Ein  Blick  auf 
die  beiliegenden  Tabellen  wird  das  bestätigen,  die  Rubriken 
der  norddeutschen  Küstengebiete,  Böhmens  und  Österreichs 
bleiben  häufig  bei  allgemeinen  Hungersnöten  leer.  Es  handelt 
sich  im  Ganzen,  wie  wir  sehen,  um  die  Kolonialländer.  Zum 
Teil  werden  wir  diese  Erscheinung  ja  darauf  zurückführen 
können,  dafs  hier  die  an  sich  schon  gegen  das  Mutterland 
spärlichen  Nachrichten  über  Hungersnöte  verloren  gegangen 
sind,  dann  aber  war  auch  die  ganze  wirtschaftliche  Lage  des 
Landes  noch  zu  sehr  von  dem  übrigen  Deutschland  und  Mittel- 
frankreich verschieden,  als  dafs  man  annehmen  könnte,  dafs 
diese  Gebiete  immer  an  den  Schwankungen  und  Störungen 
des  wirtschaftlichen  Lebens  des  Westens  teilgenommen  hätten. 
Immerhin  ist  anzunehmen,  dafs  häufig  die  Hungersnöte  weiter 
nach  Osten  ausgedehnt  waren,  als  sich  nachweisen  läfst.  In 
der  älteren  Zeit  wird  die  angedeutete  Kulturgrenze  noch 
weiter  zurückzuschieben  sein,  so  dafs  im  neunten  Jahrhundert 


1)  a.  1259  Cont.  Cosm.  S.  S.  IX,  177,  41. 

2)  a.  1259  Ann.  Wormat.  Boos.  Mon.  Wonnat.  156,  18. 
Leipziger  Studien,  VI.  1:  Curschmann,  Hangeranöte.  3 


34  Verschiedene  Arten  der  Hungersnöte. 

schon  eine  allgemeine  Hungersnot  vorliegt,  wenn  nur  das 
mittelrheinische  Gebiet,  Oberdeutschland  und,  hier  ist  es  natür- 
lich besonders  wichtig,  Frankreich  betroffen  wird. 

Aber  auch  im  Westen  finden  wir,  dafs  in  einigen  Fällen 
scheinbar  oder  wirklich  gewisse  Gebiete  an  den  allgemeinen 
Hungersnöten  nicht  teilnehmen.  Undenkbar  ist  es  doch  an- 
zunehmen, dafs,  während  Belgien,  Sachsen  und  Süddeutschland 
bis  nach  Böhmen  hin  in  den  Jahren  1124 — 1126  von  einer 
Hungersnot  heimgesucht  wurden,  das  mittelrheinische  Gebiet 
verschont  geblieben  sein  soll.  Der  Grund  zu  dieser  auffallen- 
den Erscheinung  liegt  offenbar  darin,  dafs  uns  eine  gute  zeit- 
genössische Quelle  aus  dieser  Gegend  fehlt;  was  die  Chr.  reg. 
Col.  berichtet,  stammt  aus  Paderborn.  Ebenso  ist  es  nicht 
recht  erklärlich,  dafs  uns  im  Jahre  1145  alle  Nachrichten 
über  eine  Hungersnot  in  Belgien  fehlen,  während  sie  zu  den 
Jahren  vorher  und  nachher  bezeugt  ist,  und  gleichzeitig  in 
ganz  Deutschland  und  Frankreich  Hungersnot  herrschte. 


Versnch  einer  Statistik. 

In  dem  Vorhergehenden  habe  ich  versucht,  die  Grund- 
sätze für  die  Beurteilung  der  einzelnen  Hungersnöte  zu  geben 
und  habe  dabei  die  beiden  grofsen  Hauptgruppen  der  allge- 
meinen und  lokal  begrenzten  Hungersnöte  aufgestellt.  Es 
wird  sich  jetzt  darum  handeln,  die  überlieferten  Hungersnöte 
in  ihrer  Gesamtheit  zu  überblicken  und  zu  sehen,  was  sich 
aus  einer  allgemeinen  Statistik  ergiebt. 

Die  Schwierigkeit  einer  solchen  Statistik  liegt  auf  der 
Hand.  Von  absoluter  Vollständigkeit  des  Materials  kann 
natürlich  keine  Kede  sein;  was  an  Material  auf  uns  gekommen 
ist,  hat  sich  durch  die  tausend  Zufälle  der  Überlieferung  er- 
halten und  ist  ohne  Einheitlichkeit.  Gleichwohl  fordert  die 
grofse  Zahl  der  Nachrichten  zum  Versuch  einer  Statistik  auf. 

Die  erste  Frage  ist  nun,  wie  weit  zur  Aufstellung  einer 
solchen  Statistik  Vollständigkeit  des  Materials  überhaupt  nötig 
ist.  Es  wird  da  entschieden  für  einen  allgemeinen  Überblick 
genügen,  wenn  wir  für  jede  verbreiterte  Hungersnot  aus 
einigen  oder  auch  nur  einer  guten  Nachricht  die  ungefähre 
Ausdehnung  des  Notstandsgebietes  bestimmen  können.  Das 
Fehlen  von  Nachrichten  aus  irgend  einem  wichtigen  Orte 
innerhalb  dieses  Gebietes  oder  in  der  Nähe  darf  dabei  nie 
verwundern,  und  kann  auf  vollständig  zufälligen  Gründen 
beruhen. 

Viel  wichtiger  aber  ist  die  Frage,  in  welchem  Verhält- 
nisse die  Zahl  der  uns  überlieferten  zu  der  Zahl  der  über- 
haupt einst  vorhanden  gewesenen  Hungersnöte  steht,  ins- 
besondere ob  wir  auf  eine  gewisse  Vollständigkeit  der  Über- 
lieferung in  dieser  Hinsicht  rechnen  dürfen. 

Ein  negatives  Resultat  ergiebt  ein  Blick  auf  die  bei- 
liegenden Tabellen  sofort.  Für  das  8.  und  10.  Jahrhundert  ist 
das  vorliegende  Material  vollkommen  ungenügend,  im  Ver- 
gleich zu  den  anderen  Jahrhunderten  sind  viel  zu  wenig 
Hungersnöte  überliefert.  Beim  8.  Jahrhundert  hat  das  seinen 
Grund  darin,  dafs  überhaupt  noch  wenig  aufgezeichnet  wurde. 

3* 


36  Versuch  einer  Statistik. 

Für  das  10.  Jahrhundert  werden  wir  wohl  mit  Recht  an- 
nehmen dürfen,  dafs  durch  die  Raubzüge  der  Ungarn  und 
Normannen  von  der  Litteratur  dieser  Zeit  unendlich  viel  zer- 
stört worden  ist. 

Es  wird  also  nur  noch  zu  fragen  sein,  ob  denn  für  die 
übrigen  vier  Jahrhunderte  das  Material  so  reichlich  und  gleich- 
mäfsig  ist,  dafs  man  hoffen  kann,  brauchbare  Resultate  zu  er- 
langen. Lamprecht  hat,  um  diese  Frage  für  das  Moselgebiet 
zu  beantworten,  die  Zahl  der  Hungersnöte  mit  der  der  Über- 
schwemmungen, Erdbeben^^  und  grofsen  Sterben  verglichen 
und  gefunden,  dafs  die  Überlieferung  aller  dieser  elemen- 
taren Ereignisse  im  Ganzen  gleichmäfsig  ist.-^)  Daraus  wird 
dann  gefolgert,  dafs  wir  bei  der  Überlieferung  der  Hungers- 
nöte wohl  mit  Recht  dieselbe  Gleichmäfsigkeit  werden  an- 
nehmen dürfen.  Diese  Art  der  Untersuchung  nun  für  ganz 
Deutschland  zu  wiederholen  wird  sich,  glaube  ich,  nicht  em- 
pfehlen. Eine  Vergleichung  mit  den  Überschwemmungen  läfst 
sich  naturgemäfs  nur  für  ein  Flufsthal  ausführen.  Die  Zahl 
der  Erdbeben  ist  auch  für  das  Moselland  sehr  klein,  und  doch 
sind  wir  hier  in  der  Nähe  der  Eifel,  fast  dem  einzigen  Ge- 
biete Deutschlands,  das  noch  heute  vulkanische  Thätigkeit 
zeigt;  in  anderen  Gegenden  würden  die  Zahlen  noch  geringer 
sein.  Auch  von  einer  Vergleichung  der  grofsen  Epidemieen 
kann  ich  mir  kein  rechtes  Resultat  versprechen.  Dennoch 
glaube  ich  in  der  Aufzählung  der  Hungersnöte  im  Verhältnisse 
zu  der  Zahl  der  wirklich  einmal  vorhanden  gewesenen  eine 
sehr  grofse  Vollständigkeit  erreicht  zu  haben,  ja  für  die  all- 
gemeinen Hungersnöte  nehme  ich  sogar  an,  dafs  diese  Voll- 
ständigkeit absolut  ist,  dafs  es  aufser  den  von  mir  bestimmten 
überhaupt  keine  allgemeinen  Hungersnöte  gegeben  hat. 

Zur  Rechtfertigung  dieser  Behauptung  läfst  sich  folgen- 
des anführen:  Die  Erfahrung  zeigt,  dafs  alle  allgemeinen 
Hungersnöte,  die  wir  kennen,  durch  eine  beträchtliche  An- 
zahl von  Quellenstellen  belegt  sind.  Um  nur  einige  Bei- 
spiele anzuführen,  so  erwähne  ich,  dafs  für  die  Notperioden 
1005—1006  9  Nachrichten  erhalten  sind,  für  1043—1045 
16  Nachrichten,  für  1099—1101  21  Nachrichten,  für  1195  bis 
1198  sind  es  39  und  für  die  Jahre  1225—1226  20  Nachrichten. 
Angesichts  dieser  Thatsachen  wird  man  es  nicht  für  wahr- 
scheinlich halten,  dafs  alle  Nachrichten  über  eine  allgemeine 
Hungersnot  verloren  gegangen  sind.  Nun  wäre  ja  aber  auch 
die  Möglichkeit  vorhanden,  dafs,  wenn  nicht  alle,  so  doch  so 
viele  Nachrichten    verloren    gegangen    wären,    dafs    die    über- 


1)  Lamprechts  Deutsches  Wirtschaftsleben  I,  590. 


Versuch  einer  Statistik.  37 

lieferte  Hungersnot  nur  noch  als  eine  lokale  erschiene.  Ich 
glaube  aber  kaum,  dafs  diese  Eventualität  dem  überlieferten 
Quellenstoffe  gegenüber  in  Betracht  kommt.  Für  fast  jedes 
der  Notjahre  finden  sich  aufser  den  Nachrichten,  die  ein  ge- 
wisses Notstandsgebiet  umschreiben,  auch  andere,  die  durch 
ihren  Inhalt  erkennen  lassen,  dafs  in  den  Gegenden  ihrer  Ent- 
stehung keine  Hungersnot  herrschte.  Es  sind  das  zuerst 
Nachrichten,  die  von  einer  guten  Ernte  berichten,  dann  ganz 
allgemein  Witterungsangaben;  denn  wir  können  mit  Recht  an- 
nehmen, dafs,  wo  eine  Quelle  es  schon  für  bemerkenswert 
hielt,  ein  Gewitter,  Hagelschlag  oder  etwas  Ahnliches  zu 
zu  verzeichnen,  sie  eine  Hungersnot,  die  doch  eine  viel  ein- 
drucksvollere Erscheinung  war,  nicht  unbeachtet  gelassen 
hätte. 

Erscheint  also  nach  Lage  des  vorhandenen  Materials  eine 
Verwechslung  der  lokalen  und  allgemeinen  Hungersnöte  nicht 
wahrscheinlich,  so  wird  es  sich  jetzt  fragen,  wie  weit  wir 
denn  auf  eine  Vollständigkeit  in  der  Überlieferung  der  lokalen 
Hungersnöte  werden  rechnen  können?  Hierbei  unterliegt  es 
nun  keinem  Zweifel,  dafs  von  einer  grofsen  Anzahl  kleinerer 
eng  begrenzter  Hungersnöte  sich  Nachrichten  nicht  erhalten 
haben;  aber  das  glaube  ich  nach  dem  allgemeinen  Eindrucke, 
den  die  Quellen  hinterlassen,  annehmen  zu  können,  dafs  die 
gröfseren  provinziellen  Hungersnöte,  wenigstens  in  den  letzten 
Jahrhunderten,  ihrer  Zahl  nach  vollständig  überliefert  sind. 

Wenn  wir  aber  immerhin  hier  nicht  auf  absolute  Voll- 
ständigkeit der  Nachrichten  werden  rechnen  können,  so  würde 
doch  die  Frage  auftreten,  ob  denn  das  Material  wenigstens 
so  gleichmäfsig  erhalten  ist,  dafs,  auch  eine  gewisse  Lücken- 
haftigkeit angenommen,  wenigstens  das  Verhältnis  der  Zahlen 
zu  einander  in  den  einzelnen  Zeitabschnitten  richtig  ist.  Diese 
Verhältniszahlen  sind  aber  das  Wichtigste,  da  sie  Zunahme 
oder  Abnahme  der  Hungersnöte,  —  und  darauf  kommt  es  ja 
in  erster  Linie  an,  —  in  derselben  Weise  erkennen  lassen,  wie 
ein  vollständiges  Material. 

Um  die  Gleichmäfsigkeit  der  Überlieferung  zu  prüfen, 
ist  es  nötig,  alles  gesammelte  Material  im  weitesten  Sinne  zu 
betrachten.  Ich  habe  gewissermafsen  als  Hülfsgröfsen,  aufser 
den  Nachrichten  über  die  Hungersnöte  selbst,  auch  alles,  was 
uns  sonst  an  Nachrichten  über  die  Witterung,  Überschwem- 
mungen und  Epidemieen  erhalten  ist,  gesammelt.  Da  ergiebt 
sich  nun,  wenn  wir  die  Gesamtheit  dieses  Materials  betrachten, 
dafs  ohne  jede  solche  Nachricht  im  9.  Jahrhundert  36  Jahre, 
im  11.  30,  im  12.  9  und  im  13.  nur  noch  2  Jahre  sind.  Die 
Zahlen  sind  für  das  9,  und  11.  Jahrhundert  ziemlich  gleich- 
mäfsig.    Zwischen  dem  12.  und  13.  Jahrhundert  erscheint  der 


38  Versuch  einer  Statistik. 

Unterschied  vielleicht  grofs,  er  ist  aber  doch  ohne  besondere 
Bedeutung.  Die  Nachrichten  haben  sich  in  diesen  beiden 
Jahrhunderten  so  vermehrt,  dafs  wir  es  nur  für  einen  Zufall, 
dem  kein  gröfseres  Gewicht  beizulegen  ist,  halten  können, 
wenn  aus  einem  oder  dem  anderen  Jahre  uns  nichts  über 
irgend  ein  elementares  Ereignis  berichtet  wird.  Es  liefse  sich 
daher  also  wohl  nur  behaupten,  dafs  für  die  beiden  letzten 
Jahrhunderte  und  vielleicht  auch  für  das  9.  und  11.  unter 
sich  das  Material  genügend  gleichmäfsig  ist,  um  eine  Statistik 
zu  erlauben,  dennoch  glaube  ich,  wird  man  mit  einiger  Vor- 
sicht alle  vier  Jahrhunderte  neben  einander  behandeln  können. 
Es  kommt  hinzu,  dafs  zwischen  dem  12.  und  13.  Jahrhundert, 
wo  ein  Fehler  durch  Mangel  des  Materials  ausgeschlossen  er- 
scheint, sich  der  grösste  Unterschied  in  der  Zahl  und  Ver- 
breitung der  Hungersnöte  ergeben  wird.  Hier  kann  die  Stati- 
stik nicht  geirrt  haben.  Schliefslich  glaube  ich,  werden  die 
gewonnenen  Resultate  eine  gewisse  Gewähr  für  ihre  Richtig- 
keit in  sich  selbst  tragen,  weil  sie  in  Übereinstimmung  mit 
dem  stehen,  was  wir  sonst  über  den  Verlauf  der  mittelalter- 
lichen Wirtschaftsgeschichte  wissen. 

Zur  Orientierung  über  die  Ausdehnung  und  Dauer  der 
einzelnen  Hungersnöte  verweise  ich  auf  die  beiliegenden  Ta- 
bellen. Ich  habe  zur  Abgrenzung  der  einzelnen  Vorgänge 
innerhalb  des  behandelten  Gebietes,  besonders  für  die  lokalen 
Hungersnöte,  10  Abteilungen  gebildet^): 

1.  Das  belgisch-niederrheinische  Gebiet. 

2.  Das  mittelrheinische  Gebiet. 

3.  Lothringen  und  Ostfrankreich. 

4.  Das  westliche  Süddeutschland. 

5.  Baiern  mit  den  Obermainländern. 

6.  Die  norddeutschen  Küstenländer. 


1)  1.  Belgisch -niederrheinisches  Gebiet  umfafst  alles  Land  nörd- 
lich der  Ardennen  bis  zum  Meere  und  Zuider-See,  der  nörd- 
lichste Punkt,   aus  dem  Nachrichten  stammen,   ist  Egmond. 

2.  Mittelrheinisches  Gebiet  von  Xanten  aufwärts  bis  Mainz, 
aufserdem  das  Moselland. 

3.  Lothringen  und  Ostfrankreich,  das  Land  südlich  der  Ardennen 
und  westlich  der  Vogesen,  wichtige  Punkte,  aus  denen 
Nachrichten  stammen,  sind  hier  Verdun,  Metz,  Dijon,  aufser- 
dem sind  zum  Teil  noch  die  weiter  westlich  und  südlich  ge- 
legenen Gebiete  mit  berücksichtigt  worden. 

4.  Westliches  Süddeutschland  umfafst  Elsafs,  Schwaben  und 
Franken. 

5.  Baiem,  südlich  des  Thüringer  Waldes,  östlich  bis  zum 
Böhmerwald,  Salzburg  eingeschlossen,  die  Westgrenze  ist  so 
angenommen,  dafs  Bamberg  noch  zu  Baiern  gehört. 

6.  Norddeutsche   Küstenländer   sind   oft   zu    entlegene    Gebiete 


Versuch  einer  Statistik.  39 

7.  Das  norddeutsche  Binnenland. 

8.  Böhmen. 

9.  Osterreich. 

10.  Nachrichten  aus  den  östlichen  Grenzgebieten  Schlesien, 

Polen,  Ungarn. 
Betrachten  wir  nun   zuerst  die  allgemeinen  Hungersnöte, 
so  ergiebt  sich  folgendes  Bild: 


Jahrhundert         li     9       i     11     I     12  13 


Hungersnöte   .     .     .   j     4  *) 


Das  12.  Jahrhundert  hat  die  gröfste  Zahl  von  Hungers- 
nöten, doch  erscheint  der  Abstand  gegen  das  11.  Jahrhundert 
unnatürlich  grofs,  da  das  12.  sofort  mit  einer  Hungersnot  be- 
ginnt (1099 — 1101),  deren  Hauptjahr  1100  ist.  Immerhin 
bleibt  das  12.  Jahrhundert  am  meisten  betroffen.  Nach  einer 
Pause  von  über  50  Jahren  folgen  hier  die  schweren  Hungers- 
nöte schnell  aufeinander:  1100—1101,  1124—1126,  1145— 
1147,  1150—1151,  1195—1198.  Im  nächsten  Jahrhundert 
finden  wir  nur  noch  eine  allgemeine  Hungersnot  in  den  Jahren 
1225 — 1226;  sie  folgt  also  noch  ziemlich  schnell  auf  die  letzte 
Hungersnot  des  vorhergehenden  Jahrhunderts,  dann  aber  tritt 
eine  Pause  von  90  Jahren  ein,  erst  1315 — 1317  findet  sich 
die  nächste  allgemeine  Hungersnot.  Es  zeigt  sich  also  im 
13.  Jahrhundert  ein  ganz  tiefgehender  Unterschied,  eine  voll- 
kommene Veränderung  aller  Verhältnisse;  jeder  Irrtum  in- 
folge mangelnden  Quellenmaterials  erscheint  in  dieser  Hinsicht 
ausgeschlossen. 

Eine  Zusammenstellung  der  lokalen  Hungersnöte  ergiebt 
folgendes  Bild: 


als  dafs  man  sie  mit  Niedersachsen  zusammen  nehmen  könnte, 
die  Nachrichten  stammen  aus  Friesland ,  Bremen,  Lübeck, 
Holstein  und  den  Ostseeländern.  Der  Ort  der  Quelle  ist 
jedesmal  bei  der  Jahreszahl  angegeben. 

7.  Binnenland  umfafst  Niedersachsen  und  die  anderen  Gebiete 
der  norddeutschen  Tiefebene ,  die  westlichsten  Quellen  stam- 
men  aus  Paderborn,  Hersfeld  und  Fulda. 

8.  Böhmen  umfafst  das  Land  zwischen  den  drei  böhmischen 
Randgebirgen  und  Mähren. 

9.  Österreich,  das  Land  zwischen  Inn  und  Leitha  und  südlich 
davon  die  Alpenländer. 

1)  Ob  eine  Hungersnot  als  lokale  oder  allgemeine  Hungersnot  an- 
zusehen ist,  ist  bei  dem  vorliegenden  Materiale  oft  schwer  mit  Sicher- 
heit festzustellen,  es  sind  hier  gezählt  die  Jahre  805 — 807,  822 — 824, 
867—869  und  896—897. 


40 


Versuch  einer  Statistik. 


Jahrhundert 

1 

9 

11 

12 

13 

Belgien 

3 

2 

6 

1 

Mittelrhein     .... 

5 

1 

1 

1 

westl.  Süddeutschi.     . 

1 

5 

1 

5 

Baiern 

2 

3 

1 

7 

Sachsen      

4 

2 

4 

3 

Böhmen     .     .     .     .     . 

0 

0 

4 

Österreich 

1 

1 

7 

Bei  Belgien  ist  wieder  die  starke  Abnahme  der  Hungers- 
nöte im  13.  Jahrhundert  zu  bemerken.  Böhmen  und  Oster- 
reich zeigen  ein  entschiedenes  Steigen  in  der  Zahl  der  Hungers- 
nöte. Tn  den  anderen  B,ubriken  finden  wir  schwankende 
Ziffern,   die  nichts  von  einer  bestimmten  Bewegung  aussagen. 

Ein  richtigeres  Bild  der  allgemeinen  Lage  wird  eine  Ver- 
schmelzung der  allgemeinen  und  lokalen  Hungersnöte  in  einer 
Tabelle  ergeben.  Hier  wird  sich  zeigen,  wie  jeder  einzelne 
Landesteil  von  den  Hungersnöten  überhaupt  getroffen  wurde. 
Darauf  aber  kommt  es  besonders  an,  denn  erst  so  gewinnen 
wir  einen  Einblick  in  den  Verlauf  der  Geschichte  der  Hungers- 
nöte im  Einzelnen;  denn  ob  eine  allgemeine,  ob  eine  lokale 
Hungersnot  vorliegt,  ist  für  den  einzelnen  Landesteil  gleich, 
eine  allgemeine  Hungersnot  ist  ja  nur  eine  Kombination  einer 
Anzahl  lokaler  Hungersnöte.     Wir  finden  folgendes  Bild: 


Jahrhundert 

9 

11 

12 

13 

Belgien 

3 

4 

9 

2 

Mittelrhein     .... 

7 

3 

6 

2 

westl.  Süddeutschi.     . 

3 

8 

6 

5 

Baiem 

3—4 

4 

4 

7 

Sachsen     

5 

4 

9 

4 

Böhmen 

1 

1 

4 

Österreich      .... 

1 

3 

7 

Die  Zahlen  der  ersten  drei  Jahrhunderte  erscheinen 
schwankend  und  ergeben  kein  einheitliches  Bild,  aber  zwischen 
dem  12.  und  13.  Jahrhundert  zeigt  sich  zum  Teil  wieder  der- 
selbe Unterschied  wie  bei  den  allgemeinen  Hungersnöten. 

Ganz  deutlich  ist  dies  in  Belgien  und  am  Mittelrhein  der 
Fall,  von  9  und  6  sinkt  hier  die  Zahl  der  Hungersnöte  auf 
zwei^).  Dabei  ist  zu  bedenken,  dafs  von  diesen  zwei  Hungers- 
nöten die  eine,  die  Hungersnot  von  1225 — 1226,  die  einzige 
allgemeine  des  Jahrhunderts  ist.  Es  kommt  noch  hinzu  für 
Belgien   eine  Teuerung  von    1296^);    der  Getreidepreis  steigt 


1)  a.  1296  Ann.  S.  Jacobi  Leod.  S.  S.  XVI,  643,  32. 


Versuch  einer  Statistik.  41 

zwar  sehr  bedeutend,  aber  nichts  deute  auf  einen  wirklich 
schweren  allgemeinen  Notstand  hin.  Ähnlich  ist  die  Lage 
1269  am  Mittelrhein.  Nur  aus  einer  Urkunde^)  erfahren  wir, 
dafs  ein  gewisser  Mangel  um  Mittel-  und  Oberrhein  geherrscht, 
habe,  aber  kein  Annalenwerk  berichtet  etwas  davon.  Auch 
hier  mufs  es  sich  um  eine  Teuerung  von  keiner  allzu  grofsen 
Bedeutung,  nicht  um  eine  vrirkliche  Hungersnot  gehandelt 
haben. 

Das  Land  ist  also,  bis  auf  die  eine  Hungersnot,  die  ganz 
Deutschland  trifft,  von  jedem  gröfseren  Notstande  frei,  gewifs 
ein  für  die  Wirtschaft  des  Landes  veichtiges  Ergebnis. 

Betrachten  wir  den  entgegengesetzten  Teil  Deutschlands, 
so  finden  wir  hier  in  Baiern,  Böhmen  und  Osterreich  einen 
Komplex  mit  stets  steigender  Zahl  von  Hungersnöten.  Für 
Baiem  ist  die  Steigerung  vielleicht  nicht  deutlich  genug,  aber 
für  die  beiden  anderen  Länder  ganz  unverkennbar.^)  Die 
mittleren  Gebiete,  das  westliche  Süddeutschland  und  Sachsen 
zeigen  auch  eine  mittlere  Stellung.  In  Süddeutschland  finden 
wir  nur  eine  geringe  Abnahme  in  der  Zahl  der  Hungersnöte, 
in  Sachsen  nimmt  ihre  Zahl  schon  stärker  ab,  aber  doch  noch 
nicht  mit  der  Entschiedenheit  wie  im  Nordwesten.  Wir  haben 
also  eine  deutliche  Abstufung  in  der  Zahl  der  Hungersnöte  vor 
uns,  ein  Minimum  im  Nordwesten  und  ein  Maximum  im  Süd- 
osten.    Was  ergiebt  sich  nun  aus  diesem  Zusammenhange? 

Die  Zahl  der  Hungersnöte  ist  ein  sicherer  Gradmesser 
für  den  Stand  der  materiellen  Kultur  eines  Landes,  sie  zeigt, 
bis  zu  welchem  Grade  die  Landwirtschaft  im  Stande  ist,  das 
Land  durch  ihre  Produktion  zu  erhalten.  Den  Ausgleich  durch 
den  Handel  mufs  man  sich  hüten  zu  überschätzen,  die  Nach- 
richten von  seinem  Eingreifen  bei  Hungersnöten  sind  nur  ge- 
ring. Wir  sehen  also,  in  den  Landschaften  des  Nordwestens 
ist  man  schon  seit  Anfang  des  13.  Jahrhunderts  so  weit  fort- 
geschritten, dafs  nur  noch  ganz  aufsergewöhnliche  Ereignisse 
eine  Hungersnot  hervorzubringen  vermögen.  Im  Osten  da- 
gegen wächst  die  Zahl  der  Leidensjahre  noch  immer  ^),  die 
Landwirtschaft  ist  also  noch  nicht  so  weit  entwickelt,  um  dem 
wirtschaftlichen  Leben  die  nötige  Sicherheit  zu  gewähren.  Ich 
sage  hier  nichts  Neues.   Dafs  das  Land  des  Mittelrheins  und 


1)  a.  1296  Günther  Cod.  dipl.  Rheno-Mosell.  11,  No.  234,  p.  364. 

2)  Es  ist  dabei  zu  beachten,  dafs  wir  gerade  für  Böhmen  in  dem 
Geschichtswerke  des  Cosmas  und  seiner  Fortsetzung  ein  ausgezeichnetes 
Quellen  werk  besitzen,  das  von  der  zweiten  Hälfte  des  11.  Ährhunderts 
bis  1283  immer  von  Zeitgenossen  geschrieben  ist. 

3)  Allerdings  scheint  sie  auch  hier  ihren  Höhepunkt  erreicht  zu 
haben.  Höniger  (Der  schwarze  Tod  141  ff.)  giebt  in  seiner  Zusammen- 
stellung für  die  Jahre  1330—1370  nur  einmal  1343  eine  Hungersnot  an. 


42  yersuch  einer  Statistik. 

Belgien  im  13.  Jahrhundert  im  Mittelpunkte  der  Kultur  über- 
haupt für  ganz-  Nordeuropa  standen,  braucht  nicht  erst  be- 
wiesen zu  werden,  und  dafs  dagegen  die  Kolonialländer  des 
Ostens^)  weit  zurückstehen,  ist  ebenso  selbstverständlich;  aber 
ich  glaube,  es  wird  doch  von  Interesse  sein,  diesen  Grad- 
unterschied auch  durch  Zahlen  wie  die  vorliegenden  aus- 
gedrückt zu  sehen. 

Was  ich  eben  durch  die  allgemeine  Gruppierung  der 
Hungersnöte  nachgewiesen  habe,  findet  eine  weitere  Bekräfti- 
gung durch  den  Verlauf  der  Hungersnot  von  1217 — 1218. 
Wir  haben  in  diesen  Jahren  eine  weit  über  den  ganzen  Osten 
verbreitete  Hungersnot  vor  uns.  Im  Norden  stammen  Nach- 
richten darüber  aus  Lübeck,  Magdeburg  und  Halle,  aufserdem 
ist  die  Not  noch  über  ganz  Baiern,  Böhmen  und  Osterreich 
verbreitet.  Halten  wir  dem  gegenüber,  was  Reiner^)  aus  Lüttich 
berichtet.  Eine  Preissteigerung  macht  sich  auch  hier  bemerk- 
bar: Mitte  des  Jahres  sind  die  Getreidepreise  auf  das  Doppelte 
des  normalen  Satzes  gestiegen,  der  Modius  Roggen  kostet  4  s., 
Spelz  3  s.,  und  um  Weihnachten  haben  sich  diese  Preise  noch 
auf  8  s.  und  4  s.  erhöht,  aber  von  irgend  einem  allgemeinen 
Notstande  ist  keine  Rede,  und  dem  entsprechen  auch  die 
Preise.  Wie  ist  also  die  Lage?  Die  Vorbedingungen  für  das 
Entstehen^)  des  Notstandes  waren  offenbar  auch  im  Westen 
vorhanden,  aber  dank  der  höheren  Kultur  des  Landes  wurde 
die  Gefahr  überwunden.  Durch  die  Nachrichten  Reiners  zum 
Jahre  1219  und  1220  findet  diese  Ansicht  eine  positive  Be- 
stätigung. Im  Sommer  1219  drohte  durch  den  allgemeinen 
Mifs wachs  eine  Hungersnot,  aber  langsam  wendet  sich  die 
Lage  zum  besseren.  Im  folgenden  Jahre  ist  die  Gefahr  noch 
gröfser,  und  es  wäre  nach  Reiners  Ausspruch  sicher  zu  einer 
Hungersnot  gekommen,  wenn  nicht  rechtzeitige  Zufuhr  das 
Unglück  verhütet  hätte.  Es  ist  das  einzige  Mal,  wo  wir  hören, 
dafs  der  Handel  erfolgreich  zur  Verhütung  einer  Hungersnot 
eingegriffen  hat.*) 

Das  glaube  ich  wird  man  aus  alle  dem  vorher  Angeführten 
folgern  können,  schon  seit  dem  Anfange  des  13.  Jahrhunderts 
vollzog  sich  in  den  Gebieten  des  Niederrheins  eine  wichtige 
Veränderung  in  der  ganzen  Lage  der  materiellen  Kultur: 
Sicherheit  für  den  Bezug  der  wichtigsten  Nahrungs- 


1)  So  wird  man  wohl  richtig  verallgemeinern  können,  für  den  öst- 
lichen Teil  der  norddeutschen  Tiefebene  fehlen  zu  einer  näheren  Aus- 
führung fast  alle  Quellen. 

2)  Reiner  a.  1217  und  1218  S.  S.  XVI,  675,  35,  676,  9  und  676,  41. 

3)  Dem  entspricht,  dafs  Reiner  auch  von  einem  langen  und  harten 
Winter  bis  zum  1.  März,  wie  er  gewöhnlich  das  Notjahr  einleitet, 
berichtet.  —  4)  a.  1220  Reiner  SS.  XYI,  678,  19. 


Versuch  einer  Statistik.  43 

mittel  trat  ein,  und  das  ist  ein  gewaltiger  Fortschritt  gegen 
die  vorhergehenden  Jahrhunderte.  Dabei  handelt  es  sich  aber 
nicht  etwa  um  eine  zufällige  Folge  guter  Jahre.  Während 
der  ersten  20  Jahre  des  13.  Jahrhunderts  können  wir  die  Preis- 
entwicklung bei  Reiner  recht  genau  verfolgen,  und  da  zeigt 
es  sich  dann,  dafs  der  Preis  von  4  s.  für  den  Modius  Roggen, 
den  wir  für  hoch  aber  noch  immerhin  als  erträglich  werden 
ansehen  müssen,  zehnmal  in  den  Jahren  1202,  03,  04,  05,  08, 
1210,  13,  17,  19  und  1220  erreicht  und  zum  Teil  auch  sehr 
bedeutend  überschritten  wird.  Aber  nur  einmal  droht  eine 
Hungersnot,  und  diese  Gefahr  wird  schnell  beseitigt;  sonst 
findet  sich  nie  eine  Andeutung,  dafs  die  Preissteigerungen  das 
Land  bedrückt  hätten. 

Welches  sind  aber  die  Gründe  dieser  Veränderung?  Das  ist 
eine  Frage,  die  sich  aus  dem  Quellenmaterial  nicht  genau  be- 
antworten läfst;  nur  Vermutungen  lassen  sich  darüber  aus- 
sprechen. Der  erste  Grund  ist  eben  ein  natürlich  nicht  quellen- 
mäfsig  belegbarer  allgemeiner  wirtschaftlicher  Fort- 
schritt. In  zweiter  Linie  würde  dann  der  zunehmende  Handel, 
für  unseren  Fall  besonders  der  Getreidehandel,  in  Betracht 
kommen. 

Es  ist  nun  aber  nach  dem  erhaltenen  Material  kaum 
möglich,  ein  wirklich  klares  Bild  von  der  Bedeutung  des 
Handels  in  seiner  Einwirkung  auf  den  Verlauf  der  Hungers- 
nöte zu  erlangen.  Natürlich  waren  auch  die  Verhältnisse  in  den 
sechs  Jahrhunderten,  um  die  es  sich  handelt,  sehr  verschieden. 

Schon  Karl  der  Grofse  erlälst  in  einem  Notjahre  ein 
Ausfuhrverbot  für  Lebensmittel,  das  zur  Voraussetzung  hat, 
dafs  er  eine  Schädigung  des  Landes  durch  zu  starken  Export 
fürchtet.^)  Später  hören  wir  dann  mehrfach  in  Notzeiten  von 
grofsen  Getreideeinkäufen  der  Bischöfe  imd  Klöster  und  ge- 
winnen hierbei  einigen  Einblick  in  die  Verkehrsverhältnisse 
der  Zeit.  Schon  Anfang  des  11.  Jahrhunderts  läfst  Bischof 
Meinwerk  Getreide  von  Köln  her  die  Lippe  aufwärts  nach 
Paderborn  führen.^)  Denselben  Weg  ging  wohl  das  Getreide, 
das,  wie»Caesarius  berichtet,  1197  ein  Mönch  eines  westfälischen 
Klosters  am  Rheine  einkaufte.^)  Vom  Rheinhandel  selbst  er- 
fahren wir,  dafs  12^4  Getreide  von  der  Mainzer  Gegend  nach 
Köln  geführt  wird*),  und  1269  wird  nach  einem  Ausfuhr- 
verbote der  Handel  von  der  Mainzer  Diöcese  rheinabwärts 
wieder  freigegeben.^) 

1)  a.  805  Cap.  miss.  in  Theod.  villa  dat.  c.  4.  Boret.  I,  122,  No.  44. 

2)  Vita  Meinw.  SS.  XI,  138,  29. 

3)  a.  1197  Caes.  Heisterbac.    Dialog,  dist.  IV,  c.  67  ed.  Strange  235. 

4)  a.  1224  V.  Engelberti  Hb.  I,  c.  8;  Böhmer  Fontes  II,  304. 

5)  a.  1269  Günther  Cod.  dipl.  Kheno-Mosell.  H,  No.  234  p.  364. 


44  Versuch  einer  Statistik. 

In  den  Niederlanden  setzt  die  Passio  Karoli  um  das  Jahr 
1125  einen  lebhaften  Wein-  und  Getreidehandel  voraus,  der 
sich  wohl  auch  zum  Teile  auf  dem  Rheine  vollzog.  Über  den 
Verkehr  auf  der  Scheide  berichtet  aus  Afflighem  eine  Nach- 
richt von  1155.^) 

Vom  Handel  im  Donaugebiete  hören  wir  1235,  als  der 
Herzog  von  Osterreich  seine  Grenze  gegen  Salzburg  für  die 
Getreideausfuhr  schliefst.  Dennoch  wurde  Stadt  und  Land  des 
Bischofs  reichlich  mit  Getreide  aus  Schwaben  und  mit  Wein  aus 
Frankreich  und  Italien  versorgt.^)  Wir  gewinnen  hier  also 
schon  einen  Einblick  in  sehr  ausgedehnte  Handelsbeziehungen. 

Seehandel  in,  für  die  Zeit,  grofsartigen  Verhältnissen,  der 
mit  dem  Ausfall  der  Ernte  in  Dänemark  und  an  der  Ostsee 
rechnet,  treffen  wir  in  der  zweiten  Hälfte  des  13.  Jahrhunderts 
in  Friesland.  ^) 

Nachrichten  über  Getreidewucher  schon  zur  Zeit  Karls 
des  Grofsen  setzen  Magazinierung  und  einen  gewissen  Handel 
voraus,  aber  es  kann  sich  hier  wohl  nur  um  ein  Aufkaufen 
und  Zurückhalten  der  Getreidevorräte  in  einem  engen  Bezirke 
handeln.  Ebenso  wird  wohl  auch  die  Lage  in  der  Gegend 
von  Gembloux  gewesen  sein,  wenn  wir  in  dem  Notjahre  1044 
hören,  dafs  die  Vorräte  künstlich  zurückgehalten  wurden.*) 
Auch  Abt  Iterius  von  Andres  trieb  seinen  Getreidewucher  in 
der  grofsen  Notperiode  um  die  Wende  des  12.  und  13.  Jahr- 
hunderts wohl  nur  mit  den  Vorräten  seines  Klosters.^)  Be- 
trächtlich später  erst,  1315,  hören  wir,  dafs  in  Lüttich  trotz 
der  Not  grofse  Kornvorräte  vorhanden  waren;  aber  sie  wurden 
nicht  verkauft,  sondern  in  die  Gegenden  der  Meeresküste  aus- 
geführt, wo  die  Preise  noch  höher  standen.^) 

Fassen  wir  alle  diese  Nachrichten  zusammen,  so  gewinnen 
wir  einen  Einblick  in  einen  jedenfalls  recht  bedeutenden  und 
weit  ausgedehnten  Verkehr.  Nicht  erkennen  läfst  sich  aber 
meistens,  wie  weit  dieser  Verkehr  überhaupt  in  normalen  Zeiten 
bestand,  oder  wie  weit  er  erst  in  Notzeiten  geschaffen  wurde. 
Doch  werden  wir  wohl  die  Getreideankäufe  der  Bischöfe  im 
letzteren  Sinne  auffassen  müssen. 

Indefs  darauf  kann  es  hier  überhaupt  nicht  ankommen, 
ein  Bild  von  der  Bedeutung  des  mittelalterlichen  Handels  im 
allgemeinen  zu  erhalten,  es  wird  sich  hier  nur  um  die  Spezial- 


1)  a.  1155  Cont.  Affligh.  S.  S.  VI,  402,  47. 

2)  a.  1235  Ann.  S.  Rudberti  S.  S.  IX,  786,  31. 

3)  a.  1272  u.  1273  Menko.  ehr.  S.  S.  XXIII,  560. 

4)  a.  1044  Gest.  abb.  Gembl.  c.  40  S.  S.  VIII,  539,  54. 

5)  Guielm.  ehr.  Andr.  SS.  XXIV,  732,  14. 

6)  a.   1315  Joh.  Hocs.   lib.  11,  c.  6  ed.    Chapeaville.    Gest.  pont. 
Leod.  n,  373  C 


Versuch  einer  Statistik.  45 

frage  handeln,  ob  und  inwiefern  der  Handel  Hungersnöte  ab- 
zuschwächen oder  zu  verhindern  vermochte. 

Da  bleibt  bestehen,  dafs  wir  nur  in  einem  einziger  Falle 
wissen,  dafs  Zufuhr  die  Gefahr  der  Hungersnot  beseitigt  hat, 
nämlich  im  Jahre  1220  in  Lüttich,  während  es  sich  in  Salz- 
burg 1235,  soweit  sich  erkennen  läfst,  nicht  mehr  um  einen 
bedeutenden  Notstand  handelt. 

1225  versuchte  Erzbischof  Engelbert  der  Not,  die  sich 
bemerkbar  zu  machen  anfing,  vorzubeugen,  indem  er  Getreide 
aus  der  Mainzer  Diözese  kommen  liefs  und  unter  die  Klöster 
verteilte.  Es  läfst  sich  wohl  erkennen,  dafs  er  die  Hungersnot 
unentrinnbar  kommen  sah,  aufheben  konnte  er  die  Gefahr 
nicht;  er  legte  also  im  voraus  Magazine  für  die  Verpflegung 
der  Armen  an.  An  eine  Mafsregel  zu  Gunsten  der  Mönche 
allein  dürfen  wir  nicht  denken. 

Bei  allen  sonst  mitgeteilten  Nachrichten  handelt  es  sich 
nicht  darum,  der  Not  vorzubeugen,  sondern  die  schon  vor- 
handene Not  zu  lindern. 

Es  läfst  sich  wohl  also  zusammenfassend  sagen,  haben 
wir  auch  mit  einem  ziemlich  bedeutenden  Handel  zu  rechnen, 
so  vermögen  wir  doch  nicht  zu  erkennen,  dafs  der  Handel 
wenigstens  in  älterer  Zeit  in  genügender  Weise  ausgleichend 
wirkte,  um  Hungersnöte  zu  verhindern  oder  wesentlich  abzu- 
schwächen. Der  Grund  liegt  offenbar  darin,  dafs  der  Handel 
den  hochgesteigerten  Anforderungen,  die  in  Notzeiten  an  den 
Transport  gestellt  wurden,  nicht  zu  genügen  vermochte.  In 
späterer  Zeit  mit  dem  13.  Jahrhundert  mag  allerdings  ein 
gewisser  Umschwung  eingetreten  sein,  wie  ja  auch  in  dieser 
Zeit  einmal  thatsächlich  berichtet  wird,  dafs  die  Gefahr  einer 
drohenden  Hungersnot  durch  rechtzeitige  Zufuhr  beseitigt 
wurde.  Wie  stark  allerdings  der  zunehmende  Handel  auf  die 
Verminderung  der  Zahl  der  Hungersnöte  einwirkte,  vermögen 
wir  im  einzelnen  nicht  zu  erkennen.  Allzu  grofs  werden  wir 
uns  seine  Einwirkung  auch  in  dieser  Zeit  noch  nicht  vor- 
stellen dürfen. 

Noch  auf  einen  dritten  Grund  möchte  ich  hinweisen,  der, 
wie  ich  glaube,  bei  der  Abnahme  der  Hungersnöte  mit  wirksam 
war.  Es  ist  das  eine  gewisse  Veränderung  in  der  Bevölke- 
rung. Es  ist  oft  darauf  hingewiesen  worden,  dafs  Deutsch- 
land schon  im  Anfange  des  12.  Jahrhunderts  an  einer  relativen 
Übervölkerung  litt,  und  darin  liegt  offenbar  ein  Hauptgrund 
für  die  grofse  Auswanderungsbewegung  dieser  Zeit.  Während 
des  ganzen  Jahrhunderts  sehen  wir  immer  neue  Scharen  vom 
Westen  nach  dem  slavischen  Osteu  ziehen.  Einen  grofsen 
Teil  dieser  Auswanderer  stellte  aber  gerade  die  Bevölkerung 
des  Niederrheins;  Vlamen  und  Holländer  werden  überall  unter 


46  Versuch  einer  Statistik. 

den  Kolonisatoren  genannt.  Diese  Auswanderung  bedeutet 
sicher  an  sicli  schon  einen  starken  Menschenverlust,  aber 
dieser  Verlust  mufs  sich  noch  ganz  bedeutend  steigern,  wenn 
wir  dazu  die  Wirkung  der  Hungersnöte  rechnen.  Irgend 
welche  Zahlenangaben  lassen  sich  darüber  nicht  aufstellen, 
aber  bei  jeder  der  grofsen  Hungersnöte  müssen  viele  Tausende 
gestorben  sein.  „Usque  hodie  fame  moriuntur  milia  milium" 
schrieb  1197  ein  Mönch  in  Ächin^),  und  ebenso  betonen  diese 
grofse  Sterblichkeit  auch  alle  anderen  Quellen  immer  von 
neuem.  Das  waren  aber  nicht  nur  Bettler  und  der  Pöbel  der 
Stadt,  von  denen  wir  hören,  dafs  sie  in  Menge  auf  den  Strafsen 
starben,  sondern  Menschenmassen,  die  aus  dem  ganzen  Lande 
zusammengeströmt  waren.  Die  Entvölkerung  traf  das  ganze 
Land.  Nun  ist  es  eine  Beobachtung,  die  man  besonders  nach 
Epidemien  gemacht  hat,  dafs  grofser  Menschenverlust  keines- 
wegs unbedingt  eine  Schwächung  des  betroffenen  Landes  be- 
deutet. Im  Gegenteil,  gerade  die  wirtschaftlich  Schwachen 
sind  fortgefallen,  und  für  die  Überlebenden  haben  sich  alle 
Existenzbedingungen  gebessert.^)  Da  darf  es  uns  nicht  wun- 
dern, wenn  wir  auch  in  Belgien  und  am  Niederrhein  auf  das 
menschenmordende  12.  Jahrhundert  einen  allgemeinen  Auf- 
schwung folgen  sehen.  Wenn  jetzt  auf  demselben  Boden  nur 
noch  sehr  viel  weniger  Menschen  safsen,  so  fanden  sie  natur- 
gemäfs  leichter,  was  sie  zum  Leben  brauchten.  Hierin  möchte 
ich  auch  einen  Grund  für  die  plötzliche  Abnahme  der  Hungers- 
nöte im  13.  Jahrhundert  sehen. 


1)  a.  1197.    Cont.  Aquicinct.  S.  S.  VI,  434,  2. 

2)  Höniger.   Der  schwarze  Tod  in  Deutschland.  Berlin  1882.  S.  86  ff. 
und  94 ff.;  vgl.  dazu  auch  a.  1196  Cont.  Aquicinct.  S.  S.  VI,  433,  42. 


Wirkungen  der  Hangersnot. 

Notstandspreise. 

Eine  der  wichtigsten  und  auffallendsten  Erscheinungen 
bei  allen  Hungersnöten  sind  die  ungeheuren  Preissteigerungen 
aller  Lebensmittel,  die  sie  begleiten.  Bei  einer  Behandlung 
der  Geschichte  der  Hungersnöte  in  neuerer  Zeit  würde  man 
wohl  ein  genaues  Verfolgen  dieser  Preisschwankungen  für  das 
Wichtigste  der  ganzen  Arbeit  halten.  Die  Kurve,  die  eine 
Zusammenstellung  der  verschiedenen  Preise  ergeben  würde, 
müsste  uns  so  genau  wie  nur  möglich  über  die  Entwicklung 
und  Intensität  der  Hungersnot  belehren.  Die  Möglichkeit 
eines  so  genauen  Verfolgens  der  Preisbewegung  ist  im  Mittel- 
alter natürlich  nicht  vorhanden.  Jedenfalls  legten  aber  auch 
schon  die  alten  Autoren  auf  die  Erscheinung  der  Preissteigerung 
einen  bedeutenden  Wert,  sonst  hätten  sie  nicht  so  viele  Not- 
standspreise aufgezeichnet.  Der  hohe  Preis  ist  ihnen  geradezu 
eins  der  wichtigsten  Symptome  der  Hungersnot.  Fames  valida, 
adeo  ut  mit  einer  folgenden  Preisangabe  ist  eine  typische 
Form,  in  der  uns  häufig  die  Thatsache  der  Hungersnot  über- 
liefert wird.  So  läfst  sich  aus  den  Annalen  ein  sehr  grofses 
Material  von  Preisangaben  gewinnen.  Für  den  Roggen,  von 
dem  allerdings  die  meisten  Preise  erhalten  sind,  habe  ich  über 
hundert  Preise  gefunden.  Durch  alle  Jahrhunderte  hindurch 
lassen  sich  diese  Preisangaben  verfolgen,  besonders  häufig 
werden  sie  seit  der  Mitte  des  12.  Jahrhunderts  und  finden 
sich  schliefslich  bei  fast  jedem  einigermafsen  ausführlichen 
Berichte  über  eine  Hungersnot.  Trotzdem  läfst  sich  aus 
diesem  zahlreichen  Materiale  sehr  wenig  folgern.  Es  fehlt 
eben  jede  Möglichkeit,  die  einzelnen  Preise  unter  sich  zu  ver- 
gleichen. Masse  und  Münze  waren  in  fast  jedem  gröfseren  Orte 
verschieden,  über  die  absolute  Gröfse  wissen  wir  aber  fast  nie 
etwas  Sicheres.  Fast  nur  ungewöhnliche  Preise  sind  über- 
liefert, meistens  Teuerungspreise,  selten  sind  ungewöhnliche 
niedrige  Preise,  und  fast  nie  findet  sich  ein  Normalpreis  an- 
gegeben, durch  dessen  Vergleichung  mit  den  anormalen  Preisen 
diese  erst  gröfseren  Wert  gewinnen  würden. 


48 


Notstandspreise. 


Rodulfus  Glaber^)  giebt  an,  der  Modius  hätte  60  s.  ge- 
kostet, nach  den  Ann.  Elnonerses''')  war  der  Preis  für  die 
Ilasera  Korn  1196  bis  auf  50  s.  gestiegen.  Hier  liegen  voll- 
kommene Phantasiepreise  vor,  die  nicht  viel  mehr  aussagen, 
als  dafs  in  der  äufsersten  Not  der  Mensch  alles  hingiebt,  um 
sich  vor  dem  Hungertode  zu  schützen.  Die  beiden  eben  an- 
gegebenen Preise  sind  nun  zwar  die  höchsten,  die  uns  über- 
liefert sind,  aber  auch  sonst  finden  bei  jeder  Hungersnot  ganz 
unverhältuismäfsige  Preissteigerungen  statt. 

Die  Preisbildung  zeigt  überhaupt  eine  sehr  grofse  Un- 
sicherheit; ein  wirklich  grofser  Markt,  der  die  Preise  reguliert, 
fehlte.  Wie  bedeutend  und  unvermittelt  die  Preisschwankungen 
sind,  zeigt  am  besten  Reiner  von  Lüttich.  Er  ist  der  einzige 
Schriftsteller  dieser  Zeit,  der  durch  eine  gröfsere  Reihe  von 
Jahren  fortlaufend  die  Getreidepreise,  denn  um  die  handelt 
es  sich  ja  in  erster  Linie,  aufgezeichnet  hat.  Aber  wie  un- 
sicher ist  auch  hier,  im  Zentrum  eines  für  die  damalige  Zeit 
gewifs  sehr  bedeutenden  Verkehrs  die  ganze  Lage. 

Eine  Übersicht  der  bei  Reiner  erhaltenen  Preise  wird  das 
verdeutlichen.  Alle  Preise  beziehen  sich  auf  einen  Modius 
und  sind  in  Solidi  angegeben: 


Jahr 

Spelz 

Roggen 

Gerste 

1195 

Mai 

9 

18 

8 

Beginn  der  Preissteig. 

1196 

24.  August 

8,5 

18 

Schlechte  Ernte 

1197 

bis  11.  Juni 

10 

18 

Hungersnot 

»1 

12.  Juni 

17 

32 

^1 

25.  Juli 

20 

40 

1198 

vor  Juni 

7 

15 

8 

n 

Juni 

mehr  als 
15 

^^ 

vor  Weihnacht. 

7 

12 

Moneta  nova 

1200 

2 

3,5 

1202 

Febr.? 

3V, 

5 

1203 

Ende  d.  Jahres 

5 

10 

4 

1204 

1.  Nov. 

5 

8 

4 

1205 

nach  der  Ernte 

5 

10 

messis  bona 

1208 

in  den 

ersten  Monaten 

3 

5 

^) 

etwas  später 

2,5 

3 

habundancia 
annonae  in  campis 

1209 

IV4 

ly* 

aunus  abundans 

^t 

Ende  d.  Jahres 

1% 

2 

annona  bono  precio 

1210 

Erste 

Hälfte  d.  Jahres 

4 

6 

annona  carior  solito 

1212 

Gegen 

Ende  d.  Jahres 

2 

3% 

annona  bono  precio 

1)  a.  1032  Raoul  Glaber  Hb.  IV,  c.  4  ed.  M.  Prou.  p.  100. 

2)  a.  1196  Ann.  Elnon.  mai.  S.  S.  V.  16,  23. 


Notstandspreise. 


49 


Jahr 


Spelz 

Roggen 

Gerste 

2% 

4 

2 

3 

1% 

2 

ly. 

2 

3 

4 

4 

8 

6% 

11 

6 

4% 

8 

10 

17 

8 

1213 

1215 
1217 


1220 


1225 


Mai 

Ende  d.  Jahres 

Febr.? 


Mitte  d.  Jahres 

um  Weihnachten 

vor  24.  Juni 

Ende  d.  Jahres 
1.  Mai 


annona  bono  precio 
annona  bono  precio 

annona  bono  precio 

in  Leodio  muUa  certa  moneta 

annona  in  duplo  carior 

solito 

annona   multo    carior 

solito 

annona  multo  carior  solito. 

drohende  Hungersnot 

annona  bono  precio  a  messe 
usque  Kai.  Feb. 


Was  läfst  sich  nun  aus  dieser  Zusammenstellung  folgern? 
Zuerst  ist  zu  bemerken,  dafs  1198  nach  der  grofsen  Notzeit 
eine  neue  Münze  eingeführt  wird.  1217  klagt  Reiner  über 
die  Unsicherheit  der  Münze,  und  1218  wird  dann  wieder  eine 
neue  Münze  eingeführt:  nova  moneta  pauperibus  gravis.  Hier 
wäre  also  schon  ein  Moment,  das  selbst  eine  vollkommen  ge- 
naue Vergleichung  dieser  Preise  aus  derselben  Stadt,  die  von 
demselben  Schriftsteller  überliefert  sind,  unmöglich  macht. 
Aber  Einiges  wird  sich  doch  bemerken  lassen.  1217  giebt 
Reiner  wenigstens  indirekt  als  Normalpreis  für  den  Spelz  P/g  s., 
für  Roggen  2  s.  an.  Niedriger  ist  der  Preis  für  den  Spelz  nur 
einmal  1209,  der  Roggenpreis  ist  niedriger  oder  entspricht  dem 
angegebenen  Normalpreise  dreimal,  1209,  1215,  1217.  Wir 
werden  also  wohl  mit  Recht  annehmen  dürfen,  dafs  diese  Preis- 
angabe Reiners  etwas  zu  gering  ist;  dem  entspricht  auch,  dafs 
er  ein  anderes  Mal  1213  bei  Preisen  von  2%  und  4  s.  noch 
annona  bono  precio  bemerkt.  Aber  auch  noch  bedeutend  höhere 
Preise  werden  offenbar  ohne  besondere  Schädigung  ertragen, 
1203  und  1205  betragen  die  Preise  für  Spelz  und  Roggen 
5  und  10  s.,  ohne  dafs  sich  irgend  ein  Grund  für  die  bedeu- 
tende Preissteigerung  erkennen  liefse,  1205  wird  sogar  aus- 
drücklich angegeben,  dafs  die  Ernte  gut  war,  und  dann  folgt 
sofort  ein  so  hoher  Preis.  In  wirklichen  Notjahren  aber 
steigern  sich  die  Preise  ganz  ins  Ungeheuere,  1197  steigt  der 
Roggenpreis  von  18  s.  am  11.  Juni  am  folgenden  Tage  auf 
32  s.  und  schliefslich  auf  40  s.  Da  handelt  es  sich  eben  nur 
noch  um  Seltenheitspreise. 

Interessant  ist  es  vielleicht,  noch  auf  einige  Preise  hin- 
zuweisen, für  deren  Entstehung  Reiner  keinen  Grund  angiebt, 
vielleicht  auch  keinen  Grund  weifs,  die  aber  sofort  ihre  Er- 
klärung   finden,    sowie    man    die    Lage    in    anderen    Ländern 

Leipziger  Studien  VI.  1:  Curgchmann,  Hungersnöte.  4 


50  Notstandspreise. 

betrachtet.  Hier  mufs  der  Handel  schon  einwirken.  1217 
sind  zu  Anfang  des  Jahres  die  Getreidepreise  ausgesprochen 
niedrig,  dann  steigen  sie  und  erreichen  zum  Schlufs  des 
Jahres  die  Höhe  von  4  und  8  s.  für  Spelz  und  Roggen.  Der 
Grund  ist  leicht  zu  erkennen:  in  grofsen  Teilen  Deutschlands 
herrschte  Hungersnot-,  es  wird  dorthin  Getreide  exportiert 
worden  sein,  und  das  rief  offenbar  diese  Preissteigerung  hervor. 
Noch  deutlicher  läfst  sich  diese  Erscheinung  1225  erkennen: 
„Annona  bono  precio  usque  I^al.  Februarii"  schreibt  Reiner 
in  seiner  gewöhnlichen  Weise.  Die  Ernte  des  vorigen  Jahres 
•mufs  also  gut  gewesen  sein,  und  der  Vorrat  war  offenbar  für 
den  heimischen  Markt  ausreichend.  Dann  aber  finden  wir  am 
1.  Mai  vollkommene  Notstandspreise:  Spelz  10  s.,  Roggen  17  s. 
und  Gerste  8  s.  Erklären  läfst  sich  diese  Erscheinung  nur, 
wenn  mau  sieht,  dafs  Lüttich  nur  eine  glückliche  Insel  in 
einem  weiten  Notstandsgebiete  war.  Rings  herum  in  Belgien 
und  ganz  Deutschland  herrschte  eine  furchtbare  Hungersnot. 
Das  Getreide  flofs  offenbar  in  die  Notstandsgebiete  ab,  und 
so  entstanden  auch  in  Lüttich  ungewöhnliche  Preise.  Dafs 
dieses  starke  Eingreifen  des  Handels  auf  keiner  trügerischen 
Kombination  beruht,  zeigt  wieder  eine  Angabe  Reiners,  der 
zum  Jahre  1220  ausdrücklich  berichtet,  dafs  eine  drohende 
Hungersnot  durch  Zufuhr  von  Getreide  abgewendet  wurde. 
Auch  schon  früher  1197  auf  1198  mufs  durch  Getreideimport 
die  Not  erfolgreich  gemildert  worden  sein.  Sonst  ist  es  nicht 
zu  begreifen,  dafs  am  25.  Juli,  zur  Zeit  der  Ernte,  wie  Reiner 
betont,  die  Getreidepreise  den  höchsten  Stand,  von  dem  wir 
in  Lüttich  wissen,  erreichen,  und  doch  in  der  ersten  Hälfte 
des  folgenden  Jahres  so  bedeutend  gesunken  sind,  beim  Spelz 
von  20  s.  auf  7  s.,  beim  Roggen  von  40  s.  auf  15  s. 

Wir  sehen,  der  Handel  wirkt  hier  in  Lüttich  ziemlich 
stark  auf  die  Preisbildung  ein,  aber  ich  habe  schon  darauf 
hingewiesen,  dafs  wir  uns  hüten  müssen,  zu  sehr  zu  verall- 
gemeinern. Es  handelt  sich  hier  eben  um  ein  besonders  weit 
fortgeschrittenes  Gebiet. 

Ergab  so  die  Betrachtung  der  Lütticher  Preise  wenigstens 
noch  eine  Reihe  interessanter  Einzelheiten,  so  läfst  sich  aus 
der  ganzen  grofsen  Zahl  der  sonst  erhaltenen  Preisangaben 
fast  nichts  folgern.  Es  sind  eben  vereinzelte  Ausnahmspreise, 
denen  keine  Normalpreise  gegenüber  stehen;  eine  gröfsere  zu- 
sammenhängende Gruppe  von  Preisen  fehlt.  Am  Rhein  findet 
sich  mehrfach  ein  Notstandspreis  angegeben,  der  eine  gewisse 
typische  Bedeutung  hat.   Das  Malter  Roggen  kostet  eine  Mark.  ^) 


1)  a.  1197  Caes.  Heisterbac.  dialog.  miracul.  dist.  II,  e.  .SO  ed.  Strange 
I,  103,  a.  1198  Gest.  Trev.  cont.  IV,  S.S.  XXIV  392,  42. 


Wucher.  51 

Bei  der  Willkürliclikeit  der  Preisbildung  ist  es  kaum  sonderbar, 
dafs  man  so  dem  grofsen  Mafse  die  grofse  einheitliche  Handels- 
münze gegenüber  gestellt  findet. 

Sonst  lassen  sich  nur  noch  einige  allgemeine  Angaben 
über  die  Preisbildung  in  Notzeiten  und  was  damit  zusammen- 
hängt machen.  Auf  die  grofse  Willkürlichkeit  habe  ich  schon 
hingewiesen.  Rodulfus  Glaber  spricht  das  einmal  sehr  gut 
aus,  wenn  er  sagt:  „Si  quid  ergo  victus  venundatus  repperie- 
batur,  arbitrio  vendentis  pro  libitu  erat  excedere  seu  accipere 
precium."^)  So  mag  es  oft  gegangen  sein.  Weiter  hören 
wir  noch  zweimal  von  der  gewifs  merkwürdigen  Tatsache, 
dafs  auch  im  Notstandsgebiet  genug  Vorräte  vorhanden  waren, 
nur  waren  die  Preise  für  die  Armen  unerschwinglich^):  „quod 
mirum  est  dictu,  multa  victualia  inveniebantur  venalia,  licet 
grandi  pretio  venderentur,  ut  etiam  inopes,  si  pretium  ha- 
buissent,  evadere  potuissent".  Ebenso  berichtet  Johannes 
Hocsenius^)  über  das  Elend  der  grofsen  Hungersnot  von  1315 
imd  fährt  fort:  „et  tamen  bladis  granaria  erant  plena",  aber  — 
und  hier  kommt  noch  ein  neues  Moment  hinzu  — ,  man  expor- 
tierte das  Getreide  nach  Gegenden,  in  denen  die  Not  noch 
gröfser  war  als  in  Lüttich  und  daher  auch  die  Preise  noch  höher. 

■Wucher. 

Bei  den  hohen  Preisen  wie  sie  eben  erwähnt  wurden, 
lag  es  nahe,  dafs  Gewinnsüchtige  die  Notlage  der  Armen  zu 
ihrem  Vorteile  ausnutzten.  Schon  vorhin  habe  ich  die  Frage 
des  Getreidewuchers  gestreift,  hier  wird  es  am  Platze  sein, 
einiges  Nähere  anzuführen. 

Karl  der  Grofse  bezeichnet  es  als  turpe  lucrum,  wenn 
jemand  zur  Ernte  Getreide  billig  kauft,  um  es  später  bei 
hohen  Preisen  wieder  zu  verkaufen.*)  Dieselbe  Tendenz  spricht 
sich  in  einem  Schutzgesetze  aus:  de  illis  qui  vinum  et  anno- 
nam  vendunt  antequam  colligantur  et  per  hanc  occasionem 
pauperes  efficiantur.  ^)  Bei  Ludwig  den  Frommen  beschweren 
sich  die  Bischöfe'  über  die  Wucherer,  Laien  und  Geistliche, 
die  das  Volk  bedrücken,  sodafs  viele  Arme  Hungers  sterben 
müssen.®)  Sigebert  berichtet,  dafs  während  der  Hungersnot 
von   1044    viele    das   Getreide    künstlich    zurückgehalten  oder 


1)  a.  1032  Raoul  Glaber  lib.  IV,  c.  4,  10  ed.  M.  Prou.  100. 

2)  a.  1197  ffist.  monast.  Vicon.  S.  S.  XXFV,  304,  1. 

3)  Joh.  Hocsem  g.  pont.  Leod.  lib.  II,   c.  VI  ed  Chapeaville  Gest. 
pont.  Leod.  II,  373  C. 

4)  a.  806  Cap.  miss.  Niumag.  dat.  c.  17;  Boret.  I,  132,  No.  46. 

5)  a.  809   Cap.  miss.  Aquisgran.   alt.  c.  12.   Boret.  I,   152,   No.  63. 

6)  a.  829  Episcop.  ad  Illud.  relat.  c.  54;  Boret.  II,  43,  20,  No.  196. 

4* 


52  Verhalten  der  grofsen  Massen  in  der  Notzeit. 

es  doch  nur  sehr  teuer  verkauft  hätten.^)  Später  hören  wir 
wieder  aus  Gembloux,  dafs  die  Wucherer  ihre  Schuldner  auf 
jede  Weise  bedrückten  und  ihnen  die  Lasten,  wenn  sie  nicht 
zahlen  konnten,  verdoppelten.^)  In  Friesland  verlangte  man 
in  dem  Notjahre  1272  für  eine  Mark,  vier  nach  Jahresfrist 
und  für  einen  ScheflFel  vier  Scheffel.^)  Vom  Abte  Iterius  be- 
richtet der  Chronist  des  Klosters  Andres  mit  einem  gewissen 
naiven  Stolze,  er  hätte  während  seiner  ganzen  Regierungszeit 
in  der  grofsen  Notperiode  um  die  Wende  des  12.  und  13.  Jahr- 
hunderts den  Polkinus  Korn  nie  unter  10  s.  verkauft,  oft  aber 
noch  teuerer  bis  zu  40  s.  hinauf.  Sicque  vicinorum  penuria 
ei  habundantiam  ministravit.*) 

Verhalten  der  grofsen  Massen  in  der  Notzeit. 

Ein  so  grofses  und  allgemeines  Unglück,  wie  es  eine 
Hungersnot  ist,  mufs  notwendig  eine  tiefe  Wirkung  auf  das 
ganze  Leben  des  Volkes,  ausüben.  Durch  den  drückenden 
Mangel  schwand  die  Sicherheit  für  den  Bestand  der  früheren 
Lebenshaltung  des  Einzelnen,  und  die  weitere  Folge  hiervon 
war  eine  Auflösung  jeder  bestehenden  Ordnung.  In  kopfloser 
Flucht  verlassen  die  Bauern  ihre  Höfe,  ganze  Dörfer  stehen 
leer,  in  grofsen  Scharen  durchstreifen  elende,  verzweifelte  Men- 
schen das  Land.  Es  mufs  uns  unter  diesen  Umständen  fast 
wundern,  wie  verhältnismäfsig  selten  die  Quellen  von  Gewalt- 
thätigkeiten  berichten,  es  gehört  das  keineswegs  zu  den  typi- 
schen Zügen  in  den  Schilderungen  der  Chronisten.  Nur 
einmal  erfahren  wir,  dafs  sich  ein  gröfserer  Räuberhaufe  zu- 
sammenfand, der  so  stark  war,  dafs  er  1145  das  Kloster  Fulda 
zu  überfallen  und  auszuplündern  vermochte.^)  Sigebert  be- 
richtet nur  ganz  allgemein  zu  der  Hungersnot  von  1095  von 
Diebstahl  und  Brandstiftung,  durch  die  sich  die  Armen  an  den 
Besitzenden  rächten.^)  Ähnliches  meldet  hundert  Jahre  später 
aus  einem  anderen  Teile  von  Belgien  die  Cont.  Aquicinctina: 
„Multi  hac  necessitate  constricti,  contra  consuetum  vivendi 
usum  latrqnes  effecti,  laqueo  sunt  suspensi."')  Allzu  schlimm 
kann  das  Übel  aber  doch  wohl  nicht  gewesen  sein,  wenn  in 
einer  Zeit  allgemeinen  Niederganges  die  schwache  mittelalter- 
liche   Staatsgewalt    seiner   Herr    werden    konnte.      Überhaupt 


1)  a.  1044  Gest.  abb.  Gembl.  c.  40,  S.  S,  VIII,  539,  54. 

2)  a.  1095  Gest.  abb.  Gembl.  S.  S.  VIII,  547,  15.. 

3)  a.  1272  Menko.  ehr.  S.  S.  XXHI,  560,  37. 

4)  Guielmi  ehr.  Andren.  S.  S.  XXIV,  742,  14. 

5)  a.  1145  Chronogr.  Corb.  Jaffö,  Bibl.  I,  45. 

6)  a.  1095  Sigebert  S.  S.  VI,  367,  4. 

7)  a.  1197  Cont.  Aquict.  S.  S.  VI,  434,  2. 


Verhalten  Uer  grofsen  Massen  in  der  Notzeit.  53 

wird  man  aus  der  Seltenheit  der  Nachrichten  schliefsen  können, 
dafs  die  Notleidenden  im  ganzen  nicht  zu  Gewaltthätigkeiten 
neigten;  eine  dumpfe  hoffnungslose  Apathie  war  die  Grund- 
stimmung der  Massen. 

Besser  als  über  die  Vorgänge  auf  dem  Lande,  auf  die 
sich  die  bisher  angeführten  Fälle  bezogen,  sind  wir  über  die 
Lage  in  den  Städten  unterrichtet.  Da  entwerfen  zuerst  die 
Gesta  Treverorum  ein  höchst  bezeichnendes  Bild.  Bischof 
Poppo  reitet  eines  Tages  mit  grofsem  Gefolge  zur  Kirche,  ein 
hungriger  Haufe  umringt  ihn  und  verlangt  Hülfe.  Geld,  das 
der  Bischof  verteilen  lassen  will,  verschmähen  die  Armen,  für 
Geld  ist  in  diesen  teuren  Zeiten  für  sie  wenig  zu  kaufen, 
aber  sein  fettes  Pferd  verlangen  sie.  Und  der  Bischof  und 
einige  seiner  Begleiter  müssen  sich  entschliefsen  abzusteigen 
und  ihnen  die  Tiere  überlassen.  Sofort  hat  der  hungrige 
Haufe  die  Pferde  zerrissen  und  verzehrt  sie  vor  den  Augen 
des  Bischofs.^)  Der  genaueste  Bericht  über  die  Zustände  in 
einer  Stadt  während  einer  Hungersnot,  der  uns  erhalten  ist, 
stammt  aus  Prag.^)  Trotzdem  sich  eine  ungeheure  Menschen- 
menge hier  angesammelt  hatte,  scheint  doch  die  städtische 
Obrigkeit  die  Zügel  der  Regierung  noch  ziemlich  fest  in  den 
Händen  behalten  zu  haben.  Man  hatte  den  Armen  ganz  all- 
gemein erlaubt,  die  Häuser  der  Bürger  zu  betreten  und  dort 
zu  betteln,  aber  bald  kam  es  zu  Ausschreitungen,  die  Hung- 
rigen rissen  die  Töpfe  mit  Speisen  vom  Herde  und  stahlen, 
was  sie  vom  Hausrate  erreichen  konnten.  Deshalb  verbot  man 
ihnen  jetzt  den  Eintritt  in  die  Häuser  und  nahm  sie  auch  zur 
Nacht  nicht  mehr  auf,  da  es  vorgekommen  war,  dafs  solche 
Gäste  in  der  Nacht  ihren  Wirt  ermordet  hatten. 

V^on  drohenden  Unruhen  berichtet  auch  der  Fürstenfelder 
Mönch;  begreiflicherweise  waren  besonders  die  Bäckerläden 
gefährdet.  Die  Bäcker  mufsten  sich  daher  fest  in  ihren 
Häusern  einschliefsen  und  konnten  den  Käufern  das  Brot  nur 
aus  dem  Fenster  herausreichen.  ^)  In  Strafsburg  kommt  es 
aber  während  einer  Hungersnot  wirklich  zum  Aufstande,  bei 
dem  der  Pöbel  die  Bäckerläden  erbricht;  daraufhin  lenkt  die 
Bürgerschaft  sofort  ein  und  läfst  noch  an  demselben  Tage 
Korn  verteilen.*)  Der  Aufruhr  ist  damit  schnell  gedämpft. 
Auch  in  Magdeburg  kann  die  Haltung  der  Massen,  die  sich 
dort  1316  während  der  Hungersnot  angesammelt  hatten,  nicht 
sehr  drohend  gewesen  sein,  denn  es  genügte  schon,  dafs  die 


1)  a  1035  Gest.  Trev.  cont.  I,  S.  S.  VE,  180,  18. 

2)  a.  1282  Cont.  Cosmae  Ann.  Prag.  prs.  m,  S.  S.  IX,  204,  20. 

3)  a.  1271  Monach.  Fürstenfeld.  Böhmer  Fontes  I,  12. 

4)  a.  1294  Ellenh.  S.  S.  XVn,  103,  45. 


54  Allgemeine  Verarmung. 

Bäcker  sich  mit  Stöcken  neben  ihren  Verkaufsständen  auf- 
stellten, um  die  hungrige  Menge  von  allen  Gewaltthätigkeiten 
zurückzuhalten.  ^) 

Höchst  interessant  ist,  was  wir  über  die  Zustände  in  den 
Klöstern  in  der  Notzeit  erfahren.  Es  kommt  hier  nicht  selten 
zu  einem  Abtwechsel.  Die  schrankenlose  Wohlthätigkeit,  mit 
der  der  Abt  die  Notleidenden  unterstützt  hatte,  war  ganz 
nach  dem  Sinne  der  Mönche.  Erklärte  er  dann  aber  plötz- 
lich, dafs  alle  Vorräte  verzehrt  seien  und  er  nicht  mehr  wisse, 
wovon  die  Brüder  am  nächsten  Tage  leben  sollten,  *  dann  ist 
die  Bestürzung  und  Unzufriedenheit  grofs.  In  Sankt  Martin 
bei  Doornik^)  erklären  die  Mönche  dem  Abte,  er  möge  weiter 
für  das  Heil  der  Seelen  sorgen,  die  Sorge  für  die  äufsere 
Verwaltung  und  den  materiellen  Unterhalt  des  Klosters  aber 
kundigeren  Händen  überlassen.  Es  werden  dann  drei  Mönche 
gewählt,  die  in  kürzester  Zeit  dem  Kloster  wieder  die  Mittel 
zum  Unterhalte  verschaffen.  Ebenso  hören  wir,  dafs  in  König- 
saal im  Notjahre  1282^)  der  Abt  zur  Abdankung  gezwungen 
wurde,  und  man  einen  thatkräftigeren  Mann  an  seine  Stelle 
setzte.  Als  im  Sommer  1197  in  Lüttich  die  Not  ihren  Höhe- 
punkt erreicht  hatte*),  legte  im  Jakobskloster  Abt  Gozwin 
seine  Würde  nieder;  an  seiner  Stelle  wird  Gerhard,  der  Abt 
von  Sankt  Lorenz  gewählt.  Reiner,  der  uns  davon  berichtet, 
bezeichnet  ihn  ausdrücklich  als  einen  „virum  iuvenem  set  in- 
dustrium  et  providum." 


Allgemeine  Verarmung. 

Zur  Beurteilung  der  Intensität  und  der  ganzen  Wirkung 
der  Hungersnot  ist  es  von  Interesse  zu  erkennen,  in  welchem 
Grade  die  verschiedenen  Gesellschaftsschichten  von  der  Not 
getroffen  wurden,  insbesondere,  wie  weit  sie  sich  in  der  Be- 
völkerung aufwärts  fühlbar  machte.  Dass  die  Not  einen 
Kaiser,  einen  Herzog  oder  Bischof  jemals  irgendwie  berührt  hat, 
hören  wir  nicht.  An  zwei  Stellen  werden  aber  die  principes, 
man  wird  hierunter  den  höheren  Adel,  etwa  die  Grafen  ver- 
stehen, in  Verbindung  mit  einer  Hungersnot  erwähnt.  Abt 
Isingrim  von  Ottenbeurn^)  berichtet,  dafs  im  Jahre  1151  das 


1)  a.  1316  Magdeburg.  Schöppenchr.  St.  Chr.  VII,  185. 

2)  a.  1095  Herim.  lib.  de   restaurat.   S.  Mart.  Tomac.   c.  70   S.  S. 
XIV,  307,  42. 

3)  a.  1282  Königsaal.   G.   Q.    lib.  1,    c.  13   Font.    rer.    Austr.    S.  S. 
Vni,  57  u.  58. 

4)  a.  1197  Reineri  ann.  S.  S.  XVI,  652,  55;  vgl.  auch  a.  1117  Chr. 
S.  Andreae  Castri  Camerac.  lib.  HI,  c.  30  S.  S.  VII,  546,  33. 

5)  a.  1151  Ann.  Ottenb.  Isingr.  maior.  S.  S.  XVII.  313,  17. 


Allgemeine  Verarmung.  55 

Getreide  so  selten  war,  dafs  auch  ihnen  mehrere  Tage  lang 
das  Brot  bei  den  Mahlzeiten  gefehlt  hätte.  Und  1092^) 
müssen  in  Sachsen  die  principes  auf  einige  Zeit  das  Land  ver- 
lassen, um  der  allgemeinen  Hungersnot  zu  entgehen. 

Aber  auch  nur  die  obersten  Spitzen  der  Bevölkerung 
werden  verschont,  schon  die  mittleren  Schichten  und  auch  die 
Begüterten  werden  oft  genug  von  der  allgemeinen  Not  mit- 
betroffen. „Tunc  vero  constricta  tota  gens  indigentia  victus, 
maiores  et  mediocres  fame  pallebant  cum  pauperibus"  schreibt 
Rodulfus  Glaber^),  und  aus  Gembloux  wird  uns  berichtet,  dafs 
während  der  schweren  Hungersnot  des  Jahres  1146  ehemals 
begüterte  Leute  hätten  betteln  müssen.^)  In  der  älteren  Zeit 
werden  die  Menschen  in  der  äufsersten  Not  sogar  zum  Selbst- 
verkaufe getrieben.*) 

Am  häufigsten  erfahren  wir  von  der  Not  der  Land- 
bevölkerung. Sie  bildete  die  grofsen  Haufen,  die  wir  zur 
Notzeit  regelmäfsig  hungernd  das  Land  durchziehen  sehen. 
Ich  komme  später  auf  diese  Erscheinung  eingehender  zurück; 
hier  mag  es  genügen,  darauf  hinzuweisen,  dafs  jede  Hungers- 
not Tausende  von  Bauern  aus  ihren  Höfen  vertrieb. 

Auch  Einzelzüge  zur  Charakterisierung  dieser  Not  sind 
uns  erhalten.  1146  kamen  Leute  aus  Dörfern  des  Thurgaues 
nach  Petershausen  und  tradierten  sich  und  ihren  Besitz  dem 
Kloster.^)  Aus  dem  Kloster  Andres  wird  berichtet,  dafs  sich 
in  dem  Notjahre  1197  für  die  Bauten  des  Klosters  genug 
Arbeiter  fanden,  die  willig  nicht  für  Geld,  sondern  für  kärg- 
lichen Lebensunterhalt  arbeiteten.^)  Ebenso  berichtet  aus 
Friesland  Menko,  dafs  viele,  die  früher  eigenen  Acker  be- 
sessen hatten,  jetzt  in  der  Not  gezwungen  waren,  nur  um 
den  Lebensunterhalt  bei  Glücklicheren  Dienste  zu  suchen. '') 

Einige  andere  Berichte  belehren  uns  über  die  Lage  der 
städtischen  Bevölkerung.  Auch  hier  ergriff  die  Not  die 
weitesten  Kreise.  In  Doornik'  mufsten  viele,  nur  um  ihren 
Unterhalt  bestreiten  zu  können,  ihre  Häuser  verkaufeu.^)  In 
Köln  sah  man  ehemals  wohlhabende  Bürger  bettelnd  von 
Haus  zu  Haus  gehen. ^)  Sehr  ausführlich  und  anschaulich  ist 
wieder  der  Bericht  aus  Prag.^°)     Hier  heifst  es:    Mendicabant 

1)  a.  1092  Bernold.  S.  S.  V,  454,  10. 

2)  a.  1032  Raoul  Glaber  lib.  lYc  4,  10  ed.  M.  Prou.  100. 

3)  a.  1146  Sigb.  cont.  Gemblac.  S.  S.  VI,  389,  26. 

4)  a.  864  Edictum  Pistense  c.  34  Boret.  11,  325  u.  326. 

5)  a.  1146  Gas.  monast.  Petrishus.  lib.  V,  c.  25  S.  S.  XX,   673,  47. 

6)  a.  1197  Guielmi.  ehr.  Andr.  S.  S.  XXIV,  724,  47. 

7)  a.  1272  Menko  S.  S.  XXm,  560,  50. 

8)  a.  1315  Jacobi  Muevin.  ehr.  De  Smet  Corp.  ehr.  Fland.  11,  457. 

9)  a.  1147  Chr.  reg.  Col.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  82. 
10)  a.  1282  Cont.  Cosm.  S.  S.  IX,  204,  14. 


56  Allgemeine  Verarmung. 

etiam  infiniti  artifices  et  diversarum  artium  operarii,  ex  qui- 
bus  nonnulli  habuere  de  facultatibus  rerum  suarum  ad  valorem 
centum  marcarum  argenti;  et  biis  omnibus  alii  exspoliati, 
aliqui  in  familia  sua  consumptis  vendebant  de  uxoribus  suis 
armillas,  inaures,  monalia  et  omnem  ornatum,  qui  cultui  fe- 
mineo  competebat  in  vestitu,  cupientes  salutem  vitae  depulsa 
esurie  conservare.  Hier  seben  wir  also,  wie  Leute,  die  aus- 
drücklieb als  woblbabend  ebarakterisiert  werden,  in  die  aller- 
drückendste Not  kommen.  Ganz  besonders  werden  bei  der 
Verarmung  der  städtischen  Bevölkerung  die  ungebeuren  Preis- 
steigerungen mitgewirkt  haben,  die,  wie  das  ja  in  den  Prager 
Berichten  angedeutet  ist,  auch  ein  nicht  unbedeutendes  Ver- 
mögen schnell  erschöpfen  konnten.  In  der  elementaren  Not 
konnte  nur  bestehen,  wer  unmittelbar  grofse  Vorräte  von 
Lebensmitteln  besafs,  also  die  grofsen  Grundherren. 

Klöster  und  Bischofskirchen  besafsen  solche  Grundherr- 
schaften, und  daher  war  es  ihnen  auch  oft  in  Notjahren  mög- 
lich, neben  dem  Unterhalte  der  eigenen  Angehörigen  noch 
zahlreichen  Armen  zu  helfen.  In  anderen  Fällen  hören  wir 
aber  auch,  wie  sich  die  Not  in  den  Klöstern  fühlbar  machte. 
Die  Basler  Dominikaner^)  werden  wir  noch  nicht  sehr  be- 
dauern, die  1275  aus  Not  sogar  Schwarzbrot  essen  mufsten, 
ebenso  die  Mönche ,  die  häufig  über  den  Mangel  an  Wein 
klagen.  Aber  es  ist  doch  interessant,  einmal  zu  hören,  wie 
die  ganze  Lebenshaltung  in  den  Klöstern  durch  den  allge- 
meinen Mangel  herabgesetzt  wurde.  Es  berichtet  darüber  ein 
Mönch  aus  Sankt  Martin  bei  Doornik^).  Weizenbrot  und  Wein 
gab  es  während  des  ganzen  Notjahres  1095  nur,  wenn  es  ein 
Reicher  einmal  besonders  geschenkt  hatte,  auch  Roggen  fehlte 
ganz,  nur  mit  Haferbrot  mufste  man  sich  durchhelfen.  Das 
Mehl  dazu  wurde  nicht  gereinigt  und  das  Brot  nur  flüchtig 
überbacken,  und,  wenn  man  es  durchschnitt,  so  war  es  mehr 
Spreu  als  wirkliches  Brot,  und  doch  assen  es  die  hungrigen 
Mönche  bis  auf  den  letzten  Bissen. 

Ähnlich  ging  es  wohl  auch  in  anderen  Klöstern  zu,  die 
nicht  sehr  reich  waren.  Häufig  entstand  die  Not  dadurch, 
dafs  die  Mönche  zu  Gunsten  der  Armen  alle  ihre  Vorräte  ver- 
ausgabten und  nun  schliefslich  selbst  Not  leiden  mufsten.  So 
war  es  auch  1095  in  Sankt  Martin^)  gegangen,  mit  vollen 
Händen  hatten  die  Mönche  zuerst  den  Notleidenden  gespendet 
und  jetzt    waren    sie    alle    im    höchsten    Grade    erstaunt,    als 


1)  a.  1275  Ann.  Basil.  S.  S.  XVII,  198,  1. 

2)  a.  1095  Herimanni  lib.  de  restaur.   S.  Marfc.  Tornac.  c.  71  S.  S. 
XIV    308    19 

'  3)  a.  1095  Lib.  de  rest.  S.  Mart.  Tornac.  c.  70,  S.  S.  XIV,  307,  42. 


Nahrung  in  der  Notzeit.  57 

ihnen  der  Abt  mitteilen  mufste,  dals  Scheune  und  Keller  leer 
seien  und  man  auch  nicht  für  einen  Tag  mehr  Vorräte  hätte. 
Ebenso  gerät  wenig  später  auch  Sankt  Georgen^)  im  Schwarz- 
walde in  die  drückendste  Not,  so  dafs  die  Mönche  schon  an 
eine  Auswanderung  denken.  Im  Jahre  1218  ^j  beschwert  sich 
ein  Mönch  aus  dem  Kloster  auf  dem  Petersberge  bei  Halle  da- 
rüber, dafs  in  diesem  Notjahre  sein  Kloster  ganz  besonders 
schwer  betroffen  wurde.  Die  Mönche  mufsten  oft  Brot  in  den 
umliegenden  Dörfern  kaufen  und  einmal  gehen  ihnen  die  Vor- 
räte überhaupt  aus.  Sie  müssen  Gerste  und  Haferbrot  essen 
und  an  Fasttagen  mit  aufgeweichtem  Brot  oder  Hefe  zu- 
frieden sein.  Etwas  anderes  ist  die  Lage  in  Königsaal  ^),  weil 
die  Hungersnot  von  1282,  um  die  es  sich  hier  handelt,  haupt- 
sächlich auf  kriegerische  Unruhen  zurückzuführen  ist.  In 
solchen  Zeiten  wurden  natürlich  die  Klöster  besonders  aus- 
geplündert. Um  sich  zu  helfen,  mufste  man  die  Klosterschätze 
den  Juden  verpfänden. 


Nahrung  in  der  Notzeit. 

Mit  was  für  verschiedenen  Surrogaten  man  sich  in  den 
Klöstern  in  Notjahren  half,  ist  in  dem  Vorhergehenden  schon 
erwähnt  worden. 

In  den  darbenden  Massen  griff  man  natürlich  zu  allem, 
was  irgend  efsbar  erschien,  um  das  Leben  zu  fristen.  Die 
Quellen  verweilen  mit  einer  gewissen  Vorliebe  bei  der  Auf- 
zählung von  all  dem  Scheufslichen,  was  in  einer  solchen 
Hungersnot  gegessen  wurde  oder  gegessen  worden  sein  soll. 
Ich  will  ihnen  darin  nicht  folgen  und  ein  vollständiges  Ver- 
zeichnis aller  widernatürlichen  Nahrungsmittel  geben,  die  je 
erwähnt  werden;  aber  es  wird  doch  nötig  sein,  einiges  Charak- 
teristische anzuführen. 

Das  fromme  Gemüt  des  Verfassers  der  Passio  Karoli  be- 
leidigt es  schon,  dafs  einige  Leute  während  der  Fastenzeit 
Fleisch  afsen.*)  Das  Gleiche  wird  auch  noch  sonst  als  ein 
schlimmes  Zeichen  erwähnt,  so  1197  in  Rheims^j;  darum  er- 
laubt der  Bischof  von  Paris  einmal  während  einer  Hungers- 
not ganz  allgemein  das  Fleischessen  auch  an  Fasttagen.^) 

Die  Quellen   geben   an,   dafs  man   gezwungen  war,    auch 


1)  V.  Theogeri  Üb.  I,  c.  19  S.  S.  XIT,  457,  18. 

2)  a.  1218  Chr.  mont.  Sereni  S.  S.  XXHI,  190,  46. 

3)  a.  1282  Königsaal.    G.  Q.  lib.  I,  c.  13;   Font.    rer.   Austr.   S.   S. 
Vin,  56. 

4)  a.  1125  Passio  Karoli  comit.  Fland.  c.  2  S.  S.  XII,  563,  4. 

5)  a.  1197  Ann.  S.  Nicasii  Remenses  S.  S.  XIII,  84,  19. 

6)  a.  1286  Ann.  Colmar.  S.  S.  XVII,  212,  49. 


58  Nahrung  in  der  Notzeit. 

unreine  Tiere  zu  essen. ^)  Leicht  begreiflich,  denn  das  ge- 
wöhnliche Schlachtvieh  wird  bald  verzehrt  gewesen  sein. 
Hunde,  Katzen,  Esel  und  Pferde  werden  verzehrt^),  die  Ann. 
Colm.^)  fügen  noch  Wölfe,  Frösche  und  Schlangen  hinzu. 
Auch  das  Fleisch  gefallener  Tiere  verschmähten  die  Menschen 
in  der  Not  nicht.*) 

Die  Magdeburger  Schöppenchronik  zeichnet  ein  trauriges 
Bild,  wenn  sie  schreibt:  „Und  van  den  doden  koien  reddeden 
sik  vele  armer  lüde,  de  anders  gestorven  veren  van  hungere, 
de  armen  lüde  legen  vor  den  doren  buten  der  stad  und  ok 
ein  deil  binnen  der  stad  up  den  Breden  Wege  soden  und 
breden  dat  as  und  verkoften  dat  under  sik." 

Eine  etwas  sonderbare  animalische  Nahrung  erwähnt 
Magnus  von  Reichersberg ^),  er  behauptet,  dafs  man  den  Rin- 
dern regelmäfsig  Blut  abgezapft  und  davon  gelebt  hätte. 

Bei  der  vegetabilischen  Nahrung  bildete  es  in  Kreisen,  die 
sonst  besser  zu  leben  pflegten,  gewifsermafsen  die  erste  Stufe 
der  Not,  dafs  man  Haferbrot  afs.  Die  Mitteilung  dieser  That- 
sache  aus  Doornik  habe  ich  schon  angeführt,  dasselbe  wird 
auch  in  den  Annalen  des  Rupertklosters  in  Salzburg^)  und  in 
der  Passio  Karoli'^)  erwähnt.  Dann  aber  geht  man  auch 
weiter,  alles,  was  sich  an  vegetabilischen  Stoffen  gerade  dar- 
bot, verzehren  die  Armen,  die  Hefe  des  Weines  soll  als  Brot 
gegessen  worden  sein^),  allerhand  Wurzeln  und  Kräuter,  auch 
Gras  und  Baumrinde,  wurden  verzehrt.^)  Gramina  pratorum 
sicuti  boves  incocte  commederunt,  sagt  Johann  de  Beka.-^")  Da 
kam  es  denn  in  Zwifalten  auch  einmal  vor,  dafs  die  Hung- 
rigen ein  giftiges  Kraut  afsen  und  daran  starben.  ^^) 

In  Frankreich  vermischte  man  nach  den  Ann.  Bertiniani  ^^) 


1)  a.  1044  Bemold  S.  S.  V,  425,  40. 

2)  a.  853  Ann.  Xant.  S.  S.  II,  229,  29;  a.  869  Ann.  Xant.  S.  S.  II, 
233,  14;  a.  1277  Joh.  Vict.  Kb.  II,  Böhm.  Font.  I,  313. 

3)  a.  1280  Ann.  Colm.  maior.  S.  S.  XVII,  207,  4  bezieht  sich  auf 
die  Hungersnot  in  Böhmen. 

4)  a.  1196  Cont.  Aquicinct.  S.  S.  VI,  433,  45;  a.  1197  Reiner  S.  S. 
XVI,  652,  42;  a.  1197  Ann.  S.  Nicasii  Rem.  S.  S.  XIII,  84,  19;  a.  1316 
Joh.  de  Beka  ed.  Buchelius  1643,  p.  108;  a.  1316  Magdbg.  Schöppenchr. 
St.  Chr.  Vn,  185. 

5)  a.  1145  Magni  Reichersp.  ann.  S.  S.  XVII,  460,  17. 

6)  a.  1281  Ann.  S.  Rudb.  Salisbg.  S.  S.  IX,  807,  27. 

7)  a.  1125  Passio  Karoli  c.  3,  S.  S.  XII,  563,  26. 

8)  a.  1197  Ann.  S.  Nicasii  Rem.  S.  S.  XIII,  84,  20. 

9)  a.  1146  Ann.  Brunwil.  S.  S.  XVI,  727,  23;  a.  1234  Vinc.  Bell.  S. 
S.  XXIV,  161,  30;  a.  1263  Heinric.  de  Heimburg  S.  S.  XVH,  714,  46; 
a.  1272  Menko  S.  S.  XXIII,  563,  11. 

10)  a.  1316  Joh.  de  Beka  ed.  Buchelias  1643,  p.  108. 

11)  a.  1099  Bertholdi  Zwifalt.  ehr.  S.  S.  X,  112,  2. 

12)  a.  843  Ann.  Bert.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  29. 


Menschenfresserei.  59 

im  Jahre  843  Erde  mit  wenig  Mehl  und  afs  es  in  Brotform. 
In  Ungarn  sollen,  wie  Martin  von  Troppau  behauptet,  die 
Menschen  überhaupt  die  Erde  eines  gewissen  Berges  gegessen 
haben.  ^) 

Menschenfresserei. 

Die  schlimmste  Erscheinung  aber,  die  die  Hungersnot 
hervorbrachte,  und  die  so  wohl  beglaubigt  ist,  wie  irgend  etwas, 
ist  die  Menschenfresserei.  In  einer  ganz  beträchtlichen  An- 
zahl von  Quellen  ist  sie  bezeugt.  Wenn  wir  auch  die  aben- 
teuerlichen Geschichten,  wie  sie  sich  z.  B.  bei  Rodulfus  Glaber 
finden,  nicht  wörtlich  zu  glauben  brauchen,  so  steht  doch  die 
Thatsache  fest,  dafs  während  einer  Hungersnot  noch  im  ganzen 
13.  Jahrhundert  in  Mitteleuropa  Menschenfresserei  vorkam. 
Allerdings  können  wir  auch  in  dieser  Sache  eine  gewisse  Ent- 
wicklung verfolgen.  In  Deutschland  und  Frankreich  ist  Men- 
schenfresserei nur  für  die  ältere  Zeit  bezeugt^),  wir  haben 
Nachrichten  darüber  aus  den  Jahren  793,  868,  869,  896, 
1005  und  1032,  die  beiden  letzten  von  Rodulfus  Glaber.  1085 
berichtet  noch  Bernold  über  Menschenfresserei  in  Italien,  doch 
ist  er  dafür  schon  kaum  mehr  als  ein  vollgültiger  Zeuge  an- 
zusehen.^) Während  bei  allen  diesen  Nachrichten  die  Be- 
hauptung der  Menschenfresserei  ganz  generell  auftritt,  als  eine 
allgemeine  beobachtete  Erscheinung,  handelt  es  sich  1146  im 
Falle  der  Cont.  Praemonstr.*)  um  ein  einzeln  dastehendes  Ver- 
brechen. Übrigens  ist  hier  die  Thatsache  auch  nicht  ganz 
klar  ausgesprochen,  es  wird  nur  behauptet,  dafs  ein  Einzelner 
versucht  habe,  das  Fleisch  ermordeter  Menschen  gekocht  auf 
dem  Markte  zu  verkaufen. 

Wir  sehen  in  Westeuropa  hat  man  diese  widernatürliche 
Art  der  Befriedigung  des  Hungers  schon  im  12.  Jahrhundert, 
obwohl  es  am  meisten  von  Himgersnöten  heimgesucht  ist, 
überwunden.  Von  jetzt  an  zeigt  sich  die  Erscheinung  nur 
noch  in  den  vom  Centrum  der  Kultur  peripherisch  gelegenen 
Gebieten  bei  minder  entwickelten  Völkerschaften.  Otto  von 
Freising  führt  sie,  wie  wir  sehen  mit  Recht,  als  ein  besonderes 
Zeichen  der  Barbarei  bei  den  slavischen  Bewohnern  der  Ost- 


1)  Mart.  Oppav.  ehr.  S.  S.  XXH,  472,  13. 

2)  a.  793  Ann.  Mosell.  S.  S.  XVI,  498,  23;  a.  868  Ann.  S.  Columb. 
Sen.  S.  S.  I,  103;  Ann.  Engol.  S.  S.  XVI,  486,  33;  Ann.  Xant.  S.  S.  H, 
233;  a.  896.  Ann.  Aug.  S.  S.  I,  68;  Ann.  Col.  ed.  Wattenbach.  Eccl. 
metrop.  Col.  cod.  mss.  128  Richer  S.  S.  XXV,  273,  43;  a.  1005  Raoul 
Glaber  lib.  n,  c.  9  ed.  M.  Prou  44;  a.  1032  ibid.  IIb.  IV,  c.  4,  p.  100 
u.  101. 

3)  a.  1085  Bemoldi  ehr.  S.  S.  V,  443,  30. 

4)  a.  1146  Cont.  Praemonstr.  S.  S.  VI,  453,  15. 


60  Krankheiten. 

seeküste  au.^)  Unmittelbare  Erwähnung  der  Menschenfresserei 
finden  wir  weiter  noch  später^)  1233  in  Livland^),  in  Ungarn 
während  der  Hungersnot,  die  in  den  Jahren  1241  und  1242 
auf  den  Mongoleneinfall  folgte,  1277  in  Steiermark  und 
Kärnten,  1280—1282  in  Böhmen,  1315  in  Livland,  1317  in 
Polen  und  Schlesien. 


Erankheiten. 

Ein  ungeheuerer  Menschenverlust  ist  eine  der  sichtbarsten 
Wirkungen  einer  jeden  Hungersnot.  Auf  die  Not  folgen,  man 
kann  fast  sagen  immer,  grofse  Volkskrankheiten;  mortalitas 
und  pestilentia  sind  untrennbare  Begleiter  einer  jeden  Hungers- 
not. „Famem  quoque  secuta  est  ingens  pestilentia,  ita  ut  de- 
ficientibus  sepulchris  multitudo  fossis  pariter  immitteretur" 
sagt  die  Chronica  regia ^)  und  mit  ihr  berichten  zahlreiche 
Quellenstellen  das  Gleiche. 

Meistens  gebrauchen  die  Autoren  für  die  begleitenden 
Krankheiten  nur  das  allgemeine  Wort.  Im  einzelnen  können 
wir  nur  noch  angeben,  dafs  die  Epidemie*)  der  Jahre  1124  bis 
1126  der  auch  sonst  häufig  erwähnte  ignis  sacer  war.  Die- 
selbe Krankheit^)  tritt  auch  1235  neben  der  Hungersnot  in 
Frankreich  auf,  vielleicht  ist  das  1196  von  der  Cont.  Aqui- 
cinctina®)  erwähnte  febris  acuta  die  gleiche  Krankheit.  Dies 
sind  aber  auch  die  einzigen  Fälle,  wo  ein  spezieller  Krank- 
heitsname angegeben  wird.  Wollen  wir  irgend  eine  Vermu- 
tung über  die  Art  der  Krankheit  aussprechen,  so  läge  am 
nächsten,  an  Flecktyphus  zu  denken,  von  dem  wir  wenigstens 
für  spätere  Zeiten  wissen,  dafs  er  häufig  bei  Hungersnöten 
auftritt.'')  Für  unsere  Zeit  müssen  wir  nur  festhalten,  dafs 
eine  Krankheit  auftritt,  an  der  sehr  viele  Menschen  sterben. 


1)  Gest.  Friderici  lib.  III,  c.  1  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.,  p.  133.  Aiunt 
enim,  eins  maris,  quod  illius  terrae  litus  alluit,  tales  esse  provinciarum 
habitatores,  qui  famis  tempore  semet  devorent. 

2)  a.  1233  Ann.  Stadens.  S.  S.  XVI,  361,  24;  a.  1241  n.  1242  Mart. 
Oppav.  S.  S.  XXII,  472,  12  und  Cont.  Sancruc.  II  S.  S.  IX,  641,  8;  a.  1277 
Job.  Victor,  lib.  II,  c.  5;  Böbm.  Font.  I,  313  Cont.  praedict.  Vindob.  S. 
S.  IX,  730,  38;  a.  1280—82  Dalimil.  Font.  rer.  Bob.  III,  199;  Bernard. 
de  ord.  ducum  Wawarie  S.  S.  XXV,  662,  57;  Canonic.  Prag.  cont.  Cos- 
mae  S.  S.  IX,  206,  43;  Ann.  Colm.  maior.  S.  S.  XVII,  209,  20;  a.  1315 
Ann.  Lubic.  S.  S.  XVI,  424,  21;  Canon.  Samb.  ann.  S.  S.  XIX,  704,  14; 
a.  1317  Sigismund  Rosicz  S.  S.  rer.  Sil.  XII,  38. 

3)  a.  1147  Chr.  reg.  Col.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  82. 

4)  a.  1124  Anselmi  cont.  Sigeb.  S.  S.  VI,  379,  26. 

5)  Vincint.  Bellov.  specul.  bist.  Hist.  de  Fr.  XXI,  72. 

6)  a.  1196  Cont.  Aquict.  S.  S.  VI,  433,  36. 

7)  Virchow,  Abhandlung  aus  dem  Gebiete  der  öffentl.  Medizin 
I,  433,  Über  den  Hungertyphus  und  einige  verwandte  Krankheitsformen. 


Krankheiten.  61 

Nur  selten  berichten  die  Quellen  vom  Tode  durch  Verhungern 
und  darin  haben  sie  offenbar  richtig  beobachtet;  denn  der 
Hungertod  wäre  auch  vom  medizinischen  Standpunkte  aus 
kaum  denkbar. 

Besonders  fällt  den  alten  Schriftstellern  die  grofse  Zahl 
der  Toten  auf,  davon  berichten  sie  häufig  und  ausführlich. 
Überall  fand  man  die  Leichen  auf  den  Strafsen,  in  den  Städten, 
und  draufsen  auf  dem  Felde  und  in  den  Wäldern.  Zu  allen 
Zeiten  und  in  allen  Ländern  ist  es  immer  dasselbe  Bild.  Die 
Luft  war  vom  Gerüche  der  verwesenden  Leichen  verpestet, 
die  erste  und  oft  einzige  aktive  Thätigkeit  der  städtischen 
Obrigkeit  war  es,  für  die  Entfernung  dieser  Leichen  zu  sorgen. 
In  Doornik  mufste  man  1316  bestimmte  Personen  anstellen, 
die  die  Toten  fortschafften  und  für  jede  Leiche  einen  fest- 
gesetzten Lohn  erhielten^),  ähnlich  in  Prag  1282.  An  ein 
ordnungsmäfsiges  Begraben  der  Verstorbenen  war  nicht  mehr 
zu  denken,  überall  mufste  man  Massengräber  anlegen,  so  wurden 
in  Prag  8  Gruben  angelegt,  jede  10  Ellen  im  Quadrat  und 
jede  soll  1000  Leichen  gefafst  haben.  ^)  Ähnliche,  wenn  auch 
nicht  so  ausführliche  Berichte  kehren  überall  wieder,  immer 
spielen  die  fossae  bei  der  Schilderung  der  Hungersnöte  eine 
grofse  Rolle. 

Gerade  die  Anlage  dieser  Massengräber  giebt  den  Schrift- 
stellern mehrfach  Gelegenheit,  sich  über  die  Zahl  der  Ver- 
storbenen auszusprechen.  Viel  Gewicht  werden  wir  auf  diese 
Schätzungen  ja  nicht  legen,  aber  immerhin  sehen  wir,  dafs  der 
Menschenverlust  ganz  ungeheuer  grofs  war.  8000  Menschen 
sollen  nach  der  Schätzung  zum  wenigsten  1282  in  Prag  ge- 
storben sein.  Die  Zahl  ist  hoch  und  vielleicht  zu  hoch,  aber 
die  Zahl  von  Tausenden  können  wir  doch  annehmen.  Man 
mufs  immer  bedenken,  wie  ungeheuer  in  solchen  Notzeiten  die 
Bevölkerung  in  den  Städten  durch  den  Zuzug  von  Flücht- 
lingen aus  dem  ganzen  Lande  angeschwollen  war.  Wenn  unter 
diesen  unglücklichen,  halbverhungerten  Menschenmassen  eine 
Seuche  ausbrach,  so  können  wir  uns  die  Wirkung  garnicht 
furchtbar  genug  denken;  da  werden  auch  Zahlenangaben  mög- 
lich, die  zu  der  Einwohnerzahl  der  Städte  in  normalen  Zeiten  in 
keinem  Verhältnisse  stehen.  Während  der  grofsen  Hungersnot 
von  1316  sollen  in  Erfurt  allein  7985^),  nach  anderen  An- 
gaben 8100  Menschen  in  den  Massengräbern  bei  dem  Dorfe 
Neuschmidstädt  bestattet  worden  sein;  noch  lange  Jahre  nach- 
her   erinnerte    man    sich    dieser    furchtbaren  Zeit    und   veran- 


1)  Ae^id.  li  Muisis,  De  Smet  Corp.  ehr.  Flaudr.  II,  207. 

2)  a.  1282  Canonic.  Prag.  cont.  Cosm.  S.  S.  IX,  206,  16. 

3)  a.  1316  Cr.  S.  Petri  Erford.  mod.  S.  S.  XXX,  446,  27. 


62  Wanderungen  der  Notleidenden. 

staltete  jährlich  in  der  Pfingstwoche  für  das  Seelenheil  der 
Verstorbenen  eine  Prozession.^)  Gegen  diese  Zahlen  erscheint 
es  fast  nicht  viel,  wenn  wir  hören,  dafs  in  Sens  868  einmal 
56  Tote^)  an  einem  Tage  aufgefunden  wurden.  Aber  für  diese 
frühe  Zeit  und  eine  nicht  besonders  bedeutende  Stadt  ist  das 
doch  schon  eine  sehr  beträchtliche  Sterblichkeit,  und  auch  der 
Annalist  nennt  es  eine  inaudita  mortalitas. 

Johannes  Hocsemius^)  giebt  1315  als  einen  Mafsstab  für 
die  Gröfse  der  Sterblichkeit  an,  dafs  zwei  oder  dreimal  am 
Tage  ein  Wagen  mit  sechs  bis  acht  Leichen  vom  Hospital 
nach  dem  neuen  Begräbnifsplatze  vor  der  Stadt  fahren  mufste. 
Auch  sonst  läfst  sich  erkennen,  dafs  es  den  alten  Chronisten 
allein  schon  ein  Zeichen  einer  unerhörten  SterbKchkeit  ist, 
wenn  man  gezwungen  war,  die  Toten  vor  den  Thoren  der  Stadt 
zu  begraben  und  nicht  an  den  gewohnten  Plätzen  bei  den 
Kirchen. 

Die  meisten  Schriftsteller  begnügen  sich  aber,  wenn  sie 
von  der  Gröfse  der  Sterblichkeit  bei  einer  Hungersnot  spre- 
chen, mit  ganz  allgemeinen  Angaben.  Gröfse  Dörfer  sollen 
1045  nach  dem  Berichte  der  Ann.  Altahenses^)  leer  gestanden 
haben,  und  häufig  heifst  es  von  der  Zahl  der  durch  Hunger  und 
Krankheit  Hingerafften  multa  milia  oder  ähnlich.  Schliefslich 
kehrt  auch  noch  mehrfach  die  Angabe  wieder,  dafs  der  dritte 
TeiP)  der  Bevölkerung  eines  Landes  in  der  Hungersnot  ge- 
storben wäre;  das  besagt  natürlich,  ebenso  wie  die  Angabe, 
dafs  während  der  Hungersnot  von  1316  in  Metz  in  einem 
halben  Jahre  500000  Menschen  gestorben  wären®),  in  Wahr- 
heit nicht  mehr,  als  dafs  eben  so  viele  Menschen  starben, 
dafs  man  jede  Möglichkeit,  ihre  Zahl  zu  schätzen,  verlor. 


"Wanderungen  der  Notleidenden. 

Eine  höchst  bedeutsame  Wirkung  einer  jeden  Hungersnot 
ist  es,  dafs  sie  die  Menschen  zum  Verlassen  der  Heimat  zwingt. 
Waren  in  einem  Notjahre  die  geringen  Vorräte  aufgezehrt, 
so  blieb  dem  Bauern,  wollte  er  nicht  Hungers  sterben,  nichts 


1)  Urkunde  Avignon  10.  Sept.  1341  Beyer  U.  B.  der  Stadt  Erfurt 
II,  170,  No.  209. 

2)  a.  868  Ann.  S.  Columbae  Senonens.  S.  S.  I,  103. 

3)  a.  1315  Joh.  Hocs.  lib.  II,  c.VI,  Chapeaville  G.  pont.  Leod.II,  373C. 

4)  a.  1045  Ann.  Alth.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  39. 

5)  a.  874  Ann.  Fuld.  III,  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  83.  a.  1043  Cosmas 
S.  S.  IX,  75,  10;  a.  1125  Ekkeh.  ehr.  univers.  S.  S.  VI,  263,  20;  a.  1315 
Joh.  Staindelii  ehr.  generale  ed.  Oefele  S.  S.  I,  515;  a.  1316  Jan  de 
Klerk.  Buch  V,  c.  X,  v.  832,  Collect,  de  Chroniques  Beiges  I,  443. 

6)  a.  1316  Königsaaler  G.  Q.  lib.  I,  c.  128,  Font.  rer.  Austr.  S.  S. 
VIII,  379. 


Wanderungen  der  Notleidenden.  63 

anderes  übrig,  als  Haus  uud  Hof  in  Stich  zu  lassen  und  zu 
versuchen,  ob  er  anderswo  Rettung  und  Hülfe  finden  könnte. 
Es  gehört  zu  den  typischen,  immer  wiederkehrenden  Zügen 
im  Bilde  der  Hungersnot,  dafs  zahllose  Arme  das  Land  duich- 
ziehen,  ohne  Plan  und  ohne  Ziel,  nur  von  der  Mildthätigkeit 
lebend.  Schon  Karl  der  Grofse  erwähnt  in  einem  Kapitulare^) 
diese  Erscheinung.  Dasselbe  berichten  829  die  Bischöfe  in 
einer  Denkschrift^)  an  Ludwig  den  Frommen.  Während  des 
schweren  Notjahres  868  mufsten  nach  dem  Berichte  Hugos 
von  Flavigny^)  wieder  viele  Notleide  ihr  Vaterland  verlassen 
und  in  anderen  Gegenden  Hilfe  suchen,  und  so  setzen  sich 
ähnliche  Berichte  durch  die  folgenden  Jahrhunderte  fort.  Die 
Passio  Karoli*)  erzählt  anschaulich,  wie  die  Armen  zwischen 
den  Burgen  und  Städten  hin  und  her  zogen,  und  oft  auf  dem 
Wege  vom  Hunger  hingerafft  wurden. 

Charakteristisch  bleibt  immer  das  eine,  dafs  die  Not- 
leidenden nicht  planmäfsig  auswanderten,  sondern  nur  vor  der 
gegenwärtigen  Not  flohen.  Dabei  ist  es  wohl  möglich,  dafs  sie 
auf  ihren  Bettelzügen  grofse  Entfernungen  zurücklegen.  Ein- 
mal sammelt  sich  ein  Haufe  von  Notleidenden,  die  aus  Frank- 
reich kommen,  in  Lüttich. ^)  1200  sollen  nach  dem  Berichte 
eines  Chronisten^)  damals  vom  Bischof  Reginard  unterhalten 
worden  sein.  Während  der  grofsen  böhmischen  Hungersnot 
von  1280 — 1282  zeigten  sich  solche  fliehende  Scharen  in 
Thüringen,  Meifsen  und  noch  anderen  Teilen  Deutschlands. 
Der  Bericht,  der  uns  dies  mitteilt,  stammt  aus  Ballhausen'') 
in  der  Nähe  von  Langensalza.  Zu  derselben  Zeit  fliehen  aus 
der  Krakauer  Gegend  Tausende  von  Menschen  nach  Rufsland 
und  Ungarn^)  1317  kommen  Leute  aus  Westdeutschland 
bettelnd  bis  nach  Lübeck  und  in  die  Ostseeländer.^)  An 
einer  anderen  Stelle  hören  wir  von  einem  Haufen,  der  sich 
auf  der  Flucht  nach  Ungarn  über  die  Donau  setzen  lassen 
will.  Es  sind,  wie  aus  dem  Berichte  hervorgeht,  keineswegs 
Auswanderer,  sondern  eine  Schar  halbverhungerter,  elender 
Menschen.^") 

1)  a.  802  Capit.  missor.  generale  c.  30,  Boret.  I,  96,  No.  33. 

2)  Episc.  ad  Hludovic.  relat.  Boret.  II,  43,  25  multi  propriis  dere- 
lictis  alienas  terras  expetant. 

3)  a.  868  Hugo  Flav.  S.  S.  VIII,  355,  8  ut  multi  patriam  deserere  et 
ad  alias  terras  cogerentur  deroigrare. 

4)  a.  1125  Passio  Karoli  c.  2  S.  S.  XII,  563,  6. 

5)  Anselmi  g.  eps.  Leod.  c.  37  S.  S.  YII,  209,  30. 

6)  Ruperti  ehr.  S.  Laurent.  Leod.  S.  S.  VIII,  274,  40. 

7)  a.  1282  Sifrid.  de  Balnhus.  S.  S.  XXV,  709,  4. 

8)  a.  1282  Ann.  Pol.  I  S.  S.  XIX,  646,  25  und  Ann.  Pol.  IV  S.  S. 
XIX,  647,  15. 

9)  a.  1317  Ann.  Lubic.  S.  S.  XVI,  426,  23. 

10)  Joh.  Vitoduran.  Arch.  für  Schweiz.  Gesch.  XI,  69. 


64  Wanderungen 

Dieses  regellose  Ergiefsen  der  Massen  über  die  Länder 
ist  aber  nicht  eigentlich  das  Gewöhnliche.  Im  Gegenteil, 
häufiger  ziehen  sich  die  Notleidenden  an  gewissen  Punkten 
zusammen,  namentlich  in  Bischofstädten  oder  bei  bedeutenden 
Klöstern.  Dort  hoffen  die  Armen  bei  dem  reichen  Klerus 
Hülfe  zu  finden.  1005  strömte  die  Menge  zum  Bischöfe 
Heribert^)  nach  Köln.  Aus  derselben  Hungersnot  wird  be- 
richtet, wie  sich  die  Hörigen  der  verschiedensten  Klöster  beim 
Abt  Adelard  in  St.  Trond  einfanden,  er  aber  als  ein  guter 
Haushalter  nur  für  seine  ünterthanen  sorgte,  die  Fremden 
dagegen  an  ihre  Klöster  wies.^)  Besonders  ausführlich  sind 
die  Nachrichten  über  die  grofsen  Menschenansammlungen  und 
alle  die  Mifsstände,  die  sie  mit  sich  brachten,  aus  Prag  vom 
Jahre  1282.^)  1316  lagerten  die  Scharen  der  Notleidenden  in 
Magdeburg  auf  den  Straf sen  und  vor  den  Thoren  der  Stadt.*) 
Weitere  Beispiele  lassen  sich  auch  noch  für  andere  Bischofs- 
städte und  Klöster  beibringen. 

Der  Menschenverlust,  den  das  platte  Land  auf  diese  Weise 
erlitt,  mufs  sehr  bedeutend  gewesen  sein.  Einen  gewissen 
Mafsstab  hierfür  gewährt  die  Angabe  der  Cont.  Aquicinctina, 
dafs  1196  so  viele  Menschen  das  Land  verlassen  hätten,  dafs 
man  die  zurückgebliebenen  Armen  ganz  gut  hätte  erhalten 
können.^)  Andere  Quellen  erwähnen  die  ihnen  auffallende 
Thatsache,  dafs  durch  das  fluchtartige  Fortwandern  viele  Höfe 
des  Landes  leer  standen.  Dies  berichten  für  Baiern  zweimal 
die  Ann.  Althahenses  zum  Jahre  1038  und  1053.")  Hugo 
von  Flavigny'')  behauptet  sogar,  dafs  in  Frankreich  nach  einer 
Hungersnot  ganze  Städte  entvölkert  gewesen  wären.  Einen 
Einblick  in  die  Verhältnisse  im  einzelnen  bietet  uns  eine 
Aufzeichnung  aus  Benedictbeuren  wahrscheinlich  vom  Jahre 
1005,  in  der  eine  Liste  aller  der  Hörigen  des  Klosters  ent- 
halten ist,  die  während  der  Hungersnot  ihre  Höfe  ver- 
liefsen.^)  Zählen  lassen  sich  mit  Bestimmtheit  106  Personen; 
betrachtet  man  aber,  dafs  bei  13  Familien  die  Kinderzahl  nicht 
augegeben  ist,  so  werden  es  im  ganzen  über  150  Seelen  ge- 
wesen sein.  Aus  15  Orten  sind  die  Leute  fortgezogen,  die 
aber  alle,  soweit  sie  sich  bestimmen  lassen,  in  der  Nähe  des 
Klosters,  in  nördlicher  Richtung  ungefähr  bis  nach  München, 


1)  a.  1005  V.  Heribert,  c.  7.    S.  S.  IV,  745,  27. 

2)  a.  1006  Gest.  abb.  Trud.  lib.  I,  c.  1,  S.  S.  X,  229,  30. 

3)  a.  1282  Canonic.  Prag.  cont.  Cosm.,  S.  S.  IX,  204,  7. 

4)  a.  1316  Magdebg.  Schöppenchr.  St.  Chr.  VII,  185,  16. 

5)  a.  1196  Cont.  Aquicinct.,  S.  S.  VI,  433,  42. 

6)  Ann.  Alth.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  23  u.  49. 

7)  a.  868  Hugo.  Flav.,  S.  S.  VHI,  355,  6. 

8)  a.  1005  Notae  Buranae,  S.  S.  XVII,  320,  36. 


der  Notleidenden.  65 

liegen.  Dabei  sind  es  allein  aus  dem  Dorfe  Puron,  dessen 
Name  mit  dem  des  Klosters  identisch  ist,  13  Familien  und 
aufserdem  aus  diesem  und  dem  in  der  nächsten  Nähe  liegenden 
Eichel  8  Einzelpersonen;  die  anderen  14  Dörfer  sind  nur  mit 
je  einer  Familie  vertreten.  Vielleicht  versagt  hier  schon  die 
Genauigkeit  der  Aufstellung.  Jedenfalls  aber  läfst  sich  erkennen, 
dafs  es  sich  um  einen  recht  beträchtlichen  Menschenverlust 
handelt.  Einen  ganz  speziellen  Grund  für  die  Flucht  giebt 
die  Cont.  Aquicinctina  an.  Sie  berichtet,  dafs  in  dem  schlimmen 
Notjahr  1197  aus  mehreren  französischen  Gauen  die  Wein- 
bauern geflohen  wären,  weil  sie  schon  im  voraus  auf  die 
künftige  Ernte  Geld  aufgenommen  hatten  und  jetzt,  wo  der 
Wein  mifsraten  war,  nicht  liefern  konnten,  was  sie  über- 
nommen hatten.^) 

In  allen  bis  jetzt  behandelten  Fällen  handelt  es  sich  um 
eine  wirre  Flucht  ohne  Ziel  und  ohne  Plan;  nur  die  Furcht 
vor  dem  sicheren  Tode  treibt  die  Menschen  fort.  Es  liegt 
die  Frage  nahe,  ob  sich  nicht  Fälle  planvolleren  Handelns 
nachweisen  lassen,  wo  die  Menschen,  sei  es  zum  vorüber- 
gehenden Aufenthalte,  von  der  Not  nicht  betroffene  Gegenden 
aufsuchten,  sei  es  den  schlechten  Lebensbedingungen  der  Heimat 
durch  dauernde  Auswanderung  entgehen  wollten. 

Da  sind  zuerst  eine  Anzahl  Nachrichten,  die  darüber  be- 
richten, dafs  Mönche  in  der  Notzeit  ihr  Kloster  verlassen 
hätten.  Flodoard^)  erzählt,  wie  einmal  das  ganze  Kloster 
Montfaucon  mit  den  Gebeinen  des  Heiligen  nach  Wesseling, 
einem  Dorfe  zwischen  Köln  und  Bonn,  wo  das  Kloster  eine 
villa  besafs,  auswanderte,  um  dadurch  der  Hungersnot  in 
Frankreich  zu  entgehen. 

Ein  solcher  allgemeiner  Auszug  ist  sonst  nicht  wieder 
beglaubigt,  aber  mehrfach  läfst  man  doch  eine  Anzahl  Mönche 
fortziehen,  um  das  Kloster  dadurch  zu  entlasten.  In  Sankt 
Georgen^)  bleibt  es  allerdings  bei  dem  Vorschlage,  man 
wollte  nur  die  Mönche  im  Kloster  behalten,  die  es  durch 
irgend  eine  Schenkung  bereichert  hätten,  die  übrigen  sollten 
zu  ihren  Eltern  zurückkehren  oder  in  anderen  Klöstern  Unter- 
kunft suchen.  Hier  wird  die  Not  durch  eine  unerwartete 
grofse  Schenkung  gehoben,  in  anderen  Klöstern  wird  die  Ab- 
sicht auch  ausgeführt;  1142  werden  aus  Lobbes*)  eine  Anzahl 


1)  a.  1197  Cont.  Aquicinct.,  S.  S.  VI,  434,  19. 

2)  Flod.  bist.  Rem.  eccl.  lib.  IV,  c  41,  S.  S.  XIII,  592,  18.  Huius 
venerabilis  loci  canonici  famis  quondam  necessitate  compulsij  sumptis 
a  corpore  venerandi  patroni  sui  reliquiis,  ad  suam  quandam  villam 
supra  ripam  Reni  sitam  cognomento  Wasliciam profecti  sunt. 

.S)  a.  1101  V.  Theogeri  lib.  I,  c.  19,  S.  S.  XII,  457,  22. 
4)  a.  1142  G.  abb.  Lobb  ,  c.  24,  S.  S.  XXI,  .329,  11. 

Leipziger  Studien  VI,  1:  Cursohniann,  Hungersnöte.  5 


66  Wanderungen 

Mönche  nach  anderen  Klöstern  geschickt.  In  Königsaal  ^)  waren 
während  der  furchtbaren  Hungersnot  von  1280 — 1282  nur 
wenige  Mönche  zurückgeblieben,  die  meisten  waren  für  die 
Zeit  der  Not  in  anderen  Klöstern  untergebracht  worden. 

Zu  dem  Notjahre  850  berichten  die  Ann.  Fuld.,  dafs  ein 
Mann  mit  Weib  und  Kind  aus  dem  Gaue  von  Fulda  nach 
Thüringen  zog,  „ut  malum  inopiae  temperare  potuisset",  wie 
die  Quelle  angiebt.^)  Das  ist  eine  sehr  bemerkenswerte 
Handlung,  die  in  einem  entschiedenen  Gegensatze  zu  dem 
steht,  was  wir  als  das  Regelmäfsige  beobachtet  haben.  Hier 
liegt  der  einzige  Fall  für  die  ältere  Zeit  vor,  wo  das  Ziel 
einer  Wanderung  genannt  wird;  man  mufs  also  in  Fulda  ge- 
wufst  haben,  dafs  in  Thüringen  keine  Hungersnot  herrschte, 
oder  doch  jedenfalls  die  Lebensbedingungen  besser  wären. 
Ein  anderer  Fall  einer  ähnlichen  Erwägung  liegt  in  einer 
Stelle  bei  Bern  cid  vor,  wo  erzählt  wird,  dafs  in  Sachsen  eine 
so  schwere  Hungersnot  geherrscht  habe,  dafs  die  Edlen  ge- 
zwungen gewesen  wären,  für  einige  Zeit  (ad  tempus)  das  Land 
zu  verlassen.^)  Hier  liegt  wieder  ein  Ausnahmefall  vor:  nur 
die  Ersten  des  Volkes  waren  es,  die  fortzogen,  weil  nur  sie 
wufsten,  wo  sie  eine  gesegnetere  Gegend  finden  könnten. 
Das  ist  aber  der  einzige  Fall,  wo  deutlich  von  einer  vorüber- 
gehenden Auswanderung  nur  für  die  Notzeit  gesprochen  wird, 
wo  die  Menschen  also  der  Schwierigkeit,  Lebensmittel  in  die 
Notstandsgebiete  zu  bringen,  dadurch  begegnen,  dafs  sie  selbst 
Gegenden  aufsuchen,  die  genügende  Vorräte  besitzen.  Haben 
wir  so  gesehen,  dafs  vorübergehende  Auswanderung  in  einem 
Notjahre  nur  in  vereinzelten  Fällen  und  auch  dann  nur  meist 
für  eine  bevorzugte  Klasse,  Adel  oder  Mönche,  sich  nach- 
weisen läfst,  so  wäre  es  doch  denkbar,  dafs  die  Not,  die  die 
Menschen  nun  einmal  beweglich  gemacht  hatte,  den  Anstofs 
zu  einer  gröfseren  dauernden  Auswanderung  gegeben  hätte. 
Der  Gedanke  liegt  nahe;  denn  so  konnte  sich  der  einzelne  am 
besten  dauernd  dem  Mangel  in  der  Heimat  entziehen. 

Wir  kennen  ja  nun  im  Mittelalter  eine  grofse  Aus- 
wanderungsbewegung, deren  Ziel  das  Land  östlich  der  Elbe 
war.  Es  wird  die  Frage  sein,  ob  sich  zwischen  dieser  Koloni- 
sation des  Ostens  und  den  Hungersnöten  im  Westen  vielleicht 
eine  gewisse  Verbindung  herstellen  läfst.  Die  Wahrscheinlich- 
keit, dafs  eine  solche  Verbindung  vorliegt,  wächst,  wenn  wir 
sehen,  dafs  das  12.  Jahrhundert,  in  dem  die  Kolonisation  be- 
gann, mehr  als   alle   anderen  von  Hungersnöten  heimgesucht 

1)  a.  1282  Königsaal.  G.  Q.  lib.  I,  13;  Fontes  rer.  Austr.  S.  S, 
VIII,  57. 

2)  a.  850  Ann.  Fuld.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  40. 

3)  1092  Bemoldi  ehr.,  S.  S.  V,  454,  10. 


der  Notleidenden.  67 

wurde,  und  dafs  gerade  die  Niederlande,  von  denen  die  Ko- 
lonistenzüge ausgingen,  wieder  am  häufigsten  und  schwersten 
unter  den  Hungersnöten  litten.  Schon  de  Borchgrave^)  hat  auf 
diese  Verbindung  hingewiesen,  und  Bernhardi^)  hat  in  den  Jahr- 
büchern Konrads  111.  die  Kolonisation  Holsteins  im  Jahre  1143 
mit  gleichzeitige  Hungersnöte,  Seuchen  und  Überschwemmungen 
in  den  Niederlanden  in  Zusammenhang  gebracht.  Dafs  durch 
die  zahlreichen  Hungersnöte  des  ausgehenden  12.  und  der 
ersten  Hälfte  des  13.  Jahrhunderts  in  Verbindung  mit  Epide- 
mien und  grofsen  Überschwemmungen  in  den  Niederlanden, 
einem  schon  damals  dicht  bevölkerten  Lande,  in  hohem  Grade 
die  Disposition  für  die  Auswanderung  geschaffen  wurde,  ist 
eine  Thatsache,  die  leicht  glaublich  ist.  Aber  sehr  viel 
schwieriger  wird  es  sein,  nun  auch  wirklich  Belege  für  diese 
Verbindung  von  Hungersnot  oder  sonstigen  die  Wirtschaft 
schädigenden  Ereignissen  und  der  Kolonisation  des  Ostens  bei- 
zubringen. Die  Quellen  sprechen  fast  nur  von  der  Thatsache, 
dafs  sich  da  und  dort  grofse  Massen  von  Notleidenden  an- 
gesammelt haben,  höchst  selten  erwähnen  sie  den  Abzug 
dieser  Notleidenden. 

Immerhin  giebt  es  eine  Anzahl  Nachrichten,  wo  nach  der 
ganzen  Fassung  die  Vermutung  nahe  liegt,  dafs  es  sich  hier 
wirklich  um  eine  Auswanderung  handelt.  Die  Quellen  sprechen 
von  emigrare,  egredi>  u.  s.  w.  Leider  war  es  mir  nie  möglich, 
in  Verbindung  mit  einem  solchen  Auszuge  die  Ankunft  der 
Kolonisten  im  Osten  nachzuweisen.  Ein  solcher  Nachweis 
würde  bei  dem  dürftigen  Materiale,  das  vorliegt,  doch  nur 
einem  besonders  günstigen  Zufalle  verdankt  werden  können. 
Ich  mufs  mich  also  begnügen  einfach  zusammenzustellen,  was 
ich  an  Nachrichten  über  diese  Frage  gefunden  habe. 

Zwei  Nachrichten  stammen  aus  dem  Jahre  1144,  also  ein 
Jahr  nach  dem  Beginn  der  Kolonisation  von  Wagrien.  Dafs 
sie  mit  dieser  Bewegung  in  einer  gewissen  Verbindung  stehen, 
ist  möglich,  dagegen  spricht  allerdings,  dafs  die  Auswandernden 
in  der  einen  Nachricht  sicher,  in  der  anderen  doch  sehr  wahr- 
scheinlich Wallonen  sind.^) 

Im  nächsten  Falle  berichten  die  Ann.  Egmund.  von  einer 
Überschwemmung  und  folgenden  Hungersnot,  die  viele  Menschen 


1)  De  Borchgrave,  Hist.  des  colonies  beiges  S.  38 

2)  Bemhardi,  Jahrb.  Konrads  m,  S.  319. 

3)  a  1144  Ann.  Camerac.  S.  S.  XVI,  516,  3,  nonnuUi  propter  famis 
intemperiem  compulsi  sunt  de  terra  sua  et  cognatione  egredi.  Cont.  Gembl. 
S.  S.  VI,  388,  33.  Nee  tantummodo  pauperes  et  mediocres,  sed  et  eorum 
multi,  qui  putabantur  sibi  sufficientes  esse,  duro  famis  gladio  perur- 
gente coacti  sunt  alias  emigrare,  ut  malum  inopiae  si  non  ex  toto  evi- 
tare,  saltem  possent  alleviare. 

5* 


68  Wanderungen  der  Notleidenden. 

im  Bistum  Utrecht  und  in  Holland  zur  Auswanderung  trieb.  ^) 
Wieder  berichtet  von  einer  Auswanderung  1196  die  Cent. 
Aquicinctina. ^)  Waren  die  bis  jetzt  angeführten  Beispiele 
vielleicht  zum  Teil  nicht  unanfechtbar,  so  ist  uns  im  Jahre  1259 
mit  vollkommener  Sicherheit  die  Nachricht  von  einem  offenbar 
bedeutenden  Kolonistenzuge  erhalten,  der  sich  von  Baiern  nach 
Ungarn  bewegte.^)  Charakteristisch  ist,  dafs  hier  in  diesem 
Falle,  und  nur  hier,  das  Ziel  angegeben  ist.  Schliefslich  spricht 
auch  Menko  noch  einmal  von  einer  Auswanderung,  die  in  der 
Hoffnung  unternommen  wurde,  in  anderen  Ländern  bessere 
Lebensbedingungen  zu  finden.*) 

Auch  auf  die  bedeutende  Massenbewegung  der  Kreuzzüge 
scheinen  Hungersnöte  einen  gewissen  Einflufs  gehabt  zu  haben. 
1095  herrschte  in  Belgien  eine  schwere  Hungersnot,  und  im 
folgenden  Jahre  brechen  besonders  aus  diesen  Gegenden  die 
Kreuzfahrer  auf.  Ebenso  geht  dem  zweiten  Kreuzzuge  die 
grofse  allgemeine  Hungersnot  von  1145  —  1147  voran.  Es  ist 
leicht  begreiflich,  dafs  gerade  in  solchen  Zeiten  der  Not  die 
Bufspredigt  auf  fruchtbaren  Boden  fiel.  Dazu  kommt,  dafs  ja 
nicht  nur  heilige  Begeisterung  die  Menschen  ins  Morgenland 
trieb,  sondern  auch  Abenteurer,  Leute  die  in  der  Heimat  nichts 
zu  verlieren  hatten,  sich  den  Ileereszügen  anschlössen.  Die 
Verbindung  von  Hungersnot  und  Kreuzzügen  ist  nichts  will- 
kürliches, schon  ein  mittelalterlicher  Schriftsteller  spricht  sie 
unmittelbar  aus.  Ekkehard^)  sagt:  ,Francigenis  occidentalibus 
facile  persuaderi  poterat  soa  rura  relinquere;  nam  Gallias  per 
annos  aliquot  nunc  seditio  civilis,  nunc  fames,  nunc  morta- 
litas  nimis  afflixerat." 


1)  a.  1183  Ann.  Egmund.,  S.  S.  XVI,  469,  39,  ut  innumera  multitudo 
famis  angustia  impellente  propria  colonia  relicta,  alias  migraverit. 

2)  a.  1196  Cont.  Aquict,  S.  S.  VI,  433,  multi coacti  sunt  alio 

emigrare. 

3)  a.  1259  Ann.  Scheftl.  min.,  S.  S.  XVII,  344,  24,  fames  valida  fuit 
et  multitudo  hominum  in  üngariam  profecta  est.  Ann.  S.  Steph.  Frising. 
S,  S.  XIII,  57,  10,  fuit  maxima  fames,  et  homines  de  diversis  terris  exul- 
averunt  euntes  ad  partes  Ungarie.  Ann.  Wessofont.  ed.  Leuter  Hist. 
Wessof.  II,  33,  innumerabilis  multitudo  hominum  Hungariam  est  profecta. 

4)  a.  1272  Menko,  S.  S.  XXIII,  561,  2.  Multi  etiam  tam  de  Frisia 
quam  de  Threntia  patriam  exierant  sperantes,  se  alicubi  meliorem  iu- 
venire  sustentationem. 

5)  Ekkehard  S.  S.  VI,  213,  48. 


Notstaiidspolitik. 

Geistliche  tind  Laien. 

Von  entscheidendem  Einflüsse  auf  die  ganze  Hülfsthätigkeit 
in  Zeiten  der  Not  ist  die  Auffassung  dieser  Hülfsthätigkeit 
als  Caritas,  Es  ist  Christeupflicht,  den  Armen  und  Kranken 
zu  helfen.  Um  so  mehr  erwächst  der  reichen  und  wohlorgani- 
sierten Kirche  des  Mittelalters  die  Verpflichtung,  aufserordent- 
lichen  und  allgemeinen  Notständen  gegenüber  auch  mit  aulser- 
ordentlichen  Mitteln  einzugreifen.  Die  Mittelpunkte  für  die 
Erhaltung  und  Verpflegung  der  Notleidenden  waren  meist  die 
Bischofstädte  und  grofsen  Klöster,  Von  dort  stammen  fast 
alle  uns  erhaltenen  Nachrichten. 

Nur  verhältnismäfsig  selten  hören  wir  von  einem  thätigen 
Eingreifen  der  Laien,  Zum  Teil  mag  das  an  dem  Charakter 
unserer  Quellen  liegen,  aber  sicher  trat  ihre  Thätigkeit  ganz 
hinter  der  der  Kirche  zurück,  1095  sollen  in  Belgien  die 
Edlen  viel  Geld  aufgewandt  haben,  um  ihre  Hörigen  während 
der  Hungersnot  zu  erhalten.-')  „Sub  hac  tempestate  multi 
monachi  et  milites  elemosinas  largas  pauperibus  tribuebant" 
sagt  ein  anderes  Mal  die  Cont.  Aquicinctina.  ^)  Ebenso  geben 
die  Bürger  von  Strafsburg  ^)  während  einer  Hungersnot  einmal 
100  Viertel  Roggen  an  die  Armen,  allerdings  erst,  nachdem 
der  Pöbel  die  Bäckerläden  erbrochen  hat.  Einige  Male 
kehrt  derselbe  Zug  wieder,  dafs,  wenn  ein  Kloster  in  grofse 
Not  gekommen  ist,  plötzlich  ein  reicher  Wohlthäter  auftritt 
und  hilft.  Die  Quellen  fassen  das  dann  als  eine  Art  Wunder 
auf.  Rechnen  wir  noch  hinzu,  was  wir  von  der  Wirksamkeit 
einiger  Fürsten  hören,  so  ist  alles  erschöpft,  was  wir  von  der 
Thätigkeit  von  Laien  in  der  Notzeit  wissen.  Auch  sie  mögen 
ja  den  Armen  geholfen  und  ihnen  Almosen  gegeben  haben, 
aber  es  ist  nichts  darüber  überliefert.  Jedenfalls  hatte  die  Kirche 
in  allen  Angelegenheiten  der  Notstandspolitik  die  Führung, 


1)  a.  1095  Gest.  abb.  Gembl,  cont.  auct.  Godeschalco  c.  61,  S.  S, 
Vni,  547,  14. 

2)  a.  1175  Cont,  Aquicinct.  S.  S.  VI,  415,  20. 

3)  a.  1294  Ellenh.  S,  S.  XVII,  103,  43. 


7  0  Notstandspolitik 

Zu  einer  wirklich  intensiven  und  über  das  Almosen- 
geben hinausgehenden  Notstandspolitik  besitzt  aber  nur  der 
Staat  die  Organe  und  die  Autorität.  Der  mittelalterliche  Staat 
vermochte  in  dieser  Hinsicht  allerdings  noch  nicht  viel;  eine 
geordnete  Verwaltung,  wie  sie  die  erste  Vorbedingung  zu  einer 
solchen  Thätigkeit  ist,  fehlte  Ihm  eben.  Karl  der  Grofse  ragt 
hier  wieder  unter  allen  anderen  mittelalterlichen  Herrschern 
hervor.  Durch  eine  ganze  Anzahl  Verordnungen  und  mit  den 
verschiedensten  Mitteln  sucht  er  in  Hungerjahren  den  Bedrängten 
zu  helfen.  Ich  werde  darum  seine  Thätigkeit  zuerst  im  Zu- 
sammenhange darzustellen  suchen  und  dann  dem  gegenüber 
zusammenfassen,  was  sonst  noch  über  die  Thätigkeit  von 
Fürsten  oder  in  einzelnen  Fällen  auch  von  städtischen  Obrig- 
keiten in  Zeiten  der  Not  zu  berichten  ist. 


Notstandspolitik  Earls  des  Grofseu. 

Die  Hungersnot  wird  als  eine  Strafe  Gottes  für  die 
Sünden  der  Menschen  aufgefafst,  darum  denkt  Karl  auch  zu- 
nächst an  geistliche  Mittel.  Fasten  und  Messelesen  sind 
immer  das  Erste,  was  er  in  Notjahren  anordnet.  805  befiehlt 
er  ganz  allgemein  bei  Hungersnot,  Fest  oder  anderem  Unglück: 
„ut  non  expectetur  edictum  nosirum,  sed  statim  depraecetur 
Dei  misericordia."  ^)  780  hatte  er  schon  ausführlichere  Be- 
stimmungen erlassen:  Jeder  Bischof  soll  drei  Messen  lesen 
und  drei  Psalter  singen  für  den  König,  für  das  Heer  und 
pro  presenti  tribulatione  d.  h.  für  die  Hungersnot;  jeder  Priester 
soll  drei  Messen  lesen,  jeder  Mönch,  jede  Nonne  und  jeder 
Kanoniker  drei  Psalter  singen.  Aufserdem  wird  ein  zwei- 
tägiges allgemeines  Fasten  angeordnet.^) 

Ahnliche  Bestimmungen  werden  wiedei«  807  bei  einer 
drohenden  Hungersnot  erlassen.  An  je  drei  Tagen,  im  Dezember, 
Januar  und  Februar  soll  gefastet  werden,  und  die  Geistlichen 
sollen  wieder  Messen  lesen  und  Psalmen  singen.^)  Noch  ein- 
mal hören  wir  in  der  karolingischen  Zeit  von  einer  solchen 
Mafsregel,  867  wird  nach  den  Ann.  Xant.  angesichts  der 
drohenden  Hungersnot  ein  dreitägiges  Fasten  verordnet.*) 

Doch  mit  diesen  kirchlichen  Mitteln  begnügt  sich  Karl 
der  Grofse  nicht,  er  greift  auch  mit  Mitteln  der  weltlichen 
Gewalt  thatkräftig  ein.  In  mehreren  Kapitularien  giebt  er 
Bestimmungen     zum     Schutze     der    durch    eine    Hungersnot 


1)  a.  80Ö  Cap.  miss.  c.  4;  Boret.  I,  122,  No.  44. 

2)  a.  780  Cap.  episc.  Boret.  I,  52,  No.  21. 

3)  a.  807  Karoli  ad  Ghaerbald  epist.  Boret.  I,  245,  No.  124. 

4)  a.  867  Arm.  Xant.  S.  S.  II,  232,  50. 


Karls  des  Grofsen.  71 

Geschädigten,    und    eine  Kapitulare    ist    ganz    dieser  Aufgabe 
gewidmet. 

Seine  erste  Sorge  geht  darauf,  in  Zeiten  der  Not  das 
Getreide  im  Lande  zu  halten.  Er  verbietet  daher  um  die  Wende 
des  Jahres  805  und  806  von  Diedenhofen  aus  die  Ausfuhr 
jeglicher  Lebensmittel:  „ne  foris  imperium  nostrum  vendatur 
aliquid  alimoniae".  ^) 

Von  den  gewaltigen  Preissteigerungen  in  Notjahren  habe 
ich  schon  früher  gesprochen.    Das  Übel  machte  sich  auch  jetzt 
bemerkbar  und  veranlafste  Karl,   auf  der  Frankfurter  Synode 
unter  dem  Eindrucke  der  Hungersnot  von  792 — 793  die  erste 
Preistaxe  zu  geben. ^)     Es  sollten  danach  kosten: 
1  Modius  Hafer  =  1  d.,  Gerste  ==  2  d.,  Roggen  =  3  d., 
Weizen  =  4  d. 
Die   königlichen    Güter   sollten   aber   ihren  Überflufs    zu 
niedrigem  Preisen  verkaufen: 
1  Modius  Hafer  =  Vg  d.,  Gerste  =  1  d.,  Roggen  =  2  d., 
Weizen  =  3  d. 

805,  wieder  in  einem  Notjahre,  wird  von  neuem  befohlen, 
dafs  niemand  sein  Getreide  allzu  teuer,  nimis  care,  verkaufen 
soll.  ^)  Diese  Ermahnung  genügte  aber  oflFenbar  nicht;  denn 
schon  im  nächsten  Jahre  sieht  sich  Karl  wieder  veranlafst, 
eine  neue  Preistaxe  aufzustellen.  Allerdings  nur  für  die  Li- 
haber  königlicher  Benefizien  und  auch  wohl  nur  für  dieses 
Notjahr.  Sie  sollen  demnach  den  Modius  verkaufen: 
Hafer  =  2  d.,  Gerste  =  3  d.,  Spelz  =  3  d.,  Roggen  =  4  d., 
Weizen  =  6  d.*). 

Gegen  794  ist  das  eine  recht  bedeutende  Preiserhöhung. 
Immerhin  aber  waren  diese  Sätze  sehr  niedrig  gegen  die  Preise, 
die  gich  bei  freier  Konkurrenz  in  Hungerjahren  bildeten,  und 


1)  a.  805  Cap.  miss.  c.  4.    Boret.  I,  123,  No.  44. 

2)  a.  794  Synod.  Franconofurt.  c.  4.  Boret.  I,  74,  No.  28.  Ich  mufs 
an  dieser  Auffassung  der  Mafsnahme  als  eines  Aktes  der  Teuerungspolitik 
auch  gegen  Soetbeer,  Forsch.  VI,  73  und  Inama,  Deutsche  Wirtschaftsgesch. 
1, 476  ff.  festhalten.  Die  Hungersnot  war  nicht  so  unbedeutend,  wie  Soetbeer 
annimmt,  sie  war  weit  verbreitet,  wie  sich  aus  den  Berichten  der  Ann. 
Mosell. ,  Ann.  S.  Germ.,  Ann.  S.  Quinti  Veromand.  und  Ann.  Lauresh. 
ergiebt.  Wenn  ausdrücklich  befohlen  wird,  das  Getreide  auch  in  Zeiten 
der  Teuerung  nicht  höher  zu  verkaufen,  so  richtet  sich  das  gegen  die 
Freissteigerungen  des  vorhergehenden  Jahres.  Karl  der  Grofse  hat  sich 
so  vielfach  mit  der  Sorge  für  die  Notleidenden  während  der  Hungersnot 
beschäftigt,  dafs  ihm  ein  solcher  Akt  wohl  zuzutrauen  ist.  Um  so  mehr, 
als  es  sich  bei  der  Preisaufstellung  für  die  königl.  Domänen  sicher  um 
einen  Akt  der  öffentlichen  Wohlfahrtspolitik  handelt. 

3)  a.  805  Cap.  miss.  in  Theodonis  villa  dat.  secund.  c.  4.  Boret. 
I,  123,  No.  44. 

4)  Cap.  miss.  Niumagae  dat.  c.  18,  No.  46;  Boret.  I,  132. 


72  Notstandspolitik 

wenn  sie  überhaupt  durchgeführt  wurden,  so  kann  das  nur 
unter  Anwendung  des  stärksten  Zwanges  geschehen  sein. 
868,  wo  wir  zum  erstenmale  von  wirklichen  Notpreisen 
hören,  finden  sich  schon  ganz  andere  Angaben.  Es  wurde 
nach  den  Ann.  S.  Columbae  Senonensis^)  im  Mai  für  den 
Modius  bezahlt: 
Hafer  =  5  s.,  Gerste  =  6^2  s.,  Roggen  =  l^j^  s.,  Weizen  =  8  s. 

In  späterer  Zeit  sind  die  Preise  noch  viel  höher  gestiegen, 
immerhin  beträgt  auch  hier  die  Steigerung  schon  bei  Hafer 
das  SOfache,  bei  Gerste  das  26fache,  bei  Roggen  mehr  als 
das  22fache  und  bei  Weizen  das  16fache  der  Preise  von  806. 

Die  Preisfestsetzungen  werden  nicht  allzu  viel  vermocht 
haben.  Viel  wirksamer  mufste  das  thätige  Eingreifen  der 
Einzelnen  zur  Unterstützung  der  Notleidenden  sein. 
Auch  hierauf  richtete  Karl  sein  Augenmerk.  Der  allgemeine 
BefehP)  an  die  königlichen  Missi  im  Jahre  806:  „ut  indi- 
gentibus  adiuvare  studeant  de  annona,  ita  ut  famis  peri- 
culum  non  pereant"  sagt  noch  nicht  viel,  aber  das  Gebot  wird 
in  anderen  Kapitularien  weiter  ausgeführt.  809^)  befiehlt 
Karl  der  Grofse,  dafs  jeder  die  von  ihm  abhängigen  Leute 
sive  liberum  sive  servum  in  dem  gegenwärtigen  Notjahre  er- 
halten solle.  Ein  anderes  Mal*)  bestimmt  er,  dafs  jeder  Bischof, 
jeder  Abt  und  jede  Äbtissin  vier  Notleidende  bis  zur  Ernte 
ernähren  soll;  vermögen  sie  das  nicht,  so  mögen  sie  wenigstens 
einen,  zwei  oder  drei  aufnehmen.  Den  Inhabern  königlicher 
Benefizien  gegenüber  drückt  er  sich  an  einer  anderen  Stelle  nicht 
so  unbestimmt  aus,  sondern  befiehlt  strengt):  „Qui  nostrum 
habet  beneficium,  diligentissime  praevideat,  quantum  potest 
Deo  donante,  ut  nullus  ex  mancipiis  ad  illum  pertinentes 
beneficium  famem  moriatur."  Derselbe  Befehl  wird  806®) 
wiederholt.  Hier  fällt  allerdings  das  fiskalische  Interesse  mit 
der  öffentlichen  Wohlfahrtspflege  zusammen.  Mit  den  persön- 
lichen Verhältnissen  der  Notleidenden  beschäftigt  sich  ein 
Kapitulare  von  802.')   Es  sollen  danach  die  Armen,  die  durch 


1)  a.  868  Ann.  S.  Columb.  Sen.  S.  S.  I,  103. 

2)  a.  806  Cap.  per.  episcopos  et  comites  nota  facienda  c.  1.  Boret. 
I,  141,  No.  54. 

3)  a.  809  Cap.  missorum  Aquisgr.  pr.  c.  24.     Boret.  I,  151,  No.  62. 

4)  a.  780  Cap.  episcop.  Boret.  I,  52,  13,  No  21. 

5)  a.  794  Synod.  Franconofurt.  c.  4.   Boret.  I,  74,  No.  28. 

6)  a.  806  Cap.  miss.  Niumagae  dat.  c.  18.    Boret.  I,  132,  No.  46. 

7)  a.  802  Capitnl.  miss.  general.  c.  30,  Boret.  I,  96.  De  his  quos 
.vult  domnus  imperator,  Christo  propitio,  pacem  defensionem  habeant  in 
regno  suo,  id  sunt  qui  ad  suam  clementiam  festinant,  aliquo  nuntiare 
cupientes  sive  ex  christianis  sive  ex  paganis,  aut  propter  inopia  vel 
propter  famem  suffragantia  quaerunt,  ut  nullus  eos  sibi  servitio  con- 
ßtringere  vel  usurpare  audeant  neque  alienare  neque  vindere;   sed  ubi 


Karlü  des  Grofsen.  73 

die  Not  aus  ihrem  Hause  vertrieben  sind  und  nun  heimatlos 
umherziehen,  sich  desselben  königlichen  Schutzes  erfreuen  wie 
die  Gesandten  fremder  Völker;  niemand  soll  es  wagen,  sich  an 
ihnen  zu  vergreifen  oder  sie  zu  Sklaven  zu  machen,  sondern 
sie  sollen  sicli  niederlassen  dürfen,  wo  sie  wollen  und  dazu 
noch  subfragia  in  sua  (d.  h.  des  Kaisers)  elymosina  geniefsen. 
Karl  hatte  also  auch  feste  Verpflegungsstationen  errichtet. 

Eine  weitere  Bestimmung  über  den  aufs  erordentlichen 
Rechtsschutz  von  Notleidenden  während  einer  Hungersnot 
ist  uns  in  einem  italienischen  Kapitulare^)  Karls  erhalten. 
Wenn  jemand  nachweisen  kann,  dafs  er  unter  dem  Drucke  einer 
solcher  Not  etwas  verkauft  hat,  oder  sich  auch  nur  aus  der 
Urkunde  ergiebt,  dafs  der  Verkauf  zur  Zeit  einer  Hungersnot 
stattfand,  so  wird  das  ganze  Rechtsgeschäft  aufgehoben,  und 
der  Käufer  erhält  den  Preis  zurück,  wie  er  in  der  Urkunde 
angegeben  ist.  Bedeutende  Erleichterungen  für  eine  von  einer 
Hungersnot  betroflfene  Bevölkerung  enthält  auch  eine  Kapi- 
tulare  von  807.  Es  wird  darin  „propter  famis  inopiam",  wie 
es  ausdrücklich  heifst,  das  Aufgebot  zu  einem  Heereszuge  für 
die  westlich  der  Seine  gelegenen  Landesteile  zu  Gunsten  der 
Armeren  sehr  bedeutend  eingeschränkt.^) 

Einer  Art  Notsteuer  nähert  sich  das,  was  Karl  der 
Grofse  in  einem  Kapitulare^)  befiehlt,  das  wahrscheinlich  mit 
der  Hungersnot  von  779  in  Verbindung  steht.  Jeder  Bischof, 
jeder  Abt  und  jede  Äbtissin,  und  ebenso  jeder  Graf,  soll  ein 
Pfund  als  Almosen  für  die  Notleidenden  geben;  vermögen  sie 
das  nicht,  so  doch  ein  halbes  Pfund,  und  die  minores  unter 
den  Geistlichen,  die  als  dritte  Klasse  aufgeführt  werden,  nur 
5  s.  Bestimmter  sind  wieder  die  Auflagen,  die  in  demselben 
Kapitulare  für  die  königlichen  Vassi  festgesetzt  werden.  Sie 
haben  zu  zahlen  für  200  Hörige  Vg  Pfund,  für  100  Hörige 
5  s.,  für  50  oder  30  Hörige  1  Unze. 

Es  zeigt  sich  wieder  dieselbe  Tendenz,  die  wir  schon 
vorher  beobachtet  haben:  Nutzbarmachung  der  königlichen 
Güter  im  allgemeinen  Staatsiuteresse. 

Von  einer  Notstandspolitik  der  unmittelbaren  Nachfolger 
Karls  des  Grofsen  hören  wir  kaum  noch  etwas.    In  dem  ver- 


sponte  manere  voluerint,  sub  defensione  domni  imperatoris  ibi  habeant 
subfragia  in  sua  elymosina. 

1)  Notitia  Italica  c.  2,    Boretius  I,  188,  No.  88. et  ipse  qui 

venundaverit  ostendere  potuerit,  ut  strictus  necessitate  famis  vendi- 
tionem  ipsam  fecisset,  aut  forte  cartula  ipsa  manifestaverit  tempore 
necessitatis  famis,  cartula  ipsa  frangatur,  et  pretio  iuxta  quod  in  ipsa 
cartula  legitur  reddat. 

2)  a.  807  Memoratorium    de  exercitu  in  Gallia   occident.  praepa- 
rando  c.  2,  Boret  I,  134,  No.  48. 

3)  a.  780  Cap.  episcoporum.  Boretius  I,  52,  No.  21. 


74  Notstandspolitik 

fallenden  Staate  mufste  diese  Art  der  Regierungsthätigkeit 
bald  aufhören.  Doch  ist  ein  Schreiben  erhalten,  in  dem  Ludwig 
der  Deutsche  während  einer  Hungersnot  um  Hülfe  angegangen 
wird.^)  Es  ist  immerhin  bemerkenswert,  dafs  noch  das  Ge- 
fühl besteht,  dafs  hier  ein  Feld  der  Thätigkeit  vorliegt,  auf 
dem  die  Zentralgewalt  einzugreifen  hat;  in  späterer  Zeit  ist 
nie  wieder  der  Gedanke  aufgetaucht,  dafs  bei  einer  Hungersnot 
der  Kaiser  helfen  könne.  Wenig  später  867  sollen  nach  den 
Ann,  Xant.  Ludwig  der  Deutsche  und  Lothar  H.^)  bei  einer 
drohenden  Hungersnot  ein  dreitägiges  Fasten  ausgeschrieben 
haben.  So  begann  auch  die  Wohlfahrtspolitik  Karls  des 
Grofsen  in  Notjahren;  ob  die  beiden  Fürsten  oder  andere 
Nachkommen  des  grofsen  Kaisers  aktiv  zur  Bekämpfung  einer 
Hungersnot  eingegriffen  haben,  wissen  wir  nicht. 


Notstandspolitik  von  Fürsten  und  Städten. 

Wir  haben  gesehen,  wie  zur  Zeit  Karls  des  Grofsen  eine 
vorsorgliche  staatliche  Thätigkeit  in  jeder  Weise  der  Not 
entgegenzuarbeiten  suchte.  Dergleichen  findet  sich  in  den 
späteren  Jahrhunderten  nicht  mehr.  Die  Kirche  hat  die  ganze 
Wohlfahrtspflege  übernommen,  und  nur  vereinzelt  zeigt  sich 
hier  und  da  auch  ein  Eingreifen  der  staatlichen  Organe.  Nur 
von  einem  Kaiser  hören  wir,  dafs  er  sich  überhaupt  um  das 
Elend  des  Volkes  während  einer  Hungersnot  gekümmert  hat. 
Es  ist  Heinrich  HL,  also  doch  ein  Herrscher,  der  der  Kirche 
besonders  nahe  stand.  Aber  von  irgend  welcher  gröfseren 
planvollen  Thätigkeit  ist  keine  Rede  mehr.  Er  speist  in 
Speier  die  Armen  und  erläfst  noch  kurz  vor  seinem  Tode, 
durch  die  Hungersnot  des  Jahres  veranlafst,  eine  Indulgeuz.^) 
Sonst  nehmen  sich  noch  in  einigen  Fällen  die  Landesfürsten 
und  die  städtischen  Obrigkeiten  des  Notstandes  an.  Einen 
Fortschritt  zeigt  ihre  Thätigkeit  gegen  Karl  den  Grofsen 
kaum,  nur  kümmern  sie  sich,  den  kleineren  Verhältnissen 
entsprechend,  mehr  um  Einzelheiten. 

Schon  Karl  der  Grofse  hatte  durch  ein  Ausfuhrverbot 
von  Lebensmitteln  der  Not  zu  begegnen  gesucht.  Wir  finden 
dieselbe  Mafsregel  auch  später  wieder.     So  bestand  1269*)  in 


1)  Theolog.  Gutachten  für  Ludwig  den  Deutschen  N.  Archiv  XI,  459. 

2)  Die  Ann.  Xant.  S.  S.  II,  232,  50  schreiben  „die  Könige".  Nach 
Lage  der  Dinge  müssen  Ludwig  der  Deutsche  und  Lothar  II  gemeint 
sein,  die  allerdings  nicht  im  Herbste,  aber  im  Juli  867  eine  Zusammen- 
kunft hatten  und  dabei  das  Edikt  gegeben  haben  könnten.  Vergl. 
Mühlbacher  Regesten  p.  566  u.  567,  No.  1429»  u.  1430». 

3)  a.  1056  Chr.  Wirziburg  S.  S.  VI,  31,  35. 

4)  a.  1269  Günther.  Cod.  dipl.  ßheno-Mosell  II,  No.  234,  p.  364. 


von  Fürsten  und  Städten.  75 

der  Mainzer  Diöcese  ein  Verbot,  das  Getreide  rheinabwärts 
auszuführen.  Es  war,  wie  die  Urkunde  angiebt:  „propter  cari- 
stiam  et  comunem  defectum  annonae"  erlassen.  1272  ver- 
bieten einige  dänisclie  Städte  die  Getreideausfuhr,^)  und  nur 
durch  Bestechung  der  Stadtoberhäupter  können  die  Friesen 
die  Zurücknahme  dieses  Verbotes  erlangen.  Menko  scheint 
allerdings  hier  in  seiner  Darstellung  nicht  ganz  gerecht  zu 
sein.  Es  ist  sehr  fraglich,  ob  die  Ernte  in  Dänemark  wirklich 
so  gut  war,  wie  er  angiebt,  leicht  möglich  ist,  dafs  wir  in 
diesem  Ausfuhrverbot  schon  eine  vorbeugende  MaTsregel  zu 
sehen  haben;  denn  im  nächsten  Jahre  wird  auch  Dänemark 
von  einer  Hungersnot  heimgesucht.  Aus  Osterreich  hören 
wir,  dafs  1235  der  Herzog,  auf  den  Rat  der  Juden,  sein  Land 
für  die  Getreideausfuhr  zur  Zeit  einer  Hungersnot  schliefst, 
als  eine  Überschwemmung  der  Donau  die  Ernte  vernichtet 
hatte.  2) 

Getreide  in  das  Land  zu  ziehen  versucht  Karl  von 
Flandern  einmal  auf  eine  etwas  komplizierte  Weise.  ^)  Er  setzt 
für  das  Quart  Wein  den  Maximalpreis  von  6  d.  fest.  Er  will 
damit  erreichen,  dafs  der  Einkauf  von  Wein  den  Händlern 
nicht  mehr  lohnend  erscheint,  und  sie  so  veranlassen,  andere 
Lebensmittel,  die  das  Land  notwendiger  braucht,  einzukaufen. 

Die  Erhaltung  des  Getreidevorrats  im  Lande  be- 
zweckt sein  Verbot  des  Bierbraueus.  *)  Entsprechende  Mafs- 
regeln  finden  wir  weiter  bei  zwei  niedersächsischen  Grafen 
wieder.  1218  befiehlt  Hoyer  von  Falkenstein,  ^)  dafs  niemand 
dickeres  Bier  brauen  sollte,  als  das  Stübchen  zu  einem 
Pfennig,  und  jeder  Ausschank  soll  verboten  sein.  „Dat  halp 
sere  to  brotkorn'',  meint  die  Schöppenchronik.  Ganz  die- 
selbe Mafsregel  wird  auch  1226  dem  Grafen  von  Blankenburg^) 
zugeschrieben,  der  dann  noch  weiter  befiehlt,  dafs  niemand 
für  mehr  als  einen  Monat  Vorrat  an  Korn  besitzen  darf,  den 
Überflufs  soll  er  verkaufen. 

Als  Landesherr  erläfst  auch  Engelbert  von  Köln  einmal 
ein  unbedingtes  Verbot  des  Bierbrauens.  Er  wollte,  wie  ein 
Biograph  schreibt,  lieber  auf  die  reichen  Einnahmen,  die  er 
von  den  Brauberechtigten  bezog,  verzichten,  als  sehen,  dafs 
um  seinetwillen  das  Volk  Hunger  litte.'') 

1)  a.  1272  Menko  S.  S.  XXEI,  560,  15. 

2)  Ann.  S.  Rudberti  Salisburg.  S.  S.  IX,  786,  31. 

3)  a.  1125  Passio  Karoli  c.  3.     S.  S.  XII,  563,  27. 

4)  Passio  Karoli  c.  3.  S.  S.  XII,  563,  25.  Walteri  v.  Karoli  c.  11, 
S.  S.  XII,  544,  5  und  Herimanni  lib.  de  restaurat.  S.  Mart.  Tomac. 
cont.  c.  13.    S.  S.  XrV,  323,  2. 

5)  a.  1218  Magdbg.  Schöppenchr.  St.  Chr.  VII,  143,  3. 

6)  a.  1226  Sachs.  Weltchr.  M.  G.  Deutsche  Chr.  11,  245,  15. 

7)  a.  1225  Caes.  Heisterbac.  v.  Engelb.  lib.  I,  c.  8,  Böhm.  Font.  II,  304. 


76  Notstandspolitik  von  Fürsten  und  Städten. 

Von  Preistaxen  hören  wir  zweimal.  War  aber  ihre  Durch- 
führung selbst  Karl  dem  Grrofsen  nicht  gelungen,  so  dürfen  wir 
uns  nicht  wundern,  wenn  auch  in  diesen  beiden  Fällen  das  Mittel 
versagte.  1118  war  in  Lüttich  der  Weizenpreis  für  den  Modius 
auf  5  s.  festgesetzt  worden,  verkauft  wurde  er  zu  11  s.^)  Die 
Bürger  von  Köln  hatten  für  ihren  Markt  einen  Preis  von  3  s. 
für  den  Malter  Roggen  eingeführt;  als  nun  Anfang  des  Som- 
mers 1146  auf  dem  Lande  der  Preis  höher  war,  —  es  handelte 
sich  dabei  keineswegs  um  eine  Hungersnot,  —  und  sie  ver- 
suchten, ihren  Preis  aufrecht  zu  erhalten,  hielt  die  Zufuhr  zu- 
rück und  die  Stadt  kam  in  drückende  Not.^) 

Sonst  ist  kaum  noch  etwas  von  einer  Wohlfahrtspolitik 
des  Staates  oder  der  städtischen  Behörden  erhalten.  Nur  noch 
einiges  von  der  Thätigkeit  Karls  von  Flandern  wäre  zu  er- 
wähnen. Irgendwie  bedeutendere  organisatorische  Mafsregeln 
trifft  er  nicht,  sondern  wie  ein  guter  Hausvater  sorgt  er  für 
das  Wohl  seiner  Unterthanen  und  sucht  im  Ganzen  nur  die 
augenblickliche  Not  zu  lindern.  Seinen  Hörigen  erläfst  er  ihre 
Abgaben.  In  der  Art  eines  geistlichen  Fürsten  seiner  Zeit 
ernährt  er  viele  Arme,  er  verteilt  selbst  Brot  unter  sie,  — 
7800  Brote  soll  er  einmal  an  einem  Tage  fortgegeben 
haben  — ,  und  täglich  pflegte  er  einen  Armen  vollkommen 
mit  Kleidern  zu  versehen.  Auf  jedem  seiner  Güter  liefs  er 
100  Armen  Unterhalt  gewähren,  und  von  seiner  eigenen  Tafel 
gab  er  soviel  fort,  dafs  er  davon  täglich  113  Hungrige  speiste. 
Als  eine  sehr  weise  Mafsregel  erscheint  es  dem  Verfasser 
seiner  Vita,  dafs  der  Graf  den  Bäckern  befahl,  an  Stelle  der 
Brote,  die  sonst  einen  Denar  kosteten,  zwei  halb  so  grofse 
Brote  herzustellen,  damit  der  arme  Mann  sich  auch  schon  für 
einen  Obol  ein  Brot  kaufen  könnte.  Weiter  befahl  er,  die 
Hälfte  des  Feldes  anstatt  mit  Getreide  mit  Erbsen  und  Bohnen 
zu  bestellen,  damit  das  Volk  auf  diese  Weise  schneller  neue 
Lebensmittel  erhielte.^) 

Das  wenige,  was  von  Seiten  der  städtischen  Obrigkeiten 
in  Notzeiten  geschah,  habe  ich  schon  früher  bei  anderer 
Gelegenheit  erwähnt.  In  Strafsburg  verteilte  man  einmal 
100  Viertel  Roggen  unter  die  Armen,  und  der  Rat  von  Prag 
traf  einige  Anordungen  zur  Aufrechterhaltung  der  Ordnung. 
Sonst  beschränkt  sich  die  Thätigkeit  der  Behörden  auf  die 
Fortschaffung  der  Leichen.  Auch  darüber  ist  schon  früher 
gehandelt  worden. 


1)  a.  1118  Canonici  Leod.  ehr.  ryth.  S.  S.  XII,  418,  v.  267. 

2)  a.  1246  Chr.  reg.  Col.  cont.  V,  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  288. 

3)  Passio  Karoli  c.  2  u.  3,  S.  S.  XII,  562  u.  Walteri  v.  Karoli  c.  11, 
S.  S.  XII,  544. 


Kirchliche  Notstandspolitik.  77 

Kirchliche  Notstandspolitik. 

Viel  wichtiger  aber  und  viel  wirksamer  als  die  Thätig- 
keit  des  Staates  war  die  wirklich  grofsartige  Weise,  in  der 
die  kirchlichen  Institute  des  Mittelalters  sich  während  jeder 
Hungersnot  der  zahllosen  Armen  und  Heimatlosen  annahmen 
und  sie  mit  den  gröfsten  Opfern  zu  erhalten  suchten.  Immer 
wieder  wird  berichtet,  wie  in  den  Notjahren  die  Armen  aus 
dem  ganzen  Lande  in  die  nächste  Stadt  oder  zu  einem  grofsen 
Kloster  zogen.  Da  erwuchsen  dann  der  Kirche  ganz  unge- 
heuere Aufgaben.  Nun  werden  ja  die  Bistümer  und  Klöster 
aus  den  Erträgen  ihrer  Grundherrschaften  oft  grofse  Vorräte 
besessen  haben,  aber  häufig  erfahren  wir,  dafs  diese  Vorräte 
doch  bald  aufgezehrt  waren.  Bis  zu  der  Vorsicht,  in  Zeiten 
des  Überflusses  für  aufserordentliche  Notstände  im  Voraus 
eine  Reserve  anzusammeln,  kam  man  offenbar  nur  selten. 
Abt  Olbert  von  Gembloux,  der  das  that,  erhält  von  Sigebert 
dafür  den  ehrenden  Beinamen  eines  zweiten  Joseph.^)  Grofse 
Magazine  besafs  auch  der  deutsche  Orden  in  seinen  Burgen 
und  öffnete  sie  1315  zur  Unterstützung  der  Notleidenden.^) 

Im  Ganzen  aber  beschränkt  sich  auch  die  Kirche  auf  das 
thatkräftige  Eingreifen  im  Augenblick  der  Not  selbst.  Ge- 
nügen die  eigenen  Vorräte  nicht,  so  sucht  man  sich  durch  grofse 
Ankäufe  zum  Teil  in  ziemlich  entfernten  Gegenden  Getreide 
zu  verschaffen.  Die  Mönche  von  Afflighem  lassen  sich  aus 
der  Gegend  der  oberen  Scheide  ein  Schiff  mit  Getreide 
kommen.^)  1224  bringen  für  Erzbischof  Engelbert  von  Köln 
Getreideschiffe  Vorräte  aus  der  Mainzer  Gegend.  In  dem 
grofsen  Notjahre  1197  erzählt  Caesarius  von  einem  Mönche 
aus  einem  westfälischen  Kloster,  der  zum  Einkauf  von  Korn 
an  den  Rhein  kam.*)  Auch  der  vorsorgliche  Bischof  Mein- 
werk von  Paderborn  läfst  einmal  zwei  Schiffe  mit  Getreide 
aus  Köln  kommen.^) 

Grofse  Summen  wandten  die  Klöster  für  diese  Getreide- 
ankäufe auf.  In  Zwifalten  gab  der  Elemosynarius  20  mr.  zu 
diesem  Zwecke  aus.^)  In  Stederburg^)  gebraucht  man  1166 
30  mr.  und  im  Jakobskloster  in  Lüttich  sogar  über  100  mr. 
von  Epiphanias  bis  zum  August  1197.^) 

1)  a.  1044  G.  abb.  Gembl.  S.  S.  Vm,  539,  50. 
,      2)  a.  1315  Ann.  Lubic.  S.  S.  XVI,  424,  25. 

3)  a.  1165  Auct.  Afflig.  S.  S.  VI,  402,  47. 

4)  a.  1197  Caes.  Heisterbae.  Dialog,  miraculorum  ed.  Strange 
dist.  IV,  c.  67.    vol.  I,  p.  235. 

5)  a.  1025  V.  Meinwerci  c.  151.    S.  S.  XI,  138,  29. 

6)  a.  1098  Bertholdi  Zwifalt.  ehr.  S.  S.  X,  111,  47. 

7)  a.  1166  Ann.  Stederburg.  S.  S.  XVI,  209,  45. 

8)  a.  1197  Reiner  S.  S.  XVI,  652,  50. 


78  Kirchliche  Notstandspolitik. 

Genügte  das  Geld,  das  man  besafs,  nicht,  so  griff  man 
den  Schatz  der  Kirche  an,  um  aus  dem  Erlöse  Brot  für  die 
Armen  zu  kaufen.  Als  Abt  Richard  von  St.  Vannes  alles, 
was  er  besafs,  fortgegeben  hatte,  verkaufte  er  den  ganzen 
Kirchenschatz  nach  Rheims.-^)  Caesarius  erzählt,  dafs  ein 
westfälisches  Kloster  mit  den  heiligen  Geräten  auch  seine 
Bücher  verpfänden  mufste.^)  Vom  Abte  eines  Augsburger 
Klosters  hören  wir,  dafs  er,  um  der  allgemeinen  Not  zu  steuern, 
seine  eigenen  Güter  verpfändete.^)  Bischof  Altmann  von 
Passau  verkauft  sein  ganzes  Hausgerät,  usque  ad  ipsum  liu- 
teamen,  wie  die  Vita  sagt.*)  In  Königsaal  mufs  man  in  der 
Not  den  Kirchenschatz  den  Juden  verpfänden.^)  Besonders 
zum  Verkaufe  eigneten  sich  die  grofsen  kostbaren  Antependieu. 
In  Petershausen  und  anderen  Klöstern  machte  man  sie  zu 
Gelde.6) 

In  der  Not  verschuldeten  die  Klöster  nicht  selten.  Lobbes 
litt  noch  viele  Jahre  unter  einer  solchen  Schuld,  die  man  1142 
beim  Ankauf  von  Getreide  gemacht  hatte.'')  Ebenso  mufste 
Afflighem  sich  1155  das  Geld  zu  einem  gröfseren  Getreide- 
kauf leihen.^)  In  Sankt  Georgen  machte  man  1101,  wie  die 
V.  Theogeri  angiebt,  zur  Bestreitung  der  täglichen  Bedürfnisse 
eine  Schuld  von  60  Pfund  Silber.^) 

Die  Bischöfe  und  Äbte  sorgten  persönlich  für  die  Pflege 
der  Notleidenden.  Die  Ann.  Fuld.  erzählen,  wie  Bischof  Hra- 
banus  von  Mainz  während  der  Hungersnot  von  850  in  Winkel 
die  Armen  täglich  speiste.^")  Heribert  von  Köln  liefs  durch 
andere  die  Flüchtlinge,  die  in  die  Stadt  gekommen  waren, 
reichlich  verpflegen;  er  selbst  aber  mischte  sich  unerkannt 
unter  die  Armen,  um  sie  zu  trösten  und  ihre  Wünsche  zu  er- 
fahren. ^^)  Otto  von  Bamberg  ruhte  Tag  und  Nacht  nicht  in 
seiner  Fürsorge,   auf  den  Strafsen   und  in   den  Häusern   be- 


1)  Hugonis  Flaviac.  ehr.  S.  S.  VIII,  400,  9;  vgl.  auch  a.  1125  Herim. 
lib.  de  restaurat.  S.  Mart.  Tornac.  cont.  c.  13.  S.  S.  XIV,  323,  4;  a.  1176 
Roberti.  canon.  S.  Mariae  Autissod.  ehr.  S.  S.  XXVI,  241,  23. 

2)  a.  1197  Caes.  Heisterbac.  dialog.  miracul.  dist.  IV,  c.  67  ed. 
Strange  I,  p.  235. 

3)  a.  1147  V.   S.  Udalrici  prioris  Cellensis  c.  7    S.  S.  XII,  255,  27. 

4)  a.  1082  V.  Altmanni  episc.  Patav.  c.  25  S.  S.  XII,  237,  1. 

5)  a.  1282  Königsaal.  G.  Q.  c.  13.  Fontes  rer.  Austr.  VIII,  57. 

6)  a.  1226  Casus  monast.  Petrishus.  lib.  IV,  e.  21.  S.  S.  XX,  666, 
19;  Simonis  G.  abb.  S.  Bertini  Sith.  lib.  II,  c.  81.  S.  S.  XIII,  651,  18; 
a.  1177  Ann.  S.  Benigni  Divion.  S.  S.  V,  45,  29. 

7)  a.  1142  G.  abb.  Lobb.  S.  S.  XXI,  329,  11. 

8)  a.  1155  Auct.  Afflig.  S.  S.  VI,  402,  46. 

9)  a.  1101  V.  Theogeri  abb.  S.  Georgii  lib.  I,  e.  19.  S.  S.  XII,  457,  50. 

10)  a.  850  Ann.  Fuld.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  40. 

11)  a.  1005  V.  Heriberti  e.  7.  S.  S.  IV,  745,  32. 


Kirchliche  Notstandspolitik.  79 

suchte  er  die  Hungernden.  Sein  Biograph  Heribord  erzählt 
ausführlich,  wie  er  bei  einem  solchen  Gange  die  Leiche  einer 
verhungerten  Frau  gefunden  und  sich  nicht  gescheut  hätte, 
selbst  mit  seinem  Diener  den  Leichnam  auf  den  Kirch- 
hof zu  tragen.^)  Wazo  von  Lüttich  wendet  nicht  nur  für  die 
öffentliche  Speisung  der  Armen  täglich  ein  Pfund  Denare  auf, 
sondern  denkt  auch  noch  daran,  denen,  die  sich  zu  betteln 
schämen,  heimlich  Korn  zukommen  zu  lassen.^)  In  Neu- 
münster verteilte  in  Vicelins  Auftrage  der  Priester  Thetmar 
Nahrung  au  die  Bedürftigen.  Er  gab  so  reichlich,  dafs  er  das 
Kloster  bald  selbst  in  Not  zu  bringen  drohte  und  man  vor 
ihm  die  Vorratskammern  schliefsen  mufste.  Der  fromme 
Mann  wufste  sich  aber  doch  heimlich  Eingang  in  die  Scheunen 
zu  verschaffen  und  nahm  weiter  Getreide  und  gab  es  den 
Armen.  Die  Getreidekammern  aber  füllten  sich  durch  die  Gnade 
Gottes  wieder  von  selbst.^)  Dasselbe  Wunder  wiederholt  sich 
auch  an  anderen  Orten.*)  In  Heisterbach  ermahnt  der  Abt 
den  Bäcker,  haushälterischer  mit  den  Vorräten  umzugehen 
und  die  Brote  für  die  Armen  kleiner  zu  machen.  Der  aber 
mufs  antworten:  „Glaube  mir,  Herr,  als  Teig  sind  sie  kein, 
aber  im  Backofen  wachsen  sie,  klein  werden  sie  hineinge- 
schoben, und  grofs  kommen  sie  heraus."  Und  derselbe  Bäcker 
erzählte  dem  Schreiber  weiter,  dafs  auch  der  Mehlvorrat  in 
den  Säcken  gewachsen  wäre.  ^) 

Meist  erhielten  die  Armen  nur  Brot  als  das  wichtigste 
Nahrungsmittel  oder  auch  rohes  Getreide.  Der  Abt  von 
Heisterbach  aber  läfst  noch  dazu  für  seine  Pfleglinge  täglich 
einen  ganzen  Ochsen  mit  allerhand  Gemüse  kochen.^)  Weiter 
werden  auch  noch  Kleider  und  einige  Male  auch  Geld  unter 
die  Armen  verteilt.  Otto  von  Bamberg  giebt  jedem  der 
Armen,  als  er  sie  zur  Ernte  entläfst,  1  d.  als  Zehrgeld  mit 
und  eine  Sichel.^)  Ähnlich  die  Mönche  in  Riddagshausen ;  bis 
zur  Erntezeit  hatten  sie  ihre  Pfleglinge  durchgefüttert,  do 
geven  se  islikem  armen  minschen  ein  sekelen  und  ein  brod  und 
heiten  se  gan  arbeiden  und  sniden.^) 


1)  a.  1125  Heribordi  V.  Ottonis  lib.  I,  c.  31  u.  32.   S.  S.  XX,  715. 

2)  a.  1042  Anselm    g.  eps.  Leod.  c.  53.  S.  S.  VII,  221,  11. 

3)  a.  1147  Helmold.  lib.  I,  c.  66  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  127. 

4)  Miraculi  S.  Volquini  abb.  in  Sichern  ed.  F.  Winter,  Die  Cister- 
cienser  im  nordöstl.  Deutschland,  Bd.  1,  p.  371,  372  u.  378;  a.  1316 
Brem.  Chr.  von  Rynesberch  ed.  Lappenberg.  G.  Q.  d.  Erzstifts  u.  der 
Stadt  Bremen  86. 

5)  a.  1197  Caes.  Heisterbac.  dist.  IV,  c.  65  ed.  Strange  p.  233. 

6)  a.  1197  Caes.  Heisterbac.  ibid.  p.  232. 

7)  a.  1125  V.  Ottonis  I,  c.  33  S.  S.  XX,  716,  1. 

8)  a.  1316  Magdebg.  Schöppenchr.  St.  Chr.  VII,  186. 


80  Kirchliche  Notstandspolitik. 

An  verschiedenen  Stellen  werden  Angaben  über  die  Zahl 
der  täglich  Unterstützten  gemacht.  Mehr  als  300  Arme  soll 
Bischof  *Hraban  täglich  gespeist  haben.  ^)  Ebenso  sorgte 
Arnold  von  Mainz  persönlich  für  300  Notleidende.^)  Im  Not- 
jahre 1316  ernährten  die  Cistercienser  in  Riddagshausen  täg- 
lich über  400  Arme  von  den  Fasten  bis  zur  Ernte  ^).  In 
Heisterbach  sollen  einmal  an  einem  Tage  1500  Arme  gespeist 
worden  sein.*) 

Einige  Male  zeigen  sich  die  ersten  Anfänge  zu  einer 
Organisation  der  Wohlfahrtspflege.  Während  einer  schweren 
Hungersnot  kamen  einmal  die  französischen  Bischöfe  zusam- 
men, um  über  Hülfsmafsregeln  zu  beraten.^)  Bischof  Heribert 
pflegte  in  Köln  selbst  die  Notleidenden,  in  anderen  Städten 
seiner  Diözese  hatte  er  zuverlässige  Kleriker  angestellt,  denen 
er  Geld  zugehen  liefs,  damit  sie  Getreide  einkauften  und  es 
wieder  unter  die  Armen  verteilten.^) 

Bischof  Reginard  von  Lüttich  verteilt  1200  Notleidende 
auf  4  Stationen,  je  300  werden  in  LütticK,'  Huy,  Dinant  und 
Fosse  unterhalten.  Besondere  Fürsorge  für  die  eigenen  üuter- 
thanen  zeigt  Meinwerk  von  Paderborn.  Er  bestimmt,  dafs  von 
den  Einkünften  seiner  Güter  in  Yelau  und  Teisterbang  y^^  dem 
Villicus  zufallen  sollen,  y^  erhalten  die  Hörigen  verteilt  nach 
den  Köpfen  jeder  Haushaltung,  y^  die  sonstigen  Notleidenden 
und  y^  wird  zur  neuen  Aussaat  bestimmt.  Bischof  Wazo  von 
Lüttich  liefs  während  eines  Notjahres  jedem  seiner  Bauern 
wöchentlich  2  d.  auszahlen,  damit  sie  nicht  ihre  Rinder  ver- 
kaufen müfsten  und  dann  das  Feld  unbestellt  bliebe.')  1006 
hatten  sich  grofse  Scharen  Notleidender  in  St.  Trond.  ein- 
gefunden, aber  Abt  Adelard  will  nicht  unnötig  seine  Vorräte 
verschwenden.  Er  fragt  also  die  Einzelnen,  wessen  Hörige  sie 
wären,  und  nur  wer  dem  heiligen  Trudo  gehört,  wird  auf- 
genommen, alle  anderen  schickt  er  unerbittlich  zu  ihren 
Klöstern  zurück.^) 

Als  etwas  wirklich  Neues  und  für  seine  Zeit  sehr  Be- 
merkenswertes liefs  Bischof  Reginard  von  Lüttich  Notstands- 
arbeiten ausführen.  Er  beschäftigte  die  Notleidenden,  die  sich 
zu  betteln  schämten,  beim  Bau  einer  Brücke,  elemosina  magni 


1)  a.  850  Ann.  Fuld.  kl.  Ausg.  40. 

2)  a.  1151  Vita  Amoldi  laffe.  Bibl.  III,  609. 

3)  a.  1316  Magdeb.  Schöppenchr.  St.  Chr.  VII,  186. 

4)  a.  1197  Caes.  Heisterbac.  Dialog,  dist.  IV,  c.  65,  p.  232. 

5)  a.  1032  Hugonis  Flaviac.  ehr.  lib.  II,  c.  27.    S.  S.  VIII,  ;{9S),  50. 
C.)  a.  1005  V.  Heriberti  c.  7  S.  S.  IV,  745,  27. 

7)  a.  1043  Anselmi  g.  episc.  Leod.  c.  53  S.  S.  VII,  221,  21. 

8)  a.  1006  G.  abb.  Trud.  lib.  I,  c.  1  S.  S.  X,  229,  30. 


Kirchliche  Notstandspolitik.  81 

pontis*)  nennt  es  der  Chronist.  Noch  weiter  geht  ein  Abt 
von  Gembloux;  er  läfst  nicht  nur  den  Kirchbau  vollenden 
und  eine  Kapelle  neu  erbauen,  sondern  er  läfst  auch  alle  alten 
Gebäude  des  Klosters  niederreif sen,  um  bei  ihrem  Wieder- 
aufbau die  Armen  zu  beschäftigen.^) 


1)  a.  1031  Ruperti  ehr.  S.  Laurentii  Leod.  S.  S.  Vm,  274,  40. 

2)  Wassermann,  Die  Hungerjahre  u.  s.  w.  Katholik  1892,  3.  Folge, 
Bd.  V  citiert:  „Anselm.  Gembl.  ehr.  in  Pistor.  S.  S.  I,  1013."  Das  Citat 
war  nicht  aufzufinden,  der  Text  von  Pistorius  S.  S.  rer.  Germ.  I  besitzt 
in  allen  drei  Auflagen  nur  ca.  960  Seiten,  Anselms  Fortsetzung  Sigeberts, 
die  offenbar  gemeint  sein  mufs,  reicht  nur  bis  1185. 


Leipziger  Stadien  VI.  1:  Curschmann,  Hungersnöte. 


Tabellen  über  Daner  nnd  Ansdebnnng  der  einzelnen 
Hnngersnöte. 


'S 

Süddeutsch- 

Norddeutsch- 

1 

_Ö 

0)     Lrf 

land 

land 

^ 

b4 

"öS 

•9  g 

0) 

S 
1 

o 
•53 

a 

0) 

-  <i> 
53  bo 

r-H     0) 

■+J 

-*J   -tJ 

« 

-►^    c8 

q  eä 

-»:> 

a>MH 

i^ 

o   <» 

^ 

m'^ 

:0 

pq 

03 

O 

O 

709 

763 

779 

SUdfrankr. 

790 

792 

793 

793 
805 

806 

806 

807 

807 

809 

809 

820? 

822 

Köln 

824 

Frankreich 

843 

Frankreich 

845 

Nordfrank- 
reich 

823 

Regens- 
burg 

850 

850 

852 

861 

S.  Gallen 

863 
862 

Hersfeld 

863 

867 

868 

873 

Mainz 

868 
869 

868 

868 

873 
Hersfeld 

874 

874 

8t.  Bertin 

889 

889 

892 

St.  Vaast 

896 

895 
896 

896 
897 

Tabellen  über  Dauer  u.  Ausdehnung  d.  einzelnen  Hungersnöte.     83 


'S 

Süddeutsch- 

Norddeutsch- 

, 

'S 

1 

§2 

C    CS 

5!§ 

land 

§         ^? 

•td                 Mg) 

CO             a>.^ 

land 

©         »'S 

a 

ja 

-2 

PQizj 

i 

^ 

6a 

•9 

.i-i  ^- 

pq 

:0 

00 

o 

CO 

o 

910 

940 



940 

941 

942 

959 

941 

973 

1005 

1003 
1005 

987 
992 

Aagsbnrg 

1005 

1005 

994 
995 

1006 

1035 

Mosel- 
land 

1006 

1031 
1032 

1038 

1006 

Hlldes- 
heün 

1025 

1043 

1043 

1044 

1044 
1045 

1044 

1044 
1046 

Augsburg 

1055 

Franken 

1056 

Franken 

1060 
1061 
1062 

1069 

Augsburg 

1077 

1053 
1060 

zw. 

1066— 

1072 

1045 

1082 

1090 

1090 

1092 
1093 
1094 

1095 

1100 
1101 

1106 

Klostor- 

1100 

1098? 
1099 

1100 
1101 

1102 

Schwarz- 
wald 

Hessen 

1100 

1117 

»th 

. 

6* 


84 


Tabellen  über  Dauer  und  Ausdehnung 


5^ 

Süddeutscb- 

Norddeutsch- 

1 

'53 

_d 

land 

land 

^ 

C4 
5   ai 

03 

'S  s 

O) 
OQ 

-1 

1 

d 

a 

-d 
pq 

o 

■4^ 

O     05 

i 

6^ 

09 

O 

7  bc 

QQ 

o 

1118 

1120 

1124 

1124 

1125 

1125 

1125 

1125 

1125 

1126 

1126 

1126 

1139? 

1140 

1142 

liObbeB 

1143 

Lobbes 

1144 

1144 

KloBter- 
rath 

1144 

1145 

1145 

1145 

1146 

1145 

1146 

1146 

1146 

1146 

1146 

1146 

1147 

1147 

1150 

1150 

Elsafs 

1147 

HoUtein 

1149? 
1150 

1151 

1151 

1151 

1151 

1151 

1161 

Otten- 
beur. 

Achin 

1162 

1162 

1164 

Mecklen- 
burg 

1162 
1166 

Steder- 
burg 

1175 

Achin 

1176 
1177 

1176 

1177 

Hails- 
bronn 

1183 

Nieder- 

lande 

1195 

Elsafs 

1195 

1196 

1196 

1196 

1196 

1196 

1197 

1197 
1198 

1197 

1197 
1198 

Neres- 
helm 

1211 

1197 
1205 

1206 
1216 

1217 

1217 

Lübeck 

1219 

Friesland 

1217 
1218 

1217 

1217 

1217 

Ungarn 

1220 

Zwifalten 

der  einzelnen  Hungersnöte. 


85 


2  « 


d 

S® 

Ol 

bCrS 

t: 

a  a 

'Mä 

-if 

-*a  -u 

§ 

O   00 

Süddeutsch- 
land 


^ 


Norddeutsch- 
land 


:3 


.9   cä 


a 

ja 


o 


§5 
cS| 

_;  « 

OQ 

o 


1225 


1296 


1309 


1314 
1315 
1316 


1225 
1226? 


1224 
1225 


1233 
1234 
1235 


1253 


1225 
1226 

Neres- 
heim 


1225 

1226 
1231 

Fassaa 


1225 

Frieslaud 

1226 

Lübeck 


1225 

1226 


1269 


1310 


1315 
1316 


1294 


1305 


1256 

Coliaar 


1269 
1270 
1271 


1252 


1262? 
1263 


1294 

Elsafs 


1311 
1312 
1313 

1315 
1316 


1270 
1271 


1271 

Friesland 

1272 
1273 

Ostsee- 
kOst« 


1296 


1310 
1311 
1312 
1313 

1315 
1317 


1315 
1316 

Bremen 

1317 


1271 
1272 


1309 

Hessen 


1315 
1316 


1280 
1281 
1282 


1306 


1314 


1317 


1234 
1235 


1252 
1255 

Melk 

1261? 
1263 


1221 

Polen 

1222 

Polen 


1233 

Livland 

1241 

Ungarn 

1242 

Ungara 


1277 

Ostalpen 


1317 


1263 

Ungarn 

1264 

Schlesien 


1271 

Ungarn 


1281 

Schlesien 

1282 

Polen 


1317 

Schlesien 


n. 
CHEONIK  DER  ELEMENTAEEN  EßEIGNISSE. 


Die  folgende  Zusammenstellimg  will  eine  möglichst  vollständige 
Chronik  der  elementaren  Ereignisse  für  die  Zeit  von  700 — 1317  geben. 
Es  ist  über  eine  Zusammenstellung  des  Materials  nur  für  die  Notjahre 
hinausgegangen  worden,  um,  so  weit  es  möglich  war,  auch  ein  Bild  von 
den  zwischen  den  Zeiten  wirtschaftlicher  Depression  liegenden  normalen 
oder  guten  Jahren  zu  geben.  Die  grofsen  Volkskrankheiten  sind  als  ein 
Faktor,  der  auch  das  Wirtschaftsleben  beeinflufst,  vollständig  mit  be- 
handelt worden,  dagegen  sind  Nachrichten  über  Himmelserscheinu/ngen  nur 
gegeben  worden,  wo  sie  mit  Notjahren  in  Verbindung  stehen;  ausgeschieden 
sind  im  allgemeinen  Nachrichten  über  Erdbeben,  da  sie  in  Deutschland 
keinen  Einflufs  auf  das  wirtschaftliche  Leben  haben. 


709.  Ann.  Laueksh.  S.  S.  I,  22  (Ann.  Alam.  =  Ann.  Nazariani  = 
Ann.  Sangall.  mai.  =  Ann.  Alth.  =  Ann.  Heremi  =  Ann.  Mosellani). 
Vernus  durus  et  deficiens  fructus. 

711.  Ann.  Laukesh.  S.  S.  I,  24  (=  Ann.  Alam.  =  Ann.  Nazar.  == 
Ann.  Alth.  =  Ann.  MoseU.).     Aquae  inundaverunt  valde. 

722.  Ann.  Lauresh.  S.  S.  I,  24  (=  Ann.  Alam.  =  Ann.  Nazariani  = 
Ann.  Sangall.  maior.  =  Ann.  Heremi  =  Ann.  Alth.  =  Ann.  Mosell.). 
Magna  fertilitas. 

763.  Hungersnot  in  Südfrankreich  und  den  Mittelmeerländern  (Chr. 
Moissiac),  ein  sehr  harter  Winter  scheint  die  Ursache  zu  sein.  Che. 
MoissiACENSE  S.  S.  I,  294,  32.  Anno  762  gelu  magnum  Gallias,  Illyri- 
cum  et  Thraciam  deprimit,  et  multae  arbores  olivarum  et  ficulnearum 
decoctae  gelu  aruerunt;  sed  et  germen  messium  aruit;  et  supervenienti 
anno  praedictas  regiones  gravius  depressit  fames,  ita  ut  multi  homi- 
nes  penuria  panis  perirent.  ||  Ann.  Einhabdi  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  23 
(=  Ann.  reg.  Franc.  =  Ann.  Tiliani  =  Ann.  Mett.  =  Ann.  Lauriss. 
min.  a.  764).  Facta  est  autem  eo  tempore  tam  valida  atque  aspera  hiems, 
ut  inmanitate  frigoris  nullae  praeteritorum  annorum  hiemi  videretur 
posse  conferri.  ||  Ann.  Weissenbdbg.  a.  763 — 846  S.  S.  I,  111  (=  Ann.  Lau- 
sann). Hiems  valida.  ||  Ann.  Jüvaven.  maioe.  sdppl.  S.  S.  IH,  122,  17. 
Hiemps  magna.  ||  Ann.  Juvavenses  minobes  S.  S.  I,  88.  Hiemps  fortissi- 
mus.  II  Ann.  S.  E.mmer.  Eatispon.  maior.  S.  S.  I,  92.     Hiemps  magnus  erat. 

764.  Ann.  S.  Amandi  S.  S.  I,  10  (=  Ann.  Petav.).  Tunc  fuit  ille 
gelus  pessimus,  et  coepit  19.  Cal.  Januarii  (14.  Dec),  et  permansit  usque 
in  17.  Cal.  Aprilis  (16.  März).  Ann.  Maxim.  S.  S.  XÜI,  21,  8.  Hiemps 
magnus  erat.  ||  Ann.  Altah.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  3  (=  Hersf.  Ann.). 
Hiems  dura.  ||  Ann.  Fuldenses  (Einhaedi)  pbs.  I,  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  8 
(=  Ann.  Sith.  =  Ann.  Bland,  a.  763).  Hoc  anno  contigit  hiems  valida 
et  praeter  solitum  prolixa.  ||  Ann.  Füld.  antiquissimi  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg. 
137.     Hie  hiemps  dura. 

766.    Ann.  Weissenbg.  a.  763—846  S.  S.  I.  111.     Hiems  grandis. 

772.  Ann.  eegni  Franc.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  34.  Et  fuit  sicci- 
tas  magna,  ita  ut  aqua  deficeret  in  supradicto  loco,  ubi  Ermensul 
stabat;  et  dum  voluit  ibi  duos  aut  tres  praedictus  gloriosus  rex  stare 
dies  famem  ipsum  ad  perdestruendum  et  aquam  non  haberent,  tunc 
subito  divina  largiente  gratia  medio  die  cuncto  exercitu  quiescente  in 
quodam  torrente  omnibus  hominibus  ignorantibus  aquae  effusae  sunt 
largissimae,  ita  ut  cunctus  exercitus  sufficienter  haberet.  (Ganz  ähn- 
liche Berichte  finden  sich  in  den  Ann.  Einhardi,  Ann.  Fuld.  und  Ann. 
Tiliani.) 

779.  Grofse  Hungersnot  im  Frankenreiche;  die  räumliche  Ausdeh- 
nung läfst  sich  nicht  genauer  bestimmen,  da  alle  Annalen  aus  derselben 
Quelle  geschöpft  zu  haben  scheinen.  Eine  Bestätigung  der  Annalennach- 
richten  bietet  ein  Capitulare  aus  dem  Jahre  779  oder  vielleicht  richtiger 
nach  Boretius  Anfang  780.  \\  Ann.  Laueesham.  S.  S.  I,  31  (==  Ann.  Mosell. 
=  Ann.  Alam.  =  Ann.  Sangall.  maior.  u.  breves).    Fames  vero  magna 


90  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

et  mortalitas  in  Francia.  ||  Ann.  Colonienses  ed.  Wattenbach:  eccl.  mktko- 
poLiT.  Colon.  Codices  manusceipti,  p.  127.     Farnes  magna. 

780.  ^)  Capitül.  episcoporum  Boeetius  I,  52,  No.  21.  Capitulare 
qualiter  institutum  est  in  hoc  episcoporum  consensu:  id  est  ut  unus- 
quisque  episcopus  tres  missas  et  psalteria  tria  cantet,  unam  pro  domno 
rege,  alteram  pro  exercitu  Francorum,  tertiam  pro  presenti  tribulatione , 
presbiteri  vero  unusquisque  missas  tres,  monachi  et  monachae  et  cano- 
nici unusquisque  psalteria  tria.  Et  biduanas  omnes  faciant  tam  epis- 
copi,  monachi  et  monachae  atque  canonici,  atque  eorum  infra  casatum 
homines,  vel  qui  potentes  sunt.  Et  unusquisque  episcopus  aut  abbas  vel 
abbatissa,  qui  hoc  facere  potest,  libram  de  argen to  in  elemosinam  do- 
net,  mediocres  vero  mediam  libram,  minores  solidos  quinque.  Episcopi 
et  abbates  atque  abbatissae  pauperes  famelicos  quatuor  pro  isto  inter 
se  instituto  nutrire  debent  usque  tempore  messium;  et  qui  tantum  non 
possunt,  iuxta  quod  possibilitas  est,  aut  tres  aut  duos  aut  unum.  Co- 
mites  vel  fortiores  libram  unam  de  argento  aut  valentem,  mediocres 
mediam  libram;  vassus  dominicus  de  casatis  ducentis  mediam  libram, 
de  casatis  centum  solidos  quinque,  de  casatis  quinquaginta  aut  triginta 
unciam  unam.  Et  faciant  biduanas  atque  eorum  homines  in  eorum  ca- 
satis, vel  qui  hoc  facere  possunt ;  et  qui  redimere  voluerit ,  fortiores 
comites  uncias  tres,  mediocres  unciam  et  dimidiam,  minores  solidum 
unum.  Et  de  pauperes  famelicos,  sicut  supra  scriptum  est,  et  ipsi  fa- 
ciant. Haec  omnia,  si  Deo  placuerit,  pro  domo  rege  et  pro  exercitu 
Francorum  et  praesente  tribulatione  missa  sancti  Johannis  sit  com- 
pletum. 

783.  Ann.  Laukesh.  S.  S.  I,  32  (=  Ann.  Mosell.).  Et  fuit  estus 
tam  vehementer  calidus,  ita  ut  plurimi  homines  de  ipso  calore  ex- 
pirarent. 

784.  Ann.  Laukesh.  S.  S.  I,  32  (=  Ann.  Mosell.).  Nee  non  et 
inundatio  aquarum  valida  fuit. 

785.  Ann.  hegni  Fuancok.  M.  Gr.  S.  S.  kl.  Ausg.  68.  Tunc  domnus 
rex  Carolus  supradictum  iter  peragens  usque  ad  Rimee  pervenit  super 
fluvium  Wisora,  ubi  confluit  Waharna.  Et  propter  nimiam  inundationes 
aquarum  inde  reversus  est  Eresburgum. 

786.  Ann.  Lauresh.  S.  S.  I,  33.  Wunderbare  Himmelserscheinungen 
und  andere  Vorzeichen  unde  pavor  ingens  et  metus  in  populo  irruit,  ac 
mortalitas  magna  postea  secuta  est. 

790.  Hungersnot  in  Lothringen  (Ann.  Flaviac).  \\  Ann.  Flaviacenses 
S.  S.  m,  151,  27.    Famis  exritur. 

791.  Ann.  Einhardi  M.  Gr.  S.  S.  kl.  Ausg.  91.  Facta  est  haec  ex- 
peditio  sine  omni  rerum  incommodo,  praeter  quod  in  illo,  quem  rex 
ducebat,  exercitu  tanta  equorum  lues  exorta  est,  ut  vix  decima  pars 
de  tot  milibus  equorum  remansisse  dicatur. 

792.  Zur  Zeit  der  Ernte  beginnt  eine  weit  verbreitete  Hungersnot 
(Ann.  MoseU.).  \\  Ann.  Mosellani  S.  S.  XVI,  498,  15.  Caepit  autem  eodem 
anno  statim  tempore  messis  tanta  famis  esse,  quae  qualiter,  vel 
quousque  excreverit,  sequentis  anni  describit  ordo. 

793.  Weit  über  das  ganze  Frankenreich  verbreitete  Hungersnot 
(Ann.  Lauresh.,  Ann.  Mosell.,  Ann.  S.  Quint.  Veromand.,  Ann.  S.  Germ, 
min.  —  a.  794  Synod.  Franconof.).  ||  Ann.  Lauresh.  S.  S.  I,  35.  Et  in 
ipso  hieme  transmisit  rex  4uos  filios  suos  Pippinum  et  Hluduwicum  cum 
hoste  in  terra  Beneventana;  et  facta  est  ibi  famis  validissima,  et 
super  populum  illum  quem  ibi  inventus  est,  et  super  exercitum  qui  ad- 
venerat,  ita  ut  aliquanti  nee  ipsam  quadringensimam  se  ab  esu  camium 
abstinere  poterant.     Sed  et  famis  valida  in  Burgundia  et  per  ali- 


1)  Datierung  nicht  sicher,  s.  Boretius. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  91 

qua  loca  in  Francia  incumbebat,  ita  ut  multi  ex  ipsa  fame  mortui 
fuissent.  ||  Ann.  Mosellani  S.  S.  XVI,  498,  23.  Famis  vero,  quae  anno 
priori  caepit,  in  tantum  excrevit,  ut  non  solum  alias  immundicias,  verum 
etiam,  peccatis  nostris  exigentibus,  ut  homines  homines,  fratres  fra- 
tres  ac  matres  filios  comedere  coegit.  Ostensa  autem  eodem  anno 
in  ipso  regno  per  diversa  loca  vemo  tempore  falsa  annona  per  campos 
et  Silvas  atque  paludes  innummera  multitudo,  quam  videre  et  tangere 
poterant,  sed  comedere  nuUus.  ||  Ann.  S.  Quintini  Veromandensis  S.  S. 
XVI,  507,  15.  Farnes  valida.  ||  Ank.  S.  Gehmani  min.  S.  S.  IV,  3,  25. 
Fuit  fame 8  maxima  in  Frantia.  *) 

794.  Ann.  Mosellani  S.  S.  XVI,  498,  34.  Fuit  eo  anno  siccitas 
magna,  sed  tarnen  largiente  Deo  et  abundantia  bona.  ||  Synodus  Fban- 
coNOFüKTENSis  c.  4  u.  c.  25.  Boret.  I,  74  u.  76,  No.  28.  —  c.  4.  Statuit 
piissimus  domnus  noster  rex,  consentienti  sancta  synodo,  ut  nullus  homo, 
sive  ecclesiasticus  sive  laicus  sit,  ut  nunquam  carius  vendat  anno- 
nam,  sive  tempore  abundantiae  sive  tempore  caritatis,  quam  modium 
publicum  et  noviter  statutum,  de  modio  de  avena  denario  uno, 
modio  ordii  denarius  duo,  modio  sigalo  denarii  tres,  modio 
frumenti  denarii  quatuor.  Si  vero  in  pane  vendere  voluerit,  duo- 
decim  panes  de  frumento,  babentes  singuH  libras  duas,  pro  denario  '^dare 
debeat,  sigalatius  quindecim  aequo  pondere  pro  denario,  ordeaceos  viginti 
similiter  pensantes,  avenatios  viginti  quinque  similiter  pensantes.  De 
vero  anona  publica  domni  regis,  si  venundata  fuerit,  de  avena 
modius  II  pro  denario,  ordeo  den.  I,  sigalo  den.  II,  frumento 
modius  denar.  III.  Et  qui  nostrum  habet  beneficium,  diligentissime 
praevideat,  quantum  potest  Deo  donante,  ut  nullus  ex  mancipiis  ad  illum 
pertinentes  beneficium  famem  moriatur;  et  quod  superest  illius  familiae 
necessitatem,  hoc  libere  vendat  iure  praescripto.  c.  25.  Ut  decimas  et 
nonas  sive  census  omnes  generaliter  donent  qui  debitores  sunt  ex  bene- 
ficia  et  rebus  ecclesiarum  secundum  priorum  capitularum  domni  regis ; 
et  omnis  homo  ex  sua  proprietate  legitimam  decimam  ad  ecclesiam  con- 
ferat.  Experimento  enim  didicimus  in  anno  quo  illa  vaUda  fames  in- 
repsit,  ebullire  vacuas  anonas  a  daemonibus  devoratas  et  voces  expro- 
brationis  auditas. 

797.  Ann.  Flaviacenses  S.  S.  III,  151,  34.  Siccata  fluminum  idem 
maris. 

801.  Ann.  LoBDENSES  S.  S.  XIII,  230,  40.  In  Germania  quoque  et  GalUa 
quaedam  loca  propter  Rhenum  tremuerunt,  et  pestilentia  magna 
hominum  etpeccorum  propter  mollitiem  hiemis  extitit.  ||  Ann.  begni 
Fbancob.  M.  G.   S.  S.    kl.  Ausg.  114.     Pestilentia   propter   moUitiem 

hibemi  temporis  facta  est.  ||  Poeta  Saxo  S.  S.  I,  260.  Erdbeben Mor- 

borumque  lues  fieri  permaxima  coepit. 

803.  Ann.  eegni  Fbancob.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  117  (=  Ann.  Max. 
=  Ann.  Ottenb.).  Hoc  hieme  circa  ipsum  palatium  et  finitimas  regiones 
terrae  motus  factus  et  mortalitas  subsecuta  est. 

805.  Ende  des  Jahres  beginnt  eine  weitverbreitete  Hungersnot  (Cap. 
miss.  in  Theod.  viUa  dat.).  |1  Cap.  miss.  in  Theod.  villa  dat.  secünd.  qeneiläxk 
c.  4.  Boret.  I,  122,  No.  44,  c.  4.  De  hoc  si  evenerit  fames,  clades,  pesti- 
lentia, inaequalitas  aeris  vel  alia  qualiscumque  tribulatio,  ut  non  ex- 
pectetur  edictum  nostrum,  sed  statim  depraecetur  Dei  misericordia.  Et 
in  praesenti  anno  de  famis  inopia,  ut  suos  quisque  adiuvet  prout 


1)  Die  Annalen  setzen  die  Hungersnot  791  an,  sie  datieren  aber 
sehr  häufig  in  den  unmittelbar  vorhergehenden  Jahren  durchgehend  alle 
Ereignisse  2  Jahre  zu  früh,  die  Nachricht  kann  sich  daher  nur  auf  die 
Hungersnot  von  793  beziehen. 


92  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

potest  et  suam  annonam  non  nimis  care  vendat;  et  ne  forisimperium 
nostrum  vendatur  aliquid  alimoniae. 

806.  Im  Frankenreiche  weit  verbreitete  Hungersnot,  wie  sich  aus  den 
ganz  allgemeinen  Anordnungen  der  beiden  Kapitularien  ergiebt.  \\  Cap.  miss. 
NiUMAGAE  DAT.  c.  17  u.  18.  Boret.  I,  132,  No.  46.  —  c.  17.  Quicumque  enim 
tempore  messis  vel  tempore  vindemiae  non  necessitate  sed  propter  cupi- 
ditatem  comparat  annonam  aut  vinum,  verbi  gratia  de  duobus  denariis 
comparat  modium  unum  et  seryat  usque  dum  iterum  venundare  possit 
contra  dinarios  quatuor  aut  sex  seu  amplius,  hoc  turpe  lucrum  dicimus ; 
si  autem  propter  necessitatem  comparat,  ut  sibi  habeat  et  aliis  tribuat, 
negotium  dicimus.  c.  18.  Consideravimus  itaque,  ut  praesente  anno, 
quia  per  plurima  loca  fames  valida  esse  videtur,  ut  omnes  epi- 
scopi,  abbates,  abbatissae,  obtimates  et  comites  seu  domestici  et  cuncti 
fideles  qui  beneficia  regalia  tam  de  rebus  ecclesiae  quamque  et  de  reli- 
quis  habere  videntur,  Unusquisque  de  suo  beneficio  suam  familiam 
nutricare  faciat,  et  de  sua  proprietate  propriam  familiam  nutriat;  et  si 
Deo  donante  super  se  et  super  familiam  suam,  aut  in  beneficio  aut  in 
alode,  annonam  habuerit  et  venundare  voluerit,  non  carius  vendat 
nisi  modium  de  avena  dinarios  duos,  modium  unum  de  ordeo 
contra  dinarios  tres,  modium  unum  de  spelta  contra  dena- 
rios  tres  si  disparata  fuerit,  unum  de  sigale  contra  denarios 
quattuor,  modium  unum  de  frumento  parato  contra  denarios 
sex.  Et  ipsum  modium  sit  quod  Omnibus  habere  constitutum  est,  ut 
unusquisque   habeat   aequam   mensuram  et  aequalia  modia.  |]  Cap.  per 

EPISCOPOS     ET     COMITES     NOTA    FACIENDA,')    BoEETIUS   CaP.   I,    141,    C.   1,    No.   54. 

Capitula  quae  volumus,  ut  episcopi,  abbates  et  comites  qui  modo  ad  ca- 
sam  redeunt  per  singula  loca  eorum  nota  faciant  et  observare  studeant, 
tam  infra  eorum  parrochias  et  missaticos  seu  ministeria  eorum  con- 
vicinantium  qui  in  exercitu  simul  cum  equivoco  nostro  perrexerunt. 
c.  1.  Ut  indigentibus  adiuvare  studeant  de  annona,  ita  ut  famis  peri- 
culum  non  pereant. 

807,  Erleichterungen  im  Heeresdienst  für  die  ärmeren  Klassen,  die 
durch  die  Hungersnot  des  vergangenen  Jahres  schwer  betroffen  sind. 
(Memorat.)  Ende  des  Jahres  droht  wieder  eine  Hungersnot.  (Episi.  ad 
Gaerbald.)  j|  Memokat.  de  exeecitu  in  Gallia  occident.  pbaeparando  Boket. 
I,  134,  No.  48.  Memoratorium  qualiter  ordinavimus  propter  famis  in- 
opiam,  ut  de  ultra  Sequane  omnes  exercitare  debeant.  Es  folgen  dann 
Erleichterungen  im  Heeresdienste  in  der  Art,  dafs  nicht  alle  Hufenbesitzer 
ins  Feld  zu  ziehen  brauchen,  sondern  bei  den  ärmeren  mehrere  einen  für 
den  Krieg  ausrüsten.  \\  Karoli  ad  Ghaerbaddum  episc.  epist.  Boret.  I,  245. 
No.  124.  Ausschreiben  eines  neuntägigen  Fastens,  an  je  drei  Tage  im  Be- 
cember,  Januar  und  Februar.  Necessitates  vero  quas  supra  nos  dicturos 
esse  promisimus,  inter  ceteras  quas  tamen  hac  vice  commemorare  necessa- 
rium  non  duximus,  haec  sunt  denique:  conpertum  habemus  per  fideles 
nostros,  qui  nobis  de  singulis  regni  nostri  partibus  haec  nuntiaverunt, 
quod  insolito  more  et  ultra  consuetum  ubique  terrae  sterelitas 
esse  et  famis  periculum  imminere  videtur,  aeris  etiam  intemperies 
frugibus  valde  contraria,  pestilentia  quoque  per  loca,  et  paganorum 
gentium  circa  marcas  nostras  sedentia  bella  continua,  multa  praeterea 
quae  et  nunc  enumerare  longum  est  et  nobis  experimento  possunt  esse 
notissima,  si  recordare  volumus,  qualia  incommoda  singulis  diebus 
propter  merita  nostra  sentiamus.  ||  Ann.  Lauriss.  min.  S.  S.  I,  120,  37  et 


1)  Nach  der  Erwähnung  eines  Heereszuges  Karls  des  Jüngeren 
würden  die  Jahre  805,  806  und  808  in  Betracht  zu  ziehen  sein.  Die  Zu- 
sammenstellung mit  der  Hungersnot  läfst  mit  ziemlicher  Gewifsheit  eine 
Datierung  auf  806  zu. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  93 

mortalitas  maxima  inmonasteriosanctiBonifatii .  ||  Ann.Altah. 

(=  Hersf.  Ann.)  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  4.     Mortalitas  Fulda. 

808.  Ann.  regni  Francob.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  125  (=  Ann.  Xant.). 
Hiemps  mollissima  ac  pestilens  fuit  in  illo  tempore.  ||  Ann.  S.  Amandi 
S.  S.  I,  14.  Hoc  anno  fuit  inundatio  aquarum  talis,  qualis  antea 
numquam  fuit  in  terra  ista  visa,  et  fuit  5.  Kai.  lanuarii  (28.  Dec.)  al- 
tissima. 

809.  Hungersnot  im  Frankenreich  (Cap.  miss.  Äquisg.  prim.),  gleich- 
zeitig die  ersten  Nachrichten  über  ein  großes  Viehsterben.  (Poeta  Saxo. 
Chr.  Moissiac.)  ||  Capitulake  missokum  Aquisgranense  primüm  c.  24.  Boret. 
I,  151,  No.  62.  De  debitis  pauperum  anterioribus  et  negotia  facienda 
antequam  fructum  collegatur:  omnino  inantea  cavenda.  Ut  unusquisque 
presenti  anno  sive  liberum  sive  servum  suum  de  famis  inopia  adiu- 
torium  prebeat.  ||  Poeta  Saxo  S.  S.  I,  263. 

Undique  praesentis  pax  laetificaverat  anni 
Cunctos  imperii  fines,  sed  tristia  quaedam 
Multis  contigerant  terris:  nam  sevior  omni 
Hoste  nefanda  lues  peeudum  genus  omne  peremit. 


Noricus  ista  sinus  fertur  specialiter  esse 
Perpessus  cum  vicinis  regionibus  illi. 
Praeterea  steriles  hoc  factae  tempore  vites, 
Impenso  sibimet  nulla  mercede  labori 
Respondent,  spes  est  avidi  frustrata  coloni, 

II Chr.  Moissiac.  S.  S.  I,  309,  2.     In  illo  anno  venit  mortalitas  magna 
animalium  ab  Oriente  et  pertransiit  usque  in  occidentem. 

810.  Schwere  Viehseuche  im  ganzen  Frankenreiche.  ||  Ann.  reoni 
Francor.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  132  (=  Ann.  Fuld.  I).  Tanta  fuit  in  ea 
expeditione  boum  pestilentia,  ut  pene  nullus  tanto  exercitui  super- 
esset, quin  omnes  usque  ad  unum  perirent;  et  non  solum  ibi  sed  etiam 
per  omnes  imperatori  subiectas  provincias  illius  generis  animalium  mor- 
talitas inmanissime  grassata  est.  ||  Ann.  Xant.  S.  S.  II,  224,  18.  Et  magna 
mortalitas  boum  et  aliorum  animalium  erat  in  ipso  anno,  et  hiemps 
valde  dura.  ||  Ann.  Laübiss.  min.  S.  S.  I,  121,  12.  Mortalitas  bovum 
maxima  pene  in  tota  Europa,  nee  non  et  hominum  plurimorum,  et 
Hruothruda  filia  imperatoris  et  Pippinus  filius  eins.  ||  Ann.  Sith.  S.  S. 
Xni,  37,  23.  Boum  pestilentia  per  totam  Europam  inmaniter 
grassata  est,  et  inde  pulv[erum  sparsjorum  fabula  exorta.  *)  ||  Ann.  Axth. 
(=  Hersf.  Ann.)  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  4.  Mortalitas  bou m.  ||  Ann.  S. 
Ehherahhi  Ratispon.  maior.  S.  S.  I,  93.  Magna  mortalitas  anima- 
lium fuit. 

811.  Ann.  Laüriss.  min.  S.  S.  I,  121,  18.  Hiemps  fuit  durissima, 
perdurans  usque  ad  finem  Martii  mensis. 

813.    Ann.  Xant.  S.  S.  H,  224,  28.     Hiemps  nimis  dura. 
816.    A.NN.  regni  Franc.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  143.    Rhenus  fluvius 
Alpinis  imbribus  auctus  ultra  solitum  exundavit. 

819.  Ann.  Yburgenses  ed.  Forst.  Osnabr.  Geschichtsq.  I,  177.  Mor- 
talitas maxima  hominum  et  iumentorum  et  fruges  infoecundi 
fiebant. 

820.  Hungersnot,  vielleicht  von  bedeutender  Ausdehnung  (Ann.  Sith., 
Herim.  Aug.).  *)  ||  Ann.  rbgni  Francor.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.     Hoc  anno 

1)  vergl.  dazu  S.  Agobardi  episc.  Lugdun.  opera,  ed.  Papirius  Massen, 
Paris  1605,  p.  156  abgedruckt  Ann.  regni  Franc.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  132 
und  Cap.  miss.  Aquisg.  pr.  c.  4.     Boret.  I,  153. 

2)  Die  Ann.  Sith.   beruhen  auf  den  alten  Reichsannalen ;  auf  die- 


94  Chronik  dier  elementaren  Ereignisse. 

propter  iuges  pluvias  et  aerem  nimio  humore  resolutmn  magna  incom- 
moda  contigerunt.  Nam  et  hominum  et  boum  pestilentia  tam  in- 
mane  longe  lateque  grassata  est,  ut  vix  uUa  pars  totius  regni  Franco- 
rum  ab  hac  peste  inmunis  atque  Intacta  posset  inveniri  Frumenta  quoque 
et  legumina  imbrium  adsiduitate  corrupta  vel  coUigi  non  poterant  vel 
collecta  conputrescebant.  Vinum  etiam,  cuius  parvus  proventus  eodem 
anno  fuit,  propter  caloris  inopiam  acerbum  et  insuave  fiebat.  In  qui- 
busdam  vero  locis  de  inundatione  fluminum  aquis  in  piano  stagnantibus 
autumnalis  satio  ita  impedita  est,  ut  penitus  nihil  frugum  ante  vemi 
temperiem  seminaretur.  Luna  deficit  Viil  Kai.  Decembr.  hora  noctis 
secunda.  ||  Ann.  Sith.  S.  S.  XlII,  38,  2.  Propter  nimietatem  pluviarum 
aer  corruptus,  et  fames  valida.  |1  Ann.  Fuld.  pr.  I,  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  22. 
Propter  nimietatem  pluviarum  aere  corrupto  hominum  et  boum  pesti- 
lentia longe  lateque  ita  grassata  est,  ut  vix  ulla  pars  regni  Francorum 
ab  hac  peste  inmunis  posset  inveniri.  Fruges  quoque  vel  coUigi  non 
poterant  vel  collecta  putruerunt.  Vinum  etiam  propter  caloris  inopiam 
acerbum  et  insuave  fiebat.  ||  Hebim.  Aug.  che.  S.  S.  V,  102,  48.  Ex  inun- 
datione pluviarum  nimia  pestilentia  magna  et  fames  facta. 

821.  Ann.  regni  Franc.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  157.  Autumnalis  satio 
iugitate  pluviarum  in  quibusdam  locis  inpedita  est.  Cui  hiems  in  tan- 
tum  prolixa  successit  et  aspera,  ut  non  solum  minores  rivi  ac  me- 
diocres  fluvii,  verum  ipsi  maximi  ac  famosissimi  amnes,  Rhenus  videlicet 
ac  Danubius  Albisque  ac  Sequana  caeteraque  per  Galliam  atque  Ger- 
maniam  oceanum  petentia  flumina,  adeo  solida  glacie  stringerentur,  ut 
tricienis  vel  eo  amplius  diebus  plaustra  huc  atque  illuc  commeantia 
velut  pontibus  iuncta  sustinerent;  cuius  resolutio  non  modicum  villis 
iucta  Rheni  fluenta  constitutis  damnum  intulit.  ||  Ann.  Xant.  S.  S.  II,  224,  51 
et  hiemps  erat  valde  dura. 

822.  Hungersnot,  nur  durch  eine  Nachricht  aus  Köln  (Ann.  Cöl.) 
belegt.  Es  läfst  sich  daher  nichts  Bestimmtes  über  Ausdehnung  und  Be- 
deutung sagen,  doch  lassen  zwei  ebenso  vereinzelte  Nachrichten  in  den 
beiden  folgenden  Jahren  eine  allgemeine  Hungersnot  in  den  Jahren  822 
bis  824  vermuten.  ||  Ann.  Col.  Iaffiö  et  Wattenbach  Eccl.  metbopol.  Colon. 
COD.  Mss.  128.     Fames  valida. 

823.  Hungersnot  nur  durch  eine  Nach/rieht  aus  Begensburg  belegt. 
(Ann.  S.  Emeram.)  \\  Ann.  regni  Franc.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  163  (:=  Ann. 

Fuld.  I).    Vorzeichen Et  in  multis  regionibus  fruges  grandinis 

vastatione  deletae  atque  in  quibusdam  locis  simul  cum  ipsa  grandine 
veri  lapides  atque  ingentis  ponderis  decidere  visi;  domus  quoque  de 
caelo  tactae  hominesque  ac  caetera  animalia  passim  fulminum  ictu 
praeter  solitum  crebro  exanimata  dicuntur.  Secuta  est  ingens  pesti- 
lentia atque  hominum  mortalitas,  quae  per  totam  Franciam  inmaniter 
usque  quaque  grassata  est  et  innumeram  hominum  multitudinem  diversi 
sexus  et  aetatis  gravissime  seviendo  consumpsit.  ||  Ann.  S.  Emerammini 
Ratisponensis  maiores  S.  S.  I,  93.  Hiemps  magnus  similiter  siccitas 
grandis  et  famis  valida. 

824.  Schwere  Hungersnot  im  Frankenreiche  (Ann.  reg.  Franc),  j]  Ann. 
regni  Franc.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  164.  Hiemps  aspera  valdeque 
prolixa  facta  est,  quae  non  solum  caetera  animalia,  verum  etiam  homines 
quosdam  inmanitate  frigoris  extinxit.  p.  165.  Imperator  vero  iter,  quod 
in  Brittaniam  facere  paraverat,  propter  famem,  quae  adhuc  praevalida 


selbe  Quelle  geht  durch  Vermittlung  der  Ann.  Fuld.  auch  Herim.  Aug. 
zurück.  Es  ist  auffallend,  dafs  sich  in  diesen  beiden  kurzen  Ableitungen 
die  Nachricht  von  einer  Hungersnot  erhalten  hat,  während  die  ausführ- 
licheren Berichte  der  Ann.  reg.  Franc,  und  der  Ann.  Fuld.  nichts  davon 
wissen. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  95 

erat,  usque  ad  initium  autumni  adgredi  distulit.  166 — 167.  Hoc  anno 
paucis  ante  solstitium  aestivale  diebus  (vor  24.  Jun.)  in  territorio 
Augustodunense  aere  in  tempestatem  subita  mututione  converso  ingens 
fragmetum  ex  glacie  simul  cum  grandine  decidisse  narratur,  cuius  longi- 
tudo  quindecim,  latitudo  septem,  crassitudo  duos  pedes  habuisse  dicitur. 
834r.  Ann.  Xant.  S.  S.  II,  226,  9.  Eodem  aimo  aquae  inundaverunt 
valde  super  terram. 

837.  Ann.  Xant.  S.  S.  II,  226,  17.  Ingens  turbo  ventorum  fre- 
quenter  erumpebat,  et  Stella  cometes — 

838.  Ann.  Xant.  S.  S.  II,  226,  21  u.  28.  Hiemps  pluvialis  et  ventosa 
valde,  et  mense  lanuario  12.  Kai.  Februarii  (21.  Jan.)  tonitruum  audi- 
tum  est,  similiterque  mense  Februarii  14.  Kai.  Martii  (16.  Febr.)  toni- 
truum est  auditum  magnum,  et  nimis  ardor  solis  terram  urebat.  28. 
7.  Kai.  lanuariorum  (26.  Dec.)  ingens  venti  turbo  ortus  est,  ita  ut  fluctus 
maris  valde  inundabant  super  terminos  et  litus,  miserabiliter  innumera- 
bilem  turmam  humani  generis  in  villis  et  vicis  circum  positis  simul 
cum  edificiis  consumpserunt.  ||  Ann.  Fuld.  pks.  I  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  28. 
In  festo  sanctorum  Mauricii  et  sociorum  eins  (22.  Sept.)  magna  nix 
ubique  cecidit  et  duravit  usque  ad  pascha  in  tota  regione  per  29  heb- 
domadas  (6.  Aprl.  839).  ||  Ann.  Bertin.  auct.  Prüdentio  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  18. 
Praeterea  die  septimo  Kalendas  lanuarii,  die  videlicet  passionis  beati 
Stephani  protomartyris  (26.  Dec),  tanta  inundatio  contra  moremmariti- 
morum  aestuum  per  totam  paene  Frisiam  occupavit,  ut  aggeribus 
arenarum  illic  copiosis,  quos  dunos  vocitant,  fere  coaequaretur,  et  omnia 
quaecumque  involverat,  tam  homines  quam  animalia  caetera  et  domos, 
absumpserit;  quorum  numerus  diligentissime  conprehensus  duorum  mi- 
lium  quadringentorum  triginta  septem  relatus  est.  Acies  quoque  in  caelo 
igneas  colorumque  aliorum  mensis  Februarii,  sed  et  Stellas  igneos  crines 
emittentes  crebro  videri  contigit. 

839.  Ann.  Bert.  auct.  Pkudentio  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg  23.  Impera- 
toris  exercitus  continua  autumni  serenitate  solisque  inmentia  non  parum 
incommoditatis  expertus  est.  Nam  febre  maxima  ex  parte  correptus, 
partim  occubuit,  partim  dificillima  regressione  reversus  est.  Qua  im- 
perator  necessitate  compulsus,  et  asperitate  hiemis  imminentis  detentus, 
absoluto  reliquo  exercitu,  ad  Pictavos  in  hiberna  concessit. 

842.  Frag.  chr.  Fontanell.  S.  S.  II,  302,  5.  Comet,  Erdbeben.  Secuta 
est  tussis  validissima,  de  qua  multi  mortui  sunt. 

843.  Infolge  der  inneren  Kämpfe  Hungersnot  in  vielen  Teilen  Frank- 
reichs. (Ann.  Bert.)  1|  Ann.  Bertin.  aüct.  Prüdentio  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  29. 
Emergentibus  igitur  hinc  inde  tot  tantisque  incessabiliter  malis,  vastante 
passim  cuncta  raptore,  coacti  sunt  per  multa  totius  Galliae  loca 
homines  terram  mixta  paucitate  farinae  atque  in  panis  spe- 
ciem  redactam  comedere.  ||  Nithardi  lib.  IV,  c.  6.  M.  G.  S.  S.  kl. 
Ausg.  54.  Fuit  autem  eadem  hiemps  (842 — 43)  praefrigida  nimis 
ac  diutuma,  langoribus  insuper  habundans,  necnon  et  agriculturae  pec- 
corique  apibusque  satis  incongrua. 

844.  Ann.  Bertin.  aüct.  Prüdentio  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  30.  Hie  ms 
mollissima  usque  ad  Kalendas  Februarii  (1.  Febr.)  quadam  temperie 
modificata. 

846.  Hungersnot  in  Nordfrankreich  (Ann.  Bert.).  ||  Ann.  Bertin.  auct. 
Prüdentio  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  32.  Hiems  asperrima.  —  Farnes 
valida  Galliae  inferiora  consumit,  adeo  ut  multa  hominum  miUa 
eadem  invalescente  absumpta  sint.  ||  Ann.  Lausannenses  S.  S.  XXIV,  779,  30. 
Eodem  anno  12.  Kalend.  Decembris  (20.  Nov.)  lux  nocte  apparuit,  ^)  et 
hiems  valida  fuit. 


1)   Entnommen  aus  Ann.  Weifsenburg.  ann.  783—846,  a.  846  S.  S.  1, 111. 


96  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

846.  Ann.  Bertiniani  auct.  Pkudkntio  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  33.  Ventus 
aquilo  per  totam  hiemem  usque  ad  ipsa  fere  Maii  mensis  initia  acer- 
rimus  segetibus  et  vineis  incumbit.  ||  Ann.  Blandinienses  S.  S.  V,  23,  46. 
Hiemps  gravis  valde. 

860.  Hungersnot  in  Mitteldeutschland  und  am  Rhein  (Ann.  Fuld.).  j] 
Ann.  Füld.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  40.  Eeodem  anno  gravissima  fames 
Germaniae  populos  oppressit,  maxime  circa  Rhenum  habi- 
tantes;  nam  unus  modius  de  frumento  Mogontiaci  vendebatur 
decem  siclis  argenti.  Morabatur  autemeo  tempore  Hr  ab  an  us  archi- 
episcopus  in  quadam  vi  IIa  parroechiae  suae,  cui  vocabulum  est  Win- 
kela,  et  pauperes  de  diversis  locis  venientes  suscipiens  cotidie  plus 
quam  trecentos  alimento  sustentabat,  exceptis  bis,  qui  in  prae- 
sentia  illius  assidue  vescebantur.  Venit  autem  et  mulier  quaedam  inedia 
pene  consumpta  cum  puerulo  parvulo  inter  ceteros  refocillari  desiderans, 
quae,  priusquam  limen  portae  transcenderet,  prae  nimia  inbecillitate 
corruens  spiritura  exalavit;  puer  vero  mamillam  matris  mortuae  quasi 
viventis  de  sinu  protrahens  et  sugere  temptans  multos  intuentes  gemere 
ac  flere  coegit.  Quidam  etiam  in  illis  diebus  de  Grabfeidon  cum 
uxore  sua  et  filio  tenero  in  Thuringiam  proficiscens  ut  malum 
inopiae  temperare  potuisset  uxorem  in  itinere  in  quadam  silva  posi- 
tus  aflfatus  est:  „Nonne",  inquit,  „melius  est,  ut  puerum  istum  occidamus 
et  manducemus  cames  eius,  quam  omnes  inedia  consumamur?"  lUa  vero 
contradicente,  ne  tantum  scelus  committeret,  tandem  urgente  fame  filium 
per  vim  de  brachiis  rapuit  maternis  et  voluntatem  opere  complesset, 
nisi  Dens  illum  sua  miseratione  praevenisset.  Nam,  sicut  idem  postea 
in  Thuringia  positus  plurimis  retulit,  cum  evaginasset  gladium,  ut 
mactaret  filium,  et  in  ancipiti  positus  necem  distulisset,  vidit  eminus 
duos  lupos  super  una  cerva  stantes  et  lacerantes  cames  eius,  statimque 
parcens  filio  ad  cadaver  cervae  cucurrit  et  lupos  inde  abigens  tulit  de 
camibus  praegustatis  et  cum  incolomi  filio  ad  uxorem  reversus  est. 
Prius  enim,  quando  filium  tulerat  de  manibus  matris,  paululum  ab  ea 
declinaverat,  ne  illa  morientem  puerum  videret  vel  audiret.  At  illa 
veniente  marito  videns  recentes  cames  et  cruore  perfusas  putabat  filium 
occisum  et  cecidit  retrorsum  pene  exanimis.  Ille  autem  accedens 
consolatus  est  eam  et  erigens  illam  ostendit  ei  puerum  viventem.  Tunc 
illa  resumpto  spiritu  Deo  gratias  egit,  quia  filium  sanum  recipere 
meruit;  nee  minus  ille,  quod  eum  Deus  a  liberi  interfectione  innocuum 
dignatus  est  conservare.  Ambo  tamen  de  camibus  lege  prohibitis  ne- 
cessitate  [coacti  se  recrearunt.  |  Ann.  Xant.  S.  S.  II,  229,  10.  Kalendis 
lanuarii,  id  est  octabas  Dommi,  eodem  die  ad  vesperum  tonitruum 
auditum  est  magnum,  et  fulgur  nimium  visum  est;  et  innundatio 
aquarum  ipsa  hieme  humanum  genus  affligebat.  Et  sequenti  aetate 
calor  nimium  solis  terram  urebat.  Theologisches  Gutachten  für 
Ludwig  den  Deutschen  N.  Arch.  XI,  459.*)  Cotidie  nos  hostis  armis 
circumtonat,  continua  rerum  nos  adterunt  dispendia,  famis  quoque  in- 
audita  penuria  per  omnem  nostram  crassatur  regionem.  His  et  aliis 
innumeris  pro  peccatis  nostris  adtriti  calamitatibus,  oramus,  ut  manum 
largissimam  ad  nos  usque  dignemini  extendere. 

852.  Lokale  Hungersnot  am  Niederrhein  als  Folge  eines  Einfalls 
der  Normannen.     (Ann.  Xant.)  \\  Ann.  Xant.  S.  S.  II,  229,  27.     Ferrum 


1)  Dümmler,  der  Herausgeber,  hält  mit  einer  gewissen  Wahrschein- 
lichkeit Bischof  Hrabanus  von  Mainz  für  den  Verfasser  und  Ludwig 
den  Deutschen  für  den  Empfänger  des  Gutachtens.  Dann  würde  man 
die  erwähnte  Hungersnot  passend  in  das  Jahr  850  setzen  (Hraban  f  856), 
sicher  ist  diese  Datierung  aber  nicht,     s.  N.  A.  XI,  457. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  97 

paganorum   incanduit;  nimius   ardor  solis;   et  fames  subsecuta  est;   et 
pabula  animalium  defecerunt;  et  pastus  porcorum  exuberans. 

853.  Lokale  Hungersnot  in  Sachsen.  ||  Ann.  Xant.  S.  S.  II,  229,  29, 
Fames  magna  in  Saxonia,  ita  ut  multi  equis  alerentur. 

855.  Ann.  Fuld.  M.  6.  S.  S.  kl.  Ausg.  45.  Aeris  insolita  com- 
motio  turbinibus  ac  tempestatibus  plagisque  grandinum  multis  damnum 
intulit.     Fulminum  ictibus  aedes  plurimae  crematae  sunt, 

856.  Ann.  Bertiniani  aüct.  Prüdentio  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  46. 
Hiems  asperrima  et  sicca,  pestilentia  valida,  qua  magna  pars 
hominum  absumitur. 

857.  Ann.  Xant.  S.  S.  U,  230,  3.  Plaga  magna  vesicarum  turgen- 
tium  grassatur  in  populo,  et  destabili  eos  putredine  consumpsit,  ita  ut 
menbra  dissoluta,  ante  mortem  deciderent. 

858.  Ann.  Bertiniani  aüct.  Prüdentio  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  48  u.  50. 
p.  48.  Erdbeben,  quem  etiam  valida  hominum  mortalitas  insequitur. 
p.  50.  Mense  Maio  in  vico  Leudico,  in  quo  corpus  sancti  Landberti 
episcopi  quiescit,  tanta  subito  pluviarum  inundatio  effusa  est,  ut 
domos  et  muros  lapideos  seu  quaecumque  aedificia  cum  hominibus  et 
Omnibus  quaecumque  illic  invenit  usque  ad  ipsam  ecclesiam  memoriae 
sancti  Landberti  violenta  eruptione  in  Mosam  fluvium  praecipitaverit.  || 
Ann.  Corb.  Iaffe  Bibl.  I,  33.     Inundatio  nimia. 

860.  Ann.  Bebtin.  auct.  Prüdentio  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  53.  Hiems 
diutina  et  continuis  nivibus  ac  gelu  dira,  a  mense  videlicet  Novembri 
usque  ad  Aprilem.  ||  Ann.  Xant.  S.  S.  II,  230,  9.  Nonas  Februarii  (5.  Feb.) 
tonitruum  auditum  est.  1|  Ann.  Colonienses  brkvissimi  S.  S.  I,  97.  Hyems 
validus.  II  Ann.  Fuld.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  54.  Hibernum  tempus 
asperum  nimis  et  solito  prolixius  erat  frugibusque  et  arborum  pro- 
ventibus  pernoxium;  nix  quoque  sanguinulenta  in  plerisque  locis  ceci- 
disse  reperta  est.  Mare  etiam  lonium  glaciali  rigore  ita  con- 
strictum  est,  ut  mercatores,  qui  numquam  antea  nisi  vecti  navigio, 
tunc  in  equis  quoque  et  carpentis  mercimonia  ferentes  Venetiam  fre- 
quentarent.  ||  Ann.  Axth.  (=  Hersf.  Ann.)  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  6.  Mor- 
talitas animalium.  ||  Ann.  Alam.  cont.  Sangall.  I,  S.  S.  I,  50.  Hiems 
magna,  et  mortalitas  animalium. 

861.  Hungersnot,  nur  durch  eine  orginale  Quellennachricht  aus 
Schwaben  belegt.  ||  Ann.  Alam.  cont.  Sangall.  I,  S.  S.  I,  50.  Fames 
validissima. 

862.  Hungersnot  in  Mitteldeutschland  (Hersfeld.  Ann.  =  Ann. 
Hildesh.).  \\  Ann.  Hildesheimenses  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  18.  Fames 
magna  et  morbus  in  Germania  et  in  aliis  partibus  Europae. 

863.  Hungersnot  in  Belgien  (Ann.  Laubac).  Nach  dieser  und  den 
Nachrichten  aus  den  beiden  vorhergehenden  Jahren  läfst  sich  mit  einer 
gewissen  Wahrscheinlichkeit  eine  grofse  Hungersnot  in  den  Jahren  861 
bis  863  annehmen.  \\  Ann.  Laubacenses  S.  S.  I,  15.  Fames  valida.  ||  Ann. 
Xant.  S.  S.  II,  230,  25.  Eodem  anno  hiemps  turbulenta,  mutabilis  et 
pluvialis  valde,  ut  pene  absque  gelu  omnino,  ut  in  sequentibus  patuit 
in  aecclesia  sancti  Victoris. 

864.  Ann.  Xant.  S.  S.  II,  230,  28.  Nimia  inundatione  aquarum 
pagani per  alveum  Reni  fluminis  ad  Sanctos  usque  pervenerunt. 

865.  Ann.  Hildesh.  (=  Hersf.  Ann.)  M.  G.  S.  S.  kl.  Aus^  18. 
Subitaneum  diluvium  et  vehemens  grando  fruges  assumpsit. 

867.  Ende  des  Jahres  zeigen  sich  drohende  Anzeichen  für  die 
Hungersnot  des  folgenden  Jahres  (Ann.  Xant.).  ||  Ann.  Hildesh.  (=  Hersf. 
Ann.)  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  18.  Ventus  ingens  cum  turbine  multa  edi- 
ficia  stravit.  jj  Ann.  Xant.  M.  G.  S.  S.  H,  232,  50.  ^)    Nordlicht,  Meteorfall. 


1)  Die  Notiz  bezieht  sich,  entgegen  der  Datierung  der  Ann.  Xant. 

Leipziger  Studien  YI.  1:  Curschmann,  Hungersnöte.  7 


98  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

Deinde  autumnali  tempore  exiit  edictum  a  regibus,  ut  ieiunium  tri- 
duanum  generaliter  observaretur,  inminente  terrore  famis,  pesti- 
lentiae;  et  terrae  motus  magnus  per  regna,  ita  ut  desperatio  humanae 
vitae  plurimis  accidit.  ||  Ann.  Sangäll.  maiok.  S.  S.  I,  76.  Terre  motus; 
et  nimia  superfluitas  ymbrium. 

868.  Grofse  allgemeine  Hungersnot  in  ganz  Frankreich  (Ann.  Bert., 
Ann.  S.  Columb.  Sen.  Hugo  Flav.  Adrevaldi  mir.  S.  Benedicti,  Ann. 
Engol.,  Ann.  Lausann.),  in  Deutschland  Nachrichten  vom  JRhein  (Ann. 
Xant.,  Ann.  Col.),  aus  Mitteldeutschland  (Hersf.  Ann.,  Ann.  Fuld.)  und 
aus  Schwaben  (Ann.  Alam.  cont.  Sangall.  I).  ||  Ann.  Bertin.  auct.  Hinc- 
MAKO  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  90.  Tunc  Karolus  —  —  pagum  Bituricum 
adiit;  in  quo  tanta  mala  et  in  ecclesiarum  confractione  et  in  pauperum 
oppressione  atque  in  omnium  flagitiorum  commissione  atque  terrae  de- 
vastione  commissa  sunt,  ut  dici  ore  non  possint,  sicut  multorum 
milium  hominum  fame  mortuorum  pro  ipsa  depopulatione  attestatio 
demonstravit.  ||  Ann.  S.  Colümbae  Senonensis  S.  S.  I,  103.  Cometes  ap- 
paruit  circa  4.  Kai.  Febr.  (29.  Jan.)  dies  circiter  25.  primo  sub  temone 
minoris  Arcturi.  Deinde  progressa  est  pene  usque  ad  triangulum.  Ex- 
titit  eo  anno  fames  et  mortalitas  inaudita  per  totum  fere  in- 
perium  Francorum,  sed  maxime  per  Aquitaniam  et  Bur- 
gundiam,  ita  ut  prae  multitudine  morientium  non  essent,  qui  sepeli- 
rent.  Nam  Senonis  civitate  inventi  sunt  uno  die  56  homines 
mortui.  Inventi  sunt  etiam  ea  tempestate  in  eodem  pago  masculi  et 
femine  pro  nefas!  homines  alios  occidisse  et  comedisse.  Nam  in  Ponto 
Siriaco  quidam  onestam  feminam  ospitio  susceptam  occidit,  mem- 
bratimque  dividens  sale  condivit,  et  sibi  suisque  filiis  comeden- 
dam  coxit.  In  ipsa  urbe  quedam  femina  de  quodam  adolescentulo 
similiter  fecit.  In  pluribus  etiam  locis  aliis  hoc  ipsum  ob  famis  pe- 
nuriam  contigisse  fama  vulgante  compertum  est.  Igitur  mense  Maio 
Senonis  civitate  modius  frumenti  venditus  est  solidis  octo, 
modius  sigale  solidis  septem  et  dimidio,  modius  ordei  solidis 
sex  et  dimidio,  modius  avene  solidis  quinque,  modius  salis 
solidis  duodecim.  Sed  divina  providente  dementia  novi  fructus  tem- 
perius  solito  succurrerunt.  Nam  9.  Kai.  lunii,  primo  videücet  die  roga- 
tionum,  panis  novus  oblatus  est  Senis  ad  benedicendum ,  ex  quo  plu- 
rimi  gratias  Deo  referentes  eulogias  sumpserunt.  ||  Hugonis  Flaviniacensis 
CHK.  S.  S.  VIII,  355,  6.  Lotharii  regis  tempora  facta  est  in  terra  Fran- 
corum et  Galliae  et  Burgundiae  fames  valida,  et  mortalitas  hominum, 
et  pestis  animalium.  Quae  sie  iusto  Dei  iudicio  in  populum  desevit, 
ut  multi  patriam  deserere  et  ad  terras  alias  cogerentur  demigrare,  adeo 
ut  multae  urbes  Franciae  raro  incolerentur  habitatore.  ||  Adkevaldi 
Flokiacensis  mieacula  S.  Benedicti  c.  39,  S.  S.  XV,  497,  39.  ßege  Karolo 
Francorum  disponente  regnum,  fames  admodum  gravis  universas 
occupavit  Gallias,  clades  etiam  ex  insectatione  paganorum  non  mo- 
dica  totam  oceani  incolentem  littora  adtrivit  gentem.  ||  Ann.  Engolismenses 
S.  S.  XVI,  486,  33.  Tanta  media  in  omnium  poene  fuit  provintia- 
rum  et  exiguitas  panis,  ut  pro  inopia  victus  homines  infinitae multi- 
tudinis  fuere  a  conparibus  interempti  atque  bestiarum  more 
dentibus  laniati.   ||  Ann.  Engolismenses  S.  S.  IV,  5,  13.    Tanta  fames 


868,  offenbar  auf  Ende  867.  Dafür  sprechen  die  vielen  Nachrichten  von 
einer  weit  verbreiteten  Hungersnot  im  Jahre  868,  die  also  wohl  im 
Herbst  867,  wie  hier  angegeben,  drohen  konnte.  Was  sonst  noch  Ann. 
Xant.  a.  868  angeführt  wird,  Bekehrung  der  Bulgaren,  Tod  des  Papstes 
Nikolaus,  bezieht  sich  in  Wahrheit  auf  867.  Auch  von  einem  mit  dem 
erwähnten  Erdbeben  offenbar  identischen  sprechen  Ann.  Sangall.  maior. 
a.  867.     S.  Anm.  zu  Ann.  Xant.  a.  868. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  99 

fuit,  ut  unus  homo  alium  interficeret  et  bestiarum  more  den- 
tibus  laniaret.  1|  Ann.  Lausanenses  S.  S.  XXTV,  779,  40.  12.  Kai.  Aprilis 
(21.  März)  cecidit  in  ßurgundia  nix  magna,  et  fuit  fames  valida.  |1 
Ann.  Xänt.  S.  S.  II,  233,  8.^)  Mense  Februario,  tenebrosis  aquis  in 
nubibus  aeris,  tonitrua  audita  sunt,  et  15.  Kai.  Martii  (15.  Feb.),  id  est 
nocte  sancta  Septuagesimae ,  Stella  cometes  visa  est  ab  aquilone  et 
occidente,  cui  statim  nimia  tempestas  ventorum,  et  inmensa  inundatio 
aquarum  est  subsecuta;  in  qua  multi  inprovidi  interierunt.  Et  postea 
aestivo  tempore  fames  acerrima  in  multis  provintiis  subsequitur, 
maxime  in  Burgundia  et  Gallia,  in  quibus  magna  multitudo  hominum 
acerbam  sustinuit  mortem,  ita  ut  homines  hominum  corpora  comedisse 
feruntur.  Sed  et  canum  camibus  aliquis  vesci  dicuntur.  ||  Ann.  Colon. 
Iaffe  et  Wattenbach  Eccl.  Col.  cod.  mss.  128.  Fames  valida.  ||  Ann. 
HiLDESH.  (=  Hersf.  Ann.)  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  18.  Fames  valida  et 
vehemens  tam  Germaniam  quam  ceteras  Europae  provincias 
nimium  afflixit.  ||  Ann.  Fuld.  pks.  III,  M.  G  S.  S.  kl.  Ausg.  67.  Eodem 
anno  stella  cometes  per  aliquot  noctes  apparuit;  fontes  quoque  et 
flumina  propter  nimiam  imbrium  inundationem  crescendo  intumuerunt 
et  per  diversa  loca  in  frugibus  et  aedificiis  damnum  fecere  non  modicum. 
Hanc  plagam  fames  etiam  magna  cum  ingenti  pernicie  humani  generis 
per  totam  Germaniam  et  Galliam  secuta  est.  ||  Herim.  Aug.  S.  S. 
V,  106,  29.  Cometa  visa  inimdatio  et  illuvo  magna  facta,  famesque 
et  pestilentia  ingens  secuta  est.  ||  Ann.  Alam.  cont.  Sangall.  I,  S.  S. 
I,  51  (=  Ann.  Sangall.  mai.  =  Ann.  Alth.  =  Ann.  Weingart.  =  Ann. 
Formosel).  Stella  cometis.  Fames  acerrima,  et  mortalitas  homi- 
num et  animantium. 

869.  Die  Hungersnot  des  vorhergehenden  Jahres  datiert  in  Frank- 
reich noch  fort  (Ann.  Bert.,  Ann.  S.  Benig.  Div.),  aus  Deutschland  sind 
keine  Nachrichten  erhalten.  ||  Ann.  Bertin.  auct.  Hincmako  M.  G.  S.  S.  kl. 
Ausg.  98.  Ipse  autem  ad  Conadam  vicum  nimis  incongruenter  et  pro 
qualitate  temporis  et  pro  nimietate  famis  peiTexit.  ||  Ann.  S.  Benigni 
Üiv.  S.  S.  V,  39,  35.  Item  fames  valida,  et  mortalitas  hominum  et 
pestis  animalium. 

870.  FoLcwiNi  GESTA  ABB.  S.  Bertini  Sith.  c.  74.  S.  S.  XIII,  621,  14. 
Anno  quoque  insecuto  siccitas  magna  in  mense  accidit  Junio  et  usque 
in  medio  Augusto;  et  post  venit  locustarum  innumera  multitudo;  viri- 
des  herbas  annonasque  consumentes  (873).  {|  Ann.  Fcld.  prs.  III,  M.  G. 
S.  S.  kl.  Ausg.  71  u.  72.  Ipsa  quoque  civitas  (Mainz)  terrae  motu  bis 
numero  concussa  est ;  nonnulli  etiam  in  pago  Wormacense  messem  colli- 
gentes,  propter  solis  calorem  solito  graviorem  extincti  referuntur.  — 
p.  72  Boum  quoque  pestilentia  in  nonnullis  Franciae  locis  inmanis- 
sime  grassando  multis  inrecuperabile  intulit  damnum. 

871.  Ann.  S.  Benigni  Divis.  S.  S.  V,  39,  37.     Ventus  validus. 

872.  Durch  große  Hitze  und  Hagelschlag  entsteht  eine  Mifsernte.  || 
Ann.  Xant.  S.  S.  II,  234,  45.  Eodem  anno  infestatio  tonitruorum  et  ym- 
brium  atque  grandinum  humano  generi  nocuit  nimium,  in  frugibus  et 
aedificiis.  |J  Ann.   Stabülenses  S.  S.  XIII,  42,  29.     Hoc  anno  .  .  .  hyems 


1)  Die  Hungersnot  gehört  in  das  Jahr  868,  nicht  86;),  wie  die  Ann. 
Xant.  sie  ansetzen,  es  liegt  dieselbe  Verschiebung  wie  867  vor.  Der 
Komet  erschien  868  und  wird  auch  sonst  im  Zusammenhange  mit  der 
Hungersnot  erwähnt;  s.  Ann.  S.  Columb.  Sen.,  Ann.  Fuld.,  Ann.  Alam. 
cont.  Sangall.  I,  Ann.  Aug.  S.  S.  I,  68,  Necrol.  Senon.  ed.  Delisle,  No- 
tices  et  extraits  XXXI,  1,  68.  Auch  das  Datum  würde  nicht  auf  869 
passen,  wo  der  Sonntag  Septuagesima  auf  den  30.  Jan.  fiel;  für  868  ist 
die  Unstimmigkeit  der  beiden  Datenangaben  gering:  15.  Kai.  Mart.  = 
15.  Feb.,  nox  Septuag.  =  13.  Feb. 

7* 


100  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

gravissima,  aquarum  inundatio,  terrae  motus,  in  quibusdam  locis  pesti- 
lentia  locustarum.  ||  Ann.  Fuld.  prs.  III,  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  76.  Omne 
tempus  aestivum  grandinibus  variisque  tempestatibus  pemoxium  extitit; 
nam  grando  plurima  loca  frugibus  devastavit;  horrenda  etiam  tonitrua 
et  fulmina  pene  cotidie  mortalibus  interitum  minabantur,  quorum  icti- 
bus  praevalidis  homines  et  iumenta  in  diversis  locis  exanimata  et  in 
cinerem  redacta  narrantur.  ||  Ann.  Hildesh.  (=  Heesf.  Ann.)  M.  G.  S.  S. 
kl.  Ausg.  18.  Aestatis  fervor  inmanis  et  siccitas  nimia  totos  pene  per- 
didit  fructus,  plurimaeque  domus  cum  hominibus  et  animalibus  fulmini- 
bus  incensae  et  exustae  sunt. 

873.  Grofse  Heuschreckenplage,  belegt  diwch  zahlreiche  Nachrichten 
aus  Deutschland  und  Frankreich  Eine  Hungersnot  entstellt  nur  in  Teilen 
Mitteldeutschlands  (Ann.  Fuld.,  Hersf.  Ann.),  wo  die  Heuschrecken  von 
Osten  kommend  die  Ernte  zerstören.  In  den  westlichen  Ländern  wird  ihr 
Erscheinen  erst  Mitte  August  gemeldet.  Über  das  Auftreten  der  Heu- 
schrecken in  Italien  vgl.  Dümmler,  Gesch.  des  ostfränk.  Beichs  III,  370, 
Anm.  II  Ann.  Bert.  auct.  Hincmako  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  124.  Multi- 
tudo  siquidem  locustarum  per  Germaniam  Gallias,  maxime 
autem  in  Hispaniam  adeo  se  eflfudit,  ut  Aegyptiacae  plagae  potuerit 
comparari.  ||  Reginonis  che.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  105.  Anno  dominicae 
incarnationis  DCCCLXXIII  locu  stamm  inaestimabilis  multitudo 
menseAugusto  ab  Oriente  veniens  totampene  pervastavit  Gal- 
liam.  Quae  maiores  erant,  quam  caeterae  locustae  habebuntque  sena 
alarum  remigia,  et,  mirum  dictu  ut  castrorum  acies  distinetis  ordinibus 
per  aera  ferebantur  vel  terrae  incumbentes  castra  metabantur.  Duces 
cum  paucis  exercitum  itinere  unius  diei  preibant,  quasi  loca  apta  mul- 
titudini  provisuri.  Circa  horam  nonam,  ubi  duces  pridie  venerant,  in- 
sidebant,  nee  a  loco  occupato  movebantur,  quousque  sol  suum  represen- 
taret  ortum,  tunc  per  turmas  sua  proficiscebantur,  ut  in  parvis  anima- 
libus disciplinam  militarem  cerneres.  Segetibus  vescebantur,  quae  ab 
eis  ita  depastae  sunt,  ut  veluti  inmani  tempestate  consumptae  videren- 
tur.  Spatium  diurni  itineris  quatuor  aut  quinque  milibus  extendebatur. 
Pervenerunt  autem  usque  ad  mare  Brittannicum  superficiem  terrae  co- 
operientes,  in  quo  Deo  volente  violento  ventorum  flatu  inpulsae  atque 
in  profundum  absportatae  dimersae  sunt.  Aestu  vero  atque  refusione 
oceani  reiectae  littora  maritima  repleverunt;  tantaque  congeries  facta 
est,  ut  ad  instar  montium  cumulatae  coacervarentur:  ex  earum  foetore 
ac  putredine  aes  corruptus  dir  am  pestem  finitimis  generavit,  ex  qua 
multi  perierunt.  ||  Ann.  Corb.  ed.  Jaffe  Bibl.  I,  33.  Item  inundatio 
nimia  et  locustarum  prodigiosa  multitudo.  ||  Ann.  Fuld.  prs.  HI,  M.  G. 
S.  S.  kl.  Ausg.  79.  Eodem  anno  facta  est  fames  valida  per  uni- 
versam  Italiam  atque  Germaniam,  et  multi  inedia  consumpti  sunt. 
Tempore  vero  novarum  frugum  novi  generis  plaga  et  prima  in  gente 
Francorum  visa  Germanicum  populum  [peccatis  exigentibus]  non  medio- 
criter  afflixit.  Nam  vermes  quasi  locustae  quatuor  pennis  volantes 
et  sex  pedes  habentes  ab  Oriente  venerunt  et  universam  superficiem 
terrae  instar  nivis  operuerunt  cuncta,  quae  in  agris  et  in  pratis  erant 
viridia,  devastantes.  Erant  autem  ore  lato  et  extenso  intestino  duosque 
habebant  dentes  lapide  duriores,  quibus  tenacissimas  arborum  cortices 
corrodere  valebant.  Longitudo  et  crassitudo  illarum  quasi  pollex  viri; 
tantaeque  erant  multitudinis,  ut  una  hora  diei  centum  iugera  frugum 
prope  urbem  Mogontiam  consumerent.  Quando  autem  volabant,  ita 
totum  aerem  per  unius  miliarii  spatium  velabant,  ut  splendor  solas  in 
terra  positis  vix  appareret;  quarum  nonnullae  in  diversis  locis  occisae 
spicas  integras  cum  granis  et  aristis  in  se  habuisse  repertae  sunt.  Qui- 
busdam vero  ad  occidentem  profectis  supervenerunt  aliae,  et  per  duorum 
mensium  curricula  pene  cotidie  suo  volatu  horribile  cementibus  praebuere 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  101 

spectaculum.  ||  Ann.  Hildesh.  (=  Hersf.  Ann.)  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  18. 
Farnes  magna  invaluit  in  Germania,  et  incredibilis  multitudo  lo- 
custarum  venit.  ||  Ann.  "Weingart.  S.  S.  I,  66.  Inaudita  locustarum 
multitudo  devenit.  ||  Ann.  S.  Benigni  Div.  S.  S.  V,  a9,  38.  Adven- 
tu8  locustarum.  ||  Ann.  Elnonenses  majores  S.  S.  V,  12,  7.  14.  Kai.  Sept. 
(19.  Aug.)  tanta  multitudo  locustarum  visa  est  per  aerem  voli- 
tare,  quanta  nunquam  apparuit,  a  partibus  orientis  tendens  ad  occi- 
dentem.  ||  Heinbici  monach.  S.  Germani  Autisiodorensis  ann.  breves  S. 
S.  Xni,  80,  22.  Lapides  pergrandes  de  caelo  corruunt,  locustarum 
ingens  congeries  apparuit  pestilentia  inaudita  excanduit.  ||  Ann. 
S.  DioNYsii  Rebienses  S.  S.  XIII,  82,  26.  Transierunt  locustae  Re- 
mis 17.  Kalendas  Septembris  (16.  Aug.).  In  crastino  autem  fuit 
densa  nebula  valde.  ||  Ann.  Xant.  S.  S.  II,  235,  15.  Eodem  hiemis 
tempore  insperatum  diluvium  nive  madens  repente  inolevit,  maxitne 
in  litoribus  Rheni  fluminis.  Ex  influentia  aquarum  multarum  multi- 
tudo hominum  cum  aedificiis  et  frugibus  innumerabilibus  deperüt.  — 
28.  Postea  vero,  mediante  mense  Augusto,  antiqua  Egiptorum 
plaga,  id  est  locustarum  innumerabilis  turma,  more  apium  de 
alveo  exeuntium,  ab  Oriente  nova  exorta  est  per  terras  nostras,  quae  in 
aere  volitantes,  vocem  subtilem  velut  aviculi  parvi  dantes.  Et  dum  ele- 
varentur,  coelum  vix  velut  per  cribram  intueri  potuit.  In  plerisque  locis 
vero  pastores  ecclesiarum  et  omnis  clerus  cum  kapsis  et  crucibus  occur- 
rerunt  eis,  misericordiam  Dei  implorantes,  ut  defenderet  eos  ab  hoc  plaga. 
Non  tamen  ubique,  sed  per  loca,  nocuerunt.  Item  in  Kalendas 
Novembris  usque  ad  Sexagesimam  (22.  Febr.)  nix  totam  superficiem  terrae 
cooperuit,  et  diversis  plagis  Dominus  assidug  populum  suum  afflixit  et 
visitavit,  in  virga  iniquitates  eorum,  et  in  verberibus  peccata  eorum. 

874.  In  Mitteldeutschland  dauert  die  Hungersnot  noch  fort  (Ann. 
Fuld.J;  gleichzeitig  Hungersnot  in  einem  Teile  Nordfrankreichs  (G.  abb. 
S.  Bert.  Sith.),  doch  ist  tvohl  kein  Zusammenhang  anzunehmen.  ||  Ann.  Ber- 
TiNiANi  AOT.  HiNCMARo  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  125.  Hicms  prolixa  et 
fortis,  et  nix  tanta  fuit  nimietate  perfusa,  quantam  nemo  se  vidisse  me- 
minerit.  —  Aestas  longa  siccitatem  foeni  et  messium  inopiam 
reddidit.  ||  Ann.  S.  Dionysh  Remenses  S.  S.  XIII,  82,  28.  Extitit 
talis  super  terram  nix  qualem  nemo  memoratur  se  vidisse.  Unde  et 
de  bobus  et  de  ovibus  magna  pars  periit.  ||  Folcwtni  gesta  abb.  S.  Ber- 
tini Sith.  c.  77.  S.  S.  XIII,  621,  19.  In  ipso  anno  incamationis  Do- 
mini 874  facta  est  fames  magna  et  mortalitas  hominum  per  pesti- 
lentiam  permaximam.  Vinum  autem  extitit  habundanter.  ||  Ann.  Veda- 
sTiNi  S.  S.  II,  196,  4.  In  illis  etiam  diebus  plaga  locustarum  facta 
est.  II  Ann.  Laüsannenses  S.  S.  XXIV,  779.  Anno  7.  post  (nach  868) 
locustarum  inmissio  immanis  fuit.  ^)  ||  Ann.  Fuld.  prs.  III,  M.  G.  S.  S. 
kl.  Ausg.  81.  Hiems  aspera  nimis  et  solito  prolixior;  nix  quo- 
que  inmensa  a  Kalendis  Novembris  usque  in  aequinoctium  vemale  sine 
intermissione  cadens  magnum  hominibus  fecit  impedimentum  silvas  petere 
lignaque  colligere.  Unde  accidit,  ut  non  solum  animalia,  verum  etiam 
homines  plurimi  frigore  perirent.  Sed  et  Rhenus  et  moenus  glaciali 
rigore  constricti  longo  tempore  se  sub  vestigiis  incedentium  calcabiles 
praebuerunt.  —  83.  Hoc  anno  fame  et  pestilentia  per  universam 
Galliam  et  Germaniam  grassentibus  pene  tercia  pars  humani  gene- 
ris  consumpta  est.  ||  Aon  v.  Hathumodae  c.  10.  S.  S.  IV,  170,  7.  Si  qui- 
dem  parvo  ante  suam  infirmitatem  (f  874)  tempore  cum  pleraeque  ex 
sorroribus  graviter  languissent,  dici  non  potest,  quanta  seduli- 
tate  eos  visitaverit, |1  Agh  obitus  Hathumodae  v.  27.  S.  S.  IV,  176. 


1)  Irrtum,  v?ie  auch  in  Ann.  Vedast.     Die  Heuschrecken  erschienen 
schon  873. 


102  Chronik  der  lementaren  Ereignisse. 

Hoc  siquidem  tot  tantorum  mortes  docuerunt.  Hoc  nos  hie  annus 
praeraonuit  sterilis.  ||  Ann.  Pkumienses  S.  S.  XVii,  1291,  30.  [Lojcustarum 
inestimabilis  [multjitudo  totam  pervastavit  [Galli]am.  ^) 

875.  Ann.  Col.  ed.  Iaffe  et  Wattenbach  Eccl.  Col.  cod.  mss.  128. 
Nix  valida.  1|  Ann.  Fuld.  prs.  HI.  M.  Gr.  S.  S.  kl.  Ausg.  84.  Comet.  Nam 
villa  quaedam  in  pago  Nitense  nomine  Asgabrunno*)  a  fluminibus  et 
torrentibus  longe  remota  subitanea  imbrium  inundatione  pene  deleta  est, 
et  octuaginta  octo  homines  utriusque  sexus  in  ea  deleti.  Dum  enim 
homines  eiusdem  loci  V.  Non.  lul.  (3.  lul.)  dormitum  issent  nihil  mali 
suspicantes,  tanta  pluvia  uno  momento  caelitus  lapsa  est,  ut  omnes 
arbores  et  vineas,  quas  tangebat  in  eadem  villa,  radicitus  exstirparet, 
aedificia  funditus  everteret,  iumenta  et  animalia  cum  omnibus,  quae  in 
domibus  erant,  perditioni  traderet.  — 

877.  Ann.  Fuld.  HI.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  90.  In  hoc  anno  febris 
Italica  dolorque  oculorum  Germanicum  populum  graviter  vexavit, 
maxime  circa  Rhenum  habitantes;  pestilentia  quoque  ingens  secuta 
est  exercitum  Carlmanni  de  Italia  redeuntem,  ita  ut  plurimi  tussiendo 
spiritum  exalarent. 

878.  FoLcwiNi  gest.  abb.  S.  Bektin.  Sithiensium  c.  88. "  M.  G.  S.  S. 
Xni,  622,  44.  Sonnenfinsternis  et  mortalitas  hominum  et  pecorum  magna.  1| 
Ann.  Fuld.  HL  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  92.  Eclipsis  lunae  facta  est  in 
Idibus  eiusdem  mensis  (15.  Okt.)  ultima  hora  noctis;  sol  quoque  in 
Iin.  Kai.  Novembris  (29.  Okt.)  post  horam  nonam  ita  obscuratus  est 
per  dimidiam  horam,  ut  stellae  in  caelo  apparerent  et  omnes  sibi  noctem 
imminere  putarent.  Boum  pestilentia  in  Germania  immanissime 
grassata  est,  maxime  circa  Rhenum;  quam  cladem  non  mediocris 
hominum  mortalitas  secuta  est. 

880.  Ann.  Fuld.  EI.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  94.  Hie  ms  aspera 
et  solito  prolixior;  nam  Rhenus  et  Moenus  fluvii  glaciali  rigore 
constricti  longo  tempore  se  calcabiles  praebuerunt.  96.  Hoc  anno 
in  Wormacense  et  in  Nitense  et  in  plurimis  locis  regni  Hludowici  steri- 
litas  frugum  et  omnium  rerum  penuria  Germanicum  populum 
non  mediocriter  afflixit. 

881.  Ann.  Fuld.  HI.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  96.  Hibernum  tempus 
valde  prolixum  et  animalibus  diversi  generis  pernoxium.  Nam  tellus 
verno  tempore  glaciali  rigore  constricta  animalibus  solita  negavit  pascua, 
et  illa  fame  et  frigore  maxima  ex  parte  perierunt,  etiam  propter  steri- 
litatem  anni  prioris.  ||  Ann.  Wedjgart.  S.  S.  I,  66  hiems  dura. 

882.  Ann.  Fuld.  cont.  Ratisbon.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  108. 
Mira  itaque  res  et  stupenda  obsidentibus  et  obsessis  quadam  die  oc- 
currit  Nam  in  XH  Kai.  Aug.  (21.  Juli)  luce  postmedia  tenebrosa  subito 
caligo  tota  castra  operuit,  fulgure  et  tonitruo  concrepente  instans  talis 

grando,  ut  nullus  antea  mortalium  se  tale  quid  videre  profiteretur; 

Igitur  per  tot  dies  obsidens  tarn  magnus  exercitus  aestivo  in  tempore 
propter  putredinem  cadentium  hominum  aegritudine  correptus  et  per- 
tesus  est.  —  109.  In  illis  diebus  redeuntibus  Baiowariis  domum  magna 
et  inmanis  pestilentia  in  tota  Baiowaria  excrevit,  ita  ut  sepe  duo 
cadavera  in  unum  tumulum  sepelirentur. 

886.  Ann.  Fuld.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  104.  Mense  Februario  exer- 
citus orientalium  Francorum  missus  est  contra  Nordmannos  in  Galliam 
iuxta  Parisios  consistentes ;  qui  in  itinere  propter  imbrium  inundationem 


1)  Die  Heuschrecken  erschienen  schon  873.  Regino,  der  die  Notiz 
übernimmt,  setzt  sie  auch  zu  873.  Die  Bezeichnung  der  Jahre  in  der 
Handschrift  ist  sehr  unsicher,  da  die  Verweisungszeichen  oft  fort- 
geschnitten sind.     N.  Arch.  XH,  403. 

2)  Eschborn  bei  Frankfurt. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  103 

et  frigus  imminens  non  modicum  equorum  suorum  perpessi  sunt  dam- 
num.  —  Mense  vero  Maio,  lunio  atque  lulio  tanta  vis  imbrium  diu 
noctuque  sine  intermissione  caelitus  lapsa  est,  ut  nuUus  aevi  praesentis 
tantam  aquarum  habundantiam  se  vidisse  fateatur.  Unde  flumina 
in  diversis  locis  intumeseentia  frugibus  variis  extitere  pernoxia.  Nam 
Rhenus  alveum  suum  egressus  cuncta  loca  sibi  contigua  ab  ortu  suo 
usque  ad  introitum  maris  omnibus  frugibus  et  lino  et  foeno  evacuavit. 
Padus  quoque  in  Italia  similia  fecisse  perhibetur.  (|  Ann.  Fuld.  cont. 
Ratisb.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  114.  Tempore  autumni  plus  solitum  in- 
undationes  aquarum  excreverunt  inestimate.  Nam  in  Oriente  erumpen- 
tibus  per  litus  fluctibus  villae  inopinate  circumdate  subito  feruntur,  ita 
ut  cum  inhabitantibus  viris,  feminis,  infantulis  usque  in  abyssum  deletae 
cemuntur.  Inter  Alpes  vero  talis  rapacitas  aquarum  et  collisio  lapidum 
fuit,  ut  flexuras  et  vestigia  viarum  per  divexa  montis  latera  nullo  modo 
prospici  poterint. 

887.  Ajw.  Fuld.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  105.  Hiems  aspera  et  solito 
prolixior;  boum  quoque  et  ovium  pestilentia  supra  modum 
grassata  est  in  Francia,  ita  ut  pene  nulla  eiusdem  generis  animalia 
relinquerentur. 

889.  In  Frankreich  entsteht  als  Folge  der  Normanneneinfalle  eine 
Hungersnot  (Bicher),  gleichzeitig  herrscht  Hungersnot  in  Baiern  (Ann. 
Fuld.  cont.  Batisb.J.  \\  Richeri  historiabdm  lib.  I,  c.  5.  M.  G.  S.  S.  kl. 
Ausg.  5  u.  6.  Fünf  Jahre  lang  Kämpfe  mit  den  Normannen.  Quibus 
repulsis,  fames  valida  subsecuta  est,  cum  triennio  terra  inculta  re- 
manserit.  lam  enim  mensura  frumenti  quae  sedeties  ducta  mo- 
dium  efficit  decem  dragmis  veniebat.  Gallinatius  quoque 
quattuor  dragmis;  ovis  vero  tribus  unciis;  atque  vacca  iabo 
tollebatur.  Vini  nulla  coemptio  erat,  cum,  vinetis  ubique  succisis, 
vix  eius  aliquid  habebatur.  —  Ipse  (Odo)  cum  exercitu  in  Aquitaniae 
partes  secedens,  non  ante  se  rediturum  proponens,  quam  supradicta 
modii  frumentarii  mensura  duabus  dragmis  veniret,  gallinatius  vero 
denario  atque  ovis  duabus  itidem  dragmis,  vacca  vero  tribus  unciis 
venumdaretur.  |1  Ann.  Fuld.  cont.  Ratisb.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  117.  Grave 
igitur  tempus  hoc  anno  incanduit.  Nam  Italica  febris  tussiendo  per- 
plurimos  vexabat,  inundationes  aquarum  plus  solito  excrevere,  civilia 
bella  circumquaque  regiones  conquassantur ,  pestilentia  sparsim  ac 
fames  inopinata  ultra  modum  incubuit.  Grandine  vero  contritis  frugibus 
mortales  inopiam  frugum  cum  miseria  patiuntur.  Sed  inter  alia  execra- 
bile  prodigium  in  regione  Thuringorum  visum  est.  Namque  e  celo  aqua, 
non  ut  solet  pluvia  stillatim  descendere,  sed  coacervatim  quasi  fluens 
torrens  irruit,  per  tres  villas  uno  momenti  ictu  evulsis  aedificiis,  ter 
centum  cadavera  mortuorum  inpulsione  aquarum  campo  deieeta  coUige- 
bantur. 

890.  Ann.  Alam.  cont.  Sangali,.  pks.  ni.  cod.  Modoetiensis  et  Vbbo- 
NENsis  S.  S.  I,  52.     Nimia  mortalitas  hominum. 

892.  Hungersnot  nur  durch  eine  Nachricht  aus  St.  Vaast  bei  Arras 
belegt.  ||  Ann.  Vedast.  S.  S.  II,  206,  14.  Indeque  fames  valida  et 
stenlitas  terrae  nobis  invasit,  ita  ut  accolae  terrae  prae  magnitudine 
famis  sua  reliquerint  loca. 

893.  Ann.  Füld.  cont.  Ratisb.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  123.  Hiemps 
aspera  et  plus  solitum  prolixa  extenditur,  ita  ut  mense  Mart.  (894) 
nix  in  quibusdam  locis  per  V  dies  mensura  in  profundo  unum  pedem 
habere  viseretur.  Inde  per  Baiowariam  maxima  penuria  vini  facta,  oves 
et  apes  perditae.  ^)  ||  Betek,  Mittelrh.  ü.  ß.  Trieksches  Provincialkonzii. 


1)  Dieser  Satz  ein  Zusatz  zu  cod.  3. 


104  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

c.  2,  No.  127,  p.  133.     Quoniam   peccatis    exigentibus  clauditur  c§lum 
et  fit  nostris  diebus  sepissime  fames.  *) 

895.  Hungersnot  in  Süddeutschland,  durch  zwei  Nachrichten  aus 
Schwaben  (Ann.  Alam.  cont.  Sangall.  III)  und  Baiern  (Ann.  Fuld.  cont. 
Matisb.)  belegt.  \\  Ann.  Alam.  cont.  Sangall.  ni.  cod.  Modoetiensis  et 
Veeonensis  S.  S.  I,  53.  Farnes  et  grando.  ||  Ann.  Fuld.  cont.  Ratisb. 
M.  Gr.  S.  S.  kl.  Ausg.  125.  Farnes  valida  per  universam  Baio- 
ariorum  provinciam  excrevit,  ita  ut  per  plurima  loca  inedia  morte  con- 
sumerentur.  —  126.  Per  idem  tempus  magni  terrae  motus  in  plurimis  locis 
occidentalium  Francorum  visi  sunt. 

896.  Die  Hungersnot  dauert  in  Schwaben  fort  (Ann.  Alam.  cont. 
Sangall.  III,  Ann.  Aug.),  gleichseitig  Hungersnot  in  Lothringen  (Micheri 
gest.  Senon.  eccl.)  \\  Ann.  Cokb.  ed.  Iaff^  Bibl.  I,  34.  Inundatio  nimia.  || 
Ann.  Alam.  cont.  Sangall.  in.  cod.  Modoetiensis  et  Veronensis  S.  S.  I,  53. 
Farnes  validissima.  ||  Ann.  Augienses  S.  S.  I,  68.  Et  in  Augia  miseriä 
famis  et  mortalitatis  christiani  homines  alterius  camem  comederunt.  || 
RiCHERi  GE8TA  Senoniensis  eccl.  S.  S  XXV,  273,  43.  Secundo  vero  anno 
post  hec  tanta  penuria  bladi  et  aliorum  alimentorum  omnium  in- 
valuit,  ut,  quod  auditu  est  horribile,  homo  bominem  vesci  cogeretur. 

897.  Auch  in  diesem  Jahre  noch  eine  Nachricht  über  die  Hungersnot 
aus  l'aiern.  ||  Ann.  Fuld.  cont.  Ratisb.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  130.  Farnes 
valida  per  universam  regionem  Baiowariorum  incubuit,  ita  ut 
multi  inedia  consumerentur. 

909.  (?)  *)  Ann.  S.  Columbae  Senonensis  S.  S.  I,  104.  Hoc  anno  medio 
Maio  5.  feria  apparuit  Stella  circa  ipsum  septentrionem  a  parte  circii, 
emittens  radium  magnum  versus  euroaustrum  quasi  longissimam  hastam 
inter  Leonem  et  Geminos  trans  zodiacum,  et  visa  est  ita  fere  23  diebus. 

910.  Hungersnot  in  Frankreich  (Ann.  S.  Columb.  Sen.)  ||  Ann.  S. 
CoLUMB.  Sen.  S.  S.  I,  104  et  sequenti  anno  fames  maxima  fuit  in  tota 
Gallia.8) 

913.  Ann.  S.  Quintini  Vekomandensis  S.  S.  XVI,  507,  26.  Hoc  anno 
gelu  maximum.  ||  Ann.  Aug.  S.  S.  I,  68  (=  Ann.  Heremi  =  Cont.  Reg.). 
Hiemps  magna  nimis. 

919.  Flodoabdi  ANN.  S.  S.  m,  336,  19.  Cecidit  Remis  grando  mi- 
rabilis,  ovum  gallinae  superans  magnitudine;  quae  vero  distendebatur 
in  latitudine,  occupabat  medium  palmae.  Sed  et  grandior  per  alia 
quaedam  loca  visa  est  cecidisse.  ||  Ann.  S.  Germani  minores  S.  S.  IV,  3,  41. 
Tempore  vespertino  facta  est  tempestas  valida,  quae  non  solum  fruges 
ad  nichilum  redeit  et  arbores  radicitus  evulsit,  sed  et  animalia  et 
bomines  in  locis  quibusdam  interfecit,  cuius  lapides  tante  ferebantur 
magnitudinis  esse,  ut  aliquanti  ova  anserum  sua  magnitudine  superarent. 

920.  Flodoardi  ann.  S.  S.  III,  369,  23.  Tunc  etiam  circa  Remen- 
sem  urbem  mal  in  spicis  inventum,  et  flores  quibusdam  in  arboribus, 
maturis  vel  collectis  iam  fructibus. 

921.  Flodoardi  ann.  S.  S.  III,  369,  35.  Tempestates  hoc  aimo 
diversis  in  locis  plurimae,  homines  quoque  fulmine  exanimati,  et  domus 
incensae.  Aestus  in  aestate  magnus,  et  foeni  plurimum.  Siccitas  in- 
gens  tribus  fere  continua  mensibus,  lulio,  Augusto  atque  Septembri. 

927.    Ann.  Aug.  S.  S.  I,  68  (=  Cont.  Reg.  a.  928).     Hiemps  magna 


1)  Über  die  Datierung  vergl.  Goerz,  Mittelrh.  Regesten  I,  222.  Man 
könnte  etwa  einen  Zusammenhang  mit  der  Hungersnot  des  vorher- 
gehenden Jahres  annehmen. 

2)  So  der  Herausgeber.  Die  Jahreszahl  läfst  sich  nach  der  Hand- 
schrift nicht  sicher  feststellen. 

3)  Die  Nachricht  findet  sich  im  unmittelbaren  Anschlufs  an  die 
vorige  unter  demselben  Jahre,  es  ist  also  das  Jahr  910  gemeint. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  105 

nimis.  ||  Flodoabdi  ann.  S.  S.  III,  377,  9.  Acies  igneae  Remis  in  caelo 
mense  Martio  mane  quadam  die  dominica  visae;  cui  signo  pestis 
e  vestigio  successit,  quasi  febris  et  tussis,  quae  mixta  quoque  mortali- 
tate  in  cunctas  Germaniae  Galliaeque  gentes  irrepsit. 

928.  Flodoakdi  ANN.  S.  S.  III,  378,  25.  Vindemiae  pene  peraguntur 
infra  mensem  Augustum. 

934.  Flodoakdi  ann.  S.  S.  HI,  382.  20.  Igneae  Remis  in  caelo 
acies  visae  sunt  discurrere,  et  quasi  serpens  igneus,  et  quaedam  iacula 
ferri  pridie  Idus  Octobris  (14.  Okt.)  mane  ante  lucis  exortum.  Mox  sub- 
secuta  est  pestis,  diversis  afficiens  humana  corpora  morbis. 

940.  In  Folge  eines  harten  Winters  entsteht  in  Norddeutschland  eine 
Hungersnot  (Widukind) ;  auch  in  Schwaben  Mifsernte  (Ann.  Sangall., 
Eerim.  Aug.).  ||  Widukind.  lib.  II,  cap.  26.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  50. 
Necem  ducum^)  asperrima  hiemps  hiememque  secuta  est  fames 
validissima.  *)  ||  Ann.  Sangall.  maiok.  S.  S.  I,  78.  Annus  durus  et  de- 
ficiens  fructus.  ||  Heeim.  Aug.  chr.  S.  S.  V,  113,  48  (=  Chr.  Suevicum 
univ.  =  Ann.  Col.).  Hiems  saeva  hoc  aimo  facta,  et  pestis  anima- 
lium  subsecuta. 

941.  Allgemeine  Hungersnot.  Nachrichten  sind  erhalten  in  einer 
belgischen  Quellengruppe  (Ann.  Leod.  etc.),  in  Nachrichten  aus  Münster 
(Chr.  episc.  Monast.  und  Epigramme  auf  Bumold)  und  Italien  (Liud- 
prand.).  ||  Ann.  Leodienses  S.  S  IV,  16,  33  {=  Ann.  Laub.  =  Ann.  Lob. 
a.  943  =  Ann.  Parch.  =  Ann.  S.  Bonifacii  a  943).  Cometes  apparuit. 
Et  fames  subsecuta.  ||  Chk.  episc.  Monast.  G.  Q.  des  Bist.  Münster  I,  1"2. 
Rumoldus.  Huius  temporibus  fuit  maxima  fames  in  universa  terra. 
Et  visus  est  cometa  aperte  mire  magnitudinis  et  longitudinis. ^  Hie 
Rumoldus  dedit  quadraginta  et  octo  talenta,  cum  quibus  conparetur  et 
daretur  fratribus  zona,  id  est  cames  auctumpnales  in  refectorio  dandas, 
quia  tunc  diverse  dissensiones  et  fames  cessaverunt.  ||  Epigramm  auf 
Bischof  Rumold.  G.  Q.   des  Bist.  Münster  III,  187. 

Tempore  Rumoldi  preduro  dente  locustae 
Emergunt,  segetem  semina  dente  vorant; 
Ardet  in  coelo  flagrante  crine  cometa. 

Et  nova  lympha  polo  sanguinolenta  cadit; 
Hinc  horrenda  fames  ei  rerum  tristis  egestas, 
Hinc  fera  prosternit  corpora  multa  lues.  *) 
||LiüDPKAND  LIB.  V,  c.  2.   M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  p.  101.    Hoc  in  tempore, 
ut  ipsi  bene  nostis,  sol  magnam  et  cunctis  terribilem  passus  est  eclipsin, 
sexta  feria,  hora  diei  tertia;^)  qua  etiam  die  Abderahamem,  rex  vester, 
a  Radamiro  christianissimo  rege  Gallitiae   in  hello  est  superatus.     Sed 
et  in  Italia  octo  continuis  noctibus  mirae  magnitudinis  cometa  apparuit, 
nimiae   proceritatis    igneos   ex   sese  radios  fundens,   subsecuturam  non 
multo    post     famem    portendens,     quae    magnitudine    sui    misere 


1)  Herzog  Eberhard  von  Franken  und  Giselbert  von  Lothringen 
t  939.  Es  ist  also  der  Winter  939 — 940  gemeint,  die  Hungersnot  wäre 
dann  in  den  Anfang  des  Jahres  940  zu  setzen. 

2)  Diese  Stelle  findet  sich  bei  Annl.  Saxo  a.  943  wieder.  Der 
Herausgeber  irrt,  wenn  er  die  Stelle  dort  durch  den  Druck  als  eine 
selbständige  Nachricht  bezeichnet. 

3)  Bisch.  Rumold.  f  19.  Juli  941.  Aus  dem  Zusammentreffen  der 
Hungersnot  mit  dem  Erscheinen  des  Kometen  ergiebt  sich,  dafs  das 
Jahr  941  gemeint  sein  mufs. 

4)  Es  folgen  noch  zwei  Epigramme  ähnlichen  Inhalts. 

5)  Totale  Sonnenfinsternis  am  19.  Juli  939;  vergl.  Ann.  SangaU. 
maior.  a.  939  S.  S.  I,  78.  Das  Datum  der  folgenden  Schlacht  ist  richtig 
angegeben.     Schäfer,  Gesch.  von  Spanien  H.  183. 


t06  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

vastabat  Italiam.  ^)  ||  Widukikd  lib.  II,  c.  32.  M.  Gr.  S.  S.  kl.  Ausg.  52. 
Eo  anno*)  et  portenta  quaedam  apparuere,  scilicet  cometae.  Nam  a 
quinta  decima  Kalendas  Novembris  (18.  Okt.)  usque  in  ipsas  Kalendas 
(1.  Nov.)  visae  sunt.  ||  Ann.  Sangall.  maior.  S.  S.  I,  78.  Signum  mirabile 
apparuit  in  coelo;  et  mortalitas  boum  fuit. 

942.  Die  Hungersnot  daueii,  in  Frankreich  noch  fort.  (Flodard., 
Ann.  S.  Quint.Veromand.).  \\  Flodoakdi  ann.  S.  S.  III,  389,  23.  Fames 
magna  per  totam  Franciam  et  Burgundian),  mortalitas  quoque  maxima 
boum  grassata  est  in  tantum,  ut  valde  pauca  huiusmodi  animalia  in  bis 
remanserint  terris.  |1  Ann.  S.  Quintini  Veromandensis  S  S.  XVI,  507,  38. 
Fames.  ||  Heeim.  Aug.  chk.  S.  S.  V,  114,  21  (=  Chr.  suev.  univer.  =  Cont. 
Reg.).  Cometa  per  noctes  14  visa  et  inmensa  animalium  pestilentia 
facta.  [|  WiDUKiND  lib.  II,  c.  32.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  p.  53.  Sed  co- 
metas  inundatio  nimia,  inundationemque  boum  pestilentia  subsecuta 
est.   II  Ann.  Cokb.  Jaff^  Bibl.  I,  35.     Inundatio  nimia. 

944.  Ann.  Sangall.  maior.  S.  S.  I,  78.  Terrae  motus  factus  est 
3.  feria  paschae  circa  pullorum  cantum  16.  Kai.  Maii  (16.  April).  Eodem 
aimo  aestas  omnis  versa  est  in  pluviam. 

945.  Ann.  Sangall.  maior.  S.  S.  I,  78.  Nix  maxima  idibus  Martii 
(15.  März)  cadens.  ||  Flodoaedi  ann.  S.  S.  III,  393,  4 — 10.  In  pago  Pa- 
risiacensi,  necnon  etiam  per  diversos  circumquaque  pagos,  hominum 
diversa  membra  ignis  plaga  pervaduntur;  quaeque  [sensim]  exusta 
consumebantur,  donec  mors  tandem  finiret  supplicia.  Quorum  quidam, 
nonnuUa  sanctorum  loca  petentes,  evasere  tormenta ;  plures  tamen  Pari- 
sius  in  aecclesia  sanctae  Dei  genitricis  Mariae  sanati  sunt,  adeo  ut  quot- 
quot  illo  pervenire  potuerint,  asserantur  ab  hac  peste  salvati ;  quos  Hugo 
quoque  dux  stipendiis  aluit  cotidianis.  Horum  dum  quidam  vellent  ad 
propria  redire,  extincto  refervescunt  incendio,  regressique  ad  aecclesiam 
liberantur. 

956.  Flodoaedi  ann.  S.  S.  III,  403,  34.  Moxque  pestilentia  super 
Germaniam  omnemque  Galliam  effusa,  interiere  nonnuUi,  plures  gravi 
sunt  längere  confecti.  Rotbertus  Trevirensis  episcopus,  et  Baldericus  et 
duo  alii  episcopi  ex  ea  peste  sine  mora  defuncti  sunt.  ||  Cont.  Reg.  M. 
G.  S.  S.  kl.  Ausg.  168.  Ea  tempestate  gra.vis  per  omnes  regni  partes 
pestilentia  grassabatur,  quae  innumeram  populi  multitudinem  passim 
extinxit.  Ex  qua  Rodbertus  archiepiscopus  Treverensis  et  Hadamarus 
abbas  Fuldensis  obierunt. 

959.  Hungersnot  in  Schwaben  (Ann.  Sangall.  maior.).  ||  Ann.  San- 
gall. MAIOR.  S.  S.  I,  79.  Annus  durus,  et  in  multis  regionibus  defi- 
ciens  fructus;  et  multi  fame  perierunt.  ||  Widukind  lib.  III,  c.  61.  M. 
G.  S.  S.  kl.  Ausg.  79.  Peracta  caede  barbarorum,  eo  anno  prodigiosae 
res  apparuere,  notae  scilicet  crucis  in  vestimentis  plurimorum.  Quibus 
visis,  plurimi  salubri  timore  perclusi,  adversa  formidabant;  ideraque 
vitia  multa  ex  parte  emendaverunt.  Fuerunt  et  qui  lepras  vestium  inter- 
pretarentur,  eo  quod  subsequens  lepra  multos  mortales  corrumperet. 
Sapientiores  autem  signum  crucis  salutem  victoriamque  prefigurasse  pre- 
dicabant,  quibus  et  nos  fidelem  assensum  prebemus. 

964.  Ann.  Salisbuegenses  S.  S.  I,  89.  In  illo  anno  universo  non 
cessabant  pluvia  et  aquas  crescere,  ita  ut  navigabat  superficiem  terrae. 

968.    Ann.  Coeb.  ed.  Jaff^  Bibl.  I,  36.     Inundacio  nimia. 


1)  Es  kaim,  wie  aus  der  Verbindung  mit  der  Sonnenfinsternis  her- 
vorgeht, nur  der  Komet  von  941  und  942  gemeint  sein.  Die  Hungersnot 
mufs  aber  auch  in  diese  Jahre  fallen. 

2)  Durch  die  vorhergehenden  Ereignisse  als  das  Jahr  941  bestimmt. 
Dümmler,  Otto  d.  Gr.  p.  116,  117. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  107 

973.  Hungersnot  in  Belgien  ||  Ann.  Laubienses  S.  S.  IV,  17,  33. 
Aestas  pluvialis  et  frigida,  et  fames  subsecuta. 

974.  Ann.  Stabulensks  S.  S.  XIII,  43,  7.  Gelu  magnum.  ||  Ann. 
CoRBEiENSEs  ED.  Jaff£  Bibl.  I,  36.  Hoc  anno  nimia  siccitas  facta  est 
per  totam  aestatem. 

975.  Ann.  Remenses  et  Colon.  S.  S.  XVI,  731,  12.  Hoc  anno  gelu 
magnum  a  Kalendis  Novembris  usque  ad  equinoctium  vemale. ')  ||  Ann. 
Leodienses  S.  S.  IV,  17,  37  (=  Ann.  Laub.).  Gelu  magnum  a  Kalen- 
dis Novembribus  usque  medium  Martium.  ||  Ann.  Hildesh.  M.  G.  S.  S. 
kl.  Ausg.  23  (=  Ann.  Alth.  =  Hersfeld.  Ann.).  Hibernus  fuit  longus, 
durus  et  siccus,  et. Id.  Mai.  magna  nix  cecidit.  ||  Ann.  Magdeburg.  S.  S. 
XVI,  154,  14.  Facta  est  eodem  anno  hyemps  durissima  et  im- 
portuna,  adeo  ut  in  Idus  Maii  (15.  Mai)  extensa,  nix  magna  noviter  lapsa 
totam  operuerit  terram.  *) 

977.  Flodoardi  ann.  cont.  S.  S.  III,  408,  12.  Ipso  anno  tempore 
yindemiae  magna  fuit  copiavini,  in  tantum  ut  non  amplius  pro  uno 
vini  modio  venditores  nisi  aut  quinque  aut  quattuor  seu  tres  denarios 
ab  emptoribus  accipiebant.  ||  Ann.  Alth.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  13.  Lues 
autem  dissenteriae  exercitum  (in  Böhmen)  multum  vastabat. 

981.  Ann.  Corb.  Jaffö  BiBr .  I,  37.  Hoc  anno  nimia  siccitas  facta 
est  per  totum  annum. 

987.  Hungersnot  in  Schwaben  (Herim.  Aug.).  ||  Ann.  Col.  ed.  Jaffö 
ET  Wattenbach.  Eccl.  metrop.  Col.  cod.  mss.  130.  Rheni  et  Mosellae 
fluminum  inundatio  insolita.  ||  Ann.  Hildesh.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  24. 
Aque  quoque  exundabant;  nihilominus  et  ventus  plura  edificia  stravit.  !| 
Herim.  Aug.  chr.  S.  S.  V,  117,  34  (=  Chr.  Suev.  universale).  Farnes 
magna  hoc  anno  facta. 

988.  Ann.  Colon,  ed.  Jaffe  et  Wattenbach  Eccl.  metbop.  Col.  cod. 
MSS.  130.  Tanta  intemperies  estatis  fuit  uti  ex  aeris  inclementia  com- 
plures  interirent.  ||  Ann.  Quedlinburg.  S.  S.  III,  67,  51.  Aestatis  fervor 
immanis  pene  cunctos  fructus  consumpsit.  Mox  grandis  mortalitas 
hominum  subsecuta  est.  ^) 

989.  Ann.  Quedlinburg.  S.  S.  IH,  68,  5  (=  Thietmar  lib.  IV,  c.  10). 
Cometae  apparuerunt,  quas  pestilentia  subsequuta  est  grandis  homi- 
num et  iumentorum,  et  maxime  boum. 

990.  Ann.  Hildesh.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  25  (=  Ann.  Quedlinburg. 
=  Ann.  Alth.).  Et  eodem  anno  eclypsis  solis  fiebat;  quo  non  modica 
subsequebatur  mortalitas  hominum  atque  iumentorum  12.  Kalend. 
Novembris  (21.  Okt.). 

991.  Ann.  August.  S.  S.  III,  124,  21.  Magna  sterilitas  terrae 
ab  inundatione  pluviae. 

992.  Hungersnot,  angeblich  drei  Jahre  dauernd,  aber  nur  durch 
eine  Nachricht  aus  Augsburg  bezeugt.  ||  Ann.  August.  S.  S.  III,  124,  22. 
Fames  magna  per  tres  annos. 

993.  Ann.  Hildh.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  26.  Et  inde  a  nativitate 
sancti  Johannis  baptistae  (24.  Jun.)  usque  in  5.  Id.  Novembris  (9.  Nov.) 
pene  per  omnem   aestatem  et  autumnum  siccitas   nimia  et  fervor  in- 


1)  Die  Nachricht  gehört  dem  in  Rheims  verfafsten  Anfange  der 
Annalen  an. 

2)  Dieselbe  Nachricht  findet  sich  in  ähnlicher  Fassung  in  Ann. 
Hildesh.  und  Monach.  Sazav.,  die  ursprüngliche  gemeinsame  Quelle  sind 
die  Hersfeld.  Ann. 

3)  Die  vorliegende  Nachricht  enthält  die  Nachricht  aus  den  ver- 
lorenen Hildesheimer  Jahrbüchern  in  der  vollständigsten  Form,  in  kür- 
zerer Fassung  auch  Ann.  Hildesh.,  Ann.  Alth.,  Lampert,  Ann,  Ottenb., 
und  wohl  auch  Thietmar  lib.  IV,  c.  18. 


108  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

manis  fuit;  ita  ut  innumerabiles  fruges  non  pervenirent  ad  temporaneam 
maturitatem  propter  solis  ardorem;  quo  non  modicum  subsequebatur 
frigus  et  magna  nix  cecidit,  magnaque  pestis  simul  et  mortalitas 
hominum  atque  iumentorum  evenit.  ||  Ann.  Augustani  S.  S.  III, 
124,  23.  Hiemps  dura,  ita  ut  arbore  multae  aridae  fierent.  ||  Ann.  He- 
KEMi  S.  S.  III,  144,  20.     Dura  hiemp.s. 

994.  Hungersnot  in  Sachsen  (Ann.  Quedlinburg.,  Ann.  Corb.).  || 
Ank.  Qüedlinbg.  S.  S.  in,  72,  21.  Hiems  durissima  3.  Non.  No- 
vembr.  (3.  Nov.  993)  exorta,  u.sque  3.  Non.  Maii  (5.  Mai)  stetit,  rarissi- 
mis  intermissa  diebus.  Deinde  pestiferis  et  frigidis  flantibus  ventis,  noc- 
tibus  plurimis  pro  rore  hibernum  cecidit  frigus.  Ad  ultimum  Non.  Julii 
grande  est  factum  gelu,  tantaque  siccitas  fluminum  et  penuria  facta  est 
pluviarum,  ut  in  plerisque  stagnis  et  pisces  morerentur,  et  in  terris  ar- 
bores  plurimae  penitus  arescerent,  et  fruges  perirent  et  linum.  Sub- 
sequuta  quoque  est  grandis  pestilentia  hominum,  porcorum, 
boum  et  ovium;  prata  etiam  in  plerisque  locis  ita  exaruerunt  veluti 
igne  exusta  fuissent.  —  34.  Fames  etiam  hoc  anno  magna  facta  est 
pluribus  in  locis  Saxoniae.  ||  Ann.  Cobb.  Jaff:^  Bibl.  I,  37.  Valida 
hiems  et  fames  magna. 

995.  Die  Hungersnot  dauert  in  Sachsen  fort  (Ann.  Quedlinburg.).  \\ 
Ann.  Quedlingg.  S.  S.  III,  72,  35  u.  73,  21.  Saxonibus  peior  annus  priore 
exoritur.  Nam  tanta  in  eos,  qui  vocantur  Osterludi,  pestilentia  ex- 
arsit,  ut  eorum  non  solum  domus,  sed  etiam  villae  plurimae  mortuis 
habitatoribus  vacuae  remanerent.  Fame  insuper  magna  compressi,  tam 
assiduis  Sclavorum  incursionibus  fatigabantur,  ut  peccatis  suis  promeren- 
tibus  iuste  de  eis  illud  propheticum  dictum  videatur:  Mittam  super  eos 
tria  iudicia  pessima,  pestem,  gladium  et  famem.  —  73,  21.  Commune 
damnum  in  pestilentia  procorum  et  boum  omnem  Germaniam  vexat.  ||  Ann. 
Sangall.  maior.  S.  S.  I,  81.  Notabilis  annus  etiam  siccitate  aeris 
nimia,  multis  peccoribus,  multis  quoque  mortalibus  siti  extinctis.  Tan- 
tum enim  siccabantur  cuncta  Europae  flumina,  ut  pene  nullum  non  esset 
vadosum. 

1003.  Ann.  Blandinienses  S.  S.  V,  25,  47.  Et  magna  fuit  inundatio 
aquarum  Kai.  Junii.  Item  inundatio  aquarum  Kai.  Aug.  ||  Ann.  Moso- 
magenses  S.  S.  III,  161,  17.  Carum  tempus.  Modius  frumenti 
8  libris  emebatur.  ||  Ann.  Floriacenses  S.  S.  II,  255,  21.  Et  qua- 
litas  hiemis  longior  solito,  pluviarumque  inundatio  extitit 
gravior,  atque  diversis  in  regionibus  flumina  suos  ultra  modum  prae- 
terierunt  terminos.  Prae  ceteris  vero  Liger  in  tantum  suas  praeteriit 
metas,  ut  cuncta  circum  circa  posita  periculo  mortis  tremefaceret,  valla 
penetrando,  casas  unä  cum  hominibus  eruendo,  pontes  firmos  sepesque 
eradicando,  boves  cum  bubulcis,  ovilia  cum  ovibus  et  pueris  demergendo, 
ita  ut  diluvium  esse  crederetur. 

1005.  Allgemeine  Hungersnot.  Es  sind  Nachrichten  erhalten  aus 
CÖln  (Ann.  Col.,  V.  Herib.),  aus  Schwaben  (Ann.  Sangall.  mai.,  Herim. 
Aug.),  aus  Baiern,  schon  aus  dem  ersten  Viertel  des  Jahres  (Schreiben  an 
Bisch.  Gottschalk  v.  Freising,  Notae  Buran.)  und  aus  Frankreich  (Bodolf. 
Glaber).  Gleichseitig  Hungersnot  in  England  (Ann.  Colbaz.).  \\  Alpertus 
de  diversitate  TEMPORUM  Hb.  I,  c.  6.  S.  S.  IV,  704,  9.  Post  hinc  trien- 
nium  quam  rex  in  solium  regni  sublimatus  est,  commetes  horribili  specie 
flammas  hac  illacque  iactans,  in  australi  parte  coeli  visus  est.  ||  Ann. 
Col.  ed.  Wattenbach  Eccl.  Col.  metrp.  cod.  mss.  130.  Fames  valida.  || 
Lantberti  VITA  Heriberti  Colon,  c.  7.  S.  S.  IV,  745,  27.  Periclitabatur 
fame^)  depressa  Gallia  et  Germa,nia;  et  Domini  servus  magnopere 


1)  Ein  bestimmtes  Jahr  giebt  die  Vita  nicht  an,  es  handelt  sich 
aber  zweifellos  um  die  Hungersnot  der  Jahre  1005  und  1006,  die  einzige 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  109 

instabat,  ut  eorum  medicaretur  inopia,  adeo  ut  Colonia  infinito  talium 
repleretur  populo,  et  omnes  eius  viderentur  compassionis  oculo,  et  per 
fideles  ipsius  alerentur  vestitu  cibo  et  poculo.  Seorsum  eis  hospitia  dis- 
posuit,  et  pro  varietate  languorum  annonam  instituit,  et  ut  singulis  com- 
petebat  soUicitudinem  adhibuit.  Ipse  secreto  privatus  ad  eos  descen- 
debat,  et  pedes  eorum  abluens  et  extergens,  imbecillitati  eorum  vehe- 
menter condolebat,  dominos  et  fratres  eos  nominans;  si  quo  indigerent, 
ab  eis  prudenti  astutia  perquirebat;  et  sie  erga  ipsos  exercitatiores  eorum 
ministros  faciebat.  Per  alias  etiam  urbes  familiarissimos  animae  suae 
clericos  idoneos  habebat,  quibus  et  certae  pecuniae  quantitatem  clam 
dirigebat,  ut  in  similes  usus  ab  eis  fideliter  expenderetur,  et  ea  exposita 
identidem  ab  eo  alia  repeteretur.  Cumque  sequentibus  annis,  emen- 
data  terra,  in  sua  qui  possent  redirent,  vogabantur  a  benigne  patre,  ut 
ab  eo  quod  vellent  peterent  et  invenirent.  |1  Ann.  Sangall.  maioe.  S.  S. 
I,  81.  Ecce  fames  qua  per  saecula  non  sevior  uUa.  ||  Hebim.  Aug.  chk. 
S.  S.  V,  118,  37  (=  Chr.  Suevicum  universale  =  Ann.  August.).  Fames 
magna  facta  est.  *)  ]]  Schreiben  des  Abtes  von  Tegeknsee  an  Bischof 
Gottschalk  von  Fkeising.  *)  Meichelbeck,  Hist.  Frising.  tom.  I,  prs.  II, 
472.  Non  possumus  vos  celare,  quod  multum  laboramus  prae  fame. 
Nos  fratresque  nostri  tale  periculum  forte  possemus  evadere.  Sed  propter 
famelicam  familiam  et  moribundam,  quae  cottidie  confluit  ad  nos  un- 
dique,  omnes  periclitamur,  ut  hoc  periculo  possimus  eripi,  manum  mise- 
ricordiae  vestrae  precamur  ad  nos  extendi.  ||  Notae  Bl-ranae  S.  S.  XVin, 
320,  36.    Haec  familia  fugerat  tempore  famis  ex  monasterio  Puronensi, 

— es  folgt  eine  Aufzählung  von  Dörfern  mit  Angabe  der  Namen 

der  Geflohenen.  *)  ||  Raoul  Glaber  Mb  11  e.  9.  ed.  M.  Prou  44.  Eodem 
autem  tempore  facta  est  fames  praevalida  quinquennio  in  uni- 
verso  Romano  Orbe,  siquidem  ut  nuUa  audiretur  non  inobs  regio, 
et  indigens  pane;  multique  exausti  inedia  de  populo  perieruut.  Tunc 
etiam  per  plura  loca  terrarum,  non  solum  immundorum  äni- 
malium  et  reptilium,  verum  etiam  virorum  ac  mulierum,  in- 
fantiumque  carnes  compulit  fames  horrida  sumere  in  cibum, 
nulla  vel  parentum  obstante  necessitudine.  Nam  eo  usque  devenerat 
hujus  sevitia  famis,  ut  jam  adulti  filii  consumerent  matres,  ipseque  in 
parvulos,  remota  pietate  matema,  iddem  excercerent. 

1006*  Die  Hungersnot  dauert  fort;  es  sind  Nachrichten  aus  Bel- 
gien (Ann.  Leod.  G.  abb.  Trud.J,  dem  Sprengel  von  Utrecht  (Alpertus) 
und  Niedersachsen  (Ann.  Hildesh.)  erhalten.  Auch  in  Südfrankreich 
herrscht  noch  Hungersnot  (Hodolf.  Glab.).  ||  Ann.  Leod.  S.  S.  IV,  18,  18 
(=  Ann.  S.  Jacob.  Leod.  =  Ann.  Laub.  =  Ann.  Parch.).  Fames  va- 
lida,  apparente  longo  tempore  comete.  ||  Rlt>olfus  gesta  abb.  Trudon. 
lib.  I,  c.  1.  S.  S.  X,  229,  30.  Cum  ex  sterilitate  terrae,  aiunt,  fames 
aliquando  eius   tempore  accidisset,   concurrebat  ad  elimosinam   fratrum 


allgemeine  während  Heriberts  Episkopat  (999 — 1021).     Es   ergiebt  sich 
dies  aus  den  Nachrichten  der  Ann.  Col.  und  Alperts. 

1)  Die  Nachricht  stammt  aus  verlorenen  schmäbischen  Reichs- 
annalen. 

2)  Begründung  der  Datierung:  1005  ist  die  einzige  bekannte  und 
sehr  bedeutende  Hungersnot  während  der  Regierungszeit  des  Bischofs 
Gottschalk  (993—1006).  Die  Datenangabe  „tertia  hebdomate  post  Pascha, 
vid.  XV.  Kai.  Mali",  die  sich  in  dem  Briefe  findet,  trifft  für  das  Jahr 
1005  zu. 

3)  Der  Herausgeber  Jaffe  giebt  an,  dafs  die  Nota  der  Schrift  nach 
aus  dem  11.  Jahrhundert  stammt  und  bezieht  sie  auf  1005.  Die  Ver- 
mutung wird  fast  zur  Gewifsheit  durch  die  Berichte  aus  benachbarten 
Gegenden.;  s.  o.  . 


110  Chronik  der  elementaren  Ereignisse, 

omnis  sexus  et  aetas  importune  et  miserabiliter.  Quorum  aliquibus 
interdum  ad  se  vocatis,  querere  dicebatur  ioculariter.  Cuius  servus  tu  ille  ? 
tuve  illa,  cuius  ancilla  es?  Respondentibus  illis  verbi  gratia  sancti 
Lamberti  aut  sancti  Petri,  sive  sancti  Servatii,  sive  sancti  Remacli,  post- 
remo  cuiuslibet  sancti,  aiebat:  Quid  igitur  tibi  et  familiae  sancti  Tru- 
donis?  Pascat  te  tuus  dominus,  cuius  tu  es  servus.  Qui  sancti  Tru- 
donis  se  esse  profitebatur,  pateme  ab  eo  andiebat:  Pascet  ergo  te  hodie 
sanctus  Trudo  dominus  noster,  conservus  enim  noster  es.  Primis  eins 
annis  aecclesia  nostra  necessariis  illi  deficientibus  anxie  nimis,  ut  referri 
audivi,  laboravit.  At  unde  hoc  potissimum  accidisset,  fide  plena  rela- 
tione  non  didici.  ||  Alpektus  de  diveksitate  temporum  lib.  I,  c.  6.  S.  S. 
IV,  704.  Sequenti  anno  fames  et  mortalitas  gravissima  per  totum 
orbem  fac  ae  sunt,  ita  ut  in  multis  locis  prae  multitudine  mortuorum 
et  taedio  sepelientium  vivi  adhuc  spiritum  trahentes,  vi  qua  poterant 
renitentes,  cum  mortuis  obruerentur.  |{  Ann.  Hildesheim.  M.  G.  S.  S.  kl. 
Ausg.  29.     Fames  vaHda  pene  in  universa  terra. 

1007.  Ann.  Sangall.  maiores  S.  S.  I,  81.  Pestilentia  gravis, 
quae  subitanea  morte  populum  late  vastabat. 

1011.  Ann.  Quedlinburg.  S.  S.  III,  80,  28,  34,  39.  Pestilentia 
et  mortalitas  inaudita  tempestate  ubique  gentium  monasteria,  castella 
et  oppida  devastantes,  desaeviunt.  Hiems  insolita  pruinarum  asperi- 
tate  importune  longa,  ita  ut  solis  calore  insolubilem  multum  tem- 
poris  glaciem  retineret,  ac  multa  corpora  hominum  languida  redderet.  — 
34.  Eodem  anno  3.  Calend.  Augusti  (30.  Jul.).  feria  secunda,  luna  26. 
cecidit  glacialis  grando  ingens  et  horrenda.  —  39.  Ventus  ingens  plu- 
rima  aedificia  subito  turbine  subvertit,   et  multa  alia  damna  commisit. 

1012.  Ann.  Quedlinburg.  S.  S.  III,  81,  12.  Terrae  motus  per  loca 
fiebant.  Hoc  etiam  anno  commotio  aeris  cum  tonitru  et  fulgure  et  in- 
undantia  pluviarum  tanta  facta  est  4.  Id.  Augusti  (10.  Aug.),  ut  biduo 
perseverans,  perplurima  damna  perageret,  domos  multas  cum  suis  uten- 
silibus,  nee  non  acervos  frugum  pessundaret;  homines  quoque  pericli- 
tarentur.  ||  Thietmaei  chr.  lib.  VII,  c.  23.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  182.  In 
illo  tempore  inundante  Danubio  in  Bawariis  et  stagnante  Reno  ita  in- 
effabilis  populi  ac  pecoris,  edificiorum  quoque  et  silvarum  tali  impetu 
erutarum  multitudo  periit, — 

1013.  Ann.  Quedlinburg.  S.  S.  III,  82,  19.  Eodem  anno  inundatio 
aquarum  nimia  facta  est,  multa  damna  ferens,  18.  Calend.  Januarii,  luna 
nona,  feria  3.  (15.  Dec).  ||  Ann.  Alth.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  17.  Ingens 
eruptio  aquarum.  |{  Ann.  Ratispon.  S.  S.  XVII,  584,  11.  Insolita  efFusio 
fluminum.  ||  Passio  S.  Cholomanni  S.  S.  IV,  676,  30.  Sequenti  igitur  anno*) 
Danubius  effreni  licentia  littorum  curva  itinera  devagatus, 
pleraque  edificia  suis  viribus  eruta  funditus  ingurgitavit,  et  queque  loca 

sibi  contigua  estuantis  diluvii  copiis  inebriavit; ||  Ann.  Sangall. 

MAJOR.  S.  S.  I,  82.     Erscheinung  von  Kometen. 

Consequiturque  lues  sine  nomine  corpora  perdens, 
Visceribus  fervens,  inde  cruore  fluens. 

1014.  Ann.  Laub.  S.  S.  IV,  18,  31  (=  Ann.  Bland.  1013).  4.  Cal. 
Octobris  (28.  Sept.),  luna  sexta,  magna  maris  inundatio  ad  vesperam, 
ubi  innumerabiles  perierunt.  ||  Ann.  Quedlinbg.  S.  S.  III,  82,  25.  Item 
diluvium  venit.  —  35.  Hoc  etiam  anno  sol  et  luna  aliaque  sidera  dant 
metum  tristium  signorum ,  quae  mox  pestilentia  saeva  et  mors 
subitanea  sequuntur. 

1016.  Ann.  Hildesheim.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  32  (=  Ann.  Ottenbur. 
=  Ann.  Alth.  =  Lamp.).  Magnae  moiis  grando  venit,  et  plurimi  ful- 
mine  exusti  perierunt. 


1)  Im  Jahre  nach  dem  Tode  des  heiligen  Cholomann,  f  1012. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  Hl 

1017.  Thietmaki  chb.  lib.  VIII,  cap.  57.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  228. 
In  aequenti  vero  nocte,  id  est  dominica  et  Non.  Julü  (7.  Juli)  tempestas 
ingruit  horrida,  homines  cum  pecoribus  simul  et  aedificüs  ac  frugibus 
late  consumens.  Inmensus  quoque  fragor  silvas  concutiens  vias  omnes 
nimis  occupabat. 

1018.  Ann.  Quedlinbg.  S.  S.  III,  84,  25.  Cometa  etiam  eodem 
anno  diu  visus  est,  qui  luctum  nimiae  devastationis  per  Thiadricum 
Galliae  partibus,  pestilentiam  insuper  et  mortalitatem  misero 
mundo  nunciavit.  Qua  clade  obüt  Baldricus  Leodicensis  episcopus,  cui 
Falmodo  successit.  Heinricus  Wirtzeburgensis  episcopus,  Thiatmarus 
Mersburgensis  episcopus,  Amoldus  archiepiscopus  Ravennatus,  Odda  vene- 
rabilis  Magadaburgensis  presbyter,  Athilger  Halberstatensis  praepositus, 
aliique  perplurimi  nobiles  utriusque  sexus  de  hac  luce  abstracti  sunt.  || 
Thietm.  CHR.  lib.  IX,  cap.  13.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  250.  Mense  Junio 
inaequalitas  aeris  hominibus  multis  eorumque  utilitatibus  diversis  ad- 
modum  nocuit. 

1020.  Ann.  Corb.  Jaff^  Bibl.  I,  38.  Hiemps  magna.  ||  Ann.  Qcedlbo. 
S.  S.  III,  84,  48.  Eodem  anno  hiems  solito  asperior  atque  diutumior 
inhorruit,  dura  adeo,  ut  ipsa  vi  algoris  plerique  extincti  occumberent; 
quam  etiam  prius  inaudita  clades  mortalitasque  subsecuta,  totum 
pene  orbem  subitaneo  vastans  occasu,  in  momento  inque  oculi  ictu  in- 
columes,  ac  sua  quasi  de  sospitate  certissimos,  in  ipsis  nee  non  epulis 
laetissimos,  inopinato  subtraxit.  In  Quedlinburg  sterben  4  Nonnen.  — 
85,  12.  Am  18.  Juli  erscheint  ein  Nordlicht.  —  85,  39.  Res  mira  cunctis- 
que  inaudita  seculis,  incolis  septentrionalis  plagae  accidisse  dicitur. 
Nam  Albis  et  Wisara  fluvii  insoHta  inundationis  mole  non  solum 
alveos  suos  egressi,  sed  ab  ipso  imotenus  fundo  qua  nescio  immani 
ventorum  violentia  evulsi,  oppida,  rura,  cuncta  circumiacentium  late  con- 
finia  terrarum,  ipsis  quoque  collibus,  ac  montibus,  quos  natura  quadam 
prae  ceteris  sublimitate  munierat,  altius  insurgendo,  mersisse,  et  quod 
bis  miserabüius  ac  omni  incredibilius  est  auditui,  villas  integras,  nequa- 
quam  soluta  aedificiorum  compage,  cum  inibi  degentibus  de  alia  in 
aliam  transvehendo  ripam,  eadem  qua  prius  positione  constituisse. ■ 

1023.  Gesta  episc.  Cameracen.  lib.  III,  c.  36.  S.  S.  VE,  480,  9.  Sed 
nee  oblivioni  tradendum,  quod  per  aliquot  dies,  dum  sinodus  celebrare- 
tur  {Jul.  in  Ächen),  tanta  sicoitas  aeris  et  intemperies  aestus  excanduit, 
ut  multi  mortalium  prae  nimio  ardore  deficere  putarentur,  sed  et  aliquot 
animalia  subito  laberentur  extincta. 

1025.  Lokale  Hungersnot  in  Sachsen,  dwch  Nachrichten  aus  Qued- 
linburg (Ann.  Quedlinburg.)  und  Corvey  (Ann.  Corb.)  belegt.  ||  Ann.  QtrED- 
linburg.  S.  S.  III,  90,  18.  Res  admiranda  nostrisque  temporibus  vehe- 
menter stupenda  2.  Non.  Februarii  (4.  Feb.)  contigit;  siquidem  sol 
aureis  invectus  quadrigis,  dum  mediam  poli  arcem  mira  sui  splen- 
doris  claritate  perfunderet,  subito  sub  tema  figura  visus  est  ful- 
sisse;  quod  mirabile  prodigium  rei  eventu  postea  constat  probatum.  — 
21.  Eodem  anno  fames  praevaluit,  et  multa  loca  incendio  perierunt.  I| 
Ann.  Corb.  Jaffa  Bibl.  I,  38.  Fames  maxima,  in  tantum  ut  plurimi 
fame  morerentur;  insuper  et  pestilentia  maxima.  ||  Vita  Meinwerci 
EPisc.  Patherbün.  c.  151.  S.  S.  XI,  138,  29.  Facta  in  diebus  eins  fame 
valida^),  missis  nunciis  frumentum  comparari  fecit  in  Colonia, 
et  duas  naves  onustas  ad  inferiorem  terram  deferri,  et  dispensatione 
villicorum  super  Velue  et  in  Testerbant  taliter  mandavit  erogari,  ut  una 


1)  Ein  bestimmter  Anhalt  zur  Datierung  der  Nachricht  fehlt.  Die 
Hungersnot  fällt  in  die  Regierungszeit  des  Bischofs  Mein  werk  (1009  bis 
1036).     Das  letzte  Jahr  vorher,  das  bestimmt  angegeben  wird,  ist  1017. 


112  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

pars  propriis,  alia  familiae  indigentiis  secundum  numerum  domesticorum 
distribueretur,  tercia  ad  proventum  seminis,  quarta  mendicis  erogaretur. 

1031.  Hungersnot  in  Frankreich^)  (Chr.  Autissiod.,  Breve  Autissiod. 
ehr.  Ann.  Lausann.).  ||  Chr.  Autissiodorense  Hist.  de  Fr.  X,  276  A.  Eodem 
anno  tanta  fames  fuit  in  Gallia,  ut  etiam  in  quibusdam  locis  vix  alter 
ab  alterius  camibus  abstineret.  ||  Breve  chr.  Autissiod.  Hist.  de  Fr. 
X,  271AB.  Anno  MXXXI  Venditus  est  sextarius  salis  solidis  XXIII, 
et  tritici  solidis  IV.  ||  Ann.  Lausannenses  S.  S.  XXIV,  780,  43  Fames 
valida  fuit  in  terra  anno  Domini  1031. 

1032.  Die  Hungersnot  in  Frankreich  dauert  fort  (Baoul  Gldb.,  Hugo 
IHav.).  II  Raoul  Glabek  hb.  IV,  c.  4  ed.  M.  Prou.  99—102.  Sequenti  itaque 
tempore,  cepit  in  universo  orbe  terrarum  fames  convalescere,  ac  in- 
teritus  pene  universi  humani  generis  imminere.  Nam  temperies  aeris  sie 
intempestiva  effecta  est,  ut  nullius  sationis  proveniret  tempus  congruum, 
nee  messioni  precipue  ob  inundantiam  aquarum  foret  oportunum.  Vide- 
bantur  enim  inter  se  ipsa  elementa  pugnam  discordie  agere,  cum  procul 
dubio  vindictam  exercerent  humane  insolentie;  assiduis  enim  imbribus  ita 
compluta  erat  universa  tellus,  ut  in  spacio  trium  annorum  nuUi  reperi- 
rentur  sulci  utiles  seminibus.  Tempore  quoque  messis  herbe  agrestes, 
atque  infelix  lolium  totam  operuerant  superficiem  agrorum.  Modius 
quoque  sementis,  ubi  majis  proficiebat,  reddebat  in  messe  sextarium, 
ipseque  sextarius  vix  referebat  pugillum.  Ceperat  enim  primitus  hec 
sterilitas  ultionis  in  partibus  Orientis;  depopulando  Greciam  devenit  in 
Italiam;  dehinc  defusa  per  Gallias,  transiit  ad  universos  Anglorum  po- 
pulos.  Tunc  vero  constricta  tota  gens  indigentia  victus,  maiores  et 
mediocres  fame  pallebant  cum  pauperibus;  cessit  enim  raptus 
potentum  universali  inopie.  Si  quid  ergo  victus  venundatus  repperie- 
batur.,  arbitrio  vendentis  pro  libitu  erat  excedere,  seu  accipere  precium.  — 
Nam  in  plerisque  locis  fuit  modii  precium  sexaginta  solidorum, 
alias  quoque  sextarius  solidorum  quindecim.  Interea  post  esum 
bestiarum  et  volucrum,  urgente  fame  acerrima,  ceperunt  homines  preri- 
pere  in  cibum  morticina  queque  ac  dictu  horrenda.  Quidam  vero  fecere 
confugium  evadende  mortis  ad  radices  silvarum,  herbasque  fluviorum; 
sed  ne  quicquam;  non  ergo  aufugium  ire  ultionis  Dei,  nisi  ad  semet- 
ipsum.  Horret  denique  referre  que  tunc  generi  humano  corruptiones 
acciderint.  Heu!  proh  dolor!  quod  olii»  raro  audiri  contigerit,  tunc 
rabida  inedies  compulit  vorari  ab  hominibus  humanas  carnes. 
Arripiebantur  autem  viantes  a  se  prevalentibus ,  menbratimque  divide- 
bantur,  igneque  decocti  vorabantur.  Multi  quoque  de  loco  ad  locum 
famem  fugiendo  pergentes  hospiciis  recepti,  noctuque  iugulati,  quibus 
suscepti  sunt  in  cibum  fuerunt.  Plerique  vero  pomo  ostenso  vel  ovo 
pueris,  ad  remota  circumventus  trucidatosque  devoraverunt.  Corpora 
defunctorum  in  locis  plurimis  ab  humo  evulsa,  nihilominus  fami  sub- 
venerunt.  Que  denique  rabiei  insanies  in  tantum  excrevit  ut  tutius 
moraretur  solitarium  absque  raptore  genus  pecudum  quam  hominum. 
Nam  veluti  jam  in  usum  devenire  deberet  carnes  humanas  comedi, 
quidam  decoctas  detulit  venundandas  in  forum  Trenorchii,  ac  si  fuis- 
sent  alicuius  pecudis.  Qui  deprehensus,  crimen  flagitii  non  negavit, 
deinde,  artatus  loris,  igne  crematus  est.  Camem  autem  illam  humo 
absconsam  alter  effodiens ,  noctu  comedit  pari  modo  et  ille  igne 
combustus  est.     Im  Walde  auf  dem  Wege  zu  einer  Kirche  lauerte  ein 


1)  Das  Erscheinen  grofser  Scharen  von  Flüchtlingen  in  Lüttich  um 
diese  Zeit,  scheint  mit  der  Hungersnot  in  Verbindung  zu  stehen,  vgl. 
Anselmi  g.  episc.  Leod.  c.  37.  S.  S.  VII,  209  u.  210;  Rupert!  chr.  S. 
Laurent.  Leod.  S.  S.  VIII,  274,  40  und  Reineri  v.  Reginardi  c.  16.  S.  S. 
XX,  577,  14. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  113 

Mann  den  Wanderern  auf,  ermordete  sie  und  verzehrte  die  Körper;  hei 
ihm  wurden  später  die  Köpfe  von  48  Menschen  gefunden.  Tunc  etiam 
perteniptatum  est  in  eisdem  partibus,  quod  nusquam  comperimus  quem- 
piam  fecisse.  Effodiebant  enim  plerique  albam  humum  ar- 
gille  similem,  permiscentes  quantum  erat  farine  vel  cantabro  , 
exinde  panes  conficiebant,  ut  vel  sie  inedie  mortis  succurerent; 
in  hoc  conficiendo  spes  tantum  erat  evadendi,  sed  profectus  inanis. 
Tenebat  igitur  pallor  et  macilentia  ora  cunctorum,  cutisque  distensa 
inflatione  in  plurioribus  apparebat;  ipseque  voces  humane,  perexiles 
effecte,  garritus  morientium  avium  imitabantur.  Tunc  nichilominus  e 
cadaveribus  mortuorum,  passim  pre  multitudine  sepultura  carentibus, 
lupi  adescati  post  longum  tempus  predam  cepere  ex  hominibus.  Et 
quoniam,  ut  diximus,  sepeliri  singulatim  ob  multitudinem  non  quiebant, 
constructa  in  quibusdam  locis  a  Daum  timentibus  que  vulgo  dicuntur 
carnaria,  in  quibus  quingenti,  et  eo  amplius,  seu  quantum  capere  pote- 
rant,  permixtim  absque  ordine  projecta  sunt  seminuda  vel  absque  teg- 
minibus  defunctorum  corpora;  trivia  quoque  et  agrorum  suesiciva  pro 
cimiteriis  habebantur.  Si  qui  vero  auditu  compererant  quod  melius 
haberent,  si  ad  alia  transirent  arva,  perplures  in  itinere  deficientes 
moriebantur.  Desevit  enim  in  orbe  terrarum,  peccatis  hominum  exigen- 
tibus,  predicte  pestilentie  clades  in  spacium  trium  annorum.  Tunc  in 
expensis  egenorum  distracta  sunt  ecclesiarum  ornamenta, 
disperditique  thesauri,  qui  ob  hoc  in  decretis  patrum  inveniuntur  ibidem 
primitus  fuisse  repositos.  sed  quantum  supererat  vindicte  iuste  ultionis, 
excessit  nimietas  egenorum  in  plerisque  locis  thesauros  ecclesiarum. 
Nam  et  ipsi  famelici  nimia  aifecti  inedia,  si  contigisset  eos  repleri  cibo, 
distenti  inflatione  protinus  moriebantur  Alii  autem  cibos  manibus 
contrectantes ,  ori  tempt^tes  imponere  sed  conquiniscendo  deficiebant, 
non  valentes  explere  quod  cupiebant.  ||  Hugonis  Flaviac.  chk.  lib.  II, 
c.  27.  S.  S.  VIII,  399,  45.  Schilderung  der  Hungersnot  nach  Bodulf. 
Glaher  lib.  IV,  c.  4.  Miserum  erat  et  dolendum,  videre  ora  macentia 
ieiunio,  hos  ad  terram  ruere  non  eis  suffragante  cibi  solatio,  istos  mo- 
rientes  aspicere,  alios  dum  eis  funus  exiberent  pariter  commori  et  super 
ipsos  occumbere,  plures  numero  insepultos  iacere,  quia  non  erat  qui 
sepeliret.  Sequuta  est  et  alia  pestis,  quia  e  cadaveribus  mortuorum 
pre  nimia  multitudine  sepultura  carentium  lupi  adescati,  coepere  prae- 
dam  ex  hominibus.  Tunc  carnaria  facta  sunt  a  Deum  timentibus,  in 
quibus  patrem  filius,  fratrem  frater,  et  mater  filium  dum  deficientes 
aspiceret,  protrahebat;  et  aliquando  ipse  dum  desperabat  de  vita,  super- 
addebatur,  ita  ut  gratissimum  id  esset  officium  funeris,  si  spirans  ali- 
quis  illo  a  quovis  proiceretur.  Quamobrem  in  expensis  egenorum  aec- 
clesiarum  ornamenta  distracta  sunt,  dispertitique  thesauri.  Aurum  enim, 
ait  moralis  doctor  Ambrosius,  aecclesia  habet  non  ut  servet,  sed  ut 
eroget.  Quis  autem  eo  tempore  reconderet,  cum  reconditis,  si  fames 
saltim  quinquennio  durasset,  nullus  esset  qui  frueretur?  Sed  nee  Om- 
nibus subveniebatur,  quia  voluntati  posse  non  suffragabatur.  Hac  ergo 
tempestate  civitatum  Gallieanarum  praesules  consilium,  quo 
tanta  mali  moles  levaretur,  ineuntes,  hoc  tandem  adinvenerunt, 
ut  quia  deficientibus  iam  ex  toto  alimentis  omnibus  opitulari  nequibant, 
ne  terra  habitatore  destituta  in  solitudinem  redigeretur,  aliquos  quos  esse 
vegetiores  constaret,  dato  pro  posse  numero  cotidiano  qualicumque  cibo 
sustentarent :  non  ut  aliis  solaeia  quae  poterant  subtraherentur,  set  ut 
istos  sustentatos  terrae  cultores  reservarent,  et  aUis  misericordiae  viscera 
non  negarentur.  Det  illis  Deus  invenire  misericordiam ,  qui  in  tanta 
angustia  miseiicordiam  necessitatem  patientibus  impenderunt;  et  pareat 
eis,  qui  cum  possent,  voluntati  indigentium,  non  ut  debuissent  et  po- 
tuissent,  consuluerunt.  Inter  has  angustias  venerabüis  abbas  Richardus 

Leipziger  Studien  yi.  1 :  Curschmann,  HimgerBnöte.  8 


114  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

mente  conpunctus,  cum  omnia  quae  habebat  pauperibus  contu- 
lisset,  non  pepercit  thesauris  aecclesiae,  immo  quae  in  eis 
preciosiora  erant  in  ornamentis  et  pallis  vendidit  Remensi 
aecclesiae,  et  precium  eorum  pauperibus  distribuit,  retento  quoque 
sibi  certo  numero  eorum  quibus  cotidianum  victum  ut  vivere  possent 
inpertiebatur,  mittens  praeter  haec  litteras  et  nuncios,  et  per  se  etiam 
commonens  reges  et  principes,  pontifices  quoque  quibus  familiaritate 
iungebatur,  ut  thesauros,  quos  tinea  et  erugo  demolitur,  per  manus 
pauperum  caelestibus  palatiis,  inderent,  et  ventres  egenorum  gazofilatia 
aetemiatis  sibi  constituerent.  Accepit  etiam  pecuniam  non  parvam  a 
comite  Rutenensi,  concessa  loco  vadii  abbatia  sancti  Amantii,  quae  erat 
iuris  aecclesiae  sancti  Petri,  quam  omnino  pauperibus  partitus  est.  — 
—  —  Nee  debet  reticeri  Willelmi  Supra  regulae  factum  memo- 
rabile.  Cum  a  Fructuariensi  coenobio,  quod  iuris  erat  Divionensis 
aecclesiae,  redisset,  et  Divioni,  ut  decebat,  susceptus  in  capitulo  qua- 
liter  se  fratres  haberent,  si  necessaria  non  deessent  inquireret,  ut  audivit, 
omnia  esse  plena,  nulbimque  locum  indigentiae  qui  non  posset  levi 
obice  obstrui,  interrogat  de  elemosina,  cognovitque,  quia  etsi  consuetu- 
dinaria  dabatur,  non  tarnen  pauperibus  prout  poterant  et  habebant 
suffragabantur,  zelo  succensus  eo  qui  carnes  sanctorum  exedit,  increpata 
eorum  duricia,  a  sede  concitus  cum  bona  indignati  animi  stomachatione 
surrexit,  et  imposita  antiphona  de  mandato:  Ubi  est  Caritas?  non  ultra 
progrediens,  sed  hoc  eins  inicium  semper  repetens,  ad  cellarium  venit, 
et  missile  quodlibet,  quod  manibus  Finees  alterius  occurrit,  arripiens, 
cum  in  ore  et  animo  eius  semper  versaretur:  Ubi  est  Caritas?  vasa,  in 
quibus    frumentum,    ordeum  et  vinum  servabatur,    disrupit, 

et  accitis  pauperibus  vascula  eorum  inplevit, 

yO  1033.     Raoül    Glaj/er    lib.    IV,    c.   5    ^d.    M.   Prou.   103.      Anno 

a  passione  Domini  millesimo,  memorate  cladis  penurias  subsequente, 
sedatis  nimborum  imbribus,  respectu  divine  bonitatis  et 
misericordie,  cepit  leta  facies  celi  clarescere,  congruisque 
ethereis  flare  placidaque  serenitate  magnanimitatem  Conditoris  osten- 
dere;  telluris  quoque  tota  superficies  amicabiliter  virens  frugum  habun- 
dantiam  funditus  inopiam  expellendo  portendere.  In  ganz  Frankreich 
finden  Versammlungen  statt,  auf  denen  der  Gottesfrieden  verkündet  wird. 
105.  Eodem  denique  anno  tanta  copia  abundantie  frumenti  et  vini, 
ceterarumque  frugum  extitit,  quanta  in  subsequente  quinquennio  con- 
tigisse  spirari  non  potuit.  Aliquis  enim  victus  humanus,  preter  carnes 
seu  deliciosa  pulmentaria,  nullius  erat  precii:  erat  autem  instar  illius 
antiqui  Mosaici  magni  jubelei.  Sequenti  vero  anno  tercio,  et  quarto 
non  minus  provenit. 

1035.    Lokale  Hungersnot  im  Moselgebiet^)  {Miracul.  S.  Symeonis, 
Gest.    Trev.   cont.  I).     Miracula   S.   Symeonis   S.  S.   VIII,   210,  40.     Tunc 


1)  Es  erscheint  am  natürlichsten,  das  Jahr  1035  als__das  Notjahr 
anzunehmen.  In  den  miracula  S.  Symeonis  folgt  auf  die  Überschwem- 
mung sofort  S.  Tod  (1.  Juni  1035).     Die  Gest.  Trev.   deuten  durch  die 

einleitenden  Worte:  „illo  tempore  cum  adhuc Symeon vitales 

carperet  auras"  ebenfalls  an,  dafs  die  Ereignisse  zeitlich  kurz  vor  S. 
Tode  liegen  müssen.  Immerhin  ist  es  möglich,  dafs  die  Hungersnot 
einige  Jahre  früher  stattfand.  Ein  Zusammenhang  mit  der  französischen 
Hungersnot  von  1031 — 1032  ist  aber  nicht  anzunehmen,  da  die  Hungersnot 
durch  die  Überschwemmung  der  Mosel,  also  durch  ein  Ereignis  von 
nur  local  beschränkter  Wirksamkeit  hervorgerufen  wurde,  eine  That- 
sache,  die  die  Gest.  Trev.  durch  die  Worte  „fames  in  omni  terra  ista" 
bestätigen. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  115 

siquidem  temporis,  peccatis  nostris  promerentibus,  nimia  aquarum  in- 
undatio  increvit  saeculis.  Causa  periculi  huius  Symeon  imputabatur 
ab  Omnibus,  hunc  maleficum  esse,  pro  suis  sceleribus  hoc  malum  mundo 
imminere;  —  —  —  ||  Gesta  Teeveroeum  cont.  I.  S.  S.  VHI,  188,  11. 
Fuit  autem  fames  valida  in  omni  terra  ista,  ita  ut  multi  more- 
rentur  inedia;  hiemalium  pluviarum  enim  inundantia,  sed  et 
fluminis  secus  civitatem  decurrentis  verno  tempore  inaesti- 
mabilis  superhabundantia  diutina  stacione  et  nimia  sui  li- 
mositate  omnes  fere  segetes  absorbuerat.  Cuius  causam  mali 
insipiens  vulgus  Simeoni,  sicut  in  vita  ipsius  legitur,  imputabat.  Tunc 
episcopus  multam  egentibus  exhibebat  humanitatem  illud  saepius  ante 
mentis  suae  occulos  ducens,  quod  dicit  sermo  divinus:  „Qui  viderit 
fratrem  suum  necessitatem  patientem  et  clauserit  viscera  sua  ab  eo, 
karitas  Dei  non  manet  in  eo.  Etenim  die  quadam  in  albis  paschalibus 
cum  ad  unam  ecclesiarum  in  civitate  consistentium ,  divinum  celebra- 
turus  officium,  equo  nobili  vectus  incederet,  obviam  habuit  in  campo 
pauperum  multitudinem  copiosam,  qui  deprecabantur  eum,  ut  solita 
miseratione  aliquid  ipsis  inpenderet  vitae  subsidium.  Qui  accito  mox 
ad  se  cubiculario  suo,  iussit  exhiberi  sibi  festinato  thesauri  non  modi- 
cam  quantitatem  ad  dispertiendum  illis.  Omnibus  ergo  qui  secum  erant 
eum  inpellentibus  et  dicentibus,  ut  primum  cuius  gratia  venerat  adim- 
pleret  indeque  revertens  expeditius  quantam  voluisset  pauperibus  miseri- 
cordiam  inpenderet,  ipse  respondit:  „Nolite  karissimi  hoc  persuadere 
mihi,  quia  sicut  illud,  ita  et  hoc  Deo  est  obsequium.  Nempe  sie  oracio 
nostra  apud  maiestatem  Dei  acceptior  erit,  si,  antequam  eo  veniamus, 
karitas  ista  praecesserit.  Credo  nimirum  et  secui'us  sum,  quod  sine 
ambiguitate  sacrifieium  nostrum  divinis  conspectibus  praesentabitur ,  si 
tantae  multitudinis  fusa  prece  commendetur."  Interea  cubicularius 
postulatum  obtulit  censum,  quem  acceptum  ut  coepit  in  pauperes  ex- 
pendere,  una  omnes  coeperunt  voce  clamare,  nummis  sibi  opus  non 
esse;  de  nummo  enim  aut  nihil  aut  parum  quisque  sibi  valentis  com- 
parare  posse,  quia,  sicut  ipse  nosset,  modius  unus  frumenti  appen- 
deretur  solidis  25.  Quibus  ille  respondit,  aliud  quid  sibi  prae  manibus 
non  esse,  quo  potuisset  illorum  necessitatibus  communicare.  Quo  contra 
illi:  „Si",  inquiunt,  „ad  praesens  aliud  quid  dare  nobis  non  habes,  da 
saltem  de  pinguibus  equis  tuis,  ut  vel  ad  modicum  compescatur  esuries 
nostra  edulio  camis."  At  ille,  licet  invitus,  recordatus  tarnen  verbi 
illius,  quod  vulgo  in  proverbium  vertitur:  „Carum  quisque  dabit,  qui 
cara  recipere  quaerit,  primum  dedit  suum,  deinde  aliorum  non  equidem 
omnium,  sed  eorum  tantum  quos  ad  hoc  pietatis  opus  sua  potuit  ex- 
hortatione  instigare;  et  laniatiatque  devorati  sunt  inmomento  coram  eo.ij 
Ann.  Alth.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  20.  Inaudita  mortalitas  anima- 
lium  et  defectio  apium  omnem  Baioariam  multum  afflixit. 

1036.  Ann.  Cokb.  Iaffe  Bibl.  I,  38  mortalitas  in  nostro  monasterio 
facta.  II  Ann.  Alth.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  20.  Hiems  acerba  et  nimis 
longa,  in  qua  etiam  multitudo  arborum  arefacta  est,  et  in  quibusdam 
locis  exinanicio  frugum. 

1038.  Hungersnot  in  Baiern.  Ann.  Alth.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  23. 
Maxima  defectio  frugum  per  totum  contigit  Teutonicum  regnum, 
ita  ut  in  plerisque  locis  homines  fame  deficerent  et  multae  villae 
fugientibus  colonis  vacuae  starent.  ||  Ann.  August.  S.  S.  III,  125,  44. 
Imperr.tore  de  Ultraromanis  partibus  redeunte,  pestilentia  exerci- 
tum  invasit,  in  qua  Heinrici  regis  uxor  cum  multis  periit. 

1039.  Ann.  Axth.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  23.  Aestas  calore  vali- 
dissima  et  maxima  fuit  frugum  abundantia. 

1040.  Ann.  Magdeburg.  S.  S.  XVI,  172,  12.  Eodem  tempore  aquae 
longe  lateque  inundavere,  unde  multi  per  diversa  loca  interiere.  ||  Ann. 

8* 


116  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

Alth.  M.  Gr.  S.  S.  kl.  Ausg.  23.  Tunc  etiam  vini  exiguum  et  factum 
est  acerrimum.  ||  Ann.  Ottenbuk  S.  S.  V,  6,  10.  Aquae  inundantes  multos 
extinquunt. 

1041.  Ann.  Alth.  M.  Gr.  S.  S.  kl.  Ausg.  28.  Eodem  anno  in  orien- 
tali  Francia  ventus  validissimus  magna  dedit  damna,  adeo  ut  iuxta 
Montem  Pavonis  silvae  magnam  partem  prostraverit,  innumera  aedificia 
subruerit.  Caritas  et  penuria  frugum  maxima  per  totum  Franciae 
regnum.  Hoc  etiam  anno  Isac  fluvius  iuxta  Pozan  nimium  inundans 
miserandam  stragem  dedit,  terram  vinearum  funditus  usque  ad  saxa 
proluit  et  aliis  iuxta  iacentibus  eandem  ingressit  et  plerasque  taliter 
inutiles  reddidit,  ex  utraque  parte  alvei  aedificiorum  iumentorum  et 
agrorum  maximam  cladem  fecit. 

1042.  Ann.  Blandinienses  S.  S.  V,  26,  14.  Hoc  anno  facta  est 
magna  inundatio  maris  4.  Nonas  Novemb.  (2.  Nov.).  ||  Ann.  Laubienses 
S.  S.  IV,  19,  33.  Aestas  pluvialis.  ||  Hugonis  Flaviacensis  che.  S.  S. 
Vrn,  403,  42.  Sequuuta  est  e  yestigio  mortalitas  hominum  prae- 
maxima  a.  ab  ine.  Dom.  1042.  Multi  autem  eorum  qui  torquebantur 
ab  igne,  venientes  ad  virum  Dei,  meritis  eins  et  precibus  curabantur 
medica  virtute  Dei.  ||  Ann.  Colbazienses  S.  S.  XIX,  714,  21.  Mortalitas 
magna  hominum. 

1043.  Das  erste  Jahr  einer  allgemeinen  Hungersnot ;  die  Not  macht 
sich  zuerst  in  Belgien  (Ann.  Laub.,  Anselm.  gest.  episc.  Leod.)  und 
Böhmen  (Cosmas)  bemerkbar,  doch  wird  auch  aus  Schwaben  über  un- 
günstige Witterung  und  Mifsernte  berichtet  (Chr.  Suevic.  u/nivers.,  Ann. 
Sangall.  maior.).  Ann.  Laub.  S.  S.  IV,  19,  34.  Farnes  exorta,  et  gelu 
magnum  a  Calendis  Decembris  (1043)  usque  Calendas  Martii  (1044).  || 
Anselmi  gesta  episc.  Leod.  c.  53.  S.  S.  VII,  221,  0.  Statim  primo  episco- 
patus  sui  anno^)  omni  peste  crudelior  fames  incubuit,  quae  sex  fere 
continuis  annisGalliae  et  Germaniae  populumnoscitur  oppressisse, 
cuius  feda  ubivis  fas  est  adhuc  cernere  vestigia.  Eademque  tempestate 
prudentia  nostri  Joseph  undique  frumenta  coemere  et  tutis  apo- 
thecis  recondere  curabat,  non  quia  inde  terrena  sectari  lucra  que- 
reret,  sed  ut  gratis  ad  sufficientiam  suo  tempore  esurienti  familiae 
Domini  cybos  fidelis  dispensator  distribueret.  Praeter  stipendia  paupe- 
rum,  pro  quibus  cottidie  libra  denariorum  expendebatur  cum  aliis  adeo 
multis  quae  enumerare  non  sufficio,  verecundioribus  prae  pudore  a 
mendicitate  abstinentibus ,  prout  quisque  erat,  alii  denos  alii  vigenos, 
aliis  trigenos,  alii  sexagenos,  alii  centenos  annonae  modios,  per  occultos 
huius  rei  opifices  destinare  curabat.  Sed  nee  ingenuorum  rem  privatam 
hac  dira  necessitate  extenuatam  excellentis  viri  longa  praeterit  munifi- 
centia,  qua  annitente  et  summopere  iuvante,  pro  alimentis  amplae  domus 
aurum  sponsale,  vestes,  praedia  distrahere  opus  non  fuit.  Quid  dicam 
de  congregationibus  clericorum,  monachorum  et  sanctimonialium,  erga 
quarum  necessitates  tanta  boni  pastoris  vigilabat  sollertia,  ut  quae  prae 
anxietate  famis  et  statuto  victu  deessent,  de  suo  libentissime  suppedi- 
taret?  Nihilominus  pii  patris  industria  ruricolarum  laboriosam  respicit 
inopiam;  ad  cuius  malum  temperandum  toto  hoc  famis  tempore  uni- 
cuique  mansionario  per  singulas  ebdomadas  binos  dari  con- 
stituit  denarios,  ne  prae  instante  angustia  boves  vendere 
aut  de  caetero  terram  inaratam  relinquere  cogerentur,  sicque 
erumnosam  vitam  aut  mendicando  ducere,  aut  mortem  omni  gladio 
seviorem  cum  omni  domo  miserabiliter  incurrere.  ||  Cosmae  che.  Boemokum 


1)  Wazo  wird  Bischof  im  Herbste  1042  (sein  Vorgänger  Nithard  f 
16.  Aug.  1042).  Da  die  belgischen  Quellen  im  Jahre  1042  noch  nichts 
von  einer  Hungersnot  wissen,  so  wird  man  mit  Ann.  Laub,  den  Beginn 
der  Notperiode  1043  ansetzen  können. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  117 

S.  S.  IX,  75,  10.  Tanta  fames  fuit  in  Boemia,  ut  tercia  pars  populi 
interiret  fame.  ||  Chk.  süev.  univeks.  S.  S.  XIII,  72,  2.  Totum  tempus 
aestivum  in  tempestates  pluviasque  hiemales  pene  conversum  magnam 
frugum  et  vindemiarum  penuriam  eflfecit.  *)  ||  Ann.  Sangall.  maior. 
S.  S.  I,  84.  Notabilis  annus  nimia  ymbrium  superfluitate  et  fructuum 
terrae  paucitate. 

1044.  Grofse  allgemeine  Hungersnot  in  Frankreich,  Italien  (s.  Stein- 
dorff  I,  197)  und  im  -ganzen  Westen  Deutschlands.  Nachrichten  sind 
erhalten  aus  Belgien  (Ann.  Leod.,  Ann.  Laub.,  Gest.  abb.  Gembl.),  vom 
Mittelrhein  (Ann.  Alth.  a.  1045),  aus  Speier  (Amarcius)  und  aus  Schwaben 
(Ann.  Sangall.,  Bernold,  Herim.  Aug.).  Raoul  Glaser  ed.  M.  Pboü.  130. 
Tunc  inter  ceteras  rerum  inopias  vini  tanta  raritas  extitit,  ut  viginti 
quattuor  solidorum  precium  unius  modii.  ||  Ann.  Leod.  S.  S. 
IV,  19,  40.  Fames  valida.  *)  ||  Ann.  Laubienses  S.  S.  IV,  19,  40.  Fames 
pervalida.  |1  Gesta  abb.  Gemblac.  auc.  Sigeb.  c.  40.  S.  S.  VIII,  539,  50. 
Quid  autem  dicam,  eo  tempore  quo  nimia  annonae  Caritas  totam 
profligavit  Galliam*),  quam  sibi  (Olbert)  ä  Deo  in  faciendis  ele- 
mosinis  cumulavit  gratiam,  quam  apud  homines  inaucta  ecclesiastica 
re  sibi  adquisivit  gloriam?  Quasi  enim  alter  Joseph  praescientiae  tactus 
gratia,  frugum  ubertate  superioribus  annis  sua  repleverat 
horrea,  de  quibus  pauperum  suorum  in  tempore  relevare  penuriam 
parabat  Dei  praevidentia.  Et  cum  multi  alii  ducti  avaritiae  spiritu 
aliorum  penuriam  ad  suam  verterent  commodum,  dum  posthabita  miseri- 
cordia  pauperum,  sua  aut  servant  tenatius  aut  vendunt  carius,  hie  nee 
sua  sibi  serrare  per  tenatiam  nee  aliis  vendere  voluit  per  avaritiam; 
sed  ipsius  Dei  creditor  efiFectus,  coepit  esse  laudabilis  usurarius.  —  — 
Praeter  illos  enim  qui  singulis  horis  euntes  et  redeuntes  de  eins  parti- 
cipabant  benedictione,  non  paucos  domesticos  aeeclesiae  ut  dignum  erat 
sustentabat  de  penu  matris  aeeclesiae,  constituta  eis  sine  dilatione 
diumi  viatici  stipe.  Et  hoc  in  eo  poterat  esse  miraculo  omnibus,  quod 
cum  esset  in  elemosinarum  largitate  tarn  profusus,  in  relevanda  aliarum 
congregationum  inopia  tam  pateme  prodigus,  in  vicinis  suis  etiam 
nobilibus  in  tali  temporis  articulo  consolandis  tam  liberali  oportunitate 
paratus,  cum  etiam  suos,  sciHcet  aeeclesiae  homines,  sua  compassione 
iuvaret  laxando  oportune  solitos  terrae  reditus,  gregem  Christi  in  soli- 
tudine  claustrali  divinae  servituti  vacantem  nunquam  habuit  immiseri- 
cordius,  sed  sufficientia  proveniente  sibi  coelitus,  toto  humanitatis  affectu 
serviebat  Deo  servientibus.  ||  Ann.  Cobb.  Iaffe  Bibl.  I,  39.  Vindemia  hoc 
anno  periit;  sed  et  mel  similiter  carum  fuit.  ||  Amarcius  aus  d.  Abschnitt 

DE      SOBRIETATE     ET     ELEMOSTNIS      FACIENDIS.       BÜDINGEE,      AlTESTE     DeNKHALE 

DER  Züricher  Litteratür  S.  31. 

Sed  male  jejunat  quinil  largitur  egenti; 
Tertius  Heinricus,  Romanae  sceptriger  arcis, 
„Frange  tuum  panem,  deus  hoc  iubet,  esurienti 
Et  nudos  operi"  mira  est  pietate  secutus, 
Intendens  placare  deum  et  praecidere  culpas, 


1)  Der  Schlufs  der  Notiz  findet  sich  wörtlich  auch  bei  Herim.  Aug., 
beide  Quellen  schöpfen  aus  den  verlorenen  schwäbischen  Reichsannalen. 

2)  Sigebert  übernimmt  die  Nachricht  und  setzt  hinzu  Galliam  et 
Germaniam  profligat. 

3)  In  den  Gesta  ist  kein  bestimmtes  Jahr  angegeben;  es  kann  aber 
nur  die  Hungersnot  von  1044  gemeint  sein.  Es  ist  die  einzige  bedeu- 
tende Hungersnot  in  Belgien  während  der  Regierungszeit  des  Abtes  Olbert 
(1012 — 1048),  und  auch  in  seiner  Chronik  erwähnt  Sigibert  in  diesem 
Jahre  eine  Hungersnot. 


Wg  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

Tempore  quo  multis  spoliavit  civibus  orbem 

Importuna  fames  et  mille  cadavera  stravit. 

Nonnullosque  malis  marcentibus  ipse  paterno 

(Sintagma  egregium)  recreavit  more  pusillos; 

Praeterea  innumeros  nummis  aluisse  diurnis 

Dicitur  ille,  niger  donec  discesserit  annus. 
Ann.  Sangall.  maiok.  S.  S.  I,  85.  Fames  valida.  ||  Beknoldi  chk. 
S.  S.  V,  425,  40.  Magna  vis  famis  homines  immunda  animalia  come- 
dere  coegit.  ||  Herim.  Aug.  che.  S.  S.  V,  124,  33.  Maxima  pestispecu- 
dum,  et  hiems  satis  dura  et  nivosa  magnam  vinearum  partem  frigore 
perdidit,  et  frugum  sterilitas  famem  non  modicam  effecit. 

1045.  Die  Hungersnot  scheint  auch  noch  in  diesem  Jahre  fort- 
zudauern; je  eine  Nachricht  ist  aus  Westfalen  (Ann.  Corb.)  und  vom 
Mittelrhein  erhalten  (Ann.  Alth..)  Ann.  Cokb.  Jaff:^  Bibl.  I,  39.  Fames 
magna,  ita  ut  multi  perirent.  ||  Ann.  Alth.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  39. 
Id  ipsum  quoque  reliquis  ^)  Deo  iuvante  fecisset,  si  non  fame  populi 
prohibitus  fuisset,  quae  tam  valida  erat  per  totum  regnum  eiusdem  anni 
temporibus,  ut  grandes  vici  plerique  vacui  remanerent,  pereuntibus  habi- 
tatoribus.  |1  Hugonis  Floeiacensis  che.  S.  S.  VIII,  404,  5.  Etenim  supe- 
rioribus  annis  quando  lues  illa,  de  qua  inpraesentiarum  mentionem 
fecimus,  populum  vastavit,  cum  dilaberetnr  populus,  et  civitas  Virdu- 
nensis  pene  redigeretur  in  heremum,  commune  periculum  communi  ora- 
tione  toUi  consultum  est.  —  — 

1046.  LoJcale  Hungersnot,  durch  eine  Nachricht  aus  Augsburg  be- 
legt (V.  üdalrici.).  Ann.  Coeb.  Jaffe  Bibl.  I,  39.  Nix  nimia.  Frigus 
nimium.  Tempestas  maxima.  ||  Herim.  Aug.  che.  S.  S.  V,  125,  36.  Magna 
mortalitas  multos  passim  extinxit.  |1  Vita  S.  Üdalrici  peioris  Cel- 
LENsis  c.  7.  S.  S.  Xn,  255,  27.  Quodam  etiam  tempore^),  cum  acerrimae 
famis  incumbent-e  periculo  multarum  habitatores  regionum  gravis- 
sime  premerentur,  augusto  Longobardiam  indeque  Italiam  hoc  comite 
proficiscente ,  fratres  ipsius,  communibus  rebus  pro  relevanda  penuria 
distractis,  non  modice  tribulabantur.  Quo  cognito,  vix  post  multas 
preces,  impetrata  ab  imperatore  licentia,  festinanter  redit,  et  praediis 
suis  in  pignore  positis,  non  solum  sui  gregis,  sed  et  aliorum  necessitates 
promte  animo  relevavit. 

1047.  SiGEBEET.  CHR.  S.  S.  VI,  359,  3.  Mx  tanta  in  occidente  ce- 
cidit,  ut  Silvas  frangeret. 

1048.  Ann.  Althah.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  44.  Modicum  vini. 
Plaga  crudelis  in  homines  grassata;  mures  enim  consumpsere  fruges 
terrae.     Terrae  motus  IIII.  Id.  Octobris  (12.  Okt.). 

1050.  Ann.  Brunvilarenses  S.  S.  XVI,  725,'[15.  Hoc  anno  ventus 
gravissimus  fuit  5.  Kai.  Februarias  (28.  Jan.). 

1052.  Ann.  Alth.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  48.  Non  modica  penuria 
frugum,  vini  modicum  et  acerrimum. 

1053.  Bedeutender  Notstand  in  Süddeutschland,  besonders  in  Baiern 
(Ann.  Alth.).  Ann.  Alth.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  49.  Vini  frugum 
maxima  penuria  in  tota  pene  grassabatur  Baioaria.     Quapropter  co- 


1)  sc.  urbibus,  d.  h.  der  Kaiser  hätte,  wie  Böckelheim,  so  auch 
noch  andere  Burgen  und  Städte  erobert.  Böckelheim  wurde  kurz  nach 
Weihnachten  1044  erobert. 

2)  Heinrich  IE.  war  vom  September  1046  bis  Mai  1047  in  Italien. 
Udalrichs  Anwesenheit  am  25.  Oktober  1046  auf  der  Synode  von  Pavia 
ist  bezeugt  (Mansi  XIX,  617—618).  Die  Hungersnot  mufs  also  Ende 
1046  oder  Anfang  1047  angesetzt  werden. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  119 

lono  fugiente  plurimi  vici  deserti  remansere.  ||  Hebim.  Aug.  chb. 
S.  S.  V,  133,  3.  Et  hoc  et  superiore  anno  frugum  penuria  facta  est 
non  modica. 

1054.  Ann.  Alth.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  50.  Improvisus  ergo  in- 
greditur  provinciam,  maximam  frugum  pecorumque  inveniens  ab- 
undantiam. 

1055.  Beginn  einer  loJcaJen  Hungersnot  in  Franken  (Chr.  Wirzi- 
burg.,  hieraus  entlehnt  in  den  Ann.  Wirziburg.  und  Ann.  Hildesh.).  Ann. 
S.   CoLUMBAE   Senonenses   S.  S.  I,   106.      Anuo    ab    incamatione   Domini 

1055 intrantibus  Kalendis  Augusti  (1.  Aag )  mensis  tempestas  valida 

Ita  ut  vastaret  omnia  sata  et   segetes  et  vineta  et  ne- 

mora  per  plurima  loca,  ut  interficeret  homines  et  iumenta.  ||  Chk.  Wmzi- 
BUKG.  S.  S.  VI,  31,  24.     Farnes  magna  fuit. 

1056.  Hungersnot  in  Franken  (Chr.  Wirzibv/rg..  daraus  entlehnt 
Ann.  Wirziburg.,  Ann.  Hildesh.  u.  Berthold.),  mehr  läfst  sich  trotz  des 
allgemeinen  Ausdruckes  aus  der  einen  Quellenstelle  nicht  folgern.  Chk. 
Werzibubg.  S.  S.  vi,  31,  35.  Fames  multas  provincias  afflixit. 
Egestas  et  penuria  undique  praevaluit.  Multa  mala  tunc  temporis  facta 
sunt.  Heiuricus  imperator  his  doloribus  cordetenus  con- 
punctus,  infinnari  coepit,  et  perduetus  usque  ad  mortem ;  sapienti  tarnen 
usus  consilio,  ab  omnibus  quibus  potuit  veniam  petens,  qui- 
busdam  praedia  quae  abstulit  restituens,  cunctis  qui  contra 
eum  culpas  damnabiles  fecerunt  relaxans  filium  suum  Heinri- 
cum  —  —  regem  constituit.  ||  Reineki  libell.  de  adventu  beliquiabom 
BEATi  Laübentii  S.  S.  XX,  581,  30.  Erat  ipso  in  tempore  tanta  pluvia- 
rum  inundatio  tamque  vaUda  imbrium  effusio,  ut  paene  alterum 
diluvium  crederemus  —  —  —  Post  exceptionem  sanctarum  reliqui- 
arum  —  —  sol,  qui  fuerat  in  nubilo  pene  per  unum  mensem,  ita  hora 
eadem  radiorum  suorum  lucem  profudit,  —  —  Nee  fortuita  fuit  illa 
serenitas,  sed  continua  et  perseverans,  omni  mundo  spem  reddidit  et 
salutem. 

1057.  Chk.  Hekim.  cont.  auct.  Bebtholdo  S.  S.  Xm,  731,  19. 
7.  Kalendas  Maias  (25.  April)  immensitas  nivis  et  pruinae  magnam 
partem  ^inearum  perdidit.  —  23.  Hoc  aimo  lapides  mirae  magnitudinis, 
mixti  grandine,  de  coelo  ceciderunt,  et  nonnulli  hominum  fulmine  per- 
ierunt. 

1059.  Chb.  Hekim.  cont.  auct.  Bertholdo  S.  S.  Xm,  731,  32.  Hoc 
anno  magna  mortalitas  hominum  et  pestis  pecorum  facta  est.  [j  Ann. 
Althah.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  55.  Hoc  anno  frumenti  et  vini  satis 
abundans  copia  in  Baioaria  fuit,  sed  gravis  pestilentia  homi- 
num animaliumque  per  totam  provinciam  grassabatur.  ||  Lampekti 
ANN.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  77.  Ubi  et  sinodus  indicta  fuerat;  sed  ex- 
cusantibus  se  episcopis  per  infirmitatem  et  pestilentiam,  quae  tunc 
temporis  vehementer  grassabatur  in  Gallia,  ad  effectum  non  pervenit. 

1060.  In  diesem  und  dem  folgenden  Jahre  eine  Hungeisnot,  wie  es 
scheint  über  ganz  Süddeutschland  verbreitet.  Eine  Nachricht  au^  Augs- 
burg {Ann.  August.)  und  eine  aus  Österreich  {Auct.  Zwetl.),  die  auf  das 
Ende  dieses  Jahres  oder  den  Anfang  des  folgenden  bezogen  werden  mufs, 
sind  erhalten.  Hebimani  cont.  Bebtholdo  S.  S.  XHI,  731,  43.  Hoc  anno, 
sicut  in  priori,  mortalitas  multos  extinxit,  hyems  satis  dura  et  nivosa 
et  plus  solito  prolixa  frumenti  vinique  maximum  attulit  dam- 
num.  II  Ann.  August.  S.  S.  HI,  127,  30.  Fames  et  mortalitas  magna.  || 
Ann.  Alth.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  55.  Hiems  tarn  acerba  per  Teuto- 
nicum  regnum  habebatur,  ut  immensitate  ac  diutumitate  nivis  ac  fri- 
goris  multi  mortales  hac  luce  privarentur.  Mox  secuta  est  aquarum  talis 
effusio,  qualis  vix  aut  nunquam  fertur  in  illo  regno  provenisse.  jj  Auct. 


120  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

ZwETLiENSE  S.  S.  IX,  539,  41.     Farnes  valida  Ba-wariam,   Aleman- 
niam,  Franciam,  Thoringiam,  orientalem  Saxoniam  occupat.^) 

1061.  Die  Hungersnot  in  Süddeutschland  dauert  foii  (BerthoM.). 
Chb.  Hekimani  cont.  auct.  Bertholdo  S.  S.  Xni,  731,  49.  Magna  fames 
multos  consumpsit. 

1062.  Drittes  Jahr  der  Hungersnot  in  Süddeutschland  (Bernold), 
doch  nicht  ganz  sicher,  da  Berthold ^  der  den  Ereignissen  naher  steht, 
nichts  von  einer  Hungersnot  weifs.  Beknoldi  chr.  S.  S.  V,  428, 13.  His  tem- 
poribus  fames  magna  fuit.  ||  Chr.  Herimämmi  cont.  auct.  Bertholdo  M.  G. 
S.  S.  XIII,  732,  9.  6.  Idus  Febr.  (8.  Febr.)  terrae  motus,  fulgura  et  toni- 
trua  facta  sunt;  pestilentia  et  mortalitas  subsecuta  multos  extinxit. 

1063.  Chr.  Herim.  cont.  auct.  Bertholdo  S.  S.  XIII,  732,  17.  Tem- 
pore veris,  medio  mense  Aprilis,  per  quatuor  dies  hyems  saeva, 
ventosa  et  nivosa  aves  et  pecora  frigore  extinxit,  arborum  et  vinearum 
maximam  quoque  partem  perdidit. 

1067.  Ann.  S.  Dionysii  Rem.  S.  S.  XIII,  83,  11.  Facta  est  hiems 
horrida  a  festo  sancti  Briccii  (13.  Nov.)  usque  ad  festum  sancti  Gregorii 
(12.  März). 

Zwischen  1066  und.  1072  eine  Hungersnot  in  Bremen,  etwas  näheres 
läfst  sich  nicht  bestimmen'  (Adam).  Adami  gesta  Hamaburg.  eccl.  pon- 
TiF.  lib.  in,  c.  56.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  137.  Hoc  solum  fas  est  pace 
omnium  dici  fratrum,  quia  toto  septennio*),  quo  supervixit  archiepis- 
copus,  ex  illo  famoso  et  opulento  Bremensis  ecclesiae  hospitali  nulla 
prorsus  data  est  elemosina.  Quod  ex  eo  miserabile  et  inhumanum  vide- 
tur,  quoniam  ettempus  incubuit  famis,  et  multi  pauperes  in  plateis 
ubique  reperti  sunt  mortui. 

1068.  Ann.  Weissenbg.  S.  S.  III,  71,  35  (=  Ann.  Laub.  cont.). 
Aquae  inundaverunt.  Magna  et  ante  inaudita  sterilitas  vini  et  pomi 
facta  est.  ||  Berthol.  ann.  S.  S.  Y,  274,  9  (==  Bernold.).  Totus  ille  annus 
pluvialis.   II  Ann.  Augustani  S.  S.  III,   128,  25.     Inundatio  pluviarum. 

1069.  LoTcale  Hungersnot,  nur  durch  eine  Nachricht  aus  Augsburg 
belegt  (Ann.  August.).  Ann.  Weissenburg.  S.  S.  III,  71,  36  (=  Ann. 
Laub.  cont.).  Hyemps  magna  et  aspera.  ||  Lamp.  ann.  M.  G.  S.  S.  kl. 
Ausg.  111.  Maxima  eo  anno  vinearum  omniumque  silvestrium  arborum 
sterilitas  fuit.   ||   Ann.  Augustani  S.  S.  III,  128,  29.     Fames  valida. 

1070.  Berthold.  ann.  S.  S.  V.  275,  11.  Hiemps  ventosa  et  plu- 
vialis. II  Lamp.  ann.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  118.  Silvestrium  arborum 
eadem  quae  priore  anno  sterilitas  permansit.  Sed  vinearum  tanta 
fertilitas  fuit,  ut  plerisque  in  locis  pre  multitudine  vix  colligi  vin- 
demia  posset. 

1071.  Ann.  Formoselenses  S.  S.  V,  36,  8.     Gelu  magnum. 

1074.  Lamp.  ann.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  176.  Frigus  erat  vali- 
dissimum,  et  hiberna  siccitate  arebant  omnia,  in  tantum  ut  flumina 
non  superficietenus  glacie  constricta,  sed  tota  preter  solitum  in  glaciem 

conversa  viderentur. ||  Ann.  YntnaGEN.  Forst  Osnabr.  G.  Q-  Ii  181. 

Hiemps  durissima. 


1)  Die  Bestimmtheit,  mit  der  das  Ausdehnungsgebiet  der  Hungers- 
not umschrieben  wird,  mufs  einiges  Mifstrauen  erregen;  es  läfst  sich  mit 
Sicherheit  nur  annehmen,  dafs  die  Hungersnot  weite  Strecken  in  Süd- 
deutschland ergriffen  hatte.  Die  Datierung  1054  im  Auct.  ist  falsch, 
wie  überhaupt  die  Chronologie  des  Auct.  ziemlich  unsicher  ist.  Nach 
dem,  was  sonst  in  demselben  Abschnitte  berichtet  wird,  mufs  die  Hungers- 
not in  das  Jahr  1060  oder  1061  gesetzt  werden;  vgl.  Meyer  von  Knonau, 
Heinrich  IV.,  I,  193  ff. 

2)  "Von  Adalberts  Verbannung  vom  Hofe  1066  bis  zu  seinem 
Tode  1072. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  121 

1076 — 1077.  Ein  auffallend  langer  tmd  harter  Winter,  nach  dem 
übereinstimmenden  Bericht  zahlreicher  Quellen  anhaltender  Frost  von  An- 
fang November  bis  März.  Besondere  tcirtschaftliche  Schädigungen  scheint 
aber  der  Winter  nicht  gebracht  zu  haben.  Von  einer  Mifsernte  hören 
wir  mir  in  Ostfrankreich  (Ann.  S.  Columb.  Sen.J,  Belgien  (Ann.  Elnon. 
Vita  Theod.  abb.  Andag.)  und  Augsburg  (Ann.  August).  Von  einer 
lokalen  Hungersnot  wird  in  Schwaben  berichtet,  dabei  aber  als  Grund 
ausdrücklich  Veitoüstungen  des  Landes  durch  den  Krieg  angegeben.  Ann. 
Remen.  et  Col.  S.  S.  XVI,  732,  15.  Hoc  anno  facta  est  hiemps  liorrida 
a  festo  sancti  Briccii  (13.  Nov.)  usque  ad  festum  sancti  Gregorü 
(12.  März).  II  Ann.  S.  Columbae  Senonensis  S.  S.  I,  106.  Facta  est 
hiems  magna  et  valida  nimis,  qualem  nunquam  se  vidisse  et  audisse 
testantur  etiam  ipsi  senes  senio  confecti.  Sumpsit  autem  ipse  hiems  in 
Calendis  Novembribus  (1.  Nov.),  et  nuUo  modo  cessavit,  donec  mediaretur 
Marcius.  Defeccio  autem  tanta  tritici  facta  est,  ut  vix  quispiam 
hominum  etiam  semina  terrae  se  recipere  crederet.  ||  Hugo.  Flaviniac.  che. 
LiB.  n.  S.  S.  Vlil,  414,  1.  Et  hoc  anno  fuit  gelu  magnum  a.  7.  Idus 
Decembris  (7.  Dec.)  usque  Idus  Martii  (15.  März).  ||  Vita  Theodeb.  abb. 
Andagin.  c.  26.  S.  S.  XU,  52,  25.  Tunc  post  illam  longissimam  et 
asperrimam  hiemem,  qua  Galliarum  maximi  fluvii  Rodanus,  Ligeris 
et  Rhenus,  et  Germaniae  Alba,  Viscia  et  Danubius,  in  Italia  etiam 
Tiberis  et  rex  fluviorum  Eridanus,  gelu  et  frigore  concreti,  navibus 
invii,  hominibus,  equis,  asinis  et  plaustris  visi  sunt  similes  terrae  pervii, 
tanta  longo  sereno  siccitas  subsecuta  erat,  ut  negatis  nimia  ariditate 
pecori  pascuis,  vitio  aeris  arentibus  arvis  et  morientibus  per  omnes 
agros  herbis,  trepidarent  late  uno  timore  multarum  regionum  populi, 
timentes   ne  rediret  illud  grave  saeculum,   quando  in  servum  venditio 

loseph  a  fratribus  prae  inopia  famis  in  Aegyptum  venientibus, 1| 

Ann.  Mosomagenses  S.  S.  III,  161,  53.  Annus  glatialis.  ||  Ann.  Elnonenses 
MAioK.  S.  S.  V,  13,  37.  Facta  est  hiems  gravissima,  incipiens  Id. 
Nov.  (13.  Nov.)  et  durans  usque  ad  Martium.  Quam  secuta  est  anno 
secundo  siccitas  maxima.  ||  Ann.  Leodiens.  cont.  S.  S.  IV,  29,  1  (= 
Ann.  S.  Jacobi  Leod.).  Gelu  magnum  a  medio  Novembre  (1076)  usque 
ad  aequinoctium  vemale.  ||  Ann.  Laubiens.  cont.  S.  S.  IV,  21,  13.  Gelu 
permaximum  a  Calendis  Novembris  usque  medium  Martii.  ||  Ann. 
Blandinienses  S.  S.  V,  26,  42  (=  Ann.  Formosel.).  Hiemps  gravis.  ||  Ann. 
Beojwilarenses  S.  S.  XVI,  725,  28.  Hie  a  Kalendis  Novembris  usque 
ad  medium  Martii  hiemps  continua  et  asperrima  fuit,  adeo  ut 
Renus  glacie  concretus  calcabilis  meantibus  extiterit.  ||  Annl.  Saxo  S.  S. 
VI,  711,  24  (=  Ann.  Yburg.).  Hiems  magna  et  nivosa  ac  nimis 
prolixa  fuit.  A.  6.  Kai.  Decembris  (26.  Nov.  1076)  omnia  flumina  glacie 
constricta  sunt  usque  14.  Kai.  Aprilis  (19.  März).  ||  Lamp.  ann.  M.  G.  S.  S. 
kl.  Ausg.  284.  Vis  atque  inclementia  hyemis  hoc  anno  adeo  iugis  solitoque 
asperior  inhorruerat,  ut  a  festivitate  sancti  Martini  (11.  Nov.)  Rhenus 
fluvius  glaciali  frigore  constrictus  pene  usque  ad  Kalendas 
Aprilis  (1077)  pedestri  itinere  transmeabilis  maueret,  et  plerisque  in 
locis  vineta,  exsiccatis  frigore  radicibus,  omnio  arescerent.  ||  Ann.  Wikzi- 
BüKG.   S.  S.  n,   245,  19.     Hiemps    magna    et    nivosa.  ||  Ann.  S.  Michael. 

Babenbeeg.  IaffiS  Bibl.  V,  552 hieme  solito  graviore,  Ruodolfus 

subrogatur  in  regnum.  ||  Beetholdi  ann.  S.  S.  V,  287,  7  u.  299,  1.  Hoc 
coUoquio  circa  Kalendas  Novembris  (1.  Nov.  1076)  finito,  ilico  praeter 
solitum  px-aegrandis  nix  terras  undique  opprimere  inc^pit.  —  299,  1. 
Undique  igitur  huiusmodi  motus  per  provincias  omnes  ab  utriusque 
partis  sectatoribus  promiscue,  at  in  bellis  solet,  per  totum  annum  illum 
agebantur.  Unde  fames  non  minima,  et  quia  terra  fructum  suum 
non  dederat,  et  quia  praedictis  violentiis  raptores  et 
latrones   omnia  consumpserant,  per  partes  nostras  effecta,  multos 


122  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

contabescere    et  miserabiliter  interire   coegerat.     Divinae  pariter  ut  et 

seculares  legum  Constitution  es  nee  nominabantur  saltem  his  diebus || 

Bernoldi  chk.  S.  S.  V,  433,  24.  Maxima  nix  totum  regnum  a  2.  Ka- 
lend.  Novemb.  (31.  Okt.)  anni  prioris  (1076),  usque  in  7.  Kalend.  Aprilis 
(26.  März)  anni  praesentis  obtinuit.  ||  Ann.  Augüstani  S.  S.  III,  129,  8. 
Hiemis  continua  asperitas,  et  nivium  importunitas  a  Kalendis 
Novembris  usque  post  Kalendas  Aprilis,  ita  ut  arbores  arescerent;  tanta 
deinde  terrae  frugum  sterilitas,  ut  etiam  semen  deesset. 

1078.  Ann.  S.  Columb.  Sen.  S.  S.  I,  106.  Sequenti  autem  anno 
(1078)  facta  est  tanta  ariditas  et  siccitas  terrae,  ut  prata  et  virentia 
quaeque  arefierent.  Ubertas  autem  frumenti  et  vini  facta  est; 
lunio  mense  colleccio  frugum  est  facta.  ||  Bald.  Nraov.  S.  S.  XXV,  524,  39. 
Hyems  asperrima  invaluit  atque  durissima  a.  Kai  Novembris  usque 
in  letaniam  maiorem*)  (25.  April).  Cuius  tanta  vis  erat,  ut  diebus 
natalis  vel  quadragesime  divina  in  ecclesiis  non  fieraiftt,  nisi  plurimo 
igne  accenso  carbonibusque  congestis,  et  quem  calor  ignis  hinc  coquendo 
exurebat,  illinc  frigus  tollerare  non  poterat.  Perieruntque  bestie,  volucres 
et  gramina;  et  in  pascha  (24.  März)  qui  sereno  celo  in  sole  estuabat, 
umbram  intrans,  frigore  constringebatur. 

1079.  Bertholdi  ann.  S.  S.  V,  323,  36.  Aestas  vero  ipsius  anni 
nimis  pluviosa  praeteribat,  set  tarnen  non  magnam  frugum  penu- 
riam  intemperies  talis  effecerat. 

1080.  Bertholdi  ann.  S.  S.  V,  325,  1.  Hiemps  vero  autem,  quae 
solito  asperior  tunc  inhorruerat,  —  — 

1082.  Lokale  Hungersnot  in  Österreich  nach  der  Schlacht  hei 
Mailberg  12.  Mai  1082.  Die  Ursache  der  Hungersnot  ist  die  Verwüstu/ng 
des  Landes  durch  die  Feinde.  Vita  Axtmanni  episc.  Patavensis  c.  25. 
S.  S.  Xn,  237,  1.  Hac  infelici  strage  patrata,  magna  fames  est  secuta, 
quaereliquias  populi  consumpsit,  qui  manus  hostium  vix  evasit.  Qua  ne- 
cessitate  compulsi,  omnes  Altmannum  adeunt,  alimoniae  auxilium 
petunt.  Quibus  fidelis  dispensator  ex  intimo  corde  compatiens, 
cunetam  supellectilem  episcopii  sui  usque  ad  ipsum  lin- 
teamen  vendidit,  et  indigentibus  cuncta  distribuit ;  unde  pater 
pauperum  est  dictus.  In  monte  quoque  Gotwicensi  multa  milia  pau- 
perum  pavit. 

1083.  Annl.  Saxo  S.  S.  vi,  721,  13.  Estas  adeo  fervida  fuit,  ut 
piscium  copiosa  multitudo  in  aquis  periret.  Magnus  puerorum  et  senum 
interitus  fuit  morbo  dissenterico.*) 

1085.  HuGONis  Flav.  chr.  S.  S.  VIII,  471,  4.  Vigebat  enim  virtus 
caritatis  in  patre  nostro  abbate  Divisionensi,  quae  tanta  erat,  ut  quam- 
quam  eo  anno  ubique  tempestatis  violentia  maturae  segetes  in  spicis  et 
vinum  in  racemis,  omnia  prostrata  et  prorsus  dampnata  essent,  nihil 
tamen  minus  fieret  in  refectorio  et  elemosina,  cum  fratres  centenarium 
fere  excederent  numerum,  et  his  qui  de  terra  fertili  et  plenissima  vene- 
rant,   et  nichil  minus  noverant  quam  penuriam  pati,  abundantissime  in 

Omnibus  ministraretur,  — Hec  etiam  ei  tua  omnipotentia  prae- 

vidisti,  qui  et  necessaria  ei  subministrasti ,  et  insuper  tanta  in  praediis 
et  fundis  aecclesiae  eidem  anno  ipso  et  deinceps  contuHsti,  ut  dubli- 
catus  videretur  census  aecclesiae,  —  — 

1086.  SiGEBERTi  CHR.  S.  S.  VI,  365,  33.  Nimia  aquarum  in- 
undatio   multis  in  locis   damno   et  periculo  fuit.     In  Italia  tanta   di- 


1)  Fast  wörtlich  gleich  Ann.  Parch.  XVI,  603,  44,  das  weitere  ein 
Zusatz  Balduins. 

2)  Aus   derselben  Quelle  geschöpft  wie  die  gleichen  Nachrichten 
der  Ann.  Yburg.  und  Ann.  Ottenbur. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  123 

luvies  fuit,  ut  rupes  liquore  aquarum  dissolutae,  plures  villas  ruina  sua 
exterminarent. 

1087.  SiGEB.  CHE.  S.  S.  VI,  366,  3.  Pisces  in  aquis  moriuntur.  || 
A.  HiLDESH.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  49.     Pestilentia  facta  est. 

1088.  Ann.  Brunwilar.  S.  S.  XII,  725,  56.  Hoc  anno  hiemps  tene- 
brosa  fuit,  et  circa  medium  lanuarii  maxima  omnium  Germaniae  flumi- 
num  inundatio  fuit. 

1089.  Ann.  S.  Iacobi  Leodinensis  S.  S.  XVI,  639,  35  u.  36.  In- 
undatio maxima  aquarum  usque  ad  valvas  aecclesiarum.  —  36.  Pesti- 
lentia terribilis  et  multiplex  ardentium.  ||  Ann.  Formosel.  S.  S.  V,  36,  17. 
Pestilentia  ignearia  ingrassata  est. 

1090.  Lokale  Hungersnot  in  der  Gegend  von  Gemhloux  (Sigeh.), 
andere  belgische  Quellen  wissen  nichts  von  einem  Notstande.  Ebenso  mufs 
die  Hungersnot,  von  der  Bernold  berichtet,  als  lokal  angesehen  werden, 
da  alle  iveiteren  Nachrichten  darüber  fehlen.  Sigeb.  chr.  S.  S.  VI,  366, 
22  u.  35.  (Annus  pestilens),  maxime  in  occidentali  parte 
Lotharingiae;  ubi  (multi,  sacro  igni)  interiora  consumente  (com- 
putrescentes^)),  exesis  menbris  instar  carbonum  nigrescentibus ,  aut 
miserabiliter  moriuntur,  aut  manibus  et  pedibus  putrefactis  truncati, 
miserabiliori  vitae  reservantur,  multi  vero  nervorum  contractione  distorti 
tormentantur.  —  35.  Sterilitas  frugum  terrae  augescit,  et  fames  pau- 
latim  irrepit.  ||  Ann.  Leod.  cont.  S.  S.  IV,  29,  19.  Annus  pestilens, 
multis  hominum  sacro  igne  computrescentibus.  ||  Ann.  Laub.  cont.  S.  S. 
IV,  21,  26.  Hoc  anno  orta  est  pestis  in  hominibus  quae  arsura 
dicitur,  qua  etiam  multi  perierunt.  ||  Herim.  lib.  de  restaurat.  S.  Märt. 
ToRNAc.  c.  6.  S.  S.  XrV,  277,  21.  Eodem  tempore  illa  ignea  pesti- 
lentia divino  iudicio  nimis  ipsam  provinciam  obpresserat,  qua  pluri- 
morum  pedes  invisibili  igne,  qui  ignis  inferni  vocabatur,  publice  com- 
buri  videbantur  —  —  ||  Bernoldi  chr.  S.  S.  V,  450,  35.  Hoc  anno 
magna  fames  multas  regiones  repente  afflixit,  quanvis  non  magna 
sterilitas  terrae  praecesserit. 

1091.  Ekkeh.  CHR.  UNIVERS.  S.  S.  VI,  207,  28.  Visi  sunt  per  multas 
regiones  vermiculi  nimis  ignoti,  non  longe  a  terra  volantes,  hoc  est 
ut  vel  manu  vel  virga  tangi  possent,  grossitudine  quidem  muscis  aequales, 
sed  longitudine  satis  deductiores;  quorum  tarn  infinitus  extitit  exer- 
citus,  ut  unum  pene  miliarium  in  latitudine,  duo  vel  tria  in  longitudine 
viderentur  occupare,  densitate  vero  sua  ipsam  solis  lucem  terris  negare.|| 
Ann.  S.  Pauli  Virdunensis  S.  S.  XVI,  500,  36.     Pestilentia  magna. 

1092.  Lokale  Hungersnot  in  Sachsen  (Bernold).  Bernoldi  chr. 
S.  S.  V,  454,  10.  Magna  fames  totam  Saxoniam  occupavit,  quae 
et  principes  illius  provinciae  in  alias  regiones  eo  anno  ad  tempus 
discedere  coegit.  Unde  et  generalis  conventus  fieri  non  potuit,  quem 
principes  Alemanniae  cum  Saxonibus  habere  voluerunt.  ||  Ann.  Werziburg 
S.  S.II,  246,  15  (==  Ann.  Hildesh.  =  Ann.  Rosenveld.  =  Ekkeh.).  Pesti- 
lentia magna  hominum  et  pecorum  facta  est.  ||  Cosmae  chr.  Boem. 
S.  S.  IX,  100,  35.  Et  in  ipsa  paschae  ebdomada  circa  Kalend.  Aprilis 
descendit  maxima  nix,  et  tantum  inhorruit  frigus  mixtum  cum  glatie, 
quantum  raro  in  media  contigit  hieme. 

1093.  Hungersnot  in  Sachsen  (Ann.  August).  Ann.  August.  S.  S.  III, 
134,  17.  Autumnus  pluviosus.  Solis  eclipsis  in  meridie  in  Libra  8.  Kai. 
Octob.  (23.  Sept.).  Ubique  mortalitas,  pestilentia  et  fames  per 
loca  in  Saxonia.  ||  Ann.  Aquenses  S.  S.  XXTV,  36,  47.  Mortalitas 
magna  facta  est.  ||  Auct.  Garstense  S.  S.  IX,  568,  22.  Magna  mor- 
talitas hominum  facta  est.     Ecclipsis  solis  una  hora  (23.  Sept.). 

1094.  Humgerstiot   in  Hessen   (Ann.  Ottenb.J;   ein  Zusammenhang 


1)  Die  eingeklammerten  Stellen  aus  Ann.  Leod. 


124  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

mit  der  Hungersnot  der  beiden  vorhergehenden  Jahre  ist  tvohl  anzunehmen. 
Eine  schwere  Epidemie  herrscht  in  allen  Ländern  von  Belgien  bis  Böhmen. 
Ann.  Ottenbue.  S.  S.  V,  8,  38,  Inundatio  pluviarum  et  fames  cum 
mortalitate.  ||  Ann.  Blandinienses  S.  S.  Y,  27,  5.  Inundatio  magna  a 
pridie  Idus  Octobris  (14.  Okt.)  usque  ad  Kai.  Aprilis.  ||  Ann.  Leod. 
CONT.  S.  S.  IV,  29,  22.  Mortalitas  hominum  maxima.  ||  Sigeb.  chr. 
S.  S.  VI,  366,  51.  In  Gallia  et  Germania  (gravis  hominum  mortalitas 
facta  est ')).  ||  Gesta  abb.  Gembl.  cont.  auct.  Godeschalco  S.  S.  VIII,  547,  6. 
Eius  regiminis  anno  tertio*)  maxima  extitit  hominum  mortalitas.  || 
Ann.  Laubiens.  cont.  S.  S.  IV,  21,  30.  Hoc  anno  magna  mortalitas 
hominum  fuit,  et  visus   est  igneus   draco  volare  per  aerem.   ||  Gesta 

ABB.  Lobbiensium  S.  S  XXI,  313,  7 ,  quo  anno  magna  fuit  hominum 

mortalitas  et  draco  igneus  volare  per  aurem  visus  est,  Kalendis  Augusti.!] 
Ann.  Parchenses  S.  S.  XVI,  604,  14.  Mortalitas  hominum  maxima.  || 
Ann.  Brunwilarenses  S.  S.  XVI,  726,  5.  Hoc  anno  circa  festivitatem  ad 
vincula  sancti  Petri  (1.  Äugst.)  ignis  magnus  apparuit  circa  vespertinum 
tempus  per  totum  mundum,  et  mortalitas  magna  facta  est.  ||  Ann.  S. 
Petri  Erphesfurd.  S.  S.  XVI,  16,  42.  Pestilentia  gravis  hominum  fuit.  || 
Ann.  Hildesh.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  49  (=  Ann.  Rosenfeld.  =  Ann. 
Wirziburg).  Pestilentia  magna  facta  est.  ||  Ann.  S.  Disibodi  S.  S. 
XVII,  14,  38.  Facta  est  autem  gravissima  mortalitas  in  regione 
eadem,  et  passim  infinita  multitudo  populi  in  mortem  cadebat.  Ipsum 
quoque  monasterium  iam  iamque  feralis  illa  clades  occupaverat.  Morien- 
tibus  itaque  fratribus,  timor  cunctos  sollicitabat ;  unde  et  orationes  ad 
Dominum  creberrimae  fiebant.  ||  Ekkeh.  chr.  univers.  S.  S.  VI,  207,  42. 
Aecclesia  mortalitate  immensa  incredibiliter  vastata  est,  insuper 
pestilentia,  turbinibus,  imbrium  inundationibus  diversisque  cladibus 
nimium  afflicta.  ||  Ann.  Neresheimenses  S.  S.  X,  21,  5.  Pestilentia 
hominum  magna  nimis.  1|  Ann.  S.  Georgii  in  nigra  silva  S.  S.  XVII,  294,  4. 
Mortalitas  maxima.  1|  Ann.  Zwifält.  minores  S.  S.  X,  54,  41.  Magna 
hominum  mortalitas.  ||  Ann.  Zwifalt.  maiores  S.  S.  X,  54,  52.  Mors 
populos  stravit,  subita  quos  peste  necavit.  |1  Bertholdi  Zwifalt.  chr. 
S.  S.  X,  111,  19.  Huius  primo  anno  10.  Kalendas  Octobris  (22.  Sept.)  facta 
est  eclypsis  solis  pene  tribus  horis,  denique  media  circiter  die  cepit  sol  in 
nigras  vel  iacinctas  maculas  nigrescere  et  in  horridos  aspectus  pallescere ; 
statimque  anno  sequente  secuta  est  magna  hominum  pestilentia.  ]| 
Bernoldi  CHR.  S.  S.  V,  459,  5.  460,  20.  461,  15.  In  Baioaria  magna 
mortalitas  grassabatur,  adeo  ut  in  Ratisponensi  civitate  infra  duo- 
decim  septimanas  octo  milia  quingenti  illa  mortalitate  intercepti  numera- 
rentur;  set  et  alias  provincias  eadem  mortalitas  afflixit,  non  tamen  adeo 
ut  Baioariam.  —  —  460,  20.  Nam  adeo  maxima  mortalitas  usquequa- 
quam  grassabatur,  ut  in  una  villa  plus  quam  mille  quinquaginta  homines 
infra  sex  epdomadas  mortui  numerarentur.  Set  et  in  una  die  et  in  una 
villa  plus  quam  quadraginta  alicubi  mortui  sunt.  Ipsa  quoque  cimiteria 
aeclesiarum  adeo  sepulturis  impleta  sunt,  ut  homines  ibi  mortuos  suos 
sepelire  non  potuerint.  Unde  in  pluribus  locis  facta  praegrandi  fossa 
extra  cimiterium,  omnes  suos  mortuos  in  illam  coniecerunt.  Haec  autem 
mortalitas  non  solum  Teutonicos,  set  et  Franciam,  Burgun- 
diam,  Italiam  usquequaquam  vexabat;  quae  tamen  sapientibus 
non  adeo  detestanda  videbatur.  Nam  maxima  multitudo  cum  penitentia 
et  confessione  et  probabili  fine  discesserunt,  quem  infirmitate  detenti 
sibi  post  aliquot  dies  proventurum  praescierunt.  —  —  —  461,  45.  In 
Alsatia  magister  Manegoldus  de  Liutenbach  mirabiliter  aeclesiasticam 
religionem,  —  —  Deo   miserante   reaccendit.    Nam   invalescente    apud 


1)  Das  Eingeklammerte  aus  Ann.  Leod. 

2)  Liethart  Abt  seit  1092. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  125 

illos  diutuma  mortalitate,  omnes  pene  maiores  et  militares  illius 
provinciae  ad  ipsum  catervatim  convenere,  et  de  excommunicatione  per 
potestatem  ipsi  a  domno  papa  concessam  absoluti,  etiam  de  reliquis 
eorum  peccatis  accepta  penitentia  per  eum  absolvi  non  cessaverunt.  || 
CosMAE  CHB.  BoEMORUM  S.  S.  IX,  103,  10.  EodeiQ  anno  fuit  mortalitas 
hominum,  sed  maxima  in  Teuthonicis  partibus.  Nam  redeuntibus  prae- 
dictis  episcopis  de  Maguntia,  dum  transirent  per  quandam  villam  nomine 
Amberk,  parrochiam  ecclesiam  quamvis  satis  amplam,  quae  est  sita 
extra  villam,  non  potuerunt  intrare,  ut  audirent  missam,  quia  totum 
eins  pavimentum  usque  ad  unum  punctum  erat  cadavere  plenum.  Simi- 
liter  in  urbe  Kaker  non  fuit  domus,  ubi  non  essent  tria  aut  quatuor 
cadavera  hominum,  quam  praetereuntes  non  longe  ab  urbe  in  medio 
pernoctavimus  campo.  ||  Ann.  Augustani  S.  S.  III,  134,  21.  Mortalitas 
convaluit  inmoderata,  adeo  ut  yillae  plures  existerent  sine  cultoribus  et 
ecclesiae  sine  sacerdotibus,  pestilentia  consumpti. 

1095.  Lokale  Hungersnot  in  Belgien  (Ann.  Bland.,  Ann.  Leod. 
cont.,  Sigebert,  G.  abb.  Gembl.,  Herim.  liber  de  rest.  S.  Mart.  Tornac. 
Ekk.J.  Ann.  Blandinienses  S.  S.  V,  27,  6.  Sequitur  sterilitas  anni  cum 
fame  gravi.  ||  Ann.  Leod.  cont.  S.  S.  IV,  29,  23.  Fames  diu  concepta 
invalescit.  ||  Sigebekt.  che.  S.  S.  VI,  367,  4.  Fames  diu  concepta  vali- 
dissime  ingravatur  ^),  et  fit  annus  calamitosus,  multis  fame  laborantibus 
et  pauperibus  per  furta  et  incendia  ditiores  graviter  vexantibus.  Cum 
valida   ventorum   turbine    etiam   terraemotus   factus    est    media    nocte 

4.  Idus  Septembris  (10.  Sept.).  ||  Gesta  abb  .  Gemb.  cont.  auct.  Godeschalco 

5.  S.  VIII,  547,  7.  —  —  et  in  anno  sequenti  (1095)  magna  et  inevita- 
bilis  annonae  raritas,  adeo  ut  panem  duorum  mensium  diebus  vix 
administrarent  nobis  culturae  nostrae  et  decimae.  Hac  penuria  panis 
urgente,  praebenda  monasterii  venalis  efficitur  tam  laicis  quam  clericis. 
Gladius  irae  Dei  circumquaque  desevit,  laquearia  divitum  uti  pauperum 
casae  famis  malo  velut  ariete  magno  pulsantur;  pauperes  multique 
mediocres  hac  tabe  pereunt,  cymiteria  sepeliendis  non  sufticiunt.  In  locis 
multis  fossae  latae  et  profundae  eifodiuntur,  et  in  eis  corpora  de- 
functorum  funibus  deponuntur.  Multi  in  exitibus  viarum,  multi  inter 
opaca  silvarum  mortui  inveniuntur.  Hac  peste  famis  multi  nobi- 
lium  adacti,  dum  familiis  suis  carere  nolunt,  multum  ar- 
gentum  ad  has  sustentandas  expendunt.  Foeneratoi'es  debitores 
suos  Omnibus  modis  gravant,  et  dum  die  dicta  pecunias  suas  non  reci- 
piunt,  has  die  reddita  sub  fide  et  sacramento  dublicant.  ||  Heeim.  hb. 
DE  EESTAüEAT.  S.  Martini  Toenacen.  c.  70,  71,  72,  76.  S.  S.  XIV,  307,  42, 
308,  311,  16.  c.  70.  Eodem  anno  victualium  penuria  et  famis  atrocitas 
totam  provinciam  vehementer  afflixit,  et  abbas  omnibus  pauperibus  ad 
se  confugientibus  quicquid  habere  poterat  misericorditer  tribuere  cepit, 
ita  ut  nee  in  horreo  nee  in  cellario  aliquid  remanserit.  Tuncque  de- 
mum  necessitate  et  anxietate  compulsus,  fratribus  per  totum  annum 
claustro  reclusis  iugique  silentio  doraitis  et  que  foris  agebantur  nescien- 
tibus  rem  sicut  erat  in  capitulo  aperuit,  magnam  scilicet  multitu- 
dinem  virorum  ac  mulierum  se  suscepisse  et  unde  vel  una 
die  viverent  se  non  habere.  Obstupefacti  omnes,  ammirati  sunt, 
tan  tam  rem  eum  sine  alicuius  consilio  fecisse,  rogaveruntque  eum,  ut 
exteriorum  curam  alicui  viro  prudenti  committeret,  ipse  vero  doctrine 
et  saluti  animarum  insisteret,  nee  deinceps  aliquem  absque  fratrum 
consilio  susciperet,  et  quos  suscipiebat  non  more  antiquorum  gravia  et 
importabilia  onera  imponendo  probaret,  sed  institutis  et  regula  Clunia- 
censis  cenobii  contentus  esset,  quod  solum  et  fama  et  religione  necnon 
et   caritate    universis  Gallie   monasteriis    eo    tempore  preminebat  et  a 


1)  Fames  —  ingravatur  aus  Ann.  Leod, 


126  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

veneriabili  abbate  Hugone  regebatur.  Adquiescit  abbas  consilio  fratnim, 
statimque  domnum  Heinricum  ordinans  cellarium,  Radulfo  committit 
preposituram  sociumque  ei  donat  Walterum,  filium  Huberti.  Hiisque 
tribus  totius  ecclesie  commendans  in  exterioribus  provisionem,  ut  sine 
licentia  egrederentur,  permittit,  ceteris,  ut  secum  religioni  et  silentio 
instarent,  indicit.  Uli  de  capitulo  egressi ,  coquinam  introeunt,  quod 
fratribus  preparari  posset  querunt,  sed  nihil  inveniunt.  Ingrediuntur 
deinde  portam  urbis,  et  civibus  sibi  occurrentibus  ac  veluti  de  longa 
carceris  custodia  ereptis,  quomodo  se  haberent,  inquirentibus ,  illi  leto 
vultu,  omnia  prospera  esse,  respondent,  sed  post  paululum  eis  necessi- 
tatem  fratrum  innotescunt,  Protinus  cives  invicem  colloquentes,  et  alio 
frumentum,  alio  siliginem,  alio  fabas  dante,  eos  exhortantes  et  confor- 
tantes,  hilares  et  letos  ad  frati-es  remittunt.  Radulfus  etiam  germano 
suo  Teoderico  inopiam  ecclesie  indicans,  rogat,  ut  sibi  pecuniam  ad 
emenda  fratribus  necessaria  commodet.  Protinus  ille  40  marcas  argenti 
ei   commodat,    quas   tamen   numquam  postea   recipere  voluit,    sed  pro 

anima  sua   ecclesie  dimisit. c.  71.     Quantam  autem  inopiam 

panis  pauper  conventus  illo  anno  integro  pertulerit,  vix  potest  credi: 
panis  triticei  aut  vini,  nisi  forte  ab  aliquo  divite  eis  trans- 
mitteretur,  nulla  erat  mentio;  siligo  etiam  omnino  deerat;  sola 
avena  eis  molebatur  de  molendino  relata,  nee  cribro  nee  tamisio  farina 
purgabatur,  sed  statim  aqua  calida  superfusa  pariis  exinde  fiebat,  qui 
coctus  et  monacho  appositus  paleis  prominentibus  ustilari  posse  vide- 
batur,  et  quando  cultello  precidebatur,  maior  palearum  quam  micarum 
coram  monacho  videbatur  acervns,  et  quia  iuxta  Salomonem  anime 
esurienti  etiam  amara  dulcia  videntur,  monachi  fame  tabescentes  tanta 
aviditate  panem  illum  avenacium  comedebant,  ut  de  eo  nee  mice  nee 
palee  superessent.  Nonnulli  etiam  et  ex  illis  adhuc  supersuut  quorum 
unus  est  domnus  Ascelinus,  qui  domno  Henrico  in  cellarii  provisione 
vel  obedientia  successit,  qui  adhuc  testatur,  se  tunc  multociens  cogitasse, 
si  aliquando  posset  videre  diem,  quo  ecclesia  sancti  Martini  tarn  dives 
esset,  ut  ipse  pane  solummodo  saturari  posset.  —  —  c.  72.  Radulfus 
ergo  videns  et  sciens,  ecclesiam  pauperum  redditibus  carentem  sine 
agricultura  non  facile  posse  subsistere,  totum  studium  suum  ad 
emendas  et  adquirendas  terras  convertit.  —  —  —  c.  76.  Quodam 
tempore  cum  fames  nimia  totam  provinciam  opprimeret,  et  prefatus 
prior  Radulfus  de  fratrum  penuria  soUicitus  pauperibus  more  solito 
elemosinas  erogare  trepidaret,  et  domnus  vero  Petrus,  ne  aliquid  de 
consueto  numero  minueretur,  suaderet,  ecce  subito  pauperibus  super- 
venientibus  minister  panes  defecisse  respondit.  Cui  domnus  Petrus: 
„Vade,"  inquit,  „si  forte  aliquod  frustum  panis  in  archa  remanserit." 
Cum  vero  minister  se  eadem  hora  vaeuam  archam  dimisisse  diceret, 
ille  vero  ad  querendum  instigaret,  minister  instantia  eins  fatigatus  ad 
archam  rediit  et  quam  paulo  ante  vaeuam  dimiserat  usque  ad  summam 
superficiem  repletam  panibus  invenit.  Ex  fide  ergo  eins  cepit  idem  prior 
Radulfus  Omnibus  supervenientibus  pauperibus  sie  abundanter  tribuere, 
ut  nuUi  omnino  panis,  negaretur;   quanto  vero  plus  erogabat,   eo  magis 

substantiolam  domus  Dei  nutu  augmentari  videbat, ||  Ekkehakd. 

CHH.  uNivERs.  S.  S.  VI,  213,  48.  Francigenis  occidentalibus  facile  per- 
suaderi  poterat  sua  rura  reli quere  ^);  nam  Gallias  per  annos  aliquot  nunc 
seditio  civilis,  nunc  fames,  nunc  mortalitas  nimis  afflixerat,  postremo 
plaga  illa,  quae  circa  Nivalensem  sanctae  Gerdrudis  aecclesiam  orta 
est,  usque  ad  vitae  desperationem  terruerat.  Erat  autem  huiusmodi. 
Tactus  quisquam  igne  invisibili,    quacumque  corporis  parte,    tarn  diu 


1)  Bezieht  sich  auf  den  ersten  Kreuzzug,  behandelt  also  die  Jahre 
um  1095, 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  127 

sensibili,  immo  incomparabili  tormento  etiam  inremediabiliter  ardebat, 
quousque  vel  spiritum  cum  cruciatu  vel  cruciatum  cum  ipso  tacto 
membro  amitteret.  Testantur  hoc  hactenus  nonnulli,  manibus  vel  pe- 
dibus  hac  pena  tnincati.  ||  Ann.  S.  Mariae  Ultraiectenses  S.  S.  XV  n, 
1301,  36.  Hoc  anno  maxima  mortalitas  fuit.  ||  Ann.  Ottenbub.  S.  S. 
V,  8,  40.  Adhuc  mortalitas  duravit.  ||  Ann.  Grabicenses  S.  S. 
Xin,  648,  26.     In  Boemia  et  ubique  mortalitas  hominum  facta  est. 

1096.  Ann.  Prag.  S.  S.  III,  120,  29.  Mortalitas  hominum 
facta  est. 

1097.  Sigeb.  CHR.  S.  S.  VI,  367,  36.  Komet.  Nimia  aquarum  in- 
undatione  autunnalis  satio  impeditur,  et  sterilitas  frugum  terrae 
sequitur.  ||  Ekkeh.  chr.  univers.  S.  S.  VI,  209,  5.  Cometes  apparuit.  Et 
anno  aestas  fertiHssima,  hiems  vero  lenis  et  pestilens  fuit;  imbrium  et 
fluminum  inundationes  nimis  increverunt. 

1099.  Beginn  einer  meh/)'jährigen  Notperiode.  Das  Notstandsgebiet 
erstreckt  sich  über  das  Elsafs  (Ann.  Monast.),  Schwaben  (Ann.  S.  JBlasii 
et  Engelberg.,  Berth.  chr.  Zwifalt.,  Ann.  August.)  und  Franken  (ETckeh. 
Ann.  Elwang.).  Bertholdi  Zwifeltensis  chr.  S.  S.  X,  111,  44.  Ipso 
anno  ^)  et  subsequenti  facta  est  fames  valida,  multaque  hominum 
milia  exinde  sunt  morfcua  in  tantum,  ut  in  populari  huius  loci  cimiterio 
in  aliqua  fossa  in  mortem  catervatim  ruentibus  pi-oiecti  reconderentur 
quinquaginta,  in  aliqua  homines  sexaginta  vel  septuaginta.  Hac  fame 
necessitate  urgente  pene  viginti  marchas  argenti  undecunque  collectas 

pro   paucis    frumenti  modus ab   elemosynario   data  eme- 

bantur,  quoniam  adiuvante  Oudalrico  abbate  in  unaquaque  septimana 
60  farinae  modii  ad  usus  pauperum  expendebantur.  Tunc 
temporis  quaedam  paupercula  fame  excruciata  suum  infantulum,  quo 
se  inopia  famis  facilius  alleviaret,  venenata  herba  quae  collo  vocatur 
occidit;  quam  abbas  Oudalricus  pater  noster  miseratus  sufficienti  victu 
pascens ,  ut  eam  internecioni  subtraheret  laboravit ,  sed  heu  diutuma 
fame  maceratam  nuUus  subtrahere  potuit.  Eandem  herbam  multi,  famis 
atrocitate  furentes  in  rabiem  versi,  veluti  boves  indiscrete  devorantes 
sunt  mortui.  Denique  in  proximo  vico  Plumare  vocitato  quidam  ut  au- 
divimus  homo  cum  uxore  et  filio,  sumpto  cibo  herba  eadem  aliisque  in- 
nocuiis  cum  farina  et  aqua  sicut  pauperibus  mos  est  confecto,  simul 
omnes  mortui  inventi  sunt,  cibo  nondum  plene  consumpto.  Haec  in- 
tulimus,  ut  quae  rerum  calamitas  exoi-ta  esset  temporibus  nostris  posteris 
panderemus.  ||  Hügonis  Flav.  chr.  S.  S.  VIH,  481,  3.  Eo  anno,  prima 
hora  noctis,  a  parte  aquilonis  lux  ingens  quasi  ignis  ardentis  emissa, 
usque  prope  diluculum,  noctem  prope  convertit  in  diem.  Quo  etiam 
anno  hiemps  solito  asperior  octo  continuis  ebdomadibus  inhorruit 
ita  ut  bestias,  aves,  homines  quoque  plerosque  vis  algoris  existeret  ^)  || 
Ann.  Monaster.  S.  S.  III,  154,  24.  Fames  maxima  tribus  annis.  ||  Ann. 
S.  Blasii  et  Engelberg.  ^)  S.  S.  XHI,  277,  45.  Fuit  vero  fames  valida 
per  tres  continuos  annos,  cepta  ab  eo  quo  hec  facta  sunt  anno  *),  set  in 
medio  maxima,  quia  erat  hiemps  durissima,  et  semina  et  arbores  de- 
fecerunt.  1|  Ann.  Aügdst.  S.  S.  DI,  135,  30.  Hiems  continua,  sterilitas 
terrae,  fames  valida   ||  Ekkeh.  chr.  unfvers.  S.  S.  VI,  218,  19.     Eapoto 


1)  Ipso  anno  bezieht  sich  auf  den  Brand  des  Klosters  1098,  die 
Notjahre  wären  also  1098  und  1099;  wahrscheinlich  liegt  aber  ein  Irrtum 
Bertholds  vor,  der  bei  der  späten  Abfassung  des  "Werkes  (1137  und  1138) 
leicht  möglich  ist,  denn  alle  anderen  Quellen  lassen  übereinstimmend 
die  Notperiode  erst  1099  beginnen. 

2)  So  in  der  Handschrift;  lies  exstingueret. 

3)  Die  Notiz  stammt  aus  Sankt  Blasien. 

4)  Die  Eroberung  Jerusalems  durch  die  Kreuzfahrer, 


128  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

palatinus  comes  et  Oudalricus  comes,  patruelis  eins, defuncti  sunt. 

Dum  enim  imperator  cum  principibus  colloquium  Ratisponae  haberet, 
mortalitas  subito  exorta  prenominatos  duos  magnates,  de  inferioribus 
vero  quam  plures  absumpsit,  per  civitates  quoque  atque  regiones  non 
modicam  vulgi  stragem  fecit.  Fames  etiam  improvisa  multis  locis 
invaluit.  ||  Ann.  Elwangenses  S.  S.  X,  19,  4.  Fames  magna  nimis.  || 
Ann.  Hildesh.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  50  (=  Ann.  Wirziburg).  Impe- 
rator Ratisponae  pascha  celebravit;  ubi  isdem  diebus  magna  mor- 
talitas facta  est;  in  qua  Rabbodo  Palatinus  comes  cum  aliis  innume- 
rabilibus  moritur. 

1100.  Das  Notstandsgebiet  hat  sich  gegen  das  vorhergehende  Jahr, 
wie  es  scheint,  noch  erweitert.  Es  sind  Nachrichten  über  die  Hungersnot 
vorhanden  aus  Lothringen  (Hugo  Flav.),  Norddeutschland  (Ann.  Magde- 
burg., Annl.  Saxo.) ,  vom  Mittelrhein  (Ann.  Ottenbur.),  aus  dem  JElsafs 
(Ann.  Argent.),  aus  der  Schweiz  (Ann.  Einsidlens.),  aus  Franken  (Ann. 
Elwang.,  Ann.  Hildesh.)  und  Schwaben  (Ann.  S.  Blasii  a.  1099,  Berth. 
Zwifalt  a.  1099).  Hugo.  Flav.  che.  lib.  IL  S.  S.  VIII,  487,  55.  Quo 
etiam  anno  magna  fuit  annonae  penuria,  et  multi  fame  periclitati 
sunt.  II  Ann.  Hildesh.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  50  (=  Ann.  Wirziburg.  S.  S. 
II,  246).  Hiemps  dura  et  fames  magna.  ||  Ann.  Elwang.  S.  S.  X,  19,  8. 
Hiemps  dura,  fames  magna,  mortalitas  ingens  hominum  facta  est.  ^)  || 
Ann.  Ottenbue.  S.  S.  V,  8,  50.  Fames  circa  Rhenum  innumerabiles 
extinxit.  ||  Ann.  Einsidlens.  S.  S.  III,  146,  38.  Yemps  aspera  et  fames 
valida.  II  Ann.  Argent.  S.  S.  XVII,  88,  21.  Facta  est  fames  incompara- 
bilis  et  mortalitas  horribilis. *)  ||  Ann.  Magdeburg.  S.  S.  XVI,  180,  33. 
Fames  magna  per  multas  regiones  invaluit.  Mortalitas  eciam  non 
modica  subsecuta  est.  ||  Annl.  Saxo.  S.  S.  VI,  733,  8.  Eo  anno  hiemps 
durissima  fuit;  fames  etiam  per  multas  regiones  invaluit^)  et  mor- 
talitas magna  erat. 

1101.  Die  Hungersnot  des  vorhergehenden  Jahres  dauert  wenigstens 
in  einzelnen  Gegenden  fort.  Nachrichten  sind  erhalten  vom  Mittelrhein 
(Ann.  Ottenbur.)  und  aus  Schwaben  (Ann.  August.,  V.  Theogeri,  Chr.  des 
P.  Lenz).  Ann.  Ottenbur.  S.  S.  V,  8  b2.  Adhuc  fames  circa  Rhenum 
saevit.  ||  Ekkeh.  chr.  univers.  S.  S.  VI,  220,  7.  Vermiculorum  quoque, 
quos  papiliones  a  similitudine  tabernaculorum  vocant,  exercitus  incredi- 
bilis  multitudinis  per  tres  continuos  dies  quasi  a  Saxoniae  finibus  in 
Baioariam  volabat.  ||  Vita  Theogeri  lib.  I,  c.  19.  S.  S.  XII,  457,  18. 
Quodam  itaque  tempore  adeo  fames  non  solum  in  monasterio 
sed  et  in  omni  circa  regione  praevaluit,  ut  se  fratres  illo  in 
loco  diutius  subsistere  posse  non  crederent,  et  hi,  quibus  pater  piis- 
simus  officia  exteriora  crediderat,  nimio  maerore  deficei-ent,  quid 
tantae  multitudini  facerent  nescientes;  maxime  cum  ne  comparandi 
quidem  quotidiani  victus  copia  ulla  iam  foret  etiam  veteris  annonae. 
Seorsum  itaque  seniores  quosque  et  consilio  meliores  assumunt,  ac 
Theogerum  media  in  sede  componunt,  rem  omnem  uti  se  habebat 
aperiunt  idque  efflagitant,  quatenus  quid  facto  opus  sit,  habita  secum 
deliberatione  decernant,  ut  tanta  multitudo  fame  non  pereat,  quae  in 
quotidiano  quasi  servitio  vires  corporis  iam  totas  expenderat.  Ubi  dum 
diem  vario  sermone  protraherent  —  — ,  tandem  in  hoc  universi  con- 
sentiunt,  ut  quicumque  locum  illum  aliqua  seu  pretii  seu  beneficii  obla- 
tione    ditassent,    ipsi    quoque  ibidem  utcumque  sustentandi  residerent. 


1)  Aus  dem  verlorenen  Teile  des  Chr.  Wirziburg. 

2)  Gleich  Ann.  Marbac.     Beide  Annalen  gehen  auf  eine  verlorene 
gemeinsame  Quelle  zurück;  vgl.  Schulte,  Mitteil.  d.  Inst.  V,  515  flF. 

3)  Übereinstimmung  mit  den  Ann.  Magdeburg,  fames   —   invaluit 
aus  den  Nienburger  Annalen. 


V  Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  129 

caeterum    quique    perfectiores    vel    ad    parentes    vel    ad    alia   interim 
monasteria  commigrarent.     Abt  Dietger  lehnt   diesen  Plan  ab.     et  miri- 
fice  protinus,  uti  ille  promiserat,  consolatus  est  Dominus  populum  suum. 
Eo  namque  tempore  alienum  aes  grande  conflarant,  ita  ut  mutuo  acceptas 
sexaginta  libras  argenti  in  quotidianos  usus  expenderint.     Cumque  iam 
praesens  loci  necessitas  et  imminens  anni  sequentis  sterilitas  adhuc  eos 
amplius  mutuare  compelleret,  sed  unde  redderent,  non  haberent :   homi- 
nem  iuvenem  quendam  Liutfridum  nomine,  civem  civitatis  Wangionum, 
genere  et  divitiis  satis  fortunatum,  infirmum  contigit  advenire;  Domino 
nimirum  cum  illo  misericorditer  destinante,  quatenus  et  illius  infirmitas 
spiritalibus  solatiis  iuvaretur,  et  ex  eins  abundantia  .  .....   frumenti 

et  vini  omnique  supellectili,  omnibus  quoque  aedificiis  tarn  ligneis  quam 

lapideis,  vel  quidquid  habere  poterat  in  civitate. ||   A.  Augustani 

S.  S.  III,  135,  34.  Hiems  varia.  Farnes  valida.  ||  Handsch.  Chk.  aus 
S.  Georgen  veef.  von  P.  Lenz  auf  Grund  vorhand.  Akchivalien.  Mones 
Zeitsch.  f.  d.  Gesch.  d.  Oberrheins  IX,  221.  Maxima  annonae  Caritas 
in  Hercinia  sylva  et  regione  Barensi  coenobitas  s.  Georgii  sexaginta 
argenti  libras  mutari  cogit.  ^) 

1102.  Handsch.  Chr.  aus  S.  Georgen,  nach  Pater  Lenz,  Mones  Z. 
F.  D.  Gesch.  d.  Obereheins  IX,  221.  Invalescente  fame,  cum  religiosi 
sangeorgani  plerique  ad  parentes  et  cognatos  suos  migrare  vellent, 
coelitus  iuvantur.  Leutfridus,  wormatiensis  ciuis  monasterio  bona  sua 
seque  ipsum  devovet. 

1104.  Ekkeh.  CHR.  ünivers.  S.  S.  VI,  225,  38.  Undique  terra  satis 
quievit,  pace  simul  et  fertilitate,  necnon  aeris  quaütate  corporumque 
sanitate  delectabiHter  iocundata. 

1106.  Lokale  Hungersnot  in  der  Gegend  von  Klosterrath  Ann. 
Rodens.  S.  S.  XVI,  701,  54.  His  diebus  annona  erat  cara,  et  plebs  est 
fame  nimis  afflicta,  quia  fructum  suum  negarat  terra.  Sed  sacerdoti 
omnis  necessitas  suppleta  est  a  comite,  et  destinata  rerum  abundantia  a 
maioribus  terrae,  —  — 

1109.  Chr.  S.  Bav.,  De  Sjiet  Corp.  Chr.  Fland.  I,  573.  Hoc  anno, 
multi  sacro  igne  accenduntur,  membris  instar  carbonum  nigrescentibus.  || 
Ann.  Formosel.  S.  S.  V,  36,  37.  Pestilentia  ignearia  ingrassari  cepit.  || 
Ann.  Camerac.  S.  S.  XVI,  512,  34.  Pestilentia  ignearia  iterum  in 
humanam  camem  deseviit,  quae  ante  festivitatem  sancti  lohannis  bap- 
tistae  (29.  Aug.),  scilicet  decollationem  eins,  oriri  coepit.  1|  Ann.  Ottenb. 
S.  S.  V,  9,  16.     Inundatio  pluviarum 

1110.  Ann.  Formosel.  S.  S.  V,  36,  38.  Hiemps  durissima  et 
nives  diutumae. 

1111.  Ekkeh.  chr.  univ.   S.  S.  VI,   245,  27. Rerum  prospe- 

ritas  et  copia  frugum 

1112.  Ann.  Laub.  cont.  S.  S.  IV,  22,  1.  Aestas  nimis  arida.  4.  Idus 
Maii  (12.  Mai)  nocte  dominica  fit  tempestas,  exurens  multas  arbores  et 
segetes.  ||  Anselmi  cont.  Sigeb.  S.  S.  VI,  375,  15.  Mense  Maio  siligines 
et  arbores  sacro  igne  adustae,  fructus  sui  spem  sunt  mentitae;  et  quae- 
dam  silvae  insuper  arefactae.  Subsecuta  est  hominum  valetudo  gravis 
et  diutuma,  cum  profluvio  ventris  et  mortalitate. 

1113.  Sigeb.  auctur.  Bellovac.  S.  S.  VI,  462,  8.  Maxima  terrae 
vinearumque  infgcunditas.  ||  Anselmi.  cont.  Sigeb.  S.  S.  VT,  375,  25.    In 


1)  Pater  Lenz  benutzte  die  V.  Theogeri,  auTserdem  lag  ihm  aber 
auch  noch  jetzt  verlorenes  handschriftliches  Material  vor,  von  dem  sich 
auch  in  der  Nachricht  von  1101  noch  eine  Spur  findet,  und  das  ihn 
offenbar  veranlafste,  Hungersnot  in  den  beiden  Jahren  1101  und  1102 
anzusetzen,  während  d.  V^.  Theogeri  nur  die  allgemeine  Datierung  auf 
die  Hungersnot  um  die  Wende  des  11.  und  12.  Jahrhunderts  zuläfst. 

Leipziger  Studieu,  VI.  1:  Curschmann,  Hungersnöte.  9 


130  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

pago  Bracbatensi    9.   Kai.  Maii   (23.   April)   circa  Tornacum   nix   tanta 
cecidit,  ut  etiam  silvas  fregerit. 

1114.  Ann.  Formosel.  S.  S.  V,  36,  41.  Ventus  validissimus  in- 
tumuit  14.  Kai.  Dec.  (18.  Nov.).    Hiemps  durissima  secuta  est. 

1116.  Cäson.  Leod.  che.  ktthm.  v.  27.  S.  S.  XU,  416. 

Annus  qui  hunc  annum  praecesserat, 
Tanto  gelu  terram  astrinxerat 
Ut  a  festo  sanctorum  oninium  (1.  Nov.  1115), 
Sic  duraret  usque  ad  Maium  (1116). 

De  fragis  et  fabis. 
Infra  dies  natalis  Domini  (25.  Dec.) 
Dux  comedit  fraga  Lovanii; 
Quidam  fabas  eodem  termino, 
Sed  recentes  sicut  in  Junio. 
Chr.  heg.  Col.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  57.     Magna  aeris  inequalitas 
facta  est. 

1117.  Lokale  Hungersnot,  mir  in  der  Gegend  von  Cateau-Cam- 
bresis  nachweisbar  (Chr.  S.  Andr.).  Chr.  S.  Andreae  Castei  Camerac. 
lib.  III.  c.  30.  S.  S.  VII,  546,  33.  Interea  domnus  abbas  Guiffridus,  tum 
hostili  furore  qui  totam  patriam  depopulabatur,  tum  fame  quae  vehe- 
menter omnem  terram  premebat  fatigatus,  velut  magna  tempestate  quas- 
satus  amisso  clavo  navim  vagantem  mediis  fluetibus,  ecclesiam  hanc 
detinebat;  sed  tandem  in  se  reversus  portum  quietis  adiit,  et  prelationis 
onus  deposuit.  *)  ||  Ann.  S.  Jacobi  Leod.  S.  S.  XVI,  640,  10.  Praeterea 
frequens  aquarum  inundatio  cum  vi  ventorum  [domus  plerasque  subruit 
et  earum  habitatores  extinxit,  totoque  anno  rerum  facies  immutata 
nostrates  omnes  perterruit.    j]  Canonici  Leod.  chr.  rythm.  S.  S.  XII,  417. 

Gewitter  am  2.  Mai. 
De  diluvio. 
V.  107.     Secuta  est  plaga  diluvii. 

Die  quae  est  septima  Junii  (7.  Juni). 

Timuimus  urbis  excidium 

Pro  communi  peccato  omnium. 

Pontes  fregit  et  aedificia 

ßivus  noster,  cui  nomen  Leggia; 

Submersi  sunt  septem  vel  amplius. 

Gewitter  am  1.  Juli. 
V.  144.     Nona  die  post  ictum  fulminis, 
Tempestas  fit  tantae  caliginis 
Ut  videre  nihil  potuerimus; 


V.  156.     Celum  omne  fit  pice  nigrius; 

Ruunt  imbres,  compuntur  fulgura, 
Coniurasse  putes  tonitrua. 
Ekkeh.  S.  S.  vi,  253,  3.    2.  Mai  starkes  Gewitter  in  Lüttich.  Quinta 
decima  dehinc  die  ex  vicino  quodam  eiusdem  episcopii  monte,  qua  nun- 


1)  Schon  einmal  wird  während  der  Regierungszeit  desselben  Abtes 
(1083 — 1117)  von  einer  Hungersnot  gesprochen,  die  mit  der  hier  er- 
wähnten identisch  sein  kann.  Mit  mehr  Wahrscheinlichkeit  wird  sich 
die  Nachricht  aber  vielleicht  auf  das  Jahr  1095  beziehen  lassen;  vgl. 
lib.  in,  c.  6,  p.  541,  20.  Quam  ille  susceptam  per  aliquot  annos  strennue 
rexit,  sed  postea  continuis  imminentibus  guerris  et  maxime  fame  magna 
ecclesia  haec  devoluta  est  paupertati. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  131 

quam  aqua  preter  pluviam  visa  est,  fluvius  ingens  erupit,  qui  non  modi- 
cam  civitatis  partem  diluens,  cum  maximo  Leodicensium  dampno  Traiecten- 
sium  se  finibus  infudit.  ||  Anselmi  cont.  Sigeb.  S.  S.  VI,  376,  20.  Mense 
Januario  3.  Non.  ipsius  (3.  Jan.),  4.  feria,  in  aliquibus  locis,  sed  non 
usquequaque,  terremotus  accidit,  alias  clementior,  alias  validier;  adeo 
ut  quarundam  urbium  partes  cum  aecclesiis  subruisse  dicatur.  Mosa 
etiam  fluvius  iuxta  abbatiam  quae  dicitur  Sustula,  quasi  pendens  in 
äere,  fundum  suum  visus  est  deseruisse.  2.  Mai  Gewitter  in  Lüttich. 
Item  Junio  mense,  7.  Idus  (7.  Jun.)  ipsius  mensis,  circa  horam  nonam, 
nubes  pluviae  subito  rapta,  ä  monte  qui  dicitur  Roberti,  subiectam  sibi 
partem  civitatis  penitus  oppressam  pressumdedit;  adeo  ut  multas  domos 

dinieret,  et  immensam  annonam  perderet es  folgen  Nachrichten 

über  Stürme,  Gewitter  und  verschiedene  Wunder. 

1118.  Canon.  Leod.  che.  kythm.  v.  267.  S.  S.  XII,  418. 

De  caro  tempore. 

Post  istius  anni  (1117)  miserias, 

Tanta  fuit  annonae  Caritas 

Ut  communi  urbis  consilio 

Statuta  sit  quae  dam  venditio; 

Sed  frumentum,  ad  quinque  positum, 

Undecim  est  solidis  venditum. 

Tempus  enim  et  vita  hominum 

Non  per  ipsos  stat,  sed  per  Dominum. 

Mortui  sunt,  sed  pauci,  Leggiae 

Nulla  tarnen  causa  penuriae, 

Si  qui  longa  fame  languerant. 

Et  de  locis  aliis  venerant. 
Anütl.  Saxo  S.  S.  vi,  755,  21.  Maxima  inundatio  in  omni  Europa 
fuit.  II  CosMÄE  CHK.  S.  S.  IX,  124,  8.  Mense  Septembri  tanta  fuit  in- 
undatio aquarum,  quantam  non  reor  fuisse  post  diluvium  in  orbe 
terrarum.  Nam  noster  ille  fluvius  Wlitava  repente  praeceps  erumpens 
de  alveo,  ah!  quot  villas,  quot  in  hoc  suburbio  domus,  casas  et  eccle- 
sias  suo  impetu  rapuit!  ||  Ann.  Polon.  I  (=  Ann.  Pol.  III)  M.  G.  S.  S. 
kl.  Ausg.  52.  Eodem  anno  inundacio  aquarum  in  omni  terra. 

1119.  Che.  S.  Bavonis  Df  Smet.  Coep.  che.  Fland.  I,  576.  Anno 
MCXIX,  ventus  magnus  factus  est. 

1120.  Hungersnot  in  Westfalen,  nur  durch  eine  Nachricht  au,s 
Paderborn  belegt  (Ann.  Hildesh.).  Ann.  Hildesh.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  65. 
Farnes  valida.  Modius  siliginis  duobus  solidis  venit.  ||  Ekkeh.  che. 
UNIV.  S.  S.  VI,  255,  42.  ^-  —  in  episcopatu  Trevirensi  mense  Junio  sus- 
citata  tempestate  glaciem  mirae  magnitudinis  efliidit,  quae  et  aedificia 
evertit  et  alia  pericula  intuHt.  Saxoniam  quoque  et  maxime  in  episco- 
patu Halberstatensi  dira  grandine  flagellavit,  in  tantum  ut  in  novem 
villarum  finibus  non  solum  frumenta  sed  et  bestias  agri  cum  volatilibus 
innumeris  consumpserit. 

1121.  CosMAE  CHE.  S.  S.  IX,  124,  28.  Nimis  attenuatae  sunt  segetes 
propter  nimiam  siccitatem,  quae  fuit  per  tres  continuos  menses,  Marcium 
scilicet  et  Aprilem  atque  Maium.  39.  Eiusdem  anni  fuit  hiemps  nimis 
ventosa  et  calida  et  aquarum  inundatio  magna. 

1122.  CosMAE  CHE.  S.  S.  IX,  125,  33.  Item  in  eodem  anno  mel  et 
vindemia  pleno  comu  habundavit  et  segetes  satis  creverant,  sed  in  ari- 
stis  granum  non  redundavit.  Hunc  annum  secuta  est  hyemps  valida, 
unde  in  sequenti  aestate  caruimus  custodita  glacie. 

1123.  Ann.  Eqmund.  S.  S.  XVI,  451,  30.  Hiemps  facta  est  as- 
perima,  ita  ut  omnem  aquam  praeter  marinam  indiflferenter  homines 
ut  terram  calcarent  gelu  solidatam,  super  terram  autem  iter  calcabile 

9* 


132  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

vix  invenire  poterant  prae  glacie  congelata  ab  eris  densitate.  ^)  ||  Ann. 
Brunwil.  S.  S.  XVI,  726,  27.  Hoc  anno  hiemps  asperrima  fuit,  adeo 
ut  Renus  glatie  concretus,  calcabilis  meantibus  extiterit.  1|  Cosmae  che. 
S.  S.  IX,  126,  13.  Eodem  anno  maxima  fuit  ubertas  tarn  autumno  quam 
vere  seminatis  in  frugibus,  nisi  quod  grando  locis  nocuit  in  pluribus; 
mel  autem  in  campestribus  fuit  habunde,  in  silvestribus  locis  minime. 
Hiemps  aspera  fuit  nimis  et  nivosa. 

1124.  Harter  und  schneereicher  Winter;  nach  weit  verbreiteter  Mifs- 
ernte  (Anselm,  Cosmas)  tritt  schon  an  einigen  Stellen  in  Belgien  (Ann. 
Cam.,  Chr.  Elnon.)  und  Niederdeutschland  (Paderh.  Ann.)  eine  Hungers- 
not auf.  Ans.  Cämerac.  S.  S.  XVI,  513,  39.  Gravis  pestilentia 
famis  super  terram  extitit,  de  qua  nonnulli  fame  perierunt.  ||  Anselm. 
coNT.  SiGEB.  S.  S.  VI,  379,  26.  Hiems  solito  acerbior,  et  aggestu  nivis 
sepius  decidentis  nimis  horrida  et  importuna.  Multi  enim  pauperum 
infantes  et  mulieres  nimietate  frigoris  defecerunt.  Mortalitas  quo- 
que  animalium  maxima.  In  multis  vivariis  pisces  absorti  sub  glacie 
perierunt.  In  Bracbanto  anguillae  innumerabiles  propter  glaciem  ä  palu- 
dibus  exeuntes,  quod  dictu  mirum  est,  in  foenilibus  fugientes  latuerunt; 
sed  ibi  etiam  pre  nimietate  frigoris  deficientes  computruerunt.  Hiemi 
successit  intemperies  aeris,  nunc  nive,  nunc  pluvia,  nunc  gelu  altematim 
satis  deterrima,  usque  in  medio  Martio.  Postea  diutino  frigore  et  pluvia 
aeris  horrente  inconstantia,  vix  tandem  arbores  floruerunt  Maio  mense, 
vix  tandem  gratia  herbarum  et  graminum  reviguit  virore.  Imber  vero 
singulis  mensibus  assidue  deciduus,  sata  agrorum  pene  absorsit.  Nam 
siligo  et  avenae  proventum  suum  satis  sunt  ementitae.  Multi  quoque 
sacro  igne  aduruntur.  ||  Ann.  Fossenses  S.  S.  IV,  30,  17.  Annus 
pestilens.  Hyemps  aspera  et  aggestu  nivium  nimis  humida.  ||  Che. 
Elnonense  S.  Ajuandi  Hist.  DE  Fk.  XIII,  454  A.  Fames  valida  fit.  ||  Ann. 
HiLDESH.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  66  (=  Chr.  reg.  =  Paderbomer  Annalen). 
Magnae  molis  grando  cecidit  9.  Kai.  Augusti  (24.  Juli).  Eclypsis 
solis  facta  est  3.  Idus  Augusti  (11.  August).  Magna  fames  accidit.  || 
Chr.  EEG.  CoL.  REc.  IL  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  62.  Magna  fames  et 
hiemps  asperrima.  Renus  congelatur.  ||  Annl.  Saxo  S.  S.  VI,  761,  32. 
Item  3.  Idus  Augusti,  11.  hora  diei  solis  eclipsis  fuit,  et  secuta  est 
maxima  pestilentia  boum,  ovium  atque  suum.*)  Magna  fames 
fuit.*)  II  CosMAE  cmi.  IX,  129,  9.  Item  eodem  anno  3.  Idus  Augusti 
11.  hora  diei  solis  eclypsis  fuit,  et  secuta  est  maxima  pestilentia 
boum  ovium  atque  suum;  apes  multae  interierunt  penuria  mellis  fuit 
nimia.  Segetes  autumnales  defuerunt  simul  et  vernales,  praeter  solum 
milium  et  pisam.  ||  Summa  Honorii*)  S.  S.  X,  131,  23.  Deinde  facta  est 
fames,  quam  secuta  est  tempestas  horribilis  multis  diebus  tonitruo- 
rum  et  fulgurum  et  grandinis,  et  ecclypsis  solis  per  unam  horam.^) 

1125.  Die  kritische  Lage  des  vorhergehenden  Jahres  wird  durch 
einen  aufsergewöhnlich  harten  Winter  noch  verschlimmert.  Es  entsteht  eine 
weit  verbreitete  allgemeine  Hungersnot.  Das  Notstandsgebiet  umfafst  Bel- 
gien (Ann.  Bland.,  Ann.  Laub,  cont.,  Ann.  Foss.,  Ansei,  cont.  Sigeb., 
Sigeb.  cont.  Praemonst,  Chr.  Elnon.,  Ann.  Egmund.,  Pass.  Karoli,   Vita 


1)  Diese  Nachricht,  vsde  die  zu  1125  und  1126  sind  verwandt  mit 
der  Cont.  Burburg. ;  beide  Quellen  schöpfen  aus  einer  gemeinsamen  flan- 
drischen Quelle,  die  auch  im  ehr.  S.  Bav.  und  Anony.  Bland.  Append. 
ad  Sigeb.  Hist.  de  Fr.  XIV,  16  benutzt  ist. 

2)  Item  —  suum  aus  Cosmas. 

3)  Paderb.  Ann. 

4)  Die  Quelle  stammt  wahrscheinlich  aus  Baiem,  ein  bestimmter 
Ort  lälst  sich  nicht  feststellen.    Wattenbach  Deutschl.  G.  Q.  II,  258—260. 

5)  Totale  Sonnenf.  11.  August  1124, 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  133 

Karoli,  Herim.  lib.  de  rest.  S.  Mart.  Tornac.,  Chr.  S.  Bav.),  dus  henachbarte 
deutsche  Gebiet  (Ann.  Äquens.),  Westfalen  (V.  Gotefridi  comitis  Capen- 
berg.);  in  Mitteldeutschland  herrscht  Teuerung  in  der  Mark  Meißen  ('Ann. 
Vetrocell.) ;  dagegen  weiß  man  in  Thüringen  nichts  von  der  Not  (Chr.  S. 
Petri  JSrford.  mod.).  Weiter  herrscht  Hungersnot  wahrscheinlich  in  ganz 
Süddeutschland,  erhalten  sind  Nachrichten  aus  Franken  (Ekkeh.,  Heribordi 
V.  Ottonis  eps.  JBabenberg.)  und  der  Schweiz  (Ann.  Einsidl.).  Ann.  Blan- 
DiNiENSEs  S.  S.  V,  28,  23.  Farnes  horrida  invaluit.-||  Ann.  Laubiens. 
coNT.  S.  S.  rV,  22, 17.  Hoc  anno  hyems  contigit  asperrima,  quam  fames 
subsequitur  praevalida.  ||  Ann.  Fossenses  S.  S.  IV,  30,  20.  Hiemps  longa 
et  aspera,  et  fames  valida.  ||  Anselm.  cont.  Sigebert.  S.  S.  VI,  379,47. 
Hiems  asperima,  sex  epdomadibus  continua  et  valde  noxia.  Fames 
valida  ubique  magna  multitudine  utriusque  sexus  pereuntibus.  ||  Sigeb. 
CONT.  Pkaemonstrat.  ^)  S.  S.  VI,  449,  45.  Fames  permaxima  grassatur 
in  Gallia,  in  qua  Karoli,  inclyti  marchionis  Flandriae,  Uberalis  enituit 
munificentia;  qui  innumerabilibus  diversis  in  locis  pauperibus  cotidiana 
ministrabat  victus  stipendia.  ||  Chb.  Elnonense  S.  Amandi  Hist.  de  Fe. 
XIII,  454  A.  Clades  vehemens.  ||  Ann.  Egmund.  S.  S.  XVI,  451,  35.  Hyemps 
iteratur  eque  valida,  exempto  impedimento  glaciali  terrae  incumbente. 
Fames  valida  supervenit  a  Kalendis  Novembris  incipiens,  et  us- 
que  ad  novas  fruges  perdurans,  quae  multos  in  Flandria,  sed  plures 
extinxit  in  Brabantia.  ||  Passio  Kakoli  comit.  adct.  Galbekto  c.  2  u.  3. 
S.  S.  XU,  562,  39.  —  c.  2.  Inmisit  ergo  Dominus  flagella  famis  et 
postmodum  mortalitatis  Omnibus,  qui  in  regno  degebant  nostro,  sed 
prius  terrore  signorum  revocare  dignabatur  ad  penitendum,  quos  pronos 
previderat  ad  malum.  Anno  ab  incamatione  Domini  1124  in  Augusto 
mense  universis  terrarum  inbabitatoribus   in  corpore  solari  circa  nonam 

horam  diei  apparuit  eclipsis, unde  qui  statum  pacis  et  placi- 

torum  iniurias  notabant,  futurae  famis  et  mortis  periculum  minabantur 
universis.  Cumque  neque  sie  correcti  sunt  bomines,  tam  domini  quam 
servi,  venit  repentinae  famis  inedia,  et  subsequenter  mortalitatis 
irruerunt  flagella.  —  —  Qua  tempestate  non  poterat  solito  more  sese 
quisque  cibo  et  potu  sustentare,  sed  contra  morem  tantum  panis  insump- 
sit  epulator  semel  in  prandio,  quantum  ante  hoc  tempus  famis  in  diver- 
sis diebus  sumere  consueverat,  atque  sie  per  insolentiam  est  gurgitatus, 
et  omnes  naturales  receptaculorum  meatus  distenti  nimietate  repletionis 
cibi  et  potus,  natura  languebat.  Cruditate  quoque  et  indigestione  tabes- 
cebant  homines,  et  adhuc  fame  laborabant,  donec  spiritum  exhalarent 
ultimum.  Multi  quoque  inflati  sunt,  quibus  cibus  et  potus  fastidiebat, 
quibus  tamen  utique  abundabant.  Quo  tempore  famis,  in  media  quadra- 
gesima,  etiam  homines  terrae  nostrae,  circa  Gandavum  et  Legionem  et 
Scaldum  fluvios  commorantes,  carnes  comederunt,  eo  quod  panis  eis 
prorsus  defecisset.  Quidam  vero  ipso  itinere  cum  transitum  facerent  ad 
civitates  et  castra  in  quibus  panem  sibi  compararent,  nondum  semi- 
perfecto  transitu  suffocati,  fame  perierunt;  circa  villas  et  curtes  divitum 
et  castra  seu  munitiones  pauperes  cum  ad  elemosinas  misero  gressu  de- 
voluti  venissent,  mendicando  mortui  sunt.  Mirabile  dictu,  nulli  in  terra 
nostra  manserat  naturalis  color,  sed  talis  pallor  affinis  et  proprius  mortis 
inerat  universis.  Languebant  similiter  sani  et  aegri,  quia,  qui  sanus 
erat  in  compositione  corporis,  aeger  effectus  est,  visa  miseria  morientis.  — 
c.  3. At  comes  egregius  satagebat  omnibus  modis  pauperes  susten- 
tare, elemosinas  largiri  in  castris  et  in  locis  suis,  et  presens  ipse  et  per 
ministros  suos.  Eodem  tempestate  100  pauperes  in  Brugis  omni 
die  sustentabat,  singulis  Ülorum  unum  panem  admodum  grandem  tri- 
buens  ab  ante  quadragesimam  praedictam  usque  in  novas  eiusdem  anni 


1)  Verfafst  in  Lüttich. 


;^34  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

messes.  Similiter  in  aliis  castris  suis  idem  disposuerat.  Eodem  anno 
edixerat  dominus  comes,  quod,  quicumque  duas  mensuras  terrae  semina- 
rent  tempore  sementis,  alteram  mensuram  terrae  seminarent  faba  et  pisa, 
eo  quod  hoc  genus  leguminis  citius  et  tempestivius  fructum  proferret, 
unde  pauperes  citius  sustentari  potuissent,  si  famis  miseria  atque  inedia 
eo  anno  non  cessaret.  Similiter  per  omnem  comitatum  suum  preceperat, 
per  hoc  in  futuro  consulens  pauperibus  quantum  poterat.  lUos  etiam' 
ex  Gandavo  turpiter  redarguit,  qui  passi  sunt  ante  ostium  domus  suae 
mori  pauperes  fame,  quos  pavisse  poterant.  Cervisiam  quoque  inter- 
dixit  confici,  ut  eo  levius  et  melius  abundarent  pauperes,  si  a  cer- 
visia  conficienda  cessarent  tempore  famis  cives  et  incolae  terrae.  Nana 
ex  avena  panes  fieri  iussit,  ut  saltem  in  pane  et  aqua  vitam  continua- 
rent  pauperes.  Vini  quartam  sex  pro  nummis  vendi  precepit  et  non 
carius,  ideo  ut  cessarent  negotiatores  ab  abundantia  et  emptione  vini, 
et  merces  suas  commutarent  pro  necessitate  famis  Ipro  victualibus  aliis, 
quibus  levius  abundarent  et  facilius  pauperes  sustentarent.  A  propria 
mensa  sibi  quidem  subtraxit  cotidie  victum,  unde  centum  pauperes  et 
tredecim  sustentabatur.  Indumenta  insuper  nova,  scilicet  camisiam,  tuni- 
cam,  pelles,  cappam,  braccas,  caligas,  subtulares  a  principio  illius  quadra- 
gesimae  et  devoti  ieiunei  sui,  in  quo  statim  traditus  in  Domino  obdor- 
mivit,    cotidie   uni  pauperum  erogavit,   usque   ad  diem  quem  obiit  in 

Christo; II  Waltebi  v.  Kakoli  comit.  Fland.  c.  11.  S.  S.  Xu,  544,  1. 

Quod  sane  per  hoc  probari  potest,  quia  cum  illis  duobus  annis  ante 
mortem  ipsius  preteritis  terre  sterilitas  et  messium  raritas  magnam  ali- 
mentorum  penuriam  induxisset,  ipse  agricolis  suorum  reddituum,  unde 
ipse  vivere  et  familiam  suam  alere  debebat,  magnam  partem  misericor- 
diter  condonavit;  et  non  tantum  superfluas  sed  et  plerumque  necessarias 
cervisiarum  confectiones  et  potationes  prorsus  ad  tempus  interdicendo 
et  parcitatis  modum  immoderatis  imponendo,  necessariam  universis  vite 
sustentationem  paterna  soUicitudine  prudenter  procuravit.  Decrevit  etiam 
ut  quicumque  venalem  faceret  panem,  non  unum,  ut  fieri  solebat,  sed 
duos  quamlibet  parvos  singulis  nummis  distraheret,  ut  pauperi  cuivis 
nummum  forte  non  habenti  vel  obolo  emendi  facultas  suppeteret.  Quid 
oro,  faceret  de  maximis  qui  tanto  opere  providebat  de  minimis?  Tem- 
pore quo  quia  multos  esse  videbat  egenos,  per  singulas  curtes 
suas,  quos  multas  habebat,  eos  deputavit  centenos,  et  de  suo 
cotidianam  eis  stipem  administrari  imperavit.  Preterea  in 
quacunque  urbe,  oppido  vel  villa  esset,  innumeri  ad  eum  cotidie  con- 
üuebant,  quibus  ille  alimenta,  nummos  et  vestimenta  propriis  precipue 
manibus  distribuebat,  adeo  ut  apud  Ipram  uno  die  7800  panes  eum  ero- 
gasse  ipsorum  qui  affuerunt  memoria  prodiderit.  Neminem  enim  frustra- 
tum  a  se  recedere  patiebatur,  vestesque  etiam,  quibus  admodum  pre- 
ciosis  utebatur,  sibi  detractas  eis  frequenter  largiebatur.  ||  Herim.  lib. 
DE  KESTAUKAT.  S.  Mart.  Tornac.  cont.  c.  13.  S.  S.  XIV,  323.  Eo  tempore 
fames  vehementissima  totam  provinciam  oppressit,  ita  ut  plures  fame 
intumescerent,  comes  etiam  Carolus  per  totam  Flandriam  pro  avene 
penuria  cervisiam  componi  prohiberet,  dicens,  melius  esse,  ut  divites 
aquam  biberent,  quam  pauperes  fame  perirent.  Domnus  etiam  abbas 
noster  Segardus  misericordia  motus  calices  argenteos  et  alia  quedam 
ornamenta  vendidit  ex  eis  panem  in  alimoniam  pauperum  emit.  ||  Chr. 
S.  Bav.  ed.  De  Smet.  Corp.  chr.  Fland.  I,  578.  Karolus,  comes  Flan- 
driae,  ob  validae  famis  instantiam,  et  ut  annona  et  lac  ad  victum 
hominum  plus  abundaret,  cerevisiam  in  terra  sua  fieri  prohibuit  et 
canes  vitulosque  occidi  fecit.  ||  Ann.  Aqdenses  S.  S.  XXIV,  37,  26. 
Fames  valida  facta  est.  ||  Vita  Godefridi  comit.  Capenbergensis  c.  3. 
S.  S.  XII,  517.  Quodam  tempore  famem  Westphaliae  affuturam 
et  ipsos    etiam   fratres   parumper    castigaturam  in   spiritu   praedixit. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  135 

Quae  iuxta  viri  Dei  praescientiam  adeo  gravis  evenit,  ut  plerosque 
dira  inediae  calamitas  extingueret.  Acci(fit  ergo  die  quadam,  fratri- 
bus  ad  refectionetn  ituris,  cum  hospitibus  et  pauperibus  erogarent 
quicquid  sibi  abstinendo  subtraherent ,  ut  panis  deesset  alimoniae,  ita 
ut  etiam  unde  fieret  inveniri  non  posset.  Cumque  vir  Dei  saepius 
intimasset,  quod  scriptum  est:  Non  affliget  Dominus  fame  animam 
iusti,  ecce  subito  per  fideles  suos  Dominus  tantam  panis  abundan- 
tiam  transmisit,  quod  fratres  et  sufficienter  refecti  sunt  et  advenien- 
tibus  cum  alacritate  obtulerunt.  ||  Cb.  S.  Petki  Erfokd.  mod.  S.  S.  XXX, 
361,  36.  Quo  tempore  ^)  per  tres  continuas  noctes  ante  mortem  eius 
tanta  frigoris  inmanitas  fuit,  ut  in  plerisque  partibus  regni  maxima 
pars  frugum  et  vini  atque  pomorum  deperiret.  ||  Ann.  Veteeocell.  S.  S. 
XVI,  42,  16.  Canim  tempus.  ||  Ekkeh.  chk.  univeks.  S.  S.  VI,  263,  20. 
Quo  tempore  hiemem  asperrimam  ver  tempestuosum ,  fames  validis- 
sima  ac  mortalitas  crudelissima  secutae,  tantam  stragem  per  uni- 
versas  provincias,  maxime  tarnen  de  vulgaribus  dederunt,  ut  pene  tercia 
pars  populi  notetur  occubuisse.  —  264,  26.  Quarta  feria  ebdomadae 
pentecostes  (20.  Mai)  dirissimae  pruinae  frigus  plagam  magnam  tarn 
novellis  ubique  frugibus  quam  vineis,  habundantissimam  iam  foetuum 
suorum  spem  turgendo  promittentibus,  intulit;  nee  multo  post,  id  est 
16.  Kai.  Julii  (16.  Juni),  residuum  frigoris  tempestas  tam  immensa,  quae 
diluvium  minare  videretur,  crudeliter  alicubi  devastavit.  Item  quaedam 
ex  locis  palustribus  ultra  solitum  erumpentes,  segetes  contiguas  et 
maxime  triticeas  aurugine  vel  uredine  depravavit.  Apium  etiam  foetus, 
nescio  quo  auspicante  incommodo  ex  toto  pene  deperiit.  —  265,  9.  Hoc 
etiam  anno  nonnullos  ex  nobilibus  una  cum  innumera  multitudine  vul- 
garium  seviens  mortalitas  absumpsit.  Inter  quos  Oudalricum  Eich- 
statensem  ac  Ruggerum  Wirciburgensem ,  Amoldum  quoque,  comitis 
Amoldi    filium    —    —    pluresque    alios    sors    ultima    pressit.    —    —  || 

HeKIBOKDI     DIALOG.    DE     VITA    OxTONlS     EP8C.     BaBENBERG.    Hb.    I,     C.    31.     S.    S. 

XX,  715,  19.  Eo  tempore  Orientalis  Francia  sterilitate  anno- 
rum  magna  panis  inopia  laborabat.  Ipsi  namque  opulentiores 
famis  etiam  extrema  necessitate  squalebant,  inopes  et  mendici  passim 
per  plateas  et  agros  mortui  iacebant,  ita  ut  prae  multitudine  in  cimi- 
teriis  humari  non  possent.  Sed  vir  Dei  misericordia  plenus,  memor  To- 
biae,  modo  per  se  modo  per  alios  sepeliendi  officium  complevit.  Ubi 
autem  cadaverum  multitudo  sepulturam  ordinatam  fieri  non  sinebat,  in- 
gentes  fossas  praeparavit,  et  centenos  ac  millenos  simul  quandoque 
terrae  mandabat,  precio  conducens  homines,  qui  talibus  officiis  iugiter 
inservirent.  Ipse  autem  per  se  omnia  lustrabat,  vicos,  plateas  ac  domos 
pupillorum,  vespere,  mane  et  meridie,  nee  non  etiam  noctumo  tempore 
visitando  aegros,  reficiendo  famelicos,  omnique  ingenio  bene  operandi 
vias  inquirebat.  —  c.  32.  Erzählung ,  wie  der  Bischof  die  Leiche  einer 
Frau  findet  und  sie  selbst  auf  den  Kirchhof  trägt.  —  c.  33.  Videns  ergo, 
quia  tempus  eum  moneret,  omnes  apothecas  suas  aperuit,  panes  prae- 
parat,  alit  egentes,  et  ecce,  quasi  ad  universales  nundinas  de  tota  pro- 
vincia  famelicorum  turbae  concurrunt,  de  monasteriis  virorum  ac  femi- 
narum  praepositi  ac  dispensatores ,  omnesque  quos  annorum  egestas  pre- 
mebat,  ad  promptuaria  episcopi  currunt,  sperata  subsidia  sine  mora 
invenientes.  Cumque  messis  appropuinquaret ,  et  maturae  iam  segetes 
ubique  locorum  falcem  postularent,  multa  milia  falcium  pauperibus,  quos 
toto  anno  aluerat,  praeparata  distribui  fecit,  atque  refectis  omnibus,  in 
festivitate  beati  Jacobi  (25.  Juli):  Ecce,  inquit  pater  optimus,  filioli  mei, 
terra  coram  vobis  est,  finita  est  dierum  malitia.  Et  accipiens  singulas 
falces,  singulos  addidit  denarios,   unicuique  denarium  et  falcem  dans, 

1)  Zur  Zeit  von  Heinrichs  V.  Tode,  gest.  am  23.  Mai  1125. 


136  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

instrumentum  operis  et  viaticum;  sicque  valefecit  eis,  in  bonitate  et 
gaudio  eos  dimittens.  ||  Ann.  Einsidl.  S.  S.  III,  147,  4.  Erat  maxima 
fames  per  totum  orbem.  ||  Cosmae  che.  S.  S.  IX,  131,  35.  13.  Kai. 
Junii,  4.  existente  feria,  (20.  Mai)  in  ebdomada  sacrosancta  pentecosten, 
magna  nix  in  quibusdam  silvestribus  locis  descendit,  et  sequentibus 
diebus  grande  frigus  inhorruit,  atque  omnigenis  et  maxime  in  autumno 
seminatis  frugibus,  simul  et  vineis,  nee  non  et  arboribus  multum  nocuit, 
ita  ut  in  multis  locis  arbusta  radicitus  exaruissent,  et  minores  gelu 
rigescerent  amnes.  ||  Ann.  Cräcovic.  compil.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  37.  In- 
undacio  aquarum  in  omni  terra. 

1126.  Die  Hungersnot  dauert,  wenigstens  in  einem  Teile  von  Belgien, 
fort  (Ann.  Bland.,  Ann.  JEgmund.  v.  Karoli  1125),  im  Süden  des  Landes 
scheint  sie  nachgelassen  zu  haben  (Anselm).  Hungersnot  herrscht  eben- 
falls in  Süddeutschland  (Ann.  Zwifalt.,  Casus  monast.  Petrish.)  und  jetzt 
auch  in  Böhmen,  das  im  vorigen  Jahre  noch  verschont  gehliehen  war 
(Canon.  Wissegrad.).  Ann.  Bland.  S.  S.  V,  28,  25.  Iterum  fames  gra- 
vissima  repetita  per  Flandriam,  per  Lotharingiam,  per  Franciam,  per 
Angliam,  mülta  hominum  milia  necavit.  ||  Anselm.  cont.  Sigeb.  S.  S. 
VI,  380,  22.  Hiems  acerrima;  vemus  etiam  periculosus.  —  28.  Hoc  anno 
omnis  seges  egra  et  vineae  cum  omni  fructu  arborum  acerrimae.  ||  Ann. 
Egmund.  S.  S.  XVI,  451,  48.  Clades  permaxima  yenit,  divitum  et 
pauperum  multitudinem  extinguens.  ||  Ann.  Zwifalt.  minoees  S.  S.  X, 
55,  13.  Fames  magna.  |1  Ann.  Zwifalt.  maioees  S.  S.  X,  55,  42.  Multa 
milia  bominum  fameperierunt.  *)  ||  Casus  monast.  Petbishus.  lib.  IV,  c.  21. 
S.  S.  XX,  665,  19.  Anno  ab  incamatione  Domini  1126.  facta  est  fa- 
mes valida,  ita  ut  multi  penuria  oppressi  deperirent.  Et  erat  in  basi- 
lica  Gregorii  tabula  principali  altario  in  occidentali  parte  apposita, 
quae  auro  et  argento  venuste  fuerat  operta,  quae  nonnisi  in  maximis 
festivitatibus  aperiebatur.  Hanc  Bertolfus  abbas  ingruente  inopia  con- 
fringi  fecit,  et  auri  quidem  inventum  est  habere  unum  talentum  et  quar- 
tam  partem  fertonis ;  argenti  vero  ...*),  et  hoc  totum  tarn  aurum  quam 
argentum  erat  purissimum  et  Optimum.  —  —  ||  Annl.  Saxo  S.  S.  VI, 
763,  16.  Apud  Corbeiam  Wisera  glacie  quasi  obice  eam  repellente  in- 
undando,  totam  urbis  aream  occupat  —  —  —  ||  MoNAcm  Priefling. 
V.  Ottonis  epsc.  Babenberg.  lib.  III.  c.  5.  S.  S.  XII,  899,  6.  Nam  et 
pestilentiam,  quae  forte  in  diebus  illis  exorta  totam  paene  Stetinen- 
sium  invaserat  civitatem  —  —  —  ^)  ]|  Canon.  Wissegead.  cont.  Cosmae 
S.  S.  IX,  132,  35.  Eodem  hyeme  tanta  magnitudo  nivis  fuit,  qualem 
nullus  hominum  se  vidisse  dicebat,  in  qua  multi  homines  mortui  sunt. 
14.  Kai.  Martii  (16.  Feb.)  inundatio  aquae;  glacies  multis  rebus  nocuit.  — 
133,  28.  Eodem  anno  multi  homines  perierunt  fame  per  totum  mundum.  || 
Ann.  Mell.  cont.  Mell.  S.  S.  IX,  501,  40.     Nix  valida  facta  est. 

1128.  Anselmi  cont.  Sigebeet.  S.  S.  VI,  381,  13.  Cum  intrante 
Martio  serenus  aer  arrideret,  ipso  mense  mediante  subito  totus  in  nube 
cogitur,  et  frigore  riget,  aquae  gelant,  rura  torpent,  et  nunc  nive,  nunc 
gelu,  nunc  pluviis  elementa  solvuntur.  Subsequitur  magna  mortalitas 
ovium,  agnorum,  boum,  vaccarum.  Tandem  miserante  Deo,  cuncta 
ad  gratiam  redeunt  in  laetania  maiori.  13.  Mai  Gewitter  in  Köln. 
27.  Mediante  Septembrio  gelu  valde  nocivum  factum  est,  in  quo  legu- 
mina  et  vineae  perierunt,  et  quicquid  eiprimi  potuit,  in  acredinem  ver- 


1)  AuB  den  Ann.  Zwifalt.  min.  entnommen. 

2)  Eine  halbe  Linie  ist  in  der  Handschrift  leer  gelassen. 

3)  Ähnliche  Angaben  finden  sich  Ebbo.  v.  Ottonis  lib.  IE.  c.  1.  S. 
S.  Xn,  859,  25  und  Heribord.  dialog.  de  v.  Ottonis  lib.  III.  c.  16.  S.  S. 
XX,  767,  3. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  137 

sum  est.  II  RuPEETüs  de  incendio  Tiutiensi  c.  2.  S.  S.  XII,  630,  17.  Erat 
autem  siccitas  nimia  nimiumque  diutina  (25.  Äugst.). 

1120.  Ann.  Laub.  cont.  S.  S.  IV,  22,  23.  Hoc  anno  pestis  ignea 
in  homines  fuit,  et  beata  Maria  Suessionis  miraculis  claruit,  et  mor- 
ticinum  pecorum  fuit.  ||  Anselm.  cont.  Sigebert.  S.  S.  VI,  381,  32. 
Cum  intrante  mense  Januario  gelu  liqueretur,  tanta  inundatio  nivis  et 
pluviae  fluvios  et  vivaria  inflavit,  ut  sata  proxima  diluerent  et  excava- 
rent,  domos  quoque  vicinas  subverterent,  et  quaequae  in  eis  inventa  per- 
derent.  42.  Pestilentia  maxima  boum,  vacarum  et  porcorum,  apro- 
rum,  cervorum,  capreorum.  Gewitter  am  17.  Oktober.  Hoc  anno  plaga 
ignis  divini  Carnotum,  Parisius,  Suessionem,  Cameracum,  Atrebatum, 
et  alia  multa  loca  mirabiliter  pervadit,  sed  mirabilius  per  sanctam  Dei 
genitricem  Mariam  extinguitur.  Auftreten  der  Krankheit  in  verschiedenen 
Städten  und  wunderbare  Heilungen. 

1130.  MoNÄCH.  Sazav.  cont.  Cosm.  S.  S.  IX,  157,  14.  Eodem  anno 
7.  Kai.  Maü  (25.  Aprl.)  immensum  signum  apparuit,  et  tonitruum  horri- 
bile  auditum  est. 

ca.  1132.  HisTOB.  monast.  Viconien.  S.  S.  XXIV,  298,  53.  Tem- 
pestas  crudelissima  ingruebat  in  temporibus  istis,  quoniam  quam  plures 
morte  subita  moriebantur  —  —  — ^) 

1133.  Anselm.  cont.  Sigeb.  S.  S.  VI,  384,  29.  Legumen  et  avena 
hoc  anno  proventum  messis  satis  ementita.  ||  Chb.  reg.  Col.  prs.  H  (= 
Paderborn.  Ann.)  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  70.  Eclipsis  solis  facta  est 
4.  Nonas  Augusti  (2.  Äugst.)  circa  horam  6,  in  tantum  ut  stellae  in  celo 
apparerent.  *)  Magna  inequalitas  aeris  et  pluviarum  inundatio  per  totum 
tempus  messis  subsecuta  est.  ||  Canon.  Wissegrad.  cont.  Cosm.  S.  S.  IX, 
138,  35.  Mondfinisternis  am  22.  Feb.  Hanc  eclypsim  nimia  mortali- 
tas  hominum  secuta  est. 

1134.  Anselmi  cont.  Sigeb.  S.  S.  VI,  384,  38.  Iste  annus  pre 
nimia  siccitate  satis  calamitosus,  quia  avenae,  ordea  et  legumina  pro- 
ventum suum  nimis  sunt  ementita.  44.  Kalendis  Octobribus  (1.  Okt.)  in 
tempestae  noctis  silentio,  motus  magnus  factus  est  in  mari,  ita  ut  litora 
sua  preteriret,  et  tamen  in  se  iterum  resideret.  Sequenti  vero  nocte 
primo  crepusculo  cum  omni  impetu  terminos  egrediens,  omnia  circum- 
quaque,  id  est  villas,  castella,  aecclesias,  ita  pessumdedit,  ut  tres  comi- 
tatus,  id  est,  Walecras,  et  Wales  et  Bebrant  cum  homine  et  pecore 
penitus  exterminaret.  ||  Ann.  Foss.  S.  S.  IV,  30,  41.  In  Namurco  Sambra 
fluvius  a  solito  meatu  penitus  cessans,  per  diem  iategram  funditus  aruit.  |1 
Casus  monast.   Petrishus.   lib.  V.  c.  7.    S.   S.   XX,   670,   42.     His   diebus 

grandis  infirmita«  in  ipsa  congregatione  grassabatur ||   Canon. 

Wissegrad.  cont.  Cosm.  S.  S.  IX,  141,  1.  Hyems  instabilis,  ita  ut 
nunc  gelaret,  nunc  vernalis  more  temporis  terra  resolveretur,  adeo  ut 
Albis  fluvius  bis  glacie  astringeretur  bisque  liquefieret.  Flumen  vero 
Wltawa,  quod  metropolitanas  nostras  urbes  Pragam  et  Wissegrad  alveo 
suo  dividit,  quater  gelatum  est,  et  quater  glacies  eius  dissoluta  est;  nivis 
autem  penuria  fuit.  Haec  intemperies  aeris  a  mense  Novembri  in- 
cipiens,  per  totum  circulum  sequentis  anni  nullum  mensem  praeterivit, 
quin  aut  intrante  aut  exeunte  unoquoque  mense  magno  impetu  saeviret. 
Tandem  in  altero  anno  5.  Kai.  Novembris  (28.  Okt.)  vespertina  hora  per 
totum  mundum  saevissima  tempestas  ventorum  orta  est,  —  —  — 

1135.  Ann.  Laub.  cont.  S.  S.  IV,  22,  34.  Hoc  anno  transcendit 
mare  terminos  suos  in  ultimis  partibus  Flandriae,  et  submersit  in- 
sulas    multas    cum    hominibus.  ||  Chr.   S.   Bavonis   De   Smet.,  Corp.  chb. 


1)  Die  Stelle  ist  ein  Zusatz  des  Mcolaus  de  Montigni. 

2)  Totale  Soimenfinsternis  am  2.  August  1133,  auch  Ann.  Foss.  S. 
S.  IV,  30,  38. 


138  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

Fland.  I,  582.  Magnus  ventus  factus  est,  quinto  kal.  Novembris  (28.  Okt.), 
tarn  vehemens,  ut  turres  ecclesiarum  domosque  urbium  subverteret  per 
diversa  loca.  Audita  sunt  tonitrua  ac  coruscationes  fulminum  visae,  die- 
bus  Decembris.  |1  Ann.  Egmxxnd.  S.  S.  XVI,  453,  53.  Maxima  inundatio 
aquarum  maris  in  multis  locis  facta  est  Kalendis  Octobris.  ||  Sigeb. 
AUCT.  Laudun.  S.  S.  VI,  446,  16.  Gr.  Sturm  am  28.  Okt.  Mare  terminos 
suos  egressum,  partem  Flandriarum  cum  habitatoribus  suis  inopinante 
submersit. 

1136.  Sigeb.  cont.  Toknacen.  S.  S.  VI,  444,  13.  Eodem  tempore 
siccitas  magna  fuit,  et  magna  frugum  abundantia,  et  ab  incom- 
modo  quartariae  febris  multi  mortui  sunt.  ||  Ann.  Foss.  S.  S.  IV, 
30,  44.  Estatis  tempore  circa  solsticium  insolitum  calorem  tam  terram 
et  germina  quam  homines  et  pecora  gravi  defectu 

1137.  Ann.  Bland.  S.  S.  V,  28,  52.  Siccitas  magna.  ||  Che.  S.  Ba- 
voNis  De  Smet.  Corp.  che.  Fland.  I,  583.  Siccitas  tanta  fuit  in  Francia, 
ut  fontes,  putei  et  fluvii  siccarentur.  ||  Sigeb.  auct.  Laudun.  S.  S.  VI, 
446,  26.  Siccitas,  quantam  nemo,  qui  tunc  viveret,  se  vidisse  vel  ab 
antecessoribus  suis  se  audisse  testabatm-,  ita  ut  fontes  et  putei,  quidam 
et  de  fluminibus  siccati  sint.  ||  Ann.  Foss.  S.  S.  IV,  30,  47.  Aestus 
maris  insolito  motu  terminos  suos  transgreditur  et  tres  comitatus  Gua- 
lecras,  Gulles  et  Zewanc  penitus  exterminavit.  ||  Ann.  Egmund.  S.  S.  XVI, 
454,  9.  Maxima  siccitas  fuit  in  toto  vernali  et  estivo  tempore,  adeo  ut 
estus  nimius  scitisum  in  multis  locis  exusserit.  Hoc  anno  in  Flandria 
plurima  monasteria  a  fulgure  sunt  succensa.  ||  Chr.  beg.  Col.  prs.  11 
(=  Paderborn.  Ann.)  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  74.  Nam  bona  aeris  tem- 
perie,  omnigena  terrae  fertilitate,  cunctarum  rerum  copia  non  solum 
per  regnum,  sed  et  pene  per  totum  mundum  exuberabat. 

1138.  Che.  S.  Bavonis  De  Smet.  Coep.  che.  Fland.  I,  584.  Auditum 
est  tonitruum,  octavo  kal.  Julii  (24.  Jun.),  cujus  ictus  exstitit  intolera- 
bilis.  Monachos  enim  sancti  Bertini  in  oratione  consistentes  terrae  pro- 
sternens,  quibusdam  visum,  aliquibus  auditum,  aliis  aliquandiu  sustulit 
et  sensum.  ||  Bertholdi  Zwifeltensis  che.  S.  S.  X,  122,  30.  Ipso  anno 
magna  erat  habundantia  frugum  adeo  ut  modius  siliginis  duorum 
nummorum  vix  haberet  precium. 

1139.  Sigeb.  auct.  Afflig.  S.  S.  VI,  400,  32.  Ab  isto  aimo  cepit 
fames  12  annos  perdurans.  ||  Che.  S.  Bavonis  De  Smet.  Coep.  Fland. 
I,  584.  Ab  hoc  anno  fames  incipiens  fere  septem  continuis  annis  postea 
duravit,  et  pene  totam  Europam  cum  adjacentibus  insulis  oppressit.  || 
Sigeb.  cont.  Gemblac.  S.  S.  VI,  386,  48.  Paludes  et  fontes,  qui  per  ali- 
quot annos  tanta  defecerant  siccitate,  ut  putarentur  non  posse  denuo 
refluere,  mirantur  multi  non  solum  fluere,  sed  et  solito  maiores  aquas 
emittere. 

1140.  Lokale  Hungersnot  in  Sachsen  (Ann.  Palad.).  Ann.  Egmund. 
S.  S.  XVI,  455,  12.  Nix  nimia  et  hyemps  fuit  validissima.  ||  Ann.  Pa- 
LiDEN.  S.  S.  XVI,  80,  27.  Animositate  principum  Saxonie  contra  regem 
suosque  amicos  nullatenus  desinente,  magna  famis  necessitas  huic 
ingruit  provincie. 

1141.  Che.  S.  Bavonis  De  Smet.  Coep.  che.  Fland.  I,  585.  Plaga 
ignis  divini  multos  adussit,  qui  meritis  beatae  Mariae  virginis  salvati 
sunt.  Lapides  grandinis  tantae  magnitudinis  ceciderunt,  ut  vineas  atte- 
rerent  in  quadam  parte  Galliae  et  domos  subverterent.  In  quadam  etiam 
parte  Flandnae  segetes  vastaverunt  et  multitudinem  avium  necaverunt.  || 
Balduini  Ninov.  che.  S.  S.  XXV,  531,  40.  In  octavis  apostolorum  Petri 
et  Pauli  (6.  Jul.)  hora  sexta  usque  in  vesperam  tempestas  gravissima 
grandinis  invaluit  talis,  ut  glandibus  comparata  aut  similis  aut  maior 

esset. 47.  Tota  hyeme  nee  glacies  nee  nix  nee  etiam  aliquando 

tenuis  pruina  visa  est.     Que  temperies  etiam  usque   in  golsticium  per- 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  139 

du/avit,  ut  tota  estas  frigida  cogeret  nos  sicut  in  hyeme  vestiri  et  cale- 
fieri.  Quam  annone  sterilitas  subsecuta  est  et  omnium  victualium 
indigentia.  ||  Sigeb.  cont.  Gemblac.  S.  S.  VI,  387,  21.  Plaga  ignis  di- 
vin i  multos  adurit;  sed  per  intercessionem  sanctae  Dei  genetricis 
Mariae  —   —  ||  Ann.  Laub.  cont.  S.  S.  IV,  22,  44.     Hoc    anno    pestis 

horrida  ignis  et  gravissimae  debUitatis  in  homines  fuit ||  Cano- 

Nic.  Wissegrad.  cont.  Cosm.  S.  S.  IX,  147,  1.  Hyems  tunc  varia  fuit. 
5.  17.  Kai.  Maii  (15.  Aprl.)  inundatio  fluminis  Wltava,  quae  üuit  inter 
urbes  Wissegrad  et  Pragam,  nimia  facta  fuit,  et  vicinis  rebus  multum 
nocuit.  II  MoxACH.  Sazaven.  cont.  Cosm.  S.  S.  IX,  158,  46.  Eodem  anno 
fuit  inundatio  aquarum  in  Boemia. 

1142.  Nach  einem  harten  Winter  (Cont.  Burburg.,  Ann.  Laub,  cont.) 
beginnt  in  Belgien  einstweilen  nur  in  der  Gegend  von  Lobbes  nachweisbar 
eine  Hungersnot  (Ann.  Laub,  cont.,  G.  abb.  Lobb.J.  Sigeb.  cont.  Bur- 
BUKG.  S.  S.  VI,  457,  44.  Hyemps  asperrima  et  diutina;  quam  in- 
secuta  est  tarn  insolita  aquarum  inundatio,  ut  flumina  a  suis  alveis 
plus  solito  exeuntia  pontes,  domos  cum  familiis,  castra  proxima  ever- 
terent,  et  secum  tracta  involverent.  ||  Ann.  Laub.  cont.  S.  S.  IV,  22,  48. 
Hoc  anno  hyems  aspera,  fames  plurima,  languor  hominum  extitit.  jj 
Ann.  Foss.  S.  S.  IV,  31,  5  (=  Ann.  FloreflF.).  Flamma  ignis  divini 
multos  adurit.  ||  G.  abb.  Lobbiexs.  S.  S.  XXI,  329,  5.  Pro  quo  etiam 
damno  —  nam  et  ipso  tempore  totam  ville  et  curie  nostre  apud  Sancto- 
nas  annonam  incendio  deperisse  contigerat  —  dum  sibi  cotidianis  sump- 
tibus  nostri  non  sufficiunt,  nova  et  eatenus  inexperta  apud  nos  con- 
fusione  de  nostris  aliqui  aliorum  sustentari  monasteriorum  beneficiis  ad 
tempus  dispersi  sunt.  Ad  malum  nostrum  etiam  commune  omnium 
malum  concurrebat.  Tanta  quippe  ea  tempestate  annone  Caritas  erat, 
ut  frumenti  modius  Lobiensibus  marca  argenti  venderetur.  Sub 
qua  necessitate  hiis  qui  residui  apud  nos  erant  —  pauci  enim  alias 
transmissi  fuerant  —  dum  victus  necessarius  prepäratur,  ecclesia  non 
parvo  debitorum  onere  gravatur  et  obligatur,  ad  supplementum  vide- 
licet  mensium  duorum,  qui  vestabant,  ad  tempus  messis  40  tritici 
modus  totidem  marcharum  summa  comparatis.  A  qua  obliga- 
tione  multos  in  annos  nulla  conceditur  absolutio,  dum  et  malitia  dierum 
et  rerum  penuria  semper  augescit  et  negligentia  eorum,  qui  male  gesta 
cori-ipere,  male  gerenda  cavere  debuerant,  usuras  usuris  addere  et  suis 
crudeliter  subtrahere,  quo  alii  crudelius  ditentur,  non  pertimescunt. 

1143.  Harter  Winter;  in  Lobbes,  toie  im  vorigen  Jahre,  Hungers- 
not (Ann.  Laub.).  Ann.  S.  Dionysh  Rem.  S.  S.  XIE,  83,  37.  Facta  est 
nix  profundissima  a  festo  sancti  Nicolai  (6.  Dec.)  usque  ad  purificatio- 
nem  beatae  Mariae  (2.  Feb.).  ||  Sigeb.  cont.  Burbuhg.  S.  S.  VI,  457,  47. 
Am  19.  Jan.  gr.  Sturm.  Mare  etiam  in  ipsa  epdomada  terminos  suos 
transgrediens,  plurimum  terrarum  summersit.  ||  Ann.  Laub.  cont.  S. 
S.  rV,  22,  50.  Hoc  anno  extitit  aspera  hyems  et  nix  permaxima  super 
faciem  terrae  a  Calendis  Decembris  usque  ad  Calendas  Februarii,  et  se- 
quitur  fames  valida  7  annis.  ||  Balduini  Ninov.  chr.  S.  S.  XXV,  532,  8. 
Hoc  anno  incipiente  frigus  acerbissimum  multum  prevaluit,  ut  non 
solum  aves  et  feras  extingueret,  sed  etiam  multas  arbores  radicitus  ex- 
siccaret.  Nix  etiam  gravissima  ab  ante  adventum  Domini  (29.  Nov. 
1142)  usque  in  purificationem  (2.  Feb.  1143)  cuncta  operuit.  Que  in 
maximos  cumulos  erecta  postquam  liquescere  cepit,  tanta  inundatio 
aquarum  facta  est,  quanta  hactenus  nonquam  apparuit.  Pontes  regali 
opere  factos  dissolvit,  domos  magnificas  dissipavit,  turres  etiam,  urbes 
et  basilicas  plurimas  evertit.  Gandavi  in  monasterio  Sancti  Bavonis  per 
totum  (claustrum  in  tantum  aqua  prevaluit,  ut  ultra  solitum  alvei  sui 
terminum  plus  viginti  pedum  spacio  excresceret.  Tum  flumine  per  om- 
nes  officinas  monasterii  stagnante,  claustrum  navigabile  factum  est,  ut 


140  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

fratribus  ad  dormitorium  vel  refectorium  navigio  esset  eundum.  Hec 
miserabilis  clades  sicut  gravissima,  sie  etiam  diuturna  fuit.  Inundatio 
maris  maxima  terrarum  spacia  occupavit,  multis  gravissime  calamitatis 
causa  fuit.  ||  Ann.  Bland.  S.  S.  V,  29,  7.  Inundatio  aquarum  maxima.  || 
Ann.  Remen.  et  Colon.  S.  S.  XVI,  733,  12.  Hoc  anno  ex  habundantia 
nivium  facta  est  inundatio,  que  subruit  villas  et  pontes.  ||  Chr.  eeg. 
CoL.  prs.  n  (=  Paderborn.  Ann.)  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  79.  Hoc  anno 
hyemps  validissima  et  prolixa  exstitit.  —  Tota  aestate  et  autumpno 
pluviae  intolerabiles.  ||  Ck.  S.  Petri  Erford.  mod.  S.  S.  XXX,  366,  16. 
Hyemps  magna  et  nivosa. 

1144.  Die  Hungersnot,  die  in  den  beiden  vorhergehenden  Jahren 
noch  vereinzelt  auftrat,  hat  jetzt  ein  gröfseres  Gebiet  in  Belgien  (Cont. 
Gembl.,  Ann.  Camerac.)  und  den  angrenzenden  Gebieten  (Ann.  Bod.,  G. 
epsc.  Vird.)  ergriffen.  Ebenso  Hungersnot  in  England  (Cont.  Gembl., 
Cont.  Praemonstr').  Cont.  Gemblac.  S.  S.  VI,  388,  27.  Hiems  hoc  anno 
nimietate  pluviae  et  vento  vebementi  periculosa  extitit  et  damnosa,  in 
tantum,  ut  silvas,  templa,  turres  et  edificia,  quae  putabantur  firmissima, 
aut  funditus  subverterit,  aut  magna  ex  parte  destruxerit.  30.  Fames 
gravissima  hoc  anno  multos  afflixit;  multos  panis  penuria  pauperavit. 
In  regno  autem  Anglorum  in  tantum  dicitur  prevaluisse,  ut  maxi- 
mam  utriusque  sexus  multitudinem  contigerit  fame  interiisse.  Nee  tan- 
tummodo  pauperes  et  mediocres,  sed  et  eorum  multi,  qui  putabantur 
ubi  sufficientes  esse,  duro  famis  gladio  perurgente  coacti  sunt  alios  emi- 
grare,  ut  malum  inopiae  si  non  ex  toto  evitare,  saltem  possent  alleviare. 
Triticeae  messis  maturitas  et  collectio  provenit  tardius  solito;  quia  ni- 
mietate pluviae  impediente,  vix  potuerunt  messores  8.  Kai.  Septemb. 
(25.  August)  metere,  quod  aliquoties  vidimus  8.  Kai.  Augusti  (25.  Jul.) 
messuisse.  45.  Vineae  et  arbores  fructiferae  non  exibuerunt  solitam  ub- 
ertatem,  sed  in  proventu  difficultatem,  in  fructibus  habuerunt  raritatem 
et  acerbitatem.  ||  Chr.  S.  Bav.  De  Smet.  Corp.  chr.  Fland.  I,  586.  Maxi- 
mus ventus  factus  est  XIV.  kal.  Februarii  (19.  Jan.).  ||  Ann.  Camerac.  S.  S. 
XVI,  516,  1.  Nam  tanta  sterilitas  frugum  super  terram  oceani 
fuit,  ut  Atrebatensis  mensura,  quae  nuncupatur  mencalt,  quin- 
decim  solidis  emeretur;  Cameracensis  etiam  mensura,  quae  satis 
minor  habetur,  decem  solidis  venderetur.  Unde  nonnulli  propter  famis 
intemperiem  compulsi  sunt  de  terra  sua  et  cognitione  egredi.  ||  Laurentii 
G.  EPisc.  ViRDxjN.  S.  S.  X,  515,  33.  Interim  maximus  ventorum  turbo  in- 
horruit  et  inauditas  silvarum  turrium  et  domorum  strages  in  bis  Gallia- 
rum  partibus  dedit.  Continuum  venti  flatum  et  inundationem  pluviae 
secuta  est  frugum  sterilitas,  vini  autem  multo  maxima.  ||  Sigeb.  cont. 

Praemonstr.  S.  S.   VI,  452,  60. et   regnum  illud  (England),   quod 

pre  ceteris  aliquandiu  quietum  mnaserat  et  opulentum,  ferro,  flamma, 
fame  misere  decerpitur.  ||  Ann.  Rod.  S.  S.  XVI,  717,  5.  Ventus  fuit 
vehementissimus,  quem  semper  ut  ferunt  fames  sequitur  et  carum 
tempus.  Eodem  anno  facta  est  fames  magna.  Et  quia  haec  nostra 
Rothensis  aecclesia  elemosinarum  beneficiis  est  educata,  disposuit  et  ipsa 
a  principio  sua  indigentibus  beneficia  suppeditare,  id  est  annonam  suam 
vinumque  et  censum  decimare,  in  hoc  praesens  pauperum  hospitale,  ubi 
etiam  fratres  laici  sive  minuti,  sive  infirmi  solebant  reclinare,  et  ex  sti- 
pendiis  eiusdem  hospitalis  vixerunt,  quasi  habitaculi  necessitate.  Nunc 
autem  murmurantibus  Ulis  quod  elemosinarum  alerentur  stipendiis,  cum 
et  ipsi  communis  omnium  essent  fraternitatis,  absolvit  eos  abbas  inde 
tali  videlicet  rerum  mutatione,  ut  ulterius  panis  tantummodo  et  cer- 
visia  in  praedictum  decimetur  hospitale,  et  pro  decimis  vini  pars  detur 
tricesima  et  census  nummorum  pars  vigesima,  et  sie  fratres  praedicti 
sive  infirmi  sive  minuti  ex  promptuario  nutriuntur  communi.  ||  Ann. 
S.  Pbthi  Erphbsf.  antiq.  M.   G.   S.   S.    kl.  Ausg.   18.     Magna  inundatio 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  141 

{iquae  fuit  in  Erphesfurt  VII.  Kai.  Junii  (26.  Mai).  ||  Ann.  Herbipol. 
S.  S.  XVI,  2,  52.  Hoc  anno  facta  est  grando  maxima  ante  pentecosten, 
quod  est  Non.  Maii  (7.  Mai).  ||  Ann.  Scbeftlar.  maiok.  S.  S.  XVII,  336,  24. 
Ventus  vehemens  13.  Kai.  Febr.  (20.  Jan.)  magnas  ruinas  per  plurimas 
mundi  partes  fecit. 

1145.  Grofse  allgemeine  Hungersnot  in  Frankreich  (Ann.  S.  Columb. 
Sen.)  und  Deutschland.  Nachrichten  sind  erhalten  aus  Norddeutschland 
(Ann.  Corb.J,  dem  Elsaß  (Ann.  Monust.),  Baiern  (Ann.  Ottenh.  Ising.) 
und  Österreich  (Cont.  Meli.,  Ann.  Reichersberg.,  Magni  Beichersberg. 
ann.).  Das  Fehlen  von  Nachrichten  aus  dem  belgischen  Gebiete  beruht 
wohl  nur  auf  einem  Zufall,  da  hier  in  den  vorhergehenden  und  folgenden 
Jahren  von  einer  schweren  Hungersnot  berichtet  wird;  vgl.  Chr.  S.  Bavo- 
nis  a.  1146.  Ann.  S.  Columb.  Senon.  S.  S.  I,  107.  Hoc  anno  apparuit 
cometes  mense  Maio.  Quam  secuta  est  mortalitas  hominum  et 
animalium,  pestilentiae  et  fames,  ita  ut  sextarium  tritici 
•venundaretur  14  solidis,  ordeum  decem^  avena  octo.  ||  Chb.  S. 
Bavonis  De  Smet.  Corp.  chr.  Fland.  I,  506.  Cometa  visa  est.  ||  Ann. 
Roden.  S.  S.  XVI,  718,  4.  Ventus  fuit  vehementissimus,  quem 
fames  semper  ut  ferunt  sequitur  et  carum  tempus.  ||  Ann.  Brunwil.  S.  S. 
XVI,  727,  18.  Hoc  anno  in  Maio  plus  quatuordecim  noctibus  cometes 
aparuit.  Secuta  est  cum  mortalitate  et  fames  ante  inaudita.  || 
Chronograph.  Corb.  Jaffe,  Bibl.  I,  45.  Eodem  anno  fames  aspera.  Et 
fures  plures,  ex  militibus  fortioribus  factione  perniciosa  conglobati, 
multos  in  liac  terra  durius  augebant.  Denique  Vuldensem  ecclesiam 
patera  Hathemari  et  multis  thesauris  spoliabant,  et  nonnullas  alias  huius 
terrae  ecclesias  rebus  propriis  et  eis  aliunde  illatis  idem  predones  vel 
fures  privabant.  ||  Ann.  Monasterienses  S.  S.  III,  154,  41.  Fames  valida 
duobus  annis.  ||  Ann.  Herbipol.  S.  S.  XVI,  3,  3.  Ipso  anno  facta  est 
tempestas  magna  et  inaudita  14.  Kalend.  Febr.  (19.  Jan.).  ||  Ann.  Otten- 
BUR.  IsiNGRiMi  MAioR.  S.  S.  XVII,  313,  2.  Eodcm  anno  et  sequenti  facta 
est  tam  valida  fames,  ut  modius  avenae  talento  et  quinque  soli- 
dis venderetur.  ||  Ann.  Ratispon.  S.  S.  XVH,  586,  11.  Eodem  anno  Stella 
cometa  luxit.  ||  Magni  presbyt.  ann.  Reichersperg.  S.  S.  XVH,  460,  10. 
Nam  Saturnus  qui  est  unus  de  7  planetis,  Stella  frigidissimae  na- 
turae,  ipso  anno  in  ultima  parte  arietis  positus,  precedentes  7  vel  8 
annos  steriles  ac  terram  pene  eflfetam  reddiderat,  ita  ut  in  locis 
solummodo  calidioribus  ac  pinguioribus  vix  semina  pauca  et  pastum 
tenuem  cultoribus  redderet.  In  qua  sterilitate  per  omnes  pene 
terras  innumerabilis  hominum  multitudo  fame  occubuit, 
ceteris  vitam  ex  herbis  terrae  ac  radicibus  herbarum  simul  et  arborum 
corticibus  misere  transigentibus.  Quidam  etiam  iumentis  per  singulas 
hebdomadas  sanguinem  minuere  soliti,  tali  edulio  vitam  refocillabant. 
Haec  Stella  30  solaribus  annis  suum  contra  firmamentum  nitens  peragit 
annum.  Quam  si  sol  in  aestivalibus  signis  offenderit,  frigidam  circa  id 
tempus  aestatem  efficit,  eamque  in  pluvias  pene  hiemales  convertit.  Si 
vero  in  signis  hiemalibus  sol  in  eins  frigus  incurrerit,  duplicato  gelu 
hiems  solito  vehementior  inhorrescit,  hac  Stella  vicinitate  sua  ipsum 
quoque  solem  infrigidante.  Haec  sane  duplicatio  frigoris  ex  huius  stellae 
cum  sole  vicinia  simul  et  annualis  hiemis  algore  proveniens,  maiorem 
terris  sterilitatem  importat,  si  eadem  Stella  vel  in  aquario  vel  in  pis- 
cibus  aut  in  prima  parte  arietis  consistens,  sicque  hiemem  in  Martium 
et  Aprilem  protelans,  terram  suo  tempore  aperiri  et  germinare  non  si- 
verit.  Et  haec  quidem  secundum  astrologos  dicta  sunt,  qui  naturas 
rerum  etiam  in  motibus  siderum  investigant.  ||  Ann.  Reichersperg.  S.  S. 
XVH.  460,  6.  Maxima  fames  erat.  ||  Cont.  Mellic.  S.  S.  IX,  503,  31. 
Ventus  validus  ab  occidente  irruens,  Galliam,  Franciam,  Bawariam 
totamque  Theutonicam  terram  pertransiens,  multas  ecclesias  plurimaque 


142  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

edificia  subruit,   arborum  etiam  et  vinearum  partem  quandam  delevit. 
Farnes  valida  totum  Theutonicum  regnum  devastavit  duobus  annis. 

1146.  Die  Hungersnot  dauert  mit  unverminderter  Kraft  fort,  es 
sind  Nachrichten  erhalten  aus  Belgien  (Chr.  S.  Bav.,  Hist.  Tornac,  Cont. 
Gembl.,  Ann.  Foss.,  Ann.  Parch.,  Ann.  S.  Jacobi  Leod.,  Cont.  Praemonstr.), 
aus  Frankreich  (Ann.  S.  Dionysii  Bern.,  Ann.  Catalaun.) ,  aus  Loth- 
ringen (Chr.  univ.  Mett.J,  aus  dem  Bheinlande  (Ann.  Bod.,  Ann.  Aquens., 
Ann.  Brunwilar.,  Chr.  reg.  Col.,  Ann.  Bern,  et  Col.),  aus  Sachsen  (Chro- 
nograph. Corb.J)  <*^s  Franken  (Ann.  Herhipol.),  Schwaben  (Casiis  monast. 
Petrishus.,  Ann.  Ottenb.  Ising.  a.  1145),  Baiern  (Ann.  Batispon.,  Ann. 
Scheftlar.)  und  Österreich  (Ann.  Meli.  a.  1145).  Che.  S.  Bavonis  De  Smet. 
CoKP.  CHE.  Fland.  I,  586.  Farnes  gravis  continuatur.  ||  Hist.  Toenac.  S.  S. 
XIV,  346,  15.  Quo  anno  fuit  fames  gravissima,  ita  ut  venderetur  sex- 
tarius  tritici  56  solidis.  ||  Cont.  Gemblac.  S.  S.  VI,  389,  24.  Fames 
gravissima  iamdiu  concepta  in  tan  tum  longe  lateque  praevaluit,  ut 
excrescentem  pauperum  multitudinem  nullatenus  sine  magno  gravamine 
sustentare  possent  hi,  qui  respectu  Dei  vel  pietatis  affectu  manum  mise- 
ricordiae  porrigebant  eis.  Multos  etiam,  qui  victu  et  aliis  necessariis 
habundabant,  malum  famis  ad  mendicitatem  deduxit.  ||  Ann.  Foss.  S.  S. 
IV,  31,  9  (=  Ann.  Floreff.).  Fames  gravissima  hoc  anno  multos  afflixit.  || 
Ann.  Paechenses  S.  S.  XVI,  605,  45.  Hoc  anno  dabantur  34  solidi  pro 
uno  modio  frumenti.  ||  Ann.  S.  Jacobi  Leod.  S.  S.  XVI,  641,  1.  Fa- 
mes inaudita  modio  siliginis  viginti,  speltae  undecim  solidis 
vix  se  redimentibus.  |1  Sigeb.  cont.  Peaemonste.  S.  S.  VI,  453,  15.  Fames 
permaxima  grassatur  in  Gallia,  in  qua  aecclesiarum  Christi  enituit 
liberalis  munificentia;  quae  in  sustentationem  pauperum  multa  expen- 
derunt  modiorum  milia.  Quo  tempore  in  Lingonensi  parrochia,  apud 
Mormandum,  ubi  pauperes  innumeri  cotidiana  stipe  alebantur,  quidam 
homines  occidisse  et  eorum  carnes  coctas  vendidisse  deprehensus,  a 
pauperibus  patibulo  est  appensus.  ||  Ann.  S.  Dionysii  Rem.  S.  S.  XHI, 
83,  41.  Facta  est  fames  valida  Remis,  adeo  ut  sextarius  frumenti 
venderetur  undecim  solidis.  ||  Ann.  Catalaunen.  S.  S.  XVI,  489,  26. 
Fames  valida  ubique  terrarum,  qualis  nunquam  antea  fuit.  ||  Che.  uni- 
VEES.  Mett.  S.  S.  XXIV,  516,  60.  Fames  magna.  1|  Ann.  Roden.  S.  S. 
XVI,  719,  11.  Eodem  anno  facta  est  fames  vehementissima,  et  omni 
adhuc  aetati  inaudita,  ut  modius  Coloniensis  pro  duodecim  soli- 
dis et  sex  venderetur  denariis  et  modius  Traiectensis  pro  tri- 
bus  libris  et  sex  solidis.  ||  Ann.  Aquen.  S.  S.  XXIV,  37,  48.  Fames 
maxima,  et  quod  inauditum  ante  fuerat,  modius  Aquensis  tritici 
venditur  25  solidis.^)  ||  Ann.  Beunwil.  S.  S.  XVI,  727,  22.  Hoc  anno 
in  tantum  angustia  famis  per  totum  orbem  prevaluit,  ut  panis  qui 
palmo  comprehendi  queat,  pro  denario  Coloniensis  monete  daretur; 
pluresque  hac  inopia  pregravati,  radicibus  herbarum  pro  cibo  uterentur; 
hoc  autem  victu  penitus  carentes  crudele  sui  mortis  inditium  mundo 
reliquerint.  ||  Che.  eeg.  Col.  prs.  III.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  81.  Co- 
meta  apparuit,  in  cuius  ortu  astrologi  aiunt  famem  aut  pestilentiam 
aut  mutationem  regnorum  prefigurari,  que  cuncta  nunc  impleta  sunt 
rec.  II  Cometa  apparuit  Renus  fluvius  alveum  suum  Coloniae  egressus, 
inaudita  antea  magnitudine  excrevit.  ||  Ann.  Rem.  et  Col.  S.  S.  XVI, 
733,  18.  Fames  maxima  fuit,  quod  malder  siliginis  pro  marca 
dabatur  in  Colonia.  ||  Cheonogeaph.  Coeb.  Jaffe  Bibl.  I,  49.  Reliquid 
autem  et  abbatiam  et  preposituram  rebus  pastui  habilibus  permaxime 
attenuatas,  adeo  ut  et  vix  fratres  sustentarentur,  quia  et  debitis  et 
statutis  per  multa  carebant;  set  et  hec  nimium  angens  fames  effecerat, 


1)   Ann.    S.   Petri   Erphesfurd.   prs.   IL    a.    1146    übernehmen    die 
Nachricht. 


»Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  143 

que  pene  et  totum  mundum  vehementissime  urgebat.  |  Ass.  HsEBiPot. 
S.  S.  XVI,  3,  6.  Facta  est  ipso  anno  mortalitas  magna  per  totum 
Wirzeburgensem  episcopatum.  8.  Hoc  anno  facta  est  fames 
valida.  ||  Ann.  Ratispon.  S.  S.  XVII,  586,  12.  Sequenti  anno  hoc  est 
MCXLVI  fames  iavaluit.  D  Ann.  Scheftlar.  maior.  S.  S.  XVII,  336,  25. 
Fames  magna  fuit.  *)  ||  Casus,  monastk.  Pktrishus.  lib.  V.  c.  25.  S.  S. 
XX.  673,  47.  Fames  magna  populos  longe  lateque  premebat, 
ac  per  hoc  inopia  cogente  quedam  personae  de  Triboltingin  et 
Tegirwilare  ad  monasterium  contulerunt,  se  suasque  possessiun- 
culas  illuc  tradiderunt,  quam  traditionem  quidam  eorum  minime 
stabilire  potuerunt,  quoniam  possessiones  ad  Augiam  tributarie  fuerant. 

1147.  In  einzelnen  Gegenden  (Ann.  FJoreff.,  Chr.  reg.  Col.)  machen 
sich  Nachwirkungen  der  Hungersnot  der  vorhergehenden  Jahre  noch  be- 
merkbar. Aufserdem  herrscht  Hungersnot  in  Holstein  (Helmold),  die  aber 
wahrscheinlich  auf  Verwüstungen  des  Landes  durch  den  Slavenkrieg  zu- 
rückzuführen ist.  Ann.  Floreff.  S.  S.  XVI,  624,  42.  Fames  valida. 
Eclipsis  solis.*)  ||  Chr.  reg.  Col.  prs.  III.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  82. 
Eclipsis  solis  facta  est.  Sequitur  fames  maxima  per  totam  Galliam 
et  Germaniam,  ita  ut  maldrum  siliginis  12  solidis  emeretur,  panis 
vero  qui  pro  denario  dabatur  vix  pugillum  palmae  excederet.  Erat 
videre  miseriam,  eos  qui  nuper  deliciose  vivebant  pro  panis  inopia  do- 
mos  circuire.  Famem  quoque  secuta  est  ingens  pestilentia,  ita  ut 
deficientibus  sepulchris  multitudo  fossis  pariter  immitteretur.  rec.  11. 
Eclypsis  solis  facta  est  7.  Kai.  Novembris  (26.  Okt.)  circa  horam  diei 
pene  4.  Ipso  anno  fames  maxima  facta  est,  ita  ut  modius  siliginis 
12  solidis  Coloniensis  monete  venderetur  in  mense  Junio. 
Famem  etiam  pestilentia  et  mortalitas  subsecuta  est  intolerabilis.  || 
Helmoldi  CHR.  Slav.  Hb.  I.  cap.  66  de  fame  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  127. 
Quid  dicam  de  sacerdote  Cristi  Vicelino?  In  ea  calamitate,  qua  bar- 
baricus  furor  multos  attriverat  et  frumentorum  penuria  famem  par- 
turiverat,  omnibus,  qui  in  Faldera  et  Cuzelinia  fuerunt  summopere  com- 
mendavit,  ut  pauperum  memores  essent.  Ad  quod  opus  vir  Dei  Thet- 
marus  fuit  incomparabiliter  idoneus,  dispergens  et  dans  pauperibus 
minister  fideUs  et  prudens,  ubique  caritativus  ubique  largus,  in  cuius 
laudem  parum  est  quod  loquor.  Sane  pectus  sacerdotis  misericordia 
refertum,  suavissimo  fragrabat  odore,  iaciebantque  pre  foribus  mona- 
sterii  greges  egenorum,  expectantium  elemosinam  de  manu  viri  Dei:  adeo 
ut  locus  ille  ad  inopiam  redigendus  videretur  propter  largitatem  viri. 
Obserabantur  igitur  a  procuratoribus  ostia  domestice  rei ,  ne  curia 
subiaceret  detrimento.  Quid  faceret  homo  Dei?  Clamores  pauperum 
ferre  non  poterat,  nee  fuit  ad  manus  quod  daret.  Cepit  ergo  vir  mise- 
ricors  curiosius  agere  et  circuire  horrea,  explorare  calldus  aditum,  quo 
etiam  secretius  reperto,  egit  in  modum  furantis  dans  cotidie  pauperibus 
iuxta  opportunitatem.  Ferebatur  autem  a  fidissimis  nobis,  quod  iisdem 
diebus  exinanita  frumentaria,  penus  divinitus  recuperata  sit.  ||  Ann.  S. 
DisiBODi  S.  S.  XVn,  27,  7.     Pestilentia  magna  facta  est. 

1148.  Chr.  S.  Bavonis  De  Smet  Corp.  Chr.  Fland.  I,  587.  In  di- 
versis  locis  tempestas  tonitruorum  et  fulgurum  desaevit,  sed  peramplius 
in  Lauduno.  ||  Ann.  Magdeburg.  S.  S.  XVI,  190,  19.     Hyemps  nivosa 


1)  Älterer  kompilierter  Teil  der  Annalen,  die  Nachrichten  stammen 
aus  Regensburg  oder  Ensdorf,  die  Nachricht  gilt  also  für  den  Norden 
von  Baiem. 

2)  Die  Annalen  geben  als  Jahr  1148  an,  da  aber  in  diesem  Jahre 
in  Belgien  keine  Sonnenfinsternis  sichtbar  war,  so  mufs  die  ringförmige 
Sonnenfinsternis  vom  26.  Okt.  1147  gemeint  sein,  die  auch  die  Chr.  reg. 
und  die  Ann.  Brunwil.  S.  S.  XVI,  727,  26  erwähnen. 


144  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

et  aspera  unde  et  siligo  in  agris  sub  profunditate  nivis  diu  suffocatus 
deperiit. 

1149.  Ann.  Egmund.  S.  S.  XVI,  456,  34.  Hiemps  tarn  ralida 
fuit,  ut  etiam  maria  quae  frigori  solent  esse  immunia  glacie  tenerentur, 
et  volucres  coeli  in  rigorem  versae  deficerent,  et  omne  quod  movetur 
gelu  constringeretur.  Estas  eiusdem  anni  pestilens  et  valde  nociva 
fuit,  ut  multi  mortales  aeris  intemperie  morerentui',  pueri,  iuvenes,  senes, 
et  in  sola  Traiectensi  civitate  quadraginta  hiomines  una  die  ducerentur 
ad  tumulum.  ||  Sigeb.  cont.  Toenacen.  S.  S.  VI,  444,  19.  Hiemps  so- 
lito  asperior  inhorruit,  in  tantum,  ut  in  mari  plus  quam  tribus  a 
littore  milibus  super  glatiem  via  preberetur,  et  tumescentes  fluctus  gelu 
solidati  in  similitudinem  turrium  cernerentur.  Ante  et  post  idem  gelu 
per  multos  annos  magna  frugum  penuria  fuit,  adeo  ut  aliquotiens 
apud  Tornacum  sextarius  frumenti  60  solidis  venderetur.  || 
Sigeb.  cont.  Pkaemonstkatensis  S.  S.  VI,  454,  41.  Im  März  Stürme  et  nimia 
fuit  pluviarum  inundantia.  ||  Ann.  Camekac.  S.  S.  XVI,  518,  31.  Hiemps 
gravis  extitit,  et  plurima  nix,  quae  a  festo  sancti  Nicholai  (6.  Dec.) 
cepit  et  usque  ad  Kai.  Martii  (1150)  fere  duravit.  ||  Sigeb.  auct.  Afflig. 
S.  S.  VI,  400,  48.  Hiemps  gravissima4  mensibus  invaluit  et  prevaluit.  *)|| 
Ann.  Brunwil.  S.  S.  XVI,  727,  46.  Hoc  anno  byems  tam  valida  fuit, 
ut  arborum  fructus  vinearumque  ubertas  tota  perierit.  Renus  calcabiHs 
fuit.  II  Ann.  Pegav.  cont.  S.  S.  XVI,  258,  48.  Magna  mortalitas  peco- 
rum.  II  Auct.  Zwetlense  S.  S.  IX,  540,  41.  Fames  valida  duravit  per 
biennium.  *) 

1150.  Nach  einem  harten  Winter  entsteht  an  einzelnen  Orten  eine 
Hungersnot  (Chr.  universal.  Mett.,  Ann.  Monast.,  Chr.  minor,  auct. 
minorit.  Erphord.).  In  Österreich  herrscht  Hungersnot,  die  vielleicht  schon 
im  vorhergehenden  Jahre  begonnen  hatte  (Ann.  Ztvetl.J.  Ann.  Bland.  S.  S. 
V,  29,  16.  Hiemps  validissima  fuit,  perdurante  glacie  a.  5.  Idus 
Decembris  (9.  Dec.)  usque  14.  Kai.  Martii  (16.  Feb.).  i|  Ann.  Laub.  cont. 
S.  S.  IV,  23, 14.  Hoc  anno  hyems  asperrima.  ||  Ann.  Aquen.  S.  S.  XXIV, 
38,  5.  Sterilitas  frumenti  et  vini,  hiemps  asperrima  et  longa.  ||  Che. 
REG.  CoL.  prs.  in.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  87.  Hyemps  valida  extitit.  ||Chb. 
UNIVERS.  Mett.  S.  S.  XXIV,  517,  5.  Fames  magna.*)  ||  Ann.  Monast. 
S.  S.  III,  154,  43.  Hiems  valida  cum  fame  maxima  et  inunda- 
tione,  et  defectus  omnium  fructuum,  et  ariditas  vinearum  et  nucium, 
et  pestis  animalium.  ||  Ann.  Magdebg.  S.  S.  XVI,  190,  39.  A  vigilia 
nativitatis  sancti  Johannis  baptistae  (23.  Jun.)  frequenter  tonitrua  gravi 
horrore  plena,  fuLmina  terribilia,  tempestates  horribiles,  vis  ymbrium,  nimia 
inundatio  aquarum,  nebule  tenebrose  et  fetentes  et  spissae,  et  secuta  gra- 
vissima  pestilentia  et  mortalitas  tam  hominum  quamquam  et 
pecorum  et  magna  penuria  frugum;  —  —  —  —  Hyemps  as- 
pera et  longa,  et  in  sequentem  annum  nimis  producta.  ||  Cr.  S.  Petei 
Erford.  S.  S.  XXX,  367,  9.  Hiemps  dura  ac  diutuma,  adeo  ut  ple- 
rosque  vis  algoris  extingweret,  et  apum  atque  pecorum  maxima  pars 
deperiret.  ||  Chr.  minor,  minorit.  Erphord.  cod.  C.  2.  M.  G.  S.  S.  kl. 
Ausg.   639,  24.     Hyemps  dura  magnam  cladem  intulit  plerisque,    et 


1)  Wörtl.  gleich  in  Cont.  Aquicinct.  u.  Auct.  Aquic.  enthalten,  die 
Angabe  stammt  nach  Angabe  des  Herausgebers  aus  Ann.  Bland.  1150, 
bezieht  sich  aber  auf  den  Winter  1149 — 50. 

2)  Die  Nachricht  ist  vom  Verf.  aus  cont.  Zwetl.  I  entnommen,  sie 
findet  sich  dort  a.  1150,  allerdings  setzt  der  Verf.  der  cont.  Zwetl.  I  die 
Ereignisse  häufig  ein  Jahr  zu  spät  an. 

3)  Verwandt  mit  Ann.  S.  Vincentü  Mett.  a.  1151;  vgl.  Waitz,  N. 
Arch.  III,  72  fi-. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  145 

fames  magna  secuta  est  ac  pestilencia  hominum. ')  ||  Cont.  Zwetl.  I. 
S.  S.  IX,  538,  14.  Farnes  valida  cepit  esse  per  biennium.  ||  Ann.  S.  Ja- 
coBi  Leod.  S.  S.  XVI,  641,  15.     Hiemps  asperrima. 

1151.  Die  Hungersnot,  die  sich  an  einzelnen  Stellen  schon  im 
vorigen  Jahre  bemerkbar  machte,  ist  jetzt  über  ganz  Deutschland  verbreitet. 
Es  sind  Nachrichten  erhalten  aus  einem  Teile  Belgiens  (Ann.  Laub.,  Ann. 
S.  Jacobi  Leod.),  aus  dem  Rheinlande  (Ann.  Aguens.,  Chr.  reg.  Col., 
V.  Arnoldi),  aus  Lothringen  und  dem  angrenzenden  Teile  Frankreichs 
(Ann.  S.  Vincent.  Mett.,  Ann.  S.  Benig.  Div.),  aus  Sachsen  (Wibaldi 
epsit.,  Ann.  Magdebu/rg.,  Ann.  Palid.,  Ann.  S.  Petri  Erphesfurd.)  und 
eine  Nachricht  aus  Süddeutschland  (Ann.  Ottenb.  Isingr.  maior.).  Sigeb. 
CONT.  Bellovac.  S.  S.  vi,  463,  8.  Congelatis  in  terra  segetum  radicibus, 
fit  maxima  frugum  inopia.  |1  Che.  S.  Bavonis  De  Smet  Cokp.  chr. 
Fländ.  I,  588.  Fames  valida  facta  est  in  Flandria,  ut  Brugis  vendere- 
tur  hodum  frumenti  XL  solidis.  ||  Sigeb.  auct.  Aquicin.  S.  S.  VI, 
396,  6.  Fructus  terra  habuit  uberes;  set  pluviarum  inundatione  a  festi- 
vitate  sancti  Johannis  (24.  Jun.)  usque  ad  medium  Augusti  omnia  va- 
stante,  vix  ad  maturitatem  perduxit.  Nam  vinum  et  ceteri  fructus  ex 
parte  defecerunt;  et  quod  de  uvis  coUectum  est,  in  acorem  versum  est.*)|| 
Ann.  Camerac.  S.  S.  XVI,  522,  19.  Eodem  anno  ante  mensem  Augustum, 
gravis  venundatio  tritici  subito  invaluit,  ita  dumtaxat  ut  publice  Ca- 
meracensis  mensura  plus  quam  9  solidis  venderetur.  Pestis 
etiam  animalium  gravissima  in  Unguis  eorum  extitit,  maxime  cabal- 
lorum.  II  Ann.  Laub.  cont.  S.  S.  IV,  23,  18.  Famis  periculo  multi  inter- 
eunt.  Annus  totus  pluvialis.  ||  Ann.  S.  Jacobi  Leod.  S.  S.  XVI,  641,  1&. 
Tempus  asperrrmum  et  pluviale.  Fames  valida.  Mors  in  homines. 
Messis  tarda.  Plus  vindemia.  Mustum  vix  Lucae  euangelistae  (18.  Okt ).  j| 
Ann.  Aqüen.  S.  S.  XXIV,  38,  7.  Fames  prevalida.  ||  Chr.  reg.  Col.  prs.  III. 
rec.  n.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  88.  Ipso  anno  fames  horrenda  et  omninm 
rerum  inaudita  penuria.  ||  Vita  Arnoldi  archiepsc.  Mogunt.  Jaff^ 
Bibl.  ni,  608.  Tempore  vero  ingruentis  inopie  ^,  que  totam  Germaniam 
fame  profligatura  minitabat,  tercentos  pauperes  —  propria  manu  obse- 
quiis  exhibitis  —  alimoniis  sollicitus  et  specialiter  nuti-iebat;  aliis  qui- 
bus  victum  largiebatur  adhibitis  quorum  non  est  numerus.  ||  Ann.  S.  Vin- 
centu  Mettensis  S.  S.  III,  158,  40.  Fames  valida.  ||  Ann.  S.  Benigni 
Diy.  S.  S.  V,  44,  47.  Hoc  anno  fuit  fames  magna.  45,  1.  Hoc  etiam 
anno   fuit  magna  penuria  vini.  ^)  ||  Wibaldi  epist.  No.  329  (Die  Mönche 


1)  Es  erscheint  zweifelhaft,  ob  es  berechtigt  ist,  den  Anfang  der 
Hungersnot  in  Erfurt  schon  in  dieses  Jahr  zu  setzen.  Die  ältere  Cr. 
S.  Petri  weifs  noch  nichts  davon  und  auch  die  Ann.  S.  Petri  erwähnen 
die  Hungersnot  erst  im  folgenden  Jahre,  ebenso  die  Ann.  Palid.  Die 
Ann.  Magdeburg,  unterscheiden   ausdrücklich  die   Mifsemte  des  Jahres 

1150  und  die  Hungersnot  des  folgenden  Jahres.  Der  Cod.  C.  2,  der  die 
Nachricht  bringt,  stammt  aus  dem  XV.  Jahrhundert;  es  ist  daher  ein 
Irrtum  des  Schreibers  um  ein  Jahr  oder  ein  übertreibender  Zusatz  des 
späten  Autors  leicht  möglich. 

2)  Die  Stelle  ist  von  hier  in  die  Cont.  Aquict.  und  das  Auct. 
Afflig.  übergegangen. 

3)  Es  liegt  am  nächsten  die  Nachricht,  wie  dies  auch  Böhmer, 
Fontes  HI,  272  thut,  auf  die  Hungersnot  des  Jahres  1151  zu  beziehen, 
doch  wäre  auch  die  Hungersnot  1145 — 1146  möglich.  Aus  der  Vita 
selbst  läfst  sich  die  Nachricht  nicht  datieren,  sie  findet  sich  gleich  zum 
Beginne  in  einer  Charakteristik  Arnolds. 

4)  Der  Herausgeber  kann  nicht  unterscheiden,    ob   die  Nachricht 

1151  oder  1152  angesetzt  ist,  jedenfalls  ist  1151  wahrscheinlicher,  weil 
wir  1152  von  keiner  Hungersnot  wissen. 

Leipziger  Stadien,  VI.  1:   Carschmann,  Hungersnöte.  10 


146  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

von  Corvey  an  Wibald.)  Jaffe  Bibl.  I,  459.  Denique  inter  eum  et  nos 
usqiie  eo  res  processit  post  multas  denunciationes ,  quibus  defuturum 
nobis  panem  et  potum  denunciavit,  quod  tandem  in  diebus  rogationum 
(14. — 16.  Mai)  et  in  ipsa  sancta  die  ascensionis  Domini  (17.  Mai)  nos 
absque  potu  dimisit;  et  statim  sequenti  proximo  sabbato  (19.  Mai)  abs- 
que  pane  simul  et  potu,  quod  nunquam  Corbeia  factum  credimus,  nos 
dereliquit.  Cum  ergo  ipsa  die,  sedentes  ad  mensam  secundum  ordinem 
et  consuetudinem  nostram,   consuetam  alimoniam  expectai-emus  nee  ab 

eo  quicquam  acciperemus,  inpasti   surreximus, .     Statim  igitur  in 

unum  congregati,  quid  facto  opus  esset,  in  commune  consuluimus  et, 
ut  vestrae  paternitati,  hanc  necessitatem  celeriter  insinuaremus,  inter 
nos  convenimus.  Interim  autem  fratri  A(delberto)  camerario  nostro,  licet 
invito  et  multum  renitenti,  hanc  curam  iniunximus,  ut,  donec  redeat 
nuncius  noster  ä  vobis,  panem  et  potum,  undecumque  possit  mutuo  ac- 
ceptum,  nobis  provideat.  Et  argentum  quod  ad  sarcophagum  hoc  anno 
deputaveramus ,  in  pignore  accepit.  Bitte,  W.  möge  sobald  als  möglich 
kommen  und  helfen.  ||  Ann.  Magdeburg.  S.  S.  XVI,  190,  42.  Unde  et 
sequenti  anno  ante  messem  tanta  fames  secuta  est,  quantam  ante  non 
viderant  homines  illius  temporis.  Asserunt  enim  hü  qui  in  astronomia 
aliquid  periciae  se  accepisse  iactitant,  illo  anno  dominum  Saturni  fuisse, 
qui  completo  cursu  suo,  quem  30  annis  peragit,  iter  consummatum  reci- 
procans  in  nimia  superfluentia  fluminum,  in  maxima  pestilentia  et  mor- 
talitate,   in  sterilitate  terre  et  famis  inedia  nee  non  et  aeris  intemperie 

seu  et  aliis  diversis  perturbationibus  dominium  suum  exercet. Au- 

tumnus  ventosus.  ||  Ann.  Palid.  S.  S.  XVI,  86,  4.  Aeris  inequajitas  et 
tempoi'um  inmutatio  famis  ac  pestilencie  pericula  tanta  mundo  intule- 
runt,  quanta  tunc  viventes  in  generacione  sua  fuisse  non  meminenint.  || 
Ann.  S.  Petki  Erphesf.  antiq.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  19,  3.  Fames  va- 
lida  et  mortalitas  hominum.  ||  Ann.  Ottenbur.  Isingrimi  maior.  S.  S.  XVII, 
313,  16.  Facta  est  fames  adeo  valida,  ut  dimidius  modius  tritici 
pro  triginta  solidis  venderetur;  sex  panes  admodum  parvi  pro 
Septem  emebantur  solidis.  Ipsi  principes  aliquot  dies  sine  pane  diversis 
coctionibus  vescebantur,  carnibus  pecorum  et  herbis  populus  vivebat, 
non  nulla  mortalium  milia  fame  interierunt,  ita  ut  in  villis  plurimae 
domus  sine  cultore  vacuae  remanerent.  Factum  est  et  hoc  mira- 
bile,  ut  mense  Maio  cum  pene  nullae  segetes  in  agris  apparerent,  in 
Junio  et  subsequente  mense  tantae  subito  exortae  sunt  fruges, 
ut  a  rusticis  hoc  quasi  pro  celebri  proverbio  haberetur,  per  hos  duos 
menses  Deum  non  aliud  fecisse,  nisi  fruges  de  coelo  pluisse.  Per  eos- 
dem  menses  pluvia  continuatim  descendit. 

1152.  Ann.  Laub.  cont.  S.  S.  IV,  23,  25.  Magna  fluminum  in- 
undatio  hyeme  facta  est.  ||  Chr.  reg.  Col.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  88. 
Huius  regis  tempora  ^)  admodum  tristia  fuerunt.  Nam  inequalitas  aeris, 
famis  et  inedie  perseverantia,  bellorum  varius  tumultus  sub  eo  vigebant. 

1153.  SiGEB.  AucT.  Afflig.  S.  S.  VI,  401,  43.  Nee  parva  miraculi 
portio  est,  quod  hoc  anno  tanta  sterilitas  agris  nostris  incubuit,  quod 
vix  duorum  vel  ad  trium  mensium  nobis  victum  suffecit  omnis  copia 
mensis  nostre. 

1154.  Ann.  S.  Petri  Erphesf.  antiq.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  19. 
Eodem  anno  magna  inundatio  aquae  fuit.  ||  Monach.  Säzav.  cont. 
CosM.  S.  S.  IX,  159,  38.  Mondfinsternis.  Post  haec  maxima  morta- 
litas in  homines  irrepsit. 

1155.  In  den  verschiedensten  Gegenden  wird  über  die  ungünstige 
Witteru/ng  des  Sommers  geklagt,  doch  nur  in  Afflighem  kommt  es  zu  einem 
lokalen  Notstande  (Auct.  Afflig.).     Sigeb.  auct.  Afflig.  S.  S.  VI,  402,  43. 


1)  Während  der  Regierungszeit  Konrads  III.  1138 — 1152. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  147 

Multis  annis  sterilitate  terre  et  necessariorum  penuria  nobis  labo- 
rantibus,  hoc  anno  tritico  omnino  deficiente,  in  ultimo  discrimine,  quid 
agendum  esset,  vix  anxiis  potuit  occurrere.  In  hoc  tarnen  ad  ultimum 
stetit  sententia,  ut  pecunia  mutuo  amicorum  fide  sumpta,  emeremus 
victui  necessaria.  Misimus  ergo  fratres  nostros  in  aliam  regionem,  qui 
solicite  iniunctum  negotium  exsequuntur,  et  remenso  itinere,  onerata  nave 
iter  carpentes  ad  opidum  Aldenardum ')  dictum  pervenerunt.  ||  Ann. 
AüKEAEVALL.  S.  S.  XVI,  683,  30.  Factumque  est  tonitruum  magnum  in 
coelo,  fulgura  crebra  visa  sunt  in  terra,  corruscationes  horrendae,  plu- 
via  magna  cum  grandine  mira  in  modum  lapidum.  ||  Che.  reg.  Col. 
prs.  III.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  92.  Inundatio  aquarum  insolita  fuit 
7.  Kai.  Decembris  (25.  Nov.).  ||  Ann.  Stederbukg.  S.  S.  XVI,  207,  29. 
Tempestas  et  pluvia  maxima,  adeo  ut  tempore  messis  fruges  non 
solum  in  agris,  verum  etiam  in  horreis  reconditae  fluminum  inundatione 
perirent.  ||  Ann.  Paliden.  S.  S.  XVI,  89,  3.  Hoc  anno  nix  inchoans 
Kai.  Octobris  perseveravit  usque  pridie  Kai.  Maii  (30.  Aprl.).  ||  Ann. 
Ottenb.  Isingh.  MAI.  S.  S.  XVII,  313,  48.  Hoc  anno  in  Augusto  et  Sep- 
tembri  facta  est  tanta  aeris  ariditas,  ut  ex  nimio  solis  aestu  pluribus 
in  locis  ipsa  terra  ardere  videretur.  Quam  ariditatem  tarn  vehemens 
subsecuta  est  pestilentia  animalium,  ut  villae  complures  absque 
animalibus  vacuae  remanerent,  et  ipsi  homines  pro  bubus  iuncti  aratris 
illa  traherent  et  terram  utcunque  colerent.  Post  haec  tanta  pluviae 
subsequitur  inundatio,  ut  avenaria  messis  in  agris  putrefacta  secari 
non  potuisset. 

1156.  Ann.  Laub.  cont.  S.  S.  IV,  23,  34.  Hoc  anno  hiems  arida, 
ver  temperatum.  Initio  mensis  Junii  maxima  et  eo  tempore  inaudita  flu- 
minum inundatio.  ||  Ann.  Floreff.  S.  S.  XVI,  624,  49.  Facta  est  in- 
undatio magna  aquarum  ex  pluviis  estate  et  hyeme,  que  sata  et  domos 
destruxit  et  multos  submersit.  ||  Ann.  S.  Petri  Erphesfürd.  mai.  M.  G. 
S.  S.  kl.  Ausg.  57,  22.     Mortalitas  hominum  fuit. 

1157.  Ann.  Weingart.  Welf.  S.  S.  XVII,  309,  15.  Nix  magna 
et  frigus  insolitum  circa  passionem  Domini  (29.  März)  inhorruit.  Quod 
mortalitas  hominum  ad  tempus,  et  exustio  maxima  per  totam  estatem 
subsecuta  est.  Porro  in  ipsa  die  Kalendarum  Julii  (1.  Jul.)  tanta  severitas 
grandinis  tantaque  concussio  ventorum  invaluit,  ut  segetes  circumquaque 
consumeret,  robustiores  arbores  radicitus  evelleret,  —  — 

1158.  Ann.  Foss.  S.  S.  IV,  31,  23.  Tempestate  oborta,  tanta  gran- 
dinis coadunatio  facta  est,  ut  in  pago  Lomense  iuxta  villam  que  Nefla 
dicitur  decem  pedum  longitudine  cecidisse  inveniretur.  ||  Ann.  Palidens. 
S.  S.  XVI,  90,  24.  Eodem  anno  sevissima  tempestas  extitit;  ventus  tur- 
binis  fortissimus  arbores  inmensas  radicitus  evulsit,  ecclesias  cum  domi- 
bus  aliisque  edificiis  subvertit,  aquarum  quoque  inundantia  infinitam 
multitudinem  hominum  et  pecorum  extinxit.  *)  ||  Chr.  univers.  Mett. 
coNT.  COD.  Paris.  (2)  S.  S.  XXIV,  523,  45.     Farnes  valida.^ 


1)  Oudenaarden. 

2)  Fast  wörtlich  findet  sich  die  Stelle  auch  a.  1158  Ann.  Magde- 
burg. S.  S.  XVI,  191,  34. 

3)  Die  Nachricht  erscheint  wenig  glaubwürdig,  sie  stammt  aus 
einer  erst  Ende  des  15.  Jahrhunderts  verfafsten  Fortsetzung.  Die  nahe 
Verwandtschaft  sowohl  mit  der  Chr.  univers.  wie  den  Ann.  S.  Vincentii 
zeigt,  beide  haben  eine  Hungersnot  1162.  Die  Cont.  entnimmt  ihren 
Anfang,  wie  es  scheint,  den  Ann.  S.  Vinc.  1162  hat  sie  irrtümlicher- 
weise statt  1163  den  Tod  Bischof  Stephans  unmittelbar  vorher  unter 
1158  fames  valida  wörtlich  gleich  Ann.  S.  Vinc.  a.  1162,  eine  Überein- 
stimmung, die  hier  von  Bedeutung  ist,  da  die  Ann.  S.  Vinc.  regelmäfsig 
f.  valida  haben,    während   die  Chr.   universal,   f.  magna  schreibt.     Der 

10* 


148  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

1159.  Ann.  Camekac.  S.  S.  XVI,  533,  25.  Hiems  longa  fuit,  et 
omnium  pestis  subsecuta  est.  ||  Ann.  S.  Vinc.  Mett.  S.  S.  III,  158,  45. 
Inundatio  aquarum.  ||  Ann.  S.  Benig.  Div.  S.  S.  V,  45,  11.  Hoc  anno 
venit  hyemps  magna,  gelu  et  nix  4.  Idus  Octob.  (12.  Okt.). 

1161.  SiGEB.  AüCT.  Aquicin.  S.  S.  VI,  397,  48.  Fames  valida.  ^)|| 
Ann.  S.  Petri  Ekphesf.  antiq.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  20,  7.  Grando  et 
tempestas  magna  in  multis  locis  fuit. 

1162.  Ausgedehnte  Hungersnot  in  Frankreich  (Act.  pont.  Alexandri, 
Ann.  S.  Dionys.  Rem.),  Belgien  (Auct.  Afflig.),  Lothringen  (Ann.  Egmund., 
Ann.  S.  Vincent.  Mett.,  Chr.  univ.  Mett.),  in  der  Gegend  von  Aachen 
(Ann.  Aquens.)  und  bis  nach  Mitteldeutschland  (Ann.  S.  Petri  Erphesf. 
antiq.,  Chr.  Mont.  Sereni.).  Süddeutschland  scheint  von  der  Not  nicht  be- 
troffen zu  sein  (Ann.  Beichersp.).  Ann.  S.  Dionysii  Rem.  S.  S.  XIII,  83,  50. 
Venditus  fuit  sextarius  frumenti  decem  solidis.  ||  Acta  pontifi- 
CATDS  Alexandri  Hl.  Hist.  de  Fr.  XIII,  666  A.  Eo  tempore  in  tota  Aqui- 
tania  et  circumpositis  locis  valida  fames  in  tantum  increvit,  ut  prae 
nimia  ciborum  indigentia  infinita  hominum  multitudo  morte  inevitabili 
deperiret:  unde  universos  Grallos  vehemens  timor  invasit  ne  ipsorum 
terras  consimilis  cruciatus  invaderet.  ||  Sigeb.  auct.  Afflig.  S.  S.  VI, 
405,  26.  Fames  gravissima  in  tantum  prevaluit,  ut  modius  tritici 
venderetur  30  et  eo  amplius  solidis  Lovaniensis  monete,  multa- 
que  milia  hominum  fame  perissent,  nisi  dominus  pauperis  populi  afflic- 
tionem  respexisset.  Ipse  enim  qui  percutit  et  medetur,  dedit  spiritum 
bonum  in  cordibus  fidelium  suorum,  cuius  instinctu  largam  manum  ad 
pauperes  extenderunt,  eorumque  inopiam  sua  habuntantia  suppleverunt, 
et  largius  quam  aliquando  nostris  temporibus  vidimus,  sua  eos  liberali- 
tate  sustentaverunt.  ||  Ann.  Camerac.  S.  S.  XVI,  535,  34.  Hyems  gra- 
vis extitit^  et  mors  pecudum  valida  subsecuta  est.  ||  Ann.  Egmund. 
S.  S.  XVI,  462,  38.  Eodem  anno  validissima  fames  in  multis  locis, 
maxime  in  Lotharingia  facta  est,  adeo  ut  modius  avenae,  qui 
plerumque  pro  quinque  denariis  vendi  solebat,  pro  quinque 
solidis  venderetur,  modius  ordei  pro  septem,  tritici  pro  decem, 
multique  mortales  famis  inedia  morerentur.  ||  Ann.  S.  Vincent.  Mett. 
S.  S.  III,  158,  47.  Fames  valida.  ||  Chr.  univers.  Mett.  S.  S.  XXIV, 
518,  20.  Fames  magna.  ||  Ann.  Aquens.  S.  S.  XXIV,  38,  16.  Fames 
prevalida  facta  est  eodem  anno.  ||  Ann.  S.  Petri  Erphesf.  antiq.  M.  6. 
S.  S.  kl.  Ausg.  20,  26.  Fames  valida.  ||  Chr.  Montis  Sereni  S.  S.  XXHI, 
152,  14.  Eo  anno  fames  magna  facta  est.  ||  Ann.  Reichersperq.  S.  S. 
XVII,  469,  1.  Eodem  quoque  anno  magna  terrae  fertilitas  ubique 
erat  et  habundantia  omnium  rerum,  quas  terra  producere  solet. 

1163.  Ann.  Egmund.  S.  S.  XVI,  463,  1.  Anno  1163  a  festivitate 
sancti  Laurentii  (10.  Aug.),  usque  ad  festum  sancti  Martini  (11.  Nov.) 
continua  pluvia  fuit,  ita  ut  omnes  pene  fructus  in  agris  putrefierent, 
annonae ,  fabae  et  pisae.  Eodem  anno  in  festivitate  sancti  Thomas 
apostoli  (21.  Dec.)  maxima  inundatio  maris  et  fluctuum  in  multis 
locis  facta  est,  adeo  ut  in  quibusdam  villis  Holtlandiae  quae  mari  nimis 
vicina  est,  nulla  domus  tuta  remaneret,  sed  et  domus  et  bargi  quibus 
frumenta  condebantur,  violentia  fluctuum  abducerentur ,  et  ingentes 
massae  glaciei  cum  impetu  vehementi  sibi  succedentes  omnia  mergerent. 


Fehler   ist   entstanden  durch  Verwandlung    der  XII  in  VIII  beim  Ab- 
schreiben.    Vgl.  auch  Waitz,  N.  Arch.  HI,  72  und  S.  S.  XXIV,  491. 

1)  Vielleicht  deutet  diese  Nachricht  darauf  hin,  dafs  die  Hungers- 
not des  folgenden  Jahres  in  Achin  schon  Ende  1161  begann,  ebenso  gut 
kann  also  ein  Irrtum  um  ein  Jahr  vorliegen,  besonders  da  auch  mehrere 
andere  bis  1161  angesetzte  Ereignisse  in  Wahrheit  in  das  Jahr  1162 
fallen. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  149 

involverent  et  propellerent.  In  Fresia  etiam  superiori  quae  Saxoniae 
contermina  est  et  vocatur  Morsatia  et  in  ipsa  Saxonia  tanta  inundatio 
eodem  tempore  fuit,  ut  nullum  edificium  ecclesiarum  vel  domorum  ho- 
mines  ab  interitu  defendere  potuerit,  sed  omnes  fluctibus  involverentur 
cum  Omnibus  rebus  suis,  exceptis  bis  qui  navigio  vix  effugere  potu- 
erunt.  |1  Ann.  S.  Petki  Erphesf.  antiq.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  20,  29. 
Magna  inundatio  aquae  fuit  IIT.  Non.  Sept.  (3.  Sept.).  ||  Che.  Mostis 
Sereni  S.  S.  XXin,  152,  23.  Fluvii  inundantes  pericula  gravia  ho- 
minibus  et  animantibus  intulerunt.  ||  Cont.  Cremifan.  S.  S.  IX,  545,  34. 
Multa  inundatio  aquarum  hoc  anno  facta  est. 

1164.  Hungersnot  im  Lande  der  Obotriten  infolge  kriegerischer 
Verwüstungen  (Helmold.).  Ann.  Cameeac.  S.  S.  XVI,  536,  35.  Hyems 
longa  et  acerrima  usque  in  Martio  mense  perduravit.  ||  Ann.  Laub.  cont. 
S.  S.  IV,  24,  30.  Exundatione  maris  in  Flandria  perierunt  homines 
plus  quam  undecim  müia.  ||  Che.  reg.  Col.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  114. 
Occeanus  limitem  suum  12  pene  miliariis  14.  Kai.  Marcii  (16.  Feb.) 
egressus,  multa  milia  hominum  diversi  sexus  et  etatis  maxime  circa 
fluvium  Wiseram  submersit.    ||    Ann.   Paliden.  S.  S.  XVI,  92,  55.     Nova 

maris  et  fluctuum  confusio  exorta  est  *) Per  triduum  enim  aque  de 

profundo  abissi  exagitate  ibant  et  intumescebant ,  et  omnia  circa  mari- 
tima flumina  alveos  suos  pre  inundatione  excedentes,  multas  insulas  cum 
hominibus  et  iumentis  vülis  domibus  edificiis  substantiis  ecclesiis  et, 
quod  dictu  mirum,  agris  et  domorum  areis  et  cimiteriis  cum  soliditate 
alias  transpositis,  miserabiliter  suffocaverunt.  Eratque  mirabile  specta- 
culum  inter  misericordiam  Dei  et  iudicium,  cum  per  iudicium  fieret 
interitus  hominum  et  iumentorum  et  ad  20  miliaria  secus  ripas  fluminum 

viderentur  cadavera  suffocatorum, 93,  19.  Fruges  agrorum  multis 

in  locis  grandinis  nimietate  contrite  sunt.  ||  Chr.  Montis  Sereni  S.  S. 
XXm,  152,  26.  Tonitrua  et  fulgura  iatempestiva  cum  vento  vehementi 
5.  Kai.  Marcii  (26.  Feb.)  extiterunt.  Inundacio  occidentalium  fluminum 
multa  milia  hominum  et  animancium  interfecit  et  edificia  destruxit.  || 
Helmoldi  CHR.  Slav.  lib.  n.  c.  1.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  194.     Circa  illos 

dies in  mense  Februario,  hoc  est  14.  Kalendas  Martü  (16.  Feb.) 

orta  est  tempestas  maxima  ventorum,  procelle,  fulgurum  coruscatio  et 
tonitrui  fragor,  qui  passim  multas  edes  aut  incendit  aut  subruit,  insuper 
tanta  maris  exundatio  oborta  est,  quanta  non  est  audita  a  diebus 
antiquis,  que  involvit  omnem  terram  maritimam  Fresie,  Hathelen  et  om- 
nem  terram  palustrem  Albie  et  Wirre  et  omnium  fluminum  que  descen- 
dunt  in  oceanum  mare,  et  submersa  sunt  multa  milia  hominum  et  iu- 
mentorum, quorum  non  est  numerus.  —  —  lib.  11.  c.  5.  p.  202.  Omnis 
igitur  terra  Obotritorum  et  finitime  regiones,  que  pertintnt  ad  reg- 
num  Obotritorum,  assiduis  bellis,  maxime  vero  hoc  novissimo  hello 
tota  in  solitudinem  redacta  est,  Domino  scilicet  favente  et  dextram 
pussimi  ducis  semper  confortante.  Si  que  Sclavorum  extreme  reman- 
serant  reliquie,  propter  annone  penuriam  et  agrorum  desola- 
tiones  tanta  inedia  confecti  sunt,  ut  congregatim  ad  Pomeranos  sive 
ad  Danos  fugere  cogerentur,  quos  iUi  nihil  miserantes  Polanis,  Sorabis 
atque  Boemis  vendiderunt. 

1165.  Ann.  Camebac.  S.  S.  XVI,  538,  8.     Feria  quarta  pentechostes 

(26.  Mai)  hora  diei  nona,  adveniens  a  mari  Britannico  ingens  procella, 

terrasque  has  pertransiens ,  scilicet,  Normanniam,  Ambianensem,  Viro- 
mandensem,  Atrebatensem,  cuncta  interius  comminuens,  arbores  segetes, 
fabas,  lina,  habitationes  hominum  ubique  obruens  et  dissipans.  Terram 
vero  Atrebatensem  ea  procella  graviter  attrivit;  ilHus  regionis  plebs  diu 


1)  Die  Schilderung   der  Sturmflut  in   den  Ann.  Magdeburg  S.  S. 
XVI,  192  ist  nahe  verwandt. 


150  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

dispendium  suum  luxit  ac  flevit.     Subsecuta   est  venditio  tritici 
quae  in  diversis  locis  nonnullos  afflixit. 

1166.  Lokale  Hungersnot  in  Stederhurg  (Ann.  Stederburg.).  Ann. 
Camerac.  S.  S.  XVI,  538,  25.  In  diversis  locis  intemperies  aeris  hoc  anno 
gravis  facta  est  per  partes  occidentis;  grando  cum  vi  lapidum  super 
annonam  mortalium  cecidit,  quae  magnum  detrimentum  pluribus  con- 
tulit,  maxime  monachis  Valcellensibus  —  —  In  villa  quae  Sanctus 
Autbertus  dicitur  totius  anni  fere  Stipendium  amiserunt,  una  cum  habi- 
tatoribus  ruris  illius.  Haec  grando  in  feria  quinta  pentechostes  (16.  Jun.) 
cecidit  in  Cameracensi  pago  cum  fulmine  lapideo.  Luxit  diu  nostra 
regio.  33.  Hyems  gravis,  et  longum  tempus  seminandi  homines  ha- 
buerunt;  nam  in  Februario  fere  nihil  operis  gesserunt^  mediante  Martio 
tunc  primitus  seminare  coeperunt.  ||  Sigeb.  cont.  Aquicinct.  S.  S.  VI, 
412,  24.  Magna  vini  habundantia.  ||  Ann.  STEDEEBxmo.  S.  S.  XVI.  209,  45. 
Eodem  anno  fames  validissima  fuit,  unde  praepositus  in  acquisitione 
annonae  multa,  circa  triginta  videlicet  marcas,  expendit.  ||  Ann.  Magde- 
burg. S.  S.  XVI,  192,  38.  Fulgura  et  tonitrua  terribiliter  sevientia  et 
crebra  aquarum  inundatio  estivis  messibus  inportuna,  et  magna 
puerorum  mortalitas  et  iumentorum.  ||  Cr.  S.  Petri  Erford.  S.  S. 
XXX,  370,  8.  Abundancia  magna  frumenti  et  vini.  ||  Chr.  Magni 
PRESB.  S.  S.  XVII,  488,  40.  Eodem  anno  fuit  illa  magna  fames  per  uni- 
versas  terras.  ^)  ||  Ann.  Admunt.  cont.  A.  S.  S.  IX,  583,  43.  Grando  hor- 
ribilis  8.  Kai.  Julii  (24.  Jun.),  scilicet  quod  lapides  sicut  ova  anserina 
ceciderunt.  ||  Cont.  Cbemifan.  S.  S.  IX,  545,  39.  Hoc  anno  grando 
horribilis  facta  est  in  quadam  parte  caeli  octavo  Kai.  Julii  (24.  Jun.), 
in  qua  lapides  ad  magnitudinem  ovi  anserini  et  eo  amplius  ceciderunt. 

1167.  Ann.  Camerac.  S.  S.  XVI,  544,  52.  Hiems  gravis  extitit, 
incipiens  a  decimo  Kalendas  Januarii  (23.  Dec.)  et  usque  ad  decimum 
septimum  Kai.  Aprilis  (16.  März)  perseveravit,  infra  quod  terminum  nee 
Seminare  nee  arari  homines  quippiam  valuerunt.  Pestis  vaiida  pecu- 
dum  et  apum  subsecuta  est.  ||  Chr.  reg.  Col.  prs.  III.  M.  G.  S.  S.  kl. 
Ausg.  117.  Terrae  motus  factus  est  13.  Kai.  Februar.  (20.  Jan.)  media 
nocte.  Grando  etiam  maxima  3.  Nonas  Aprilis  (3.  April)  cecidit,  ita  ut 
ova  columbarum  magnitudine  aequaret. 

1168.  Ann.  Camerac.  S.  S.  XVI,  549,  44.  Hoc  anno  dedit  Dominus 
benignitatem  suam  super  terram,  quoniam  terra  nostra  protulit  fructum 
suum  veraciter  aliud  centesimum  vel  sexagesimum  vel  quinquagesimum. 
Nam  ubertas  omnium  bonorum,  fructuum,  vini  et  olei  arborum 
in  insulis  oceani  extitit.  Oves,  quae  valde  in  priori  anno  fuerant,  melio- 
ratae  sunt;  aves  vero  detrimentum  passae  sunt. 

1169/  Ann.  Camerac.  S.  S.  XVI,  553,  33.  Annus  praesens  plu- 
vialis  valde  contigit.  Inundatio  imbrium  a  mense  Maio  incipiens  fere 
usque  ad  Februarium  mensem  pervenit.  Ante  festum  beati  Joannis  bap- 
tistae  (24.  Jun.)  quidam  ventus  gravis  adveniens  partem  permaximam 
segetum  prostravit,  locis  in  diversis  oceani  horrorem  incussit,  sed  Dei 
misericordia  ordinante  humano  generi  ex  bis  aliqua  molestia  non  con- 
tigit. Hiems  quippe  gravis  et  aquosa,  fulmina  in  sese  contra  aeris 
naturam  continens.  Gewitter  im  Dezember.  \\  Ann.  Admunt.  conp.  S.  S. 
IX,  584,  24.     Grando  magna  per  loca;  vinum  carum. 

1170.  Ann.  Camerac.  S.  S.  XVI,  553,  40.  Februarius  mensis  delec- 
tabilis  ultra  modum  splendidissimus  apparuit,  copia  vini  defuit,  quoniam 
ab  aquarum  inundantia  deperiit.  Ovium  seu  apum  locis  in  diversis 
acerrima  pestis  desaevit.  554,  5.  Febris  varia,  pestis  atque  nociva- 
nimis  anxiari  nos  valde  incepit  ante  festum  sancti  Joannis  baptistae 
eiusdem  praeclarae   nativitatis   (24.  Jun.),    atque   affligens   corpus    cum 


1)  Die  Nachricht  erscheint  vsrenig  glaubwürdig,  s.  o.  p.  28—29. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  151 

membris  horrorem  nobis  mortis  incussit,  vix  nos  tandem  post  plura  in- 
commoda  reliquit.  24.  Anni  huius  explanaturus  laude  insignia,  pro- 
mamus  sie  huius  quoque  sibi  convenientia.  Aestas  quippe  rutilans  de- 
lectabüis  extitit  et  sicca,  florum  frondiumque  omata,  agricultura  per- 
optima,  vindemiae  bonae;  pars  larga  ovium,  apum  residuarum  transacti 
anni  dedit  beneficia.  Viridaria  cum  nemoribus  interius  referta  extiterunt 
omni  copia.  Augustus  mensis  nihilominus  calidus  et  siccus  omnibus 
copiis  abundans,  Deo  providente,  humano  generi  attulit  non  modice 
consolationem  sive  ubertatis,  suae  paupertati  relevationem.  September 
cum  October  omni  abundantia  ditati  vini,  panis,  olei  ac  mellis  pulchri- 

tudine  solis,  sanitate  aeris  pomorum  silvarumque  copia  extitit 1| 

CoNT.  Aqüicinct.  S.  S.  vi,  413,  14.  Ipso  die  (8.  Nov.)  ventus  vehemens, 
pluvie  mixtus,  periculosus  et  dampnosus  extitit,  —  —  ||  Ann  EoMxraD. 
S.  S.  XVI,  467,  31.  Estas  ferventissima  fuit.  Eodem  anno  circa  festum 
omnium  sanctorum  (1.  Nov.)  ventus  maximus  erat,  quem  inundatio 
maxima  secuta  est,  adeo  ut  usque  ad  muros  civitatis  Traiectensis  fluxerit 
mare  et  refluxerit,  et  piscis  ille  tantum  marinus  quem  buollek  vocant, 
circa  muros  eiusdem  civitatis  captus  sit.     In  Kinemaria   etiam  tantum 

inundatio  illa  ex  inproviso  desevit, ||  Chr.  reg.  Col.    prs.  ÜT. 

M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  120.  Mare  vehementia  ventorum  limitibus  suis 
excussum,  4.  Nonas  Novembris  (2.  Nov.)  terram  Fresonum  circa  Stavem 
magna  ex  parte  submersit.  ||  Ann.  Magdeburg.  S.  S.  XVI,  193,  8.  Estatis 
fervor  insolitus  adeo,  ut  in  plerisque  locis  terra  solis  exusta  ardori- 
bus,  multos  itinerantes  tam  equites  quam  pedites  in  pulverea  precipicia 
inprovisg  ruentes  periclitari  fecerit,  quam  comitata  est  magna  morta- 
litas  hominum.  ||  Ann.  Engelberg.  S.  S.  XVI,  279,  31.  Erdbeben  am 
1.  April.  Eodem  anno  magna  mortalitas  hominum  facta  est.  ||  Chr. 
Ursperg.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  51.  Terrae  motus  maximi  facti  sunt  et 
ingens  inundatio  aquarum  mense  Septembri. 

1171.  Ann.  Catälaun.  S.  S.  XVI,  489,  44.  7.  Idus  Novembris 
(7.  Nov.)  ingens  ventus  auditus  est  in  hac  regione.  ||  Ann.  Magdeburg. 
S.  S.  XVI,  193,  17.  Repentina  mors  hominum  et  gravis  pestilencia 
pecorum  plurimas  provincias  vastat.  ||  Cont.  Claustroneobg.  III.  S.  S. 
IX,  630,  23.  Hoc  anno  a  nativitate  Domini  (25.  Dec.)  post  septem  ebdo- 
madas  Danubius  congelatus  est.  His  duobus  annis  tanta  fuit  ariditas, 
ut  aque  fere  omnes  preter  Danubium  in  partibus  Austrie  exsiccarentur. 
Et  tamen  tanta  copia  alimentorum  fuit  ut  homines  et  pecora  satis 
habunde  sustentarentur. 

1172.  Ann.  Magdeburg.  S.  S.  XVI,  193,  20.  Mense  Januario  ingens 
fragor  ventorum,  et  in  Februario  crebra  micuerunt  fulmina. 

1173.  SiGEB.  coNT.  Aqüicinct.  S.  S.  VI,  414,  21.  Hyemps  solito 
asperior,  hyemi  accedit  intemperies  aeris.  Nam  corrupto  aere  mense 
Decembri,  homines  succumbunt  infirmitatibus  diversis;  multi  etiam  in- 
firmitate  illa  moriuntur,  quam  medici  vocant  catarrum  et  tussim.  ||  Ann. 
Bland.  S.  S.  V,  29,  48.  Pestilentia  hominum  ex  tussi  morientium.  || 
Ann.  Egmund.  S.  S.  XVI,  468,  4.  Hyemps  validissima  et  pene  nivis 
expers  extitit.  11.  6.  Idus  Mai  (10.  Mai)  5.  feria  secuta  est  plaga 
maxima  diluvii  cum  tanto  impetu  decurrens,  qualem  numquam  Traiec- 
tensium  aliquis  viderit  —  —  —  ||  Chr.  reg.  Col.  prs.  IH.  M.  G.  S.  S. 
kl.  Ausg.  124.  Ipso  anno  in  Kalendis  Decembris  tussis  intolerabilis 
et  inaudita  omne  Theutonicum  regnum  et  precipue  Galliam  Comatam 
pervasit,  senes  cum  iunioribus  et  infantibus  debilitavit,  plures  morti  ad- 
dixit.  Monasteriensis  episcopus  Luodevicus  eadem  peste  occubuit.  || 
Ann.  Staden.  S.  S.  XVI,  347,  38.  Terra  circa  Bremam  arsit  graviter  in 
aestate  fervida  fere  per  mensem,  et  per  se  cessavit.  ||  Ann.  Magde- 
burg. S.  S.  XVI,  192,  22.  3.  Idus  Februarii  (11.  Feb.)  nube  rubea  in  celo 
apparente,  secuta  est  magna  siccitas  terre,  ut  frugibus  exarentibus. 


152  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

plerisque  in  locis  nee  futuri  seminis  auxilium  inveniretur.  Processit  item 
de  terra  nebula  crassa,  de  qua  concepta  est  in  hominibus  tussis  gra- 
vissima,  ipsaque  lues  graviter  invaluit,  pluribus  ex  ea  morientibus  et 
precipue  pregnantibus.  Mortuus  est  ex  ea  Lotowigus  Monasteriensis 
episcopus.  II  Ann.  Palid.  S.  S.  XVI,  94,  40.     Nix  inopinata  descendit 

in  festo  sancti  Servacii  (13.  Mai) que  nix  plures  arbores  silvaticas 

et  fructiferas  confregit,  stantes  quoque  fruges  obpressit.  Ipso  anno 
gravis  pestis  in  hominibus  facta  est,  adeo  ut  multi  laboriose  tussiendo 
animas  exhalarent.  ||  Ann.  Veterocell.  S.  S.  XVI,  42,  42.  Tussis  magna 
fit.  II  CoNT.  Ckemifan.  S.  S.  IX,  546,  6.  Hiemps  valida.  Circulus  san- 
guineus  cira  lunam,  et  cruces  visae  sunt.  Danubius  mense  Februario, 
naturali  meatu  obcluso  glati^  rupta  exundans,  in  utraque  sui  ripa  in- 
audita  strage  homines,  villas,  iumenta  consumit.  ||  Cont.  Claustkoneobg.  II. 
S.  S.  IX,  616,  31.  Facta  est  alluvio  magna  fluminis  Danubii 
hiemali  algore  concreta  in  civitate  quae  dicitur  Chremis  et  in  finibus 
eius,  in  qua  multiplex  hominum  et  pecorum  pars  interiit  set  et  domi- 
cilia  humana  in  undoso  impetu  deciderunt  ^) 

1174.  ROBERTI  CANON.  S.  MaRIANI  AuTISSIOD.  CHR.  S.  S.  XXVI,  241,  6. 

Hoc  anno  in  mense  Novembri  tanta  aquarum  inundatio  contigit,  quan- 
tam  nullus  qui  tunc  viveret  se  vidisse  vel  audisse  meminerit.  Nam  dilu- 
TÜ  instar  latitudinem  camporum  exundans,  multa  edificia  diruit,  caulas 
subvertit  ovium,  submersit  villas,  sata  absorbuit;  unde  et  in  subsequenti 
tempore  vehementissima  fames  inhorruit.  ||  Ann.  Bland.  S.  S.  V,  29,  49. 
Pluviale  tempus  incessabiliter  a  festo  sancti  Johannis  (24.  Jun.)  us- 
que  in  finem  anni,  et  magna  penuria  vini  et  omnium  frugum.  ||  Ann. 
S.  Jacobi  Leod.   S.  S.  XVI,  642,  19.     Hoc    anno    facta    est    inundatio 

aquarum infirma,  amplius  vindemia,  mustum 

II  Lambbrti  Parvi  ANN.  S.  S.  XVI,  648,  60.    Inundatio  aquarum 

maxima.  Pluvia  iugis  a  festivitate  sancti  Johannis  babtiste  (24.  Jun.) 
usque  Kai.  Junii.  Seges  tarda,  mustum  vix  Symonis  et  Jude  (28.  Okt.).*)|| 
Chr.  reg.  Col.  prs.  IE.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  125.  Totum  aestivum 
tempus  in  pluvias  hyemales  conversum  est,  unde  segetes  et  vineae  sunt 
corruptae.  126.  Inundatio  Reni  et  fluviorum  insolita  et  diutina.  || 
Ann.  Rem.  et  Col.  cont.  S.  S.  XVI,  733,  40.  Tussis  magna  fuit.  ||  Ann. 
S.  ViNCENTii  Mett.  S.  S.  III,  159,  1.  Inundationes  aquarum.  ||  Ann. 
Magdeburg.  S.  S.  XVI,  193,  30.  Hoc  anno  multa  edificia  vi  ventorum 
diruta  sunt,  annosa  robora  evulsa;  fru<?es  habundabant,  vinum  deperiit.  || 
Ann.  Pegav.  cont.  S.  S.  XVI,  261,  7.     Vinum  et  fruges  perierunt.  ||  Cr. 

5.  Petri  Erford.  mod.  S.  S.  XXX,  371,  41.  Hoc  anno  ex  assiduitate  ven- 
torum estas  solito  calore  caruit,  unde  et  vinum  seu  frumentum 
multis  locis  periit.  Autumnali  eciam  tempore  ex  assiduitate  im- 
brium  et  instancia  ventorum  facta  est  aquarum  inundacio  non  mo- 
dica.  II  Ann.  Ratispon.  cont.  Hugonis  de  Lerchenfelt  S.  S.  XV ll,  589,  5. 

6.  Kai.  Junii  (27.  Mai)  bruma  consumsit  totas  fruges  siliginis  circa  Ratis- 
ponam  et  vinum. 

1175.  RoBERTI  CANON.  S.  MarIANI.  AuTISSIOD.  CHR.  S.  S.  XXVI,  241, 17. 

Valde  fuerunt  tenues  segetum  messiones,  quia  magna  ex  parte  quae 
coloni  terrae  mandaverant  preteriti  anni  exundationes  obruerant.  ||  Sigeb. 
CONT.  Aqüicinct.  S.  S.  vi,  415,  18.  Estas  pluviosa  et  dampnosa 
mensem  Augusti  mensis  et  autumpnalem  vindemiam  protelavit.  Per 
Galliam  et  Germaniam  panis  inopia  multos  affligit.  Sub  hac  tem- 
pestate  multi  monachi  et  milites  in  hac  nostra  regione  elemosinas  largas 


1)  So  der  cod.  Scotorum,  die  Codices   der  B-Klasse  haben  inhalt- 
lich dieselbe  Nachricht,  aber  in  kürzerer  Fassung. 

2)  Die  Nachricht  stammt  aus  den  Ann.   S.  Jacobi  Leod.   und  er- 
gänzt zum  Teü  ihre  verstümmelte  Fassung. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  153 

pauperibus  tribuebant;  inter  quos  Valcellenses  monachi  eminebant. 
23.  Magna  circa  nativitatem  Domini  fluminum  redundantia,  in  tantum, 
ut  Sequana,  Axona  et  Hysa  alveos  suos  egressi,  sub  una  nocte  magnum 
circummanentibus  damnum  inferrent  ,  multos  etiam  necarent.  ||  Cb. 
S.  Petei  Erfoed.  mod.  S.  S.  XXX,  371,  46.  Estatis  quoque  siccitas 
magna  fuit. 

1176.  Hungersnot  in  Mittelfrankreich  (Böberti  ehr.),  in  Lothringen 
(Ann.  Catalaun.,  Ann.  S.  Vincent.  Mett.)  und  dem  Elsafs  (Ann.  Mauri- 
monast).  Sigeb.  cont.  Aquicinct.  S.  S.  VI,  415,  40.  Magna  panis  et 
vini  abundantia.  ||  Roberti  canon.  S.  Mariani  Aütissiod.  che.  S.  S.  XXVI, 
241,  23.  Maxima  per  Gallias  fames  invaluit^),  in  qua  multarum  abba- 
tiarum,  sed  precipue  Cisterciensis  ordinis,  magna  apparuit  munificentia 
in  pauperibus  sustentandis.  In  plerisque  etiam  ecclesiis  multa  ob  susten- 
tacionem  pauperum  invadiata  sunt  ornamenta,  multa  sanctorum  fereta 
decrustata.  ||  Ann.  Catalaun.  S.  S.  XVI,  489,  45.  Fames  valida  ubique 
terrarum,  ut  ex  sextarius  frumenti  ad  15  solidos  acciperentur.  ]| 
Ann.  S.  Vincentii  Mett.  S.  S.  III,  159,  2.  Fames  valida.  ||  Ann.  Mauri- 
MONAST.  S.  S.  XVn,  181,  29.  Hiems  dura  fuit  et  hominum  pesti- 
lentia  et  fames  magna  et  siccitas  et  fervor  maximus. 

1177.  Die  Hungersnot  des  vorigen  Jahres  dauert  noch  fort  (Ann. 
S.  Clement.  Mett,  Ann.  S.  Benigni.  Div.).  Bei  der  isolierten  Nachricht 
aus  Franken  (Ann.  Haleshrunn.)  wird  man  besser  einen  besonderen  lokalen 
Notstand,  als  eine  Ausdehnung  der  Hungersnot  so  weit  nach  Osten  an- 
nehmen. Sigeb.  cont.  Aqdicinct.  S.  S.  VI,  416,  42.  Estas  nimium  fuit 
sicca  et  calida.  Messis  triticea  provenit  uberior  solito.  Post  finem 
mensis  Augusti,  autumpnus  nimis  extitit  pluvialis.  Vindemia  etiam 
ipsius  temporis  multis  in  locis  corrupta  est.  Nam  quadam  matutinali 
nebula  uve  contacte  atque  ita  putrefacte  sunt,  ut  vinum  ex  eis  expres- 
sum  magnam  bibentibus  attulerit  incommoditatem.  Multi  etiam  in  hac 
nostra  regione  diversis  laborant  febribus,  multi  et  moriuntur. 
53.  Initium  hyemis  frequentibus  pluviis  et  ventorum  flabris  satis  mole- 
stum.   II   Cmi.  Clement.  Mett.  S.  S.  XXIV,  502,  3.     Fames  valida.  ||  Ann. 

S.  Benig.  Div.  S.  S.  V,  45,  29.     Hoc  anno  fames  valida  invaluit 

tabula  argentea  maioris  altaris  pauperibus  duxit ....  ||  Ann.  Halesbrdnn. 
S.  S.  XVI,  14,  30.  Hyemps  dura  et  hominum  pestilentia  simul 
evenerunt,  et  subsecuta  magna  fame,  tanta  siccitas  et  tantus  fervor 
estatis  subsecuta  sunt,  ut  queque  virentia  exsiccarent.  ||  Ann.  Prägens. 
S.  S.  in,  121,  9.     Nimia  siccitas  attenuavit  fruges. 

1178.  Sigeb.  cont.  Aqüicinct.  S.  S.  VI,  417,  19.  Circa  finem  Ja- 
nuarii  mensis,  cum  gelu  et  nix  liquarentur,  inundatio  fluminum  per 
totas  Gallias  talis  erupit,  que  sclusas  vivariorum  et  structuras  molen- 
dinorum  rapide  impetu  secum  ferret,  domos  everteret,  multos  etiam  ne- 
caret.  32.  Estas  sicca  nee  nimis  calida  usque  ad  5.  Non.  Julii  (3.  Jul.) 
extitit.  Abhinc  pluvie  erumpentes,  usque  in  ipsis  Kalendis  Januarii 
homines  afflixerunt.  Nam  fenum  secare,  triticum  metere,  vinum  colU- 
gere,  semen  iacere  vix  potuerunt.  ||  Cr.  S.  Petei  Ebfoed.  mod.  XXX, 
372,  23.  Hyemps  diuturna,  adeo  ut  a  XII.  Kai.  Novembris  (21.  Okt.) 
usque  in  mediam  quadragesimam  ferme  duraverat.  ||  Ann.  S.  Petri  Er- 
PHESF.  MAioE.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  62,  30.  XI.  Kai.  Augus.  (22.  Jul.) 
tempestas  valida  et  grando  insoüta,  ita  ut  non  tantum  fruges  in  pleris- 
que partibus  interirent,  verum  et  arbores  in  plerisque  locis  foliis  et 
ramis  magnitudine  grandinis  lapidum  penitus  vastarentur. 

1179.  Sigeb.  cont.  Aqüicinct.  S.  S.  VI,  417,  42.  Secunda  ebdo- 
mada  mensis  Januarii  nives  copiose  ceciderunt,  subsequitur  gelu  maxi- 


1)  Über  die  Entstehung  der  Hungersnot  s.  die  beiden  vorhergehen- 
den Jahre. 


154  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

mum,  usque  in  medium  mensem  Februarium,  nimis  molestum.  Reliqui 
dies  eiusdem  mensis,  Marcius  quoque  et  Aprilis,  vento  flante  continue 
subsolano,  gelidissimi  fuerunt  nimis.  Hoc  istius  anni  inicio  carissima 
pecudum  fuit  annona,  ita  ut  quod  retroactis  annis  tribus  compara- 
batur  denariis,  nunc  tribus  venderetur  solidis,  feni  videlicet  et  straminis. 
Subsequuta  est  mortalitas  ovium  seu  boum.  418,  3.  Messis  tri- 
ticea  solito  fuit  rarior;  porro  avena  seu  tercii  mensis  semina 
suprascripta  reparavere  dampna.  7.  Autumpnus  perpulcher  et 
calidus  usque  5.  Nonas  Octobris  (3.  Okt.)  extitit.  ||  Ann.  Elnon.  maiob. 
S.  S.  V,  15,  45.  Eodem  anno  factum  est  gelu  grave,  durans  ab  Id. 
Nov.  (13.  Nov.)  usque  circiter  Kai.  Mai.  ||  Ann.  Magdebueg.  S.  S.  XVI, 
194,  38.  Hiemps  gravis  ipso  anno  ipsum  etiam  vemum  tempus  occu- 
pavit,  ita  ut  13.  Kai.  Julii  (19.  Jun.)  flores  in  arboribus  primum  appa- 
rerent.   ||  Ann.  Admünt.  cont.  A.  S.  S.  IX,  585,  38.     Grando  multa. 

1180.  SiGEB.  coNT.  Aquicinct.  S.  S.  VI,  418,  50.  Hoc  anno  per 
hanc  nostram  Galliam  profert  bumus  frumentum,  hordeum,  legumina  et 
sufficientem  avenam. 

1181.  Ann.  Stedekbukg.  S.  S.  XVI,  214,  51.  Eo  tempore  nee  ad 
praesentem  annum  spectantes  fruges  babuimus,  et  futuro  prospicere, 
quia  Seminare  non  potuimus,  nullatenus  valuimus ;  unde  pro  conquirenda 
annuna  sexaginta  novem  marcas  argenti  expendimus.  ||  Ann.  Marbac. 
S.  S.  XVII,  161,  42.     Annona  cara,  vinum  bonum  et  bene  venale. 

1182.  Sigeb.  cont.  Aquicinct.  S.  S.  VI,  421,  17.  Luna  mensis 
Augusti  et  in  accessu  et  in  discessu  nimis  extitit  pluviosa  et  ad- 
modum  frigida;  que  magnam  incommoditatem  per  multa  generavit 
loca.  Nam  segetes  humide  in  horreis  sunt  recondite;  fenum  nundum 
resecatum  nee  collectum  vix  potuit  colligi;  et  quod  plus  omnes  pene 
dolent,  vini  maturitas  et  coUectio  tardius  provenit.  ||  Ann.  Egmund.  S. 
S.  XVI,  469,  33.  Hiemps  mollis.  ||  Ann.  Marbac  S.  S.  XVII,  161,  46. 
Vinum  multum  et  bonum;  hama  vendebatur  pro  6  denariis  Argentinen- 
sibus.  II  Cont.  Cremifan.  S.  S.  IX,  546,  36.     Inundationes  variae. 

1183.  Lokale,  auf  Holland  beschränkte  Hungersnot^  entstanden 
durch  Überschwemmungen  und  anhaltenden  Begen,  der  die  Ernte  verdirbt 
(Ann.  Egmund.).  Ann.  Egmund.  S.  S.  XVI,  469,  37.  Eruptio  flumi- 
num  in  plerisque  locis  fuit,  et  tanta  inundatio  pluviae,  ut  sata  omnia 
interirent,  maxime  in  episcopatu  Traiectensi  et  Hollandensi  comitatu,  ut 
innumera  multitudo  famis  angustia  impellente  propria  colonia  relicta, 
alias  migraverit.  ||  Ann.  Floreff.  S.  S.  XVI,  625,  25.  Mense  Julio  tanta 
aquarum  eruptio  ex  imbrium  collectione  facta  est,  quod  et  villas 
et  sata  vastavit,  domos  subvertit,  plurimos  submersit.  ||  Cont.  Cremifan. 
S.  S.  IX,  546,  40.     Hiemps  asperrima  eodem  anno. 

1184.  Cr.  S.  Petri  Erford.  mod.  S.  S.  XXX,  374,  20.  Vemo  tem- 
pore ventus  vehemens  et  assiduus  magnam  cladem  intulit,  ita  ut  non 
solum  semina  verum  ipsam  quoque  terram,  cui  iniecta  erant,  traiceret. 

1185.  Ann.  S.  Dionysii  Rem.  S.  S.  XIII,  84,  9.  Ea  vini  fuit  ab- 
undantia,  ut  quodcumque  vas  hominum  ad  recondendum  non  suffi- 
ceret,  multaeque  vineae  vindemiandae  brutis  animalibus  relictae  fuerint.|| 
Ann.  S.  Vmc.  Mett.  S.  S.  III,  159,  9.  Inundatio  aquarum.  ||  Sigeb.  cont. 
Aquicinct.  S.  S.  VI,  423,  24.    Hie  annus  habundat  frumento  et  vino. 

1186.  Sigeb.  cont.  Aquicinct.  S.  S.  VI,  424,  14.  Pridie  Kai.  Julii 
(30.  Jun.)  turbo  gravissimus  et  tempestas  valida,  ab  Affrico  veniens 
et  ad  subsolanum  tendens,  per  multa  loca  fruges  et  omnia  sata  pessum- 
dedit.  Nam  lapides  ovo  galline  maiores  per  loca  diversa  ceciderunt, 
qui  pecora  in  campis  et  aves  in  aquis  occiderunt,  fenestras  quoque  vitreas 
ecclesiarum,  et  domorum  tegulas  confregerunt;  stipula  quoque,  que  in 
agris  remanserat,  ita  erat  fetens  et  inutilis,  ut  nee  pastui  esset  apta 
bestiis.     23.  Vindemia  in  pago  Belvacensi  et  Noviomensi  per  temi.,esta- 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  155 

tem  suprascriptam  tota  pene  perdita,  non  solum  in  his  locis,  sed  etiam 
in  Arida  Gamantia  vel  Humida,  in  comitatu  quoque  Ostrevandensi  et 
Hainoensi;  et  ubicumque  transivit,  flenda  et  dolenda  reliquit  vestigia.  || 
GisLEBERTi  CHR.  Hanoniense  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  174.  Eodem  anno  et 
tempore  mense  Julio  tempestas  quedam  magna  cum  tonitruo  et  grandine 
et  pluvia  a  Warda  sancti  Remigii  per  mediam  Hanoniam  in  longum  trans- 
volans,  segetes  in  campis  non  solum  prostravit,  sed  totus  contrivit,  ar- 
bores  desiccavit,  aves  in  nemoribus  et  campis  et  lepores  et  feras  in 
silvis  interfecit,  bestias  eciam  in  pascuis  occidit,  et  Hanoniam  graviter 
afflixit.  II  Ann.  Prag.  S.  S.  EI,  121,  17.  Eclypsis  solis  feria  quinta;  mor- 
talitas  hominum  facta  est.  ||  Chr.  Pülkavae  ed.  Dobner,  MoNtrw.  hist. 
BoEM.  in,  198.  Item  eodem  anno  sol  paciebat  Ecclipsim,  et  magna 
mortalitas  hominum  est  secuta. 

1187.  Ann.  S.  Diontsu  Rem.  S.  S.  XHI,  84,  11.  Tantus  fuit  vini 
defectus,  ut  infinitae  vineae  sine  omni  fructu  invenirentur,  ubique  ali- 
quando  fuerunt  collecti  centum  modii  vini,  vix  unus  inventus  est.  || 
Ann.  Mell.  cont.  S.  S.  IX,  505,  26.  Omnium  penuria  maxima  facta 
est,  et  pestilentia  hominum  simul  et  animalium.  ^) 

1188.  Chr.  reg.  Col.  cont.  I.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  p.  140.  In 
Aprili  eruptiones  rivulorum  factae,  quales  ante  nemo  viderat;  sed 
et  in  siccis  locis  iuxta  fluenta  maximarum  inundationum  ebulliciones 
apparuerunt.     Estas  sicca  et  ferventissima  fuit. 

1189.  Lamberti  Parti  ann.  S.  S.  XVI,  649,  43.  Tanta  inundatio 
aquarum  facta  est  mense  Aprili  in  civitate  Leodiensi,  in  ea  parte,  que 
dicitur  extra  castrura,  ut  multos  submergeret,  et  mortuorum  corpora 
diluvium  aquae  de  sepulchris  erueret.  ||  Chr.  reg.  Col.  cont.  I.  M.  G. 
S.  S.  kl.  Ausg.  143.  Estas  ferventissima  usque  ad  Augustum  men- 
sem  fuit,  in  quo  etiam  mortalitas  hominum  et  pecudum  inmensa 
contigit. 

1190.  Chr.  reg.  Col.  cont.  I.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  147.  Hyems 
sicca  et  calida.  Mortalitas  hominum  inmensa.  —  In  Maio  grando 
insolita  circa  Moguntiam  ad  100  villas  et  amplius  omnia  vastavit. 
Omnis  hie  annus  pluvia  et  crebris   inundationibus  plenus  fuit. 

1192.  Cont.  Aquicinct.  S.  S.  VI,  428,  13.  18.  Kai.  Febr.  (15.  Jan.) 
4.  feria,  post  solis  occasum,  in  ipso  noctis  crepusculo,  visa  est  a  multis 
species  ignis  terribilis,  totum  orbem  ad  partem  borealem  occupans.  Sub- 
secuta  est  in  multis  locis  in  partibus  illis  plaga  ignis  divin i.  Unde  in 
episcopatu  Tornacensi  et  multis  locis  indictum  est  ieiunium  6.  ferie  ex- 
ceptis  infirmis  et  infantibus  universis.  429,  29.  Luna  mensis  Augusti 
crescens  et  decrescens  nimis  extitit  pluviosa  et  tempestuosa,  et  meten- 
tibus  nimis  molesta;  tamen  subsequens  luna  mensis  Septembris  fuit  gra- 
tiosa,  unde  messis  triticea  et  vindemia  mediocriter  fuit  bona.  ||  Bald. 
NiNov.  CHR.  S.  S.  XXV,  537,  40.  Eodem  anno  ignis  in  aere  visus  est 
per  totam  Galliam  nocte,  ita  ut  singuli  proxima  sibi  loca  ardere  puta- 
rent.  Subsecuta  vero  est  fames  fere  septennis.  *)  ||  Chr.  reg.  Col.  cont.  I. 
M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  155.  Estas  ferventissima  in  Augusto  mense 
subito  tepore  refriguit;  unde  febres  acutae  et  quartaniae  passim  in 
hominibus  dominantur. 

1193.  Ann.  S.  Steph.  Frising.  S,  S.  XHI,  55,  16.    Locus  noster 

attritus  est grandinis  depopulatione. 


1)  Die  Datierung  der  Annalen  in  diesem  Teile  ist  sehr  unsicher, 
daher  ist  der  Notiz,  die  durch  keine  anderen  Nachrichten  bestätigt 
wird,  wenig  Bedeutung  beizulegen. 

2)  Die  Hungersnot  begann  nicht,  wie  die  Chronik  anzunehmen 
scheint,  schon  in  diesem  Jahre,  sondern  wie  sie  nachher  in  Überein- 
stimmimg mit  den  anderen  Nachrichten  angiebt,  erst  1196. 


156  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

1194.  Ann.  Floreff.  S.  S.  XVI,  626,  1.  Grando  mirae  magni- 
tudinis  mense  Julio  cum  impetu  venti  mens,  vineas  et  sata  vastavit,  ar- 
bores  concussit,  fructus  excussit,  tecta  et  vitreas  confregit.  ||  Reineri 
ANN.  S.  S.  XVI,  651,  35.  Messis  bona,  vindemia  optima.  |1  Chr.  eeö. 
CoL.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  156.  In  Maio  vinee  floruisse  vise  sunt.  || 
Ann.  S.  Vitonis  Vied.  S.  S.  X,  527,  46.  Farnes  valida  adeo  ut  fru- 
mentum   precio  4  librarum  venumdaretur.  ^)  ||   Ann.  Scheftlae.  maior. 

5.  S.  XVII,  337,  31.  Facta  est  grando  et  tempestas  valida  11.  Kai. 
Septembris  (22.  Äugst.).  |[  Cont.  Cbemifan.  S.  S.  IX,  548,  30.  Danubius 
in  Austria  glaciali  molestia  versus  Niwenburch  ebullit,  et  meatum  suum 
longius  vagando  relinquens,  homines  cum  villis  mergendo  adnichilavit. 
Eadem  regio  mirabili  incendio  in  civitatibus  et  opidis  et  villis  et  ure- 
dine  in  agris  longius  late  rara  annona  consumendo  depauperatur.  In- 
undationes  tribus  vicibus  magnae  et  intollerabiles  atque  insolitae 
omnes  pene  regiones,  villas  et  circumpositas  domos  demoliendo  occupa- 
verunt.  ||  Cont.  Claustroneobg.  II.  cod.  Scotor.  S.  S.  IX,  619,  24.  Hoc 
anno  propter  ariditatem  terre  que  totam  Austriam  invaserat,  coloni  eius- 
dem  terre  cruces  suas  tollentes  cum  orginibus  diversa  limina  sanctorum 
pecierunt.  31.  Danubius  iam  vice  altera  contra  solitum  inundans, 
vicina  loca  cum  hominibus  et  iumentis  occupat. 

1195.  Ein  regnerischer  Sommer  (Cont.  Aquincinct.,  Reiner.)  bereitet 
die  grofse  allgemeine  Hungersnot  des  folgenden  Jahres  vor.  An  zwei 
Stellen,  im  Elsafs  (Ann.  Argent.)  und  in  Österreich  (Cont.  Claustroneo- 
burg.  II),  wo  auch  das  Jahr  1194  schon  besonders  ungünstig  war,  kommt 
es  schon  jetzt  zur  Hungersnot.  Sigkb.  cont.  Aquicinctina  VI,  432,  50. 
Flu  via  mensis  Augusti  metentibus  nimis  fuit  molesta,  Septembris  vinde- 
miam  colligentibus  gravis  Octobris  seminantibus  nimis  incommoda.  Sexto 
Idus  Octobris  (10.  Okt.)  ventus  vebemens  post  noctem  mediam  ab  Affrico 

veniens,  domos  evertit, ||  Reinüri  ann.  S.  S.  XVI,  652,  6.    Hoc  anno 

pluvia  iugis  a  festo  sancti  Johannis  (24.  Jun.)  usque  ad  natale  Domini, 
et  maxime  tempore  sationis,  ita  ut  in  natale  Domini  vix  esset  persemi- 
natum.  11.  Hoc  anno  modius  siliginis  circa  Maium  18  solidis, 
modius  speltae  9,  modius  ordei  octo  se  redemit.  Messis  pigra, 
vindemia  tarda  et  periculosa.  Hoc  anno  tempestas  gravissima  post 
festum  sancti  Jacobi  (25.  Juli)  omnes  fruges  contrivit,  numquam  antea 
tam  gravis,  sicut  dicebatur  ab  bis  qui  seniores  erant,  in  diebus  eorum 
apparuit;  per  multa  enim  loca  diversis  temporibus  istius  anni  cursum 
suum  fecit  nee  aliquis  locus  est  huius  provinciae,  qui  ab  hac  tempestate 
immunis  extiterit.  ||  Ann.  Argent.  S.  S.  XVII,  89,  32.  Eodem  anno  facta 
est  maxima  fames  in  terra.  ||  Cont.  Cbemifan.  S.  S.  IX,  549,  2.  Inun- 
dationes  iterum  diversae,  et  intemperies  aeris  totum  pene  orbem  vexat. 

6.  Sterilitas  agrorum  ubique  terrarum.  ||  Cont.  Cladsteoneobg.  H. 
COD.  Scotorum  S.  S.  IX,  619,  39.  Fames  magna  homines  et  iumenta 
aut  penitus  deficere  aut  mori  coegit.  ||  Cont.  Clausteoneobg.  H.  cod.  B. 
S.  S.  IX,  619,  24.     Fames  valida  facta  est  in  Teutonia.  *)  ||  Cont.  Clau- 


1)  Die  Nachricht  gehört  zu  einer  Gruppe  von  Nachrichten,  die 
nach  Angabe  des  Herausgebers  Waitz  einem  den  Ann.  S.  Vincentii  Mett. 
nahe  verwandten  Werke  entstammen.  Die  vorliegende  Nachricht  ent- 
spricht dann  Ann.  S.  Vinc.  a.  1197  und  ist  also  hier  wertlos. 

2)  Die  Codices  der  B-Klasse  bringen  die  Nachricht  irrtümlich 
schon  a.  1194.  Das  Versehen  ist  durch  eine  Verschiebung  entstanden, 
indem  sie  alles,  was  cod.  Scot.  richtig  unter  1194  bringt,  an  den  SchluTs 
von  1193  setzen.  So  bleibt  für  1194  überhaupt  keine  Nachricht  übrig 
und  hier  findet  sich  dann  die  Nachricht  über  die  Hungersnot,  die  cod. 
Scot.  am  Anfange  von  1195  bringt.  Beide  Handschriften  fahren  dann 
1195  sehr  ähnlich  fort. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  157 

STRONEOBo.  III.  S.  S.  IX,  634,  13.  Hoc  anno  autumpnali  tempore  quod- 
dam  genus  locustarum,  4  pennas  habens,  venit  ab  exteris  regionibus, 
transiens  per  Ungariam  et  Marchiam  et  Carniolam,  vastans  in  circuitu 
omnia;  cum  elevaretur  a  terra  quasi  nebula  consurgebat,  et  pre  multi- 
tudine  sua  lucem  diei  et  splendorem  solis  obtenebrabat. 

1196.  Beginn  der  grofsen  allgemeinen  Hungersnot,  die  über  Belgien 
(Cont.  Aquicinct,  Ann.  Elnon.,  Bald.  Ninov.,  Ann.  Floreff.  Beiner.), 
Lothringen  (Ann.  Derv.),  Westdeutschland  (Chr.  reg.  Col.,  Caes.  Heisterhac.) 
und  Süddeutschland  bis  nach  Österreich  hin  (Ann.  Zwifalt.,  Ann.  Scheftl., 
Ann.  Wernh.,  Cont.  Cremif.)  sich  ausdehnt.  Sigeb.  cont.  Aquict.  S.  S.  VI, 
433,  36.  Multi,  et  maxime  iuvenes,  acuta  febre  moriuntur;  inter 
quos  et  Johannes  Cameracensis  episcopus,  cum  ad  regem  in  North- 
mannia  proficisceretur,  Ambianis  mortuus  est.  Gravissima  panis  pe- 
nuria  hoc  anno  multos  afflixit  et  multos  pauperavit.  Ab  Apennino 
monte  usque  ad  mare  Oceanum,  per  totam  Galliam  et  Germa- 
niam,  fames  in  tantum  prevaluit,  ut  maximam  utriusque  sexus  multi- 
tudinem  contigerit  interisse.  Nam  triticum  40  vel  50  solidis  venun- 
dabatur;  quod  pro  quatuor  aut  quinque  ante  hanc  pestem  dabatur;  unde 
accidit  ut  multi,  qui  putabantur  sibi  sufficientes  esse,  diro  famis  gladio 
perurgente,  coacti  sunt  alio  emigrare.  Sicque  factum  est,  ut  excres- 
centem  pauperum  multitudinem  sine  magno  gravamine  sustentare  pos- 
sent  hii,  qui  respectu  Dei  manum  misericordie  eis  porrigebant.  Games 
quoque  iam  fetentium  ardmalium  et  radices  inusitatas  herbarum  com- 
pulsi  sunt  manducare.  Non  tantum  panis,  set  etiam  cetere  res  mandu- 
cabiles,  inaudito  nobis  precio  venundabantur.  Lupi  circa  Alpes  in  itine- 
ribus  et  in  villis  in  unum  congregati,  absque  ullo  timore  multos  devo- 
rant.  Triticea  messis  et  avene  collectio  ultra  estimationem 
hominum  fuit  rarissima.  ||  Ann.  Elnonens.  maioe.  S.  S.  V,  16,  23.  Hoc 
anno  apud  Tornacum  rasera  frumenti  venundatur  50  solidis 
quod  a  predecessoribus  nostris  non  est  auditum.  ||  Balduini  Ninov.  chr. 
S.  S.  XXV,  538,  7.  Fames  prioribus  annis  paulatim  cepta  totum  mun- 
dum  conterruit  anno  Domini  1196.  Pauci  tamen  perierunt,  quia  a  fide- 
libus  sustentati  sunt.  ||  Ann.  Floreff.  S.  S.  XVI,  626,  3.  Hoc  anno 
fames  valida  multos  extinxit.  ||  Reineei  ann.  S.  S.  XVI,  652,  20.  An- 
nus  iste  gravis  et  periculosus,  seges  cara.  24.  Pluvia  iugis  et  peri- 
culosa,  pauperes  maximam  victus  patiuntur  penuriam,  et 
maxime  circa  principium  Augusti  Corpus  beati  Lamberti  propter  immi- 
nentia  pericula,  et  pluviarum  inundationes ,  et  timorem  sterilitatis  et 
egrae  messis  et  parvae,  in  vigilia  saticti  Jacobi  (24.  Jul.)  cum  maxima 
devotione  non  sine  multis  lacrimis  in  montem  Cornelii  deportatur,  ibi- 
que  missa  spetialis  a  clero  et  populo  sollempniter  celebratur  —  —  — 
Messis  tarda  circa  festum  sancti  Bartholomei  (24.  Äugst.)  vix  habuit 
principium,  eodemque  tempore  modium  siliginis  18  solidis  vendi- 
derunt,  modium  speltae  8  solidis  et  dimidio.  37.  Satio  pulcra, 
mustum  vix  habitum  Luce  euangelistae  (18.  Okt.);  sie  permansit  tempus 
usque  ad  finem  incamationis,  hoc  est  natalis  Domini  (25.  Dec).  Hiemps 
prolixa  usque  ad  Martium.  ||  Ann.  Dervenses  S.  S.  XVI,  490,  24. 
Fames  valida  ita  ut  frumentum  XXX  sol.')  ||  Che.  reg.  Col.  cont.  I. 
M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  158.  Penuria  frumenti  et  annonae  magna 
facta  est,  quae  et  in  sequentem  annum  usque  duravit.  Eratque  fames 
valida  et  pene  omnium  victualium  penuria  inaudita.  —  Estas  frigida  et 
humida.  ||  Caes.  Heisterbac.  Dlal.  dist.  H.  c.  30.  bd.  Strange  I,  103.  In 
principio  episcopatus  eiusdem  Adolphi,  cum  praecessissent  anni  magnae 


1)  Pertz  vermutet  auf  Grund  einer  Notiz  Abfassung  der  Annalen 
in  S.  Mustier  en  Der,  jedenfalls  stammen  sie  aus  der  Diöcese  Chälons 
sur  Marne. 


158  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

abundantiae,  tres  fuerunt  anni  tantae  sterilitatis,  ut  in  primo  modius  sili- 
ginis  venderetur  marca  argenti.  ^)  ||  Ann.  Zwifalt.  maioh.  S.  S.  X, 
57,  39.  Maxima  tres  annos  pressit  fames  hie  Alamannos.  ||  Ann.  Scheftl. 
MAiOR.  S.  S.  XVII,  337,  34.  Farnes  valida  facta  est.  ||  Ann.  Weenheri 
ALioEUMQxiE  Tegehnseen.  S.  S.  XXIV,  58,  28.  Hoc  anno  fames  valida  et 
annona  ita  cara,  ut  modium  in  Augusta  venundaretur  30  solidis, 
et  Francienum  vinum  non  erat  penitus.  ||  Cont.  Cremifan.  S.  S.  IX,  549,  14. 
Bara  annona  et  sterilitas  magna  in  diversis  mundi  partibus. 

1197.  Die  Hungersnot  nimmt  noch  an  Intensität  zu,  auch  das  Not- 
standsgebiet hat  sich  noch  weiter  ausgedehnt,  die  Nachrichten  sind  zahl- 
reicher. Es  sind  erhalten  Berichte  über  die  Hungersnot  aus  Belgien 
(Guielm.  ehr.  Andr.,  Ann.  JElnon.,  Cont.  Aquicinct.,  Bald.  Ninov.,  Ann. 
Parch.,  Beiner,  Hist.  monast.  Vicon.) ,  Lothringen  und  Ostfrankreich 
(Ann.  S.  Vincent.  Mett.,  Chr.  universal.  Mett.,  Ann.  S.  Pauli  Vird ,  Ann. 
Dei'vens.,  Ann.  S.  Nicasii  Bern.),  Westdeutschland  (Chr.  reg.  Caes.,  Heister- 
bac),  Westfalen  (Caes.  Heisterhac.)  und  Süddeutschland  (Ann.  Spiren., 
Ann.  Marbac,  Chr.  Ebersh.,  Ann.  Ottenbur.  Ising.  min.).  Guielmi  chr. 
Andren.  S.  S.  XXIV,  724,  47.  Ceptum  opus  *)  brevi  tempore  elapso  sur- 
git  in  altum,  et  famis  angustia  totam  affligens  patriam  urget  et  ac- 
celerat  opus  sumptuosum.  Nam  multos  hie  operarii  vidimus  non  num- 
mis  conductos,  sed  solo  pane  et  tenui  cervisia  contentos  et  pro  adiec- 
tione  alicuius  pulmenti  satis  exhilaratos.  ||  Ann.  Elnon.  maioe.  S.  S.  V, 
16,27.  Viatici  copia  deficiente,  fit  fames  acutissima  et  clades  vehemens.  || 
SiGEB.  CONT.  Aquicinct.  S.  S.  VI,  433,  52.  Menses  Januarius,  Februarius, 
Martius  quoque  et  Aprilis,  hoc  anno  fuerunt  naturales  et  hominibus 
gratissimi.  Verumtamen  fames,  annis  superioribus  concepta, 
nullum  habuit  temperamentum ,  quia  superioris  anni  annone  rara  col- 
lectio  nullum  potuit  conferre  levamentum.  Nam  usque  hodie  fame 
moriuntur  milia  milium;  multi  enim  hac  necessitate  constricti,  contra 
consuetum  vivendi  usum  latrones  effecti,  laqueo  sunt  suspensi.  Set  ver- 
nalis  temporis  temperies  gratiosa,  et  seminum  ut  videtur  pulchra  pro- 
cessio,  fit  expectantibus  non  minima  consolatio.  434,  19.  Vindemia  per 
totam  Franciam,  in  pago  scilicet  Remensi,  Laudunesi,  Suessionensi,  No- 
viomensi  et  Belvacensi,  rara  fuit  et  tarda;  unde  accidit,  ut  rustici,  qui 
vineas  colebant  et  pecuniam  super  vinum  futurum  mutaverant,  non 
valentes  vinum  reddere,  compulsi  sunt  fugere.  ||  Baldüini  Ninov.  chr. 
S.  S.  XXV,  538,  30.  Fames,  que  6  fere  annis  debachata  est,  ita  omnia 
consumpsit,  ut  sextarius  siliginis,  quem  7.  denariis  apud  Nini- 
ven  constare  vidimus,  19  solidis  Valenchenensis  monete  ven- 
deretur. II  Ann.  Parch.  S.  S.  XVI,  606,  40.  Hoc  anno  vendebatur  mo- 
dius frumenti  63  solidis  et  modius  siliginis  53,  modius  vero 
ordei  30  et  amplius,  et  multi  fame  perierunt.  ||  Reiner.  S.  S.  XVI, 
652,  41.  Anni  istius  periculum  vix  audeo  scribere,  cum  numquam  simi- 
lem  viderint,  qui  vixerunt  hoc  tempore.  Multitudo  pauperum  fame 
moritur.  Cadavera  mortuorum  animalium  indifferenter  ab  eis  comedun- 
tur,  et  fere  ab  universis  propter  imminentem  necessitatem  desperatur. 
Modius  siliginis  18  solidis,  modius  speltae  10  usque  ad  fe- 
stum  sancti  ßarnabe  (11.  Jun.)  venditur.  Insequenti  autem 
die  f'12.  Juni)  de  modio  siliginis  32  solidi  accipiuntur,  de 
modio  speltae  17.  Procedente  autem  tempore  cum  messis  adesse 
speraretur,  malum  increvit,  et  circa  festum  sancti  Jacobi  (25.  Juli) 
modius  siliginis  40  venditur,  modius  spelte  20  solidis.  Pau- 
peres  per  plateas  iacebant  et  moriebantur  et  ante  fores  ecclesiae  nostrae, 

1)  Adolf  von  Altena  war  Erzbischof  von  Köln  1193—1205,  die  Not- 
jahre sind  nach  der  Chr.  reg.  Col.  1196,  1197  und  1198. 

2)  Ein  Krankenhaus  für  das  Kloster. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  159 

cum  matutinae  laudes  canerentur,  iacebant  gementes  et  morientes,  ele- 
mosinam  quae  summo  diluculo  fiebat  expectantes.  Hoc  anno  in  epiphania 
(6.  Jun.)  annona  defuit  nobis,  et  plus  quam  centum  marchas  usque  ad 
Augustum  in  pane  expendimus,  nee  vinum  a  medio  Maio  nisi  raro  usque 
ad  novam  vindemiam  habuimus.  Cervisia  autem  toto  anno  defuit  nobis. 
Panemvero  siligineum  15  diebus  ante  Augustum  comedimus,  aquam  autem 
in  conventu  indiflPerenter  bibimus.  Quid  plura?  Annus  iste  post  plurima 
pericula  dissentionis,  que  praecesserant,  gravissimus  fuit  ecclesiae  nostrae, 
qualem  nee  prius  habuit  nee  amplius  possit  habere.  Abbas  noster 
domnus  Gozuinus  cum  in  tanto  defectu  posse  suum  videret  deficere, 
abbatiam,  praesente  episcopo  Alberto,  in  capitulo  nostro  in  die  sancti 
Marci  ewangeliste  (25.  Aprl.)  sponte  resignavit.  Episcopus  autem 
liberam  optionem  eligendi  nobis,  sicut  debuit,  dedit;  nos  autem  com- 
muni  habito  consilio  in  momento,  in  ictu  oculi  ut  ita  dicam,  domnum 
Gerardum,  abbatem  Sancti  Laurentii,  virum  iuvenem,  set  iudustrium  et 
providum,  et  in  Omnibus  locis  abbatiae  nostrae  amicis  optimis,  qui  prius 
nostra  diripiebant,  vallatum  et  munitum,  elegimus.  —  —  —  ||  Hist. 
MONÄST.  VicoN.  coNT.  AüCT.  NicoLAo  c.  7.  S.  S.  XXIV,  302,  23.  Amulpho 
cum  officialibus  suis  sumptuosius  et  lautius  vivente,  quam  ordo  exigeret, 
denuo  cepit  domus  debitis  obligari,  maxime  vero  eo  quod  per  multos 
annos  annona  ita  fuit  cara,  quod  infinita  milia  pauperum  fame 
perierunt,  et  nos,  qui  multum  seminavimus  parum  intulimus.  Inde  pro- 
venit,  ut  quod  dandum  erat  pauperibus  in  usus  communes  verteretur, 
ut  etiam  ante  ianuas  religiosorum  inedia  confecti  morerentur  egeni. 
Tunc  impletum  est  illud  propheticum:  Clerici  eorum  non  proderunt  eis. 
Erat  ergo  videre  miseriam.  Nam  qui  prius  solebamus  esse  pauperibus 
liberales,  pre  nimia  continuatione  famis,  que  5  annis  sine  inter- 
polatione  alicuius  fertilitatis  duravit,  nobismet  ipsis  timentes,  ne 
nihil  serentes  nihil  reciperemus,  plus  quam  mille  marchatas  avene  ad 
opus  iumentorum  comparavimus.  Siquidem  in  agricultura  periti  non 
solo  foragio,  sed  et  avena  ea  sustentari  asserebant.  Exinde  accidit, 
ut  quod  dandum  erat  pauperibus  pro  iumentis  expenderemus,  vendito- 
que  nemore  nostro,  quod  procerum  et  annosum  nobisque  valde  neces- 
sarium  habebamus,  ad  extremam  fere  penuriam  devoluti  sumus.  c.  10. 
p.  304,  1.  Desolationem  Terre  promissionis  secuta  est  terre  steri- 
litas,  ut  predictum  est;  in  qua  quidem,  quod  mirum  est  dictu,  multa 
victualia  inveniebantur  venalia,  licet  grandi  pretio  venderen- 
tur,  ut  etiam  inopes,  si  pretium  habuissent,  evadere  potuissent.  Tunc 
nos  et  omnes  fere  ecclesie  regularium  et  secularium  tum  ex  inhuma,ni- 
tate,  tum  ex  diffidentia,  retentis  vasis  aureis  et  argenteis  aliisque  oma- 
mentis  et  pecoribus  multis,  graviter  ofFendimus,  quod  fons  misericordie 
ignoscat,  eo  quod  in  substentationem  pauperum  expensa  non  sunt;  tan- 
tum  nempe  invaluerat  fames,  quod  nihil  aut  modicum  talis  expensa 
crederetur  proficere.     Hanc  sterilitatem,  que  inundatione  pluviarum 

continua  accidit,  secute  sunt  guerre ||  Ann.  S.  VnicENTn  Mett. 

S.  S.  ni,  159,  18.  Fames  valida;  hoc  anno  venit  quarta  frumenti 
12  solidis,  et  facta  est  mortalitas  maxima.  |1  Chbonica  uNrvERSAiis  Met- 
TENsis  S.  S.  XXrV,  519,  25.  Fames  magna  inaudita  venditio  annone, 
quarta  frumenti  13.  solid.  Met.  ||  Ann.  S.  Pauli  Yirdun.  S.  S.  XVI, 
501,  42.  Eodem  anno  fames  invaluit,  ut  maldrum  20  solidis  com- 
paretur.  ||  Ann.  Debv.  S.  S.  XVI,  490,  25.  Hoc  anno  venditur  similiter .... 
IX  80 1.  II  Ann.  S.  Nicasii  Rem.  S  S.  XIII,  84,  19.  Facta  est  fames 
validissima,  ita  quod  pauperes  pre  panis  inopia  morticiniis  ovium  equo- 
rum  et  boum  etiam  in  ipsa  quadragesima  cogerentur  vesci,  et  fecem  vini 
loco  panis  comedebant;  innumeri  vero  fame  perempti  sunt;  sextarius 
quoque  frumenti  16  solidis  venditus  fuit.  ||  Chk.  beg.  Col.  cont.  I.  M. 
G.  S.  S.  kl.  Ausg.  159.     Penuria  annonae  et  ifrumenti  magna  et  fames 


160  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

valida,  ita  quod  maldrum  siliginis  in  partibus  Reni  ad  15  soli- 
des vendebatur.  ||  Caks.  Heistekbac.  Dialog,  mikacul.  dist.  X,  cap.  47  ed. 
Strange  vol.  II,  251.  Post  mortem  praedicti  Henrici  Imperatoris  tanta 
fames  erat,  ut  maldrum  siliginis  in  Alemannia  marca  Colo- 
niensium,  et  in  quibusdam  provinciis  decem  et  octo  solidis  venderetur, 
et  ex  magnitudine  famis  populus  innumerabilis  extingueretur.  dist.  IV. 
vol.  I,  233. 

c.  65.    De  largitate  pauperibus  famis  tempore  a  domo  Vallis 

sancti  Petri  exbibita. 
Eo  tempore  quo  fames  illa  validissima,  quae  anno  Dominicae  in- 
camationis  millesimo  centesimo  nonagesimo  septimo  fuit,  incubuit,  et 
plurimos  exstinxit,  domus  nostra,  licet  tunc  temporis  pauper  fuerit  ac 
novella,  multis  subvenit.  Sicut  dixerunt  hi  qui  numerum  inopum  ante 
portam  consideraverunt  aliquando  una  die  mille  quingentis  elee- 
mosynae  datae  sunt.  Dominus  Gerardus  tunc  Abbas  singulis  diebus 
ante  messem,  in  quibus  camibus  uti  licebat,  bovem  unum  in  tribus  cal- 
dariis  cum  oleribus  circumquaque  collectis  coqui  iussit,  et  cum  pane 
per  singulos  pauperes  divisit.  Simile  factum  est  de  ovibus  aliisque  pul- 
mentariis.  Sicque  per  Gratiam  Dei  omnes  pauperes  supervenientes,  us- 
que  ad  messem  sustentati  sunt.  Et  sicut  audivi  ab  ore  iam  dicti  Ge- 
vardi  Abbatis  cum  timeret,  ne  forte  annona  pauperum  ante  tempus 
deficeret,  et  pistorem  pro  eo  quod  panes  nimis  magnos  faceret,  argueret; 
respondit  ille:  Credite  mihi,  domine,  in  pasta  valde  parvi  sunt  et  in 
fomace  crescunt.  Parvi  immittuntur  et  magni  extrahuntur.  Retulit  mihi 
idem  pistor,  frater  scilicet  Conradus  rufus,  qui  adhuc  vivit,  quia  non 
solum  panes  in   fomace,    immo   etiam   farina    creverit    in  saccis    et    in 

vasis, c.  66.  Eodem  tempore  domus  in  Hemme^irode,  mater 

nostra  non  minorem  caritatem,  imo  tanto  maiorem,  quanto  ditior  fuit, 
pauperibus  exhibuit.  Tanta  enim  fames  pauperes  premebat,  ut  mulieres 
praegnantes  ante  portam  in  nemore  pariendi  tempora  implerent.  —  — 
Gerardus  enim  Praepositus  sancti  Simeonis  in  Treveri  moriens  circa  sex- 
centas  libras  argenti  illis  legavit,  ex  quibus  centum  ad  portam  in  usus 
pauperum  sequestravit.  Portarius  vero  centum  libras  suas  reci- 
piens,  non  ex  eis  vineas  vel  agros,  sed  totidem  maldra  siligi- 
nis apud  Confluentiam  comparavit,  quibus  satis  sufficienter  usque 
ad  messem  pauperes  sustentavit.  c.  67.  Retulit  mihi  frater  Godescalcus 
de  Volmuntsteine,  monachus  noster,  post  eadem  cara  tempora  cellarium 
quendam  ordinis  nostri  de  Westfalia  occurrisse  sibi.  Quem  cum  interro- 
gasset,  quo  festinaret,  respondit  ille:  Ad  concambium.  Ante  messem  ob 
necessitatem  pauperum  pecora  nostra  occidimus,  calices  et  libros  nostros 
inpignoravimus.  Modo  Dominus  misit  nobis  hominem,  qui  tantum  nobis 
auri  dedit,  ut  eius  quantitas  in  duplo  erogatis  respondeat.  Unde  vado 
illud  cambire  pro  argento,  ut  ex  eo  possim  pignora  nostra  redimere,  et 
greges  reparare.  ||  Ajjn.  Spiken.  S.  S.  XVII,  84,  2.  Eodem  anno  facta  est 
tanta  fames  quod  multi  mortui  sunt;  modius  enim  siliginis  valuit 
octo  uncias  denariorum  et  modius  tritici  pro  novem  unciis 
vendebatur.  ||  Ann.  Marbac.  S.  S.  XVII,  168,  29.  Eodem  anno  apparuit 
commeta.  Ipso  quoque  anno  facta  est  fames  tam  valida  in  Alsatia, 
quod  passim  per  campos  et  vicos  gregatim  mortui  fame  inveniebantur. 
Nam  mensura,  que  vulgo  burevirteil  dicitur,  marca  argenti 
vendebatur.  ||  Chr.  Ebersheim.  S.  S.  XXIII,  448,  31.  Tantaque  fames 
orta  est,  quod  exinde  multi  interierunt.  Siligo  vendebatur  qua- 
dringentis  denariis,  ordeum  trecentis.  ||  Ann.  Ottenb.  Isingb. 
MINOR.  S.  S.  XVII,  316,  54.  Fames  facta  est  tam  magna  per  totam  Ger- 
maniam,  ut  maltrum  siliginis  30  solidis  venderetur  et  maltrum 
tritici  duabus  libris.  Que  per  quin  que  annos  durans  multa  hominum 
milia  necavit.   ||  Cont.  Cremifan.  S.  S.  IX,  549,  15.     Hoc  anno  in  mense 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  161 

Februario  et  Martio  turbines  ventorum  maximi  et  inundationes  et 
hominum  infirmitates  et  pestilentiae  efferbuerunt.  ]]  Guielmi  chk. 
Andren.  S.  S.  XXIV,  732,  14.  Nam,  ut  verum  fateamur,  qui  toto  tem- 
pore sui  ei  conviximus,  per  13  fere  annos,  "quibus  huic  loco  prefuit, 
non  minori  pretio  quam  10  solidis  polkinum  frumenti  ven- 
didit,  et  aliquando  20,  aliquando  30,  aliquando  etiam  40  et 
amplius  solidos  inde  accepit,  sicque  vicinorum  penuria  ei  habundan- 
tiam  ministravit.  ^) 

1198.  Die  Hungersnot  ist  fast  überall  erloschen,  nur  noch  an  zwei 
vereinzelten  Stellen  in  Trier  (Gest.  Trev.)  und  Neresheim  in  Schwaben 
(Ann.  Neresh.)  wird  davon  berichtet,  doch  besteht  auch  in  Lüttich  (Beiner.) 
und  Köln  (Chr.  reg.)  noch  ein  geicisser  Notstand.  Reineri  aiw.  S.  S.  XVI, 
654,  15.  Modius  siliginis  15  solidis,  mense  Junii  carius  est 
venditus,  modius  speltae  7  solidis,  modius  ordei  8  solidis, 
vini    sextarium    14  denariis   est  venditum,    et  vinum   de  Rochella 

primum  in  hanc   civitatem  est   advectum.     20.  Philippus Mo- 

sellam  transivit,  quae  prae  siccitate  nimia,  qualis  ante  centum  annos 
non  fuit,  transitum  liberum  praebuit.  52.  Fluvius  Mosa  numquam  minor 
visus  est,  quam  fuit  hoc  tempore.  Vinum  carum.  Modius  siliginis 
12  solidis.  Modius  speltae  septem  ante  natale  Domini.  Mo- 
neta  nova.  |1  Gest.  Trev.  cont.  IV.  S.  S.  XXTV,  392,  42.  Fuit  fames 
magna,  ita  ut  maldrum  siliginis  marca  venderetur.  ||  Chr.  reg. 
C0L..C0NT.  I.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  166.  Penuriae  annonae  magna.  || 
Ann.  Neresheim.  S.  S.  X,  22,  43.  Farnes  magna  per  tres  continuos  annos 
violenter  oppressit  terram  hanc  pluresque  extinxit. 

1199.  SiGEB.  coNT.  Aqoict.  S.  S.  VI,  435,  49.  Messis  et  vindemia 
mediocriter  abundat. 

1200.  Reineri  ann.  S.  S.  XVI,  655,  18.  Modius  siliginis  pro 
tribus  solidis  et  dimidio,  modius  speltae  pro  duobus  solidis. 
Siccitas  magna  a  medio  Martio  usque  ad  Kalendas  Maii  (1.  Mai). 
22.  Inaudita  mortalitas  boum  per  totum  Imperium. 

1201.  Reineri  ann.  S.  S.  XVI,  655,  44.  Hyemps  longa  a  festo 
Sancti  Martini  (11.  Nov.)  usque  ad  Kai.  Martii  (1.  März);  annona  bono 
precio  fuit,  set  vinum  carum.  Bona  spes  fuit  in  flore  vindemie,  set 
postea  frustrata  est,  Augusto  impediente. 

1202.  Reineri  ann.  S.  S.  XVI,  656,  9.  In  Kalendis  Februarii  (1.  Feb.) 
omnia  victualia  defuerunt  nobis.  Modius  siliginis  5  solidis,  spel- 
tae 40  denariorum,  vinum  6  denariorum. 

1203.  Reineri  ann.  S.  S.  XVI,  657,  31.  Mustum  Mosellanum 
10  denariorum,  modius  siliginis  10  solidorum,  spelte  autem 
5  solidorum,  hordei  4.  ||  Ann.  S.  Nicash  Rem.  S.  S.  XIII,  84,  37.  Hoc 
anno  tantus  fuit  vini  defectus,  quod  sextarius  albi  vini  de  Autisio- 
doro  et  partibus  remotis  adducti  pro  32  denariis,  vini  vero  rubel  pro 
duobus  solidis,  medonis  et  cervisie  pro  6  denariis  contra  solitum  apud 
nos  comparabatur. 

1204.  Reineri  ann.  S.  S.  XVI,  658,  13.  Modius  siliginis  8  so- 
lidis, speltae  5,  ordei  4  venditur  in  festo  omnium  sanetorum  anni 
praesentis  (1.  Nov.),  vinum  8  denariis.  ||  Chr.  reg.  Col.  cont.  II.  M.  G. 
S.  S.  kl.  Ausg.  175.  Hoc  anno  hyemps  prolixa  et  asperrima  fuit.  || 
Che.  reg.  Col.  cont.  III.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  216.  Estas  calida  et  sicca. 
219  Hyemps  longissima  et  nimis  asperrima.  ||  Ann.  S.  Nicasii  Rem. 
S.  S.  Xni,  84,  40.  Hoc  anno  vinee  in  floribus  suis  pluvia  inundante 
corrupte,  botris  cadentibus  paucos  et  parvos  racemos  retinentes,  vix  ad 
maturitatem  pervenientes,   ita  defecerunt,    quod   modius  vini  pro 


1)  Vgl.  auch  ibid.  p.  714,  47. 
Leipziger  Stadien  VI.  1:  Carschmann,  Hungersnöte.  1 1 


162  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

40  solidis  emebatur,   et  pro  vini  penuria  medone  et  cerrisia  braciata 
mel  et  avena  cariora  vendebantur. 

1205.  Hungersnot  in  Thüringen  (Chr.  S.  Petri  Erford.  mod.). 
Reineri  ANN.  S.  S.  XVI,  fe58,  51.  Hyemps  aspera  et  longa.  Morta- 
litas  ovium  per  totum  imperium.  659,  5.  De  qualitate  hyemis  huius 
anni  pauca  volo  scribere  ad  cautelam  praesentium  et  noticiam  futurorum. 
Hyemps  hoc  anno  quinquies  respiravit,  graviorque  semper  fuit  sub- 
sequens  respiratio  priore;  prima  respiratio  in  festo  sancti  Martini 
(11.  Nov.),  secunda  in  festo  sancti  Andree  (30.  Nov.),  tercia  in  festo 
sancti  Marcelli  (16.  Jan.),  quarta  in  festo  purificationis  (2.  Feb.),  quinta 
in  pascha  (10.  Aprl.).  Per  totum  Februarium  et  totum  Martium  aratra 
non  exierunt  ad  colendum  nee  cultores  ortorum  ad  laborandum.  Sil- 
vestres  fere  ad  villas  veniebant,  quaerentes  pascua  tamquam  domesticae; 
multae  tamen  fame  periere.  Mortalitas  permaxima  ovium  et  ceterorum 
animalium,  deficiente  pabulo  et  byemis  seviente  periculo.  In  Kalendis  Mail 
(1.  Mai)  vix  erat  aliqua  notitia  annonae  in  satis;  set  ex  insperato  Domi- 
nus magnam  copiama  nnonae  tribuit,  et  estas  sicca  fuit ;  a  festo  sancte 
Marie  Magdalene  (22.  Jul.)  usque  ad  Kalendas  Augusti  (1.  Äugst.)  estus 
nimius  et  intolerabilis  fuit,  set  post  Kalendas  quievit.  33.  Messis 
bona.  Vindemia  rara.  Modius  siliginis  10  solidorum,  spelte  5, 
vinum  octo  denariorum.  ||  Ann.  Foss.  S.  S.  IV,  32,  7.  Hiemis  maxima 
asperitas  usque  ad  festum  sancti  ßenedicti  (21.  März).  ||  Ann.  Bland. 
S.  S.  V,  30,  24.  Hiemps  valida  durante  glacie  a  14.  Kai.  Feb.  (19.  Jan.) 
usque  ad  14.  Kai.  Apr.  (19.  März).  ||  Cr.  S.  Petri  Ehfokd.  mod.  XXX, 
379,  28.  Hoc  eciam  anno  facta  est  fames  valida  in  Thuringia  et  per 
omnes  regiones.  ^) 

1206.  Lokale  Hungersnot  in  Österreich  (Ann.  Meli.).  Reineei  ann. 
S.  S.  XVI,  659,  50.  De  qualitate  temporis  huius  anni  dicimus,  quod 
usque  ad  circumcisionem  Domini  (1.  Jan.)  nuUa  fuerunt  signa  hiemis, 
nee  in  gelu,  nee  in  nive,  set  a  circumcisione  Domini  in  15  sequentes  dies 
et  non  amplius  hyemps  desevit;  reliquum  tempus  usque  in  pascha 
(2.  Aprl.),  non  quasi  ver,  set  quasi  estas  fuit.  Seges  tamen  cara, 
vinum  carius  et  omnia  quae  ad  victum  hominis  prodesse  debent  carissima, 
in  alleciis,  in  ovis  et  camibus,  et  piscibus.  660,  13.  Messis  bona,  vin- 
demia optima,  in  Mosella  infra  vindemiam  sextarium  vini  pro  denario 
Treverensi;  ego  qui  interfui,  vidi.  Apud  nos  vinum  sex  denariorum, 
21.  Hoc  anno  inter  festum  sancti  Jacobi  (25.  Jul.)  et  ad  vincula  sancti 
Petri  (1.  Aug.)  tantus  fervor  solis  incaluit,  ut  videres  messores  vim 
caloris  ferre  non  valentes  passim  per  agros  morientes.  Tres  fuerunt 
mortui,  quos  ego  presentium  scriptor  agnovi.  27.  In  vigilia  sancti 
Nicholai  (5.  Dec.)  post  vesperas  saepius  auditum  est  tonitruum,  ita  ut  a 
nobis  opinatum  sit  esse  fulminatum.  Hyemps  tarda  sed  aspera  et 
februaria.  Inundatio  aquarum  maxima,  maxime  in  Alemannia  et 
Francia,  ita  ut  Mogus  in  altitudine  triginta  duarum  ulnarum  se  extol- 
leret,  Renus  quedam  claustra  subverteret,  et  plurima  milia  virorum  et 
mulierum  et  parvulorum  submergeret,  Secuana  Parisius  parvum  pontem 
cum  edificiis  suis  frangeret,  et  molendina  impetu  suo  deduceret.  Mosa 
tamen,  noster  fluvius,  magnus  fuit  set  pacificus.  ||  Ann.  Akgent.  S.  S. 
XVII,  90,  1.  Datum  fuit  in  Argentina  unum  quartale  vini  pro  duobus 
solidis ;  sequenti  ebdomada  dabatur  pro  duobus  denariis,  et  vas  vacuum 
pro  duabus  libris.  ||  Chr.  univers.  Mett.  cont.  cod.  Paris.  (2)  S.  S.  XXIV, 


1)  Einen  Anhalt  für  die  Ursachen  der  Hungersnot   giebt  die  An- 
gabe zum  vorhergehenden  Jahre  „rex  Phüippus Thuringiam  in- 

gressus  —  —  —  omnem  regionem  tempore  messis  ferro  et  igne  crude- 
liter  vastavit."  Der  harte  Winter,  von  dem  wir  sonst  hören,  wird  weiter 
zur  Erhöhung  des  Notstandes  beigetragen  haben. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  16B 

524,  7.  Maxima  inundacio  aquarum.  {|  Ann.  Mell.  cont.  S.  S.  IX, 
506,  31.  Farnes  valida  facta  est.  ||  Ann.  Admunt.  cont.  S.  S.  IX,  591,  26. 
Inundatio  aquarum  tam  intoUerabilis ,  ut  homines  cum  oppidis  et 
domibus  in  Swewia  pessumdaret. 

1207.  Reineri  ANN.  S.  S.  XVI,  660,  40.  Mensis  Maii  crudelis 
fuit,  quia  sevitia  yemis  non  naturalis  vineas,  silvas  quasi  quodam  igne 
combussit;  set  pluvia  superveniens  in  Kalendis  Junii  (1.  Jun.),  magnam 
utilitatem  vineis  praestitit.  Glaties  non  modica  visa  est  Bonefatii  mar- 
tyris  (5.  Juni).  Estas  sicca.  Messis  pulcra.  Satio  pulcherrima. 
Vindemie  satis  tempestiva.  Set  gelu  Octobris  fere  abstulit  omnia  vina. 
47.  Hyems  temperata,  sine  magno  gelu  et  continuo.  ||  Chr.  Albrici 
MONACH.  Thiüm  Fonthjm  S.  S.  XXIII,  887,  22.  Et  hie  annus  pre  nimia 
siccitate  veris  et  etatis  satis  extitit  calamitosus. 

1208.  Reineri  ann.  S.  S.  XVI,  661,  5.  Modius  siliginis  5  soli- 
dis,  speltae  modius  tribus  venduntur,  vinum  7  denariis.  8.  Tem- 
peries  aeris  tam  veris  quam  estatis;  habundantiaannonae  in  campis 
laudabilis,  vinum  sicut  priua.  Siligo  tribus  solidis,  spelta  30  de- 
nariis comparatur.  Sicut  a  veridicis  relatoribus  audivimus ,  flores  visi 
sunt  in  vineis  in  vineto  in  prima  ebpthomada  Maii  in  montibus. 
19.  Mensis  Augusti  pluviosus  fuit  diebus  15  primis.  Annonae  habun- 
tantia  qualis  non  fuit  a  quadraginta  annis  et  supra.  ||  Chr.  reg.  Col. 
CONT.  IL  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  183.  Estas  levis  et  sicca,  fertilis  et  ca- 
lida,  adeo  ut  maldrum  siliginis  6  libris,  7  denariis  emeretur.  || 
Ajra.  Mell.  cont.  S.  S.  IX,  506,  35.  Et  tempore  messis  pars  vulgi  non 
minima  aut  nimietate  estus  aut  sitis  ariditate  vitali  spiritu  precluso, 
miserabiHter  extincta  est. 

1209.  Reineri  ann.  S.  S.  XVI,  661,  30.  Annus  iste  pauperum 
gloria,  divitum  mestitia,  habundans  ad  votum  in  annona.  Modius 
siliginis  15  denariis,  spelte  eodem  precio  venditur.  Cetera genera 
annone  precio  inferiore.  Vinum  praecipuum  5  denariis.  Sicut  anno 
1197  modius  syliginis  venditus  est  40  solidis,  ita  hoc  anno  40  modii 
süiginis  dati  sunt  pro  40  solidis.  663,  17.  Annona  bono  pretio, 
siligo  duobus  solidis,  spelta  20  denariis,  et  hordeum  et  avena 
carior  spelta.  ||  Chr.  reg.  Col.  cont.  III.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  230. 
Hoc  anno  erat  aestas  tonitruis,  fulminibus  et  imbribus  valde  tempestuosa, 
et  hyems  nimis  asperrima. 

1210.  Reineri  ann.  S.  S.  XVI,  663,  20.  Hiems  longa,  aspera  et 
continua  a  Kalendis  Januarü  (1.  Jan.)  usque  ad  festum  sancti  Mathie  apo- 
stoli  (24.  Feb.),  pestilentia  murium  in  agris,  in  satis  et  domibus,  in  villis. 
Idus  Aprilis,  hoc  est  dominica  in  palmis  ^),  hora  nona  audita  sunt  toni- 
trua  magna  cum  grandine  miro,  aere  mirabiliter  mutato.  Flores  praeter 
solitum  tarde  apparuerunt,  vix  aliqui  flores  arborum  in  Aprili  apparu- 
erunt,  vix  enim  apparuerunt  spiee  in  siligine  ürbani  papae  (25.  Mai). 
28.  Annona  carior  solito,  siligo  6  solidorum,  spelta  quatuor. 
664,  14.  Annona  bono  pretio,  Vinum  sex  denariorum.*)  ||  Cr.  Rein- 
hardsbrunn. S.  S.  XXX,  577,  22.  Hyems  dura  et  prolixa  et  intoUera- 
bilis valde  subsecuta  est,  ita  ut  veterani  homines  unanimiter  testarentur 
tantam  intemperanciam  frigoiis  sua  recordacione  non  fuisse;  homines 
quam  plures  nimo  gelu  mortui  sunt,  pecora,  volucres  et  apes  quam  plures 
perierunt;  vinee  et  annose  arbores  ita  lese  sunt,  ut  usque  ad  imas  ra- 
dices  arescerent.  ||  Ann.  Mell.  cont.  S.  S.  IX,  506,  40.  Pluvia  maxima 
repente  effusa  est  et  inundatione  facta  multi  homines  perierunt, 
3.  Kai.   Junii    (30.  Mai)  die  dominico    circa   meridiem.      Item   tempore 


1)  Id.  Aprilis  =  13.  Aprl.     Palmarum  =  11.  Aprl. 

2)  Bezieht  sich  auf  das  Ende  des  Jahres,   die  letzten  Worte  des 
Abschnittes. 

11* 


164  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

messis  5.  Id.  Aug.  (9.  Aug.)  pluvia  incipiente,  et  septem  dies  continuos 
durante,  Danubius  aquarum  habuntantia  supra  duos  cubitos  intumescens, 
continua  aedificia  plurima  ingurgitavit ,  et  effusus  per  campestria,  que 
messa  fuerant  auferens,  vineta  quoque  et  prata  sabulo  sternens,  in  suo 
tractu  maximam  cladem  exercuit.  Reliqua  passim  per  agros  tarn  ea 
que  messa  fuerant,  quam  que  meti  non  poterant  putruerunt.  ||  Ann. 
GoTwic.   S.  S.  IX,  602,  28.     Hoc    anno   instante   messe   inundatio 

non  repente  veniens  sed  paulatim  crescens  et  pene 

per  mensem  dur omnem  annonam  que  satis  larga  creverat  sub 

d annichilans   putrefecit.     Danubius non 

solum  adiacentes  verum  etiam  longe  positas  villas 

1211.  Lokale  Hungersnot  in  Baiern  (Ann.  S.  Steph.  Frising.,  Ann. 
Scheftl.  maior.).  Reineei  ann.  S.  S.  XVI,  664,  16.  Hiemis  asperitas. 
17.  Siccitas  estatis  et  Augusti,  Defectus  vini,  propter  vineas  gelu  attritas. 
21.  Abundantia  frugum.  ||  Ann.  S.  Steph.  Feisinö.  S.  S.  XIII,  55,  39. 
Hoc  anno  pestilentia  magna  et  fames  valida  per  totam  Bawariam 
facta  est.  ||  Ann.  Scheftlak.  maiok.  S.  S.  XVII,  338,  2.  Fames  facta 
est  ex  inproviso  fere  per  totam  provinciam.  ||  Ann.  Mell  cont.  S.  S.  IX, 
506,  47.  Maxima  nix,  qualem  se  nemo  in  partibus  nostris  vidisse  tes- 
tabatur,  effusa  est;  per  quam  multi  cum  incaute  graderentur,  incidentes 
violentia  frigoris  et  venti,  cum  emergere  non  possent,  extincti  sunt.  || 
Heinkici  chb.  Lyvoniae  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  89.  Et  facta  est  pesti- 
lencia  magna  per  universam  Lyvoniam,  et  ceperunt  homines  egrotare 
et  mori,  et  mortua  est  maxima  pars  populi,  incipiens  a  Thoreyda,  ubi  cada- 
vera  paganorum  iacebant  inhumata,  usque  in  Methsepole,  et  sie  in  Ydu- 
meam  usque  ad  Lettos  et  Wenden,  et  mortui  sunt  seniores,  qui  dicebantnr 
Dabrelus  et  Ninnus  et  alii  multi.  Similiter  in  Saccala  et  Ugaunia  facta 
est  plaga  mortis  magne  et  in  aliis  terminis  Estonie,  et  multi,  qui  gladio- 
rum  percussionem  fugientes  evaserunt,  amare  mortis  pestem  evadere  non 
potuerunt. 

1212.  Reinem  annales  S.  S.  XVI,  664,  22.  Hiems  temperata. 
23.  Februarius  plurimum  ventosus  cum  aquarum  inundationibus.  27.  In 
parasceue  (23.  März)  per  octo  dies  hiems  fuit  asperrima  que  omnes  nuces 
abstulit.  Martius  tamen  siccissimus  fuit.  665,  25.  Estus  Julii  permaxi- 
mus  quindecim  primis  diebus.  48.  Annona  bono  precio  fuit.  Spelta 
duobus  solidis,  siligo  40  denariis,  vinum  7  denariis. 

1213.  Reineei  annales  S.  S.  XVI,  666,  7.  Hiems  longa  set  tempe- 
rata a  Kalendis  Novembris  (1.  Nov.)  usque  in  pasca  (14.  Aprl.),  hoc  est 
Tiburtii  et  Valeriani.  Processus  florum  tardus,  set  postea  bonus.  Nivis 
modicum  set  glaciei  plurimum.  28.  Circa  Maium  vinum  carum  et  rarum 
8  denariis.  Annona  bono  precio,  siligo  4  solidis,  spelta  28  de- 
nariis. 670,  40.  Hiems  longa  a  Kalendis  Novembris  (1.  Nov.)  usque  ad 
octavas  pasce  set  non  continua  (26.  Aprl.  1214).  Annona  bono  precio, 
siligo  trium,  spelta  duorum  solidorum,  vinum  septem  dena- 
riorum. 

1214.  Ann.  Bland.  S.  S.  V,  30,  29.     Inundatio  maris. 

1215.  Reineei  ann.  S.  S.  XVI,  672,  45.  Jems  in  Februario  aspera 
et  sicca.  47.  Hordeum  carius  siligine,  avena  carior  spelta,  modius 
siliginis  duobus  solidis,  spelta  20  denariis,  vinum  carior  sex 
denariis  venditur.  51.  Motus  florum  et  cunctus  avium  tardissimus. 
673,  8.  Mosa  maximus  in  Maio.  10.  In  inventione  sancte  crucis  (3.  Mai) 
tempestas  maxima  cum  imbribus  et  tonitruis  descindens  arbores  eruit, 
fruges  in  quibusdam  locis  contrivit.     Malus  pluviosus. 

1216.  In  Österreich  (Ann.  Zwifalt.  min.)  beginnt  eine  Hungersnot, 
die  aber  erst  im  nächsten  Jahre  größere  Ausdehnung  gewinnt.  \\  Reineei 
ANN.  S.  S.  XVI,  674,  16.  Annona  bono  precio.  ||  Ann.  Zwifaltenses 
MiNOBEs  S.  S.  X,  58,  52.     Australem  populum  pressit  fames  innumerum. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  165 

1217.  Grofse  Hungersnot  über  den  ganzen  Osten  verbreitet.  In 
Norddeutschland  (Detmar,  Magdeburg.  Schöppenchr.  a.  1218,  Chr.  Montis 
Seren,  a.  1218),  Baiern  (Ann.  S.  Steph.  Frising. ,  Ann.  Wessofont. 
Annony.  monach.  Bav.  chronolog.),  Böhmen  (Ann.  Zwifalt.),  Österreich 
(Ann.  Gotwic,  Ann.  S.  Steph.  Frising.,  Ann.  Wessofont.)  und  Ungarn 
(Ann.  S.  Steph.  Frising.,  Ann.  Wessofont.).  Reixeri  ann.  S.  S.  XVI,  675,  35. 
Hiems  longa  in  fine  Januarii  et  Februarii  aspera  a  festo  sancti  Seve- 
rini  (8.  Jan.)  usque  ad  Kai.  Martii  (1.  März).  Annona  bono  precio, 
spelta  18  denariorum,  siligo  2  solidorum,  vinum  7  denariorum. 
In  Leodio  nuUa  certa  moneta.  676,  9.  Annona  in  duplo  carior 
solito,  siligo  quatuor  solidis  spelta  tribus.  37.  Hoc  anno  in 
Mosella  vinum  fuit  habundans,  set  superveniente  repentino  frigore  cruda 
remanserunt  et  male  defecata,  unde  multi  diversas  incurrerunt  infirmi- 
tatum  molestias.  ||  Ann.  S.  Benig.  Div.  S.  S.  V,  48,  46.  Hoc  anno  fuit 
magnus  ventus  per  totum  mundum.  Mortalitas  hominum,  defectio 
fructuum.  |]  Ann.  Zwifalt.  maigk.  S.  S.  X,  59,  14.  Vinum  habundat.  || 
Detmar.  St.  Chr.  XIX,  296,  15.  Des  jares  wart  grot  hungher  unde 
warde  twe  jar.  297,  11.  Dor  na  wart  so  grot  watervlot.  dat  vele  dusent 
Volkes  dar  verdarf. »)  ||  Ann.  S.  Steph.  Frising.  S.  S.  XIH,  56,  1.  Stella 
comes  visa  est.  Farnes  valida  per  totam  Bawariam  et  Austriam  et  Mar- 
chiam  et  Ungariam.  ||  Ann.  Wessofont.  ed.  Leütner  Hist.  Wessofont.  H,  28. 
Cometa  visus  est.  Fames  eciam  valida  sequitur  per  totam  Bavariam, 
Austriam,  Marchiam  et  Hungariam.  ||  Anonymi  monachi  Bav.  compil. 
chronologica  rer.  boic.  Oefele  H,  335.  Fames  valida  fuit.  ||  Ann. 
GoTwic.  S.  S.  IX,  603,  5.     Fames  valida  et  inopinata  usque  adeo  pre- 

valuit    ut   multos plerosque    etiam    ipsa   morte   interficeret. 

Quam  famem  mortalitas  non  parva  subsecuta  est.  ||  Ann.  Zwifalt. 
min.  S.  S.  X,  59,  1.  Multa  milia  hominum  in  Austria  et  Boemia  fame 
perierunt. 

1218.  Die  Hungersnot  des  vorigen  Jahres  dauert  in  Norddeutsch- 
land auch  noch  in  diesem  Jahre  fort  (Detmar  a.  1217.  Magdeburg. 
Schöppenchr.,  Chr.  Mont.  Sereni).  Reineri  ann.  S.  S.  XVI,  676,  41. 
Yemps  sine  yeme  et  sine  nive;  annona  multo  carior  solito  ante 
natale  (25.  Dec.  1217)  et  post  siligo  octo  solidis,  spelta  4  se  redi- 
munt.  677,  8.  Messis  optima,  vindemia  bona,  yemps  asperrima  a 
festo  omnium  sanctorum  (1.  Nov.)  usque  ad  festum  sancti  Andrea  (30.  Nov.), 
postea  pluvialis  usque  ad  natale  (25.  Dec).  16.  Inaudita  pestilentia 
caulium,  non  solum  per  regna  transmontana ,  set  per  totum  Imperium.  || 
Balduini  Ninov.  CHR.  S.  S.  XXV,  541,  3.  Erucarum  inaudita  multitudo 
operuit  terram.  ||  Caes.  Heisterbac.  Dialog,  miracul.  dist.  H.  c.  3  ed. 
Strange  II,  3.  Anno  videlicet  gratiae  millesimo  ducentesimo  decimo 
octavo,  mare  in  partibus  Frisiae  terminos  suos  egrediens,  multarum  pro- 
vinciarum  terras  occupavit,  villas  delevit,  ecclesias  lapideas  deiecit,  tan- 
tam  hominum  extinguens  multitudinem,  ut  summa  centum  milia  trans- 
cenderet.  Ita  exaltati  sunt  fluctus  eins ,  ut  turrim  altitudines  operire 
viderentur,  et  procellam  impellens,  generale  diluvium  terris  minaretur.  || 
Magdebg.  Schöppenchr.  St.  Chr.  VII,  143.  Hir  na  worden  twe  dure 
jar*),  do  satte  me  van  greven  Hoiers  rade  van  Valkenstein  dat  men 
nein  dicker  beir  scholde  bruwen  wenn  ein  stoveken  umme  einen  pen- 
ning,  und  vorbot  alle  kroge  in  dissem  lande,  dat  halp  sere  to  brotkom.|| 


1)  Bezieht  sich  wohl  auf  die  Sturmflut  von  1219,  vgl.  Emo  a.  1219. 

2)  Die  beiden  Notjahre  sind  1217  und  1218,  nicht  1218  und  1219, 
wie  die  Quelle  anzunehmen  scheint.  Die  Hungersnot  von  1219  war  nur 
auf  Friesland  beschränkt  und  kann  nach  ihrer  Entstehungsursache,  einer 
Sturmflut,  nicht  in  Zusammenhang  mit  einer  Hungersnot  in  Magdeburg 
gebracht  werden. 


166  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

Chr.  Montis  Seeeni  S.  S.  XXIII,  190,  46.  Farnes  magna  facta  est,  que 
priori  anno  inchoata  tantum  invaluit,  ut  modius  siliginis,  qui 
Tulgo  heimece  dicitur,  tribus  lotis  et  nonnumquam  carius 
venderetur.  Huius  temporis  necessitatem  ecclesia  Sereni  Montis  pre 
ceteris  experta  est.  Cum  enim  multe  provinciales  ecclesie  rebus  hac 
longe  inferiores  nullum  in  se  famis  haberent  vestigium,  in  ista  tantum 
viguit,  ut  fratres,  die  quadam  panem,  quo  ad  prandium  uti  debebant, 
mutuare  in  villis  circumiacentibus  cogerentur.  Quadam  vero  vespera  pane 
deficiente,  incenati  manentes  omnium  vicinorum  suorum  fabula  sunt 
effecti.  Tunc  eciam  ordeaceo  et  avenaceo  pane  uti  didicerunt,  quibus 
priorum  prelatorum  temporibus  siligo  nonnumquam  intollerabilis  vide- 
batur.  In  aliis  quoque  eorum  cibariis  tanta  erat  tenuitas,  ut  quod  dictu 
verecundum  est,  eos  non  semel  in  diebus  lacticiniorum  solo  pane  cer- 
visia  remollito  vel  fece  calida  contentos  esse  oporteret. 

1219.  Hungersnot  in  Friesland  als  Folge  einer  Sturmflut,  die  das 
Land  zum  grofsen  Teile  überschwemmte  (Emo).  Reineri  ann.  S.  S.  XVI, 
677,  18.  Yemps  longa  a  festo  omnium  sanctorum  (1.  Nov.),  usque  ad 
Kalendas  Martii  (1.  März).  21.  Nova  moneta  pauperibus  gravissima. 
Yinum  quinque  denariis,  siligo  quatuor  solidis,  spelta  tribus  ven- 
duntur.  23.  Sterilitas  in  satis,  yeme  faciente,  messis  modica  et 
humilis,  arescentibus  hominibus  pre  timore  future  famis;  set 
ille  qui  pavit  quinque  milia  hominum  de  quinque  panibus,  paucitatem 
illam  panis  convertit  in  melius.  Estas  nulla  set  quasi  veris  tempora. 
36.  De  vindemia  huius  anni,  dicimus,  quod  cum  racemi  multa  eva- 
serint  pericula,  maius,  quod  de  voluntate  Dei  peccatis  nostris  exigenti- 
bus  credimus  contigisse,  evadere  non  potuerunt;  nam  cum  vindemia 
esset  in  ianuis,  repente  supervenit  intempestivum  gelu  et  asperitas  im- 
mitis  boree  intolerabilis,  cuius  initium  septima  die  Octobris  et  per  dies 
octo  continue  duravit.  Quid  multa?  Tunc  videres  vineas  foliis  spoliatas 
et  nudas,  racemos  nigros  dependentes^  quasi  in  clibano  decoctos;  ita 
periit  vindemia.  Illud  idem  vinum  quod  de  torcularibus  elitiebatur, 
ultra  spem  habundans  inveniebatur.  Itaque  vinum  fuitkarum,  no- 
vum  novem,  vetus  decem  denariorum.  Nonas  Octobris  (7.  Okt.)  ortum 
est  tempus  pluviale  cum  vi  ventorum  et  aquarum  frequenti  inundatione, 
quod  perseveravit  sine  intermissione  usque  ad  natale  (25.  Dec),  et  quod 
mirum  est  sine  gelu  et  sine  nive.  ||  Emonis  chr.  S.  S.  XXIH,  488,  40.  Die 
inquam  mensis  Januarii  16.,  cum  aliquot  diebus  precedentibus  spirasset 
affricus,  sed  non  immoderate,  die  prefata  plus  solito  invaluit  a  mane 
usque  ad  vesperam,  sed  precipue  ut  visum  est,  ab  hora  nona  diei  in- 
valuit.   Verum  per  intervalla  grandinem   cum  magna  acer- 

bitate  proiecit,  quia  calor  solis  in  alto  erat,  qui  guttas  attraxit;  sed  fri- 
gore  constricte  in  grandinem  sunt  verse.  Et  hiis  iaculis  ille  cruentus 
affricus  armatus  miseros  mortales  tarn  in  mari  quam  in  terra  afflixit 
crudeliter.  Cunque  homines  pro  defendendis  domiciliis  suis  plurimum 
usque  ad  solis  occasum  et  ultra  laborassent  et  furorem  occeani  minime 
formidassent,  iam  hora  dormitionis  securitatem  qualemcunque  promittente, 
illico  choro  cruentissimo  crudelis  cessit,  affricus  coUaterali  zephiri  a 
septentrione.  Et  quia  mare  funditus  motum  fuit  per  affricum,  choro 
ruente,  effluxit,  et  effusum  est  multis  voluminibus  et  crementis,  more 
bullientis  aquae,  et  optinuit  precipue  maritimas  Frisie,  et  more 
repentine  mortis  invaluit  et  attraxit  pauperum  domicilia,  divitum  domos 
indomite  aggrediens,  sicut  quidam  dixit:  Mors  eque  tuguria  pauperum 
et  turres  divitum  pulsat.  Cunque  aliquid  resisteret,  eo  amplius  furor 
arma  nocendi  exacuit,  more  humani  ingenii  assiliendo  recurrens  et  rela- 
bendo  fugiens,  donec  crebris  assultibus  ipsas  domorum  columnas  effo- 
diendo  et  frangendo  evulsit.  Dum  igitur  hora  dormitionis  securitatem, 
ut  dictum  est,  promisisset,  et  subito  violentia  maris  amplius  invaluisset 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  167 

et  quasi  per  spatium  unius  höre  noctis  ascendisset,  ceperunt  miseri  mor- 
tales  fugere  et  scandere  domorum  solaria,  et  pro  terra  trabium  robora 
calcare;  et  fenestras  per  tecta  facientes,  tutissimum  sibi  refugium  puta- 
verunt,  non  in  tectis,  sed  super  tecta  commorari.  Multi  siquidem  vo- 
lentes,  sed  non  valentes  tempestati  resistere  et  res  perituras  defendere, 
perierunt,  quos  violentia  currentis  aque  in  terra  subsistere  non  permisit. 
0  dolor  et  gemitus,  videre  homines  tanquam  natatilia  maris  inter  fluc- 
tus  iactari,  videre  miseros  aliquot  sudibus  compressis  et  substratis  sibi, 
vel  feno  vel  stramine,  quo  trahebat  vis  maris,  sine  navi  navigare.  In 
quo  diluvio  milia  virorum,  mulierum  et  parvulorum  perierunt,  et  eccle- 
siae  destructe  sunt.  489,  29.  Mane  facto  cepit  sevire  affricus,  et  mise- 
ros mortales  submersos  cum  ceteris  animalibus  quasi  gremio  terre  im- 
meritos  eventilare;  cui  accedente  vespera  restitit  aquilo  a  septentrione. 
490,  31.  Sed  adhuc  iratus  erat  Altissimus,  et  residuum  maris  fame 
flagellavit  et  pestilentia,  iuxta  comminationes  prophetarum,  qui 
semper  populum  rebellem,  ne  peccarent  vel  ne   perirent  a  facie  gladii, 

famis  et  pestilentiae,  terruerunt. —     39.   Erant  quidam  blasfemi, 

qui  in  labore  hominum  non  fuerunt,  in  cacuminibus  villarum  constituti 
et  Silvarum  accole,  in  quorum  terminis  quasi  unius  höre  incursum, 
quippe  quia  non  erat  nisi  unica  maris  estuatio,  licet  multum  aucta 
crementis,  qua  tot  milia  stravit  civili  prelio  rabies  occeani  et  mitigata 
recessit.  Et  ideo  illi  habundantes  panem  pauperibus  et  annonam  divi- 
tibus,  sicut  econtra  Idumei  aquam  negaverunt  Israelitis.  Et  isti  res 
alienas  ex  inundatione  rapientes,  ut  proprias  cum  gaudio  amplexati  sunt 
et  creatis  insticiariis  pro  restitutione  earum  maliciose  absconderunt.  In 
illa  maris  inundatione  accidit,  cum  hinc  inde  aggeres  dissipasset  et  quasi 
irrecuperabiliter  destruxisset  secus  Emesam  circa  terminos  fratrum,  et 
multi  depauperati  recessissent  de  finibus  illis,  quorum  erat  reparare, 
mare  crebro  ascendit  pristinos  terminos  reposcens.  ||  Sachs.  Weltchk. 
M.  G.  S.  S.  Deutsch.  Chr.  II,  241,  4.  Do  wart  oc  du  grote  watervlot^), 
de  liude  unde  lant  irdrencte  wol  ses  unde  drittich  dusent.  ||  Ann.  Zwi- 
FALT.  MIN.  S.  S.  X,  59,  5.  Eodem  anno  magna  nix  et  aspera  hiems.  || 
Ann.  Pkuvening.  S.  S.  XVI,  607,  22.  Hiemps  solito  asperior  et  lon- 
gior.  II  CosM.  coNT.  Ann.  Prag.  I.  S.  S.  IX,  170,  37.  Hyems  calida  fuit 
et  pluviosa. 

1220.  Lokale  Hungersnot  in  Schwaben,  offenbar  von  keiner  grofsen 
Bedeutung ,  da  nur  durch  eine  Nachricht  (Ann.  Zwifalt.  min.)  belegt. 
Reinbri  akn.  S.  S.  XVI.  677,  47.  Natalis  festivitas  (25.  Dec.  1219)  ventosa 
fuit  et  pluvialis  cum  aquarum  inundatione,  subsequensque  tempus 
simile  preterito  usque  ad  conversionem  sancti  Pauli  (27.  Jan.).  Tunc 
per  tres  dies  yemps  aliquantulum  aspiravit,  quarto  autem  die  pluvia 
quasi  penitens  vires  resumpsit.  Blasii  martiris  (3.  Feb.)  aliquantulum 
nivis  cecidit  set  cito  pertransiit.  678,  19.  Ante  festum  sancti  Johannis 
(24.  Jun.)  annona  multo  carior  fuit  solito,  siligo  11  solidis, 
spelta  sex  et  dimidio  solidos,  hordeum  sex  solidis,  avena 
5  solidis  venditur;  vinum  vile  et  caro,  non  solum  pauperibus,  set  etiam 
divitibus.  Hoc  anno  defuit  annona,  solaria  que  prius  erant  repleta 
sunt  vacua  et  magnum  famis  esset  periculum,  nisi  habundantia 
siliginis,  quod  nos  de  inferiori  terra  in  vehiculis  et  plaustris 
fuisset  allata,  annona  tamen  in  campis  satis  laudabilis. 
40.  Ante  natale  Domini  (25.  Dec.)  nulla  fuerunt  hygemis  signa,  sed  quasi 
veris  tempora.  Silligo  8  solidis,  spelta  4  et  4  denariis  vendebantur, 
vinum  6  denariis.  ||  Emonis  chb.  S.  S.  XXIII,  495,  9.  Facta  est  horrenda 
maris  diruptio  et  multis  metuenda  in  horrore  crepusculi.  Sed  quam- 
vis  in  multa  profunditate  estuaverit,  non  tamen  equo  molimine  delevit 


1)  Cod.  18  und  19  fügen  hinzu:  in  deme  nortlande. 


168  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

homines  ut  antea,  quia  terminos  maris  nondum  occupare  ausi  sunt  ut 
olim.  II  Ann.  Zwifalt.  min.  S.  S.  X,  59,  7.  Hoc  anno  fames  magna 
facta  est. 

1221.  Hungersnot  in  Polen  (Ann.  Pol).  Ann.  Parch.  S.  S.  XVI, 
607,  6.  Facta  est  inundatio  apud  Lovanium,  que  transivit  refectorium 
versus  atrium.  ||  Ann.  Floreff.  S.  S.  XVI,  626,  31.  Hoc  anno  apparuit 
cometes;  mortalitas  hominum  maxima.  ||  Eeineri  ann.  S.  S.  XVI,  678,  47. 
Hyemps  aspera  a  circumcisione  Domini  (1.  Jan.)  usque  ad  purifica- 
tionem    sanctae  Mariae    (2.  Feb.).    ||   Emonis   chr.    S.   S.  XXIH,  495,  21. 

6.  Kai.  Marcii  (24.  Feb.) cum  hiems  secundum  naturam  piscium 

versus  finem  suum  magis  humida,  aquis  videlicet  pluviae,  et  minus 
frigida  fore  debuisset  spiritus  temporis  fefellit.  Nam  die  prefata, 
cum  aliquot  diebus  precedentibus  chorus  ope  partim  zefiri,  partim 
circii,  antequam  mare  eiceret,  dira  inequalitate  vexasset,  effuso  oc- 
ceano  dirupit  aggeres  Neptunus  et  totam  terram  sua  replevit  amari- 
tudine,  loca  tarnen  superiora  statim  deseruit,  sed  in  inferioribus  exspa- 
cians  ruptis  obstaculis  versus  Silvas,  moram  fecit  odiosam.  Siccitas 
magna  secuta  est.  Collecta  est  messis  ordei,  quod  debile  fuit  tam  culmo 
quam  arista  et  tenue.  14  vero  Kai.  Octobris  (18.  Sept.)  luna  29.  effu- 
dit  se  occeanus,  et  terram  totam  optinuit,  et  que  sicca  fuit  paulo 
ante,  repleta  est  amaritudine.  ||  Ann.  Pol.  I.  S.  S.  XIX,  632,  12  (=  Ann. 
Pol.  III  =  Ann.  Cracov.  compil.  a.  1221  u.  1223).  Facta  est  erup- 
cio  ymbrium  et  aquarum  inundacio  per  triennium  in  Polonia,  et 
ex  hoc  fuit  fames  per  byennium,  mortui  sunt  multi.  ^) 

1222.  Emonis  CHR.  S.  S.  XXHI,  495,  43.  Siccitas  arrefecit  pa- 
schua;  herba  ordei  et  avene  brevis  fuit  et  rara,  sed  Silve  abunda- 
bant  siligine.  Verumtamen  si  tellus  irriguum  superius  suo  tempore 
aliquot  ebdomadibus  habuisset,  famem  frugum  ubertate  depulisset,  de- 
cursis  iam  tribus  annis  et  mensibus  sex.  496,  4.  Pluviae  vero  in 
capite  Kalendarum  Septembris  et  deinceps  leserunt  messem  ordei,  avene, 
feni.  II  SiGEB.  coNT.  Bergen.  S.  S.  VI,  440,  29.  Gewitter  am  11.  August.  \\ 
Sachs.  Weltchr.  M.  G.  S.  S.  Deutsch.  Chr.  II,  243,  14.  Do  irdrank  oc 
Isleve  van  ener  groten  wolkenborst  unde  vile  Indes  darinne.  ||  Chr.  Montis 
Sereni  S.  S.  XXIII,  199,  30.  De  inundacione  aquarum  ex  pluvia  in  villa 
Isleve  et  in  vicinis  villis  ducenti  et  quinquaginta  et  amplius  homines 
perierunt  2.  Kai.  Augusti  (31.  Jul.)  et  edificia  plurima  eversa  sunt.  || 
Ann.  S.  ßüDBERTi  Salisbg.  S.  S.  IX,  782,  41.  11.  Kai.  Junii  (22.  Mai) 
post  vesperas  confuso  subito  aere  venit  grando  afferens  lapides  in  mo- 
dum  ovi  gallinae,  qui  per  magnam  partem  prata,  campos,  hortos,  po- 
meria  devastaverunt 

1223.  Emonis  chr.  S.  S.  XXIII,  498,  37.  Accessit  memorabile 
festum  assumptionis  beate  Virginis  (15.  Aug.),  in  quo  post  peracta  mis- 
sarum  sollemnia  inundantia  pluviarum  fosse  et  depressa  ter- 
rarum  quasi  lacus  adimplentur,  et  campi  in  stagna  aquarum  con- 
versi  sunt.  Et  videres  lacteas  adhuc,  cum  iam  regio  alba  deberet  esse 
ad  messem.  —  —  44.  Periit  feni  copia  ex  parte  maxima  et  messis 
precipue  vemalis  late  per  multas  provincias.  Arbores  olim  fructifere  poma 
negabant  et  vindemia  diu  dilata  est.  ||  Ann.  Mahbac.  S.  S.  XVII,  175,  7. 
Orta  est  pestilentia  maxima  pecudum  et  iumentorum,  incipiens 
ut  dicebatur  ab  Ungaria,  et  per  omnes  provincias  interiacentes  transiens 
usque  ad  nos,   que  etiam  duravit  amplius   quam  per  triennium.  ||  Ann. 


1)  Es  ist  das  natürlichste  als  das  eine  Notjahr,  ob  das  erste  oder 
zweite  läfst  sich  nicht  entscheiden,  1221  anzunehmen.  Die  Aim  Cracov. 
compil.  trennen  die  Nachricht  der  ursprünglichen  Vorlage  in  zwei  Teile, 
geben  1221  die  Nachricht  von  den  drei  Regenjahren  und  setzen  dann 
in  das  dritte  Jahre  darauf  den  Anfang  der  Hungersnot. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  169 

S.  NicAsii  Rem.  S.  S.  XIQ,  85,  16.  Et  ab  illa  die  (6.  Aug.)  tanta  pluvia 
inundavit,  quod  fere  omnes  segetes  stantes  in  terra  fuerunt  putrefacti  et 
vinee  ad  debitam  minime  pervenerunt  maturitatem.  ||  Not.  Cononis 
PKAEP.  Lausonnen.  S.  S.  XXIV,  783,  33.  Parum  vini  crevit  in  vineis 
ultra  quam  dixerit  se  vidisse  aliquis  tunc  vivens.  Et  expenderat  C.  pre- 
positus  eo  anno  in  facienda  vinea  de  Oschie  24  s.  preter  vindemias  et 
accepit  in  ea  7  sextaria.  Es  folgen  noch  fünf  ähnliche  Notizen.  Eo 
anno  fuit  tanta  multitudo  de  nucibus  Avellanis,  quantam  nullus  tunc 
vivens  dixit  se  umquam  vidisse,  et  post  pentecostes  (11.  Jun.)  fuit  tanta 
caristia  annone,  quod  cuppa  avene  fuit  vendita  17  den.  et 
cuppa  frumenti  4  sol. 

1224.  Mehrere  Quellen  berichten  von  einem  heftigen  Sturme,  der  die 
Körner  des  Getreides  aus  den  Ähren  geschüttelt  haben  soll,  es  handelt  sich 
offenbar  um  eine  tveit  verbreitete  Getr«ideJcranJcheit  (Gotfr.  Viderb.  cont. 
Funiac,  Chr.  Albr.,  Aegid.  Aureaevall.,  Cr.  S.  Petri  Erford.  mod.J.  Gleich- 
zeitig breitet  sich  eine  verheerende  Viehseuche  aus  (Ann.  Marbae.  a.  1223, 
Chr.  Albr.,  Gotfr.  Viderb.  cont.  iuniac,  Ann.  S.  Budberti,  Cont.  Garst., 
Ann.  Gotw.).  Beide  Umstände  bereiten  die  schwere  Hungersnot  der  beiden 
folgenden  Jahre  vor,  die  sich  an  einer  Stelle  schon  jetzt  bemerkbar  macht 
(Gotfr.  Viderb.  cont.  Funiac).  Ann.  Foss.  S.  S.  IV,  32,  22.  Hoc  anno 
fuit  biemps  continua  a  festo  Dyonisii  (9.  Okt.  1223)  usque  ad  festum 
Marci  euangeliste  (25.  Aprl.).  ||  Aegimi  Aureaevall.  g.  episc.  Leod. 
lib.  m.  c.  94.  S.  S.  XXV,  119,  27.  Post  2  vero  annos,  cum  in  estate 
siccitas  foret  pre  nimio  calore,  in  festo  beati  Jacobi  et  Christofori 
(25.  Jul.)  Dominus  noster  emisit  ventum  validum  de  tessauris  suis, 
qui  concussit  aristas  triticeas,  que  mature  erant,  et  per  totam 
Teutoniam,  Allemanniam,  Frantiam  et  usque  Ispaniam  excussa  fuerunt 
grana.  1|  Che.  Albrici  monch.  Trium  Fontium  S.  S.  XXIH,  914,  14.  Ven- 
tus  validus  extitit  ultra  modum  nocivus  in  inventione  sancti  Stephani 
(3.  Aug.)  in  diversis  terrarum  partibus,  segetes  ad  medium  excutiens. 
38.  Mortalitas  maxima  animalium,  veniens  a  partibus  Orientis  per 
Greciam,  eodem  anno  transivit  per  Hungariam,  et  anno  sequenti  fuit  in 
Alemannia  et  sequenti  anno  altero  in  Francia.  ||  Gotifredi  Viteeb.  cont. 
FuNLiCENsis  S.  S.  XXII,  343,  1.  De  valido  vento  qui  contigit  anno  Do- 
mini 1224,  in  invencione  prothomartiris  Stephani  (3.  Aug.).  Tanta  com- 
mocio  ac  vehemencia  ventorum  facta  est,  ut  segetes,  que  usque  ad 
messem  profecerant,  quasi  triturate  essent,  excussis  frugibus  et  spicis 
rectis  et  vacuis  remanentibus,  in  agris  deperirent.  Hec  plaga  tam  horri- 
bilis  per  omnes  provincias  et  regiones  dylatata  fecit  annone  penu- 
riam  et  insperatam  multis  intulit  egestatem. 

De  eodem  versifice. 

Adveniens  ventus  vehemens  vacavit  aristam, 

Fruges  excuciens,  pestem  circumtulit  istam. 

Plurima  sie  orbis  penetrat  vi  regna  potenti, 

Defectus  anno  res  parturit  ista  sequenti; 

Prevalet  ergo  fames,  et  publica  crescit  egestas. 

Stemit  amara  necis  pecus  insuper  omne  potestas. 
Emonis  CHR.  S.  S.  XXIII,  508,  9.  Eodem  anno  Augustus  plu- 
viosus  spem  feni  et  annone  fraudavit.  Nam  faba  preter  solitum  ante 
festum  beati  Bonifacii  (5.  Jun.)  effloruit,  et  circiter  idem  festum  rosa 
natalicium  habuit.  A  festo  beati  Martini  (11.  Nov.)  gelu  forte  con- 
strinxit  lutum  et  lacus  ad  meandum ,  exceptis  paucis  et  brevibus  inter- 
sticiis  per  totam  hiemem  et  ultra.  ||  Cr.  S.  Petri  Erford.  mod.  S.  S.  XXX, 
390,  8.  Ventus  excussit  in  agro  annonam.  ||  Ann.  S.  Rudberti  Salisbg. 
S.  S.  IX,  783,  7.    Pestilentia  animalium  per  totam  Austriam,  Mar- 


170  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

chiam  et  Karinthiam  ^)  gravissima  facta  est.  ||  Ann.  GoTwic.  S.  S.  IX, 
603,  25.  Hiems  continua  siccitas  gravem  frugibus  et  vinetis 
intulit  p'erniciem.  Subsecuta  est  evestigio  tempore  estivo  gravis  et 
inaudita  pecorum  mortalitas,  que  tarn  divitibus  quam  et  inopibus 
necessarium  derogavit  subsidium.  ||  Cont.  Garsten.  S.  S.  IX,  596,  5. 
Pestilentia  animalium  sevit  per  Universum  orbem.  ||  Cont.  Clau- 
STEONEOBG.  II.  S.  S.  IX,  624,  4.  Magna  pestilentia  et  ante  inaudita 
vastavit  pene  Universum  mundum. 

1225.  Grofse  allgemeine  Hungersnot;  verbreitet  über  Teile  Belgiens 
(Chr.  Andr.,  Ann.  Floreff.,  Aegid.  Aureaevall.),  Ostfrankreich  (Chr.  ATbrici), 
das  Bheinland  (Chr.  reg.,  V.  Engelb.),  Friesland  (Emo),  die  norddeutsche 
Ebene  (Ann.  Stad.,  Brem.  Chr.,  Cr.  S.  Petri  Erford.  mod.)  und  ganz 
Süddeutschland  (Ann.  Wessofont.,  Ann.  Scheftlar.  niaior.  u.  min.,  Choum- 
radi  Schirens.).  Die  Viehseuche  dauert  fm-t  (Sachs.  Weltchr.,  Chounrad. 
Schiren.,  Ann.  Meli.  cont.).  Guielmi  che.  Andren.  S.  S.  XXIV,  765,  6. 
Farnes  hoc  anno  quam  plures  opprimit  et  affligit.  ||  Ann.  Floreff.  S. 
S.  XVI,  626,  41.  Hoc  anno  fuit  fames  valida.  ||  Reineri  ann.  S.  S.  XVI, 
679,  19.  Hoc  anno  fuit  hiemps  asperrima  a  festo  omnium  sanctorum 
(1.  Nov.)  usque  medium  Aprilem.  Annona  bono  precio  a  messe  usque 
Kai.  Februarii;postmoduminKalendisMaii  spelta  10  solidis,  siligo  17, 
frumentum  20  venditur,  ordeum  octo.  ||  Aegidii  Aureaevall.  g.  episc. 
Leod.  lib.  in.  c.  94.  S.  S.  XXV,  119,  31.  Pro  quo  in  sequenti  estate 
tanta  caristia  secuta  est,  'quod  modius  bladi  vendebatur  25  flo- 
renis  Leodiensibus,  et  lupi  exeuntes  de  silvis  irruebant  in  homines, 
etiam  ut  dicitur,  infantes  asportabant  a  villis  circa  Renum  pre  angustia 
famis.  II  Chr.  Albrici  monach.  Trium  Fontium.  S.  S.  XXIH,  917,  15.  Hoc 
etiam  anno  in  tantum  carum  tempus  fuit,  quod  modius  frumenti 
vendebatur  28  solidis  Leodinensium.  20.  Hyemps  hoc  anno  fuit 
longissima,  a  festo  sancti  Luce  (18.  Okt.)  usque  ad  quindenam  post 
pascha  (13.  Apr.),  et  de  lunatione  in  lunationem  satis  aspera.  ||  Che.  reg. 
CoL.  CONT.  IV.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  255.  Hoc  anno  erat  hiemps  longis- 
sima et  valde  asperrima,  fames  eciam  magna  et  inaudita,  per  bien- 
nium  durans.  ^)  ||  Caes.  Heisteebac.  v.  Engelbeeti  lib.  I.  cap.  8.  Böhmer, 
Fontes  II,  304.  Anno  praeterito  cum  annona  venderetur  sex  soli- 
dis et  eo  amplius,  et  quod  magis  terruit  homines  nee  haberi  quidem 
posset  pro  pecunia,  naves  cum  annona  comparans  autoritate  sua  e  pro- 
vincia  Moguntina  eas  iussit  adduci,  et  per  cenobia  que  magis  indigebant 
distribui.  Eodem  tempore  Colonie  per  totum  episcopatum  suum  ad  totius 
provincie  subsidium  cerevisiam  coqui  inhibuit,  malens  maximis  reddi- 
tibus  quos  recipiebat  ab  illis  qui  cerevisiam  coquebant  carere,  quam 
questus  sui  causa  populos  fame  perire.  ||  Emonis  che.  S.  S.  XXIII,  508,  13. 
Sacratissimo  die  pasche,  videlicet  3.  Kalendas  Aprilis  (30.  März),  eurus 
ab  Oriente  nubibus  intumuit,  et  in  octava  eins  (6.  Apr.)  nive  Candida  et 
tecta  et  prata  operuit,  et  sie  intravit  cano  capite  Aprilis  et  frigido,  non- 
dum  pro  voto  multorum,  qui  feno  et  pabulo  et  annona  caruerunt.  Et 
fuit  illis  diebus  magna  caristia  omnium  rerum.  Mortua  sunt  pecora 
pre  inopia  feni  et  agni  pre  frigore,  et  debiles  erant  oves.  Tria  enim 
concurrerunt,  frigus  insolitum,  mortalitas  animalium  et  car^is- 


1)  Cod.  S.  Petri:  per  totam  fere  mundum. 

2)  Die  letzten  Worte  des  Jahres  1224;  es  ist  also  offenbar  der 
Winter  1224  auf  1225  gemeint.  Soll  nun  hier,  wie  sich  das  häufig 
findet,  die  Hungersnot  als  eine  Folge  des  harten  Winters  hingestellt 
werden,  dann  wären  die  Notjahre  1225  und  1226.  Man  könnte  aber  die 
Nachricht  von  der  Hungersnot  auch  als  einen  Nachtrag  auffassen,  der 
sich  auf  das  ganze  Jahr  bezieht,  dann  erhielten  wir  1224  und  1225  als 
Notjahre.     Jedenfalls  bleibt  das  eine  Notjahr  1225  bestehen. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  171 

tia  annone  metuenda.  Vendebatur  nempe  quarta  pars  modii  pro 
duabus  marcis  et  dimidia.  509,  10.  Julius  sicut  leo  fervidus  in 
inicio  sui  secutus  est,  sed  posteriora  eius  pluviosa  usque  7.  Id.  Augusti 
(7.  Aug.);  et  expectabatur  temperies,  quia  prata  densa  erant  et  sata  ad 
messem  propter  irriguum  Julii.  Sed  luna  quarta,  quasi  post  boram 
vespertinam,  turbo  cum  tempestate  subito  exortus  est,  et  secuta  est  con- 
tiaua  inundantia  pluvie.  —  —  20.  Augustus  totus  pluviosus  fuit,  et 
terre  cultoribus  iniuriosus;  et  collecta  est  messis  cum  culmo  viridi  et 
grano  lactenti,  et  mentita  est  spem  seges.  Am  27.  Okt.  ein  Erdbeben. 
Postea  maxima  pluviarum  inundantia  secuta  est,  et  impleta  sunt 
prata  aquis  abissi  superioris.  ||  Bremische  Chb.  von  Rynesberch  ed.  Lappen- 
BEBG  Gr.  Q.  D.  Eezstifts  u.  d.  Stadt  Bremen  72.  Do  was  also  groot  dure 
strenge  tijt.  ||  Ann.  Stad.  S.  S.  XVI,  359,  1.  Fames  validissima.  || 
Sachs.  Weltchr.  M.  G.  Deutsch.  Chr.  II,  245,  13.  In  deme  selven  jare 
wart  groit  sterfde  van  ve  over  alle  lant  van  rinderen  inde  van  scbafen.  || 
Cr.  S.  Petri  Erford.  mod.  S.  S.  XXX,  390,  13.  Hoc  eciam  anno,  quia 
in  precedenti  ventus  excusserat  annonam,  maxima  caristia  fuit. || 
Ann.  Wessofont.  ed.  Leütner  Hist.  Wessof.  II,  29.  Praeterea  fames 
valida  incolis  illius  terre  incubuit.  Insuper  pestilencia  inedicibilis 
predicte  terre  dominabatur.  ||  Chodnradi  Schikens.  ann.  S.  S.  XVII,  632,  48. 
Pestilentia  pecudum  maxima  fuit,  ita  ut  non  sigillatim  sed  cater- 
vatim  ruerent,  quam  secuta  est  non  parva  fames  et  lues  hominum. || 
Ann.  Scheftlar.  maior.  S.  S.  XVII,  338,  28.  Eodem  etiam  anno  pesti- 
lentia et  fames  ubique  terrarum  facta  est.  ||  Ann.  Scheftlar.  min.  S. 
S.  XVII,  343,  31.  Et  fames  valida  fuit  et  pestilencia  magna.  ||  Ann. 
Mell.  cont.  S.  S.  IX,  507,  27.  Pestilentia  animalium  hoc  anno 
sevit,  et  post  pestilentiam  mortalitas  hominum  secuta  est. 

1226.  Im  Westen  scheint  die  Hungersnot  nachgelassen  zu  haben, 
sonst  beherrscht  sie  aber  noch  im  Ganzen  ihr  Ausdehnungsgebiet  des 
vorigen  Jahres.  Es  sind  Nachrichten  aus  Niedersachsen  (Sachs.  Weltchr.), 
Lübeck  (Detmar),  Thüringen  (Chr.  Beinhardsbr.),  Schwaben  (Ann.  Zwi- 
falt.,  Ann.  Neresh.)  und  Baiern  (Chounradi  Schiren.,  Ann.  Scheftlar.)  er- 
halten. Die  Viehseuche  dauert  noch  fort  (Cononis  Lausann,  notae,  Ann. 
Zwifalt.  mai.,  Ann.  Neresh.).  Chr.  Albrici  monach.  Trixjm  Fontium.  S.  S. 
XXni,  918,  17.  Tempore  rogationum  (25 — 27.  Mai)  tempestas  sevissima 
et  nostris  temporibus  inaudita  cecidit  in  territorio  Laudunensi,  specia- 
liter  tamen  apud  abbatiam  Fusniaci,  ita  quod  ipsius  abbatie  et  sex 
grangiarum  eius  domos  discooperuit  et  pomeria  ex  maxima  parte  era- 
dicavit  et  confregit  —  —  ||  Gotf.  Viterb.  cont.  Funiacensis  S.  S.  XXII, 
343,  42. 

Anno  Domini  1226  facta  est  tempestas  maxima  circa  Funicum 
per  decem  miliaria. 
Succedente  gravis  tempestas  tempore  surgens 
Cuncta  terit,  vastat,  homines  terrore  perurgens. 
Signa  munt  nemorum,  pecus  interit  omne  per  ai-va. 
CoNON.  PRAEP.  Lausannen,  not.  S.  S.  XXTV,  783,  45.     Fuerunt  mor- 
tui boves  et  vacce  a  mari  Rutenorum  in  Hungaria  et  Saxosonia  et 
Alemannia  et  Burgundia  usque   ad  mare  Massilie  in  plurimis  locis  fere 
omnes,   et  in  quibusdam  locis   oves,  in   quibusdam  porci,  in  quibusdam 
capre,  in  quibusdam  galline  et  in  quibusdam  pisces.   ||  Emonis  chr.  S. 
S.  XXin,  511,  18.     In  autumpno  pestilentia    equorum  fuit,   quorum 
lingue  et  ungule  putrescebant;  sed  sanguine  fuso  desuper  ungulam  con- 
valuerunt.  ||  Detmar  St.  Chr.  XIX,  305,  8.    Dar  na  wart  grot  hungher.  || 
Sachs.  Weltchr.   M.  G.   S.   S.  Deutsch.  Chr.   II,   245,   15.     In  deme  an- 
deren jare  dama  wart   groit  hunger  unde  sterbin.     De  wart  walle 
gemaisgeit    van   greve    Sivartz    rade  van  Blankenbürg,    also  dat   man 
alle  cüfbeir  up  deme  lande  verlovede,  inde  dat  neyman  geynen  mart 


172  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

zu  cufbeir  in  sette,  in  dat  man  eynen  stuf  beirs  umbe  eynen  pennic 
gulde,  inde  neyman  me  komes  in  gulde,  han  he  zu  eynem  mainde 
bedorte,  inde  we  is  me  hedde  dan  he  is  bedorte  zu  eme  inde  sime  ge- 
sinde,  dat  he  id  vort  verkogte  zu  beschedener  ziit.  ||  Ann.  Erphokd. 
M.  G.  S.  S.  XVI,  27.  Inundatio  maxima  fuit  in  Thuringia  VI.  Kai. 
Septembris  (27.  Aug.).  ||  Ckon.  Reinhardsbkun.  S.  S.  XXX,  605,  36.  In 
illo  tempore  fuit  fames  validissima  in  omnibus  partibus  Alemannie 
et  iam  duraverat  usque  ad  tercium  annum.  Afflixit  Deus  eciam  homines 
diversis  modis,  peccatis  suis  exigentibus,  nunc  per  periculum  mortis 
subitanee  et  inprovise,  nunc  vero  per  enormem  rabiem  pestilencie,  facte- 
que  sunt  inundaciones  aquarum  maxime  et  tales,  quales  non  fue- 
runt  nee  vise  sunt  diebus  nostris.  ||  Ann.  Zwifalt.  maior.  S.  S.  X,  59,  24. 
Pestilencia  pecudum  per  universas  terras  grassatur,  fames  etiam 
pressit  homines.  ||  Ann.  Neresheim.  S.  S.  X,  23,  23.  Pestis  anima- 
lium,  fames  et  defectus  victualium  graviter  invaluit.  ||  Chounradi 
Schiren.  ann.  S.  S.  XVII,  633,  13.  Ventus  vehemens  et  grando  per  mundi 
partes  plurimas  desevit,  unde  et  sterilitas  et  fames  non  parva  secuta 
est,  domibus,  edificiis,  arboribus  a  vento  non  modico  et  grandine  con- 
cussis  et  deciectis.  ||  Ann.  Scheptlar.  maior.  S.  S.  XVII,  338,  31.  Eodem 
anno  fames  invaluit. 

1227.  Chr.  reg.  Col.  cont.  IV.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  260.  Hoc  anno 
in  Decembri  ventus  validus  partes  aedificiorum  stravit,  arbores  radicitus 
eruit.     Hiemps  nimis  erat  pluviosa. 

1228.  Ellenhardi  ANN.  S.  S.  XVII,  102,  3.  Vinee  floruerunt  in 
Aprili  et  mature  uve  habebantur  in  festo  beati  Johannis  baptiste 
(24.  Jun.).i) 

1229.  Ann.  Mosomag.  S.  S.  HI,  164,  1.  Eodem  anno  tanta  fuit 
inundatio  aquarum  et  pluviarum,  quod  rivuli  fluentes  pre  nimio 
impetu  fecerunt  caunas  in  terris  ad  modum  speluncarum.  —  —  ||  Chr. 
REG.  Col.  cont.  IV.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  261.  Hoc  anno  hiemps  erat 
longa  et  aspera  (1229—1230). 

1230.  Ann.  Colbazienses  S.  S.  XIX,  716,  17.  Hiems  illa  magna  a 
festivitate  omnium  sanctorum  (1.  Nov.)  usque  in  pascha  (7.  Aprl.).  ||  Ann. 
Bavarici  S.  S.  XXV,  638,  10.  Tota  hyeme  illa  tanta  asperitas  in- 
horruit,  ut  multi  fluvii,  qui  ante  large  fluebant,  a  fundo  usque  ad  sum- 
mum  ita  indurescerent  pre  frigore,  ut  fluere  desinerent,  circa  tempus 
vero  vernale  cum  solveretur  glacies,  Danubius  ex  multitudine  gla- 
ciei  et  habundantia  aquarum  excessit  terminos  suos;  turres,  muros, 
domos,  pomeria  arbores  subvertit  horreaque  multa  extinxit  et  agros  a 
se  remotos  vastavit,  replensque  omnia  glacie  immensi  ponderis,  quod 
glacies  per  magnum  tempus  ipsius  anni  duravit. 

1231.  Lokale  Teuerung  in  Österreich  und  Passau.  Ann.  Bavarici 
S.  S.  XXV,  638,  8.  Magna  pestilencia  fuit  inaudita,  que  pene  Uni- 
versum mundum  vastavit.  ||  Cont.  Sancrüc.  I.  S.  S.  IX,  627,  51.  Item 
facta  est  caristia;  Patavie  dabatur  modius  frumenti  pro  quin- 
que  talentis. 

1233.  Nach  einem  auffallend  harten  Winter  entsteht  in  Nordfrank- 
reich Hungersnot  (Vinc.  Beil.);  aus  demselben  Grunde  auch  Mifsernte  in 
verschiedenen  Landstrichen  Mittel-  und  Südfrankreichs  (Cononis  Laus, 
not.).  Gleichzeitig  Hungersnot  in  Livland  (Ann.  Stad.).  Vincent.  Bellov. 
SPECÜL.  HisT.  HisT.  DE  Fr.  XXI,  72 G.  Auno  quoque  praenotato  magnum 
gelu  fuit,  ita  quod  segetes  congelatae  fuerunt;  unde  et  fames  magna 
secuta  est  in  Francia.  ||  Chr.  Albrici  monach.  Trium  Fontium  S.  S.  XXIH, 
932,  46.  Die  Martis  post  dominicam  Trinitatis  (31.  Mai)  quedam  mala 
per  fulmen  et  tonitruum  facta  sunt,   et  sequenti  die,  hoc   est  feria  4, 

1)  Verwandte  Notiz:  Notae  bist.  Altdorf  Mittl.  d.  Inst.  IV,  211. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  173 

Kalendis  Junii  (1.  Jun.),  apud  Leodium ceciderunt  lapides  glaciei 

mire  magnitudinis  —  —  ||  Cononis  pkäep.  Lausannen,  not.  S.  S.  XXIV, 
789,  27.  Fuit  hiemps  valida,  qualem  nullus  tunc  Tivens  in  Burgondia 
dixit  se  vidisse,  et  fuerunt  pre  frigore  mortue  nuces  et  vinee  fere  omnes 
apud  Bisuncium  et  Saliaum,  Arbens,  Divionem  et  Beaulna  et  Altisio- 
dorum,  Lugdunum  et  Viennam  et  Valentiam  et  Sabaudiam  et  Taren- 
tasiam  et  Gebennam  et  Belicium  et  Sedunum  et  etiam  in  aliis  locis, 
ita  quod  multi  qui  solebant  habere  100  mo[dio8]  vini  vix  habuerunt  3, 
et  parum  fuit  de  frumento,  sed  Lausan.  satis  per  Dei  gratiam  crevit  de 
frumento  et  vino.  ||  Che.  reg.  Col.  cont.  IV.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  265. 
Hoc  anno  messis  et  vindemia  fuit  pluviosa;  vinum  plurimum  sed 
vile.  —  Eodem  anno  hyems  solito  asperior  inhorruit  et  multas 
vineas,  ficus  et  olivas  per  ItaHam,  Franciam  et  Teutoniam  congelavit.  || 
Emonis  CHR.  S.  S.  XXin,  514,  48.  Effudit  abissus  superior  horrendam 
satis  pluviarum  inundantiam  a  Kalendis  Julii  et  deinceps;  et  ex- 
spaciata  est  aqua  huc  atque  illuc  per  campos  et  planiciem  terrarum, 
duobus  annis  retroactis  satis  aridis.  Presertim  post  exaltationem  sancte 
crucis  (14.  Sept.)  tanta  fuit  ymbrium  effusio  mense  Septembri,  ut  diluvio 
maris  posset  adequari;  et  ideo  fenum  multum  periit  et  prata  relicta  sunt 
cum  vellere  suo.     Residuum  feni  magnis  navibus  ducebatur  per  campos 

et  vias,   quasi  per  alta  maria. Verisimile  fuit,    quod  in  illa  in- 

undatione  superioris  abissi,  que  hactenus  salsugo  in  sinu  terre  delituit, 
diluta  sit  et  absorta.  Extunc  enim  terra  cepit  solitos  fructus  reddere.  || 
Ann.  Stad.  S.  S.  XVI,  361,  24.  Fames  validissima  in  Livonia,  ita  ut 
homines  se  invicem  comederent;  etiam  fures ,  a  patabulis  abstracti, 
magna  aviditate  devorabantur. 

1231.  Harter  Winter,  die  Hungersnot  in  Frankreich  dauert  fort 
(Chr.  Ändr.J.  Im  Donaugebiet  grofse  Frühjahrsüberschwemmung  (Ann. 
S.  Miidbert.  Salisbv/rg.,  Cont.  Lambac.,  Cont.,  Sancruc.) ,  als  deren  Folge 
eine  Hungersnot  entsteht  (Cont.  Lambac).  Guielmi.  chr.  Ande.  S.  S. 
XXIV,  772,  45.  Hiems  gravis  et  aspera  non  solum  totam  Galliam, 
sed  et  Italiam  et  Angliam  multo  tempore  torquet  et  affligit,  et  non  tam 
frigoris  angustia  quam  famis  miseria  pauperes  miserabiliter  afficit.  || 
Ann.  Erphord.  frat.  Pkaedicat.  M,  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  88,  3.  Hoc  anno 
hiems  asperrima  fuit,  adeo  ut  in  Mediterraneo  mari  institores  Vene- 
tiam  cum  oneratis  summariis  pedestri  itinere  per  glaciem  transirent; 
que  nempe  hiems  non  parvam  per  totam  Italiam  in  vineis  et  olivetis  in- 
tulit  cladem.  ||  Ann.  S.  Rudberti  Salisbg.  (cod.  S.  Petri).  S.  S.  IX,  786,  4. 
Danubius  alveum  suum  egressus,  vicos  quam  plures  et  civitates 
muratas  in  Austria  impetu  glaciali  destruxit.  1|  Cont.  Lasibac.  S.  S.  IX, 
558,  44.  Hoc  anno,  resoluta  glacie  Danubii,  ipse  Danubius  meatus 
suos  longe  lateque  diffudit,  et  tanta  inundatione  excrevit,  ut  omnes 
vicos  et  villas  adiacentes  destruxit.  Omnis  etiam  annona  et  pecorum 
infinitus  numerus  interiit,  et  quod  his  Omnibus  miserabilius  est,  infinita 
hominum  multitudo  periit.  Quam  vastationem  valida  fames  subsecuta 
est.  II  Cont.  Sancruc.  IL  S.  S.  IX,  638,  4.  Tota  hyeme  illa  tanta  aspe- 
ritas  frigoris  inhorruit,  ut  multi  fluvii  qui  ante  large  fluebant,  a  fundo, 
usque  ad  summum  ita  indurescerent  pre  frigore,  ut  fluere  desinerent. 
Circa  tempus  vero  vemale  cum  solveretur  glacies,  Danubius  ex  mul- 
titudine  glaciei  et  habundaijtia  aquarum  excessit  terminos 
suos,  turres,  muros,  domus,  promaria  arboresque  subvertit,  hominesque 
multos  extinxit;  vineas  et  agros  a  se  remotos  vastavit,  replensque  omnia 
glacie  immensi  ponderis,  que  glacies  per  magnum  tempus  ipsius  anni 
duravit. 

1235.  Hungersnot  in  Ostfrankreich  (Vincent  Bellov.,  Conon.  Lausan. 
notae).  Im  Südosten  dauert  die  Hungersnot  des  voi'igen  Jahres  noch  fort 
(Ann.  S.   Mudherti  Salishurg.).     Vincent.  Bellov.  specul.   hist.  Hist.  de 


174  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

Fr.  XXI,  72  H.  Anno  sequenti  facta  est  magna  valde  fames  in  Francia, 
maximeque  in  Aquitania,  ita  ut  homines  herbas  campestres  sicut  ani- 
malia  comederent.  Valebat  enim  sextarius  blandi  centum  solidos 
in  Pictavia.  Ibidem  quoque  facta  est  magna  pestilentia,  qua  multi 
pauperes,  magni  et  parvi,  sacro  igne  accendebantur,  ita  quod  ecclesia 
Sancti  Maxentii  talibus  illuc  allatis  implebatur.  ||  Chr.  Albrici  monach. 
Trium  Font.  S.  S.  XXIII,  936,  48.  In  hac  hyeme  scilicet  in  principio  huius 
anni  inundatio  aquarum  post  liquefactionem  nivium  enorma  dampna 
multis  intulit.  Sicut  in  Hoyo  5.  Idus  Februarii  (9.  Feb.)  feria  6.  Hoyolus 
cepit  intumescere  circa  mediam  noctem  usque  ad  tertiam  cum  tanto  im- 
petu,  quod  eins  inundatio  perveniens  usque  ad  quintum  gradum  Petronii 
in  foro  siti  —  —  1|  Cononis  praep.  Lausannen.  not.  S.  S.  XXIV,  792,  28. 
Eo  anno  fuerat  nimia  caristia  annone  a  pasca  (8.  Apr.)  usque  ad 
messem,  et  fait  vendita  cuppa  frument[i]  3  s.  et  plus  et  cuppa 
avene  16  denariis.  ||  Ann.  Erphord.  frat.  Praedicat.  M.  G.  S.  S.  kl. 
Ausg.  90,  27.  Hoc  etiam  anno  in  die  pentecostes  (27.  Mai)  magna  -tem- 
pestas  pluvie  et  grandinis  in  Thuringia  non  modicam  ovibus  et 
segetibus  intulit  cladem.  ||  Ann.  S.  Rudberti  Salisbg.  S.  S.  IX, 
786,  16.  Imperator  per  Canales^),  —  —  intravit  Teutoniam  tempore 
maxime  famis.  31.  Dux  Austrie  consilio  Judeorum  terram  Austrie 
clausit,  nee  per  terram  vel  aquam  annonam  in  partes  superiores  ire 
permisit,  nee  tamen  eo  minus  civitas  Salzpurcb  et  tota  provincia  illius 
frumento  sibi  de  Suevia  allato  vinoque  Latino  et  Franconico  habun- 
davit.  II  CoNT.  Sancruc.  II.  S.  S.  IX,  638,  20.  Item  Danubius  ex  habun- 
dantia  aquarum  terminos  suos  excedens,  agros,  villas,  segetes  vastans, 
homines  quoque  qui  in  insulas  confugerant,  cum  iumentis  suis  et  aliis 
rebus  extinxit. 

1236.  Ann.  Marbac.  S.  S.  XVII,  178,  25.  Ipso  anno  facta  est  hab- 
undantia  vini  maxima,  ita  quod  vas  unum  quadraginta  capiens  amas 
vacuum  vendebatur  pro  viginti  unceis  et  quartale  vini  pro  denario.  || 
NoTAE  HisT.  Altorpenses.  M.  d.  Inst.  F.  OST.  Gesch.  IV,  211.  Tanta  erat 
vindemiae  fertilitas,  ut  unum  quartale  vini  venderetur  pro  duobus 
denariis.  ||  Ann.  Erphord.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  92,  10.  Hoc  anno  adeo 
calida  fuit  hiems,  ut  vix  sedecim  dies  glaciales  in  ea  computari 
potuerint,  in  qua  et  audita  sunt  tonitrua  VI.  Idus  Marcii  (10.  März). 

1237.  Akn.  Marbac.  S.  S.  XVII,  178,  39.  Et  nota,  quod  ante 
autumpnum  ipsius  anni  vendebatur  quartale  vini  pro  sedecim  denariis, 
cuius  tanta  fuerat  habundantia  in  anno  priori.  ||  Menkonis  chr.  S.  S. 
XXIII,  524,  19.  Lues  etiam  in  linguis  et  ungulis  equorum  exorta  est; 
sed  post  sanguinis  minutionem  sub  lingua  et  super  ungulis  convaluerunt. 
Omnia  fere  semina  degenerarunt;  fenum  habundavit  propter  irri- 
guum.  Autumpno  itaque  prolabente,  cum  varia  febris  vexaret  religiö- 
ses, in  tantum  ut  per  totam  Frisiam  vix  sufficerent  sani  ministrare  in- 

firmis,  nee  etiam  infirmitoria  caperent  infirmos, ||  Cont.  Sancruc.  H. 

S.  S.  IX,  639,  20.     Circa  vindemiam  que  satis  sterilis  erat  ipso  anno. 

1239.  Ann.  Erfhord.  fr.  Praedicat.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  96,  17. 
Adeo  lenis  exstitit  hiems,  ut  a  feste  Thome  (21.  Dec.)  fere  usque 
ad  purificationem  (2.  Feb.),  exceptis  montanis,  nix  visa  non  fuerit,  nee 
glacies. 


1)  Friedrich  II.  überschritt  die  Alpen  im  Mai  auf  dem  Wege  durch 
den  Canale  die  Ferro  über  Chiusa  und  Pontafel  nach  Villach  (Böhmer 
Regest.*  2089  d),  seine  Anwesenheit  in  Admunt  ist  am  30.  Mai  bezeugt 
(Böh.  Reg.  2090  a),  er  zieht  dann  weiter  über  Wels  nach  Regensburg. 
Die  Nachricht  von  einer  Hungersnot  pafst  also  nach  Ort  und  Zeit  sehr 
gut  zu  der  Hungersnot  des  vorhergehenden  Jahres,  von  der  aus  Lam- 
bach  berichtet  wird. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  175 

1240.  Vincent.  Bell,  specül.  hist.  Hist.  de  Fr.  XXI,  73  K.  Anno 
quoque  praenotato,  a  Dominica  post  Natale  Domini  (1.  Jan.)  usque  ad 
Exaltationem  sanctae  crucis  (14.  Sept.),  fuit  siccitas  magna,  vinaque 
tarn  fortia  fuerunt,  ut  non  possent  bibi  commode  sine  aqua. 

1241.  Die  Mongolen  fallen  im  Frühjahr  in  Ungarn  ein,  durch 
die  Verwüstung  des  Landes  entsteht  eine  Hungersnot,  wahrscheinlich 
schon  in  demselben  Jahre  (Mart.  Oppav.J.  Chr.  pont.  et  imp.  Rhenense 
E  COD.  GissENsi  177.  N.  Arch.  IV,  74.  Et  eodem  anno  creyit  tanta 
habundancia  vini,  quod  carrata  solvit  40  denarios  Wormaciensium.  || 
Mart.  Oppav.  cor.  S.  S.  XXII,  472,  10.  Reliquum  vero  vulgus  tarn  in 
viris  quam  in  mulieribus,  quos  invenire  potuerunt,  in  ore  gladii  ex- 
terminantes,  sie  terras  illas,  maxime  üngariam,  redegerunt  in  solitu- 
dinem,  ut  pre  fame  pervalida  matres  puerorum  suorum  vescerentur 
carnibus,  ut  plerique  pulvere  cuiusdam  montis  pro  farina  uterentur. 

1242.  Hungersnot  in  Ungarn  (Ann.  S.  Biidbert.  Salisburg.,  Cont. 
Sancruc).  Ann.  S.  Rudb.  Salisbg.  S.  S.  IX,  788,  2.  Hoc  anno  propter 
crudelem  exterminationem  et  vastationem  Tartarorum,  ob  nimiam  ra- 
biem  famis,  innumerabiles  homines  in  Ungaria  se  mutuo  come- 
derunt,  ita  ut  nee  filii  a  parentibus  nee  parentes  a  filiis  abstinerent. 
15.  Locuste  magna  corporis  quantitate  Austriam  intrantes  in  tanta 
multitudine,  quod  vineta  et  pomeria  plurima  consumpserunt,  insuper 
equos  et  animalia  in  campis  pascentia  corroserunt.  ||  Cont.  Sancruc.  II. 
S.  S.  IX,  641,  8.  Interea  fames  horribilis  et  inaudita  invasit  terram 
Ungarie,  et  plures  perierunt  fame  quam  ante  a  paganis.  Canes  edebant 
et  cattos  et  homines;  humana  caro  publice  vendebatur  in  nundinis. 
Deinde  lupi  rapaces  et  infesti,  nemini  parcentes,  prevaluerunt  in  terra 
ita  quod  vix  aliquis  änderet  de  domo  sua  inermis  procedere.  Deinde 
locusta  id  quod  seminatum  erat  coiTOsit.  In  quindecim  dietis  in  longi- 
tudine  et  latitudine  homo  non  inveniebatur  in  regno  illo. 

1244.  Ann.  S.  Nicasii  Remen.  S.  S.  XIII,  86,  32.  Hoc  anno  tanta 
fuit  vini  habundantia,  quod  sextarius  proclamatus  et  venditus  pro 
8  Ovis.  II  Cont.  Sancruc.  II,  S.  S.  IX,  641,  28.  Multe  civitates  igne  do- 
mestico  consumpte  sunt  propter  siccitatem  et  sterilitatem  que 
hoc  anno  inhorruerat. 

1245.  Ann.  Bland.  S.  S.  V,  31,  12.  Hoc  anno  magna  inundatio 
aquarum  facta  est  3.  Idus  Junii  (11.  Jun.).  ||  Menko.  chr.  S.  S.  XXHI, 
539,  43.  Eodem  anno  a  cathedra  sancti  Petri  (22.  Feb.)  cepit  exoriri 
siccitas,  gelu  in  principio  terram  constringente,  ut  facillime 
aratis  tereretur,  et  sie  labor  agricolarum  est  diminutus;  sed  circa  pen- 
tecostem  (4.  Jun.)  pluvia  tantum  increvit,  quod  segetes  in  multa 
parte  perierunt;  et  sie  eo  anno  facta  est  maxima  penuria  panis, 
et  duravit  usque  post  diluvia  illa  multiplicia,  que  fuerunt  anno  Do- 
mini 1249. 

1246.  Chr.  reg.  Col.  cont.  V.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  288.  Eodem 
anno  mense  Maio  et  Junio  tanta  fuit  penuria  annone  Colonie,  ut 
raro  panis  inveniretur  venalis.  Et  id  eo  acciderat,  quia  cives  statuerant, 
quod  maldrum  siliginis  nonnisi  pro  tribus  solidis  venderetur,  cum  in 
rure  plus  solveretur.  Cuius  statuti  eos  penituit,  cum  viderent  magnam 
popuH  afflictionem,  qtua  propter  idem  statutum  annona  Coloniam  non 
adducebatur.  2^9.  Eodem  anno  hyemaü  tempore  ultra  soHtum  Rhenus 
plurimum  exundavit.  ||  Menko.  chr.  S.  S.  XXIII,  540,  8.  Eodem  anno 
in  festo  Luce  euangeliste  (18.  Oct.)  crescente  rabie  ventorum,  aggravata 
est  inundatio  salsi  maris  et  sie  factum  fuit  diluvium  particulare, 
et  multe  naves  fuerunt  submerse  vel  confracte,  et  homines  submersi. 

1247.  Ann.  Stadens.  S.  S.  XVI,  371,  29.  Die  sanctorum  Basilidis 
et  Cirini  (12.  Jun.)  feria  quarta,  post  meridiem,  cum  esset  aura  calida 
et  serena,  subita  tempestas  orta  est,  et  inter  pluviam  et  tonitrua  grando 


176  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

densissima  cecidit,  cuius  quantitas  plus  quam  columbini  ovi  magni- 
tudinem  adaequavit.  ||  Excerpta  che.  Riedeseliani  Hassiaci,  Kuchenbecker 
Analecta  Hassiaca  III,  7.  Um  diese  Zeit  waren  7  gute  Jahre  und  so 
wolfeil  dafs  man  kein  Gesind  kriegen  konte  und  musten  viel  Adel- 
und  Geistliche  Gesinds  halben  ihren  Ackerbau  aufschütten  die  Dörffer 
konten  keinen  Hirten  zu  ihrem  Viehe  überkommen. 

1248.  Ann.  Egmünd.  S.  S.  XVI,  478,  21.  Circa  festum  beati  Mar- 
tini episcopi  (11.  Nov.)  maxime  fuere  tempestates  ventorum  et  tanta 
fuit  inundatio  maris,  quantam  nuUus  mortalium  eo  tempore  viven- 
tium  meminit  factam,  in  Omnibus  terminis  maris,  praecipue  in  comitatu 
Hollandie,  Flandrie,  et  Fresie  orientalis  et  occidentalis.  Aggeribus  vero 
mari  oppositas  in  Omnibus  locis  ruptis  et  collisis,  maximam  fuit  videre 
miseriam  in  suffocatione  iumentorum  et  pecudum,  viris  vix  cum  liberis 
et  uxoribus  evadentibus  et  in  trabibus  domorum  suarum  residentibus, 
donec  a  vicinis  misericordia  motis  vix  vivi  inde  navibus  abstraherentur. 
Eo  tempore  pisces  marini  qui  vulgo  bullik  et  rivisk  dicitur  circa  Delf 
ex  flumine  retibus  abstracti  sunt.  Eodem  anno  a  festo  Luce  ewangeliste 
(18.  Okt.)  usque  ad  diem  beati  Valentini  (14.  Feb.  1249)  per  totam 
hiemem  nix  visa  et  glacies  non  fuerunt,  nisi  unius  noctis  aut  duarum 
ad  malus  noctium.  Ventus  vero  ex  plaga  occidentali  ita  continue 
flabat,  —  —  II  Menko.  chr.  S.  S.  XXIII,  542,  17.  Eodem  anno  feria 
6.  post  octavam  sancti  Martini  (20.  Nov.)  surgente  rabie  ventorum  satis 
immoderata,  —  —  facta  est  elevatio  maris,  et  rupti  sunt  aggeres 
occeani,  et  operuerunt  aque  superficiem  terre,  ita  ut  in  Campo  Rosarum 
aggerem  plurimis  locis  supergrediens  totam  curiam  impleret;  et  sie  do- 
lores et  genitus  non  modicos  suscitavit.  In  ipsa  maris  estuatione  ventus 
boream  a  circio  transiliens  ad  aquilonem  se  transtulit,  et  sie  in  aggeri- 
bus versis  contra  aquilonem  et  vulturnum  preter  consuetudinem  maxi- 
mum  dampnum  evenit.  In  ordeo  etiam  hiemali  et  tritico,  que  abundan- 
tius  seminata  fuerunt,  propter  siccitatem  estatiset  autumni  damnum 
accidit  gravissimum.  Sed  cito  rupto  aggere  mediterraneo  iuxta  fossatum 
effluxionis    aquarum,    quod  dicitur  Delf,    aque   hinc    inde  sunt  diffuse, 

maxima   ad  Silvas  australes;   et  maxima  pars  siliginis  periit in 

der  Nacht  vom  27.  auf  den  28.  Dec.  neue  Sturmflut.  ||  Chr.  reg.  Col. 
coNT.  VI.  (S.  Pantal.  in)  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  296.  Eodem  anno  hyems  in 
partibus  nostris  tota  erat  corrupta,  pluvialis  et  omnino  remissa,  ita  quod 
per  totam  hyemem  duobus  diebus,  et  hoc  interpolatis ,  modica  glacies 
est  visa.  ||  Chr.  pont.  et  imp.  Rhen.  e  cod.  Gissensi  177.  N.  Akch.  IV,  75. 
Vinum  maxime  acidum  crevit.  ||  Sachs.  Weltchr.  M.  G.  S.  S.  Deutsch. 
Chr.  II,  258^  8.  In  der  winachten  nacht  (24.  Dec.)  ward  darna  en  grot 
bliese  unde  en  donreslach.     Darna  in  der  kindre  nacht  (28.  Dec.)  ward 

en  regen  unde  en  wint  vamme  sudwestene Du  vlot  van  derse 

hof  sie  so  ho,  dat  siu  tobrac  al  de  dike  in  den  niderlanden,  unde  er- 
dranc  volk  unde  ve  ane  tale,  unde  gescha  grot  jamer.  ||  Ann.  Erfobd. 
ERAT.  Praedicat.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  106,  25.  Hoc  etiam  anno  V.  Kai. 
Januarii  (28.  Dec.)  flante  aquilonari  vento  mare  minoris  oceani 
tanta  violentia  maritimis  terris  appulsum  est,  ut  circa  villam 
Hamburc  CCC  [naves]  periclitate  referantur;   quot   autem  in  Hollandia 

vel  Fresia  seu  ceteris  maritimis  regionibus  perierint,  novit  Deus, .  || 

Ann.  Stad.  S.  S.  XVI,  372,  11.  Maxima  inundatio  aquarum  nocte 
puerorum  (28.  Dec.)  et  in  utroque  litore  Albiae  plurima  submersio  homi- 
num.  II  Ann.  S.  Rüdb.  Salisbg.  .S.  S.  IX,  790,  7.  Propter  nimias  gwerras 
et  Pessimum  statum  Austrie  vinum  et  victualia  non  fuerunt  claustris  et 
civitatibus  sive  terris  ab  Austria  deportata. 

1249.  Mifsernte  am  Rhein  (Chr.  reg.)  uml  in  Friesland  (Menko.). 
Chr.  reg.  Col.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  296.  Unde  in  subsequenti  estate 
(1249)  fruges,  licet  abundanter  provenissent,  fructum  speratum  non  redde- 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  177 

bant,  sed  et  vinum  licet  multum,  non  bene  potuit  maturari.  ||  Menko.  chr. 

5.  S.  XXIII,  543,  5.  Sturmflut  am  4.  Feh.  17.  Et  quia  hec  plaga  circa 
extremam  partem  hiemis  accidit,  aque  totiens  augmentate  tardius  de- 
fluxerunt,  et  in  humilioribus  locis  vix  circa  festum  sancti  Liudgeri 
(26.  März)  terra  fuit  arrabilis,  et  tunc  ex  qiiadam  vi  salsugininis  et  ma- 
tutino  gelu  terram  constringente,  fuit  terra  valde  solubilis  et  videbatur 
pinguis,  delectabanturque  agricole  in  facilitate  laboris  ex  tale  solubili- 
tate  terre,  et  fere  ubique  locorum  plus  solito  seminatum  est.  —  — 
26.  Cepit  autem  semen  terre  inmissum  prima  folia  pulchre  ostendere, 
sed  natura  aruit,  quia  non  habebat  humorem  vegetantem,  sed  pocius 
sua  salsugine  arefacientem ,  quia  quo  magis  sol  incalescebat ,  eo  magis 
salsugo  ad  superficiem  terre  trahebatur,  et  sie  homines  ad  augmentum 
flagellationis  sue  semen  et  laborem  perdiderunt.  Quidam  etiam  propter 
defectum  graminum  pecora  in  Threnthiam  et  quocunque  poterant  pro 
alimonia  miserunt,  ex  quibus  ad  augmentum  flagellationis  plurima  mor- 

tua  sunt.     Et  non  fuit  locus,  quo  quisquam  flagellum  Dei  evaderet. 

In  Silvis  autem  et  aliis  locis,  ubi  propter  locorum  eminentiam  siligo 
per  salsam  aquam  non  poterat  attingi,  aliud  accessit  flagellum.  In  agris 
enim  eorum,  pascuis  salsugine  infectis,  quasi  nulla  fuerunt  gramina  nee 
fenum  in  pratis,  et  sie  misera  pecora  pre  fame  terram  corruptam  cum 
radicibus  evulserunt  et  fere  in  illis  locis  omnia  mortua  sunt.  Et  sie 
nulla  pars  Frisiae  fuit  a  flagellis  libera. 

1250.  Menkonis  chk.  S.  S.  XXUI,  543,  38.  Similiter  prior  pars 
estatis  fuit  nimis  sicca,  et  pestilentia  animalium  increvit,  et  fere 
omnia  pecora  Silvanorum,  que  fuerunt  piori  anno  residua,  vel  ex  novo 
aliis  iam  mortuis,  empta  moriebantur,  et  in  calore  estivo  Corpora  mor- 
tuorum  animalium  computrescebant ,  et  fuit  ibi  fetor  intolerabiUs ,  de 
quo  etiam  homines  corrumpebantur,  es  folgt  ausfuhrliche  Beschrei- 
bung  der   Krankheit.   ||    Cosmae.    cont.    ann.   Prag.   I.    S.  S.  IX,  172,  23. 

6.  Non.  Julii  (2.  Jul.)  grando  magna  cecidit  post  meridiem,  quae  multa 
damna  intulit  segetibus  autumnaUbus  et  vemalibus,  vineis,  arboribus 
pomiferis  et  aliis,  multamque  stragem  fecit  pecorum,  volucrum  diversi 
generis,  silvestria  etiam  animalia  plura  peremit;  in  plerisque  locis  regni 
Bohemiae  et  maxime  circa  Pragam  homines  quoque  et  iumenta  multa 
submersa,  et  aedificia  et  granaria  plurima  turbine  diruta.  Quae  grando 
duravit  indissolubüis  infra  Septem  dies,  et  mirae  fuit  magnitudinis  et 
triangula,  et  quaedam  musco  permixta,  quam  etiam  nimia  pluviae 
secuta  est  inundatio. 

1251.  CosMAE  CONT.  ANK.  Peag.  I.  S.  S.  IX,  173,  6.  In  purificatione 
vero  sanctae  Mariae  (2.  Feb.)  episcopo  praedicante  magna  vis  ventorum 
exorta  est,  et  aer  obscuratus  est,  ita  ut  vix  poterant  hominum  vultus 
dignosci,  postea  nix  magna  in  plerisque  partibus  Bohemiae  descendit, 
qualem  non  meminit  aetas  nostra.  16.  8.  Idus  Augusti  (6.  Aug.)  primo 
crepusculo  orta  est  magna  vis  ventorum  et  choruscationum  et  tonitruum. 
Ebenso  heftige  Gewitter  am  14.  u.  18.  Äugst.  De  quorum  gravi  impulsu 
multa  aedificia  ruerunt,  horrea  funditus  eversa  sunt,  homines  plerique 
fulminati,  fruges  grandine  percussae,  finictus  arborei  excussi,  vineae 
laesae  per  totam  diocesim  Pragensem.  Annona  male  provenit  et  prae- 
cipue  hyemalis.  27.  Nimia  etiam  siccitas  fuit,  propter  quam 
homines  seminare  non  valuerunt  in  Augusto,  in  Septembri  et 
Octobri  medio.  Hoc  etiam  anno  male  provenerunt  annona, 
vinum,  fructus  arborei. 

1252.  Schon  das  vorige  Jahr  hatte  eine  Mifsernte  gebracht  und  im 
Herbste  war  die  Aussaat  durch  die  Ungunst  der  Witterung  erschwert 
worden  (Cont.  Cosmae  a.  1251).  Plötzlicher  Frost  und  Schneefall  zu 
Pfingsten  verschlimmern  die  Lage  noch  mehr,  es  entsteht  eine  Hungersnot 
in  Böhmen   (Cont.  Cosmae)   und  Österreich  (Cont.  Sancruc.  II).     Cosm, 

Leipziger  Studien  VI.  1:  Curschmann,  Hungersnöte.  12 


178  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

coNT.  ANN.  Pkag.  I.  S.  S.  IX,  174,  6.  In  vigilia  penthecosten  (18.  Mai) 
et  in  die  sancto  (19.  Mai)  magnum  frigus  inhorruit,  et  nix  in  ple- 
risque  locis  descendit,  a  quorum  asperitate  multa  iumenta,  oves  et  pecora 
mortua  sunt.  10.  Pabuli  sive  straminum  magnus  defectus  fuit. 
Ver  fere  totum  siccum  fuit,  cuius  finis  satis  humidus  erat;  fames  satis 
dura  in  fine  veris  et  in  initio  aestatis.  17.  Eodem  anno  tye- 
malia  mediocriter  in  plerisque  partibus  provenerunt,  aestivalia 
fere  penitus  defecerunt  excepto  milio.  20.  Eodem  anno  hyems 
asper a  fuit  et  glacies  grossa  ad  duas  ulnas.  1|  Cont.  Sancrdc.  IL  S.  S. 
IX,  643,  12.  Fames  prevaluit  in  terra  et  in  tota  Austria  frumentum 
valde  carum  fuit,  ita  ut  modius  frumenti  venderetur  pro  unde- 
cim  talentis  et  in  aliquibus  locis  sola  metreta  daretur  pro 
tribus  solidis,  et  multi  homines  fame  interierunt.  ||  Canon.  Sambiens. 
ANN.  S.  S.  XIX,  699,  7.  Fames  invaluit  in  Austria  ita  quod  modius 
tritici  pro  11  talentis  et  40  denariis  vendebatur. ^) 

1253.  Hungersnot  in  Lothringen  (Chr.  univers.  Mett.),  auch  in 
Strafsburg  ist  die  Teuerung  noch  fühlbar  (Ellenhard.).  Chr.  univers. 
Mett.  S.  S.  XXIV,  523,  2.  Estas  et  hiemps  gravissima  (1252—53) 
quam  sequenti  anno  secuta  est  fames  et  mortalitas  maxima  —  in 
Lotharingia.  ||  Ellenhardi  ann.  S.  S.  XVII,  102,  27.  7.  Idus  Julii  (9.  Juli) 
quartale  veteris  annone  vendebatur  pro  16  solidis  et  in  cra- 
stino  eiusdem  diei  dabatur  pro  7  solidis;  quartale  novi  tri- 
tici pro  quatuor  solidis.  ||  Ann.  S.  Eudb.  Salisbg.  S.  S.  IX,  792,  40, 
Hiems  asperrima  (1253 — 54)  fuit,  ita  ut  multi  homines  et  iumenta 
frigore  interirent.  ||  Ann.  capit.  Posnan.  S.  S.  XXIX,  449,  31.  Eodem 
anno  a  festo  pasche  (20.  April)  usque  ad  festum  sancti  Jacobi  apostoli 
(25.  Juli),  cuius  festum  est  in  messe,  incessanter  nocte  et  die  pluit 
seu  pluebat  pluvia;  et  tanta  fuit  inundacio  facta,  quod  per  multos 
agros  et  per  vias  potuit  navigari;  et  cum  metebantur  segetes,  quere- 
bantur  montes  ad  fruges  reponendas. 

1254.  Allgemeine  Mifsernte  in  Böhmen  (Cont.  Cosm.)  und  im  Donau- 
gebiete (Herrn.  Altah.,  Cont.  Sancruc.  IL,  Cont.  praedicat.  Vindob.).  Cosm. 
CONT.  ANN.  Prag.  I.  S.  S.  IX,  175,  23.  Hoc  etiam  anno  male  provene- 
runt annona  autumnalis  et  fructus  arborei,  vinum  penitus 
defecit.  Cuius  defectus  quantitatem,  quod  antea  contigerit,  aetas  nostra 
non  meminit.  ||  Herman.  Alth.  ann.  S.  S.  XVII,  396,  37.  Eodem  anno 
sterilitas  frugum  magna  fuit  et  maxime  circa  Danubium,  ut  nee  se- 
mina  possint  haberi:  Set  et  in  nocte  sancti  Marci  ewangeliste  (25.  Aprl.) 
per  maximum  frigus  vin§e  et  fructus  arborum  perierunt,  ita  ut  valde 
modicum  vini  nasceretur  et  illud  nimis  esset  acerbum.  ||  Cont.  Sancruc.  II. 
S.  S.  IX,  643,  20.  Messis  et  vindemia  satis  mala  fuerunt  hoc  anno. 
29.  Eodem  anno  fuit  magna  sterilitas  per  plures  terras  in  vino  et 
frumento.^)  ||  Cont.  praed.  Vindob.  S.  S.  IX,  728,  1.  Nota  quod  omnes 
vinee  per  totam  Austriam  de  pruina  perierunt,  ita  quod  centum 
iugera  unam  karratam  non  habuerunt. 

1255.  Hungersnot  in  der  Gegend  von  Melk,  offenbar  im  Zusammen- 
hange mit  der  Mifsernte  des  vorhergehenden  Jahres,  doch  läfst  die  ver- 
einzelte Nachricht  darauf  schliefsen,  dafs  der  Notstand  nur  lokale  Bedeu- 
tung hatte.  Ann.  Mell.  cont.  S.  S.  IX,  509,  9.  Hoc  anno  tanta  fuit 
aeris  inclementia,  ut  terra  siccitate  depressa,  ut  nee  agri  sege- 
tes, nee  uvas  vineta,  nee  arbores  fructus  redderent  suis  cultoribus,  in 
tantum  ut  divites  cum  pauperibus  famis  inediam  angustiati  sustinerent. 


1)  Die  Nachricht  stammt,  wie  aber  die  Verschiedenheit  des  Preises 
zeigt,  wohl  nicht  unmittelbar  aus  der  Cont.  Sancruc.  II. 

2)  Der  Canonicus  Sambiensis  übernimmt  die  Nachricht  fast  wörtlich. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  179 

1256.  Lokale  Hungersnot  im  Elsafs  (Ann.  Colm.  min.).  Ann.  Colm. 
JON.  S.  S.  XVII,  190,  42.  Farnes  erat.  ||  Notae  Diessen.  S.  S.  XVII,  326,  12. 
Intemperies  grandinis  contrivit  omnes  fruges  nostras  hyemales 
et  estivales  in  barrochia  nostra  et  alias  usui  nostro  cedentes  ad  nume- 
rum  86  curiarum  et  houbarum,  et  decimas  7  ecclesiarum.  scilicet  Prun- 
nen  inferioris,  Musingen,  Wezzilingen,  Frütingen,  Prunnen  superioris, 
Mishinriet  et  Sancti  Georii.  Hec  facta  sunt  in  vigilia  sancti  Laurentii 
(9.  Äugst.).  II  CosM.  coNT.  ANN.  Pkag.  I.  S.  S.  IX,  176,  35.  Eodem  anno 
ubertas  annonae  in  plerisque  partibus  fuit,  sed  vini  et  pomorum 
carentia.  ||  Ann.  Mell.  cont.  S.  S.  IX,  509,  13.  Effuso  comu  copie  tarn 
prospera  tempora  divinitus  sunt  secuta,  ut  conterranei  ex  felici 
frugum  habundancia  vinique  copiositate  vix  possent  preacte  penurie 
renainisci. 

1257.  Menko.  CHR.  S.  S.  XXin,  547,  1.  Iniciatus  fuit  novus  agger 
in  Sonde,  et  satis  fuit  firmatus;  sed  cum  non  esset  satis  exaltatus,  in- 
crescente  nimis  occeano,  dominica  ante  festum  Gereonis  (7.  Okt.) 
Fivela  fuit  irrupta,  que  anno  eodem,  videlicet  in  estate  instanti,  fuit  re- 
parata.  Sed  illa  irruptio,  que  fuit  in  aggere  Thitardi  Jüldelenga  non 
potuit  stabiliri.  ||  Cosm.  cont.  ann.  Prag.  I.  S.  S.  IX,  177,  1.  Eodem  anno 
intrantibus  Kai.  Augusti  (1.  Aug.)  facta  est  maxima  inundatio  aqua- 
rum,  quae  gravia  et  grandia  damna  per  totam  Pragensem  dioecesim  in- 
tulit  in  ortis,  in  seminatis  campis  et  aedificiis,  quae  iuxta  ripas  posita 
fuerunt;  plures  etiam  homines  suflFocavit.  ||  Cont.  Lambäc.  S.  S.  IX,  559,  51. 
Mirabilis  inundatio  pluvie  aput  civitatem  Prunne  in  Moravia  subito 
erupit,  et  ad  sex  miliaria  terram  et  arbores  cum  edificiis  totaliter  sub- 
vertit  et  quod  miserabilius  est  multa  milia  hominum  interierunt.  ||  Ann. 
PoLON.  I.  S.  S.  XIX,  634,  37.  In  Moravia  circa  Bucinam  diluvium 
emersit,  multos  homines  submersit  in  nocte  in  die  sancte  Margarethe 
virginis  (13.  Jul.). 

1258.  Allgemeine  Mißernte  in  Frankreich  (Bich.  g.  Senon.  eccl),  am 
Bhein  (Ann.  Wormat,  Ann.  Spiren.,  Ellenhard.)  und  in  Schwaben  (Ann. 
Neresh.).  Richeri  gesta  Senoniensis  eccl.  Hb.  V.  c.  4.  S.  S.  XXV,  332,  29. 
In  inicio  anni  illius  tanta  bestiarum,  scilicet  boum  et  vaccarum,  in 
circumadiacentibus  regionibus  mortalitatis  cursum  desevisse,  ut  nullus 
hominum  assereret,  tarn  generalem  tamque  sevissimam  in  terris  nunc 
aliquando  apparuisse;  Beschreibung  der  Krankheit,  c.  5.  p.  .S33,  20.  Quid 
igitur  dicam  de  fructibus  illius  anni,  cum  tanta  eiusdem  anni  intem- 
peries extiterit,  ut  vix  calor  solis  etiam  terram  aliquantulum  tangere 
posset,  ut  fruges  illius  anni  ad  aliquam  maturitatem  parum 
aut  nichil  devenire  possent?  Nam  tanta  nubium  densitas  per  totam 
illam  estatem  celum  obduxerat,  ut,  si  estas  vel  auctumnus  esset,  vix 
aliquis  cognoscere  posset.  Nam  fenum  illius  anni  vi  pluviarum  inde- 
sinenter  infusum  exsiccari  non  valuit,  quia  solis  calorem  pre  densitate 
nubium  habere  nequibat.  Messis  vero  tanta  intemperantia  aeris  eodem 
anno  retardata  est,  ut  nuUo  modo  tempore  suo  coUigi  posset,  sed  usque 
ad  Septembrem  prorogata  est,  ita  ut  etiam  in  spicis  segetum  ipsa  grana 
germinarent,  quia  ita  seges  illa  humida  in  horreis  coUocata  ex  maiore 
parte  sui  computruit.  Wein-  und  Obsternte  mißraten.  52.  Sed  tarnen 
pestilentia  pecorum  ipso  anno  finiente  non  finivit,  sed  per  totum 
sequentem  annum  regiones  plurimas  bobus  et  vaccis  penitus  vacuavit.  || 
Ann.  Wormat.  Boos  Mon.  Wormat.  155,  37.  Anno  1258  dominica  letare, 
que  fuit  5.  nonas  mensis  martii  (3.  März)  de  abundantia  nivis  tanta 
venit  abundantia  aquarum  et  tam  vehementi  torrente  processit,  quod 
vallus  civitatis  Wormatiensis  prope  cemiterium  Judeorum  in  maxima 
quantitate  rumpebatur,  ita  quod  super  ponte  porte  sancti  Andree  duo 
submersi  fuerint.  ||  Ann.  Spieen.  S.  S.  XVH,  85,  13.  Eodem  etiam  anno 
maxima  fuit  corrupcio  vini  et  frumenti  et  aliarum  frugum,  et  appellatus 

12* 


ISO  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

est  annus  idem  a  vulgo  munkeliar.  ||  Ellenhardi  ann.  S.  S.  XVII,  102,  36. 
Tanta  fuit  aeris  intemperies,  quod  annona  computrivit  in  terra;  et  botri 
crudi  et  immaturi  remanserunt,  ita  quod  tempore  vindemiarum  gelu 
superveniente,  in  sportis  et  in  saccis  inferebatur  et  in  torcularibus  cum 
calciis  calcabantur,  et  effluxit  glacies  cum  vino.  ||  Ann.  Neeesheim.  S.  S. 
X,  24,  23.     Penuria  magna  fuit 

1259.  Lokale  Hungersnot  in  Baiern  (Ann.  S.  Steph.  Frising.,  Ann. 
Wessofont. ,  Ann.  Scheftlar.)  und  Salzbwg  (Ann.  S.  JRudb.  Salisbtirg.). 
Dagegen  ein  besonders  gutes  Jahr  in  Frankreich  (Rieh.  g.  Sen.  eccl.)  und 
am  Bhein  (Ann.  Wormat,  Ellenh.).  Richeki  g.  Senon.  eccl.  lib.  V.  c.  5. 
S.  S.  XXV,  334,  1.  Sed  sequens  annus  tam  temperatus  et  fertilis 
extitit,  ut  adeo  bonis  babundaret,  ut  iam  nemo  preteriti  anni  inordina- 
tionis  non  reminisceretur.  Unde  quilibet  cognoscere  potest,  quod  non 
obliviscitur  misereri  Deus  et  non  continet  in  ira  misericordias  suas,  sed 
cum  iratus  castigat,  sicut  pater  filiorum  miseretur  et  parcit.  ||  Airä.  S. 
Benigni  Div.  S.  S.  V,  50,  11.  Hoc  anno  fuit  infirmitas  et  mortalitas 
hominum  in  toto  mundo,  ita  ut  pauce  domus  essent  in  quibus  aliquis 
sanus  inveniretur;  cepitque  inicium  hec  mortalitas  in  magna  ebdomada 
ante  pascha  (6. — 12.  Apr.),  duravitque  circiter  unum  mensem.  ||  Ellen- 
hardi ANN.  S.  S.  XVII,  102,  39.  Sequenti  autem  anno  crevit  optimum 
vinum.  Anno  Domini  1259  dabatur  quartale  vini  pro  4  solidis  et 
quartale  frumenti  pro  4  solidis  in  curia  Dalmazingen.^)  ||  Ann. 
WoRMAT.  Boos.  MoNxrai.  WoRMAT.  156,  18.  In  die  apostolorum  Petri  et 
Pauli  (29.  Jun.)  quo  fuit  estas  calida  et  sicca,  sie  ut  a  martio  usque 
ad  augustum  parum  vel  nichil  pluerit,  et  tamen  vini  et  omnium 
frugum  magna  fuit  abundantia,  ita  ut  vasa  carius  quam  vinum 
venderentur.  ||  Ann.  S.  Steph.  Feising.  S.  S.  XIII,  57,  10.  Hoc  anno  fuit 
maxima  fames  et  homines  de  diversis  terris  exulaverunt  euntes  ad 
partes  Ungarie.  |)  Ann.  Wessofont.  ed.  Ledtner.  Hist.  V^essof.  H,  33. 
Eclipsis  lune  apparuit  XV.  Kai.  Junii  (18.  Mai).  Eodem  anno  fames 
validissima  facta  est  et  morticinium  grande  nimis  hominum  atque 
pecudum.  Et  innumerabilis  multitudo  hominum  Hungariam  est  pro- 
fecta.  II  Ann.  Scheftlar.  min.  S.  S.  XVII,  344,  24.  Fames  valida  fuit, 
et  multitudo  hominum  in  Ungariam  profecta  est.  ||  Ann.  S.  Rudb.  Salisbg. 
S.  S.  IX,  795,  7.  Maxima  caristia  orta  est  per  omnes  terras,  quam 
sequitur  maxima  pestilentia  hominum.  ||  Cosmae  cont.  Ann..  Prag.  I. 
S.  S.  IX,  177,  41.  Vinum  miri  valoris  provenit  in  tota  Bohemia.  ||  Cont. 
Lambac.  S.  S.  IX,  560,  12.    Estas  calida  et  sicca. 

1260.  CöLNER  Jahrbücher  Rec.  B.  St.  Chr.  XIII,  30,  4.  Do  was 
ein  grois  gewesser,  dat  der  Rin  also  ho  up  sprank  ind  alle  wasser.  || 
CosMAE  CONT.  Ann.  Prag.  I.  S.  S.  IX,  177,  48.  Hoc  etiam  anno  sata 
laesa  sunt  et  vineae  et  fructus  arborei,  quaedam  siccitate,  quaedam 
grandine  in  plerisque  partibus.  In  alüs  autem  partibus  vinum  copiose 
provenit. 

1261.  Ellenhardi  bellum  Walthbr.  S.  S.  XVH.  c.  8.  107,  6.  Et 
tamen  dicto  autumpno  crevit  tanta  habundancia  vini,  quod  ama  boni 
vini  dabatur  undique  in  terra  pro  quatuor  denariis  et  plenum  vas  vini 
pro  vacuo  vase;  et  hec  fuit  causa  quod  magna  fuit  habundancia  vini  et 
quod  vina  non  poterant  duci  ad  civitatem.  Karistia  tamen  nulla  fuit 
in  civitate.  Quartale  enim  frumenti  vendebatur  pro  quatuor 
solidis,  quartale  vero  vini  pro  quatuor  denariis.  ||  Pritsche 
Closeners  Chr.  St.  Chr.  VIÜ,  135,  23.  Do  wart  grosse  genuhte  fruhte 
und  wines,  daz  ein  ome  wines  galt  2  d.  unde  der  beste  6  d.  ||  Canon. 


1)  Thalmäfsig  nördl.  von  Eichstädt. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  181 

Sambien.  ANN.  S.  S.  XIX,  699,  22.     Item  magna  karistia  facta  fuit,  mo- 
dius  tritici  pro  10  talentis  dabatur.  ^) 

1262.  Menkonis  chb.  S.  S.  XXIII,  550,  43.  In  octava  Agnetis 
(28.  Jan.)  subito  circa  horam  terciam,  irruente  choro  collaterali  zefiri  et 
subsequente  circio  nimis  immoderate,  multe  domus  corruerunt.  —  —  Et 
oeceanus  vehementer  commotus  aggeres  infregit,  et  aque  salse 
superficiem  terre  operuerunt,  et  aqueductus  in  Fiskmare  irruptus  super- 
natavit,  et  aque  per  noctem  et  fere  per  diem  irruperunt,  donec  ferven- 
tissimo  labore  omnium  fratrum  Floridi  Orti  et  tocius  parochie,  necnon 
et  civium  de  Waltersum  spacium  aqueductus  lignis  infixis  et  straminibus 
cum  terra  interiectis  fuit  obstructum  et  in  vigilia  purificationis  (1.  Feb.) 
exaltatum  et  firmatum.  Quia  vero  terra  fuit  dulci  aqua  satiata,  salsugo 
eam  non  infecit,  sed  fruges  sequentis  estatis  competenter  fu- 
erunt  prosperate.  ||  Cosmae  cont.  Ann.  Prag.  I.  S.  S.  EX,  178,  20. 
Sata  diversi  seminis  tam  hyemalia  quam  aestivalia  in  plerisque  Bo- 
hemiae  partibus  fere  penitus  perierunt,  tum  a  grandine,  tum  a 
siccitate,  tum  ab  exercitu  transeunte  in  Ungariam,  excepto  solo  milio, 
ita  ut  nee  homines  victualia  nee  'iumenta  et  pecora  poterant  habere 
pabula  sufficientia.  Verum  in  paucissimis  eiusdem  terrae  partibus  copia 
frumenti  crevit  in  habundantia,  vini  quoque  et  fructuum  arborum  exigua 
fuit  ubertas.  ||  Chb.  Boh.  auct.  Neplach.  abb.  Opatovic.  Font.  beb. 
BoH.  in,  475.  Incendia  multa  fuerunt  inBoemia,  et  fames  gravissima.  — 
Eodem  eciam  anno  caristia  maxima  et  fames  fuit  in  Boemia. *)  ||  Ann. 
Mell.  cont.  S.  S.  IX,  509,  36.  Vulgata  sepe  per  Austriam  fertilitas 
tanta  est  hoc  anno  uredine  sterilitatis  absorpta,  ut  segetes  in  herbis 
premortue  pre  nimio  solis  ardore,  ad  ipsas  tempore  messis  resecandas 
non  opus  esset  falcibus,  sed  magis  vellencium  manibus. 

1263.  Hungersnot  in  Böhmen,  Mähren  (Cosmae  cont.  Ann.  Prag., 
Jleinric.  de  Heimberg,  Chr.  dorn.  Saren.,  Chr.  Pulkav.),  Österreich  (Cont. 
Meli.,  Cont.  Laubac,  Cont.  Sancruc.  II)  und  Ungarn  (Cont.  Sancruc.  II). 
Auch  in  Baiern  herrscht  Mifsivachs  (Ann.  Wessofont.,  Ann.  Scheftlar.). 
Ann.  Wessofont.  ed.  Leütner  Hist.  Wessof.  II,  34.  In  octava  S.  Agnetis 
(28.  Jan.)  ventus  tam  validus  est  exortus,  ut  non  solum  edificia  plurima 
subverteret,  sed  eciam  prostemendo  multas  arbores  magnum  damnum 
faceret  in  nemoribus  et  silvis.  Eodem  anno  tanta  fuit  sterilitas  et 
ariditas  terre,  ut  in  omnibus  prouinciis  cum  multa  penuria  tam  iumenta 
quam  eciam  homines  sustentabantur.  Comet.  ||  Ann.  Scheftlab.  min.  S. 
S.  XVII,  344,  34.  Sterilitas  magna  et  ariditas  fuit.  Et  sol  obscuratus 
est  die  dominico,  Nonis  Augusti,  festo  sancti  Oswaldi  (5.  Äugst.).  ||  Cosm. 
CONT.  Ann.  Peag.  I.  S.  S.  IX,  179,  1.  Maxima  fuit  caristia  frumenti, 
foeni  et  pabuli  in  Bohemia  et  Moravia,  ita  ut  mensura  regalis 
siliginis  venderetur  120  denariis  quandoque  plus  quandoque  minus 
monetae  Pragensis,  tritici  autem  multo  amplius,  et  pisae  150. 
Tunc  et  maxima  fames  fuit  in  populo,  ita  ut  multi  agricolae  et  arti- 
fices  varii,  venditis  pecoribus  et  rebus  aliis,  nee  se  sustentare  valentes, 
cogerentur  hostiatim  eleemosynam  petere;  plures  etiam,  domibus  suis  in 
rure  relictis,  cum  uxoribus  et  liberis  iverunt  mendicatum;  multa  etiam 
pecora  et  iumenta  mortua  sunt  propter  maximum  pabuli  defectum  et 


1)  Die  Annalen  beruhen  in  diesem  Teile  ausschliefslich  auf  öster- 
reichischen Quellen ,  also  mufs  auch  diese  Nachricht  auf  Österreich  be- 
zogen werden. 

2)  Es  erscheint  unwahrscheinlich,  dafs  die  Hungersnot  schon  in 
diesem  Jahre  begonnen  hat,  wie  die  späte  Kompilation  (N.  Abt  von 
Opatowitz  von  1355 — 62)  annimmt.  Die  Fortsetzung  des  Cosmas  weifs 
1262  nur  von  einer  Mifsemte  und  läXst  mit  den  anderen  gleichzeitigen 
Quellen  die  Hungersnot  erst  1263  beginnen. 


182  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

hyemis  asperitatem,  quae  plus  solito  hoc  anno  inhorruerat.  ||  Chr. 
PuLKAVAE  ED.  DoBNEE  MoNUM.  HisT.  BoEM.  III,  232.  AnHO  Domini  MCCLXIII 
perierunt  fruges  grandine  siccitate,  nee  non  exercitu  transeunte.  Anno 
Domini  MCCLXIII  in  Boemia  propter  predictas  causas  caristia  fuit 
magna,  multique  homines  ex  hac  famis  inopia  sunt  defuncti  ||  Heinrici 
DE  Heimbg.  ANN.  S.  S.  XVII,  714,  46.  Farnes  validissima  fuit  per  Mora- 
viam  et  Austriam,  ita  ut  multi  fame  morerentur,  comedentes  radices, 
arbonim  cortices.  1|  Ca.  domüs  Saeen.  auct.  Heins,  de  Heimbueg.  v.  706. 
S.  S.  XXX.  696.  18. 

Ulis  temporibus,  quando  Domini  fuit  annus 

Mille  duo  CLX  et  tercius  annus, 

Ipse  fuit  durus  miseris  nee  non  gravis  annus; 

Nam  pro  dimidio  data  est  metreta  talento. 
CoNT.  Lambac.  S.  S.  IX,  560,  26.  Farnes  faeta  est  in  Austria.  ||  Ann. 
Mell.  CONT.  S.  S.  IX,  509,  39.  Gravissima  fames  Austriam  per  eircuitum 
vastavit.  ||  Cont.  Sanckuc.  II.  S.  S.  IX.  645,  29.  Mondfinsternis  am  24.  Feh. 
Hoc  anno  fuit  maxima  fames  per  totam  Austriam  et  Ungariam  et  Boe- 
miam  et  Moraviam,  qualis  ante  raro  visa  fuit,  et  duravit  usque  ad  mes- 
sem.  Sonnenfinsternis  am  5.  Aug.  Mondfinsternis  am  20.  Äug.  87.  Hoc 
anno  fuerunt  vindemia  festilissima. 

1264.  Hungersnot  in  Schlesien  (Ann.  Wratislav.  antiqui),  offenbar 
hn  Zusammenhange  mit  der  vorjahrigen  Hungersnot.  Che.  minor  M.  G. 
S.  S.  kl.  Ausg.  670,  14.  Pluvie  et  repentine  inundationes  aquarum 
circa  festum  beati  Nicolai  (6.  Dec,)  multas  villas  in  Saxonia  miserabiliter 
submerserunt.  ||  Ann.  Wratislav.  antiq.  S.  S.  XIX,  528,  28.  Visa  est 
cometa  5.  Kalendas  Augusti  (28.  Jul.),  que  stetit  usque  ad  6.  Nonas 
Octobris  (2.  Okt.),  que  multam  famem,  effusionem  sangwinis,  mortem 
animalium  et  principum  signavit.  Tanta  enim  fames  in  Almania  ex- 
titit,  ut  multi  relictis  agris  suis  fugerunt  in  Poloniam:  extitit  mors  ani- 
malium ut  nullas  earnes  bovinas  comedere  vel  emere  presumerent.  || 
Ann.  Polon.  III.  S.  S.  XIX,  637,  10.  Cometes  Stella  apparuit  80  diebus 
et  mortalitas  animalium  est  nimia  secuta.  ||  Ann.  capit.  Cracov.  S. 
S.  XIX,  601,  37.  Cometa  sive  cometes,  quem  quidam  dicunt  ignitum 
sydus,  quidam  nubem  accensam,  apparuit  et  stetit  quasi  octoginta  die- 
bus. Mortalitas  animalium.  ||  Ann.  S.  Rüdb.  Salisbg.  S.  S.  IX, 
797,  3.  Cometa  visa  est  per  duos  menses,  quam  mortalitas  hominum 
in  plerisque  locis,  maxime  in  üngaria,  subsecuta  est. 

1265.  Ann.  S.  Rudb.  Salisbg.  S.  S.  IX,  797,  15.  Grando  sevis- 
sima  lesit  Bawariam  pluribus  vicibus  et  alias  terras,  vastans  domini- 
calia  ducum,  fora  et  civitates  ducum. 

1266.  CosM.  coNT.  Ann.  Prag.  I.  S.  S.  IX,  179,  48.  Hoc  etiam  anno 
annona,  fructus  arborum  et  vinum  male  in  Bohemia  provenerunt 
propter  grandinis  et  siccitatis  laesionem.  ||  Bist.  a.  1264 — 1279,  S.  S.  IX, 
650,  10.  Kai.  Aug.  (1.  Aug.)  in  Schadwienna,  tanta  ex  concursu  in  nocte 
et  coUisione  nubium  facta  est  inundacio  ut  quingentos  homines  extin- 
gueret,  et  ecclesiam  ibidem  pluresque  domos  ac  edificia  funditus  de- 
vastaret. 

1267.  Menkonis  che.  S.  S.  XXHI,  552,  1.  Cum  ventus  per  aliquot 
dies  per  nothum  et  affricum  mare  concitasset,  subito  inter  crepusculum 
et  conticinium  aifrico  successit  crudelis  circius  vehementi  afflatu,  et  per 
plurimas  partes  Frisie  occeanus  aggeres  infringens  diluvium  in- 
duxit.  Sola  vero  Fivelgonia  ab  hac  plaga  fuit  libera,  —  —  ||  Cr. 
S.  Petri  Erford.  mod.  S.  S.  XXX,  404,  6.  Ipso  anno  fuit  hyems  dura 
et  sicca  et  estas  similiter  nimis  calida  et  sicca.  ||  Cr.  minor 
CONT.  I.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  675,  8.  Similiter  in  Thuringia  et  in 
confinio  eius  multe  egrotationes   ac  pestilencie  hominum  et  pe- 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  183 

cudum  irruerunt.  ||  Ann.  Basil.  S.  S.  XVII,  193,  25.  Annus  bonus  et 
in  Omnibus  habundans. 

1268.  Anx.  Basil.  S.  S.  XVn,  193,  31.  Circa  Columbariam  non 
pluit  12  septimanis,  videlicet  a  festo  Mathig  (24.  Feb.)  usque  ad  festum 
Septem  fratrum  (10.  Jul.);  fuitque  calor  magnus.  34.  Ex  nucum  hab- 
undantia  arbores  fractg  sunt.  Renus  crevit  usque  adeo,  quod  omnes 
pontes  destruxit. 

1269.  Teuerung  am  Mittel-  und  Oberrhein.  Günthek  Cod.  dipl. 
Rheno-Mosell.  II.  No.  234,  p.  364.  Erzb.  Werner  von  Mainz  an  d.  Bürger 
von  Koblenz  dat.  Laach  8.  Äugst.  Sciatis  etiam  quod  propter  caristiam 
et  communem  defectum  annone  quem  sustinuerunt  in  nostris  et 
superioribus  partibus  ciuitates  et  generaliter  omnes  principales  terra 
nostre,  nos  fecimus  interdici  ne  ad  partes  inferiores  annona  per  Reni 
alueum  aliquatenus  duceretur.  sed  ne  contra  nos  sinistre  suspicionis  ma- 
teria  aliquatenus  habeatur.  nos  interdictum  hujusmodi  reuocamus  ut  an- 
nonam  et  res  alias  ducat  quilibet  prout  placuerit.  et  reducat.  ||  G.  prae- 

posiT.  Stedeebürg.  cont.  S   S.  XXV,  721,  47.    Emimus quindecim 

modios  siliginis  pro  undecim  talentis  et  quinque  solidis.  || 
Ann.  Basil.  S.  S.  XVII,  193,  40.  Crevit  vinum  bonum.  ||  Ann.  Wesso- 
FONT.  ED.  Leütner  Hist.  Wessof.  IE,  .'i4.  In  ipso  festo  Nativitatis  Christi 
(25.  Dec.)  tanta  facta  est  inundacio  aquarum,  quanta  numquam  a 
tunc  viventibus  visa  fuit.  ||  Ann.  Pol.  IH.  S.  S.  XIX,  637,  31.  Wandalus 
fluvius  subito  inundavit. 

1270.  Mifsernte  und  Teuerung  in  verschiedenen  Teilen  Deutsch- 
lands (G.  praeposit.  Stederburg.,  Ann.  Basil.,  Cosm.  cont.  Ann.  Prag.  I). 
In  einzelnen  Gegenden  entsteht  auch  Hungersnot  (Cr.  minor,  cont.  VIT, 
Ann.  Neresh.,  Herrn.  Alth.,  Ann.  S.  Budb.  Salisburg.).  G.  praeposit. 
Stedeebürg.  cont.  S.  S.  XXV,  721,  50.  Eodem  anno*)  defectum  ha- 
buimus  in  annona;  dedimus  ergo  dominabus  duodecim  talenta 
pro  triginta  modus  siliginis,  domino  ßertoldo  vicario  duodecim 
talenta  pro  viginti  octo  modus  tritici.  ||  Ann.  Basil.  S.  S.  XVTT, 
193,  42.  Botri  maturi  in  octava  Petri  et  Pauli  (6.  Jul.)  in  Rubiaca. 
Inundatio  molendinam  in  Uffhen*)  destruxit.  194,  16.  Renus  magnus  in 
festo  Jacobi  (25.  Jul.).  Alsa  magna  in  messibus  circa  Herichen^);  quod 
secundum  opinionem  rusticorum  signat  sterilitatem.  Quartale  fru- 
menti  30  solidis  vendebatur.  ||  Ann.  Neresheim.  S.  S.  X,  24,  36.  Fames 
et  defectus  victualium  gravissime  invaluit.  ||  Herm.  Alth.  ann.  S.  S.  XVII, 
406,  35.  In  ipsa  eciam  estate  tanta  siccitas  fuit  ubique,  ut  sata  om- 
nia  arescerent;  et  ex  hoc  fames  maxima  est  secuta.  Attamen  vinum 
in  habundancia  natum  fuit.  ||  Cr.  mdjoris  cont.  VII.  M.  G.  S.  S.  kl. 
Ausg.  702,  24.  Anno  Domini  MCCLXX  incepit  esse  fames  valida  in 
festo  sancti  Jacobi  apostoli  (25.  Juli).  ||  Ann.  S.  Rüdb.  Salisbg.  S.  S.  IX, 
798,  38.  Magna  caristia  annone  fuit  hoc  anno  per  circumiacentes 
terras.  ||  Cosm.  cont.  Ann.  Prag.  I.  S.  S.  IX,  180,  13.  Periit  tota  an- 
nona tam  hiemalis  quam  vernalis  fere  per  totam  Bohemiam,  fructus 
arborum  provenerunt  mediocriter,  vinum  abundans  fuit.  ||  Ann.  Pol.  I. 
S.  S.  XIX,  638,  2.  Ipso  anno  fluvius  qui  dicitur  Niza  fluxit  sanguine 
tribus  diebus,  id  est  a  feria  sexta  usque  ad  diem  dominicum.  Circa 
idem  tempus  fluvius  Odora  fluxit  tribus  diebus  ita  quod  color  eins  aque 
fuit  viridissimus,  postea  aliis  tribus  diebus  tota  aqua  sanguinea.  Iterum 
circum  festum  beate  Marie  Magdalene  (22.  Jul.)  tribus  diebus  fuit  maxima 
inundacio  aquarum  in  Cracovia  per  Wyslam,  qualis  nunquam  visa 
fuit,  quia  occupavit  villas,  segethes,  prata  et  totum  campum  et  spacium 


1)  Vielleicht  auch  1269  gemeint. 

2)  UfFenheim  zwischen  Basel  und  Mühlhausen. 

3)  Ober-  und  Niederhergheim  am  111. 


184  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

a  monte  sancti  Stanislaij  usque  ad  montem  sancti  Benedicti,  et  multos 
homines  submersit  et  domos  et  molendina,  et  duravit  hoc  malum  per 
15  dies,  et  hoc  diluvium  per  diversas  provincias  mundi  et  fecit  Raba  et 
Dunaiecz.  (Ganz  ahnlich  Ann.  Pol.  III  u.  IV.  S.  S.  XIX,  637,  43  u. 
639,  2.)  II  Ann.  capit.  Cracovic.  S.  S.  XIX,  604,  36.  12.  Kai.  Augusti 
(21.  Jul.)  fuit  inaudita  inundacio  fluviorum,  precipue  Wizle,  Rabe  et 
Dunaiech.  —  —  — 

1271.  Die  Hungersnot  des  vorhergehenden  Jahres  dauert  fort,  doch 
hat  sich  das  Notstandsgebiet  noch  vergröfsert,  es  umfafst  Thüringen  (Cr. 
Beinhardsbrunn.,  Sifrid.  de  Balinhus.),  Schwaben  (Ann.  August,  minor.), 
Baiern  (Ann.  Pruvening.,  Monach.  Füstenfeld.,  Ann.  Scheftlar.,  Ann. 
Wessofont.)  und  Ungarn  (Cont.  Vindob.).  Wohl  ohne  Zusammenhang  mit 
dieser  Hungersnot  ist  das  gleichzeitige  Entstehen  einer  Hungersnot  in 
Friesland  (Menko).  Chk.  ünivers.  Mett.  S.  S.  XXIV,  523,  39.  Mor- 
talitas  maxima  in  Lotharingia;  illo  anno  20  fratres  in  conventu  fra- 
trum  Predicatorum  Meten,  mortui  sunt.  ||  Menkonis  chr.  S.  S.  XXIII, 
559,  44.  Eodem  anno  cepit  accrescere  fames  et  ovium  pestilentia 
propter  iugem  pluviam  trium  annorum.  ||  Ann.  Bäsil.  S.  S.  XVII,  194,  31. 
Putrefactum  fuit  vinum  in  vineis.  Apes  profecerunt.  36.  Hoc  anno  et 
prioribus  1270,  1269  commederunt  vermes  folia  arborum,  quod  vix  aliqua 
cum  foliis  inveniebatur.  Hoc  incommodum  sacerdos  quidam  aqua  bene- 
dicta  arboribus  aspersa  prohibuit.  Mures  frumenta  devastant;  caristia 
magna.  ||  Cr.  Reinhardsbrunn.  S.  S.  XXX,  626,  52.  Anno  Domini 
MoCCoLXXI°  valde  magna  fames  in  regionibus  Theutunice  erat,  ita  quod 
in  festo  sancti  Jacobi  (25.  Jul.)  maldrum  frumenti  Erffordense  duas 
marcas  puri  argenti  solvebat,  et  panis  quod  vix  homini  uno  semel 
sufficeret  pro  uno  solido  d.  Et  multi  homines  fame  perierunt. ')  ||  Sifridi 
PRESB.  DE  Balnhusin  compend.  BIST.  S.  S.  XXV,  707,  6.  Eodem  anno  in 
Theutonia  fames  valida  fuit  et  tribus  annis  duravit,  ita  quod  multi 
homines  fame  perierunt.  ^)  1|  Ann.  August,  min.  S.  S.  X,  9,  51.  In  Suevia 
et  per  omnes  circumiacentes  provintias  tanta  fames  iavaluit,  ut  in  eadem 
civitate  modius  tritici  pro  4  libris,  modius  siguli  pro  3  libris  et 
4  solidis,  modius  ordei  pro  35  solidis,  modius  avene  pro  24  soli- 
dis  denariorum  Augustensium  venderentur,  et  plurimi  pauperes  famis 
angustiati  miseria  quasi  exanimes,  et  plures  inveniebantur  mortui  in 
plateis.  II  Ann.  Pruvening.  S.  S.  XVII,  608,  3.  Tanta  famis  inopia  re- 
gionem  oppresserat,  ut  scapha  siliginis  ad  summam  5  librarum 
Ratisponensium  denariorum  deveniret.  ||  Monach.  Fürstenfeld.  chr. 
DE  GEST.  PRiNciPUM  BÖHMER  FoNT.  I,  12.  Nou  longc  ctiam  ante  Rudolfo 
primo  regnum  intrante,  post  vel  ante  non  est  certum,  fuit  etiam  pre- 
valida  fames  longe  lateque  ex  eo,  quod  eodem  in  tempore  terra  nega- 
verat  fructum  suum  et  fuit  permaxima  sterilitas  et  defectus  frugum,  in 
tantum  ut  nusquam  vel  paucissimis  in  locis  annona  venderetur.  Panis 
etiam  non  inveniebatur  in  foro  publico  vel  communi,  et  pistores  clausis 
domibus  et  serratis,  ne  a  strepitu  populi  conculcarentur ,  pro  condigno 
pretio  porigebant  panem  ementibus  per  fenestram.  Vendebatur  enim 
mensura  unius  scaffe  pro  quatuor  libris  augustensis  vel  mo- 
nacensis  monete  parum  plus.  Verum  pauperiores  miserum  victum 
queritabant,  alii  glandes  et  queque  grossiora  in  cibum  confricabant,  sicut 
olim  ubi  mortales  primi  temptabant  mandere  glandes,  alii  de  herbis 
agrestibus  victitabant,  et  immo  sine  panis   edulio  versi  in  tumorem  et 

pallorem  pre  famis  inedia  multi  supreme  vite  spiritum  exalabant. 

Sic  illo  in  tempore  post  dire  famis  molestiam  super  annonam  descendit 


1)  Verwandt  mit  Cr.  S.  Petri  Erford.   a.  1272,  nach  Holder-Egger 
ist  auch  Cr.  Minoris  cont.  VII  a.  1270  in   diesen  Bericht  aufgenommen. 

2)  Verwandt  mit  Cr.  S.  Petri  Erford.  med.  a.  1272. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  185 

benedictio  Domini  copiose,  ita  ut  revertente  anno  granariis  evacuatis  et 
exhaustis,  mensura  que  dabatur  pro  quattuor  libris  denariorum  jam 
pro  libra  dimidia  venderetur.  Quis  enim  sperare  potuit  tarn  subito 
m  emptione  frumenti  tarn  magnam  partem  pretii  defalcari.  ||  Ann. 
ScHEFTLAK.  MIN.  S.  S.  XVII,  345,  6.  Fames  magna  fait,  quod  modius 
siguli  pro  tribus  libris  denariorum  Augustensinum  et  plus 
vendebatur,  et  multi  homines  pre  fame  mortui  sunt.  ||  Ann.  Wessofont. 
ED.  Ledtnee  Hist.  Wessof.  n,  34.  Anno  Domini  MCCLXXI.  Indictione 
Xin  ex  sterüitate  terre  fuit  fames  validissima  ubique  terrarum.  ||  Hist. 
A.  1264 — 1279.  S.  S.  IX,  651,  52.  Eiusdem  tempore  anni  tarn  inaudita 
facta  est  pestilentia  in  Austria  et  Ungaria,  ut  ex  tam  vehementi 
pestilentie  plaga  in  fossatis  maximis  simul  et  semel  mortui  homines 
tamquam  peccora  infoderentur.  ||  Cont.  Vindobon.  S.  S.  IX,  704,  5.  Item 
vero  rex  Bochemie  videns  quod  pre  nimia  fame  que  tantum  invaluit, 
et  usque  ad  messem  plenarie  perduravit,  diucius  cum  tanta  multitudine 
stare  non  posset,  secessit  inde  *),  —  — 

1272.  Hungersnot  in  Friesland  und  den  angrenzenden  Gebieten 
Westfalens  (Menko).  Gleichzeitig  Hungersnot  in  Erfurt  (Cr.  S.  Petri 
Erford.  mod.)  im  Zusammenhange  mit  der  Not  des  vorhergehenden  Jahres. 
Menkonis.  cmt.  S.  S.  XXIII,  560,  2.  Eodem  anno  fuit  maxima  fames  in 
Frisia  et  per  totam  Westfaliam,  et  mortalitas  ovium.  Multa  enim 
Frisonibus  et  maxime  orientalibus  a  Fivelgonia  usque  ad  orientem  eo  anno 
ad  augmentum  famis  accessenmt  incommoda.  Primo  quia  per  pere- 
grinos  terra  fuit  evacuata  argento;  secundo  quia  propter 
nimiam  pluviam  per  quatuor  annos  nimis  modicum  creverat 
frumentum,  et  maxime  in  Silvia,  ubi  aliis  temporibus  solebat  ab- 
undare;  nee  etiam  in  Threnthia,  nee  secus  Emesam,  nee  alicubi  ad 
emendum  inveniebatur,  nisi  in  Datia  et  Slavia,  ubi  Dominus,  qui  iras- 
citur  et  miseretur,  dedit  magnam  copiam  frumenti,  ut  saltem  alicubi 
inveniretur,  unde  creatura  Dei  sustentaretur,  quia  ipse  dat  iumentis 
escam  ipsorum  et  puUis  corvorum  invocantibus  eum;  tercio  quia  in 
odium  Emesgonum  et  Hocidensium  propter  suam  inobedientiam  dom- 
nus  episcpus  nundinas  secus  Emesam  interdixerat,  et  ita 
Frisones  non  poterant  pecora  vendere  nee  necessaria  comparare  cum 
butiro,  caseis  et  equis,  cum  pecuniam  non  haberent,  nee  cum  aliquibus 
rebus  possent  habere;  et  illi  de  Datia  et  de  Slavia  pecora  eorum  et 
similia  non  curabant,  sed  solam  pecuniam  sitiebant.  Insuper  iudices 
eorum  in  quibuslibet  civitatibus  interdixenmt,  ne  frumenta  de  terris 
illis  deportarentur.  Et  sie  mercatores  tardaverunt,  donec  ab  ipsis  iu- 
dicibus  mediante  pecunia  quasi  secundo  emeretur.  Unde  Dominus  iustus 
iudex,  quia  ipsi  conservis  suis  non  compatiebantur,  eodem  anno  cepit 
eis  retribuere  retributiones ,  quia  cum  in  terris  illis  estivales  fructus 
tarde  soleant  seminare,  scilicet  post  festum  sancti  Bonifacii  (5.  Jun.), 
circa  tempus  illud  tanta  increvit  siccitas  quod  fere  onmes  fructus  esti- 
vales perierunt.  —  —  —  31.  Quarto  etiam  aucta  est  penuria, 
quia  iam  septem  annis  de  loco  ad  locum  serpserat  pestilentia 
pe eorum,  et  plurima  moriebantur.  Istis  vero  duobus  annis  fere  ubi- 
que moriebantur  oves,  et  ideo  non  poterant  homines  famem  lacticinio 
sublevare,  sicut  quandoque  solebant.  Et  sie  tantum  fuit  fames  aggra- 
vata,  quod  modius  magnus  ad  tempus  circa  pentecosten  (12.  Juni)  ven- 
debatur pro  18  solidis  sterlingorum  paratorum  denariorum  ad  ma- 
num,  in  Menterawalda  unus  modius  pro  4  marcis  sterlingorum 
ad  inducias  anni.  Ipsi  enim  immoderatas  accipiunt  usuras,  ita  ut 
pro  una  marca  ad  manum  accipiant  quatuor  post  annum,  pro  uno  modio 
quatuor  post  annum;  et  ideo  verisimile  est,   quod  idcirco  laboraverunt 


1)  Ottokar  stand  mit  seinem  Heere  im  westlichen  Ungarn. 


186  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

enervare  iurisdictionem  spiritualem,  ut  usuras  suas  libere  possent  ex- 
ercere.  Predia  etiam  eo  tempore  quasi  nullius  erant  precii,  maxime  in 
locis  humilibus,  et  in  Waltersum  et  eorum  confiniis  propter  submersio- 
nem  avene;  nee  inveniebantur  emptores  propter  defectum  pecunie.  Ideo 
tantum  invaluit  fames,  quod  multi  fame  moriebantur;  et  plurimi  essent 
morituri,  si  claustrales  eis  non  subvenissent.     Multi  enim  religiosi,  sane 

sapientes  et  in  Domino  cogitatum  iactantes,  elemosinam  auxerunt, 

In  hac  caristia  plurimi  angustiati  fuerunt  Silvani,  et  maxime  in  Asta- 
walda  et  in  Broke  propter  humilitatem  agrorum,  et  ideo  non  pauci  con- 
fugerunt  in  villas,  quidam  mendicando,  quidam  etiam  quasi  pro  solo 
victu  serviendo,  licet  prius  babebant  proprios  agros  ad  colendum;  quia 
cum  Silvanis  non  prosperatur  siligo,  nee  ad  pecora,  nee  ad  lacticinium 
habent  refugium.  Multi  etiam  tam  de  Frisia,  quam  de  Threnthia  patriam 
exierant,  sperantes  se  alicubl  meliorem  invenire  sustentationem.  Non- 
nulli etiam  de  urtica  et  tribulis  et  lolio  miseram  vitam  utcunque  susten- 
tabant,  maxime  tamen  de  lanceola,  id  est  sude,  quia  Dominus,  qui  in 
ira  sua  non  solet  misericordie  oblivisci,  sepius  in  caris  annis  permittit 
lanceolam  in  pratis  et  pisces  in  mari  ac  precipue  conchilia  menarum 
plus  solito  abundare.  ||  Cr.  S.  Petri  Ekfokd.  mod.  S.  S.  XXX,  406,  33. 
Eodem  anno^)  facta  est  fames  valida  in  regionibus  Teutonie  et  alibi, 
ita  quod  plures  fame  morerentur,  et  maldrum  Erfordie  solvebat 
plus  quam  VI  marcas.  ||  Ann.  Basil.  S.  S.  XVII,  194,  41.  Tempus 
nebulosum  a  15.  Kalend.  Septembris  (18.  Äugst.  1271)  usque  Hilarii 
(13.  Jan.  1272);  raro  apparuerunt  sol  vel  luna;  aura  temperata.  195,  3. 
Feste  sancti  Mathei  (21,  Sept.)  rusticus  agrum  seminavit,  sed  semen  ob 
delictum  periit,  et  oportuit  eum  secundo  seminare.  19.  Frigus  fuit 
magnum  tribus  septimanis  et  precipue  tribus  diebus  ante  nativitatem 
Domini.  Congelabatur  enim  sacramentum  dominici  sanguinis  ante 
elevationem  eucharistie.  Föns  congelatus  in  Sulczmatin  et  puteus  in 
Rubiaca.  Frigus  autem  in  nativitate  Domini  solvebatur.  ||  Herm.  Alth. 
ANN.  S.  S.  XVII,  407,  8.  In  sequenti  etiam  auttumpno  tanta  inun- 
datio  pluvie  erupit,  ut  parvuli  rivi  in  tam  magna  flumina  subito  ex- 
crescerent,  ut  evulsis  domibus  multis,  in  submersione  pecorum,  abduc- 
tione  feni  et  annone  homines  circa  valles  residentes  dampna  plurima 
paterentur.  ||  Ann.  S.  Rudb.  Salisbg.  cod.  S.  Petri  S.  S.  IX,  799,  29. 
Item  ex  inundationibus  maximis  que  fuerunt,  multi  tam  in  Austria  quam 
in  Babaria  dampna  plurima  receperunt. 

1273.  Hungersnot  an  der  OstseeJcüste  (Ann.  Luhic,  Menko).  Chr. 
CoLMAR.  S.  S.  XVn,  243,  45.  Tanta  fuit  karistia')  propter  multitu- 
dinem  bominum,  quod  panis  modicus  duobus  denariis  vendebatur,  et 
sextarium  avene  pro  decem  Coloniensibus  denariis  vix  poterat  compa- 
rari.  ||  Ann.  Basil.  S.  S.  XVH,  195,  41.  Tempus  vindemiarum  fuit  siccum  et 
amenum;  parumvini  crevit,  quia  vinee  circa  nativitatem  Domini  (25.  Dec.) 
frigore  perierunt.  ||  Ann.  Lubic.  S.  S.  XVI,  414,  8.  Magna  fames  fuit  ni 
mundo,  et  duravit  a  quadragesima  (26.  Feb.)  usque  ad  autumpnum 
sequentem;    et  statim  dedit  Dens  b  ab  und  an  ti  am   frugum,  ita  quod 


1)  Anno  MoCC-^LXXII  fährt  cod.  E  fort;  MCCLXXni  cod.  2a  und 
2b;  Sifrid  von  Ballhausen  setzt  dieselbe  Nachricht,  die  er  aus  einer 
vervs^andten  Quelle  entnimmt,  1271  an.  Die  Chronik  selbst  meint  un- 
zweifelhaft 1272,  sie  bringt  diese  Notiz  als  einzigen  selbständigen  Zu- 
satz zu  dem  sonst  ganz  aus  der  Cr.  minor,  cont.  I  entlehnten  Abschnitte 
Jedenfalls  wird  man  die  vorliegende  Nachricht  mit  Recht  mit  der 
Hungersnot,  über  die  uns  1271  eine  Reihe  von  Quellen  berichten,  in 
Verbindung  bringen. 

2)  Die  Not  entsteht  durch  das  Zusammenströmen  grofser  Menschen- 
massen in  Achen  zur  Krönung  Kaiser  Rudolfs  im  Oktober  1273. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  187 

siligo,  quae  solvebat  prius  5  sol.,  pro  novem  denariis  quivis 
modius  emebatur.  Modius  hordei  qui  solvebat  3  sol,  pro 
9  denariis*);  et  modius  avenae  qui  solvebat  2  sol.,  emebatur 
pro  6  denariis.  Qua  fame  durante  infinitus  populus  defecit.  ||  Men- 
KONis  CHR.  S.  S.  XXni,  560,  27.  Quia  statim  sequenti  anno  mercatores 
ceperunt  fabam  de  Frisia  in  Datiam  transvehere ,  quia  illa  eo  anno  in 
Frisia  fuit  prosperata.  In  Grippeswalda,  ubi  iam  multis  annis  fru- 
menta  superhabundaverant,  eo  anno  summa  fuit  egestas.  561,  6.  Sed 
in  illa  estate  paulo  melius  prosperata  fuit  annona,  licet  vemalis  pluvia 
prohibuit  agriculturam ,  quia  eo  anno  ad  cathedram  Petri  (22.  Feb.) 
ceperunt  homines  arare  ac  seminare,  et  ideo  competenter  fuit  prospera- 
tum.  Postmodum  circa  Gregorii  (12.  März)  cum  potissima  est  agricul- 
tura,  increvit  pluvia,  et  fere  per  septem  ebdomadas.  Et  tunc  quicquid 
proiectum  fuit  in  lutosos  agros  modicum  fructum  attulit  seminanti,  et 
sie  prime  sationis  fructus  melius  fuerunt  prosperati.  Eodem  anno  in 
autumpno  cepit  oriri  mortalitas,  et  quidam  etiam  subitanea  morte 
moriebantur.  ||  Cosmae  cont.  Ann.  Prag.  prs.  I.  S.  S.  IX,  180,  22.  15.  Kai. 
Septembris  (18.  Aug.)  inundatio  aquarum  facta  est  magna  in  flumine 
Wltaviae,  ita  ut  capella  lignea  quae  sita  erat  ante  pontem  in  Pesek 
totaliter  cum  fundamento  defluxit,  et  alia  ecclesia  lapidea,  quae  erat 
sub  ponte  in  insula,  pars  eius  media  collisa  est,  et  omnia  mollendina, 
quae  erant  circa  civitatem  Pragensem,  cum  aqua  confracta  defluxerunt; 
homines  plurimos  suffocavit,  aedificia  subvertit.  In  campis  annona  et 
foenum  de  pratis  cum  alluvione  descenderunt ;  ortos  olerum  vitiavit,  per 
civitatem  Pragensem  fluxit,  extendens  meatus  suos  usque  ad  ecclesiam 
sancti  Aegidii  et  ecclesiam  sancti  Nicolai,  fluens  per  totum  vicum  Judae- 
orum  usque  in  ecclesiam  sancti  Francisci. 

1274.  Ann.  Basil.  S.  S.  XVH,  196,  7.  Hiems  calida  fuit  valde. 
15.  Ordeum  novum  trituratum  fuit  tribus  septimanis  ante  festum  Johannis 
baptiste  (24.  Jun.).  A  Januario  usque  ad  festum  Johannis  baptiste  dies 
frigidi  et  tenebrosi;  circa  plenilunium  et  novilunium  pluebat  et  legu- 
mina  sine  vermibus  creverunt.  6.  Kai.  Junii  (27.  Mai)  magna  pluvia. 
Renas  tum  tantus,  quantus  unquam  antehac  anno;  omnes  pontes  de- 
struebat,  nisi  dum  festo  Jacobi  (25.  Jul.)  pluere  cessabat.  Dies  clari  et 
calidi.  30.  13.  Kai.  Octobris  (19.  Sept.)  cecidit  pruina  magna  et  multos 
botros  deturpavit.     In  festo   sancti  Martini  (11.  Nov.)  incepit  vindemia. 

1275.  Ann.  Basil.  S.  S.  XVH,  198,  1.  Penuria  frumenti  fuit 
Basilee;  quartale  frumenti  10  solidis  vendebatur.  Fratres  Predi- 
catores  Basilienses  nigrum  commedebant,  cogente  eos  paupertate.  Quarta 
feria  in  sexagesima  (20.  Feb.)  fuit  ventus  validus,  nix  et  frigus  mag- 
num.  7.  Frumentum  novum  comedi  octo  diebus  ante  Johannis  baptiste 
(17.  Jun.).  9.  Tertio  nonas  Augusti  (3.  Aug.)  ventus  validissimus ,  qui 
vineas  et  arbores  devastavit,  ramos  ad  tria  miliaria  deportabat;  puerum 
cimi  cunabulo  in  Hercheim  deportavit  Fructus  pauci.  34.  Grandines 
4  in  Boceberc  ceciderunt;  ex  quibus  una  lapides  habuit  ut  ova  galli- 
narum,  que  omnia  devastavit.  Porci  semivivi  de  agris  domum  delati.  || 
Cr.  S.  Petri  Erford.  mod.  S.  S.  XXX.  411,  6.  Eodem  anno  in  marchia 
Misenensi  facte  sunt  inundaciones  aquarum,  videlicet  in  Albia  et 
aliis  fluminibus  de  nimietate  pluviarum  circa  festum  sancti  Bartholo- 
mei  (24.  Aug.),  ita  quod  multe  ville  ac  multi  homines  submersi  sunt, 
montes  magni  destructi  sunt,  et  pecora,  frumenta  quoque  plurima  peri- 
erunt  Domino  permittente.  15.  Hoc  anno  tempora  mutata  sunt,  et  in- 
temperies  aeris  prevaluit  in  tantum  quod  vinea  et  multe  fruges  ex  hab- 
undancia  pluviarum  et  ex  defectu  estivi  caloris  inmatura  permanserunt.  ]| 


1)  Detmar,  der  die  vorliegende  Stelle  übersetzt,  hat  hier  10  d.    St. 
Chr.  XIX,  354. 


188  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

CoNT.  ViNDOB.  S.  S.  IX,  706,  17.  Item  tempore  mensis  Maii,  nubes 
aquas  quas  a  mari  et  ab  aliis  fluminibus  inmoderate  anno  proximo  pre- 
cedenti  hauserant,  diversis  terrarum  partibus  dispersim  divina  Provi- 
dentia absque  grandine  et  sine  magno  impetu  refundentes;  per 
singulos  enim  subsequentes  menses  dum  ad  hyemalem  terminum  in  tan- 
tum  ymber  continuare  studuit,  quod  ex  inundatione  per  Ytaliam,  Ger- 
maniam  et  Alamaniam  universi  rivi  statutos  terminos  excesserunt: 
in  Austria  autem  ut  veridicam  flavus  Massagetes  qui  et  Danubius  bis  in- 
undans;  tercia  vero  inundatione  tempore  autumpni  longe  lateque  difFu- 
sus,  molendina  et  edificia,  acervos  quoque  cuiuslibet  grani,  incirculatos 
straminis  et  feni  cumulos  penes  se  extinxit.  Annona  etiam  que  pre 
continuatione  pluvie  ad  horrea  congregari  non  poterat,  putrefacta  est  in 
campis,  et  quoniam  repleta  est  terra  et  inebriata  a  pluvia,  multa  mon- 
cium  cacumina  et  arbores  una  cum  radicibus  proni  ad  planiciem  dilapsa 
semitas  et  convallia  obstruxerunt.  Vinee  etiam  inconsueto  gelu  territe 
pro  botris  ex  se  labruscas  producentes,  et  inicialis  terminus  vindemii 
post  Ydus  Octobris  (15.  Okt.)  prolongatus  est  et  alique  vinee  Ydibus 
Novembris  (13.  Nov.)  sunt  vindemiate,  et  ecce  vina  hoc  anno  per  Austriam 
amara  sunt  communiter  et  nimis  acerba  omnibus  ad  potandum.  ||  Hisx. 
A.  1264—1279.  S.  S.  IX,  652,  11.  In  die  annunciationis  (25.  März)  audita 
sunt  tonitrua  a  parte  aquilonis.  Et  quia  teste  propheta  maligna  et  frigida 
sunt  latera  aquilonis  ipso  anno  tam  perniciosa  ac  contiuua  facta  est 
pluviarum  inundatio,  ut  secundum  illut  ettyci:  „Naturam  cursus  per- 
deret  unda  sui."  Propter  raros  namquam  solis  radios,  et  ymbres  assi- 
duos,  vindemias  in  tantum  vidimus  serotinas,  ut  botri  earum  in  nivibus 
legerentur,  vinumque  earum  tante  accerbitatis  tanteque  acetositatis  ex- 
stitit,  ut  verbum  illud  Ysaie  impletum  videres :  Expectavi  ut  faceres  uvam, 
et  fecisti  labruscam.  Sequenti  vero  anno  cum  onmes  vinee  iam  floru- 
erunt,  vinum  anni  preteriti  adhuc  scaturiendo  suis  in  fecibus  requievit. 
1276.  G.  PKAEPosiT.  Stedekburg.  S.  S.  XXV,  728,  39.  Eodem  anno 
circa  messem  invaluerunt  mures,  et  demoliti  sunt  segetes  in  tantum,  ut 
vix  mediam  partem  frugum  reciperemus.  Qua  necessitate  conpulsi  plus 
quam  triginta  marcas  puri  argenti  expendimus  annonam  comparando. 
729,  6.  Domina  Elizabet  priorissa  dicta  de  Helmenstat  in  officio  custodie 
comparavit  duos  choros  tritici  pro  marcis  10.  ||  Jacob  von  Königs- 
hofes Chr.  St.  Chr.  IX,  869,  10.  Do  men  zalte  1276  jor,  do  gabt  ein 
viert  elweissen  28  d.  und  rocken  16  d  und  gerste  10  ditem  14  eyger 
umb  1  d.,  ein  hün  umb  2  d  und  8  beringe  umb  1  d.  ||  Ann.  Basil.  S.  S.  XVII, 
199,  4.  Hiems  gravis  et  longa.  Festo  Nicolai  (6.  Dec.)  nix  in  mon- 
tanis  Alsatie,  sed  in  planicie  in  vigilia  nativitatis  (24.  Dec.)  cecidit, 
durans  usque  ad  festum  Scolastice  (10.  Febr.).  30.  Die  pasce  botri  vide- 
bantur,  scilicet  Nonis  April  eis  (5.  Aprl.).  Tertia  et  quarta  feria  sequenti 
(7.,  8.  Apr.)  veneae  frigore  perierunt.  44.  Botri  floruerunt  9.  Kalend. 
Junii  (24.  Mai),  et  eadem  die  grana  frumenti  matura  in  Alsatia  comme- 
debantur.  200,  8.  Basileae  messes  fuerunt  inchoatae  infra  octavas 
sancti  Joannis  baptistae  (1.  Jul.).  22.  Fraga,  quae  hymper  vocantur,  et 
botros  commedi  in  assumptione  Virginis  beatae  (15.  Aug.),  et  eodem  die 
fructum  et  flores  plures  arbores  habuerunt.  25.  Vinum  circa  Thuregum 
periit.  ||  Ann.  Suevici  S.  S.  XVII.  283,  30.  Maxima  etiam  opulentia 
annone,  quam  antea  fuisse  nullus  meminit,  hoc  tempore  viguit,  ita  ut 
modius  siliginis  venderetur  pro  11  denariis,  et  modius  tritici 
pro  16  denaris.  ||  Cont.  Claustroneobdrö.  IV,  S.  S.  IX,  648,  34.  Ventus 
etiam  vehementissimus  fuit,  et  tanta  siccitasterre,  ut  pecora  multa 
perierunt  fame.  ^) 


1)  Die  cont.   Claustroneoburg.  IV  ist  indirekt    aus  der  bist.   ann. 
1264—1279  abgeleitet,  die  entsprechende  Stelle  findet  sich  dort  a.  1277. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  189 

1277.  Hungersnot  in  Tirol  (Chr.  v.  Marienberg),  Steiermark  und 
Kärnten  (Joh.  Victoriensis,  Cont.  praedicat.  Vindoh.).  G.  praeposit.  Steder- 
BUEG.  S.  S.  XXV,  728,  42.  Anno  sequenti  pestilencia  pecorum  est 
exorta,  ita  ut  nobis  secundum  veram  computacionem  mille  et  ducente 
oves  et  plus  quam  centum  vacce  morerentur;  unde  in  comparandis  lacti- 
ciniis  multa  expendere  oportebat.  ||  Ann.  Basii-.  S.  S.  XVII,  202,  5. 
Annus  in  omnibus  habundans,  excepto  lino.  Quartale  ordei 
3  solidis,  avene  18  denariis,  sigulum  4  solidis,  triticum  6  so- 
lidis.  II  GoswiNS  Che.  des  Stiftes  Maeienbebg  ed.  Schwitzer  Tieolee 
G.  Q.  II,  117.  Anno  domini  MCCLXXVII  tanta  pestilencia  erat  in  fame, 
quod  modius  siliginis  vendebatur  pro  libris  HI  veronensium.  || 
Joh.  Victoeiensis  lib.  II.  cap.  5.  Böhmee  Font.  I,  313.  Hoc  anno  per 
Austriam  Styriam  et  Karinthiam  tanta  fames  extitit,  ut  homines  cattas 
canes  equos  et  mortuorum  cadavera  manducaverint.  ||  Cont.  peaedicat. 
ViNDOBON.  S.  S.  IX,  730,  38.  Eodem  anno^)  maxima  caristia  in  Karin- 
thia  facta  est,  ita  ut  homines  se  invicem  comederent,  et  in  Styria 
similiter  se  ipsos  invicem  comederunt.  ||  Hist.  a.  1264 — 1279.  S.  S.  IX, 
652,  35.  Tunc  etiam  temporis  erat  inaudita  terre  siccitas  nascen- 
tibusque  terre  funditus  arescentibus  infinita  peccora  perierunt. 

1278.  Fa^  in  ganz  Deutschland  ein  besonders  gutes  Jahr.  G.  pbae- 
posit.  Stedeebürg.  S.  S.  XXV,  729,  12.  Fere  generalis  ac  miserabilis 
plaga  nostre  provincie,  peccatis  hominum  exigentibus,  est  exorta;  nam 
tota  siligo,  cum  iam  esset  in  flore,  per  gelu  periit,  similiter 
alle  segetes  per  ariditatem  temporis  minus  valuerunt;  et  sie  in  com- 
parando  annona  eodem  anno  plus  quam  quinquaginta  marcas  expendere 
oportebat;  vis  semina  in  omnibus  curiis  nostris  coUigere  poteramus.  || 
LiBER  Ceonicor.  Eefoed.  M.  G.  S.  S.  kl.  Ausg.  770,  34.  Sequenti  anno 
facta  est  magna  frugum  habundancia,  ita  quod  4or  maldra  tritici 
Erfordensis  mensure  emerentur  pro  LII  solidis  denariorum, 
scilicet  maldro  tritici  solvente  fertonem  vel  Xül  solides,  mal- 
drum  havene  pro  dimidio  fertone,  et  hoc  stetit  sie  per  multos  an- 
nos.  *)  II  Ce.  Reinhaedsbedn.  S.  S.  XXX,  629,  25.  Facta  est  frugum  hab- 
undancia, ita  quod  quatuor  maldra  tritici  Erfordensis  mensure 
emerentur  pro  marca.  ||  Ellenhaedi  che.  S.  S.  XVII,  125,  2.  Ipso  autem 
anno  in  tantum  profecit  annona,  quod  quartale  tritici  vende- 
batur pro  28  denariis  et  quartale  siliginis  pro  16  et  quartale 
ordei  pro  10  denariis  et  14  ova  pro  1  denario  et  pullus  pro  2  denariis 
et  8  alletia  pro  uno  denario.  ||  Feitsche  Closenees  Chr.  Städteche.  Vm, 
135,  28.  Do  man  zalt  1278  jor,  do  ossent  die  müse  die  fruht  uf  dem 
velde,  daz  den  luten  kume  daz  driteil  zu  nütze  kam  und  desselben  jores 
galt  1  vierteil  roken  16  d.  und  1  vierteü  gersten  10  d.  und  ein  vierteil 
habem  7  d.  ||  Ann.  Colm.  maioe.  S.  S.  XVII,  202,  22.  Regelsbiren  40  uno 
denario,  gigilspiren  60  uno  denario,  Gruonacher  poma  ein  bugty  vol 
6  denariis  vendebantur.  27.  Circa  pasca  (17.  Apr.)  quartale  salis  6  solidis, 
quartale  siguli  3  solidis  4  denariis,  quartale  ordei  20  dena- 
riis, quartale  frumenti  pro  6  vendebatur.  Linum  et  lana  cara. 
203,  7.  Item  fraga  matura  fuere  in  principio  Mail;  item  ordeum  invenie- 
batur  maturum  in  octava  sancti  Johannis  baptiste  (1.  Juli).  31.  Item  in 
adventu  Domini  frumentum  pro  4  solidis,  pisa  faba,  lentes  pro 
3  solidis;  siligo  pro  2  solidis;  ordeum  pro  14  denariis;  avena 


1)  Nach  der  Cont.  a.  1278,  da  aber  in  diesem,  dem  vorhergehenden 
und  folgenden  Jahre  die  Ereignisse  durchgängig  ein  Jahr  zu  spät  an- 
gesetzt sind,  so  mufs  sich  die  Nachricht  auf  1277  beziehen. 

2)  Dieselbe  Quelle  wie  Cr.  Heinhardsbrun.,  benutzt  aber  hier  die 
vollständigere  Form. 


190  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

pro  decem  denariis;  talentnm  camium  pro  denario  vel  tribus  obolis. 
Mures  fuerunt  multae  et  annus  in  omnibus  abundans.  41.  Et  fuit  hie 
annus  in  omnibus  abundans.  Hyems  calida  fuit;  de  nocte  enim 
congelabatur,  post  meridiem  glacies  solvebatur.  In  Carintia  provincia, 
que  sita  dicitur  apud  Austriam,  tanta  fames  extitit,  quod  homines 
cames  bumanas  comedebant  et  plurimi  fame  perierunt.  ||  Ann.  Colm. 
MIN.  S.  S.  XVII,  192,  17.  Et  fuit  annus  in  omnibus  abundans.  || 
Ann.  Sindelfing.  S.  S.  XVII,  302,  16.     Annonae  vilitas  erat. 

1279.  Cr.  Reinhardsbk.  S.  S.  XXX,  629,  40.  Facta  est  similis  hab- 
undancia  frugum,  scilicet  maldro  tritici  solvente  fertonem. 
Maldrum  avene  solvit  fertonem  et  dimidium.  |1  Ellenh.  ann.  S. 
S.  XVII,  103,  17.  Tantum  venit  frigus  subbato  ante  Oculi  (4.  März)  et 
duodus  diebus  sequentibus,  quod  omnes  fructus  arborum  perierunt.  || 
Ann.  hospit.  Argent.  S.  S.  XVII,  104,  10.  Omnes  fruges  terre  Alsacie  per 
mures  soffocate  sunt  et  perierunt,  et  in  aliis  partibus  circumiacentibus 
quasi  nicbil  nocuerunt.  Et  hoc  anno  vendebatur  quartale  tritici  pro 
6  solidis  et  quartale  siliginis  pro  2  unciis,  et  quartale  ordei 
pro  30  denariis.  Et  hoc  anno  habuit  hospitalis  Argentinensis  de  om- 
nibus redditibus  suis  vix  quadraginta  quartalia.  ||  Ann.  Colm.  majores 
S.  S.  XVII,  204,  10.  Item  eodem  tempore  (Nach  d.  Mathiastage  24.  Feh.) 
dabatur  in  Columbaria,  que  sita  est  in  Alsatia,  siligo  pro  17  dena- 
riis, ordeum  pro  18  denariis,  avena  pro  19  denariis.  13.  Quar]- 
tale  frumenti  dabatur  pro  30  denariis.  18.  Quarto  Nonas  Martii 
(4.  März)  venit  frygus,  et  nuces  et  alia,  que  de  arboribus  eruperant,  de- 
vastavit.  21.  Precedenti  sexta  feria  anseres  et  grues  in  Alsatiam  propter 
calorem  hyemis  non  venerunt.  Item  nuces  perierunt.  Item  18.  Kalendas 
Maiias  (14.  Apr.)  vinee  perierunt.  25.  Vinum  circa  festum  pentecostes 
(21.  Mai)  dabatur  pro  duobus  solidis,  quia  modicum  in  Alsatia  et  quia 
fuerit  bonum  valde.  35.  Fructus  arborum  perierunt;  frumentum  pro- 
fecit;  avena  defecit.  38.  In  Hornichen,  villa  Alsatie,  cecidit  grando 
magna.  39.  In  crastino  Barnabe  apostoli  (12.  Jun.)  cecidit  grando 
magna  cum  magnis  lapidibus  multis,  quorum  multi  habebant  magni- 
tudinem  ovorum,  —  —  et  damnum  in  diversis  locis  Alsatie.  205,  2.  Et 
terremotus  ecclesias  et  castra  multa  subvertit.  5.  Item  communiter 
vinum  bonum  fuit  et  preciosum.  Quartale  pro  20  denariis  soma  vero 
pro  30  solidis  dabatur  in  Alsatia.  9.  Messis  communis  fuit  in  Alsatia 
in  vigilia  Margarethe  (14.  Jul.).  12.  In  octava  apostolorum  Petri  et 
Pauli  (6.  Jul.)  fuit  novum  frumentum  in  Columbaria,  dabaturque 
pro  duobus  solidis.  28.  7.  Idus  Februarii  (7.  Feb.)  destruxit  frigus 
fructus.  Secundo  autem  Idus  Marcii  (14.  März)  venit  nix,  et  quod  frigus 
reliquerat,  nix  superveniens  creditur  destruxisse.  Arbores  sie  destructe 
fuerunt  quod  usque  ad  Augustum  pauca  folia  protulerunt.  Vindemia 
fuit  quasi  nulla;  vix  enim  decimam  partem  vinee,  quam  consuerant, 
protulerunt.  Fuit  et  in  multis  locis  Alsacie  ante  festum  Michaelis 
(22.  Sept.)  vindemia  terminata.  Mures  circa  Argentinam  maximam  dam- 
num fecerunt  cultoribus  in  frumento.  Fuit  insuper  vile  et  vernibus 
de  facili  replebatur  frumentum.  ||  Ann.  Sindelfing.  S.  S.  XVII, 
302,  20.     Vinum  hoc  anno  preciosum  erat;  annona  vero  in  optimo  foro.  || 

EXCERPTA      EX      EXPOSITIONE     HuGO.      DE     RuTLINGEN      IN     CHR.      METK.      BÖHMER 

Font.  IV,  131.  Dabatur  modius  siliginis  in  Almania  pro  duobus 
solidis,  modius  speltarum  pro  viginti  hall,  modius  avene  pro 
sedecimhall.  1|  Ann.  August,  min.  S.  S.  X,  10,  14.  Eodem  anno  tanta 
fuit  habundantia  frugum,  quod  modius  siliginis  pro  4  solidis 
Augustensibus  vendebatur.  ||  Ann.  S.  Rüdberti  Salisbühg.  S.  S.  IX, 
805,  47.  In  Bavsraria  ventus  fuit  adeo  validus,  quod  multa  edificia  sub- 
ruit;  pre  frequenti  etiam  terre  motu  homines  in  campis  per  Romanio- 
lam,   relictis  domibus,   noctibus  accubabant,  plurime   etiam  arbores  pre 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  191 

ventorum  impetu  sunt  evulse.  ||  Cosm.  cont.  Ann.  Prag.  prs.  II.  S.  S.  IX, 
196,  42.     Autumnus  calide  exivit. 

1280.  Beginn  einer  mehrjährigen  Hungersnot,  einstweilen  nur  in 
Böhmen  (cont.  Cosm.,  Ann.  Colm.).  Miracula  S.  Mariae  Argent.  c.  3. 
S.  S.  XVn,  114,  28.  Cum  clerus  et  universa  cohors  populi  civitatis 
Argentinensis  pro  serenitate  aeris  circa  campi  segetes  cum  reliquiis 
reverenter  incederet,  ecce  omnes  candele  quantum  cumque  ibidem  grandes 
pre  nimia  pluvie  ingentis  irrigatione  exstincte  sunt.  ^)  ||  Ann.  Colm.  maior. 
S.  S.  XVn,  201 ,  4.  Quidam  homines  in  quibusdam  terris  ceperunt 
comedere  asinos,  lupos,  ranas,  serpentes,  que  hactenus  commedere  ab- 
hominabilia  credebantur.  *)  7.  Antiqui  coloni  dixerunt,  in  50  annis  se 
tantarum  aquarum  abundantiam  non  vidisse.  ||  Ann.  Sindelfing.  S. 
S.  XVII,  302,  28.  Eodem  tempore  (c.  29.  Sept.)  et  anno  vinum  in  optimo 
foro  fuit.  II  Ann.  S.  Rudberti  Salisbg.  S.  S.  IX,  806,  18.  Magna  inun- 
datio  facta  est  in  Bawaria  et  in  montanis,  ita  ut  plures  agros  et  do- 
mos  eversas  obrueret,  et  domos  plurimas  asportaret.  ||  Cosm.  cont.  ann. 
Prag.  prs.  11.  S.  S.  IX,  196,  42.  Hyems  aspera  fuit  et  nivosa,  quae 
asperitas  duravit  usque  ad  annunciationem  beatae  Mariae  (25.  März),  et 
post  dissolutionem  nivis  aquarum  magna  inundatio  facta  fuit  infra 
20  dies,  ita  quod  molendina  non  poterant  prae  nimia  abundantia  aquae 
infra  dies  praedictos  ad  propria  loca  reduci  et  debito  modo  collocari. 
Eodem  etiam  anno  magna  caristia  fuit  omnium  rerum,  in  annona,  in 
camibus,  in  piscibus,  in  caseis,  in  ovis,  ita  quod  nonnisi  duo  ova  galli- 
narum  vix  poterant  pro  denario  comparari,  multis  tamen  adhuc  recolen- 
tibus,  quia  non  multum  retroactis  temporibus  50  ova  pro  denario  eme- 
bantur  in  Pragensi  civitate.  197,  3.  Nee  fuit  hoc  anno  seminatum  ad 
hyemalia,  nisi  in  remotis  partibus  a  Pragensi  civitate,  et  si  fuit  semi- 
natum, tamen  modicum,  et  ideo  valida  fames  cruciabat  pauperes,  et 
multi  egentium  fame  oppressi  decesserunt.  30.  8.  Kai.  Julii  anni  prae- 
teriti  (1280)  hoc  est  in  vigilia  sancti  Johannis  baptistae*)  pluvia  des- 
cendit  post  meridiem  in  maxima  quantitate,  quae  multa  et  gran- 
dia  damna  intulit,  subvertendo  funditus  aedificia  murorum  in  Pragensi 
Castro  circa  ecclesiam  sancti  Georgii,  murum  castri  versus  aquilonem 
funditus  evulsit  et  in  Bruscam  rivulum  impetu  suo  deiecit  —  —  — . 
198,  7.  Nee  est  etiam  obmittendum  de  impetu  ventorum,  qui  eodem  anno 
3.  Non.  Decembris  (3.  Dec),  hoc  est  in  die  beatae  Barbarae,  orti,  sua  vi 
et  impetu  veloci  deiecerunt  de  turribus  gravissima  et  firmissima  aedi- 
ficia.   II  HEraRici  DE  Heimbürg.  ann.  S.  S.  XVII,  717,  9.    Ipsa  hyeme 

fuit  nix  maxima,  que  destruxit  annonam.  ||  Cont.  Vindob.  S.  S.  IX,  712,  3. 
Item  mense  Julio  inundatio  maxima  fit.  Danubius  multa  edificia  cir- 
cumquaque  destruxit.  Item  mense  Augusto,  4.  Nonas  (2.  Aug.),  tonitrua, 
grando,  choruscationes,  et  impetus  pluviarum  fit  in  Austria,  —  — 

1281.  Hungersnot  in  Böhmen  (Chr.  imp.  et.  pont.  Baw.,  Heinr.  de 
Heimburg.,  Ann.  eist,  in  Heinrichotv,  Cont.  Claustroneohwrg.) ,  Mähren 
(Heinr.  de  Heiniburg.,  Cont.  Claustroneoburg.),  Schlesien  (Ann.  cisterc.  in 
Heinrichow.,  Ann.  Lubens.,  Ann.  Wratislav.  maior.)  und  vielleicht  auch 
schon  in  Polen  (Cont.  Claustroneoburg.).  Ann.  Colm.  maior.  S.  S.  XVII, 
207,  18.     Aqua  transiens   castellum  Sultze   magnum  damnum  fecit,  ibi- 


1)  Alle  Wunder,  die  erzählt  werden,  fallen  nach  Angabe  des  Autors 
in  die  Zeit  vom  28.  Jul.  bis  29.  Sept.  1280.  Das  hier  angeführte  ist 
das  erste. 

2)  Bezieht  sich  offenbar  auf  die  Hungersnot  in  Böhmen,  schon 
früher,  v.  a.  1278,  p.  190,  zeigt  sich  die  Quelle  über  eine  Hungersnot  im 
Osten  unterrichtet. 

3)  Ein  Widerspruch  in  den  beiden  Datenangaben:  8.  Kai.  Jul.  = 
24.  Jun. ;  vigilia  Joh.  bapt.  =  23.  Jun. 


192  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

dem  et  arena  plurimos  perturbavit.  In  Gebwilre  magna  pars  montis 
propter  aquam  cecidit,  et  torrentes  per  Alsatie  montana  damnum 
magnum  in  vineis  et  agris  hominibus  intulerunt.  37.  Ciconie 
pauce  circa  cathedram  sancti  Petri  (22.  Feb.)  venerunt.  Alie  reditum 
usque  ad  festum  sancti  Gregorii  (12.  März)  transtulerunt.  Earum  vero, 
que  prius  venerant,  quedam  frigore  perierunt.  Nix  cecidit  magne  pro- 
funditatis,  que  animalia  sylvestria  perturbavit.  42.  Nix  in  vigilia  puri- 
ficationis  (1.  Teb.)  magne  profunditatis  cecidit,  que  homines  animalia 
sylvestria  perturbavit,  et  usque  ad  festum  sancti  Gregorii  (12.  März)  per- 
duravit.  47.  In  festo  sancti  Georgii  (23.  Aprl.)  arboribus  pauci  flores 
apparuerunt.  In  vigilia  sancti  Marci  audita  (24.  Aprl.)  sunt  tonitrua. 
208,  4.  Grando  magna  cecidit  circa  Kentzingen  15.  Kalendas  Junii 
(18.  Mai)  fecitque  damnum  magnum,  ovesque  centum  vel  amplius  inter- 
tecit.  28.  Quartale  frumenti  pro  17  solidis^)  dabatur,  quartale 
vero  vini  pro  denariis  9.  ||  Ann.  S.  Rudb.  Salisbg.  S.  S.  IX,  807,  15. 
Hyemps  memorabilis  et  insolita  in  nativitate  seviens  et  nivium  den- 
sitate  fuit.  17.  Nix  competens  a  Frisinga  usque  in  Longou  in  die  beati 
Alexii  (17.  Jul.)  cecidit,  ita  quod  omnes  indigene  mirarentur.  Estas 
pene  tota  pluviis  inundat,  ita  quod  ex  intemperie  aeris  etiam  senes 
quod  ante  tale  non  viderint  sint  mirati.  26.  Generalis  sterilitas  terre 
facta  est,  ädeo  quod  eius  similem  in  terris  pluribus  paucissimi  recor- 
dentur.  Plurimi  etiam  fame  moriuntur;  panis  etiam  de  avena  coctus 
soUempnibus  viris  carus  habetur.  ||  Che.  imp.  et.  pont.  Bav.  S.  S.  XXIV, 
224,  53.  Puerunt  nives,  pluvie  et  inundaciones  aquarum  magne,  et  cepit 
esse  fames  valida  in  cunctis  inferioribus  partibus  Europe,  et  Bohemi 
quocumque  divertebant  fame  et  pestilencia  interibant.  ||  Heinrici  de 
Heimbüeg.  ANN.  S.  S,  XVn,  717,  43.  Destructis  itaque  terris  Bohemie  et 
Moravie,  cepit  ipso  anno  fames  magna  invalescere  in  ipsis  locis,  ita  ut 
non  modica  hominum  multitudo  fame  interiret.  Ipso  anno  gelu  terram 
nimio  algore  premente  auditum  et  grande  tonitru.  ||  Ann.  cistekc.  in 
Heinkichow  S.  S.  XIX,  545,  22.  Eodem  anno  fames  valida  oppressit 
terram  Bohemie  et  Slezie,  per  quam  Bohemi  infiniti  et  alii  multi  peri- 
erunt. II  Ann.  Luben.  S.  S.  XIX,  549,  44.  Cepit  fames  valida  in  multis 
terris  et  duravit  ....  annis.  ||  Ann.  Weatislav.  maiob.  S.  S.  XIX,  532,  13. 
Fuit  mortalitas  Bohemorum. *)  ||  Ann.  Polon.  I.  S.  S.  XIX,  646,  14. 
Inundacio  aquarum  fuit  per  totum  fere  mundum.  ||  Cont.  Caustkoneobg.  VI. 
S.  S.  IX,  746,  21.  Item  nix  insolite  nixit  et  duravit;  per  Bavariam  et 
terras  nemorosas  sata  perierunt;  propter  karistiam  et  prelia  fame 
succedente  per  Moraviam,  Bohemiam,  Poloniam  multi  perierunt.  ||  Cont. 
ViNDOB.  S.  S.  IX,  712,  14.  Item  hyemps  multum  aspera  fuit;  in  fine 
Februarii  nix  in  multis  terminis  coacervatur,  quod  multe  ville  vix  appa- 
ruerunt.    Item  mortalitas  maxima  animalium  fit  in  Austria. 

1282.  Die  Hungersnot  hat  ihren  Höhepunkt  erreicht.  Sie  dauert 
in  Böhmen  (Cosm.  cont.  Ann.  Prag.  III,  Königsaaf.  G.  Q.,  Bernard.  de 
ord.  duc.  Wawar.,  Neplach.,  Sifrid.  de  Balhus.,  Monach.  Fürstenfeld.), 
Mähren  (Heinrici  d.  Heimhur g.  ann.,  Chr.  domus  Sar.)  fort  und  ist  fü/r 
dieses  Jahr  auch  sicher  in  Polen  bezeugt  (Ann.  Pol.  I,  Ann.  Cracov. 
compil.,  Ann.  Cracov.  brev.,  Ann.  S.  Crucis).  Ann.  hospit.  Akgent.  S.  S. 
XVII,  104,  22.  In  die  assumptionis  beate  Virginis  (15.  Aug.)  nova  vina 
habebantur  venalia  in  Argentina.  Eodem  anno  festo  crucis  (14.  Sept.) 
dabatur  vetus  vinum  pro  duobus  solidis,  et  novum  vinum  pro  duobus 
denariis.  ||  Ann.  Colm.  min.  S.  S.  XVII,  192,  24.  In  Alsatia  quartale 
frumenti  pro  libra,  et  quartale  vini  pro  duobus  solidis  vendebatur.  || 
Ann.  Colmab.  maiob.  S.  S.  XVII,  208,  38.     Nix  intra  octavam  epiphanie 


1)  Preis  nach  der  Ernte  im  Herbst. 

2)  Dieselbe  Nachricht  auch  Ann.  Grissow.  maior.  S.  S.  XIX,  541,  21. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  19B 

(13.  Jan.)  cecidit,  que  nuUo  recordabatur  intra  30  annos  tante  spissi- 
tudinis  in  Alsatie  finibus  cecidisse;  plures  etiam  homines  dicebantur  in 
ea  frigore  periisse.  209,  12.  In  festo  Petronelle  (31.  Mai)  grana  frumenti, 
cerusa,  fraga  matura  inventa  fuerunt  in  plurima  quantitate.  20.  Circa 
Bragam,  metropolim  Boemorum,  fame  mortui  fuerunt  homines;  sexcenti 
triginta  millia  perierunt.  Mulier  confessa  fuit,  se  pueros  plures  occi- 
disse  et  fame  cogente  se  retulit  commedisse.  Vir  similiter  dixit,  se 
viros  21  occidisse  et  eos  avide  commedisse.  In  Alsatia  quartale 
frumenti  pro  libra  dabatur  et  quartale  vini  pro  duobus  solidis. 
Sorores  de  sancto  Johanne  de  Columbaria  inter  tilia  ordinis  fratrum 
Predicatorum  6  septimanis  cottidie  pulmentum  faciebant  et  eis  panem 
bis  in  septimana  dabant,  et  ad  eas  mille  sexcenti  pauperes,  ut  ibidem 
elymosinam  reciperent  veniebant.  Novum  frumentum  in  Alsatia  duabus 
septimanis  ante  festum  sancti  Johannis  baptiste  (vor  24.  Jun.)  pauperes 
commederunt.  Pepones  mature  commedebantur  in  festo  sancte  Marga- 
rethe  (15.  Jul.).  35.  Item  mel  in  Alsatiae  finibus  pluebat,  unde  multi 
olera  seu  fructus  commedere  recusabant.  Item  pestilentia  in  locis  pluri- 
bus  sequebatur.  39.  Item  messis  ante  festum  Johannis  (24.  Jun.),  et  vin- 
demia  ante  festum  crucis  (14.  Sept.)  in  Alsatie  partibus  aflfuerunt. 
210,  13.  Item  equi  multi  perierunt.  15.  Frumentum  pro  12  solidis 
dabatur.  *)  ||  Sifkid.  de  BALiraus.  compend.  hist.  S.  S.  XXV,  709,  4. 
Mortuo  itaque  rege  Odakaro  statim  maxima  clades  totius  regni  sui 
secuta  est,  ita  quod  per  triennium  cottidie  gens  Bohemorum  de  terra 
sua,  fame  compellente  et  inopia,  relictis  habitaculis,  transmigrarent, 
venientesque  in  Thuringiam  et  Mysnam  et  alias  partes  Theotonie,  mise- 
rabili  inedia  per  plateas  civitatum  mortui  corruerunt.  j|  Bernard.  de 
ORD.  DUO.  Wawar.  S.  S.  XXV,  662,  57.  Farnes  magna  fuit  in  terra  Bo- 
hemie,  ita  quod  aliqui  rustici  suos  pueros  occiderunt  et  comederunt.  || 
MoNACHi  Fürstenfeld.  cron.  de  gest.  princip.  Böhmer  Font.  I,  11.  Illo  in 
tempore  post  obitum  regis  Bohemie ,  qui  occubuit  in  prelio ,  facta  est 
fames  magna  in  eadem  terra;  in  tantum  ut  pre  famis  inedia  infiniti 
homines  morerentur.  Sed  non  ut  estimabant  ex  sterilitate,  vel  ex  de- 
fectu  annone,  sed  ex  plaga  Domini,  magna  lues  mortalitatis  in 
populo  seviebat,  in  tantum  ut  in  civitate  Pragensi  duo  plaustra  nil 
aliud  facerent,  nisi  quod  ad  unam  fossam  ad  hoc  preparatam,  extra 
muros  cottidie  mortuorum  corpora  deportarent.  Profecto  quodam  in 
vico  civitatis  eiusdem  fuit  cumulus  vel  acervus  de  fimo,  in  quo  jacebant 
plura  corpora  mortuorum.  Que  cum  vidisset  quedam  mulier  adhuc  fortis 
et  incolumis,  desperans,  sciens  se  etiam  subito  morituram,  accessit  pro- 
pius  et  prostravit  se  in  medio  mortuorum,  anime  sue  exitum  inibi  ex- 
pectando.  ||  Cosmae  cont.  Ann.  Prag.  III.  S.  S.  IX,  203,  45.  Fames 
validissima  omnium  rerum,  quae  usibus  humanis  ad  vescendum  com- 
petunt,  multarum  terrarum  homines  interemit.  Sed  obmissis  extraneis 
ad  Bohemorum  pressuras  et  calamitatum  angustias  progrediar,  quia  cir- 
cumdederunt  Bohemiam  ex  omni  parte  mala,  quorum  non  est  numerus; 
oppressionibus ,   spoliis  excussionibus  nocturnis  et  incendiis  consumptio- 

ribus  omnium  rerum  inimici  induxerant  famem  in  medium  eorum, 

204,  7.  Unde  restat  dicendum  de  pauperioribus  Bohemiae,  qui  rebus  et 
divitiis  multis  affluebant,  et  hiis  omnibus  per  praedationes  et  spoUa 
amissis,  cum  egenis  hostiatim  mendicando  esurie  in  mortem  corruerunt. 
Circuibant  itaque  pauperes  fame  nimia  compulsi  civitatis  Pragensis 
uicos,  plateas  et  domos  civium,  petentes  eleemosynam.  Et  quia  iam 
nimia  multitudo  pauperum  excreverat,  ditiores  in  distributione  elee- 
mosynarum  eis  sufficere  non  poterant.  — -  —     204,  14.   Mendicabant 


1)  Der  Preis  bezieht  sich  auf  das  Ende  des  Jahres,  letztes  Datum 
vorher  15.  Nov. 

Leipziger  Studien  VI.  1:  Curschmann,  Hungersnöte.  1 3 


194  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

etiam  infiniti  artifices  et  diversarum  artium  operarii,  ex 
quibus  nonnulli  habuere  de  facultatibus  rerum  suarum  ad  valorem  cen- 
tum  marcarum  argenti;  et  hiis  Omnibus  alii  exspoliati,  aliqui  in  familia 
sua  consumptis  vendebant  de  uxoribus  suis  armillas,  inaures,  monilia  et 
omnem  ornatum,  qui  cultui  femineo  competebat  in  vestitu,  cupientes 
salutem  vitae  depulsa  esurie  conservare,  et  tarnen  multi  ex  hiis  con- 
sumptis Omnibus  quae  habebant,  cum  egenis  hostiatim  mendicando 
vitam  miserabili  fine  terminarunt.  Habebant  quidem  omnes  pauperes 
favorem  civium  ingredi  domos  ipsorum  ad  expetendam  eleemosynam, 
intrantibus  autem  villanis  mendicis  civitatem  Pragensem,  quorum  non 
erat  numerus,  prae  nimia  multitudine  coeperunt  furari  oUas  circa  ignem 
cum  cibis,  qui  ad  vescendum  civibus  parabantur,  alias  etiam  res  dome- 
sticas,  quascunque  poterant  rapere  subtrahebant  in  damnum  suum  et 
odium  universorum.  Et  ita  ab  eo  tempore  denegatus  fuit  Omnibus  pau- 
peribus  introitus  domorum,  nee  recipiebantur  ad  pernoctationes  infra 
civitatem  et  extra,  quia  multa  mala  ex  eorum  obscoenis  actibus  civibus 
proveniebant.  Quidam  pauperes  recepti  ad  pernoctandum  extra  moenia 
civitatis,  nocte  surgentes,  necato  hospite  et  familia  eius  perempta  ab- 
latis  rebus  melioribus,  recesserunt.  Talia  et  hiis  similia  in  plerisque 
locis  contigerunt.  Es  werden  verschiedene  Mordthaten  erzählt,  dann  folgt 
eine  Auseinandersetzung,  wie  in  dieser  Notzeit  alle  Bande  der  Pietät  zer- 
rissen wurden,  wie  die  Eltern  die  Kinder  und  die  Kinder  die  Eltern  ver- 
liefsen.  206,  1.  Cumque  pauperibus  denegaretur  ingressus  domorum 
civitatis  Pragensis,  nee  ad  pernoctandum  reciperentur  propter  furti  per- 
petrationes,  quae  ab  ipsis  committebantur,  iacebant  in  nocte  in  vicis  et 
plateis,  tanquam  sues  fimo  involuti,  qui  eiiciebatur  in  vicos  de  stabulis 
equorum,  propter  corporis  nuditatem  et  frigoris  asperitatem.  Erat  ita- 
que  tempus  hyemale  et  aura  frigidissima  et  continua;  et  ita 
tempore  aestivali  non  nisi  occasione  famis  moriebantur,  tempore  vero 
hyemali  geminatum  est  malum,  quia  mors  non  per  fenestram,  sed  per 
ostium  irrepsit  in  orbem  inscia  parcere  humano  generi;  habebat  quippe 
fortes  comites,  famem,  nuditatem  et  frigoris  asperitatem,  quorum  robur 
celeriter  penetravit  omnia   confinia  totius  Bohemiae,   interemit  maiorem 

partem  mortalium,  et  non  erat  qui  sepeliret. 16.  Congregati  sunt 

itaque  omnes  consules  et  maiores  civitatis,  et  diutius  habito  consilio 
super  hiis,  quid  esset  faciendum  ad  purgandum  huiusmodi  turpitudinem, 
tandem  de  consilio  et  voluntate  communi  decreverunt  convenire  opera- 
rios  ad  effodienda  sepulchra  maxima,  in  quibus  multa  corpora  humana 
possent  collocari,  quorum  profunditas  erat  trium  lastrorum,  latitudo  ab 
omni  parte  decem  cubitorum,  et  quodlibet  sepulcrum  capiebat  corpora 
mille  vel  paulo  magis  vel  minus.  Haec  sepulcra  horrenda  prae 
sui  magnitudine  erant  octo:  unum  apud  Sanctum  Petrum  in  vico 
Theutonicorum,  in  quo  proiecta  sunt  2000  corporum,  —  —  27.  Erat 
etiam  ad  officium  sepulturae  deputati  aliquot  viri,  qui  laboribus  insu- 
dantes  toto  die  vix  poterant  deferre  ad  sepulcra  omnia  corpora,  quae 
occubuerant  ipso  die  ante  solis  occasum.  Sed  quia  ex  alia  parte  pontis 
civitas   antiqua  populosior  est,   in  currum  vectura   trahebantur  corpora 

ad  humandum.  — 41.    Quidam  homines    miserrimi    et   infelices, 

egestate  nimia  depressi,  naturam  corporis  sui  fovere  nutrimentis  con- 
suetis  non  valentes,  devorabant  cadavera  iumentorum,  pecorum  et  quo- 
rumlibet  animalium,  mortuorum  canum.  Immo  etiam  —  quod  horribile 
est  auditui  et  nefandum,  tamen  quia  auditui  multorum  insonuit  sub  silen- 
tio  transire  non  possumus  —  quod  quidam  more  canum  latrantium  ho- 
mines perimendo  in  huius  miseriaenaufragiopro  sustentaculo  cor- 
poris devorabant.  Quidam  autem  suspensos  patibulo  nocte  furtim 
ablatos  tempore  quadragesimali  non  deserentes,  timore  Dei  avulso,  co- 
medere  non  formidabant,  hominum  abiecto  pudore.     Praeterea   eodem 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  195 

anno  contigit  in  villa  dicta  Horaz,  spectante  ad  ecclesiam  Soczsensem, 
etenim  quaedam  filia  omni  pietate  deposita,  et  immemor  matemae 
dilectionis,    matrem   suam    incisam  in  partes    decoquens    manducavit. J| 

KÖNIGSAAXEE  GeSCHICHTSQ.   Hb.   I.   C.   XIII.    FoNT.   KEB.  AüSTK.    S.    S.  VIII,   56  ff. 

Eo  tempore  per  totum  regnum  Bohemie  monasteria  detruuntur. 

Monasterium  siquidem  Sedlicense  ad  tantam  devenit  inopiam,  quod  nihil 
penitus  ibi  remanserat,  unde  fratres  suam  possent  evadere  egestatem. 
Grangiae  ipsorum  perierunt,  structurae  corruerunt  et  vülis  spoliatis  cen- 
sum  de  pauperibus  suis  tollere  nequiverunt.  Non  habentibus  igitur  fra- 
tribus,  unde  viverent,  mobilia  venduntur,  et  cleinodia  monasterii  iudaeis 
sub  usurarum  voragine  exponuntur.  Auxilium  amicorum  quaeritur,  sed 
qui  perituro  succurrat  monasterio,  nullus  penitus  invenitur.  Quid  am- 
plius?  Consumptis  his,  quae  habere  poterant,  annona  deficiente  panem 
de  multis  granorum  generibus  congestum  sub  gratiarum  actionibus  fra- 
tres comederunt,  panis  rudis,  potus  tenuis,  alius  quoque  victus  dabatur 
miserabüis,  cibaria,  brutis  apta,  monachis  praeponuntur,  quia  pisa,  olus 
et  rapulae,  si  tamen  habentur,  oleo  aut  adipe  rarissime  condiuntur. 

Piscis  raro  datur  monachis  cum  non  habeatur 
Copia  nummorum;  compesce  deus  reproborum, 
Qui  spoliant  mentes,  monachos  pie  respice  flentes. 
His  bona  largire  nee  eos  sie  mitte  perire, 
Debüis  est  victus  monachorum  sie  et  amictus 
Est  multum  durus,  et  humi  positus,  quasi  murus 
Erigitur  sursum,  talem  monachi  puto  cursum 
Sumptibus  et  pannis  tenuerunt  pluribus  annis. 

Fratres  vero  mirae  mansuetudinis  dum  diu  talem  patienter  in 
domino  sustinuerunt  miseriam,  paucis  domi  remanentibus,  ad  alias  domos 
ordinis  dispergimtur,  ut  in  eis  pro  tempore  starent  et  sie  proprii  mona- 
sterii pressuram  saltem  per  suam  absentiam  relevarent,  sed  victu  inibi 
onmino  deficiente  vasa,  quae  divino  cultui  dedicata  fuerant,  cum  gemitu 
exponuntur  et  ea,  quae  recedentes  reliquerant,  domi  remanentes  con- 
sumere  compelluntur.  Patres  igitur  ordinis  convenerunt  et  inito  con- 
silio  ipsum  monasterium  redigere  in  grangiam  simplicem  decreverunt, 
quatenus  tribus  aut  quatuor  personis  ibi  habitatio  fieret,  ubi  propter 
defectus  innumeros  magna  fratrum  congregatio  mansionis  commodum 
vitaeque  necessaria  non  haberet.  Quidam  autem  saniori  suffulti  spiritu 
hoc  dederunt  consilium,  ut  dominus  Waltherius,  qui  ex  tunc  ipsi  mona- 
sterio praefuit,  vir  quidem  visum  habens  debilem,  absolveretur  et  alius 
ad  laborandum  habilis  canonica  electione  praevia  eidem  in  officio  suc- 
cederet,  qui  destructo  monasterio  cum  sollicitudine  debita  subveniret. 
Quo  absoluto  frater  Heidenricus  in  abbatem  eligitur  sed  destitutione  per- 
pendens  monasterii  oblatam  curam  suscipere  verebatur,  qui  tandem  auc- 
toritate  ordinis  compulsus  humeros  iugo  difficulter  supposuit  et  amplius 
de  dei  misericordia,  quam  de  propria  confisus  industria  cum  omni  dili- 
gentia sibi  commissi  monasterii  negotia  dispensavit.  —  —    ||    RtmovanI 

KKONIKA    ÖeSKjS.    TAK  BECElrtaO    DaLIMILA.    C.    94.    FoNT.    RER.  BoHEM.  HI,  199.^) 


1)  Ibid.  auch  eine  mittelhochdeutsche  Übersetzung,  die  inhaltlich 
ganz  mit  dem  tschechischen  Texte  übereinstimmt.  Dieser  lautet  in  wört- 
licher Übersetzung:  Nach  dem  Tode  des  Königs  im  dritten  Jahre  trat 
eine  Hungersnot  in  Böhmen  ein,  wahrlich  das  Jahr  war  von  Gott  selbst 
verflucht,  so  dafs  die  Menschen  Menschenaas  und  auch  ihre  eigenen 
Kinder  verzehrten.  Es  war  ein  solcher  Schrecken,  so  sehr  starben  sie, 
dafs  in  jeder  Stadt  ein  Wagen  war,  der  nichts  anderes  that,  als  dafs 
er  die  Toten  herausfuhr,  auf  ein  Mal  warfen  sie  mehr  als  zehn  in  die 
Grube.      Dann  im  Jahre    darauf  war   ein    solches  Gedeihen,    dafs    der 

13* 


196  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

Po  krälove^  smrti  na  tretie  l^to 

by  hlad  v  Cechäch.  Pravie,  to  leto  bylo  samym  Bohem  prokleto, 

ze  liudie  mrchu  lindskü,  i  sv^  deti  jediechu. 

Az  hroza  byla,  tako  velmi  mfiechu, 

ze  V  kazdöm  meste  voz  biese, 

ten  jineho  neciniese, 

jedno  ze  umrlco  voziese, 

po  jednü  viece  nez  des§t'  v  d61  uvrziese. 

Pak  na  l6to  takä  zizn  biese 

ze  kofec  zita  sest'  penez  zlycli  platiese. 

Keonika  Neplachova  Fontes  her.  Boh.  III,  477.  Et  fames  maxima 
subsequitur.  ||  Heinkici  de  Heimkürg.  ann.  S.  S.  XVII.  717,  46.  Farne 
invalescente  et  spoliis  ingrayescentibus  tanta  multitudo  pauperum  mortua 
est  in  Moravia,  ita  ut  eciam  omnes  sepeliri  non  possent,  set  effossis 
in  altum  puteis  corpora  mortuorum  in  campis  vel  in  vicis  inventa, 
in  ipsos  puteos  proiecta,  tandem  repletis  puteis  terra  obruebantur.  || 
Ck.  DOM.  Sähen,  auct.  Heink.  de  Heimbukg.  S.  S.  XXX,  700,  33.  Eins 
temporibus  ^)  fit  magna  fames,  moriuntur  quam  plures,  ut  non  pos- 
sent omnes  tumulari.  39.  Anno  Domini  MCCLXXXII»  sub  Johanne  fuit 
fames.  ||  Ann.  Pol.  I.  S.  S.  XIX,  646,  25  (=  Ann.  Pol.  IV).  Eodem  anno 
fuit  maxima  fames  in  terra  Cracoviensi,  propter  quam  infinita  milia 
hominum  exiverunt  in  Rusiam  et  in  Ungariam,  sed  qui  iverant  in  Rusiam 
dati  sunt  Thartharis,  qui  vero  transiverunt  in  Ungariam  venditi  sunt 
Comanis.  ||  Ann.  Cbacovic.  compil.  S.  S.  XIX,  605,  24.  Eodem  anno 
fames  incepit  que  duobus  annis  fuit.  ||  Ann.  Ckacov.  bkev.  cont.  S. 
S.  XIX,  666,  34.  Fames  horrenda  fuit;  nam  mensura  siliginis  sol- 
vit  13  scotis  argenti.  ||  Ann.  S.  Crucis  Pol.  S.  S.  XIX,  682,  43. 
Fames  horrenda  fuit  in  partibus  Poloniae:  nam  mensuram  tritici 
solvebant  tredecim  scotis  Pragensibus.  ^)  ||  Cont.  Vindob.  S.  S. 
IX,  712,  24.  Maxima  mortalitas  hominum  fit  per  Boemiam  et  Mora- 
viam.  Nam  Präge  ac  Brunne  et  alibi  defuneti  innumerabiles ,  velut 
fenum  in  curribus  ac  agros  ducebantur;  ibi  in  fossis  profundis  catervatim 
obstruuntur,  tempore  hyemalis  et  veris.  ||  Cont.  praedicat.  Vindob.  S.  S. 
IX,  731,  45.  Eodem  anno  maxima  mortalitas  hominum  fit  per  Boe- 
miam, Moraviam  et  Austriam. 

1283.  Cr.  S.  Petri  Erford.  mod.  S.  S.  XXX,  418,  26.  Eodem  anno 
tempestates  et  grandines  tales  fuerunt,  quales  ante  longa  tempora  non 
fuerunt  audite;  multos  homines  submerserunt  —  —  ||  Ann.  Colm.  maior. 
S.  S.  XVn,  210,  17.  Hyems  calida  fuit.  18.  Item  ciconie  festum 
cathedre  sancti  Petri  diebus   15  pervenerunt  (22.  Feb.).     21.  In  annun- 


Scheflfel  Getreide  6  schlechte  Pfennige  galt.  —  Im  dritten  Jahre  nach 
dem  Tode  des  Königs  (Ottokar  f  1278)  wäre  das  Jahr  1280  oder  1281, 
doch  braucht  die  allgemein  gehaltene  Schilderung  nicht  eben  auf  ein 
bestimmtes  der  drei  Notjahre  bezogen  zu  werden,  das  gute  Jahr,  von 
dem  die  Rede  ist,  mufs  jedenfalls  das  erste  Jahr  nach  der  Hungersnot, 
also  1283  sein,  darum  ist  die  Nachricht  hier  unter  1282  angesetzt  worden. 

1)  Johann  III.,  Abt  von  1281—1283. 

2)  Die  Annalen  datieren  die  Nachricht  1277,  sie  sind  aber  in  den 
ersten  Jahren,  in  denen  sie  Selbständiges  berichten  (seit  1269),  voll- 
ständig unzuverlässig,  es  ist  sonst  nichts  von  einer  Hungersnot  in  diesem 
Jahre  in  Polen  bekannt.  Die  Nachricht  zeigt  in  der  Fassung  eine  ge- 
wisse Verwandtschaft  mit  den  Ann.  Cracov.  brev.  a.  1282  und  gehört 
auch  in  dieses  Jahr.  Die  Verwechslung  ist  offenbar  durch  das  Ver- 
sehen eines  Abschreibers  entstanden,  der  die  letzte  X  von  MCCLXXXH 
in  eine  V  verwandelte. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  197 

ciatione  dominica  (25.  März)  vinee  botros  et  folia  protulerunt.  In  octava 
vero  nativitatis  spiee  frumenti  in  locis  pluribus  apparuerunt.  27.  In 
festo  Gordiani  Epimachi  (10.  Mai)  inventa  fuerunt  grana  recentia  et 
fuerunt  turtures  et  balumbe.  211,  1.  Nuces  Avellane,  fraga,  pira  regalia, 
rape  magne  in  bona  quantitate  crevisse  dicuntur  et  lignum  in  vitibus 
abundavit.  ||  Ann.  S.  Rüdb.  Salisbg.  S.  S.  IX,  808,  36.  In  die  sancti 
Uedalrici  (4.  Jul.)  grando  maxima  ad  quantitatem  ovorum  cecidit  in 
barrochia  Vorowensi.  ||  Cosm.  cont.  ann.  Prag.  HI.  S.  S.  IX,  208,  19. 
Eodem  anno  ver  totum  siccum  fuit.  Hoc  etiam  anno  4.  Idus  Maii  (12.  Mai) 
frigus  vineas  et  fructus  arborum  ita  enormiter  laesit,  quod  penitus  nullos 
fructus  protulerunt;  laesit  etiam  segetes  frumenti  hyemales  et  aestivales 
per  totam  Bohemiam,  tritici,  siliginis,  ordei,  pisae  caeterorumque  semi- 
num,  ita  quod  in  plurimis  locis  defalcatae  sunt  propter  suam  infruc- 
tuositatem,  quia  nutrimenta  parva  vel  nulla  bumanis  usibus  conferre 
videbantur. 

1284.  Ann.  Colm.  maioe.  S.  S.  XVII,  211,  13.  Item  in  vigilia 
sancti  Marci  (24.  Apr.)  perierunt  vineae  multae.  Fraga,  pisa,  cerusa 
matura  reperiebantur  in  magna  quantitate  in  festo  pentecoste  (28.  Mai.), 
quod  raro  vidimus  contigisse.  Messis  inchoata  fuit  in  festo  sanctorum 
Joannis  et  Pauli  (26.  Jun.),  qui  est  post  festum  Johannis  baptiste. 
35.  Bonum  vinum  crevit  in  bona  quantitate,  sed  non  durabile  vide- 
batur.  II  Ann.  S.  Rddb.  Salisbg.  S.  S.  IX,  809,  17.  Ventus  validus  ädeo 
fuit  per  Bawariam  et  Austriam  generalis,  quod  memoria  eins  similis 
non  habetur.  ||  Cont.  Vindob.  S.  S.  IX,  713,  6.  Eodem  anno  in  estate, 
in  partibus  Austrie,  circa  Spanneperch  in  meridie  facta  sunt  fulgura  ac 
tonitrua  horribilia  et  coruscationes  et  nubium  disruptiones  ac  pluvie  in- 
gentes,  in  tantum  quod  aque  de  vicinis  montibus  defluentes  in  villis 
circumadiacientibus  cooperiebant  domos  et  horrea,   submersaque  est  ibi 

in  quibusdam  villis  multitudo    hominum. ||  Ann.  Polonoeum  I.  S. 

S.  XIX,  648,  28  (=  Ann.  Pol.  IV).  Eodem  anno  Tarthari  terram  Ungarie 
que  dicitur  de  Septemcastris ,  intraverunt  et  multos  christianos  capti- 
vaverunt  et  occiderunt.  Christus  autem  tutor  christianorum,  magnam 
famem  in  eos  et  pestilenciam  inmisit. 

1285.  Menko.  CHR.  CONT.  S.  S.  XXIII,  563,  29.  Anno  eodem  fuit 
hyems  humida  (1284 — 85),  et  cataractibus  apertis  recens  aqua  supera- 
bundavit  et  superexspaciata  est  planiciem  terrae  in  tantum,  quod  homi- 
nes  prudentes  assererent  infra  quinquaginta  annos  nunquam  sie  aquam 
pluvialem  increvisse,  pestilentia  autem  eodem  anno  sacerdotum  maxima, 
nam  infra  15  septumanas  quadraginta  duo  moriebantur.  564,  30.  Plu- 
vialis  aqua  valde  terram  implevit  circa  festum  Martini  hyemalis 
(11.  Nov.),  trans  Laycam  recens  mare  intumuit  et,  aggeribus  confrac- 
tis,  bis  occidentalem  Frisiam  spatio  interposito  superexspatiata  est. 
Postea  die  nativitatis  Christi  (25.  Dec.)  cum  frigore  intollerabili  con- 
gelatio  aquarum  subsecuta  est  cum  nive  et  grandine  intermixta.  Con- 
tigit  et  tunc  temporis  homines  propter  intollerabile  frigus  inter  silvas 
et  villas  in  pascuis  mori.  Fuerunt  et  tunc  aquae  congelatae  in  tantum, 
quod  solidum  iter  itinerantibns  trans  Laycam  praeberent,  intrantes  per 
paludes  et  nemora.  übi  prius  ad  centum  annos  nullus  viam  quaesivit 
indubitanter  cum  curribus  pertransibant.  Trans  Emesam  prope  Oter- 
thom,  Longene  et  Knocka  cum  equis  homines  in  glacie  solidum  iter 
carpeijant.  ||  Magdeburg.  Schoppen chr.  St.  Chr.  VII,  169,  20.  In  dem 
1285  jar  was  vele  donres  und  unweders,  und  in  dem  achten  dage  sunte 
Peters  und  Pawels  (6.  Juli)  vorhof  sik  hir  umme  de  stad  grot  unweder 
an    dem    dage   und    stunt   wente    an    de    sextentit    und    regende    und 

hagelde. dar  af  wart  grot  water  und  dede  groten  schaden.  ||  Ann. 

SiNDELFiNG.  S.  S.  XVII,  304,  3.  lu  hicme  boves  multi  moriebantur  usque. 
10.  Kai.  Jun.  (23.  Mai)  grando  Syndelphingae  damnosa,  et  pestilentia  facta 


198  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

buum,  et  mel  carum.  ||  Ann.  August,  min.  S.  S.  X,  10,  18.  Pestilentia 
pecudum  solito  maior  per  totam  estatem  duravit,  ita  ut  in  Augusta 
non  decima  pars  vaccarum  remaneret  viva.  ||  Cont.  Zwetl.  III.  S.  S.  IX, 
657,  40.  Aves  ubique  moriuntur.  Pars  hyemis  prima  ante  nativitatem 
Domini  (25.  Dec.)  caloris  miri  habita  est,  et  nix  modica,  et  optima  tem- 
peries,  durans  usque  ad  katbedram  sancti  Petri  (22.  Feb.)  sequentis  anni, 
ita  ut  per  omne  illud  tempus  numquam  in  falcibus  flores  deessent,  et 
plura  veris  indicia  sunt  reperta. 

1286.  Menko.  che.  cont.  S.  S.  XXIII,  564,  38.  Nee  fuit  mirum,  quia 
ad  festum  Petri  cathedrae  (22.  Febr.)  gelavit  et  pluvialis  aqua  est  sub- 
secuta  usque  ad  festum  Gregorii  (12.  Mrz.).  Et  sie  quicquid  in  autumno 
tritici  aut  hordei  fuerat  seminatum  deperiit  omnino.  Gregorii  papae 
cum  agricultura  deberet  esse  potissima,  per  gelu,  quod  de  mane  fortiter 
terram  corripuit,  tardati  sunt  agricultores,  et  pabulum  iumentorum  etiam 
in  villis,  etiam  ad  greges  pascendos,  non  poterat  inveniri  propter  aestatis 
praecedentis  siccitatem  et  hyemis  frigiditatem  subsequentis.  Fuit  enim 
fenum  tanti  precii,  ut  modius  frumentalis  bene  repletus  ad  quatuor  vel 

sex  denarios  vix  emi  posset.     Et  si  maior  fuit In  Daventria 

plaustrum  feni  pro  decem  solidis  Deventriensibus  vendebatur.  Cum  gra- 
mina  nuUa  in  pascuis  crescerent,  quam  plures  ruscas  confregerunt  et 
stramina  rapientes  de  lectis  suis,  de  domibus,  pecudi  apposuerunt,  ne 
inedia  deperiret.  Preccium  vaccae  unius  fuerunt  sex  solidi  sterlingenses 
vel  octo  ad  malus  propter  defectum  pabuli.  ||  Lat.  Reimche.  St.  Chb. 
XIII,  203,  29. 

Cristi  milleno  bis  centeno  quoque  seno 
Ac  octogeno  flumina  magna  lego. 

Ann.  Colm.  maioe.  S.  S.  XVll,  212,  47.  Item  Parisius  tanta 
fuit  caristia  circa  festum  pentecostes  (2.  Juni),  quod  homo  in  die  com- 
medit  12  denariatas  panis;  sed  in  quadragesima  tanta  fuit,  quod  epi- 
scopus  carnes  commedere  cum  pauperibus  dispensavit.  213,  14.  Hie 
annus  in  fructibus  et  bonis  Omnibus  abundavit.  28.  Pridie  Ka- 
lendas  Octobris  (30.  Sept.)  cecidit  pruina  magna  in  Alsatia;  iterum  in 
brevi  post  due,  lesique  fuerunt  in  campestri  botri,  et  folia  et  botri 
multi.  de  vitibus  cecideruijt;  et  crevit  vinum,  vasaque  chara  multum, 
quia  pro  15  communiter  vendebantur.  40.  Glacies,  que  fluxit  in  Rheno, 
115  naves  submersit  et  villas  aliquas  devastavit. 

1287.  Grofse  Sturmfluten  an  der  Nordseeküste.  Ann.  Bland.  S.  S. 
V,  33,  28.  Primo  die  Februarii  (1.  Feb.)  commotum  est  mare;  tur- 
batis  fluctibus  et  procellis  eins,  facta  est  inundatio  orrida,  —  — 
tercia  pars  Hollandiae,  cum  Omnibus  habitatoribus  suis,  bestiis  et  uni- 
versis  creaturis  interiit.  Flandria,  Fresia,  Anglia,  Dachia  et  omnis  locus 
mari  contiguus  huius  doloris  amaritudine  fuit  plenus.  ||  Balduini  Ninov. 
CHE.  S.  S.  XXV,  546,  16.  Mare  ventis  validissimis  agitatum  procellosis 
fluctibus  solito  multo  altius  intumescit,  ruptisque  ripis  et  obicibus,  vio- 
lenter  egressum,  in  Hollandia,  Zelandia,  Frisia,  Datia  et  Anglia  et  aliis 
multis  locis  virorum,  mulierum  et  infantum  ac  diversi  generis  bestiarum 
multitudinem  infinitam  in  se  miserabiliter  rapuit  et  involvit.  ||  Ann. 
Floeeff.  S.  S.  XVI,  628,  39.  Hoc  anno  tanta  aquarum  inundatio 
fuit  in  Zelandia,  Frisia  et  Holandia,  quamque  nunquam  audita  fuerat, 
unde  multi  perierunt.  ||  Ann.  Tielenses  S.  S.  XXIV,  25,  38.  Inundacio 
mari 8  ita  crevit,  quod  persone  virorum  ac  mulierum  centum  milia  sub- 
mersi  sunt.  ||  Jon.  de  Beka  che.  ed.  Buchelius  Ulteaiecti  1643.  p.  94. 
Anno  Domini  MCCLXXXVII  .  die  XIV.  mensis  Decembris  ex  magna 
ventorum  intemperie  factum  est  undosum  diluvium,  quod  submersis 
hominibus  et  iumentis  lachrymosum  fecit  excidium.  ||  Rijmkeonick  van 
Melis  Stoke  4.  Bock.  v.  498  uitgev.  d.  W.  G.  Bkill.  I,  233. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  199 

Doe  ghevielt  also  zint, 

Dat  op  de  zestiende  kaiende 

Van  Loumaent  (17.  Dec.)  God  doe  sende 

Ene  vloet  also  groot, 

Daer  vele  volx  in  bleef  doot. 

Te  hant  dama  sinte  Aechten  daghe  (5.  Feb.) 

Sende  God  tote  ere  plaghe 

Echter  ene  grote  vloet. 

Dese  twee  waren,  als  ic  verstoet, 

In  enen  winter  int  jaer  ons  heren, 

Als  ons  de  scrifturen  leren, 

Xn  hondert  ende  seven  ende  dachtich 

Dese  twe  vloedo  waren  so  crachtich, 

Dat  sie  ghinghen  over  al  tlant, 

Dat  leghet  an  dessewes  cant, 

Beide  oester  ende  wester  Vresen, 

Ende  Hollant  moste  oec  Verliesen: 

SuuthoUant  verdranc  oec  mede, 


Menkonis  chb.  cont.  S.  S.  XXIII,  565,  1.  Anno  gratiae  1287  de- 
cima  quarta  die  Decembris  factum  est  diluvium  in  partibus 
Frisiae  periculosum  in  homines,  iumenta  et  res,  et  propter  hoc  famo- 
sum  in  tempus  futurum.  Aquis  vero  sie  coadunatis  et  commotis,  inter 
conticinium  noctis  et  gallicinium  libere  aggeres  transeunt,  et  omne  genus 
hominum,  quod  in  locis  humilibus  mansionem  habuerat,  cum  iumentis, 
domibus,  frumento  feno  gurges  aquarum  miserabiliter  funditus  evertens 
ad  Silvas  deportabat.  Domus  lapideae  quam  plures  corruerunt.  In 
Silvis  etiam  agri  ab  ymo  evulsi  aquis  ferebantur.  In  locis  humilibus 
sine  obstaculo  Impetus  aquarum  paludes  transivit.  Nee  fuit  mirum,  quia 
a  tempore  cuius  non  extat  memoria  in  partibus  istis  tam  magna  salsi 
maris  ebullitio  ad  mensuram  quinque  pedum  non  est  visa.  Et  propter 
hoc  infinita  populi  multitudo  periit  submersa.  In  occidente,  ut  sacer- 
dotes  et  decani  coniecerant,  a  Stauria  usque  ad  Laycam  triginta  millia 
hominum  submersa.  A  Laica  usque  ad  Emesam  viginti  millia  perierunt, 
Orientales  ut  sunt,  Riustingi,  Astingi  et  Herlingi,  a  plaga  praedicta 
immunes  fuerunt.  Agri  etiam  eorum  sationales  et  pascuales  fructum 
dederunt  competentem;  sed  in  locis  humilibus,  ut  est  in  Sunedeswolda 
et  Sconamora,  agri  quam  plurimum  fuerunt  destructi.  Res  mira:  vir 
unus,  lupus  unus,  et  canis  et  lepus  in  baculo  ad  silvas  venerunt  vivi. 
Multi  etiam  qui  rabiem  aquarum  miserabiliter  evaserunt.  Et  plerique 
pauperes,  recedente  aqua,  paludes  ascenderunt,  construentes  ibidem  casas, 
in  quibus  frumentum  quod  ibi  ab  aquis  fuerat  proiectum  triturabant. 
Circa  Martini  hyemalis  (11.  Nov.)  vacca  pro  tribus  solidis  aut  quatuor 
vendebatur,  et  hoc  nuUa  de  causa,  nisi  quod  paucissimi  paucos  fructus 
collegerant.  ||  Hknkici  de  Hekvokdia  chk.  ed.  Potthast  p.  211.  Quinto- 
decimo  anno  Rudolfi  in  festo  sancti  Nycasii  (14.  Dec.)  ex  maris  in- 
undatione  submersa  sunt  in  Selandia  15  insule  una  cum  15000  homi- 
num utriusque  sexus,  ut  legitur  in  cronicis  Flammighorum.  ||  Cr.  S. 
Petri  Erford.  mod  S.  S.  XXX,  419,  26.  Eodem  anno  in  Fresia  submersi 
sunt  per  inundacionem  aque  pene  octoginta  milia  hominum.  ||  Ann. 
Colmar.  maior.  S.  S.  XVII,  214,  7.  Item  vinum  bonum  ci'evit  in  locis, 
ubi  vinum  durum  crescere  consueverat,  et  vinum  durum  crevit  in  vineis, 
que  vinum  Optimum  proferre  in  Alsatia  consueverunt. 

1288.  Menkon.  CHR.  cont.  S.  S.  XXIII,  565,  20.  Sequenti  anno 
circa  assumptionem  Mariae  (15.  Aug.),  etiam  circa  exaltationem  sanctae 
crucis  (14.  Sept.),  oceanus  turbine  ventorum  commovetur  ita  ut  pene 
omnes  naves,  quae  se  alto  pelago  commiserant,  periclitarent,  et  submersi 


200  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

sunt  centum  gubernatores; 29.  Anno  graciae  ut  supra  7.  Kalendas 

Novembris  (26.  Okt.)  circa  festum  Simonis  et  Judae  in  Oriente  prope 
Oterdum  et  in  occidente  prope  Usquert,  in  Merna  et  in  Suterdicke  prop- 
ter  destructionem  aggerum,  qui  minime  in  dictis  locis  fuerunt  reparati, 
salsum  mare  ebullivit,  et  superexpatiata  est  aqua  planiciem  terrarum, 
venitque  ad  loca  humiliora,  ut  est  Germerwolt,  Waltersum,  Astawalt, 
ubique  fluitando.  ||  Cr.  S.  Petbi  Ebfobd.  mod.  S.  S.  XXX,  420,  26.  Eo- 
dem  anno  circa  festum  sancti  Michaelis  (29.  Sept.)  per  nimiam  vim  ven- 
torum  multa  milia  hominum  in  aqua  que  vocatur  Lacus  prope  civitatem 
Lubecensem  cum  omnibus  que  habebant  simul  cum  navibus  miserabiliter 
submersi  sunt.  ||  Ellenh.  ann.  S.  S.  XVII,  103,  21.  Anno  D.  1288  vise 
fuerunt  glacies  circa  festum  beati  Urbani  (25.  Mai),  et  choruscationes 
et  tonitrua  circa  festum  undecim  milium  virginum  (21.  Okt.).  Ipso  anno 
vinum  periit,  annona  autem  in  tantum  profecit,  quod  quartale 
tritici  vendebatur  pro  30  denariis,  quartale  siliginis  pro 
20,  ordei  pro  13  denariis.  ||  Ann.  Colmab.  Maiob.  S.  S.  XVII,  215,  18. 
Circa  festum  purificationis  (2.  Eeb.)  venit  ventus  magnus,  qui  in  Flan- 
dria  oceanum  de  alveo  suo  ad  tria  magna  miliaria  inundare  fecit, 
et  plus  quam  quinquaginta  milia  hominum  interfecit.  24.  Circa  Ka- 
lendas Marcii  (1.  März)  tantum  frygus  fuit,  quod  infra  Basileam 
clausit  glacies  aquas  Rehni  et  vinum  congelebatur  in  ecclesiis  in  calici- 
bus  et  ampullis.  30.  17.  Kalendas  Maii  (15.  Aprl.)  nocte  perierunt  vinee, 
et  solidus  denariorum  Basiliensis  datus  fuerat  in  vineis  rustico  laboranti. 
40.  Item  6.  Idus  Julii  (10.  Jul.)  cecidit  grando  magna  et  fecit  damnum  in 

diversis  locis  et  fulgur .  ||  Flobes  temp.  auct.  fb.  oed.  minor.  S.  S.  XXIV, 

242,  7.  1288  in  vigilia  sancte  Margarete  (12.  Jul.)  in  Sukental  fragore 
nubium  300  homines  perierunt.  ||  Ann.  Sindelfing.  S.  S.  XVII,  305,  32. 
Item  proxima  die  post  translationem  sancti  Benedicti  (12.  Juli)  maxima 
tempestas  vineas,  agros,  homines  grandine  et  aqua  destruxit:  Ezzelingen, 
Butispach  et  villam  in  Wile  prope  Holzirringen  penitus  devastavit 
grandine. 

1289.  Ellenh.  chb.  S.  S.  XVII,  131,  49.  In  expeditione  autem 
predicta  ^),  incipiente  crastino  Margarete  (16.  Juli)  et  durante  usque  ad 
feriam  sextam  post  Adelfi  (2.  Sept.) ,  caristia  rerum  inexcogitatarum 
magna  fuit  orta,  ita  videlicet,  quod  unum  ovum  galline  venderetur  pro 
9  denariis,  —  —  bos  pro  5  solidis,  una  nummata  panis  pro  tribus 
magnis  Turonensibus,  due  oves  pro  uno  ovo,  quatuor  porci  pro  uno 
solido  et  lectus  pro  5  solidis;  nee  tamen  aliquis  in  tanta  penuria  ex 
parte  ista  ratione  famis  interiit,  sed  ex  parte  adversa  infiniti.  ||  Ann. 
CoLM.  MAioB.  S.  S.  XVn,  216,  22.  Grando  magna  circa  Basileam  fuit, 
que  frumentum,  fructus,  vineas  devastavit.  29.  Circa  Columbariam  fuit 
messis  ante  festum  Johannis  baptiste  (24.  Jun.)  inchoata,  et  ante  festum 
sancte  Praxedis  virginis  (21.  Juli)  terminata.  217,  5.  Hiems  calida 
(1289 — 1290);  herbe  flores,  arbores  flores  et  folia  ante  nativitatem  Do- 
mini (25.  Dec.)  produxerunt;  venatores  tum  fraga  in  Alsatia  invenerunt; 
pice  cum  gallinis  puUos  ante  trium  regum  (6.  Jan.)  protulerunt;  arbores 
folia  antiqua  retinuerunt  usque  ex  eis  recentia  prodierunt;  vites  botros, 
folia,  flores  ante  Hilarii  (13.  Jan.)  protulerunt;  pueri  in  Egesheim  in  aqua 
fluenti  balneabant. 

1290.  Menko.  che.  cont.  S.  S.  XXIII,  567,  26.  Frequens  pluvia 
autumnalis  segetes  cum  feno  destruxit  in  agris  et  pratis.  Propter 
nimiam  abundantiam  aquae  pluvialis  prope  Amum  et  Daventriam  Rhe- 
nus et  Isla  effluxerunt,  et  destructa  est  Batua  prope  Islam.  Domus 
multae  devastatae  sunt,  hominibus  submersis.  Item  crastina  Benedicti 
abbatis  rabies  aquarum  ventis  agitata  Frisiam  replet.     In  ista  congre- 


1)  Feldzug  Rudolfs  gegen  Burgund. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  201 

gatione  aquarum  antiquum  Silsteth  funditus  est  evulsum  in  Otterdum, 
et  aquae  transierunt  terminos  suos  repleveruntque  omnia  prata,  et  nisi 
praeter  omnem  Waltersum  per  vim.  ||  Ann.  Colm.  maiok.  S.  S.  XVII, 
217,  28.  Hiemps  calida  et  pluviosa,  aestas  frigida  et  pluviosa. 
In  Burgundia  prope  Susanam  cecidit  grando  magna,  cuius  lapides  duo- 
rum  vel  trium  panum  magnitudinem  superabant.  Laesit  novem  ecclesias 
parrochiales ,  et  sexaginta  millia  hominum  computabantur  periisse. 
39.  Hiemps  calida  (1290 — 91);  annus  pluviosus.  Rhenus  quater  ante 
nativitatem  Domini  (25.  Dec.)  inundavit.  218,  2.  Fructus  propter  nimiam 
productionem  florum  totaliter  perierunt.  Frumentum  crevit  vile.  ||  Cont. 
ViNDOB.  S.  S.  IX,  716,  16.  Eodem  anno  inveniebantur  viole  in  nativi- 
tate  Domini  (25.  Dec.  1289)  et  in  circumcisione  (1.  Jan.  1290)  et  in  epy- 
phania  (6.  Jan.),  et  deinceps  per  totam  Austriam  arbores  produxerunt 
flores  in  hortis  et  pomeriia,  sicut  in  Maio,  et  qui  vidimus  testamur,  quia 
insolitum  prius  fuerat. 

1291.  Ann.  Colm.  maioe.  S.  S.  XVII,  218,  38.  Crevit  vinum  nobile 
et  virtuosum.  ||  Cont.  Vindob.  S.  S.  IX,  716,  40.  Kg.  Andreas  v.  Ungarn 
fallt  in  Österreich  ein.  Segetes  tempore  messis  tam  per  pabulum  quam 
per  incendium  et  conculcationem  pedum  equorum  ac  hominum  penitus 
devastavit;  et  talis  pestilencia  sex  septimanis  in  terra  ista  duravit, 
et  multo  deterius  huic  terre  fecit,  quam  Bela 

1292.  Ann.  Colm.  maiok.  S.  S.  XVII,  -219,  5.  Hiems  temperata  usque 
ad  purificationem  (2.  Feh.),  postea  invaluit  frigus,  quod  Renus  in  Brisaco 
ex  utraque  parte  pontis  fuit  congelatus,  quod  equis  et  bigis  commu- 
niter  transiverunt.  Cires  dederunt  10  libras,  quo  glacies  scinderetur,  ut 
naves  possent  transire.  Ciconie  Kathedra  Petri  (22.  Feb.)  non  venerunt, 
sed  circa  Gregorii  (12.  März)  pauce  Columbariam  venerunt,  quia  multe 
frigore  perierunt.  Frumentum  charum;  quartale  siliginis  10  so- 
lidis  Columbarie  vendebatur  circa  Gregorii  (12.  März).  ||  Ann.  Sdtdel- 
FiNG.  S.  S.  XVii,  307,  1.     Annona  erat  satis  cara. 

1293.  Ann.  Colm.  maior.  S.  S.  XVII,  220,  23.  Item  estas  calida 
et  sicca,  et  vinum  bonum,  ut  dicebatur  generaliter  habundavit.  ||  Chb. 
Colm.  S.  S.  XVII,  258,  50.  In  obsidione  hac^)  regis  exercitus  bonis 
Omnibus  habundabat.  Annus  fuit  calidus  et  siccus,  vinum  Opti- 
mum —  —  Columbarienses  vinum  et  bladum  sufficientia  habebant. 
Quartale  frumenti  vendebatur  7  solidis. 

1294.  Hungersnot  in  Lothringen  (G.  episc.  Mett.)  tmd  im  Elsaß 
(Ellenh.).  G.  episc.  Mett.  cont.  HI.  S.  S.  X,  551,  26.  Huius  etiam  tem- 
poribus,  anno  scilicet  11  et  12*),  inaudita  caristia  et  in  ultimo  tanta 
copia  vini  fuit,  ut  pro  tribus  solidis  cum  dimidio  modius  haberetur,  qui 
prius  vineis  in  hyeme  congelatis,  vendebatur  26,  ita  ut  pro  tribus  soli- 
dis infra  unum  mensem  haberetur  unus  modius  vini,  ut  pro  una  quarta 
bladi  et  pro  uno  modio  vini  haberetur  ||  Ellenh.  ann.  S.  S.  XVII,  103,  43. 
In  die  beate  Margarete  virginis  (15.  Jul.)  annona  valuit  in  Argentina: 
siligo  videlicet  tredecim  solidos  et  triticum  14  solidos;  et 
in  die  Marie  Magdalene  (22.  Juli)  sequenti  non  inveniebatur  panis  venalis 
in  tota  civitate  Argentinensi,  eodemque  die  fracta  fuerunt  omnia  scampna 
panificum  per  vulgum  civitatis  Argentinensis.  Eodem  die  Margarete 
cives  Argentinenses  dederunt  in  elemosinis  pauperibus  centum  quartalia 
siliginis  una  vice.  ||  Ann.  Colm.  maior.  S.  S.  XVII,  220,  39.  Item  17.  Ka- 
lendas  Februarii  (16.  Jan.)  venit  frygus  tantae  fortitudiais,  quod  circa 
Haginogiam  multae  vinee  frigore  perierunt,  tüie  et  arbores  aliae  fisse 
fuerunt,   pisces  in  aquis ,  aves  et  homines  in  sylvis  pariter  perierunt. 


1)  Während  der  Belagerung  Colmars. 

2)  Nach  Angabe  der  Gesta  regierte  Buchard  13  Jahre  bis   1296, 
also  müssen  hier  die  Jahre  129^  und  1295  gemeint  sein. 


202  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

221,  3.  Item  karistia  magna  fuit  et  quartale  frumenti  pro  18  so- 
lidis  dabatur  et  sorores  de  Columbaria  plus  quam  300  quartalia  in 
una  sua  grangia  pauperibus  erogaverant  ante  festum  Marie  Magdalene 
(22.  Jul.).  Yenit  circa  Basileam  ventus  validus,  fulgura,  tonitrua,  pluvia 
magna,  que  domus  destruxerunt  et  arbores  magnas  et  fortes  funditus 
sive  radicitus  evulserunt.  ||  Che.  pont.  et  imp.  Rhen.  e  cod.  Gissensi  117. 
N,  Akch.  IV,  76.  Cecidit  maxima  nix,  qualis  unquam  visa  fuit  et 
duravit  quinque  ebdomadis. 

1296.  Gest.  Boemundi  arciepsc.  Tbev.  S.  S.  XXIV,  480,  5.  Per 
totam  dyocesim  Treverensem  vinee  congelantur  et  vindemiis  cessantibus, 
non  pauci  ad  vindemiandum  vineas  intrare  dedignabantur.  ||  Cont. 
ViNDOB.  S.  S.  IX,  718,  8.  Eodem  tempore  tanta  fuit  austeritas  fri- 
goris,  ut  nix  et  pluvia  plurimos  facerent  defficere  inibi  venientes. 
17.  Eodem  anno  tanta  inundatio  aquarum  facta  est,  ut  aqua  Wienna 
hosspitale  civium  et  fontem  ante  hosspitale  situm  transcenderet,  ita  ut 
infirmi  in  lectulis  natare  et  vix  afugere  viderentur;  et  rivus  qui  Satel- 
pach  dicitur  ad  Sanctam  Crucem  per  totum  claustrum  et  ante  liberariam 
usque  ad  gradum  ecclesie  intravit.  21.  Eodem  anno  per  totam 
yemen  aura  adeo  lenis  fuit,  quod  stuppis  bene  caruissent  homines 
si  Toluissent.  35.  Eodem  anno  perierunt  poma,  ita  quod  in  foro  Wienne 
pro  infirmis  vix  parva  et  corrupta  inveniebantur  12  pro  8  denariis.  [| 
Ann.  Colm.  maior.  S.  S.  XVII,  221,  23.  Rhenus,  qui  longo  tempore  oppi- 
dum  Brisacum  ab  Alsacia  diviserat,  isto  anno  pro  parte  ad  latus  montis 
se  aliud  transferebat.  Inundacio  cuiusdam  aque  ad  oppidum  Rin- 
veldin,  —  —  37.  In  Colmar  uno  hoc  anno  mortui  pueri  777.  ||  Cont. 
Flokianen.  S.  S.  IX,  750,  16.  Eadem  estate  diversis  temporibus  plura 
loca  a  fulmine  sunt  cremata.  Eodem  quoque  anno  12.  Kalendas  Sep- 
tembris  (21.  Aug.)  circa  horam  vespertinam  subito  cepit  ventus  validis- 
simus,  qui  per  diversa  loca  Austrie  plura  edificia  et  etiam  muros  vali- 
dissimos  deiecit. 

1296.  Teuerung  in  Lüttich  (Ann.  S.  Jacobi  Leod.  min.),  gleich- 
zeitig Hungersnot  in  Baiern  (Anonymi  monach.  Bav.  chronolog.).  Ann. 
S.  Jacobi  Leod.  min.  S.  S.  XVI,  643,  32  (=  Joh.  Hocsem).  Eodem  anno 
bladi  fuit  caristia,  et  vini  quarta  27  Turonensibus  vendebatur,  quod 
nunquam  ante  visum  fuit.  ||  G.  Boemündi  arohiep.  Trev.  S.  S.  XXIV, 
480,  9.  Inundaverunt  aque  Treveris,  et  flumen  Moselle  elevatum 
est  super  muros  Treverenses  in  ripa  Moselle  sitos,  ita  quod  celaria  in 
medio  civitatis  sita  aquis  replerentur,  quod  etiam  prius  numquam  visum 
est  a  diebus  antiquis.  |1  G.  episc.  Mett.  cont.  III.  S.  S.  X,  551,  30.  Fuit 
etiam  ipso  13.  anno  tanta  pluviarum  inundantia,  ut  coUes  et  domus 
multe  ruerent  et  ipsi  montes  horride  finderentur.  ||  Anont.  monach.  Bav. 
coMPiL.  CHRONOLOG.  RER.  Boic.  Oefele  S.  S.  II,  340.  Famcs  validissima 
fuit  ita  quod  modius  Monacensis  siliginis  vendebatur  pro 
V  libris  denariorum;  modius  avenae  pro  III  libris.  ^) 

1297.  Ellenh.  ANN.  S.  S.  XVII,  104,  4.  Tempore  auctumpnali  tanta 
excrevit  habundancia  vini,  quod  vacuum  vas  vendebatur  pro  una 
libra,  et  quiqumque  habuisset  centum  vacua  vasa,  habuisset  quinqua- 
ginta  plena  vini  pro  quinquaginta  vacuis.  Vetus  vero  vinum  dabatur 
gratis,  ut  vacuarentur  vasa  et  implerentur  novo  vino;  et  clamabatur 
publice  in  civitate:  Bonum  vinum  gratis  in  diversis  ceUariis.  Et  quar- 
tale annone  vendebatur  pro  7  solidis.  ||  Chr.  pont.  et  imp.  Rhen.  e 
COD.  Gissensi  N.  Aech.  IV,  76.  Carrata  vini  solvit  5  solides  Hallensium 
in  Wormacia.  |1  Ann.  Colm.  maior.  S.  S.  XVII,  222,  23.  Cogente  pesti- 
lentia  atque  mortalitate  Columbarienses  canonici  processionem  cum 


1)  Über  den  "Wert  der  isolierten  Nachricht  läfst   sich  nichts  Be- 
stimmtes angeben.  ^ 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  203 

reliquiis  indixerunt.  In  vigilia  purificationis  (1.  Feb.)  circa  terciam  ad 
ecclesiam  homines  religiosi  ac  clerici  Sancti  Martini  convenerunt  —  — 
44.  Botros  maturos  in  conventu  in  festo  Dominici  (4.  Aug.)  commederunt. 
In  Columbaria  multa  nova  vina  bona  inveniebantur  in  nativitate  sanete 
Marie  virginis  gloriose  (8.  Sept.).  223,  2.  Ama  boni  novi  vini  in  Slezcistat 
pro  octo  denariis  vendebatur.  25.  Vas  vini  dabatur  in  Columbaria  pro 
denario,  ut  vas  eyacuaretur.  Unum  vas  rappes  pro  vase  vacuo  vende- 
batur pauperibus.  Boni  crevit  abundantia  vini.  23.  Quinto  decimo 
Kalendas  Decembris  (17.  Nov.)  coUigebantur  rose  in  Columbaria  Alsatie, 
in  horto  fratrum  Predicatorum.  Et  eadem  die  cecidit  nix  magna,  et 
usque  ad  illum  diem  frygus  modicum  instavit. 

1298.  Ellenh.  chb.  S.  S.  XVII,  140,  24.  Qui  marscalcus  preceptis 
domini  sui  voluit  obedire,  et  rogaverat  aliquos  cives  Argentinenses,  quod 
ei  annonam  venderent.  Quorum  aliqui  sie  responderunt.  Licet  unum 
quartale  siliginis  vendatur  bene  pro  decem  solidis  Argenti- 
nensibus,  et  quartale  avene  sex  solidis,  tamen  sie  nolumus  ven- 
dere,  sed  quantum  unum  quartale  siliginis  valet  et  vendi  potest  infra 
octavam  sancti  Joannis  baptiste  (1.  Jul.)  et  eiusdem  diei  estimationem 
volumus  nobis  esse  salvam  et  quod  infra  dictam  octavam  sancti  Johan- 
nis  baptiste  annona  taxatur.  Tandem  conditio  predicta  inter  predictas 
partes  intervenerat  sie,  quod  si  aliquis  tria  milia  quartalia  siliginis,  ali- 
quis  quinque  milia  et  quantum  voluit  recepit;  et  iter  versus  partes  in- 
feriores receperunt.  37.  Interfecto  vero  Adolfo  rege  predicto  in  die 
Processi  et  Martiniani  (2.  Jul.)  anno  Domini  1298  annona  minus  valuit 
de  die  in  diem.  44.  Termino  vero  solutionis  annone  appropinquante, 
infra  octavam  Johannis  baptiste  prescriptam  civibus  Argentinensibus, 
Albertus  Dei  gratia  Romanorum  rex  misit  illum  de  Landenberg,  suum 
marscalcum,  ad  civitatem  Argentinensem ,  quod  interesset  taxationi  an- 
none prescripte  ac  solutioni  eiusdem.  Annona  vero,  videlicet  quodlibet 
quartale  siliginis  taxatum  fuit  iuxta  forum  commune  pro  quinque 
solidis,  avena  vero  pro  tribus  solidis,  et  carrata  vini  pro  duabus 
que  prius  octo  libras  valuit,  et  omnia  mundi  necessaria  bono  foro  ven- 
debantur.  138,  45.  Annona  enim,  que  vendebatur  ante  adventum  suum  *) 
pro  decem  solidis,  vendebatur  subito  postea  pro  quatuor  solidis,  et  pro 
minori.  Eodem  itaque  tempore  tanta  fuit  habundancia  vini,  quod 
unum  picarium  vini  dabatur  pro  ovo,  et  unum  picarium  boni  vini 
pro  uno  denario.  ||  Ann.  Colm.  maigk.  S.  S.  XVII,  224,  26.  Mortalitas 
magna  extitit  et  commestio  boum  prohibebatur.  ||  Chr.  Colm.  S.  S. 
XVII,  265,  52.  Tanta  autem  fuit  in  ducis*)  exercitu  caristia,  quod 
panis  vix  valens  denarium  pro  6  denariis  vendebatur.  ||  Ann.  Pol.  I. 
S.  S.  XIX,  652,  31  (=  Ann.  Pol.  III).  Generalis  pestilencia  anima- 
lium  in  tcta  Polonia. 

1299.  Chb.  Elwag.  S.  S.  X,  39,  1.  Hoc  anno  pestis  animalium 
per  omnes  terras  gravissime  invaluit. 

1300.  JoH.  HocsEM.  GEST.  PONT.  Leod.  Hb.  I.  cap.  XXIV.  Chapea- 
viLLE,  Gest.  pont.  Leod.  II,  333  D.  Anno  Domini  1300.  die  secunda 
Decembris  inundatione  mosa  tantum  excreuit,  quod  antiquum  Hoy 
pontem  superfluens  trabes  anexit,  quae  fluminis  impetu  defluentes  arcum 
vnum  pontis  noui  lapidei  diruerunt.  ||  Ann.  Ensdobf.  S.  S.  X,  6,  45.  Hoc 
anno  maxima  pestilentia  animalium  et  maxime  vaccanim  per  totum 
mundum  suborta  est. 

1302.  Ann.  Gand.  ed.  Funck-Bbentano  p.  29.  Circa  istud  tempus 
tanta  fuit  caristia  et  fames  in  Gandavo,  quod  vulgares  communiter 
pane  facto  de  avena  vescebantur;   villa  enim  Gandensis  se  tenuit  cum 


1)  Zur  Zeit  von  Albrechts  Wahl,  gewählt  am  27.  Juli. 

2)  In  Albrechts  Heere  auf  seinem  Zuge  gegen  Adolf  von  Nassau. 


204  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

rege,  toto  territorio  circumiacente  cum  Guidon  e  et  Wilhelmo  existente, 
et  ideo  frumentum  et  alia  victualia  non  nisi  furtive  in  ea  poterant  in- 
troduci.  II  Ann.  Colm.  maiob.  S.  S.  XVII,  227,  2.  Inundatio  Eheni 
tanta  fuit,  quod  homines  de  Nuwenburcli  in  Friburgum  navigio  potu- 
erunt  pervenire,  quod  usque  ad  illud  tempus  fuerat  inauditum.  25.  Nono 
Kalendas  Februarii  (24.  Jun.)  et  sequenti  die  perierunt  vinee  et  magna 
pars  frumenti  et  multa  alia,  et  non  fuit  frigus  ista  hyeme  nisi  bis  die- 
bus  prenominatis ;  et  non  fuit  calor  estate  sequenti  nisi  duobus  diebus, 
et  hiis  fuerunt  duo  homines  prope  Rubiacam  calore  nimio  suffocati. 
Acre  vinum  atque  debile  noscitur  crevisse,  et  circa  festum  sancti  Martini 
(11.  Nov.)  quartale  pro  duobus  solidis  vendebatur;  vinum  vero  vetus  pro 

32  denariis  vix  poterat  comparari. Es  folgen  noch  hier  u.  Zeile  34  ff. 

einige  Weinpreise.  228,  3.  Circa  festum  sancte  Lucie  (13.  Dec.)  venit  fri- 
gus tollerabile.  Circa  festum  sancti  Thomae  (21.  Dec.)  venit  frigus 
magnum,  quod  pauperes  plurimum  perturbavit  et  permansit  usque  post 
epiphaniam  (6.  Jan.  1303).  Hoc  frigus  terram  fidit,  et  sacramentum  domi- 
nicum  in  calicibus  congelavit.  Circa  Bisuncium  fluvius  Dubius  congelatus 
fuit  et  homines  glaciem  ascenderunt  et  glacies  sub  eis  fregit  et  homines 
promiscui  sexus  quingenti  pariter  perierunt  in  die  sancti  Stephani  (26.  Dec). 
Hoc  anno  aquarum  exstitit  inundatio  et  Renus  fluvius  tante  magnitudinis 
extitit,  quod  nullus  hominum  recordabatur,  eum  tante  magnitudinis  ex- 
titisse.  In  Brisaco  Renus  congelabatur,  quod  canes  in  glacie  poterant 
pertransire.  20.  Vinum  vile  crevit  in  Alsatia,  sed  bonum  in  Turego  et 
Wormacia  dicebatur.  ||  Cont.  Zwetl.  HI.  S.  S.  IX,  660,  15.  Eodem  anno 
ex  intemperie  aeris  vina  Austrie  communiter  in  tanta  sunt  procreata 
amaritudine,  ut  nullus  retroactis  temporibus  a  quoquam  sub  simili  acer- 
bitate  procreata  tarn  generaliter  recordaretur. 

1303.  Ann.  Colmak.  maigr.  S.  S.  XVII,  228,  33.  In  festo  sancti 
Marci  (25.  Apr.)  ariste  florentes  in  Columbaria  videbantur.  Item  flores 
herbarum  plurimi  prodierunt.  Eadem  die  perierunt  vinee.  Item  ipso 
die  fraga  recentia  videbantur.  38.  Item  ante  festum  sancti  Marci  fabe 
et  vinum  floruere.  Tertio  nonas  Maii  (5.  Mai)  in  Rubiaca  quedam  vinee 
perierunt,  et  flores  fabarum  tribus  diebus  antea  dicebantur  periisse. 
43.  In  festo  sancti  ürbani  (25.  Mai)  matura  cerusa  in  Columbaria  vende- 
bantur.  Item  frumentum  novum  inveniebatur.  229,  8.  Messis  inchoata 
fuit  in  festo  sanctorum  Johannis  et  Pauli*  (26.  Jun.)  sed  diebus  octo 
ante  frumentum  pauperes  collegerunt.  In  uno  culmo  frumenti  ariste 
13  prodierunt.  22.  Bonum  vinum  crevit  et  carrata  vini  novi  in  vitibus 
pro  decem  libris  non  poterat  comparari.  26.  Hoc  anno  vinum  bonum 
crevit  et  persica  et  alii  arbores  fructibus  abundabantur.  36.  In  die 
sancti  Andree  (30.  Nov.)  atque  sequenti  venit  ventus  fortis.  —  — 
Hyems  Rome  frigida  in  Alsatia  calida.  —  —  ||  Ann.  Wkatislav. 
ANTiQ.  S.  S.  XIX,  529,  34.  Habita  fuit  yemps  estivalis,  quod  homines 
nullum  frigus  senserunt. 

1304.  Ann.  S.  Petki  Erfoed.  mod.  S.  S.  XXX,  436,  31.  Gewitter 
am  30.  JSfov.  \\  Anonymi  che.  Wircebürgense  Eckhart,  Coment.  reh.  Franc. 
oRiENTAL.  I,  821.  In  diePhilippi  et  Jacobi  (1.  Mai)  cecidit  nix  tarn  magna, 
quod  arbores  multas  fregerit.  ||  Ann.  Colmar.  maior.  S.  S.  XVII,  230,  8. 
Hyems  calida.  21.  Fraga  in  Amliswire  in  sancti  Urbani  (25.  Mai) 
festivitatibus  vendebantur.  28.  Ante  festum  Johannis  baptiste  15  diebus 
novum  ordeum  vendebatur.  39.  Annus  hie  calidus  fuit  et  nullus 
hominum  recordabatur  annum  tante  caliditatis  extitisse.  Messis  ante 
Johannis  (24.  Jun.)  inchoata  et  ante  tres  consumata.  Botri  maturi  in 
vigilia  sancti  Johannis  (23.  Jun.)  in  Alsatia  videbantur.  Tantus  calor 
in  Alsatia  erat,  quod  senes  communiter  dixerunt,  nullum  annum  tante 
caliditatis  suis  temporibus  evenisse.  Annus  sine  pluvia  et  calidus ;  et 
bonum  vinum  crevit,  quod  loqui  fecit  pauperes  per  talenta.     45.   Vinee 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  205 

montium  vinum  bonum  in  maxima  quantitate  protulerunt.  231,  3.  In 
Alsatia  tantus  erat  calor,  quod  carrucarii  nudi  per  campos  bigas  suas 
cum  oneribus  deduxerunt.  Tantus  fuit  calor,  quod  rivus  volvens  duas 
rotas  solam  vix  molendine  volvere  dicebatur.  Panis  modicus  pro  denario 
dabatur  et  frumentum  pro  5  vel  6  solidis  vendebatur.  Annus  hie  cali- 
dus,  clarus,  sine  notabili  pluvia,  vinum  protulit  bonum  in  montibus  et 
magna  quantitate,  et  ubi  credebat  se  quis  vas  aut  tria  replere,  quinque 
faciliter  adimplevit.  In  quibusdam  vero  locis  campestria  vinum  debile 
ac  modicum  potulerunt.  Quartale  frumenti  pro  5  vel  6  solidis 
vendebatur,  sed  panis  modicus  pro  denario  dabatur.  Si  enim  pro  12  so- 
lidis frumentum  venditum  fuisset,  panis  nimis  extitisset.  Ideo  panis 
modicus  erat,  quia  molendina  frumenta  molere  non  valebant.  Vinum 
bonum  abundabatur  ac  pro  parvo  precio  dabatur,  quia  Rhenus  vinum 
deducere  non  valebat.  Rhenus  tante  parvitatis  erat,  quod  in  locis  pluri- 
bus  inter  Argentinam  et  Basileam  poterat  transvadari.  ||  Cont.  Zwetl.  III. 
S.  S.  IX,  662,  1.  Eo  etiam  anno  Danubius  ariditate  nimia  ita  inaruerat, 
ut  inter  Neunburgam  et  Chremsam  in  tribus  locis  vadabilem  equis  et 
curribus  se  preberet.  ||  Cont.  Sancruc.  HI.  S.  S.  IX,  733,  18.  Rex  eciam 
Romanorum  Albertus  —  —  Bohemiam  ingressus,  incendiis  et  rapinis 
cuncta  devastans,  ibidem  duravit,  quosque  yemis  asperitate  et  famis 
necessitate  reddire  ad  propria  compelleretur. 

1305.  Himgersnot  in  Frankreich  (Mart.  Opp.  cont.  Angl.)  v/nd  in 
Cöln  (Cöln.  Jahrb.).  Makt.  Oppav.  cont.  Anglicae  fkat.  jiin.  S.  S.  XXIV, 
259,  22.  Facta  est  fames  valida  in  regno  Francie,  eo  quod  erat  inibi 
caristia  magna,  sie  ut  summa  frumenti  venderetur  pro  40  solidis 
sterlingorum.  ||  Cöl.  Jahkbüchek  Rec.  A.  St.  Chb.  XIII,  20,  17.  In 
deme  selven  jaire  ervrois  der  Rin,  dat  man  dar  over  geink  up  sente 
Agneten  advent  (20.  Jan.).  in  deme  selven  jare  was  de  grose  duir  zit, 
dat  vil  luits  hungers  sturven.  ^)  ||  Lat.  Reimchb.  St.  Chr.  XHI,  204,  1. 

Annis  post  mille  trecentis  addito  quinque 
Est  glacie  Renus  Heriberti  (16.  März)  lumine  plenus. 
Ann.  Colmar.  major.  S.  S.  XVII,  231,  19.  Hyems  diu  duravit. 
Stramen  ad  commedendum  ovibus  et  aüis  pecoribus  prebebatur.  Ciconie 
et  muite  alie  parve  avicule  fame  et  frigore  perierunt.  Allaude  multe 
capiebantur.  Rhenus  naves  oneratas  portare  non  valebat  pre  nimia 
parvitate. 

1306.  Hn/ngersnot  in  Böhmen  (Kr.  Neplach.),  angeblich  von  zwei- 
jähriger Dauer.  Ann.  Francofurt.  Grotefend  Q.  z.  frankf.  Gesch.  I,  1,  4. 
Nota  quod  anno  domini  MCCCVI  in  vigilia  purificationis  beate  Marie 
virginis  gloriose  (1.  Feb.)  circa  noctein  due  turres  pontis  et  ipse  pons 
Frankenfordensis  pro  majori  parte,  multis  utriusque  sexus  hominibus 
desuper  stantibus,  propter  nimiam  glaciem  et  aquarum  inunda- 
cionem  ceciderunt.  qui  homines  quasi  ad  quingentos  estimati  omnes 
pro  tunc  submersi  perierunt.  *)  |1  Kronika  Neplachova  Font.  rer.  Boh. 
in,  478.  Fames  duobus  annis  non  ex  sterilitate  terre  sed  ex  malicia 
vastancium  plus  quam  terciam  partem  hominum  consumpsit. 

1308.    Aegidii  Li  Muisis   chb.  De  Smet.   Corp.   chr.  Fland.  II,  175. 


1)  Es  liegt  kein  entscheidender  Grund  vor,  die  Richtigkeit  der 
Nachricht  anzuzweifeln  und  eine  Verwechslung  mit  1315  anzunehmen, 
wo  übrigens  die  Quelle  richtig  wieder  von  Hungersnot  berichtet.  Nach- 
dem die  Rec.  A.  schon  1298  eine  selbständige  Nachricht  gebracht  hat, 
beginnt  jetzt  eine  bis  1333  fortgesetzte  Reihe  selbständiger  Notizen. 
Der  Anfang  der  Jahresnotiz  zu  1305  ist  zweifellos  selbständig,  warum 
soll  es  die  Fortsetzung  nicht  auch  sein? 

2)  Vgl.  Deutsch.  Ann.  ibid.  p.  4,  die  die  SteUe  übernehmen. 


206  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

Anno  MCCCVin,  mense  Septembri,  fuit  tempus  pluviale  in  tantum  quod 
fluyius  Scaldae  prae  magnitudine  exivit  metas,  et  in  proces- 
sione  in  pluribus  locis  peregrinos  per  naves  transire  oportebat. 

1309.  Nach  einem  besonders  harten  Winter  entsteht  im  Westen 
Belgiens  ein  bedeutender  Notstand  (Aegid.  li  Muis.),  gleichzeitig  herrscht 
Hungersnot  in  Hessen  (Chr.  Ridesel.).  Aegidii  Li  Muisis  che.  De  Smet. 
Corp.  chr.  Fland.  II,  176.  In  illo  anno  fuit  tantum  gelu  quod  etiam 
in  mari  nautae  moriebantur,  et  etiam  fuit  post  gelu  maxima  aquarum 
abundantia.  Anno  illo  fuit  eclipsis  solis  ultima  die  Januarii  (31.  Jan. 
1310)^),  et  eodem  anno  fuit  karistia  bladi  et  vini.  ||  Ann.  S.  Jacobi 
Leod.  S.  S.  XVI,  644,  1.  Hyemps  asperrima,  deinde  aquarum  in- 
undatio  maxima.  Eodem  fit  eclipsis  solis  ultima  die  Januarii  (31.  Jan.).|| 
JoH.  Hocs.  GEST.  PONT.  Leod.  Hb.  I.  cap.  XXXI.  Chapeaville,  Gest.  pont. 
Leod.  II,  351B.  Eodem  anno  byems  asperrima:  deinde  aquarum  in- 
undatio  maxima  15.  Kai.  Februarii  in  Huyo  molendinao,  pontes  (18.  Jan.), 
domos  diruit,  in  vna  domo  sex  homines  suffocando.  Eodem  anno  in  vigilia 
purificationis  (1.  Feb.)  circa  meridiem  fit  solis  ecclypsis.  H  Gest.  Trev. 
c.  234  ED.  Wyttenbach.  u.  Müller  II,  206.  Isto  tempore  fuit  frigus 
permaximum,  cujus  aequiparantia  a  nullo  tunc  vivente  potuit  recor- 
dari.  1|  Excerpta  chr.  Riedeseliani  Hassiaci,  Kdchenbecker  Analecta 
Hassiaca  col.  III,  14.  War  ein  greulicher  Hunger  und  Pestilentz- 
Sterben.  ||  Cr.  S.  Petei  Erford.  mod.  S.  S.  XXX,  443,  25.  Magna  in- 
undancia  aquarum  facta  fuit  circa  diem  santi  Alexii  (17.  Jul.). 

1310.  Hungersnot  in  Mitteldeutschland  (Ann.  aus  DietJcirchen, 
Mart.  Oppav.  cont.  Fuld.)  und  gleichzeitig  in  Baiern  (Ann.  S.  Budb. 
Salisburg.J,  hier  hauptsächlich  infolge  von  kriegerischen  Verwüstungen  des 
Landes.  Annalen  aus  Dietkirchen  M.  G.  Deutsch.  Chr.  IV.  1.  p.  118,  20. 
Frigus  lesit  omnes  vineas,  et  nucum  arbores  exscindebantur,  eratque  in 
die  natalis  Domini  nostri  (25.  Dec). 

Anno  milleno  ter  centeno  decimoque 
Oppressit  totum  tunc  dira  caristia  mundum, 
Atque  fames  multos  dissolvit  corpore  sanos; 
Annone  maldrum  binis  marcis  fuit  emptum. 
Mart.   Oppav.   cont.   Fuld.   ed.   Basil.    1559,  p.  245.     Anno  Domini 
millesimo    trecentesimo    decimo,    fuerunt   pluuie   multae,    et  inunda- 
tiones  magnae  in  uerno   et  aestate,   et  subsequuta  est  magna  steri- 
litas  frumenti  et  uini,  qualem  tunc  nemo  meminerat  audivisse  et  in 
pluribus  locis,  panis  non  inueniebatur  ad  uendendum:  et  pauperes  more 
bestiarum    comedebant  herbas.  *)    ||   Ann.   S.   Rudberti  Salisbg.    cont.   S. 
S.   IX,   821,    5.     Item    dux    Austrie    misit    circa    festum   beati    Martini 
(11.  Nov.)  dominum  Uolricum  de  Waise  cum  trecentis  armatis   in  Tit- 
maning  contra  ducem  Babarie;   qui   adiunctis   sibi  hominibus  archiepis- 
copi  Salzburgensis  tam  districtum  Salzburgensem  qu8,m  etiam  districtum 
du  eis  Babarie  spoliis   et  incendiis  devastarunt,  in  tantum  ut  propter 
frigus  et  famem  tanta  mortalitas  hominum  est  secuta,  ut  a  pre- 
fato  festo  usque  ad  festum  purificationis  (2.  Peb.  1311)  in  uno  cimiterio 
Titmaning  plus  quam  duo  milia  et  trecenta  funera  sint  sepulta,  et  mor- 
talitas  hominum   per  totam   Babariam   fuit  magna   subsecuta.  || 
Ann.  Mell.  cont.  S.  S.  IX,   511,  17.     Vinee  per  Austriam  et  orti  fruc- 


1)  Ringförmige  Sonnenf.  am  31.  Jan.  1310,  nicht  1.  Feb.,  wie  Joh. 
Hocs.  angiebt.  Die  Quellen  rechnen  den  Tag  noch  zu  1309,  da  sie  den 
Jahresanfang  auf  Ostern  ansetzen.  Der  kalte  Winter  war  also  der 
Winter  1309—1310. 

2)  Die  Nachricht  ist  in  gekürzter  Form  in  die  Magdeburger 
Schöppenchr.  St.  Chr.  VE,  182  übergegangen. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  207 

tuum  comesti  sunt  per  brucos,  per  duos  annos  se  continue  succedentes.  || 
Ann.  Matseen.  S.  S.  IX,  825,  7.  Pestilentia  hominum  et  pecorum  atque 
pecudum  facta  est  magna.  ||  Ann.  cistercien.  dj  Heinhichow  S.  S.  XIX, 
545,  42.  In  die  beati  Jacobi  apostoli  (25.  Jul.)  mane  incepit  pluere,  et 
duravit  continue  illa  pluvia  per  duos  dies  et  noctes  per  quam  aqua, 
que  Niza  vocatur,  tarn  inundavit,  quod  ante  civitatem  Glatz  multas  do- 
mos  subruit . 

1311.  Hungersnot  in  Süddeutschland  (Ann.  Haiesbrunn.,  Ann. 
Osterhov.,  Ann.  August,  min.).  Hessische  Congeries  ed.  Nebelthau  Z.  f. 
HESS.  Gesch.  VII,  321.  War  in  allen  Landen  grofs  Sterben  der  Pesti- 
lentz,  desmahls  ist  Landgraflf  Johannes  zu  Hessen  zu  Cassel  an  der 
Pestilentz  gestorben.  ||  Ann.  Halesbkunn.  maiob.  S.  S.  XXIV,  48,  19.  Eo- 
dem  anno  fuit  maxima  fames  per  totum  fere  mundum,  ita  ut  in  Nurem- 
berg  unum  sumerinum  siliginis  pro  4  libris  Hallensium  vende- 
retur.  ||  Ann.  Osterhov.  S.  S.  XVII,  557,  37.  Eodem  anno  fuit  tanta 
karistia,  quod  modius  Landawensis  siliginis  vendebatur  pro 
e'/j  libris  Ratisponensibus,  scaffa  Pataviensis  pro  undecim 
libris  Pataviensibus,  Australis  modius  prodecem  librisWien- 
nensibus.  ||  Ann.  August,  min.  S.  S.  X,  10,  41.     In  die  Egidii  (1.  Sept.) 

hora  vespertina  venit  grando  super  Augustam —    48.  Eodem  anno 

karistia  magna  fuit.  In  tempore  messis  vendebatur  modius 
siliginis  in  Augusta  pro  26  solidis.  Et  post  messem  cepit  cres- 
cere  pretium  annone  de  septimana  in  septimanam,  ita  quod  circa 
festum  Michahelis  (29.  Sept.)  modius  siguli  dabatur  pro  42  so- 
lidis denariorum.  ||  Kronika  Neplachova  Font.  her.  Boh.  HI,  479.  Et 
VII.  kalendas  Augusti  (26.  Jul.)  in  Glacz  maxima  inundacio  fuit,  et 
innumeras  domos  abduxit,  et  homines  utriusque  sexus,  ut  refertur,  ad 
mille  animas  submersit. 

1312.  Hungersnot  in  Österreich  (Ann.  Matsee.,  Cont.  Zwetl.  III). 
Ann.  Matseen.  S.  S.  IX,  825,  12.  Fames  validissima  facta  est,  ita  ut 
mensura  siliginis  unius  videlicet  metrete  pro  tribus  solidis 
denariorum  aut  amplius  venundetur,  mensura  vero  avene  pro 
nummis  60  venderetur.  1|  Cont.  Zwetl.  IE.  S.  S.  IX,  665,  1.  Eodem 
anno  metreta  siliginis  ante  pascha  (26.  März)  pro  sexaginta 
denariis  vendebatur.  Caristia  autem  a  pascha  usque  ad  nova  tan- 
tum  de  die  in  diem  crevit,  quod  demum  metreta  tritici  pro  dimi- 
dio  talento  vendebatur,  metreta  siliginis  pro  tribus  solidis 
et  15  denariis,  hordei  pro  70,  avene  pro  60.  Unde  etiam  contigit, 
ut  multi  homines  in  terra  Austrie,  et  precipue  in  altera  parte  nemoris, 
et  in  terra  Bawarie  fame  morerentur.  Eodem  anno  quedam  tempestas 
in  Bachovia  et  in  Chremsa  repente  inundans,  aliquos  homines  et  domos 
quamplurimas  subruens  et  abducens  interemit,  molendina  multa  et 
vineas  destruxit.  1|  Ann.  Polon.  H,  S.  S.  XIX,  636,  37.  Wisla  maxime 
inundavit. 

1313.  Hungersnot  in  Süddeutschland,  belegt  durch  Nachrichten  für 
das  Elsafs  (Joh.  Vitodu/r.)  und  Salzburg  (Arm.  S.  Rudberti).  Jon.  Vito- 
DUR.  CHR.  ED.  G.  V.  Wyss.  p.  69.  Circiter  ista  tempora  propter  kari- 
stiam  que  invaluerat  in  pluribus  mundi  partibus  perierunt  nimia  pre 
fame  in  civitate  Alsacie  dicta  Colmur  tot  homines,  quod  in  duabus 
foveis  extra  muros  ad  hoc  paratis  sepulti  fuerant  XX  et  XVII  centena 
et  in  aliis  tribus  LXXX  .  XIX  centena  hominum  qui  pro  majori  parte 
de  Westerrich  et  de  Lothoringia  ut  fertur  extiterunt.  Nam  iUic  fames 
crudelius  inhorruerat  et  ut  eam  homines  ibidem  habitantes  effugerent, 
ad  civitatem  prenominatam ,  terre  fructibus  tunc  magis  exuberantem, 
turmatim  confluxerunt.  Tempore  ejusdem  famis  accidit  homines  de  terris 
prefatis  fugere  et  ad  terram  Ungarie,  tunc  fertilem  et  uberem,  sterili- 
tatem  aliarum  terrarum  penitus  nescientem,  properare.     Cum  autem  in 


208  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

mangna  multitudine  ad  unam  navim  fluvii  Danubii  consedissent,  ut 
proficiscerentur  ad  terram  Ungarie,  nauta,  intelligens  ipsorum  inten- 
cionem  et  iter  et  insuper  perspiciens  eos  fame  prevalida  maceratos  con- 
fectos  et  pene  consumptos,  navem  subvertit  et  omnes  pariter  in  pro- 
fundum  Danubii  dimergendo  eos  precipitavit  dicens:  „Melius  est  quod 
in  hoc  fluvio  pereant,  quam  quod  terram  totam  Ungarie  depascendo 
consumerent."  Quod  factum  inhumanum  immo  dyabolico  perswasum 
instinctu  dum  ad  nostros  terrigenos  relacione  plurimorum  pervenisset, 
nautam  celebriter  commendabant.  |1  Aks.  S.  Rüdberti.  Salisbueg.  cont. 
S.  S.  IX,  821,  52.  Eodem  anno  erat  tanta  karistia  quod  metreta 
tritici  dabatur  pro  tribus  solidis  et  duobus  denariis.  ||  Cont. 
ZwETL.  III.  S.  S.  IX,  665,  12.  Eodem  anno  pius  Dominus  sterilitatem 
prioris  anni  omnium  victualium  habundantia  compensans,  in  tantum 
terram  fructificare  fecit,  ut  tempore  novorum  metreta  tritici  pro 
sex  vel  minus,  siliginis  pro  quatuor  yel  minus,  hordei  pro 
quatuor  vel  minus,  avene  pro  duobus  vel  ad  malus  pro  tribus 
denariis  venderetur.  Insuper  carrata  vini  secundum  qualitatem 
valoris  sui  circa  talentum  vel  infra  vel  paulum  supra  comparabatur, 
nisi  esset  egregium  vinum.  Tanta  enim  erat  copia  vini  presertim  in 
Austria,  ut  vasis  deficientibus  unum  vas  vini  pro  vase  vacuo  equaliter 
traderetur;  et  quia  tunc  vindemia  nimis  erat  serotina  contigit  ut  fructus 
uvarum  in  vineis,  et  mustum  in  torcularibus  et  in  dolus  congelasceret ; 
et  circa  festum  sancti  Martini  (11.  Nov.)  in  Wienna  et  Neunburg  vix 
eadem  vindemia  complebatur.  Poma  etiam  et  pira  et  omnes  huius- 
modi  fructus  in  tanta  copia,  sicut  a  longe  retroactis  temporibus  con- 
tigerat  habundantius  provenerunt. 

1314.  Hungersnot  in  Böhmen  (Ann.  Böh.  brev.J.  Ann.  Boh.  beeviss. 
S.  S.  XVn,  720,  40.  Ex  magnitudine  frigoris  et  nivis  facta  est  cari- 
stia  maxima  et  pestilentia  hominum  et  brutorum  animalium 
infinita  multitudo,  et  facta  est  tunc  miseria  inaudita.  ||  Canon.  Samb.  ann. 
S.  S.  XIX,  706,  12.  Eeodem  anno  fratres  habebant  expedicionem  in  fines 
Ruthenorum  Criwicz ,  amiserunt  multos  equos  et  ad  sarcinam  et  expen- 
sas  deductas,  et  multi  homines  fame  perierunt  et  fratres  famem  susti- 
nuerunt. 

1315.  Allgemeine  Hungersnot.  Das  Notgebiet  erstreckt  sich  Ober 
Belgien  (Jacob.  Muev.  Aegid.  Li  Muisis,  Jan  de  KlerTc,  Chr.  Villar.,  Joh. 
Hocsem.,  Levold  v.  Nordhof.,  Ann.  Foss.,  Mart.  Opp.  cont.  Brdbant.), 
Holland  (Wilh.  Procurator),  das  Bheinland  (Ann.  Agripp.,  Cöl.  Jahrb., 
Lat.  Eeimchr.,  Gr.  van  der  hillig.  stat,  Not.  Col.,  Gest.  Trev.),  Westfalen 
(Chr.  episc.  Mind.J,  die  Ostseeküste  von  Lübeck  bis  Esthland  (Detmar, 
Ann.  Lubic,  Gan.  Samb.),  Brandenburg  (Detmar).  In  Süddeutschland 
wird  über  die  Hungersnot  nu/r  aus  dem  JElsafs  (Ann.  Marbac.)  und  Baiern 
(Ann.  Windherg.)  berichtet.  Jacobi  Muevini  chb.  De  Smet  Corp.  chr. 
Fland.  II,  457.  Eodem  anno,  facta  est  fames  valida  et  caristia  per- 
maxima,  ita  ut  venderetur  raseria  bladi  ad  mensuram  Torna- 
censem  IV  Ib.  fortis  monetae,  plurimis  haereditates  suas  propter  in- 
opiam  victualium  vendentibus,  et  ob  hoc  ad  summam  paupertatem  de- 
volutis.  II  Aegidii  Li  Muisis  che.  De  Smet.  Corp.  chronic.  Fland.  II,  207. 
Eodem  anno,  fuit  magnus  defectus  vini  in  Francia,  quod  in  Tornaco 
non  bibebantur  nisi  vina  sancti  Johannis.  Anno  etiam  illo,  post  reces- 
sum  dicti  regis  Ludovici ,  pro  inundatione  pluviae ,  et  quia  bona  terrae 
male  recepta  fuerunt,  et  in  multis  locis  devastata,  incepit  caristia 
bladi  et  salis,  in  tantum  quod  raseria  salis  sex  libras  vendebatur,  et 
de  die  in  diem  caristia  augebatur.  ||  Jan  de  Klerk  Brabantsche  Yeesten. 
Buch  V.  cap.  X.  v.  783—820.  Collect,  de  Chboniqües  Bblges  I,  p.  442. 

Int  jaer  0ns  Heren,  weet  voerwaer, 
Dertienhondert  ende  XV  jaer, 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  209 

Doen  begonsten  die  drie  plaghen, 
Die  men  ewelic  sal  ghewaghen, 
Die  God  sende  den  menschen  ie  ghen: 
Deerste  plaghe  dat  was  die  reghen, 
Die  in  die  maent  von  Meie  began, 
Ende  duerde  een  jaer  voert  an, 
Soe  dat  die  vrucht  ende  dat  coren 
Daer  bi  meest  bleef  verloren. 
Dander  plaghe  volghede  daer  naer, 
Sonder  beiden,  int  selve  jaer: 
Dat  was  die  sware  dieren  tijt. 


Niet  broot  allene,  mer  alle  spise 

Was  soe  diere,  dat  ghelike 

Noit  en  gheviel  in  ertrike. 

Die  viertele  rogs,  die  gout 

In  Antwerpen,  dies  ben  sie  bout, 

Tsestich  conincs  tornoyse  groot. 

Tvolc  was  in  soe  groter  noot, 

En  mochte  verteilen  man  en  gheen ; 

Want  dat  ghecarm  ende  dat  gheween, 

Dat  men  hoerde  van  den  armen. 

Mochte  enen  steene  ontfermen, 

Daer  si  achter  Straten  laghen 

Met  iammere  ende  met  groten  claghen, 

Ende  swollen  van  honghere  groot, 

Ende  bleven  van  armoeden  doot, 

Soe  dat  menre  warp  bi  ghetale, 

In  enen  putte  tenenmale, 

Tsestich  ende  oec  mere. 

Dus  wrac  God  Onse  Here 

In  ertrike  des  menschen  sonden, 

Daer  si  met  weelden  in  stonden. 

Chr.  ViLLARtEN.  MONAST.  coNT.  II.  S.  S.  XXV,  213,  8.  Dominus 
Johannes  de  Malre  abbatizavit  anno  Domini  1315,  et  fuit  suo  tempore 
fames  et  mortalitas  maxima,  qualis  non  est  audita  a  centum  annis 
et  infra.  ||  Jon.  Hocsem.  gest.  pont.  Leod.  lib.  11.  cap.  VI.  Chapeavillk, 
Gest.  pont.  Leod.  II,  373  C.  Hoc  anno  vsque  ad  Augustum  sequentem 
tanta  fuit  mortalitas  et  caristia,  quod  modius  siliginis  men- 
surae  Thenensis,  (quorum  quinque  modii  quatuor  tantum  mensurae 
Leodiensium  adaequant)  decem  florenis  aureis  vendebatur,  et  de 
hospitali  in  lovanio  biga  bis,  vel  ter  in  die  onerata  sex  vel  octo  cada- 
ueribus  mortuorum,  extra  villam  in  nouo  facto  caemiterio,  miseranda 
corpuscula  continuo  deportabat:  quae  cum  transiret  quotidie  ante  do- 
mum,  qua  tunc  morari  coeperam,  foetore  cogente,  conduxi  mihi  domum 
in  suburbiis  iuxta  campos.  Et  idem  in  villis  caeteris  contingebat;  et 
tamen  bladis  granaria  erant  plena  sed  ad  loca  maritima,  vbi  maior 
erat  caristia  portabantur.  ||  Levolds  v.  Northof  Che.  d.  Grf.  von  der 
Mark  ed.  Tross.  p.  156.  Eodem  anno  incepit  caristia,  quae  duravit  us- 
que  ad  Augustum  anni  sequentis.  ||  Ann.  Foss.  S.  S.  IV,  33,  51.  Hoc 
anno  valuit  modius  spelte  6  solidos  veterum  grossorum,  fuitque 
gentium  imortalitas  inenarrabilis.  ||  Mart.  Oppav.  cont.  Brabant.  S.  S. 
XXIV,  262,  32.     Cuius  vacationis  tempore')   maxima   fames,   morta- 


1)  Während  der  Sedisvakanz  nach  dem  Tode  Clemens  V.,  f  1*-  Aprl. 
1314,  bis  zur  Wahl  Johanns  XXII.  am  7.  Aug.  1316. 

Leipziger  Studien,  VI.  1:   Curschmann,  Hungersnöte.  14 


210  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

litas  et  sterilitas  terrarum  fuit,  quanta  ab  alicuius  memoria  tunc  viven- 
tis  antea  visa  non  est,  quia  modius  siliginis  valebat  duodecim 
solidos  grossorum  Turonentium  regis  Frantrie  et  ultra.  ||  Willelmi 
Pbocuratoris  Egmond.  CHR.  Matthaeus  Veteeis  aevi  analecta  II  (edit.  II), 
579.  Eodem  tempore  quo  et  praedicta  fiunt,  videlicet  circa  mensem 
Augusti  omnipotentis  iustitia  volens  humanum  genus  corripere,  nee  non 
pro  suis  sceleribus  quam  plurimos  castigare,  famis  tristitiam,  famem- 
que  per  omnes  casus  tam  validam  incepit  mittere  in  terram,  qua 
mundus  corripitur,  et  etiam  multi  quodammodo  divites  affliguntur, 
pauperes  vero  quam  plurimi  per  vias  semitasque  errantes,  nee  se  famis 
miseria  dirigentes  locorum  variis  moriuntur.  ||  Chk.  episc.  Mindensium 
Leibniz  S.  S.  heb.  Bkunswic.  II,  190.  Item  post  hoc,  ut  metro  sequenti 
elici  potest,  caristia  maxima  fuit,  et  multi  fame  et  inedia  perierunt. 
Ut  lateat  nullum  tempus  famis,  ecce,  CUCÜLLUM ').  ||  Detmar.  St. 
Che.  XIX,  427,  8.  In  deme  sulven  jare  was  bi  der  zee  unde  in  der 
Marke  so  dure  tiid,  dat  de  schepel  rocghe  gholt  10  scillinghe 
Branden burgh es,  oc  was  zo  grot  hunger  in  Estlande.  ||  Ann.  Lubic. 
S.  S.  XVI,  424,  21.  Magna  fuit  fames  in  mundo,  maxima  tamen  in 
episcopatibus,  scilicet  Rigensi,  Osiliensi,  Darbatensi  et  Revaliensi  et  in 
eorum  confinibus.  Et  pro  certo  dicitur,  quod  quidam  in  hiis  terminis 
propter  famem  nimiam  devoraverunt  proprios  suos  pueros,  et  quidam 
famelici  vivi  intraverunt  sepulcra,  in  quibusdam  locis  multitudini  fame 
decedentium  facta,  ut  in  hiis  morerentur  et  darent  finem  poenis  suis. 
Fratres  vero  domus  Teotonicorum  multos  suos  homines  salvarunt  per 
amministrationem  annonae  habundantis  reservatae  in  loculis  castrorum 
suorum.  ||  Canon.  Samb.  ann.  S.  S.  XIX,  704,  14.  Tanta  fames  in  Lyvo- 
nia  et  Esconia  orta  est,  quod  matres  filiis  vescebantur.  (|  Ann.  Maebac. 
S.  S.  XVII,  179,  20.  Versus  de  tempore  magne  caristie:  Hoc  lateat 
nullum;  tempus  famis  ecce:  cucullum.  ||  Ann.  Windbeeg.  S.  S.  XVII, 
565,  31.  Facta  est  fames  magna,  ita  quod  scaffa  siliginis  sol- 
vebat  quinque  libras  et  sexaginta  denarios  monete  Ratis- 
ponensis.  ||  Jon.  Staindelii  che.  generale  Oefele  I,  515.  Pestilentia 
et  fames  in  Germania  saevit  maxime,  ubi  tertia  pars  hominum  pro- 
strata  fuit,  et  infra  unum  diem  infecti  deficiebant.  |1  Ann.  Ageippin.  S. 
S.  XVI,  737,  24.  Anno  1315  erat  magna  pestilencia,  ita  quod  multi 
fame  perierunt.     Unde 

Ut  lateat  nullum  tempus  famis  ecce  cucullum. 

CöL.  Jaheb.  Rec.  A.  St.  Che.  XIII,  21,  7.  In  den  jairen  uns  herren 
1315  was  de  groisse  sterfde  und  groisse  dure  zit.  ||  Lat.  Reimche. 
St.  Che.  XIII,  204,  5. 

Annis  ter  quinque  ter  centum  iungito  mille 
Magna  fames  viguit  morteque  non  caruit. 

Ceonica  van  der  hilligee  stat  van  Coellen  St.  Che.  XIV,  663,  33. 
In  den  jaeren  uns  herren  1315  was  ein  grois  duir  zit  in  duitschen  ind 
welschen  landen,  dat  men  den  armen  zolies  dat  si  moichten  broit  nemen 
van  den  fensteren  dae  men  broit  verkochte,  ind  sturven  vil  lüde  hungers. 
ind  die  duir  zit  werde  anderhalf  jair.  ||  Not.  Col.  N.  Aech.  XIII,  598. 
Mo.CCC.XV.  fuerunt  maxima  cara  tempora.  ||  Gesta  Teev.  c.  CCL 
ed.  Wyttenbach  u.  Mülles  II,  235.  Isto  tempore  fuit  fames  per- 
maximaque  caristia  in  tota  ista  terra:  ita  quod  maldrum  sili- 
ginis vendebatur  Treviris  pro  quinquaginta  solidis  monetae  tunc 
gravis.     Cellis  in  Hammone  venditum  est  maldrum  tritici  septem 


1)  Die  Buchstaben  dieses  Wortes  ergeben  als  Ziffern  aufgefafst  und 
zusammengezählt  die  Jahreszahl  1315. 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  211 

libris  Hallensibus  gravium  Trevirensium  pro  XIV  Hall ensis.  Etiam 
pestilentia  universalis  erat  adeo  magna,  quod  multorum  pauperum  Cor- 
pora exanima,  fame  et  pestilentia  infecta,  in  stratis  publicis  invenie- 
bantur,  et  a  pluribus  civitatibus  magnae  generales  foveae  in  cimiterium 
consecratae  parabantur,  et  pretia  statuebantur,  ut  ipsa  cadavera  sepul- 
turae  traderentur.  Istae  plagae,  heu!  post  mortem  lamentabilem  Henrici 
imperatoris  in  flagellum  omnium  nationum  statim  esse  coeperunt,  et 
plus  quam  per  triennium  miserabiliter  duraverunt.  Unde  quidam  metri- 
ticator: 

Ut  lateat  nuUum  tempus  famis  esse  cucullum. 

1316,  Die  Hungersnot  dauert  in  den  betroffenen  Gebieten  mit  un- 
verminderter Kraft  fort.  Es  sind  Nachrichten  erhalten  aus  Lothringen 
(Ann.  S.  Vit.  Virdun.),  Belgien  (Aegid.  Li  Muisis,  Jan  de  Klerh,  Ann. 
Parch.,  Gest.  abb.  Trud.,  Ann.  Foss.,  Joh.  Hocsem.,  Levold  v.  Northof), 
Holland  (Ann.  Helen.,  Joh.  de  Beka,  Will.  Procurat.),  aus  dem  Rhein- 
lande (Lat.  Reimchr.),  aus  Bremen  (Brem.  Chr.  v  Rynesberch),  Magde- 
burg (G.  epise.  Magdeburg.,  Magdeburg.  Schöppenchr.) ,  aus  Thüringen 
(Cr.  S.  Petri  Erford.  mod.,  Urk.  aus  Avignon)  und  der  Mark  Meifsen 
(Ann.  Vetroeell).  Aus  Süddeutschland  ist  nur  eine  Nachricht  über  eine 
ausgesprochene  Hungersnot  in  Franken  erhalten  (Anonymi  ehr.  Wirceburg), 
aber  in  Strafsburg  herrscht  Teuerung  (Fritsche  CIps.)  und  im  Südosten,  in 
Böhmen  (Königsaal.  G.  Q.) ,  in  Salzburg  und  Österreich  (Ann.  S.  Rud- 
berti  Salisburg.,  Cont.  Zwetl.  III)  bereitet  sich  die  Hungersnot  des  folgen- 
den Jahres  vor.  Ann.  S.  Vitonis  Vikdun.  S.  S.  X,  529,  12.  Magna  fames 
et  maxima  mortalitas  hominum.  ||  Ann.  Derv.  S.  S.  XVI,  490,  48. 
Hoc  anno  non  fuit  vinum  in  toto  regno  Francie  et  valuit  1  sextarium 
frumenti  quatuor  libras,  et  modium.  ||  Aegidii  Li  Muisis  che.  De  Smet. 
CoBP.  CHK.  Fand.  II,  207.  Anno  MCCCXVI,  circa  diem  Maii,  creverat 
penuria  et  caristia,  et  fuit  in  nostro  climate  aer  intemperatus  et 
male  ordinatus,  et  raseria  bladi  vendebatur  LX  solidis,  et  rase- 
ria  avenae  XXVII  solidis,  et  raseria  pisorum  XIV  solidis,  et  rix 
pro  pecunia  poterant  reperiri.  Et  populus  coepit  in  multis  locis  parum 
de  pane  comedere,  quia  non  habebant.  Et  multi  fabas,  hordea,  vecias 
et  grana,  quaecumque  habere  poterant,  miscebant  sicut  poterant,  de  hoc 
panem  faciendo  et  comedendo.  Et  propter  intemperiem  aeris  et  famem 
validam  coeperunt  corpora  debilitari  et  infirmitates  nasci;  ex  quo  secuta 
est  mortalitas  talis  et  tanta,  quod  ab  aliquo  tunc  vivente  non  fuerat 
visum  aut  auditum  hujus  simile.  Et  testificor,  quod  in  Tornaco  tarn 
viri  quam  mulieres  de  potentibus,  de  mediis  et  de  mediocribus,  senibus 
et  juvenibus,  divitibus  et  pauperibus,  tanta  copia  moriebatur  quotidie, 
quod  aer  erat  quasi  totus  corruptus,  et  quod  presbyteri  parochiales  sae;pe 
qua  parte  uti  nesciebant,  et  tanta  copia  pauperum  mendicantium  in 
vicis  moriebantur  super  fimis  et  ubique,  quod  per  consiliarios  civitatis 
fuit  ordinatum  et  commissum  certis  personis,  ut  corpora  pauperum  sie 
morientium  portarent  circa  Scaldam  in  valle  de  Vignea,  et  aliis  locis 
et  ultra  Scaldam,  in  loco  vocato  Folais,  ibique  eos  sepelirent,  et  pro 
qualibet  persona  habebant  taxatum  salarium.  ||  Jacobi  Muevini  che.  De 
Smet.  Coep.  che.  Fland.  II,  457.  Anno  vero  XVI,  praedictam  famem  et 
caristiam  imraediate  subsecuta  est  mortalitas  atrocissima  ac  saevis- 
sima,  quae  generaliter  ubique  super  potentes,  nobiles,  divites,  mediocres 
et  pauperes  crudelitatis  suae  vestigia  dilatavit.  ||  Jan  de  Kx.erk  Bea- 
BANTSCHE  Yeesten.  Üb.  V.  c.  X.  V.  821 — 850.  Collect,  de  Chboniq.  Belg. 
I,  443. 

Die  derde  plaghe,  groot  ende  swaer, 

Volghede  na  dit,  int  naeste  jaer: 

Dat  was  die  sterfde,  die  swaerlike 

Quam  op  arme  ende  op  rike, 

14* 


212  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

Dat  niemant  en  was  soe  ghesont 

Hi  en  ontsach  hem  tier  stont 

Van  der  doot,  des  sijt  ghewes. 

Luttel  ontghinc  ieman  des 

Hi  en  moeste  grote  siech  eit  liden 

Van  der  socht,  ten  selven  tiden, 

Weder  hi  starf  oft  ghenas. 

Men  seide  dat  verstorven  was 

Van  den  volke  dat  derden  deel. 

Danse,  speie,  sanc  al  riveel 

"Wart  af  gheleeght  in  desen  daghen, 

Van  anxste  dat  die  liede  saghen. 

Dat  woert  vantmen  nu  waer, 

Dat  daer  te  voren  menich  jaer 

Ghesproken  was,  heb  ic  vernomen: 

Dat  die  tijt  noch  soude  comen 

Dat  men  in  ertrike  soude  scouwen 

Sonder  bliscap  bruden  trouwen, 

Ende  sonder  seer  ten  liken  gaen: 

Dit  sachmen  nu,  al  sonder  waen. 

Ende  onlanghe,  eer  dit  ghevel, 

Sachmen  die  cometen  fei 

In  die  lucht  die  hat  den  staert 

Rechte  staende  Noort-West  waert, 

Di  van  naturen  altoes  bedieden 

Doot  van  princen,  oft  i^laghen  van  lieden. 

Ann.  Pabch.  S.  S.  XVI,  608,  35.  Visa  est  Stella  comata.  Quam 
subsecuta  est  pestilentia  universa,  fames  prevalida  mors  quam  plu- 
rimos  prosternens.  Emebatur  hoc  anno  et  sequenti  modius  siliginis 
24  libris  et  modius  salis  totidem;  set  post  decrescendo  in  quinto 
anno  pro  20  solidis;  omnis  populus  infectus;  quidam  de  vita  des- 
perantes  languebant,  fere  plus  quam  tertia  pars  moriebatur,  nullus  quasi 

mortem  amici  sui  curabat,   quia  quod  debuit ,    ita  ut  omnes 

fructus  corrumperentur.  Quantum  mors  et  fames  illis  duobus  annis 
regnabant  et  quantos  populos  destruebant  ubique  terrarum,  sed  plus  in 
inferioribus  terris  nullus  dicere  posset:  Morsque  fames  fit  in  M,  C  tria 
sexque  decem.  ||  Gtesta  abb.  Trud.  Cont.  teritia  prs.  IL  S.  S.  X,  416,  7. 
Eodem  anno  fuit  generaliter  per  diversa  terrarum  regna  maxima  steri- 
litas,  mortalitas  et  blandorum  caristia,  ita  ut  in  partibus  Has- 
banie  nostre  habitationis  modius  siliginis  mensure  Sancti  Tru- 
donis  pro  11  florenis  emeretur.  Nam  circa  nativitatem  sancti  Johan- 
nis  (24.  Jun.)  usque  ad  messem  fuit  aura  continue  pluvialis,  ita  quod 
grana  interius  erant  quasi  a  farina  vacua.  Et  ideo  homines  a  mensa 
surgentes,  cum  nutritivus  minime  fuisset  panis,  statim  esuriebant,  et 
multo  plus  edebant  quam  actenus  consueverant.  Propter  quod  communes 
et  pauperes  populos  fames  tanta  premebat,  ut  famelici  per  vicos  de- 
ambulando  supini  in  terram  cadentes  exspirarent.  Victualia  tamen  ali- 
orum  conmestibilium  fuerunt  competentis  fori.  Item  in  anno  huius 
caristie  larga  elemosina  pauperibus  distribuebatur  ad  portam.  Fuit 
enim  in  domo  elemosinarii  vel  a  tempore  Willelmi  primi  abbatis  aut  a 
presentis  abbatis  Ade  fornax  constructus  cum  caldaria  grandi,  in  qua 
statutis  diebus  pottagium  ex  pisis  et  condimentis  coquebatur,  quod  men- 
dicantibus  et  pauperibus  distribuebatur.  ||  Ann.  Foss.  S.  S.  IV,  34,  1. 
Valuit  modius  spelte  per  totum  annum  40  grossos.  ||  Jon.  Hoc- 
SEMn  GEST.  PONT.  Leod.  IIb.  II.  cap.  VI.  Chapeaville  Gest.  pont.  Leod.  II, 
373D.  Anno  vero  sequenti  minori,  quam  vnius  floreni,  pretio 
modius  vendebatur.     Gontigit  autem  hgc  caristia  ex  eo  quod  ante 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  213 

festum  beati  Joannis  (24.  Jun.)  praecedentis  vsque  ad  Augustum  pluere 
non  cessauit;  propter  quod  grana  intrinsecus  quasi  vacua  remanserunt ; 
et  circa  mare  propter  inundationem  defecit  annona.  lib.  11.  cap.  VII. 
p.  376A.  Tandem  tarn  caristia  quam  guerris  ambae  partes,  id  est 
Episcopus  et  aduersarii  sui,  —  —  ||  Levolds  v.  Northof  Chr.  d.  Grf. 
V.  D.  Mark  ed.  Tkoss  p.  156.  Anno  Domini  MCCCXVI.  invaluerunt 
caristia,  fames  et  mortalitas.  Valuit  enim  modius  speltae  quatuor 
solidis  grossis  et  amplius.  ||  Ann.  Tielenses.  S.  S.  XXTV,  26, 15.  Tanta 
fuit  caristia,  qualis  ante  non  est  visa;  maldrum  enim  tritici  eme- 
batur  pro  sex  libris,  maldrum  siliginis  pro  quinque  libris, 
maldrum  ordei  pro  tribus  libris  et  sex  solidis  et  maldrum 
havene  pro  duabus  libris.  ||  Jon.  de  Beka  chr.  ed.  Büchehus  Ultra- 
lECTi.  1643.  p.  108.  Anno  Domini  MCCCXVI  radiosus  Cometes  apparuit, 
mortifera  pestis  inhorruit,  et  valida  fames  invaluit,  adeo  quod 
plerique  pauperes,  (si  fas  est  dicere^)  cadavera  pecorum  sicuti  canes 
cruda  corroderent,  et  gi-amina  pratorum  sicuti  boves  incocte  comme- 
derent:  fuit  etiam  haec  fames  ac  pestilentia  tam  aspera,  quod  mendi- 
cantes  absque  numero  morerentur  in  campis,  sylvis  sive  nemoribus,  et 
eorum  corpora  sine  catholicis  exequiis  sepulturae  traderentur  in  locis 
agrestibus.  Quapropter  haec  miseranda  calamitas  a  Threnis  Jeremiae 
Prophetae  solum  in  hoc  discrepare  videtur,  quod  hie  manus  mulierum 
proprios  filios  non  decoxerunt,  et  eorum  carnes  urgente  fame,  non  man- 
ducaverunt.  Post  biennium  vero  divina  misericordia  compatiens,  huma- 
nae  miseriae  largitatem  munificentiae  suae  clementer  ostendit,  et  in- 
crementa  frugum  ubique  terrarum  in  tantum  addauxit,  ut  modius 
siliginis  pro  quinque  grossis  Turonensibus  emeretur,  qui 
paulo  pridem  pro  quinque  solidis  Turonensibus  emebatur.  || 
Lat.  Reimchr.  St.  Chr.  XIII,  204,  7. 

Anno  milleno  ter  CCC  sexto  quoque  deno 
Magna  fames  vere  per  terram  morsque  fuere. 
Non  prius  audivit  homo  talia  qui  modo  vivit. 

WiLLELMi  Procüratoris  Egmond.  CHR.  Matthaei  Analecta  II,  579. 
Anno  sequenti  scilicet  MCCCXV ^)  fuit  tam  valida  haec  pestis,  tam- 
que  amara,  quod  per  eam  omnis  pietas,  omnisque  Caritas  negligitur, 
perpaucis  elemosina  tribuitur,  quia  licet  pluribus  copia  panis  largiendi- 
que  possibilitas  affuerit,  divinae  tarnen  pietatis  fiducia  carentibus,  quod 
ut  nunc  in  pauperibus  cernitur,  magna  diffidentia  ipsorum  corporibus 
proximis  temporibus  affirmatur.  Nee  solum  inter  ignotos  hoc  tempore 
deficit  misericordia,  sed  etiam  inter  affines  sanguineque  contiguos  omnis 
dementia  omnisque  sublevatio  denegatur,  quum  nee  parentes  filiis,  nee 
filii  parentibus  in  hac  necessitate  maxima  volunt  assistere,  ipsisque 
licet  habundantes  vitae  necessaria  ministrare.  Et  ecce,  quod  magis  est, 
conjuges  divina  ordinatione  una  caro  existentes  sibi  invicem  deficiunt, 
et  inter  eos  victu  parvi  muneris  thori  fidelitas  violatur.  Fuit  autem 
tantus  horror  tantaque  necessitas  praesenti  agone,  quod  pauper  dum 
fame  moritur,  et  in  plateis  jacere  conspicitur,  non  multo  magis  quam 
canis  rabidus  diversorum  oculis  reputatur.  Fertur  quoque  veridicis, 
quod  homines  cujusdam  villae  tanta  hoc  tempore  famis  penuria  cohae- 
rerent,  ut  ranis  extractis  paludibus,  caninis  quoque  carnibus,  vescerentur. 
Insuper,  quod  magis  est  veritate  percipitur,  pauperes  quosdam  ad  ab- 
jecta  pecorum  cadavera  pi-ocedere,  et  ibi  more  canum  carnes  crudas 
dentibus  abstractas  deglutire.     Unde  praesens   maledictio  non  multum 


1)  Irrtum;  es  ist  zweifellos  das  Jahr  1316  gemeint,  die  Nachricht 
schliefst  sich  unmittelbar  an  die  Erzählung  vom  Beginn  der  Hungersnot 
an,  der  ausdräcklich  in  das  Jahr  1315  gesetzt  wird. 


214  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

ab  illa,  qüae  in  Threnis  legitur,  distare  dinoscitur,  nisi  quod  hie  manus 
mulierum  filios  non  coxerunt.  Interea  divinae  pietatis  dementia  suae 
benignitatis  largitatem  volens  ostendere,  eodem  anno,  eisdem  locis 
humano  generi  tarn  clementer  affuit,  quod  mensura  siliginis  XV  so- 
lidis  Hollandicis  comparata  et  amplius  totidem  ejusdem 
monetae  denariis  compararetur.  In  quo  omnipotentis  dementia 
ejusque  potentia  quam  plurimum  commendatur.  Nee  solum  hac  miseria 
hujusque  taedio  populos  hoe  triennio  affligitur  sed  etiam  in  fine  hujus 
mortalitate  peeorum  aggravatur. 

Morte  famis  coeto  fuit  M  ter  C  que  bis  octo 
Cum  reliquis  binis  doluit  peeorum  neee  finis. 

Brem.  Che.  d.  G.  R\nesbekch  ed.  Lappenbeeg  G.  Q.  d.  Ekzstifts  u.  ö. 
Stadt  Bremen  86.  In  deme  iare  des  Heren  MoCCC°X"VT°  in  den  twen 
iaren  do  golt  die  rogge  de  scepell  XXIV  older  grote.  In  den  suluen 
twen  iaren  starff  alto  vele  volkes  van  hunger  vnde  van  smachte.  In 
den  suluen  duren  iaren  leet  die  erlike,  gotlike,  wise  here  deken  Booch 
der  hilghen  kerken  to  Bremen  geuen  dor  die  lieue  Godes  alle  syn  broot- 
koren,  des  vele  was,  unde  alle  syn  meel  also,  dat  to  deme  lesten  syn 
ghesinde  sprack:  here,  gy  en  hebbet  nicht  meer  vppe  der  lucht  vnde  in 
den  casten.  Die  here  sprack:  gat  vppe  die  lucht  vnde  soket  all  vmme, 
veghet  die  casten  vnde  gheuet  dor  Got  alle  die  wile  dat  it  wäret;  Got 
vnde  die  gude  here  sunte  Peter  giflFt  vns  ghenuch.  Die  denere  deden 
also  en  ere  here  hetede  vnde  quemen  wedder  in  der  stunde  vnde  spre- 
ken:  here,  wy  vinden  alle  winkele  vnde  alle  casten  vull.  Die  here  die 
wart  van  gotliker  inwendigher  lieue  wenende  vnde  bot  alle  syn  volk 
do  twyge  so  sere  dor  Got  gheuende.  1|  Gesta  archiepisc.  Magdeburg. 
coNT.  I.  S.  S.  XIV,  430,  7.  Orta  est  magna  fames,  ita  quod  multi 
homines  mortui  sunt.  ||  Magdeburg.  Schöppenchr.  St  Chr.  VII,  185,  16. 
In  dem  1316  jare  wart  grot  duer  tid,  dat  vele  lüde  van  hunger 
mosten  sterven,  und  ok  starf  vele  vehes,  und  van  den  doden  koien 
reddeden  sik  vele  armer  lüde,  de  anders  gestorven  weren  van  hungere, 
de  armen  lüde  legen  vor  den  doren  buten  der  stad  und  ok  ein  deil 
binnen  der  stad  up  dem  Breden  Wege  und  soden  und  breden  dat  as 
und  verkoften  dat  under  sik.  de  becker  de  brot  veil  hadden  in  oren 
husen,  de  mosten  mit  stocken  dar  bi  stan  und  weren  vor  den  armen, 
boven  dat  se  on  dat  nicht  nemen.  In  disser  duren  tid  spiseden  de 
grawen  monnike  to  Riddershusen  bi  ßrunswik  alle  dage  mer  denn  veir- 
hundert  volkes  mit  brode  von  der  vasten  wente  to  der  erne ,  dat  men 
dat  koren  sniden  scholde.  do  geven  se  islikem  armen  minschen  ein 
sekelen  und  ein  brod  und  beiden  se  gan  arbeiden  und  sniden.  196,  13. 
Dar  na  quam  ein  duer  jar,  dat  ein  wischpel  korns  galt  wol  3  mark, 
do  verbot  he  in  dem  lande  dat  neimant  körn  to  der  stad  voreu  noch 
bringen  moste,  scholden  do  de  ratlude  de  meinheit  in  der  stad  stillen 
und  trösten,  dat  on  körn  in  de  stad  mochte  komen,  do  mosten  se  om 
aver  geven  300  mark.  ||  Cron.  S.  Petri  Erford.  mod.  S.  S.  XXX,  446,  27. 
Fames  valida,  que  iam  per  tres  annos  invaluerat,  tam  magna  facta 
est,  ut  multi  fame  perirent.  Nam  in  strata  publica,  in  eivitatibus,  in 
opidis,  in  villis  innumerabiles  exanimes  iaeere  videbantur.  ünde  cives 
Erphordenses  misericordia  moti  magnas  foveas  quinque  ante  civitatem 
fecerunt,  ubi  quottidie  proiecta  sunt  innumerabilia  cadavera  mortuorum. 
In  Smedestete  sepeliebantur  centum  XXXDI  sexagene  cum  quinque  homi- 
nibus.  ^)    II    Ann.    Vetekockll.    S.   S    XVI,  45,   11.      Insuper    caristia 


1)  Vgl.  hierzu  Beyer,  Urkundenbuch  d.  Stadt  Erfurt  IL  170,  No.  209; 
Urkunde  Avignon  10.  Sept.  1341.  Es  wird  ein  Ablafs  für  alle  Teil- 
nehmer an  einer  jährlich  stattfindenden  Gedächtnisfeier  zum  Heile  der 


i 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  215 

magna  invaluit  et  duravit  tercium  dimidium  anni,  et  innumerabilis 
multitudo  hominum  fame  moriebatur.  ||  Canon.  Samb.  ann.  S.  S.  XIX, 
706,  28.  Eodem  anno  fuerunt  multe  tempestates  et  inundancia  a'qua- 
rum  tam  in  estate  quam  in  yeme  sive  autumpno.  ||  Fritsche  Closeners 
Chr.  St.  Chr.  Bd.  VIII,  135,  5.  Do  man  zalt  1316  jor,  do  galt  1  vierteil 
roken  30  sol.  zu  Strosburg.  16.  Do  man  zalt  1316  jor,  do  galt  ein 
vierteil  kornes  30  sol.  zu  Strosburg,  und  in  dem  lande  2  lib.  oder 

2  lib.  und  5  sol.  von  dem  gebresten  kam  ein  grofse  sterbote. 1| 

Anonymi  che.  Wirceburg.  Eckhart,  Comment.  her.  Franc,  grient.  I,  821.  Ita 
magnafames  erat  etpestilentia  grandis  boum  et  pecorum,  utpau- 
peres  prae  penuria  et  fame  carnes  mortuorum  pecorum  certatim  comede- 
bant.  IJ  Ann.  S.  Rudberti  Salisbg.  cont.  S.  S.  IX,  822,  13.  Item  eodem  anno 
ante  festum  Johannis  baptiste  (24.  Jun.),  et  in  vigilia  eiusdem  (23.  Jun.), 
et  in  vigilia  apostolorum  Petri  et  Pauli  (28.  Jun.),  triplex  inundatio 
tanta  aquarum  facta  fuit,  quod  quasi  particulare  diluvium  videretur.  || 
Ann.  Salisbürg.  cont.  cod.  Monac.  S.  S.  IX,  241,  24.  Facte  sunt  inun- 
daciones  aquarum  in  vigilia  Petri  et  Pauli  (28.  Jun.),  de  qua  mundus 
totus  turbabatur.  ||  Cont.  Zwetl.  IE.  S.  S.  IX,  666,  10.  Inundatio 
maxima  Danubii  ac  omnium  fluviorum,  tam  ex  pluviis  quam  erup- 
tione  venarum  terre,  quam  nix  maxima  et  nimis  diutuma  subsecuta 
omnia  sata  destruxit.  ||  Königsaal.  G.  Q.  lib.  I.  c.  128.  ed.  Loserth 
Font.  rer.  Austr.  S.  S.  VIII,  379.  De  pestilentiis ,  quae  evenerunt  in 
diversis  mundi  partibus  anno  domini  1316.  Iste  annus  domini  1316  tot 
in  se  pestilentias  et  miserias  continet,  quod  eas  audire  auris  refugit, 
mens  stupescit;  in  boc  anno,  ut  supra  diximus,  cometa  quaedam  in 
parte  aquilonari  apparuit,  quae  disponente  deo  plurima  pericula  nun- 
tiavit;  aestatis  namque  tempore  contra  naturam  huius  temporis  facta 
est  ex  continuatis  imbribus  tam  copiosa  aquarum  habundan- 
tia,  quod  more  diluvii  in  locis  pluribus  subverteret  aedificia,  muros  et 
castra.  In  partibus  Saxoniae  tantum  Albea  fluvius  excrevit,  quod 
quadringentas  et  quinquaginta  villas  aquae  vicinas  cum  hominibus  et 
pecoribus  pariter  delevit.  In  Austria,  Polonia,  Ungaria  et  Misna  de  hoc 
diluvio  omnium  hominum  quaerimonia  nuntiabat  infinita  pericula  esse 
facta.  Haec  aquarum  inundatio  campos  et  valles  cooperuit,  fenum  et 
segetes  distruxit,  secumque  plura,  quae  rapuit,  deduxit.  Subsecuta  est 
lacrimosa  mors  hominum  et  tantum  mors  praevaluit,  quod  in  pleris- 
que  villis  et  civitatibus  foveae  profundae  fierent,  quae  mortuorum  insimul 
plurima  corpora  velut  morticinia  operiret.  Bladum  fenum  deficit, 
deficiunt  et  pascua,  ut  esurire  et  interire  incipiant  homines  et  iumenta. 
Retulit  nobis  dominus  Petrus  Moguntinus  archiepiscopus ,  quod  infra 
dimidii  anni  tempus  in  civitate  solum  Metensi  quinquies  centum  millia 
hominum  mortua  sunt,  nihilominus  equos,  oves  et  boves  et  uni- 
versa  pecora  campi  necuit  pestilentia  huius  anni,  oves  enim 
plures  quam  mille  exceptis  aliis  animalibus  praemortuis,  quae  ad  Aulam 
regiam  pertinuerunt,  in  grangiis  perierunt.  Aestatem  hanc  fluminibus 
non  fructibus  fertilem  hiemps  aspera  subsequitur  adducens  nivis 
copiam,  frigorisque  rigorem.  ||  Ann.  Pol.  III.  S.  S.  XIX,  655,  43. 
Intravit  provinciam  Saxonie  anno  mortalitatis. 

1317.  Die  Hungersnot  hat  in  den  meisten  betroffenen  Gebieten  auf- 
gehört, es  sind  aus  Norddeutschland  noch  eine  allgemein  gehaltene  Nach- 
richt (Ann.  Lubic.),  weiter  Nachrichten  aus  Mecklenburg  (Ernst  de  Kirch- 
berg) u/nd  Ostpreußen  (Can.  Samb.)  erhalten.  In  Strafsburg  dauert  die 
Teuerung  fort  (Pritsche  Glos.,  Jacob  v.  Königshof.) ,  dagegen  hat  die  Not 
jetzt  den  Südosten,  Baiem  (Ann.  Burghaus.),  Salzburg  (Ann.  Salisbürg.), 

Seelen  von  8100  Bürgern,  die  während  der  Hungersnot  in  Neuschmidt- 
städt  begraben  worden  sind,  verkündet. 


216  Chronik  der  elementaren  Ereignisse. 

Österreich  (Cont.  Zwetl.  III),  Böhmen  (Königsaal.  G.  Q.)  und  Schlesien 
(Ann.  cisterc.  in  Heinrichow,  Sigismund  Bosicz)  ergriffen.  Ann.  Lubic.  S. 
S.  XVI,  426,  23.  Eodem  tempore  intollerabilis  erat  fames  in  Francia, 
Flandria,  Hollandia,  in  partibus  Reni,  Westvaliae,  Frisiae,  Saxoniae'); 
et  fame  perierunt  homines  infiniti,  multaeque  villae  desolatae  manserunt, 
quia  homines  aut  fame  moriebantur  aut  relictis  suis  possessionibus  ces- 
serunt  ad  regiones  extraneas,  quorum  infiniti  declinarunt  ad  partes 
maritimas  Saxoniae  et  Slaviae,  mendicantes  in  civitatibus  et  villis,  prae- 
cipue  in  civitate  Lubicensi,  ubi  eleemosynis  devotae  gentis  reficiebantur. 
Tamen  multi  fame  adeo  devicti  cum  alimenta  susciperent,  expiraverunt. 
In  nulla  autem  praedictarum  partium  erat  locus,  in  quo  tempus  esset 
tollerabilius,  quam  in  civitate  Lubicensi,  in  qua  modius  siliginis  solve- 
bat  sex  solides  et  citra,  modius  ordei  3  solidos,  avenae  duos  solidos. 
Et  non  solum  isto  anno,  sed  annis  pluribus  ante  solvebat  annona  in 
partibus  Slaviae  et  Holtzatiae  et  partibus  aliis  vicinis  circa  pretium 
praenotatum.  Propter  hanc  karistiam,  quae  ante  et  post  duravit  fere 
15  annis,  et  propter  hominum  seditiones  et  pestilentias  eo  tempore 
perierunt  et  depauperati  sunt  multi  divites  et  potentes.  ||  Ernesti  de 
Kirchberg.  Chr.  Mecklenburg,  c.  CLX  ed.  Westphalen,  Monom,  ined. 
IV,  815. 

Dy  Czyd  waz  Hungir  groz  bekant, 

Und  groz  sterben  durch  dy  Laut. 

M  .  ter  C  .  denus  septenus  tunc  fuit  annus. 

cum  (p.„°'-    )  modius  bis  X  .  solid,  fuit  emptus. 

Canon.  Samb.  ann.  S.  S.  XIX,  706,  34.  Eodem  anno  fuit  fames 
per  Septem  climata  terre.  ||  Fritsche  Closeners  Chr.  St.  Chr.  Bd.  VIII, 
135,  20.  Dise  durunge  ving  in  dem  vorgeschriben  jor  an  und  ver- 
zoch  sich  in  das  nochgende  jor  do  man  zalt  1317  jor.  do  wart  es  alse 
diire  alse  do  vor  geschriben  stot.  ||  Jacob  von  Königshofens  Chr.  St. 
Chr.  IX,  738,  10.  Die  türunge  werte  ein  gantz  jor  von  der  dürunge 
und  gebresten  kam  ein  grosser  sterbotte,  das  der  spittel  und  [die] 
graben  bi  sant  Erhartz  cappellen  wurdent  alle  vol  mit  doten  gefüllet, 
und  hette  men  zu  enge,  me  gruben  zu  machen,  davon  wart  der  spittel 
ussewendig  der  stat  gemacht,  nebent  unser  frowen  brüder  closter.  ||  Ann. 
Burghaus.  S.  S.  XXIV,  62,  44.  Facta  est  penuria  et  fames  maxima  ita 
quod  maldrum  Purchuse  vendebatur  pro  quinque  solidis.  ||  Ann. 
Salisburg.  cont.  cod.  Monacen.  S.  S.  XIII,  241,  26.  Facta  est  penuria 
maxima,  ut  metreta  Purchhuse  vendebatur  pro  5  solidis  den.  jj 
Cont.  Zwtl.  III.  S.  S.  IX,  666,  12.  Fames  et  sterilitas  inaudita  ex 
nive  preteriti  anni  omnia  sata  destruente.  ünde  siliginis  quasi  nichil 
ille  annus  habuit,  tritici  vero  parum  amplius,  hordei  vero  et  avene  ac 
estivalium  satorum  mediocriter,  et  vini  modicum,  ita  ut  rarus  esset 
panis  triticeus  et  siligineus;  hordeaceus  autem  et  avenaceus  quasi  com- 
muniter  commedebatur.  ||  Ann.  Mell.  cont.  S.  S.  IX,  511,  35.  Facta  est 
inundatio  aquarum  per  totam  Almaniam,  Ungariam,  Bohemiam  et 
Galliam.  ||  Königsaal.  G.  Q.  lib.  I.  c.  128.  ed.  Loserth  Font.  rer.  Austr. 
S.  S.  VIII,  379.  In  hac  hieme  a  festo  beati  Andreae  apostoli  (30.  Nov.) 
usque  ad  diem  Palmarum,  qui  videlicet  quinto  Kalendas  Aprilis  fuerat, 
Multavia  fluvius  in  tantum  congelatus  permanserat,  quod  in  ipsius  gla- 
ciali  superficie  sine  omni  interpolatione  cotidie  quasi  super  aridam  po- 
dulus   transiens  ambulabat.     Ex  hac  diutina  hieme   acriori  fame 


1)  Die  Nachricht  bezieht  sich  wohl  ganz  allgemein  auf  die  Hungers- 
not von  1315 — 1317  und  stimmt  dann  mit  dem,  was  an  Nachrichten 
über  die  beiden  vorhergehenden  Jahre  erhalten  ist,  gut  überein. 


J 


Chronik  der  elementaren  Ereignisse.  217 

premebatur  populus  et  pabula  animalibus  defecerunt,  malum  malo 
additur,  quia  regnum  ubilibet  et  maxime  religiosorum  possessio  assidue 

spoliatur. (|    Ann  Mechov.  S.  S.  XIX,  669,  2.     Mortalitas  fuit.  || 

Ann.  cisterciens.  in  Heineichow.  S.  S.  XIX,  546,  1.  Farnes  valida 
Slecziam  et  totam  Poloniam  oppressit,  per  quam  innumerabiles  Poloni 
perierunt,  ita  quod  ia  civitate  Wratizlavie  propter  eorum  nimiam  multi- 
tudinem  cives  eos  extra  civitatem  sepelire  fecerimt,  et  ibidem  ecclesiam 
ad  honorem  corporis  Christi  edificaverunt.  ||  Sigismund  Rosicz  Gesta 
DivEKSA  S.  S.  REB.  SiL.  Xu,  38.  Anuo  domini  1317  et  18  et  19  tanta 
fuit  caristia  et  fames  in  Polonia  et  Silesia,  ita  quod  pluribus  in  locis 
parentes  filios  et  filii  parentes  necantes  devoraverunt ,  plures  etiam 
cames  de  suspensis  cadaveribus  comederunt;  multi  etiam  fame  mortui, 
aliqui  etiam  post  famem  cibo  salvati  et  recreati  suflfocati  sunt,  prout 
accidisse  dicitur  in  Sagano,  Freystadt,  Kothwiz  inter  Saganum  et  Frey- 
stadt et  aliis  pluribus  locis. 


Druckfehler, 


S.  2  Zeile  9  v.  o.  lies:  besonders  hervorzuheben  statt  hervor- 
zuheben, besonders. 

S.  14  Anm.  10  lies:  Leutner  statt  Leuter. 

S.  79  Zeile  20  v.  o.  lies:  klein  statt  kein. 

S.  85  ist  zu  tilgen  in  den  Spalten  Süddeutschland,  Westen  und  Osten 
die  Zahl  1312,  dafür  ist  die  Zahl  1312  in  der  Spalte  Österreich 
einzufügen. 

ibid.  die  Zahl  1314  in  der  Spalte  Belgien  zu  tilgen. 


University  of  Toronto 
Library 


^.::^.?^^'^^