Skip to main content

Full text of "Il Cumin della Cadi de 1656 e mistral Giachen Berchter; in niev document per la historia della Cadi cun notizias"

See other formats


IO) 
iCM 
=C0 


i<0 


!cO 


851 


^GQ     7^>/G©   fi      ri      ri   OOTiV     OOQ 


i 


Il  Cumìn  della  Cadi 

de  1656 

e 

Mistral  Giachen  Berchter. 


In  niev  document 

per  la  historia  della  Cadi 

cun  notizias 


da 


P.  BASELI  BERTHER. 


Mustér  (Disentis) 

Stampa  de  Giusep  Coudrau 

1911. 


O 

© 


J   ©0  7rV/""0©@ 


Digitized  by  the  Internet  Archive 

in  2010  with  funding  from 

University  of  Toronto 


http://www.archive.org/details/ilcumindellacadiOObert 


Il  Cumin  della  Cadi 

de  1656 


Mistral  Giachen  Berchter, 


«•• 


In  niev  document 

per  la  historia  della  Cadi 

cun  notizias 


da 


P.  BASELI  BERTHER. 


"^^m^ 


i-?- 
^  < 


rS, 


Mustér  (Disentis) 

Stampa  de  (iiusep  Condrali 

1911. 


isi 


C     NOV  2  ?  19ÓB      )) 


liaudatur  ab  bis,  culpatur  ab  illis.    , 
Hor.  sat.  1,  2,  11. 

Da  biars  vegn  el  ludaiis, 
Dad  auters  scurvanaus. 


C  truscli  ei  il  pievel  della  Cadi  staus  enzacuras  sin  Ciimin  ascbi  agi- 
*^  taiis  e  turbelaus  sco  igl  oiin  Iti 56.  Ei  lia  buca  setractau  cbeu 
ton  per  personalitats  politicas,  cbe  datan  per  ordinari  il  pli  bia  de 
far  a  nossas  tscbentadas,  ed  era  buca  pervia  de  caussas  purmein 
politicas:  anzi  quei  Cumin  ha  giù  in  caracter  per  ascliia  de  dir  to- 
talmein  religius-politic.  Ei  'gì  ei  stau  in  Cumin,  die  ha  manau  e 
dau  il  davos  stausch  tiella  decisiun,  tgi  che  dei  haver  alla  finala 
la  jurisdicziun  sur  18  pleivs  della  Surselva  ed  Ursera,  igl  Uestg  de 
Cuera  ne  igl  Avat  de  Muster. 

Per  saver  seorientar  en  quella  caussa  e  per  saver  capir  il  de- 
quors  e  la  muntada  de  quei  Cumin,  lein  nus  sesprovar  de  dar  ina 
quorta  survista  dellas  relaziuns  antecedentas  e  dellas  rischuns,  che 
han  leventau  e  manau  neutier  plaun  e  plann  quella  remarcabla  bu- 
rascla.  Nus  suondein  en  nossa  dilucidaziun  las  notizias  della  „Sy- 
nopsis"  ^)  e  „Cuorta  Memoria''  ^)  della  Claustra  de  Muster,  las  so- 
letas  fontaunas  entochen  ussa  da  quellas  vards  ord  quei  temps,  e 
vegnin  a  publicar  alla  finala  in  niev  docurnent,  entochen  dacheu  to- 
talmein  nunenconoschents,  ord  il  qual  ei  seresultescha,  che  la  hi- 
storia  ha  entochen  ussa  buca  giù  en  tuts  risguards  la  vera  e  dre- 
tga  idea  dil  dequors  dil  Cumin  de  1656,  cunzun  bue  ariguard  la 
bulla  de  Papa  Urban  Vili  e  la  personalitat  de  Mistral  Giachen 
Berchter. 


^)  „8ynopsis^  senumna  in  manuscret,  cbe  contegn  ils  princii)als  datums 
ed  evenements  ord  la  liistoria  della  Claustra  de  Muster  entocben  alla  tìn  dil 
17  avel  tscbentaner.  Quels  ein  vegni  excerpta!  ord  ils  7  volums  dellas  annalas 
della  Claustra,  ils  quals  eiu  i  a  piarder  tier  il  berscbament  de  1799.  La  Sy- 
nopsis  exista  en  plirs  exemplars  ed  ei  screta  en  lungatg  latin. 

^)  „Cuorta  Memoria  della  successiun  u  diember  dils  Avats,  sco  era  del- 
las causas,  las  pli  remarcablas,  cb'  en  succedidas  da  tems  en  tems  cun  la 
Claustra  de  Muster,  ne  faitg  midadas  enten  nossa  tiara."  Edida  1881  da  C. 
Decurtins  egl  Arcbivio  glottologico  italiano  VII.  T.  p.  197 — 254.  —  La  „Cuorta 
Memoria"  ei  per  la  pli  gronda  part  la  translaziun  vcrbala  della  „Synopsis" 
cun  remarcas  subiectiv-moralas  ed  ascbia  de  secundara  valctta  pella  bistoria. 


_     4     —    ■ 

La  Claustra  de  Miister  era  da  quei  temps,  concernent  la  con- 
firmaziun  e  benedicziun  digl  Avat,  dependenta  dagl  Uestg  de  Cue- 
ra.  Igl  uestgiu  de  Cuera  fuva  el  dequors  dils  onns  antecedeiits  sem- 
bru^iaiis  en  gronds  deivets,  tal'  uisa,  eh'  ils  beins  e  las  renditas  digl 
uestgiu  vegnevan  impegnadas  als  crediturs,  perfin  a  protestants.  Ve- 
gnent  quei  ad  ureglia  a  Roma,  lian  Papa  Urban  Vili  (1623 — 1644) 
ed  Innocens  X  (1644 — 1655)  relaschau  diflerentas  bullas  (brevs), 
entras  las  qualas  els  han  garegiau  dagl  Uestg  de  Cuera,  che  las 
pleivs  en  igl  entir  uestgiu  de  Cuera,  eh'  eran  sut  ne  incorporadas 
vidavon  alias  Claustras  de  Nossaduniiaun,  Faveras,  Marienberg  (Ti- 
rol)  ^)  e  Muster,  daventien  exemptas  e  deigien  esser  dacheudenvi 
soletamein  e  totalmein  dependentas  dals  Avats  dellas  respectivas 
Claustras  e  buca  pli  dagl  Uestg  de  Cuera.  Cheu  encunter  havesseii 
lu  las  numnadas  Claustras  giù  1'  obligaziun  de  contribuir  tons  e  tons 
mellis  per  saver  pagar  giù  ils  deivets  digl  uestgiu  de  Cuera. 

1655,  ils  30  de  Fenadur  ei  Adalbert  de  Medell,  oriunds  da 
Tujetsch^),  vegnius  elegius  sco  Avat  de  Muster.  El  haveva  fatg  ses 
studis  plirs  onns  a  Roma  el  collegi  de  Propaganda  fide  ed,  ornaus 
cui  tetel  de  doctor  ella  filosofia  e  teologia,  fuv'  el  avon  quort  temps 
returnaus  ella  patria  e  steva  en  ses  27  onns.  Aunc  avon  eh'  el  ve- 
gni  benedius  sco  Avat  ei  il  Nunci  de  Lucern,  Frideric  Borromeus, 
sevolvius  tier  Adalbert  II  e  ha  perschuadiu  el  dall'  idea  de  Papa 
Urban  Vili  e  ses  dus  successurs  Innocens  X  ed  Alexander  VII 
(1655 — 1667)  de  numnadamein  surprender  entginas  pleivs  sut  sia 
jurisdicziun  e  pagar  persuenter  2000  fi.  agi  uestgiu  de  Cuera,  — 
ina  idea,  alla  quala  Avat  Adalbert  II  ha  dau  mo  vesamein  sin 
consentiment. 

1655,  ils  28  de  Settember  ei  vegniu  fatg  a  Cuera  en  pre- 
schientscha  e  cun  consentiment  de  flion  VI  Flugi,  Uestg  de  Cuera 
ed  Adalbert  II  de  Medell,  Avat  de  Muster,  ina  corrispondenta  scar- 
tira,  eh'  ei  vegnida  confirmada  ed  approbada  da  Nunci  Frideric  Borro- 
meus. 'GÌ  auter  di,  ils  29  de  Settember  ei  Adalbert  li  vegnius  con- 


')  Ina  gronda  part  dil  Tirol  e  dil  Vorarlberg  udeva  entochen  1805  tiegl 
uestgiu  de  Cuera. 

2)  Siu  frar  Conradin  ei  staus  Mistral  1GG8,  1GG9  e  1G82,  1G83.  Land- 
rechter  1G78  e  1G84.  VA  morts  'gì  1.  de  Zercladur  1G91.  —  La  davosa  persuna 
de  quella  nobla  sclilateina  a  Tujctsch  ei  stada  Dunschala  Onna  Maria  de  Me- 
dell, morta  ils  28  de  Fevrer  175G,  fertont  eh'  il  davos  um  ei  stau  Josef  de 
Medell,  eh'  ei  vegnius  ella  lavina  a  Zercuns  ils  G  de  Fevrer  1749,  mont  en 
a^id  als  sventirai  de  Kueras. 


firmaus  e  benedius  ella  catedrala  dal  Nunci  sco  Avat  de  Muster  e 
zvar  gratis.  ^) 

1655,  ils  30  de  Settember  ha  Nuiici  Frideric  Borromeus  re- 
lascbau  ina  scartira  ^) ,  eii  vertit  della  quala  suoiidontas  pleivs  e  fi- 
lialas  deien  vegnir  totalmein  orasut  dagl  uestgiu  de  Cuera  e  mes- 
sas  per  adina  sut  la  jurisdicziiin  quasi  episcopala  digl  Avat  de  Mu- 
ster: La  pleiv  de  s.  Pieder  e  s.  Paul  ad  lirsera  cun  las  tìlialas  de 
Hospenthal  e  Realp,  la  pleiv  de  s.  Vigeli  a  Tujetscb,  de  s.  Gioii 
Battesta  a  Muster,  de  s.  Martin  a  Medel,  de  s.  Gion  Battesta  a 
Sumvitg,  de  s.  Martin  a  Trun,  de  Nossadunna  a  Breil  cun  las  fi- 
lialas  de  s.  Martin  e  s.  Sievi,  de  s.  Gerì  a  Sclilans,  de  s.  Leodegar 
ad  Uors,  de  s.  Geri  a  Ruscbein,  de  s.  Zein  a  Ladir,  de  s.  Flurin  a 
Siatb,  de  s.  Andriu  a  Ruaun,  de  s.  Giulitta  ad  Andiast,  de  s.  Ru- 
metg  a  Fallerà,  de  s.  Plaiscb  a  Yalendau  e  de  s.  Gion  Battesta  a 
Domet.  —  La  numnada  scartira  dil  Nunci  ei  vegnida  termessa  tier 
a  tuts  spirituals  dellas  sura  pleivs  ed  ei  'gì  ei  vegniu  commondau 
en  vertit  della  s.  obedientsclia  de  corrispunder  a  queir  ordinaziun 
fatga  en  iium  dil  Papa  Alexander  VIL  ^) 

1655,  ils  13  d' October  ha  Adalbert  II,  Avat  de  Muster,  en 
consideraziun,  che  sia  claustra  seigi  ussa  totalmein  exempta  e  che 
las  allegadas  pleivs  stettien  sut  la  jurisdicziim  della  Claustra  de 
Muster,  pagau  agi  uestgiu  de  Cuera  ils  stipulai  2000  fl.  ^)  Ina  re- 
spectiva  quittanza  en  num  digl  Uestg  de  Cuera  ei  suttascreta  da 
Domdecan  Bernardin  Gaudenz,  Auditor  Barclamiu  Sorinus  e  dad 
auters  plirs. 


Buca  ditg  suenter  eh'  igl  Uestg  ed  ils  Canonics  de  Cuera  han 
giù  retschiert  quella  summa  tut  en  aur,  ein  els  stai  fetg  enriclai 
de  haver  fatg  in  tal  pass  e  contract,  il  qual  els  havessen  ussa  bu- 

^)  Tenor  ina  convenziun  provisorica,  fatga  1637,  ils  27  de  Zercladur  a 
Faveras  dentei'  igl  Uestg  de  Cuera  ed  ils  Avats  de  Faveras  e  Muster,  liavess 
mintga  niev  Avat  de  Muster,  priu  ora  il  cas,  eh'  ei  moress  plirs  Avats  en  in 
onn,  giù  de  pagar  200  fi.  agi  Uestg  per  la  contìrmaziun  e  benedicziun  ed  aunc 
schar  il  cavagl,  sin  il  qual  igl  Avat  era  cavalcaus,  al  „Mareschiallo''  digl  Uestg. 
Quei  fuva  denton  era  stau  usitau  avon.  —  La  scartira  originala  sesantìa  egl 
archiv  episc.  a  Cuera.  —  Mira  era  Mohr  Th.,  Regesten  Nr.  324. 

^)  Ina  copia  de  quella  scartira  sesanfla  ella  ^Synopsis". 

^)  Alexander  VII  ei  vegnius  elegius  sco  Papa  ils  7  d'  Avrei  1055. 

*)  In  rensch  en  aur  representava  entuorn  igl  onn  1650,  tenor  ils  da- 
ners  ded  oz  il  di,  ina  valetta  de  circa  10 — 11  fr.  —  Pia  fuss  quei  stau  ina 
summa  de  20 — 22,000  fr.  —  Mira:  Pianta,  P.  C.  Gold  und  Gcldeswerte.  Jahrcs- 
bericht  der  histor.-antiq.  Gesellschaft  von  Graubiinden  1886. 


—     6     — 

gen  revocau  ed  annulaii,  sch'  ei  havess  saviii  esser.  Muort  respect 
e  reverenzia  duida  alla  Sontga  Sedia  lian  els  bue  ughiau  de  liivrar 
encunter  aviartamein,  denton  ei  quei  vegniu  fatg  sin  vias  e  sendas 
indirectas.  La  „Cuorta  Memoria"  (p.  250)  raquenta  sco  suonda: 
,.Igl  Uestg  ha  clomau  e  lascliau  vegnir  tier  EI  ils  Spirituals  dellas 
numnadas  pleit's,  comondont  a  quels,  eh'  Els  duessen  instigar  e  sur- 
plidar  ils  pievels  de  lur  pleifs,  che  quels  cun  tut  lur  poder  e  cun 
tutta  forza  semettessen  e  figiessen  encunter  a  quella  midada  e  l'aitg 
accort,  e  eh'  Els  mai  duessen  secontentar  ded  esser  ne  star  sut  agli 
Avat  u  alla  claustra.  Quei  ei  era  daventau;  pertgei  eh' ils  Spirituals 
e  Seculars  part  per  far  plascher  a  lur  Uestg,  part  per  il  schliet 
cor  che  schiglioc  portan  ina  part  encunter  ils  Eeligius,  lian  faitg 
ed  exequiu  il  Camond  cun  tut  fliss  e  quitau,  cun  tal  effect,  che  bu- 
namein  tut  era  encunter,  e  nagin  secuntentava  de  vegnir  sut  alla 
Claustra,  en  staigl  digl  Uestg. '^ 

Enderschent  il  Xunci  queir  opposiziun,  ha  el  relaschau  ils  1.3 
de  Xovember  1G55  in  rigurus  decret  als  plevons  e  caplons  dils  ca- 
petels  de  Muster,  Uors,  Foppa  ed  Ursera  ed  admoniu  els  danova- 
mein  sut  peina  de  suspensiun  ed  inhabihtat  tier  dignitats  de  corris- 
punder  a  sin  exprimiu  commond  enteifer  de  siat  dis.  ^) 

Stermentai  entras  tal  decret,  han  enzaconts  paucs  spirituals 
dellas  numnadas  pleivs  renconoschiu  igl  Avat  de  Muster  per  lur  su- 
periur  ed  engirau  fideivladat.  Denter  quels  ei  stau  in  dils  princi- 
pals  Xicolaus  (ienelin,  plevon  a  Sumvitg.  ^) 

1656,  ils  4  de  Schaner,  tut  sur  ura,  han  ils  spirituals  della 
Cadi  teniu  capetel  a  Trun  per  secussegliar  e  sedeliberar  sur  quella 
impurtonta  caussa.  Era  Avat  Adalbert  II,  accompignaus  da  P.  Mau- 
rus  Cathrin,  ^)  ei  comparius  sin  quei  capetel.  El  ha  mess  avon  leu 
als  spirituals  cun  tutta  ruasseivladat  las  respectivas  scartiras  de  Pa- 
pa Urban  YIII  e  de  Innocens  X,  sco  era  la  convenziun  fatga  den- 
ter igl  Uestg  de  Cuera  e  la  Claustra  de  Muster  cun  intervenziun 
ed  approbaziun  dil  Xunci.  Denton  tut  ei  stau  adumbatten.  Ils  spi- 
rituals ein  perseverai  en  lur  opiniun  e  han  refusau  scadina  sutmis- 
siun  ed  obedientscha  alla  Claustra,    nunditgont  ils  commonds  e  las 

^)  La  ^Syuopsis"  e  „Cuorta  Memoria"  portan  il  complein  verbal  de  que- 
sta scartira. 

^)  Xicolaus  Genelin  (Jenelino  de  Casura)  ci  staus  plevon  a  Breil  1G25 — 
1G34;  a  Schlans  1G.34— 164G;  a  Sumvitg  1652—1658  f  1.  de  Matg. 

^)  In  r.  Maurus  Catliieni,  sco  la  „Cuorta  Memoria"  porta  p.  251  e 
eh'  auters  scrihents  lian  copiau,  ha  la  Claustra  de  Muster  buca  giù.  Ei  senza 
dubi  in  sbagl  cun  Cathrin. 


~     7     — 

smanatschas  clil  Nimci.  E  sez  plevon  Nicolaiis  Genelin  ed  ils  auters, 
eh'  eran  stai  sesiitamess  vivon  agi  Avat,  ein  puspei  curdai  giù  da 
lur  empermischiin  ed  ein  seuni  cun  lur  confrars. 

Ella  part  sut  eran  6  plevons  stai  seredunai  ils  IG  de  Sclia- 
ner  1G56  a  Ivuaun  e  lian  gin  componiu  ina  recenta  scartira,  cun 
la  quala  els  lian  appellau  a  Roma  e  doniondau  in  agen  commissari 
en  quella  fatschenta,  supplicont  de  far  quescher  il  Xunci  ad  interim. 
La  medema  protesta  ei  era  vegnida  surdada  agi  Avat  Adalbert  II 
a  Trun  ils  17  de  Schaner  1656.  Suttascrets  ein:  Lorenz  Curscliel- 
las,  plevon  a  Siath,  Duri  Gandtner,  plevon  ad  Andiast,  Melchior 
Caprez,  plevon  a  Ruaun,  Pieder  Caduff,  plevon  a  Schlans,  Christian 
Callucius,  plevon  a  Fallerà  e  Gion  Caderas,  plevon  a  Ruschein.  ^) 

La  caussa  ei  adina  vegnida  pli  acuta  e  pli  enconoschenta,  era 
al  pievel.  Ei  ha  era  buca  muncau  de  quels,  che  han  luvrau  denter 
il  pievel  en  favur  dils  spirituals,  respectiv  pigi  Uestg  ed  encunter 
la  Claustra,  ascliia  clf  il  pievel  fuva  alla  tinaia  seprius  en  general- 
mein  per  las  ideas  dils  spirituals  seculars. 


Cheu  arriva  ussa  il  di  de  Gumin  1656,  gliendisdis  Tschun- 
cheismas.  ^)  Las  stgiras  neblas,  setratgas  neutier  già  daditg  sur  la 
Cadi,  han  purtau  quei  di,  ils  5  de  Zercladur,  in  vehement  stem- 
prau  sin  la  tschentada  a  Muster.  La  „S^nopsis"  raquenta  il  suondont: 

„Sin  Cumin  fuva  era  presents  il  Custos  della  catedrala  de 
Cuera,  ^)  termess  dagl  Uestg  Gion  VI  Fingi  d'  Aspermont,  in  um 
rafìnau  e  principal  instigatur  dil  pievel,  auctur  e  promotur  de  zun 
gronda  violenza.  Quel  ha  plidau  e  perorau  avon  igl  entir  pievel 
stigont  si  quel.  Biars  auters  plevons  e  spirituals  han  suondau  quei 
ora  tur,  sco  era  ils  missionaris  caputschiners,  ^)  buca  seregurdont  dils 
benefecis,  eh'  els  havevan  retschiert  da  nos  Avats  Augustin,  Josef  ed 
Adalbert  I,  e  fìnalmein  ord  ils  seculars  Nicolaus  Maissen,  intim 
amitg  dil  Domcustos,  eh'  era  avon  quort  temps  vegnius  alzaus  buca 
senza  rampins,  ord  bassa  condiziun  tier  la  pli  aulta  dignitat  dil 
Cumin.  '') 


')  11  rcsp.  documeiit  ha  C.  Dccurtins  puhlicau  en  sin  oims  „LaiHlii(li- 
ter  Nikolaus  Maissen"  pag.  56,  senza  dar  en  denton  pli  datier,  danunder  clic 
il  document  seigi. 

^)  L'  ordinaziun  de  tener  cumin  mintg'  auter  onn  1'  emprema  domengia 
de  Matg  datescha  da  1S51.  —  Hut  Avat  Gion  Schoneg  e  fertont  che  Duri 
Berchter  de  Tujctsch  l'uva  iiiistral,  eran  ins  stai  scconvegni  1472  de  metter 
mintg' onn  nastrai  gliendisdis  Tschuncheismas.  Br.  pag.  215. 

^)  La  „Syn()psis""   di  huca  co  il  Domcustos   haveva  num. 

'')  Maniai  ein  ils  cai)utschiiu'rs  a  Muster,  che  han  pastorau  leu  da 
1(;4S— ISl.S. 

•'')  Mira  C  Dccurtins,  „lian(lricliter  Nicohuis  Maissen.  Ein  Beitrag  zur 
Geschichte  des  Biiudner  Ubcrlandes."  Stans  1.S77.  (14  pag. 


—     8     — 

„Instigaus  aschia,  ha  il  pievel  entschiet  a  garegiar  dagl  Avat 
cun  gronda  caiiera  e  smanatschas,  eh'  el  extradeschi  la  bulla  dils 
Papas  Urban  Vili  ed  Innocens  X  al  Mistral  ed  al  Cumin.  Quei  ha 
era  stoviu  daventar.  Havend  il  pievel  quellas  scartiras  en  ses  mauns, 
han  ins  fatg  mo  beffas  e  gomias  cun  quellas  ed  era  sur  igl  Avat, 
ed  alla  tinaia  surdau  quellas  al  nievelegiu  Mistral  Giachen  Berchter, 
il  qual  ha  senza  ni  tema  ni  respect  avon  il  Vicari  de  Christus  priu 
ora  sin  cunti  e  tagliau  e  scarpau  en  tocs  quellas  avon  igl  entir  pie- 
vel. Tut  ei  selegrau  lundergiu,  segloriont  e  triumfont  sco  quels,  che 
selegran  giud  la  raccolta  e  Victoria,  partent  la  preda.  (Is.  9,  3.) 
Denton  buca  senza  castitg."  — 

La  „Synopsis"  raquenta  lu  detagliadamein  e  cun  veseivla  sa- 
tisfacziun  vinavon  e  di,  co  ils  principals  instigaturs,  il  Domcustos  ^) 
e  Nicolaus  Maissen  ^),  seigien  vegni  castiai  persuenter  dalla  divina 
providientscha. 

Concernent  il  nievelegiu  Mistral  remarca  la  ,,Cuorta  Memoria" 
(pag.  253)  il  suondont:  „ Mistral  Jacob  Berchter,  il  qual  haveva 
scarpau  e  tagliau  en  tocs  sin  Cumin  la  Bulla  Papaia  ei  vegnius  en- 
ten  extrema  miseria  e  pupira,  eh'  el  ei  staus  sforzaus  de  vegnir  e 
rogar  la  sia  vivonda  avon  la  porta  della  Claustra,  sco  il  pli  mise- 
rabel,  pauper  betler;  ed  alla  fin,  sco  in  miez  desperau  vagabund 
ha  en  tiaras  e  logens  jasters  stoviu  encurir  il  sin  de  viver,  nua 
eh'  el  ha  finiu  miserablamein  il  temps  de  sia  veta.'^ 

*)  Co  Domcustos  Dr.  Mathias  Sgier,  pli  tard  Domdecan,  ei  vegnius  per- 
sequitaus,  denton  puspei  rehabilitaus  en  tutta  honur  da  Roma  anora,  mira 
Tuor  C!hr.  M.  :  Reihenfolge  der  residierenden  Domlierren  in  Chur.  p.  38.  —  La 
convignentscha  linala  denter  igl  Uestg  e  la  Claustra  pervia  dcllas  pleivs  ei  ve- 
gnida  fatga  ils  16  d'  October  ÌG50  e  buca  ils  26,  sco  Tuor  citescha.  (Vide  co- 
pia egl  arhiv  claustral  de  Mustcr.) 

^)  Che  las  relaziuns  denter  la  Claustra  e  Landrechter  Nicolaus  Maissen 
seigien  stadas  continuadamein  sebi  „sgarscheivlas",  sco  certs  scribents  vulan 
dar  de  crer  senza  argumentar  sufticientamein,  savein  nus  strusch  capir.  Tenor 
il  cudiscb  de  batten  a  Sumvitg  ha  N.  Maissen  giù  silraeins  9  aftons  e  buca 
mo  5  sco  Decurtins  scriva.  (1.  e.  p.  3.)  —  'Gli.  de  Zercladur  1653  ha  N.  Mais- 
sen survegniu  in  pop,  al  qual  el  ha  mess  num  suenter  igl  Avat  Adalbert  e 
nua  che  P.  Roman  Streber  de  Muri,  da  lezzas  uras  Decan  a  Muster,  ha  func- 
zionau  sco  padrin.  Giuncher  Adalbert  Maissen  ei  maridaus  1675  cun  dunscbala 
Barl)la  Coray  de  Laax  ed  ei  staus  1692,  1693  e  1714,  1715  mistral  della  Cadi; 
1714  dcputau  siila  dieta  a  Glion  „an  St.  Andreas  miirg",  nua  clie  la  reparti- 
ziun  dils  oftìcials  pella  Valtlina  ei  vegnida  fatga  per  la  perioda  1719 — 1767; 
t  21  de  Matg  1741.  —  1663,  ils  25  de  Zercladur  ei  perfin  Avat  Adalbert  li 
sez  staus  padrin  de  batten  dil  fegl  Nicolaus  de  Landr.  Nic.  Maissen.  —  El 
cudiscb  de  batten  a  Sumvitg  antlein  nus  plinavon,  eh'  ei  l'uva  leu  strusch  ina 
casa,  enten  la  quala  Landr.  Maissen  ei  buca  staus  ina  gada  ne  1'  autra  padrin. 
—  Ina  differenza  denter  Avat  de  Medell  e  Landr.  Maissen  datescba  dagl  onn 
1676.  Landr.  Maissen  ha  giù  tgisau  tier  Nunci  Cybo  a  Lucern,  che  Avat  de 
Medell  persequitescbi  e  lascili  perse(iuitar  el  sin  veta  e  mort.  Nunci  Cybo  lia 
susteniu  Maissen.  La  differenza  ei  vegnida:  tractada  e  lugada  (V)  dals  avats 
della  Congregaziun  Svizzera,    (v.  Q.  Acta  Cougregationis   al)  Anno  1639 — 1682, 


—     9     — 

Cun  nossa  survista,  dada  entochen  daclieii,  secartein  nus  de 
haver  dau  ina  clara  idea  dellas  relaziuns  denter  igl  uestgiu  de  Cuera 
e  la  Claustra  ord  quei  temps,  sco  era  de  haver  motivau  sufiicienta- 
mein  las  rischuns,  che  han  manau  neutier  il  turbulent  Cumin  delhx 
Cadi  de  1656. 

Tenor  la  „Synopsis"  e  la  ,,Cuorta  Memoria"  fiiss  pia  Mistral 
<  Jiachen  Berchter  staus  in  dils  pli  gronds  adversaris  della  Claustra, 
de  tuttavia  schliet  exempel  sin  Cumin  e  dasperas  in  um,  che  la 
torta  de  Diu  havess  tucau  grevamein  silsuenter.  Suondont  quellas 
duas  fontaunas  han  liistoriografs  e  literats  dil  novissim  temps  adina 
turnau  a  raquintar  il  medem  e  per  part  era  engrondiu  sin  nunfun- 
dada  moda  il  secontener  de  Mistral  Giachen  Berchter  sii  Cumin 
de  1656.  1) 

Denton  secund  in  vegl  document,  antlaus  la  stad  11)09,  ed  il 
qual  nus  schein  suondar  silsuenter  exactamein  talis  e  qualis,  ei  quei 
tut  buca  ver,  anzi  ei  semuossa  ord  quei  document,  che  Mistral  Gia- 
chen Berchter  ei  adina  staus  in  bien  amitg  e  fautur  della  Claustra, 
e  che  las  bullas  de  Urban  Vili  ed  Innocens  X  seirjien  gnanc  sta- 
das  sin  Cumin.  Ei  sa  pia  esser  negin  raschieni,  che  Mistral  Gia- 
chen Berchter  hagi  tagliau  en  tocs  quellas.  Era  vegn  ei  mussau  si, 
che  Mistral  Giachen  Berchter  seigi  buca  vegnius  en  miseria  e  pu- 
pira  e  dishonur,  anzi,  eh'  el  seigi  vivius  ses  davos  onns  en  bunas, 
ne  silmeins  buca  schliatas  relaziuns  finanzialas  e  eh'  el  seigi  morts 
SCO  oMcier  e  bien  cristifideival  a  Valencia,  honoraus  e  respectaus 
da  tuts. 

Il  document,  che  nus  publichein,  havein  nus  ord  in  cudisch 
de  quart  format,  screts  en  lungatg  tudestg,  che  sesantla  egl  archiv 
claustral  a  Muster,  bein  ligiaus  e  conservaus.  Il  cudisch  ha  475  pa- 
ginas  2),  eh'  ein  denton  buca  emplenidas  ora  tuttas.  El  contegn  dif- 
ferentas  notizias,  era  sur  musica,  denton  las  pli  biaras  sereferesclian 
sin  la  familia  Berchter,  dalla  quala  Mistral  (Jiachen  deriva.  Il  cu- 
disch udev'  all'  entschatta  a  Mistral  Giachen  Berchter  sez    ed  ei  lu 

Engelberg.)  —  ('un  quella  chischun  remarcheiu  nus  era,  che  Landr.  N.  Mais- 
sen  seigi,  tenor  il  cudisch  de  morts  a  Sumvitg,  vegnius  mazaus  ne  sitaus  giù 
denter  Cuera  e  Doraet  ils  2()  de  Matg  1078  e  huca  .,in  demsellien  Winter" 
1077,  sco  Decurtins  scriva  (1.  e.  p.  oO),  fertont  che  Misterlessa  Cathrina 
Maissen-Valler  ei  morta  ils  17  de  Dee.  1(398  e  satrada  a  Sumvitg. 

*)  Mira:  ('.  Decurtins,  Landrichter  Nicolaus  Maissen,  Stans  1877;  (>. 
t'ahannes,  Adalbert  II  de  Medell-C'astelberg,  avat  de  Muster  e  prenci  digl  im- 
peri 1(;5.5 — 1(jO(ì,  Ischi  1897;  M.  Carnot,  Schlichte  Geschichtèn:  Der  Land- 
richter. Eine  Oeschichte  aus  dem  Biindneroherlande.  ('hur  1908. 

■*)  La  i)aginaziuu  ei  vegnida  l'atga  1909.  Nus  citein  il  manuscret  min- 
tgamai  cun:  }>r. 

9 


—     10     — 

seartaus  a  pliras  generaziuns  de  sia  descendenza,  perquei  porta  era 
r  emprema  cuviarta  sii  marni  dadens  suondonta  inscripziiin: 

„Disess  buocli  geliòrt  Mir  Jacobo  Berchter.  Zum  anderen  Bien- 
ni gewestem  L Amman  zuo  Disentis." 

„Hernacher  mir  Joanni  Berchter  gewestem  Poda.  zuo  Wurmbst 
aiich  10:  Jahr  Lsclireiber  lobi.  Gemeind  Disentis,  und  4:  Jahr  dess 
lobi.  Ob:  gr:  Pundtess  Lschreiber.'^ 

„Hernach  mir  Jacobo  Berchter  verlassen  1703  den  13  July." 

Il  cudisch  ei  screts  sii  pli  pane  da  quater  diilerents  mauns. 
Las  pli  veglias  notizias  statan  sin  pag.  424 — 445  sut  il  datum  dils 
13  de  Fevrer  1623,  diiierentas  caussas  sur  musica:  ,,Underricht  und 
Documenta  auf  die  Zitharen,  wie  man  dieselb  der  Tabulatur  nach 
schlagen  soli  .  .  .  Grundlicher  Bericht  wie  man  ein  Zitharen  stim- 
men  solle"  .  .  .  Lu  suondan  notas  en  bustabs  tier  diversas  canzuns: 
„Cantiones  quaedam  sacrae  .  .  .  Hernach  volgen  allerhandt  deutsche 
gesangli,  dantz,  Gassenhauer  und  sonst  kurzweilige  stikhli."  ^) 

Sin  pag.  446,  cui  datum  1635,  ils  6  de  Fevrer  entscheiva 
Mistral  Giachen  Berchter  a  purtar  en  ils  datums  dil  batten  e  della 
creisma  de  sia  familia,  che  porschan  muort  lur  originalitat  agen 
interess  e  dils  quals  nus  schein  suondar  cheu  in  exempel. 

„Ao  1640  den  28ten  Jully  auf  Samstag  war  der  Tag  15 
Stundt  lang,  wass  im  Zeichen  dess  gschiitzes,  zwiischendt  zwey,  und 
drey  Uhren  nach  mitag,  ist  mir  ein  sohn  geboren,  und  an  dem  tag 
durch  Ihr  Elirw.  Gn.  Hrn.  Augustinum  Prelaten  dess  Ehrwiirdigen 
Gottshauss  Disentiss  alss  Baptizando,  und  promitendo  Gòtj,  in 
bey  sin  dereii  Ehrwiirdigen  Hoch,  und  Wolgelerten  geistlichen  lirn. 
alss  hrn.  Jacob  Callenberg  ^)  Pfarhr:  alhir,  und  Camerer  dess  lob- 
wiirdigen  Capitelss  ob  dem  Wallt.  Hr:  P.  Marti  Stòckhlin,  und  lir: 
P.  Joseph  gewestener  Decan  dess  obnermeltens  Capitelss,  Jolian 
Tliiraun  schail'ner,  und  Khemerling  Menitsch,  Gota  war  die  Ehren, 
und  tugendriche  Frau  Ammanin  Anna  Brancazi,  dess  hrn.  alten 
Landrichters  und  Banerhrn  Jacob  de  Balliel  Eheliche  Haussfrau. 

Ist  sin  Tauft'  Nammen  Johanness.  ■^) 

Dass  Got,  wass  fiir  sin  Seell  dienstlich  geben  woll  alless. 

Ao  1643  den  24ten  Augsten  ist  niein  ol)gemelter  sohn  von 
Ihr  Ehr.  Gn.  Joliannes  Fhigiuss  Biscliotien  zu  Chur  gefiirmet  wor- 
den,  war  sin  assistent  der  Hocli,  und  Wolgeknt  Hr.  Cristophorus 
Mor,  der  Zite  Tumpropst  zu  Chur."  *)  — 

')  Scliebein  i|uollas  notizias  (Icrivicn  ora  da  Alistral  (iiaclicn  Itcìclitcr. 
savein  nus  buca  decider. 

^)  Giachen  ("allenlxng  (Kallcnberger),  canicrari  dil  capetel  ei  staiis  jde- 
von  a  Muster  dals  8  de  Zercladur  Kio.S  cntoclien  Ui-iS,  ils  5  de  K(!vrer,  sin 
il  qual  di  el  ei  morts. 

=*)  Staus  l(;(;i  — 1(;g:ì  Podestat  de  Bormio. 

■*)  Br.  pag.  44M. 


—    11    — 

Da  1G63— 1690  ha  Podestat  Gion  Berchter,  fegl  dil  sura  Mi- 
stral,  scret  en  quei  elidiseli  il  datiim  dil  batteii  e  della  creisma  de 
ses  figliols  e  figliolas.  Da  1703  naven  ha  Scarvoii  Giachen  Berchter, 
fegl  dil  Podestat  piirtau  en  sis  batteiis,  mia  eh'  el  ei  staus  padrin. 

Las  pli  biaras  e  las  pli  interessantas  notizias  derivan  deiiton 
da  P.  Justus  Josef  Berchter,  Subpriur  della  Claiistra  de  Miister.  A 
sias  iiiimerusas  notizias,  eh'  el  para  de  haver  rimnau  cun  grondis- 
sima  stenta  biars  onns  ora,  dat  P.  Justus  il  tetel  sin  pag.  34: 
,,Bercliteriaiiisehe  und  andere  Jahr  Geschiehten."  Cun  sia  lavur  pò 
el  haver  entschiet  1723.  Propriamein  sutaserets  ei  P.  Justus  nigliu, 
nio  ord  fetg  biaras  notizias  sur  sia  atgna  personalitat  e  sur  speeia- 
las,  internas  eaussas  della  Claustra,  seo  era  numnont  Mistral  Gia- 
chen Berchter  siu  tat,  san  ins  coneluder  cun  tutta  segirezia,  eh'el, 
P.  Justus,  seigi  igl  auetur  de  nies  doeument  —  notizias  biograficas 
ed  apologia  sur  Mistral  Giachen  Berchter. 

P.  Justus  Josef  Berchter,  Conventual  della  Claustra  de  Mu- 
ster  da  1697 — 1736,  fuva  frar  de  Scarvon  Giachen  Berchter  ed 
aschia  in  dretg  beadi  de  Mistral  Giachen  Berchter.  El  era  perquei 
tuttavia  bein  enconoschents  cun  la  historia  e  las  relaziuns  della  fa- 
milia  Berchter.  Che  sias  notizias  merettien  eompleina  renconoschien- 
tscha  e  cardientscha,  quei  domonda  schon  sia  sinipla,  sincera  moda 
e  maniera  el  scriver;  eh'  el  hagi  priu  exact  e  conscienzius  cun  sias 
notizias,  quei  muossan  oravontut  las  numerusas,  differentas  fontau- 
nas,  ord  las  qiialas  el  ha  fatg  ses  iiungs  e  serius  studis.  Mal, 
snueivel  mal  fa  ei  a  nus,  de  stover  numnar  tontas  ed  aschi  inte- 
ressantas e  per  part  voluminusas  scartiras,  las  qualas  ein  ussa  per 
grondissim  donn  della  historia  grischuna  totalmein  svanidas.  Senza 
dubi  ein  ellas  daventadas  in'  unfrenda  dil  berschament  de  1799. 
Sin  pag.  33  scriva  P.  Justus: 

Die  nahmen  auss  deren  schrifften  ich  volgende  Notata  auss- 
genomen. 

1.  Ihr  hoch  Fiirstliche  Gnaden  Augustin  stòcklin  Apt.  (f  1641)  ^) 

2.  Ihr  Fiirstliche  Gnaden  Adalbertus  de  Medell  Apt.  (f  1696) 

3.  Ihr  Fiirstliche  Gnaden  Adalbert  de  Funs  Apt.  (f  1716) 

4.  R.  R.  P.  Maurus  Catharin  Decanus  zu  Disentis.  (f  1696) 

5.  R.  P.  Fintanus  \yinier  (Widmer)  geistlich  ini  kloster  Disentiss. 

(fuva  frater  1662;  morts  suenter  1687.) 

6.  Auss  denen  alten  tanti",    und  totten  bliochern    der  Pfarey  Di- 

sentiss. 


')  Las  remarcas  ed  ils  millesis  en  pareutesa  havein  uus  mess  vitier. 


—     12     — 

7.  Auss  denen  alten  tauff  iiiid  totten  biiochern  zu  Thawetsch.  *) 

8.  Auss  vilen  scbrifften  H.  Landt  Amans  Jacob  Berchter  von  Di- 

sentiss.  (f  1G76) 

9.  Auss  vilen  schrifften  H.  Podestat  Joan  Berchter  von  Disentiss. 

(t  1703) 

10.  Auss  vilen  scbrifften  H.  La ndricbterss  Jacobi  Ballici,  (f  164.5) 

11.  Auss  scbrifften  Landt  Aman  Joan  Sobva  von  Tbawetsch.   (Et 

staus  Podestat  a  Morbegno  lGll/12,  Mistral  1632/33.) 

12.  Auss  vilen  anderen  alten  scbrifften,  so  R.  P.  Adalbert  Beve- 

laqua  in  seinem  grossen  buoch  gescbriben.  (f  1723) 

13.  Auss  dem  buoch  Benefactorum  zu  Disentiss  in  kloster. 

14.  Auss  dem  scbwarzen  buoch  von  Waltenspurg. 

15.  Auss  vilen  alten  warhaftigen  leiiten  miindlich  gehòrt.  ^) 

Jè 

Sper  la  biografia  e  V  apologia  sur  Mistral  Giachen  Berchter, 
che  exphcheschan  e  completeschan  ina  1'  autra,  dat  P.  Justus  aunc 
autras  interessantas  notizias  sur  la  derivonza  de  Mistral  Giachen 
Berchter. 

Il  bab  de  Mistral  Giachen  Berchter  ei  stau  salter  de  Cumin 
(Grossweibel)  Gion  Berchter.  ^)  Salter  Gion  Berchter  ei  naschius  a 
Tujetsch  1578.  EI  ha  sii  pli  pane  aunc  giù  in  frar  cui  num  Buri, 
che  steva  a  Camischollas  e  forsa  in  auter  cui  num  Gion  Martin. 
Suenter  la  moria  gronda  de  1585,  che  ha  raftau  naven  ella  visch- 
naunca  de  Tujetsch  buca  meins  che  800  persunas,  *)  ei  salter  Gion 
Berchter  vegnius  sco  buob  de  7  onns  a  Muster,  probablamein  tier 
parents.  EI  ei  staus  maridaus  duas  gadas,  cun  Anna  Capaul  ded 
Acletta  e  Gretta  de  Medell.  Sper  il  fegl  Giachen  ha  salter  Gion  sil- 
meins  aunc  giù  ina  feglia  cui  num  Gretta,  che  ha  giù  maridau  Str. 
Martin  Fontana,  da  gliez  temps  ina  dellas  pli  rehas  famihas  de 
Muster.  Domisdus  affons  paran  de  derivar  dalla  secunda  dunna. 

')  Ils  presents  cudisclis  de  batten  e  mortoris  digl  arcliiv  de  Tujetsch 
van  anavos  nio  tochen  1(3G4.  Ei  sa  tgunsch  esser  daventau,  eli'  ils  pli  vegls 
sesantlavan  1799  en  Claustra  ed  ein  barschai  lea. 

^)  Ultra  de  quei  vegn  ei  citau  savens  en  nies  allegau  manuscret  las  An- 
nalas  della  Claustra,  sco  era  in  opus  cui  num  Arcliiv,  consistent  ord  treis  vo- 
luminus  foliants,  eh'  ein  medemamein  da  ventai  in'  unfrenda  dellas  tlommas  1799. 

')  L' idea  de  R.  de  Hess  en  siu  „Fragmen  Genealogicum  des  Geschlech- 
tes  Berther"  (188.S  Msc),  che  Podestat  Gion  Berchter  seigi  staus  il  bab  dil 
vertent  Mistral  Giachen  Berchter,  ei  totalmein  faulsa;  il  cuntrari:  Podestat 
Gion  Berchter  ei  staus  in  fegl  dell'  emprema  dunna  (Anna  de  Thurre)  de  Mis- 
tral Berchter.  Medemamein  fauls  eis  ei,  che  Podestat  Gion  Bercliter  seigi 
staus  Mistral  della  Cadi. 

*)  Tiella  pestilenza  de  1637  ein  70  persunas  mortas  a  Tujetsch  en  quort 
temps.  Sin  supplica  de  Avat  Augustin  ha  il  Prefect  dils  Paders  Caputschiners 
giù  termess  P.  Amadeus  de  Mortara  quei  temps  a  Tujetsch  per  plirs  meins, 
il  solet  P.  Caputschiner,  che  ha,  de  nossa  savida,  pastorau  a  Tujetsch. 


—     13     — 

Salter  Gion  Berchter  habitava  el  vitg  Muster,  en  casa  presen- 
tamein  de  vieua  Sus.  Agosti.  Quella  casa  udeva  dad  in  temps  alla 
Claustra  e  probablamein  ha  Avat  Christian  de  Castelberg  giù  ba- 
ghegiau  ella  1582.  La  numnada  casa  ei  stada  dis  ed  onns  la  casa 
Cumin  ed  ei  senza  dubi  la  pli  veglia  e  la  pli  interessanta  casa  el  vitg 
Muster.  Tier  il  berschament  dils  Franzos  de  1799  ein  ils  mirs  ed 
arviuls  della  casa  restai  intacts.  Ins  ha  turnau  a  baghiar  ora  ella 
silsuenter  e  duvrau  vinavon  sco  casa  de  Cumin.  ^)  Tschalers  cun 
arviul,  per  part  senza  fenestra,  formavan  la  perschun.  Ordado  sii 
mir  dadens  della  casa  fuva  nudau  en  il  ^bratsch  cumin",  nua  che 
tut  saveva  seorientar  sur  V  officiala,  gesta  mesira. 

Gion  Berchter  ei  staus  varga  40  onns  salter  de  Cumin  e  sco 
tal  era  ustier  de  Cumin.  „T)is  hauss  ist  vii  iahren  dass  Raadhauss 
geAvesen,  er  aber  gar  vii  iahren  der  Gemeindt  Wirt  gewesen,  dess 
wegen  alss  der  Landtman  Hans  de  Florin  1629  hat  lassen  sein 
haab,  und  guoth  in  die  scussion  einethuohn,  hat  er  flir  scine  un- 
kostiingen  gehabt,  durch  die  H.  dess  Raadss  12  silberne  vergulte 
underschidliche  geschir  iiberkhomen."  ^) 

Era  sur  igl  exteriur  de  salter  Gion  vegn  ei  raquintau  e  con 
devozius  el  fuvi  en  ses  vegls  dis  e  co  era  cruschs  seigi  stau  sia 
sort.  ,,Er  .  .  .  war  gross,  batte  grane  haar,  rothess  angesicht,  fiegte 
alle  morgen  bey  dem  brunen  zu  waschen,  obschon  Winter  ware,  er 
war  andechtig  gegen  die  armen  seelen  in  fegfeiir,  darum  als  er  alt 
ware  batte  er  stetss  den  rosenkranz  bey  der  Offen  in   der  handt.'^ 

„Er  hat  gesagt  dass  sein  Grossvatter  seye  101  iahr  alt  ge- 
wesst.  Er  aber  ist  93  iahr  alt  worden,  und  starbe  1671.  den  22 
Juny  ums  6  und  7  uhr  vormitag".^)  „Diser  hat  miiessen  auch  vii 
leiden  da  LandAman  Florin  Jagmet,  und  Nicolaus  Landrichter 
Mayssen  iiberhandleten."*) 

Ji 

Suenter  haver  dau  ina  survista  generala  sur  las  relaziuns 
religius-politicas  della  Cadi  immediat  avon  il  cumin  de  1656,  sco 
era  sur  il  dequors  de  quel;  suenter  haver  fatg  enconuschent  il  lec- 
tur  cun  las  principalas  personahtats  de  quei  moviment  e  cun  la 
derivonza  de  Mistral  Giachen  Berchter,  schein  nus  suondar  igl  exact 


')  Tgei  onn  ins  ha  retratg  il  present  „Hotel  Bellevue"  sco  casa  de  Cu- 
min savein  nus  buca  dir.  —  Aunc  oz  il  di  eis  ei  usitau,  eh'  il  „Stab  de  Cumin" 
va  il  di  de  Cumin  treis  ga  entuorn  la  veglia  casa  Cumin,  avon  eh'  il  pievel 
setilla  sin  Cumin. 

2)  Br.  pag.  53.  —  ^)  Br.  pag.  53.  —  *)  Br.  pag.  55. 


—     14     — 

verbal  de  nies  document  —  notizias  biografìcas  ed  apologia  sur 
M istruì  Giachen  Berchter.  —  Per  far  dar  la  caiissa,  scili  liinsch 
SCO  pusseivel,  essan  nus  sesprovai  de  dar  parallelmeiii  ina  libra, 
dentoii  fideivla  translaziun  dil  document  en  romontscb  e  de  glossar 
quel  tscbeu  e  leu  cun  notizias.  P.  Justus  Bercbter,  igl  auctur  dil 
document,  enquera  de  refutar  entras  quel  las  faulsas  ingiurias  e 
columnias  sur  sin  tat  e  muossa  si,  cbe  quel  seigi  adina  staus  in 
amitg  e  fautur  della  venerabla  Claustra. 


Herr  Landaman  Jacob 
Berchter.  ^) 

Diser  ware  einer  anstendiger 
gemeiner  gròsse,  ein  Man,  Hoch- 
gelehrt,  und  gar  beredsam  gewe- 
sen  hat  franzòsisch,  italienisch, 
theiiss,  romaniss  reden  Icònnen 
und  gar  wohl  geschriben. 

1633.  alss  dess  schwedischen 
Konigss  Gustavi,  der  General  Ho- 
rinus  ein  unkatolischer,  und  ge- 
heimer  Frund  dess  Duca  de  Roa- 
na die  stat  Constanz  belagert 
batte,  und  grosse  gefahr  wahre, 
er  wiirden  durch  den  steheg  un- 
der Chur  Piinten  auch  belagern, 
haben  alle  3  Punten  ein  ausschuz 
Soldaten  abgefertiget,  alss  dan 
hat  diser  Landaman  Jacob  Berch- 
ter alss  hauptman  der  Gemeindt-) 
Disentiss  Companei  von  63  man 
commandiert,  und  hinabgefiiret. 
ein  schòner  rother  man.  Und  dess 
H.  gross  Weibelss  Joan  Berch- 
ter Sohn. 

1639.  den  14  augsten  alss  H. 
Conradin  von  Castelberg,  und  H. 
Landrichter  Jacob  Ballici  gen  Mei- 
landt  giengten  dass  Capitulat  zu 
machen,  ist  diser  Jacob  Berchter 
von  H.  Apt  Angustino  stocklin  gen 
Meiland  umb  ein  gewisse  jahrli- 


Slgnur  Mistral  Giachen 
Berchter. 

Quel  ei  staus  in  um  de  un- 
dreivla,  cumina  grondezia,  fetg 
perderts  e  de  tuttavia  buna  fa- 
viala,  saveva  plidar  franzos,  ta- 
lian,  latin,  tudestg,  romontscb  e 
saveva  era  scriver  bein. 

1633,  curche  Horn,  general 
de  Gustav,'  retg  della  Suevia, 
buca  de  religiun  catolica  e  se- 
cret amitg  dil  duca  de  Rohan, 
ha  giù  occupau  il  marcau  de 
Constanz  e  nua  ch'ei  fuva  grond 
prighel,  eh'  el  vegni  sul  Steg, 
sut  Cuera  era  ad  occupar  il  Gri- 
schun,  han  tuttas  treis  ligias  ter- 
mess  ina  partida  schuldada;  cheu 
ha  quei  Mistral  Giachen  Berch- 
ter sco  capitani  dil  Cumin  de 
Muster,  commondau  e  manau 
giù  la  compagnia  de  63  umens. 
El  fuva  in  bi  um  tgetschen  ed 
ei  staus  fegl  dil  Salter  de  Cu- 
min Gion  Berchter. 

1639,  ils  14  d' Uost,  curche 
Conradin  de  Castelberg  e  Land- 
rechter  Giachen  Ballici  ein  se- 
rendi  a  Milaun  per  componer  il 
capitulat,  cheu  ei  quei  Giachen 
Berchter  vegnius  termess  dad 
Avat    Augustin    Stocklin    a  Mi- 


*)  Br.  pag.  50—02. 
)    „Gemein(lt"  vul  dir  cn   nies  document    ton   sco  cumin,  „Kirkhòrung" 


:=  vischnaunca 


15 


laun  pervia  dina  pensiun  annuala 
en  daners  de  200  crunas,  il  qual 
ei  vegnius  beneventaus  cun  ils 
sura  dal  duca  cun  gronda  ho- 
nur.  En  sia  scartira  credenziala 
vegn  el  numnaus  dad  Avat  Au- 
gustin  in  beinditgau,  precaut  e 
nichel  um,  Scarvon  della  Clau- 
stra,  Gerau  e  Scarvon  de  Cumin. 

1639,  ils  24  d'  October,  avon 
e  suenter,  nua  che  la  nova  pre- 
senta baselgia  de  s.  Gions  ei  ve- 
gnida  baghiada,  fuva  Mistral  Gia- 
chen  Berchter  ugaubaselgia  e  ha 
sco  tal  supplicau  igl  Avat  Au- 
gustin,  eh'  el  ei  sedignaus  de 
benedir  e  tschentar  il  crap  fun- 
damental    de  lezza    baselgia    ils 

22  d'  Avrei   1639.    —    1643,    ils 

23  d'  Uost  ei  quella  baselgia  ve- 
gnida  benedida  da  Uestg  Flugi. 

1641  eis  el  sco  Scarvon  della 
Claustra  serendius  ensemblamein 
cun  Giachen  Ballici  a  Muri  cun 
il  niev  elegiu  Avat  Josef,  il  qual 
ei  vegnius  benedius  leu. 

1648,  ils  12  de  Zercladur  ei 
vegl  Mistral  Giachen  Berchter, 
ensemen  cun  Landrechter  Con- 
radin  de  Caslelberg,  vegnius  ter- 
mess  a  Muri,  per  far  giù  ina 
composiziun,  che  vegn  aunc  ussa 

')A=cruna,  che  haveva  la  valeta  de  ciroa  11 — 12  fr.  dils  daners  ded 
oz  il  di.  (()uella  summa  ei  vegnida  ])agada  alla  ('laustra  entocben  17!)(). 

'^)  La  „C.  Memoria"  numna  1()40,  ils  22  d'  Avrei,  pag.  245.  Quella  ba- 
selgia ei  barschada  giù  tochen  sin  ils  mirs  1799,'  ils  6  de  Matg  ed  ils  capu- 
tschiners  han  turnau  a  baghiar  si  ella. 

^)  Avat  Josef  Desax  de  Muster  senumnava  avon  Gion  Bernard.  Nascliius 
IGOO,  spiritual  15  d'Avrei  1(523.  Dr.  della  teologia;  Decan  dil  Capetcl  grond 
della  Surselva  e  Canonie  extraresidcnzial.  1623 — 1039  plevon  a  Sumvitg,  nua 
eh'  el  ha  bagbegiau  la  baselgia  parocliiala,  sco  era  quella  de  Compadials.  —  Ei 
intraus  en  ('laustra  a  Muster  e  fatg  profess  ils  11  de  Fenadur  KUO.  Eie- 
gius  sco  Avat  ils  IO  d' October  ](i4re  benedius  a  Muri  ils  17  de  Nov.  Mont 
cun  Avat  Eeda  de  Eaveras  a  S.  (iagl  tier  la  redununza  dils  Avats,  eis  el  ve- 
gnius tuccaus  dalla  daguota  buca  lunscb  de  l!aga<  ed  ci  iiiorts  ils  12  de  Matg 
l(i42  e  satraus  a  Eaveras  (ui  baselgia  gronda. 

*)  (Quella  convegnentscba  dcnter  la  ('laustra  ed  il  Cumin  ei  vegnida  ta- 
tga  e  sutascreta  a  Mui'i  ils  15  de  Zercladur  l()4ir). 


che  pension  geltss  von  200  A  ^) 
geschikht  worden,  welcher  mit 
obigen  von  dem  Duca  hochehr- 
lich  bewilkhomet  worden.  in  sei- 
ner  Credenzschreiben  wird  er  von 
H.  Apt  Augustin  genambset  ein 
Wohlbedachter,  Ftirsichtiger,  und 
hochsinniger  Man  dess  Klosterss 
schreiber,  geschworner  und  Land- 
schreiber. 

[57]  1639.  24.  Octobris  ver 
und  nach  da  die  iezige  neue  Kir- 
chen  zu  st  Joannes  wurde  ge- 
bauet,  wahre  Kirchen  Vogt  H. 
Landaman  Jacob  Berchter,  wel- 
cher alss  Vogt  den  titl.  H.  Apt 
Augustin  gebettet  hat,  dass  er 
sich  bewiirdiget  den  ersten  ge- 
weihen  stein  zur  selben  Kirchen 
gelegt  hat  1639.  22  aprilis '). 
1643  von  titl.  H.  Bischoff  Flugio 
den  23  augsten  eingewichen  wor- 
den. 

1641  ist  er  alss  dess  Gottss- 
hauss  Lan[d]schreiber  mit  titl.  fi. 
Jacob  Ballici  gen  Muri  gangen 
mit  dem  neù  erwolten  li.  Apt 
Joseph  ^)  welcher  aldorten  gewi- 
chen  worden. 

1648.  den  12.  Juny  wurde  Alt 
Landaman  Jacob  Berchter  mit  H. 
Landrichter  Conradin  von  Castel- 
berg  gen  Muri  geschikht  eine 
Composition  die  noch  iezt  gehal- 
ten  wird  zu  machen.  '*)    in  ihren 


—     16 


Credenz  schrift  wurden  beyde 
von  der  Gemeindt  od.  Obrikheit 
der  titel  gegeben  Unseren  Hoch- 
weisen,  Wohledlen,  Gastrengen, 
schr[eiber]  ware  Florinus  Jagmet. 
Diss  Credenzschrift  ist  noch  vor- 
handen. 

1645,  1646  item  1656,  1657 
ist  diser  Jacob  Berchter  der  Ge- 
meindt Disentis  Landaman  ge- 
wesen. 

item  der  Gemeindt  Lanschrei- 
ber  ^)  laut  viler  schriften. 

item  geschworner  laut  dess  H. 
Apt  Augustin  zeiignuss. 

1653  hat  er  dem  H.  Apt  Adal- 
berto primo  ein  schoness  gros- 
sess  kàss  praesentiert. 

1661  in  der  stritikheit  wegen 
Alpegnia  und  Plaundefalles^)  wird 
er  gebraucht  mit  Landaman  Bal- 
liel  Barili.  ^) 

[58]  1653  hat  Adalbertus  Pri- 
mus  den  li.  Landaman  Jacob 
Berchter  zum  mitag  mahl  einge- 
laden  in  Convent  hinein,  welcher 
alss  dan  dem  Convent  2  mass 
Ehrentrunkh  praesentiert  hat,  dan 
ess  zurselben  Zeit  gar  wenig  Re- 
ligiosen  wahren. 

1668.  21  Septembris  ist  H. 
Landaman  Jacob  Berchter  von 
Jhro  Fiirstlichen  Gnaden  Adal- 
berto 2  do  zum  mitag  mahl  mit 
ihm  eingeladen  worden. 

1670.  9  Hornung  ist  H.  Lan- 
daman Jacob  Berchter  in  Fass- 
nacht  in  Convent  zum  mitag  ein- 
geladen worden  und  sein  Sohn 
Joannes. 

')  Tenor  la  convenziun  de  1648  liavevca  il  Scarvon  de  Cumin  de  survir 
scliiheiu  al  Cumin,  sco  era  alla  (  laustra .  .  .  .  „è  perciuei  dei  in  scrivont  sclii 
ditg  SCO  el  ci  ent  il  offici,  star  à  casar  à  Muster  ent'  il  vitg,  sco  toccan  sin 
quest  temps  ei  adina  stau  l'isonza."  l)a  cheu  deriv' ei,  che  plirs  Scarvons  ein 
lu  restai  per  adina  a  Muster. 

-)  Luinpognia  e  l'iaun  de  Fallas,  in'  al))  t;(l  in  niises  sur  Faltscharidas 
si,  (ir  auda  presentamcin  alla  faniilia  (lion   Bortlicr  a  Muster. 

^)  Barclaniiu  I5alli<'l  de  Muster,  fegl  de  Landrechter  Giachen  Balliel, 
ei  staus  Mistral  l(i54  (!  Kiaó;  f  108(j  .— „I1.  J.andricliter  Jacob  do  15alliel  und 
seiue  Vor  Eltern  wareu  gebiirtig  von  Thawetsch."  Br.  ])ag.  104. 


observada.  En  lur  brev  creden- 
ziala  ei  vegniu  dau  dal  Cumin 
u  Suprastonza  a  domisdus  il  te- 
tei:  Sabis,  Nobels,  Beinditgai; 
Scarvon  fuva  Florin  Jagmet. 
Quella  scartira  credenziala  exi- 
sta  aunc  ussa. 

1645,  1646  sco  era  1656  e 
1657  si  quei  Giachen  Berchter 
staus  Mistral  dil  Cumin  della 
Cadi. 

Item  Scarvon  de  Cumin  tenor 
biaras  scartiras. 

Item  Gerau  tenor  attestat  ded 
Avat  Augustin. 

1653  ha  el  presentau  in  grond 
e  bi  mignuc  (mignuca.'^j  agi  Avat 
Adalbert  I. 

1661  ella  dispeta  pervia  della 
alp  Lumpegnia  e  Plaun  de  Fal- 
las vegn  el  tratgs  neutier  cun 
Mistral  Barclamiu  Balliel. 

1653  ha  Adalbert  I.  envidau 
en  Mistral  Giachen  Berchter  a 
gentar  el  convent,  che  ha  lura 
presentau  2  masiras  vin  d'honur 
al  convent,  schinavon  ch'ei  fuva 
da  gliez  temps  mo  paucs  religius. 


1668,  ils  21  de  Settember,  ei 
IMistral  Berchter  vegnius  envi- 
daus  en  da  Sia  Grazia  Adalbert 
II  a  gentar  cun  el. 

1670,  ils  9  de  Fevrer,  il  tschei- 
ver  ei  Mistral  Giachen  Berchter 
vegnius  envidaus  en  cun  siu 
fegl  Gion  a  gentar  el  convent. 


17 


1658,  ils  .  .  .  ha  Mistral  Gia- 
chen  Berchter  fatg  zun  bein  la 
petiziun  el  convent  per  Paul 
Riittimann,  eh'  ei  vegnms  num- 
naus  suenter  il  profess  P.  Plaei 
Riittimann. 

1669,  ils  16  de  Zercladur,  ha 
el  puspei  fatg  la  petiziun  el  con- 
vent avon  il  capetel  per  Mel- 
chior ne  Giohen  Coray,  eh'  ei 
vegnius  numnaus  suenter  siu 
profess  P.  Ursicin  Coray. 

1656,  ils  21  de  Matg  eis  el 
vegnius  termess  dad  Adalbert  II 
a  Tujetsch  per  leger  ora  leu  il 
plevon. 

NB.  Quei  ei  zvar  mo  pintgas 
bagatellas,  ord  las  qualas  ins  sa 
denton  tonaton  enconuscher,  che 
quei  Mistral  Giachen  Berchter 
seigi  staus  in  bien  amitg  della 
Claustra. 

1650,  ils  8  de  November,  ei 
Mistral  Giachen  Berchter  seren- 
dius  SCO  assessur  cun  dus  au- 
ters  de  Muster  ad  Uors  la  Poppa, 
essent  leu  dertgira  criminala. 
Ord  il  <Cudisch  Ner'>  ded  Uors 
fol.   287. 

1635  gìs  el  maridaus  per  la 
emprema  ga  cun  Anna,  feglia 
legit.  de  Podestat  e  Mistral  Bar- 
clamiu  de  Turre  de  Dardin. 

1649,  suenter  la  inort  de  sia 
emprema  dunna,  eis  el  maridaus 

')  Sco  ei  semiiossa  ord  ])liras  notizias  do  nies  raanuscrot,  er'  ei  iisitau 
pli  da  vegl,  eh'  in  giiiven,  che  leva  intrar  en  Claustra,  vegiKìva,  recommoiidaus 
niiiitsamai  al  ven.  Capetel  entras  in  coinmensurau  plaid  ded  ina  aulta  per- 
sonalitat  laica. 

'^)  Vegniu  elegiu  Dr.  Andriu  Decurtins  =  im  Moti",  eh' ei  staus  plevon 
a  Sedrun  16.56 — 1672.  Siu  antecessur  ei  stau,  sco  eueonoselient,  Dr.  Ma-tli. 
Sgier.  La  pervenda  entscheiv'  a  Tujetsch  cun  s.  Gerì. 

=*)  1734,  ils  2H  d'Avrei  (Mohr,  Regesten  20  de  Matg)  ha  la  Claustra, 
suenter  differentas  dispetas,  desistiu  da  sia  jurisdieziun  en  fatgs  civils  e  cri- 
niinals  a  Waltenshurg,  denton  huc  ad  Andiast,  Kuaun  e  Siath;  ella  ha  cediu 
sia  casa,  nuegl  e  eurtin,  privilegis  e  lihertats  als  de  Waltenshurg  per  la  summa 
de  5.500  ti.  de  pagar  cun  ina  ga,  ne  per  <J000  H.  en  ratas.  Uesalvau  fuv'  ei 
denton  per  adina  agi  Avat  il  tetel:  Signur  de  .iTirgenlierg.  v.  Md.  arehiv  claustr. 

•*)  .^listral  1615  e  1616;  Podestat  a  Trahona  1619  e  16;-5!).  f  15  de  Dee. 
!  (566. 


1658  den  .  .  .  hat  H.  Landa- 
man  Jacob  Berchter  die  Petition 
in  Convent  gethon  gar  schon  fur 
den  Paulo  Reiitiman  welcher  nach 
der  profession  P.  Placidus  Reati- 
man  genent  worden.  ^) 

1669.  16  Juny  hat  er  wider 
die  Petition  gethon  in  Convent 
ver  dass  Capitel  fur  den  Melcher, 
od  Joachim  Coray  gethon,  wel- 
cher nach  seiner  Profession  P. 
Ursicinus  Coray   genent  worden. 

1656.  21  may  ist  von  Adal- 
berto 2  do  gen  Thawetsch  ge- 
schikht  worden  den  Pfahrer  al- 
dorten  zu  erwehlen.  ") 

NB  Dise  seind  zwar  kleine  pa- 
gatellen,  auss  welchen  doch  zu 
erkennen  ist,  dass  diser  Landa- 
man  Jacob  Berchter  dess  Klo- 
sterss  guother  frundt  gewesen 
seye. 

1650.  den  8  Wintermonath  ist 
H.  Landaman  Jacob  Berchter  alss 
beysizer  mit  anderen  2  von  Di- 
sentis  gen  Waltenspurg  gangen 
alss  aldorten  Criminal  ware.  ^) 
auss  dem  schwarzen  buoch  von 
Waltenspurg  fol.  287. 

[59]  1635  ware  sein  erste  Frau 
die  Ehiige  Dochter  Anna  dess  H. 
Podestatss,  und  Landamanss  Bar- 
thoiome  de  Turre  von  Dardin.^) 

1649  nach  dem  tod  der  erste- 
ren  ware  sein  Ehiihe  Frau  Maria 


—     18     — 


die  Dochter  dess  li.  Landrichter 
Conradin  von  Castelberg,  welche 
nach  absterben  seiness  Ehemanss 
Landaman  Jacob  Berchter  dem 
Kloster  Disentis  60  R  vermacht 
hat  mit  diser  Condition,  dass  30 
privilegiente  hi  Messen  gelesen 
sollen  werden. 

item  hat  dise  10  R  der  Kir- 
chen  zu  st  Joannes  und  s  Aga- 
tha  ^)  vermacht. 

1671  den  1.  Novembris  batte 
H.  Landaman  Jacob  Berchter  der 
Kirchen  zu  st  Joannes  Baptista 
in  Campo  R  700  vermacht,  wel- 
che Ihr  Fiirstl  Gnaden  Bischof 
Udalricus  de  Monte  1683.  16  Ju- 
ny  bis  70  R  dispensieri.  -) 

1676.  den  25  Septembris  ist 
H.  Landaman  Jacob  Berchter  in 
60  iahr  seiness  Alterss  zu  Wa- 
lenza  in  Welschland  in  beysein 
seiness  Sohness  Joannis  Bapti- 
stae  Berchter  ■'')  durch  krankhheit 
in  dem  betth  nach  deme  Gottlob 
mit  alien  heyligen  sacramenten 
versechen  gewesen,  von  diser 
Welt  geschiden,  und  mit  grossen 
Ehren,  und  nach  kriegss  brauch 
zur  erden  bestattet  worden. 

Allhier  zu  Disentis  hat  man  den 
3.  od  30  gehalten  1676  den  26 
8bris  alwo  bey  st  Joannes  24 
Messen  gelesen  worden  under 
welche  gewesen  seindt  D.  Deca- 
nus  Joannes  de  Turre,  sein  Ne- 
pot  Ludovicus  Jagmet,  D.  Ma- 
thias  Cavaza  et  D.  Mathias  Ca- 
menisch,  D.  Balthasarus,  die  an- 
dern  od  Capuciner    od    Benedic- 

')  La  baselgia  de  s.  Gada  ei  baghiada  da  Avat  Pieder  de  Putnengia  142(». 

'■*)...  „weilen  aber  die  kirldie  nit  inangelte,  hat  der  Bischoff  nur  R 
70  lassen  gclten."  Br.  pag.  o(i'.i. 

^)  Oioii  lìattcsta,  fegl  (!•'  M istruì  (iiai-bcii  Berchter,  ei  staus  eu  sur- 
vctsch  Vencziaii  i^  ha  l)attiu  ^i^:l  nuii-  Nera  euounter  ils  Tercs.  Ei  morts  dad 
ina  malso^na  KiiSi). 


cun  Maria,  faglia  legit.  de  Land- 
rechter  Conradin  de  Castelberg, 
la  quala  ha  fatg  si  suenter  la 
mort  de  siu  mariu  Mistral  Gia- 
chen  Berchter  alla  Claustra  de 
Muster  6o  R.  cun  la  condiziun, 
eh'  ei  deigi  vegnir  legiu  30  s. 
messas  privilegiadas. 

Item  ha  quella  fatg  si  io  R. 
alla  baselgia  de  s.  Gions  e  de 
s.  Gada. 

1671,  'gì  I.  de  November,  ha- 
veva  ]\IistraI  Giachen  Berchter 
giù  fatg  si  alla  baselgia  de  s. 
Gion  Battesta  a  s.  Gions  700  R., 
dals  quals  Sia  Grazia  Prenci- 
Uestg  Duri  de  Mont  ha  dispen- 
sau  ils  16  de  Zercladur  1683 
entochen  sin  70  R. 

1676,  ils  25  de  Settember,  ei 
Mistral  Giachen  Berchter  spar- 
tius  da  questa  veta  en  ina  ve- 
gliadetgna  de  60  onns  a  Va- 
lencia en  Spagna  en  preschien- 
tscha  de  siu  fegl  Gion  Battesta 
Berchter  en  consequenza  dina 
malsogna  en  letg,  suenter  esser 
staus  provedius,  Dieus  seigi  lu- 
daus,  cun  tuts  sogns  sacraments 
(dils  moribundsj,  ed  ei  vegnius 
satraus  cun  gronda  honur  e  te- 
ner usit  d'  uiara. 

Cheu  a  Muster  han  ins  fatg 
messas  dil  tierz  1676,  ils  26  de 
October,  nua  eh'  ei  'gì  ei  vegniu 
legiu  24  messas  a  s.  Gions; 
denter  ils  spirituals  presents  se- 
sanflavan:  Decan  Gion  de  Turre, 
siu  nefs  Ludivic  Jagmet,  Ma- 
thias Cavaza,  Mathias  Camenisch, 
Balthasar  (de  Anthonysj,  ils  au- 
ters  fuvan    u    caputschiners    ne 


19 


benedictiners  ed  auters  spirituals 
seculars.  Item  dus  fraters  per- 
via della  musica,  schinavon  che 
la  messa  gronda  ei  vegnida  ce- 
lebrada  cun  musica  figurala.  In 
sac  sai  de  i6  curtaunas  (ei  ve- 
gnius  partius  ora  almosna). 

Al  ludeivel  convent  ha  Pode- 
stat  Gion  Berchter,  siu  fegl, 
presentau  4  mesiras  vin  etc. 
pervia  della  musica. 

Item  ha  R.  P.  Maurus  Cathrin 
legiu  ils  23  d'  October  ina  messa 
en  Claustra  per  Mistral  Giachen 
Berchter. 

Item  ha  P.  Maurus  Cathrin 
cantau  ils  26  d'  October  ina 
messa  privilegiada  sin  in  glen- 
disdis  per  il  Mistral. 

1677,  ils  7  de  Settember,  han 
ins  teniu  il  caudon  per  il  sura 
numnau  Mistral  Giachen  Berch- 
ter, nua  eh'  ei  'gì  ei  vegniu  le- 
giu 23  messas  a  s.  Gions,  ed  ei 
fuva  present:  9  paders  della 
Claustra,  2  caputschiners;  item 
Decan  Gion  de  Turre,  Canonie 
Schyer,  Gion  Busch,  Pieder  Ca- 
duff,  Mathias  Cavaza,  Mathias 
Camenisch,  Balthasar  de  Anto- 
nys,  Ludivic  Jagmet,  Pieder  Ca- 
durisch,  Pieder  Calenberger,  Gion 
Genelin,  Paul  de  Rungs.  La  mu- 
sica (ei  stada)  sco  igl  onn  var- 
gau.  Item  eis  ei  vegniu  dau  ora 
in  sac  sai.  Item  ha  siu  fegl  Po- 
destat  schau  leger  tenor  vegl 
usit  30  messas  igl  onn  vargau. 
Mira  P.  Maurus  Cathrin. 

Dieus  seigi  misericordeivels 
cun  el  e  cun  las  olmas  de  tuts 
cristifideivels!  El  ha  era  stoviu 
experimentar,  che  nus  stoveien 
intrar   el  reginavel  de  Diu    tras 

*)  Plevon  a  Trun.  ^)  Gion  Sgier,  plevon  a  Sedrun,  nevs  de  Mathias 
Sgier.  ^)  Plevon  a  Breil.  *)  Plevon  a  Schlans.  ^)  Caplon  a  Trun.  «)  Caplon  a 
Sumvitg.  '')  Caplon  a  Rueras.  ^)  Plevon  a  Medel.  "j  Caplon  a  Selva.  '")  Ca- 
plon a  Sumvitg. 


liner,  und  andere  Weldiiche  Geist- 
liche.  item  2  fratres  zur  music 
dan  man  hat  dass  gross  Ampt 
figuriert  mit  der  music.  1  sackh 
salz  von  16  qna. 


[60]  Dem  Loblichen  Convent 
hat  her  Podestat  Jean  Berchter 
sein  li.  Sohn  4  Mass  Wein  prae- 
sentiert  etc.  wegen  der  Music. 

item  hat  den  23  8bris  R.  P. 
Maurus  Catharin  ein  Mess  fiir 
Landaman  Jacob  Berchter  gelesen 
in  Kloster. 

item  den  26  Sbris  hat  P.  Mau- 
rus Catharin  ein  privilegierte  Mess 
gesungen  an  einem  Montag  ftir 
H.  Landaman. 

1677.  den  7  7bris  hat  man 
dass  Jahrzeit  gehalten  fiir  obigen 
H.  Landaman  Jacob  Berchter,  bey 
sanct  Joannes  23  Messen  allwo 
9  Priester  auss  dem  Kloster,  2 
Capuciner,  item  H.  Decan  Jean 
de  Turre,  ')  li.  Canonie  Schyer,  ^) 
H.  Joan  Busch,  ^)  H.  Petrus  Ca- 
duff,  ^)  H.  Mathias  Cavaza,  H. 
Mathias  Camenisch,  ^)  H.  Baltha- 
sarus  de  Antonys,  ^)  H.  Ludovicus 
Jagmet,  '')  li.  Petrus  Cadurisch,  ^) 
li.  Petrus  Calenberger,  ^)  li.  Gion 
Genelin,  ^°)  li.  Paulus  de  Rungs. 
Die  music  wie  in  vorigen  iahr. 
item  1  sag  salz  aussgegeben.  item 
in  vorigen  iahr  hat  sein  Sohn  H. 
Podestat  30  Messen  nach  altem 
brauch  lassen  lesen!  vide  P.  Mau- 
rum  Catharin. 

Gott  seye  seiner,  und  aller 
Christglaubigen  Seelen  Barmher- 
zig.  Er  auch  erfahren  miiossen 
dass  wir  durch  vilen  triiobsaalen 
muossen  in  dass   himeireich    hi- 


20 


neit  gehen.    Noli  vinci    a    malo, 
sed  vince  in  bono  malum. 


Weilen  H.  Landaman  Jacob 
Berchter  seinen  hi  Patronen  in 
hochen  Ehren  hatte,  hat  er  in 
seinem  nahmen  den  Hans  la  Bo- 
lognia  auss  Sumvixerthall  gen  St. 
Jacob  in  Galitia  gewahlfahrten 
geschikht,  er  selber  der  bilgram 
hat  gesagt. 

[61]  Sein  Andacht  hat  sich  se- 
chen  lassen,  dass  er  der  kirkhen 
zu  St  Joannes  R  700  vermacht 
hatte  wie  oben.  sonder  in  dem 
selbigen  brieff,  welche  er  dem  R. 
P.  liypolito  ^)  zugeschikht  hatte, 
meldet  er  wan  er  nacher  hauss 
komen  werde,  wolle  er  unser 
iieben  Frau  von  Rosenkranz  R 
100  der  kirkhen  zu  St  Piaci  R 
200.  dem  Iieben  Gottshauss  Di- 
sentis  R  300  vermachen,  weilen 
er  und  seine  Vorfahrer  vii  guotss 
empfangen.  dise  brieffen  seindt 
vorhanden. 

Ess  ist  auch  ein  rodel  vorhan- 
den welchen  er  geschriben  da  die 
kirch  gebauet  wurde  dess  auss- 
gebenss  da  er  Vogt  war.  1646 
hat  er  ein  guothe  rechnung  di- 
ser  Vogtey  vor  denen  Raadtss  li 
gegeben,  wie  diss  geschriben  ist. 

1671.  in  Julio  hat  er,  und  sein 
Frau  schwester  Greta,  H.  Str. 
Martin  Fontana  Frau  R.  24000  ') 
geerbt  gehabt. 


biaras  tribulaziuns.  —  Lai  buca 
surventscher  tras  il  mal,  anzi 
surventscha  il  mal  tras  il  bien. 
Rom.    12,  21. 

Cunquei  che  Mistral  Giachen 
Berchter  teneva  zun  ault  siu  s. 
Patrun,  ha  el  termess  il  Hans 
la  Bolognia  della  Vall-Sumvitg 
en  siu  num  a  sogns  a  s.  Gia- 
chen en  Galizia.  Il  pelegrin  sez 
ha  detg. 

Sia  devoziun  ei  buca  me  se- 
mussada  cheutras,  eh'  el  ha  giù 
fatg  si  700  R.  alla  baselgia  de 
s.  Gions,  sco  detg  sura,  mobein 
era  en  quella  brev,  eh'  el  ha  ter- 
mess al  P.  Hipolit,  fa  el  de  sa- 
ver, curch'  el  vegni  a  casa,  ve- 
gli el  far  si  a  Nossadunna  dil  s. 
Rosari  100  R. ,  alla  baselgia  de 
s.  Piaci  200  R. ,  alla  cara  Clau- 
stra  de  Muster  300  R.  havent 
el  e  ses  perdavonts  retschiert 
bia  bien.  Quella  brev  exista 
aunc  ussa. 

Ei  exista  era  in  rodel  sur  las 
expensas,  eh'  el  ha  scret  curche 
la  baselgia  ei  vegnida  baghe- 
giada  essent  el  ugau.  1646  ha 
el  dau  giù  in  bien  quen  sur 
queir  ugadia  als  signurs  cussi- 
gliers,  SCO  ei  stat  scret. 

1671,  il  Fenadur,  ha  el  e  sia 
sera  Margreta,  dunna  de  Str. 
INIartin  Fontana,  giù  artau 
24000  R. 


M  P.  Hipolit  0.  Cap.  era  da  quei  temps  plevon  a  Muster.  Ils  P.  P.  Ca- 
putscliincrs,  ord  la  provincia  de  Brescia,  han  pastorau  a  Muster  dalla  fin  de 
December  1G48 — 1818  entschatta  de  Matg.  Enteifer  quels  onns  han  els  baghiau 
sin  territori  de  Muster  8  sche  buca  9  baselgias  ne  caplutas.  Igl  emprem  ple- 
von Caputschin  ei  stau  P.  Adeodat,  il  davos  P.  Domeni.  Immediat  avon  ils  P. 
P.  C^putschiners  han  spirituals  seculars  pastorau  a  Muster. 

^)  Egl  originai  stev'  ei  all'  entschatta  R.  8000.  Silsuenter  ei  vegniu  cor- 
regiu  e  scret  R.  18000  e  lu  tratg  atras  e  scret  sutvia  24000.  EU'  apologia  stat 
ei  scret  R.  14000.  —  Sin  pag.  447  stat  ei  scret:  „I)ise  zwey  gebriider  (Jacob 
e  Greta)  hat  von  ibrom  Vater  seeligen  H.  Grossweibcl  Joan  Berchter  R.  24000, 
dico  vier  und  zwanzig  tausend  geerbet." 


—     21     — 


Apologia,  od.  Schuz- 

schrift  fiir  H.  Landaman 

Jacob  Berchter,  ^) 

Ess  hat  mich  seher  verwun- 
deret,  dass  H.  Apt  Adalbertus  3 
de  funs  dess  Klosterss  Disentiss 
hat  dorfen  in  seiner  Synopsi,  od. 
kurzer  erzehlung  der  ganzen  iii- 
stori  dess  Kloster  Disentiss  an 
den  1656.  iahr  schreiben  dass 
Landaman  Jacob  Berchter  habe 
mit  einem  messer  die  Bullam  Ur- 
bani 8.  auff  der  Gemeindt  an 
Pfingsten  montag  durchstohen  in 
welcher  begriffen  waren  dass  18 
Pfareyen  under  den  Apt  solten 
sein,  wie  sie  under  dem  li.  Bi- 
schoff  alss  ihren  Visitator  waren. 
Welchess  mihr  wunderlich  vor- 
khomen  indeme  ich  vilmohlen 
gelesen  dass  dieser  ein  gar  guo- 
tor  frundt  dess  Klosterss  gewe- 
sen  underm  Apt  Augustino  stòk- 
lin,  Apt  Josepho,  Adalberto  1  und 
2  do.  ^)  hab  also  mit  gedult  diss 
iibersechen,  und  iibertragen  miies- 
sen,  biss  dass  ich  die  Epheme- 
rides  R.  P.  Mauri  Cantrin  Deca- 
ni dess  Fiirstlichen  Klosterss  Di- 
sentiss, welcher  Notarius  Aposto- 
licus,  und  Caesareus  gewesen  ist, 
und  andern  schriften,  und  ratio- 
nes,  od.  Ursachen  gefunden,  auss 
welchen  abzunemen  dass  ess  nit 
also  seye. 

[143]  Under  dem  Bischoff  zu 
Chur  H.  Joan  Flugio  von  Asper- 
mondt,  ^)  batte  dass  Bistum  so 
vii  schulden  dass  der  Bischoff  von 
denen  selbigen  sich  loss  zu  ma- 
chen  und  dieselbige  zu  bezahlen 


Apologia  ne  scartira  en 

defensìun    de  Sgr.  Mistral 

Giachen   Berchter. 

Ei  'gì  ai  curdau  si  a  mi  zun 
fetg,  che  Adalbert  III  de  Funs, 
Avat  della  Claustra  de  Muster, 
ha  astgau  scriver  en  sia  Synop- 
sis,  u  Cuorta  Memoria  della  hi- 
storia  della  Claustra  de  Muster, 
concernent  igl  onn  1656,  che 
Mistral  Giachen  Berchter  hagi 
glendisdis  Tschuncheismas  sin 
Cumin  tagliau  en  tocs  cun  in 
cunti  la  bulla  de  Papa  Urban  Vili, 
enten  la  quala  ei  era  conteniu, 
che  18  pleivs  deigien  esser  su- 
tamessas  agi  Avat,  sco  ellas  fu- 
van  vivon  sutamessas  agi  Uestg, 
lur  visitatur.  Quei  ha  pariu  cu- 
rios  a  mi,  havent  giù  legiu  bia 
ga,  che  quel  seigi  staus  in  tut- 
tavia bien  amitg  della  Claustra 
sut  ils  Avats  Augustin  Stòcklin, 
Josef,  Adalbert  I.  e  II.  Jeu  hai 
pia  stoviu  surfìerer  e  surpurtar 
quei  cun  pazienzia,  entochen 
eh'  jeu  hai  anflau  il  diari  de  P. 
Maurus  Cathrin,  Decan  della 
Principala  Claustra  de  Muster, 
eh'  ei  staus  Notar  Apostolic  ed 
Imperiai,  ed  autras  scartiras  e 
rischuns,  ord  las  qualas  ins  sa 
concluder,  eh'  ei  seigi  buca  stau 
aschia. 

Sut  igl  Uestg  de  Cuera,  Gion 
Flugi  d'  Aspermont,  haveva  igl 
uestgiu  aschi  bia  deivets,  eh' igl 
Uestg  ha,  per  vegnir  libers  da 
quels,  e  saver  pagar  quels,  sup- 
plicau  Sia  S.  Papa    Urban    VIII 


')  Br.  pag.  142—159. 

^)  Augustin  Stòcklin  ei  staus  Avat  1634—1641  ;  Josef  de  Sax  1641—1642, 
strusch  7  meins;  Adalbert  I.  Bridler  1642 — 1655;  Adalbert  II.  de  Medell 
1655—1696. 

2)  Gion  VI  Flugi  d'  Aspermont,  Uestg  de  Cuera  1636—1601. 


22 


von  Ihro  heylìkheit  Urbano  8 
umb  erlaubnuss  angehalten  etli- 
che  Pfareyen  zu  verkauffen,  hat 
also 

1637.  den  2  may  ware  dise  er- 
laubnus  durch  einen  Bul- 
lam  Generalem  von  Urba- 
no 8  Barberino  dem  Bi- 
schoff  gegeben.  ^) 

1643.  5  augsten  ware  obige  Bul- 
la durch  anhaltung  dess 
Pabstlichen  Nunty  Farnesy 
wieder  confirmiert  von  Ur- 
bano 8. 

1644.  den  17  8bris  hat  der  neue 
Pabst  Innocentius  10  Pan- 
philius  ein  Remer,  wide- 
rumb  gebotten  dass  die 
Bulla  Urbani  8tavi  solle 
gehalten  werden. 

1655.  hat  Alexander  7mus   Chi- 
sius    widerumb    dise    Bul- 
lam  confirmiert,    und  dem 
Pabstlichen   Nuntio    Fride- 
rico  Borromeo  befohlen  inss 
werkh     zu     stellen.     vide 
Imam  part:  arch  fol  803.  ^) 
1660.  11  January  nach  alien  ver- 
loffenen  streitikheiten    hat 
Alexander  7  ein  ander  Bul- 
lam  fur  dem  Kloster  Disen- 
tiss  gegeben    welche    iezt 
beobachtet    wird,     wegen 
volliger     Exemption     von 
dem  Bistumb  Chur.    [144] 
1655  in  herbst  hat  der  Pabst- 
liche    Nuntius    Fridericus    Borro- 
meus  dem  Apt   von  Einsideln    p 
R  6000  verkauft,    dem  Apt   von 
Pfeffers  auch  etliche,  welcher  sol- 
te  R  4000  geben,    aber  hat    die 
Pfareyen  nit  wollen  annemen,   1- 


de  puder  vender  entginas  pleivs. 


1637,  ils  2  de  Matg,  ai  pia 
quella  lubientscha  vegnida  da- 
da agi  Uestg  da  Urban  Vili 
Barbarino  entras  ina  bulla  ge- 
nerala. 

1643,  ils  5  d'  Uost,  ei  la  sura 
bulla  puspei  vegnida  confìrmada 
da  Urban  Vili  sin  supplicar  dil 
Nunci  Apostolic  Farnesi. 

1644,  ils  17  d'  October,  ha 
il  niev  Papa  Innocens  X  Pamfìli, 
in  Roman,  puspei  commondau, 
che  la  bulla  d'  Urban  VIII  deigi 
vegnir  exequida. 

1655  ha  Alexander  VII  Chigi 
puspei  confirmau  quella  bulla 
e  commondau  al  Nunci  Apo- 
stolic Frideric  Borromeus,  che 
ei  deigi  vegnir  exequiu.  (Mira 
I.  part  digl  archiv  fol.   803.) 

1660,  ils  II  de  Schaner,  stau 
fmiu  tuttas  dispetas,  ha  Alexan- 
der VII  dau  in'  autra  bulla  alla 
Claustra  concernent  la  totala 
exempziun  dagl  Uestg,  che  vegn 
observada  ussa. 


1655,  'gì  atun,  ha  il  Nunci 
Apostolic,  Frideric  Borromeus, 
vsndiu  agi  Avat  de  Nossadun- 
naun  per  6000  R.,  agi  Avat  de 
Faveras  era  entginas,  che  dueva 
pagar  4000  R. ,  il  qual  ha  den- 
ton    buca  voliu    surprender    las 


^)  „Ipso  anno  (1637)  facta  fuit  Conventio  quaedam  multis  Conditionibus 
intcr  Joliannem  Episcopum  Curicnsem,  et  Abbates  Bedam  Fabariensem  et 
Augustiiiiiin  nostrum  Discrtinonscm,  ratione  diversarum  l'arocliiarum.  Actura 
Fabariae  die  27.  Junii,  Anno  1087."  Synopsis. 

^)  „Actum  Curiae  in  Arce  Palatii  Episcopatus  Curicnsis,  Anno  à  Nati- 
vitate  Domini  1()55  die  28  Hcptcrabris."  Synopsis. 


23     — 


tem  dem  Apt  von  Mariae  Berg  ^) 
in  Engadin,  diser  solte  R  6000 
geben.  Diser  hat  die  Pfareyen 
auch  nit  annemen  wollen.  -) 

Also  hat  Fridericus  Borromeus 
gezwungen  dass  der  newe  Apt 
Adalbertus  de  Medell  hat  rtities- 
sen  18  Pfareyen  annemen,  und 
fiir  soichen  R  2000  geben.  Er 
hat  auch  die  Bullam  empfangen, 
und  den  4  8bris  1655.  wider  na- 
cher  Disentiss  komen  dan  er  zu 
Chur  von  ihme  gewichen  worden 
29  7ber  nach  2,  od.  3  wochen 
hat  Adalbertus  2dus  alle  Priester 
obiger  Pfareyen  zusaamen  beruof- 
fen  und  die  Bullam  gezeigt,  krafft 
dessen  sie  hin  furo  miìossten  un- 
der dem  Apt  von  Disentiss  sein, 
als  wie  sie  gewesen  undern  Bi- 
schoff.  also  haben  die  Priester 
gesagt  sie  wollen  beratschlagen, 
was  sie  wollen  thuon.  [145]  Nach 
deme  sie  berahtschiagen  haben 
sie  noch  Ja,  noch  Ney  gesagt, 
und  seindt  nacher  haus  gangen. 
Underdessen  hat  den  tit.  li.  Bi- 
schoff  seher  gereuet,  dass  die 
Pfareyen  solten  den  Apten  von 
Disentiss  verkauft  werden,  und 
deswegen  ist  er  vorkhomen  dass 
dass  gelt  nit  solte  gelichen  wer- 
den dem  Kloster,  aber  der  Legat, 
hat  doch  zu  gesprochen  dass  der 
li.  Landrichter  Conradin  Castel- 
berg,  und  H.  Landaman  Florin 
Jagmet  die  R  2000  solten  lichen 
dem  Apt  Adaibert  2do  dise  Pfa- 
rey  zu  kaufen.  haben  also  geli- 
chen R  2000. 

1655  in  disem  iahr  in  13  no- 
vember  ist  Adalbertus  2dus  gen 


pleivs;  medemamein  agi  Avat 
de  Marienberg  en  Engiadina  (al 
Tirol);  quel  havess  doviu  pagar 
6ooo  R.,  mo  ha  era  buca  voliu 
surprender  las  pleivs. 

Pia  ha  Frideric  Borromeus 
sforzau  il  nievelegiu  Avat  Adai- 
bert de  Medell,  eh'  el  ha  sto- 
viu  acceptar  i8  pleivs  e  dar 
per  suenter  2000  R.  Era  ha  el 
retschiert  la  bulla  ed  ei  retur- 
naus  ils  4  d'  October  1655  (da 
Cuera)  puspei  a  Muster,  suenter 
esser  staus  benedius  dal  Nunci 
SCO  Avat  ils  29  de  Settember. 
Suenter  duas  ni  treis  jamnas  ha 
Adaibert  II  clomau  ensemen  tuts 
spirituals  dellas  pleivs  sura  nom- 
nadas  e  ha  mussau  la  bulla,  en 
vertit  della  quala  els  hagien  da- 
cheunaven  de  star  sut  agi  Avat 
de  Muster,  sco  els  seigien  stai 
sut  agi  Uestg.  Cheu  han  ils  spi- 
rituals detg,  eh' els  veglien  pren- 
der plaid  e  cussegl,  tgei  eh'  els 
veglien  far.  Suenter  haver  giù 
priu  plaid  e  cussegl,  han  els  detg 
ni  gè  ni  na  ed  ein  serendi  a 
casa.  Denton  ei  igl  Uestg  staus 
zun  enriclaus,  che  las  pleivs 
duessien  vegnir  vendidas  agi 
Avat  de  Muster  ed  ei  perquei 
prevegnius,  eh' ils  daners  deigien 
buca  vegnir  empristai  alla  Clau- 
stra,  mo  il  Legat  (Nunci)  ha  to- 
naton  animau,  che  Lanclrechter 
Conradin  Castelberg  e  Mistral 
Florin  Jagmet  deigien  empristar 
ils  2000  R.  agi  Avat  Adaibert 
II  per  saver  cumprar  quellas 
pleivs.  Els  han  pia  empristau 
2000  R. 

1655.  Quei  onn,  ils  13  de 
November,     ei    Adaibert   II    se- 


*)  Buca  „Muiist('r",  sco  ci  8lat  scrct,  ella  Cuorta  Memori;»,  pai^-.  24S. 
'^)  lua  remarca  Br.  i)ag.  148  di:  „1<)41  liat  Auditor  .Ioau  haptista  Bozeta 
die  pfareyen  anerboten  p  U.  IGUUO  deucn  Klostern." 


24     — 


Lucern  gangen  zum  H.  Legat,  zu- 
beklagen,  dass  die  H.  Priester 
nit  wolten  der  Bulla  nachkho- 
men,  ^)  Underdessen  ware  deme 
zu  wider,  das  die  Pfareyen  nit 
solten  dem  Kloster  verkauft  wer- 
den  der  Bischoff,  der  Thum 
Probst  Christophorus  Mor,  Vicari 
General  Mathias  Schier,  ^)  und 
weilen  H.  Joannes  de  Turre  von 
Tiiruns  sich  daffer  darwider  ge- 
sezt  hat,  ist  er  von  Bischoff  und 
anderen  gelobt  worden  und  Vica- 
ri forani  gesezt  worden,  und  her- 
nacii  auch  Canonicus  worden.  ^) 

[146]  Also  inaben  die  Wider- 
sachere  Priester  dass  volg  alless 
faisciilicln  informiert,  dise  Bulla 
seye  wider  der  Gemeindt  frey- 
heit,  dass  sie  widerumb  werden 
underthanig  sein  wie  vor  zeiten, 
dass  sie  miiessten  nit  allein  die 
Zehende  geben,  sonder  auch  den 
Zehenden  und  Zinss  etc.  von  al- 
ien sachen. 

Deswegen  ein  grossess  wesen, 
vii  murmlenss,  hass,  misgunst, 
zwitrachtungen  etc.  in  der  Ge- 
meindt entstanflen. 

1656.  hat  der  Bischoff  deswe- 
gen ein  brieff  an  den  regierenden 
11.  Landaman  Jacob  Berchter  ^) 
geschriben  disess  zu  verhindern. 

An  Pfingsten  Montag  aber  da 
die  ganze   Gemeindt    versamblet 


rendius  a  Lucern  tier  il  Legat 
per  selementar,  eh'  ils  signurs 
spirituals  veglien  buca  corrispun- 
der  alla  bulla.  Dafertont  fuv'igl 
Uestg  encunter,  che  las  pleivs 
deigien  vegnir  vendidas  alla 
Claustra,  ed  era  Domprobst  Cri- 
stoffel  Mohr,  Vicar  General  Ma- 
thias Sgier,  e  cunquei  che 
Gion  de  Turre  de  Trun  ei  se- 
mess  ferm  encunter  quei,  eis  el 
vegnius  ludaus  dagl  Uestg  e  dad 
auters  e  vegnius  numnaus  Vi- 
cari episcopal  e  pli  tard  era 
Canonie. 

Cheu  han  ussa  ils  spirituals, 
eh'  eran  encunter,  informau  il 
pievel  totalmein  fauls  e  detg, 
che  la  bulla  seigi  encunter  la 
libertat  dil  Cumin,  eh'  els  da- 
ventien  puspei  subdits  sco  avon 
temps,  eh'  els  stoppien  buca  mo 
dar  la  dieschma  (ordinaria),  mo- 
bein  era  la  dieschma  ed  il 
tscheins    per  tuttas  caussas  etc. 

Ord  tal  motiv  eis  ei  naschiu 
el  Cumin  in  grond  secunfar,  bia 
murmignem,  hass,  squidonza, 
malperinadats  etc. 

1656  ha  ord  tala  rischun  igl 
Uestg  termess  ina  brev  al  Mi- 
stral  regent  Giachen  Berchter 
per  impedir  quei. 

Glendisdis  Tschuncheismas 
denton,  nua  eh'  igl  entir  Cumin 


*)  Remarca  (ligi  originai:  ..Vide  fk-n  crstcn  tlicii  doss  archivs  ein  gpi- 
stliche  betroung  an  die  Priester  105.5  13  noveniher  von  Xuntio  gegeben.  fol.  iSO!»." 

2)  Dr.  Mathias  Sgier  da  Paischein,  n.  1622,  ha  stiidiau  a  Milaun  e  Roma. 
Spiritual  3  de  Fevrer  1642.  Ei  staus  da  1642  eutochen  1650  plevon  a  Sedrun; 
KióO— 1004  Domcustos;  1004—1087  f  Domdccan.  Cfr.  Tuor  dir.,  Reihenfolge 
der  residierendcn  Domlierren  in  Chur  1905.  —  Ei  manne'  annc.  adina  ina  hio- 
gratia  sur  Dr.  M.  Sgier,  quella  marcanta  personalitat  grischuna!. 

^)  Joannes  de  Turre  da  Trun,  n.  1014,  plevon  a  Trun  1037 — 1087;  ha 
resignau;  Canonie,  Vicari  e  Decan  dil  Capetel.  t  14  d'Avrei  1001  a  Trun  e 
satraus  leu  en  baselgia  sper  igl  aitar  de  s.  Gion. 

*)  Jacob  Herciiter  ei  vegnius  elegius  sco  Mistral  per  ils  5  de  Zercla- 
dur  1<)50.  Avon  fuva  Barclaniiu  Ralliel  de  Muster  Mistral  e  buca  DeHorin.  sco 
Carnot  pretenda,  ..Scldichte  Cleschichten"  jtag.  230. 


—     25     — 


ware,  ist  H.  Vicar  General  ^)  Ma- 
thias  Schier  von  H.  Bischoff  de- 
sentwegen  geschikht  worden,  di- 
sess  zu  verhinderen,  indeme  nun 
die  Pauren  falschiich  underichtet 
worden,  haben  selbige  mit  denen 
H.  mit  allem  gewalt  wollen,  dass 
die  Bulla  ihnen  solte  eingehandi- 
get  werden,  oder  sie  wollen  die 
selbige  bullam  selber  mit  gewalt 
auss  dem  Kloster  abholen,  und 
haben  vii  iibelss  getrohet. 

[147]  durch  solches  schreyen, 
und  throungen  ist  Adalbertus  Apt 
gezwungen  zu  versprechen  die 
Bullam  ihnen  einzuhandigen,  ie- 
doch  mit  diser  condition  dass  die- 
selbe  Bulla  in  einem  papir  ein- 
gewiklet  dem  li.  Joanni  de  Turre, 
und  Christian  Jagmet  ^)  solle  ein- 
gehandiget  werden,  und  dieselbe 
sollen  sie  nit  aufthuon  biss  noch 
etlichen  tagen,  da  die  Gemeindt 
von  ineanderen  seye.  und  nach 
annemung  solcher  conditionen, 
hat  der  Apt  Adalbertus  2dus  den 
P.  Benedictum  Gassler  ^)  von  der 


fuva  seredunaus,  ei  Vicari  Ge- 
neral Mathias  Sgier  vegnius  ter- 
mess  dagl  Uestg  per  impedir 
quei;  cunquei  eh'  ils  purs  eran 
vegni  informai  faulsamein,  han 
quels  ensemblamein  cun  ils  si- 
gnurs  garegiau  cun  tutta  forza, 
che  la  bulla  deigi  vegnir  extra- 
dida  ad  els,  ne  eh'  els  vomien 
sez  cun  forza  per  ella  sin  Clau- 
stra  e  han  smanatschau  bia  mal. 

Entras  tal  grir  e  smanatschar 
ei  Avat  Adalbert  staus  sforzaus 
d'  empermetter  de  consignar  la 
bulla  a  lur  mauns,  denton  culla 
condiziun,  che  quella  bulla  ve- 
gni consignada,  zugliada  en  in 
pupi,  a  Gion  de  Turre  (plevon 
a  Trun)  e  Christian  Jagmet  (ple- 
von a  Medel)  e  eh'  els  astgien 
arver  si  quella  per  suenter  en- 
zaconts  dis,  nua  eh'  il  Cumin 
seigi  in  ord  lauter.  E  havent 
acceptau  quellas  condiziuns,  ha 
Avat  Adalbert  II  termess  P.  Be- 
nedetg  Gessler    dal  plaz  Cumin 


')  Il  niini  Vicari  (ì onerai,  che  vagn  avon  differentas  gadas  ci  vertent 
manuscret,  vul  senza  duhi  dir  ton  sco  delegali  ot'ticial  en  quella  fatschcnta. 
8cu  anteriur  ed  eriulit  plevon  de  Tujetscli  enconosclieva  Dr.  M.  Sgier  fetg  bein 
las  relazinns  della  Cadi.  Tropi  Vicari  General  della  diocesa  ei  Dr.  M.  Sgier 
buca  staus. 

^)  Cbristian  Jagmet  (Jacoiuct)  plevon  de  Medel  IG-IO — 1657. 

^)  V.  Benedetg  Gessler  (Bislinger),  ordinaus  sacerdot  ils  2.3  de  Fevrer 
1041,  ha  pia  gin  compignau  Mons.  Avat  sin  Cumin  e  buca  P.  Romanus,  sco 
Carnot  pretenda  1.  e.  pag.  2o7.  P.  Koraan  Piallici  ei  daventaus  spiritual  per  10.5!). 

La  presenta  isonza  dil  magistrat  della  Cadi  de  serender  avon  Cumin 
en  baselgia  claustrala,  nua  eh'  ei  vegn  clomau  sura  il  s.  Spert  e  dau  la  l)ene- 
dicziun  dagl  Avat,  ei  vegnida  si  per  cun  1881,  nua  che  la  Claustra  ha  desi- 
stiu  de  prender  part  ofticialmein  dil  Cumin.  —  Vivon  fuv'  ei  usitau  aschia: 
Fertont  eli'  il  nastrai  regent  legeva  giù  il  quen  de  cumin  de  sin  bienni,  ve- 
gnev' ei  termess  ina  deputaziun  dil  magistrat  cun  il  ^stab"  ordavon  sin  Chui- 
stra  per  compignar  gin  „Sia  Grazia  Reverendissima".  Com])ignaus  per  ordiiuiri 
dal  P.  Decan  compareva  Monsgr.  Avat,  dent  la  lìcnedicziun,  enamicz  il  rin, 
t'ageva  attents  il  j)ievel  cun  in  cominensurau  plaid  sin  l' impurtonza  dil  present 
act  ed  admoneva  el  tier  paisch  e  ruaus.  Finidas  las  elecziuus  vegneva  igl  Avat 
compignaus  dal  magistrat  eli'  abbazia,  nua  eh'  ei  vegneva  porschiu  in  refrestg. 
Lura  serendeva  il  magistrat  en  casacumin  tier  il  commiinal)el  gentar.  —  Ils 
Avats  de  Muster,  vivon  ils  signurs  della  Cadi  ed  ils  })romoturs  dellas  ligias  e 
della  liliertat,  legevan  ora  pli  davegl  il  landrechter  cui  barun  de  Razen  e  cau 

4 


26 


Gemeindt  in  Kloster  hinaufge- 
schigt  um  die  Bulla,  welcher  un- 
versehenss  ein  brief  in  einem  pa- 
pir  eingewiklet  gefunden,  hat  ver- 
meint  dise  Bulla  seye  hiereinge- 
wiklet,  also  hat  er  auf  die  ge- 
meind  hinab  getragen,  welche 
Adalbertus  obigen  2  Priestern 
eingehàndiget  mit  oben  widerhol- 
ten  conditionen,  und  also  ist  dass 
Volg  gestillet  worden,  und  von 
einanderen  gangen.  Nach  2  .  .  3 
tagen  haben  die  Priester  dass  pa- 
pir  auf  gethon,  und  gesechen  dass 
nit  die  ware  Bulla  seye,  sonder 
ein  andere  brieff  von  pergamend 
dess  Doctoratus,  so  li.  Adalber- 
tus 2dus  zu  Rom  wegen  seine 
volbrachte  studia  iiberkhomen 
habe,  und  diser  fehler  ware  on- 
versechenss  geschehen,  sie  aber 
haben  vermeint  man  habe  sie 
mit  fliess  betrogen,  [148]berich- 
ten  dessen  also  bald  die  herren, 
welche  sich  hòchst  betrogen  ver- 
meinten,  haben  von  newen  an- 
gefangen  zu  toben,  und  zu  trhoen, 
der  Apt  solle  die  ware  bullam 
einhandigen,  od.  sie  woUen  die 
selbe  mit  gewalt  abholen,  also 
hat  der  H.  Apt  mit  obigen  con- 
ditionen die  ware  eingehàndiget. 
in  disem  iahr  1656  in  Summer 
ist  der  H.  Legat  Fridericus  Bor- 
romeus  wider  gen  Chur  komen, 
alss  dan  hat  der  Apt  Adalbert 
von  dem  H.  Joanne  de  Turre  die 
Bullam  zurukh  begert,  und  hat 
uberkhomen,  welche  der  li.  Apt 
dcm  H.  Legat  zu  Chur  inegehan- 
diget,  wie  Er  sie  von  Ihme  emp- 
fangen  hat. 

Formalia  P.  Mauri  Cathrin  Bul- 
lam reddidit  sicut  aceperat   aber 


sin  Claustra  per  la  bulla,  il  qual 
ha  senza  fraud  anflau  ina  brev 
zugliada  en  in  pupi  e,  mane- 
giont  che  quei  seigi  la  bulla 
zugliada  en,  ha  purtau  pia  quella 
giù  sin  Cumin,  la  quala  Adal- 
bert ha  surdau  als  dus  sura 
numnai  spirituals  cun  renovar 
las  sura  condiziuns  ed  aschia  ei 
il  pievel  vegnius  calmaus  ed  ei 
jus  in  ord  lauter.  Suenter  dus 
ni  treis  dis  han  ils  spirituals  a- 
viert  si  quei  pupi  e  viu,  eh'  ei 
era  buca  la  vera  bulla,  anzi  ina 
autra  brev  de  pergament,  dil 
doctorat,  che  Adalbert  II  haveva 
giù  retschiert  a  Roma  havent 
giù  absolviu  leu  ses  studis.  Quei 
sbagl  era  daventaus  senza  fraud, 
fertont  eh'  els  han  cartiu,  eh'  ei 
seigi  daventau  la  posta.  Cun- 
inaga  han  els  relatau  quei  als 
signurs,  eh'  ein  secarti  ded  es- 
ser vegni  enganai  sii  pli  ault 
grad,  han  entschiet  danovamein 
a  sesfar  e  smanatschar,  eh'  igl 
Avat  dei  dar  ora  la  dretga  bulla, 
ne  eh'  els  vegnien  per  ella  cun 
la  forza.  Cheu  ha  igl  Avat  ex- 
tradiu  la  vera  bulla  sut  las  sura 
condiziuns.  Quei  medem  onn 
1656,  la  stad,  ei  Legat  Frideric 
Borromcus  puspei  vegnius  a 
Cuera  e  cheu  ha  Avat  Adalbert 
domondau  anavos  la  bulla  da 
Gion  de  Turre  ed  el  ha  era  re- 
tschiert quella  e  ha  remess  ella 
al  Legat  a  Cuera,  sco  el  haveva 
giù  retschiert  ella  dad  el. 


Ils  plaids,  sco  P.  Maurus  Ca- 
thrin scriva,  ein:     El  ha  turnau 


de  Sax;  els  concedevan  al  nievelejriu  luistial  ini  .Jus  ifhulii,  (luei  vul  dir:  pus- 
sonza  de  giudicar  caussas  crimiaalas;  ds  lìicsidijvau  el  ,ljuiidstag"  a  Truu. 
Dollas  delil)craziuns  dil  magistrat  della  (  inli  liaii  ils  Avats  priu  part  toclien 
1847. 


27     — 


er  batte  ganz,  und  unverlezt  em- 
pfangen,  so  hat  er  auch  ganz 
unverlezt,  und  nit  durchstochen 
widergeben.  Von  denen  R  2000 
seindt  nur  R  800  zurukh  dem 
Kloster  gegeben  worden,  und  der 
Legat  hat  ein  besondere  Bullam 
von  Alexandro  7  erlangt  dass 
dass  Kloster  vollig  von  dem  Bi- 
stumb  Chur  eximiert  seye,  wel- 
che  iezt  observiert  wird. 


1660.  11  Jenner^)  ist  dise  bul- 
la gegeben  worden  von  Alexan- 
der 7. 


anavos  ella  grad  sco  el  haveva 
giù  retschiert.  El  haveva  denton 
giù  retschiert  ella  entira  ed  In- 
tacta, ed  aschia  ha  el  era  retur- 
nau  ella  perfetgamein  intacta  e 
buca  tagliada  en  tocs.  Da  quels 
2000  R.  ein  mo  8oo  R.  vegni 
turnai  anavos  alla  Claustra  ed  il 
Legat  ha  obteniu  ina  speciala 
bulla  da  Alexander  VII,  che  la 
Claustra  seigi  totalmein  exempta 
dagl  uestgiu  de  Cuera,  sco  ei 
vegn  ussa  observau. 

i66o,  ils  II  de  Schaner,  ei 
quella  bulla  vegnida  dada  dad 
Alexander  VII. 


[149]  Ess  folgen  nun  die  Ur- 
sachen  warum  ess  nit  zu  glau- 
ben  dass  Landaman  Jacob  Berch- 
ter  die  Bullam  Urbani  8  mit  einem 
Messer  durchtohen  habe. 

1.  Ess  flegen  alle,  so  die  Jahr- 


Ei  suonda  ussa  las  rischuns, 
pertgei  ei  'gì  ei  buca  de  crer, 
che  Mistral  Giachen  Berchter 
hagi  tagliau  en  tocs  cun  in 
cunti  la  bulla  de  Urban  Vili. 

I.  Tuts,  ton  giuvens  sco  vegls, 


')  Quei  datura  sereferesclia  senza  dubi  mo  sin  la  bulla  sezza  de  Ale- 
xander VII.  —  Sco  la  „Synopsis"  scriva  ei  già  ils  26  (recte  16!)  d'October 
de  quei  medem  onn  1656  vegniu  fatg  ina  nova  convenziun  da  quellas  vards 
denter  igl  Uestg  e  la  Claustra.  La  „Cuorta  Memoria",  che  dat  bue  en  il  da- 
tura, scriva  sur  la  tin  de  ([uella  turbulenta  episoda  pag.  253  il  suondont: 

„Vesent  alura  igl  lllustrissim  Nunzi  Eororaeus,  cbe  suenter  aschia  es- 
ser instigaus  e  passionadamein  informaus  il  cumin  pievel,  lussi  quel  buca  pli 
ni  cun  bein  ni  cun  mal  de  lumraiar,  eh'  el  vegniessi  suenter  e  stessi  sut  alla 
Claustra  en  staigl  digl  Uestg,  sche  ha  quel  storzadamein  enflau  per  necessari 
e  bicn  de  dar  suenter.  Aschia  ei  cun  sia  intervenzinn  et  aprobaziun  da  niev 
ensi  vegnida  faitga  denter  igl  Uestg  de  Cuera  et  il  Dum-Capetel  ded  ina,  et 
igl  Avat  e  la  Claustra  de  Muster  de  lautra  part  ina  nova  Convenziun  u  Con- 
venienscha,  la  quala  ei  stada  sco  cau  suonda: 

1.  Oravon  deigi  esser  confirmada  puspei  la  totala  exeraptiun  digl  Avat, 
de  ses  Religius  e  della  Claustra;  et  agi  Uestg  deigi  il  Jus  ne  Dretgs  enten 
las  Pfarrias,  alla  Claustra  incorporadas,  esser  restituius. 

2.  Sch'  ils  Religius  della  Claustra  vegniessen  exponi  e  raess  ora  sin  las 
Pfarrias,  per  quellas  administrar,  sche  deigi  ded  ina  part  e  da  lautra  vegnir 
stau  della  Convenziun,  derschida  si  igl  onn  vargau  denter  igl  Ordinari  de 
Cuera  et  igl  Avat  de  Weingarten. 

3.  Igl  Uestg  deigi  alla  Claustra  et  agi  Avat,  per  haver  cediu  ils  Dretgs 
e  la  Jurisdictiun  de  quellas  Parochialas,  esser  obligaus,  de  senza  retardar 
render  fi.  800. 

4.  Entras  questa  Convenziun  deigi  dil  rest  esser  prejuridau  ne  da  no- 
varaein  dau  dretgs  ne  ad  ina  part  ne  a  lautra,  ne  era  buca  ad  enqualin  aixter, 
che  havess  enqual  enteress  lundergiu. 

Questa  Convenziun  ei  sii  suenter  entras  suplicar  dcUas  parts  de  Papa 
Alexander  VII  vegnida  aprobada  e  confirmada." 


—     28 


ils  quals  scrivan  la  historia,  han 
per  moda  de  remediar  e  de 
correger  survegnent  els  meglie- 
ras  notizias  della  caussa  ord  di- 
vers  cudischs.  Aschia  ha  Car- 
dinal Baronius  corregiu  biars 
aucturs,  denton  ei  era  el  vegnius 
corregius  da  P.  Gion  Mabillon. 
Perquei  san  ins  aunc  buca  dir, 
che  P.  Adalbert  de  Funs  hagi 
detg  manzegnas,  mobein  cun 
tut  respect,  eh'  el  hagi  buca 
giù  sufficienta  enconoschientscha 
della  caussa  e  eh'  el  hagi  buca 
legiu  il  diari  de  R.  P.  Maurus 
Cathrin,  aschiglioc  havess  el 
buca  scret  semigliont. 

2.  Quei  che  P.  Maurus  Ca- 
thrin ha  scret  ei  ver,  essent  che 
el  era  da  gliez  temps  già  4  ne 
de  pli  onns  profess  ella  Claustra 
de  Muster,  e  fertont  eh'  il  Cu- 
min  era  seredunaus,  ha  el  sa- 
viu  udir  e  veser  personalmein, 
co  ei  'gì  ei  ju  tier  sin  Cumin. 

3.  Ultra  de  quei  fu  va  P.  Mau- 
rus era  in  Notari  Apostolic  ed 
Imperiai,  pia  ston  ins  era  crer 
ton  pli  ad  el.  Sia  cronica  de 
1655  e  1656  sesanfla  en  in  cu- 
disch  pign;  medemamein  en  in 
cudisch  grond  tgetschen  fol.  262. 

4.  Encuntercomi  fuva  Avat 
Adalbert  de  funs,  fertont  che 
quei  ei  daventau  sin  Cumin, 
aunc  mo  in  buob  de  io  ne  12 
onns,  ed  ei  pia  buca  staus  sin 
Cumin,  eh'  el  havess  viu  ne  ca- 
piu,    tgei  eh'  ei  'gì  ei    daventau. 

5.  La  Synopsis,  ne  Cuorta 
Descripziun  della  Claustra  ha  el 

^)  P.  Maurus  Cathrin  ded  Urscra,  Econom  e  circa  20  onns  Decan.  f  22 
de  December  IfiOfi. 

*)  Avat  Adalbert  de  Funs,  da  Muster-Aclctta,  ei  naschius  1646,  profess 
1662,  spiritual  l()7(l,  clegius  avat  23  de  Mars  l(i!)(i,  f  27  de  Nov.  1716. 


geschichten  schreiben  die  Junge 
wie  Alte  zu  verbesseren,  und  zu 
corigieren  indeme  sie  auss  meh- 
reren  buocheren  bessere  berich- 
tung  der  sache  iiberkhomen  also 
hat  der  Cardinal  Baronius  vii 
Auctores  corrigiert,  doch  hat  auch 
disen  der  P.  Joannes  Mabillon 
corrigiert.  Also  ist  nit  zu  sagen 
dass  P.  Adalbertus  de  funs  Apt 
habe  gelogen,  od.  etwass  wiìs- 
sendtlich  falschlich  geschriben, 
sonder  mit  aller  ehrenbietkheit 
nit  genugsame  Wissenschaft  der 
sach  habe  gehabt,  und  die  Ephe- 
merides  R.  P.  Mauri  Catharin  nit 
gelesen  habe  sonsten  wurde  er 
solchess  nit  geschriben  haben. 

2.  Was  R.  P.  Maurus  Cathrin^) 
geschriben  ist  war,  weilen  er  zur 
selbigen  Zeit  schon  4  iahr,  und 
mehr  Profess  in  Kloster  Disentiss 
ware,  und  da  die  gemeindt  ver- 
samblet  ware  hat  persòndtlich 
konen  horen  und  sechen  wie  ess 
auf  der  gemeindt  ginge. 

3.  War  aber  auch  R.  P.  Mau- 
rus ein  Apostolischer,  und  kay- 
serlicher  Notarius,  also  ihme  de- 
sto mehr  zu  glauben.  dise  seine 
iahr  geschichten  in  ein  kleinen 
buoch  de  anno  1655.  et  1656. 
item  ine  ein  grosses  rothess 
buoch.  fol  262. 

[150]  4.  hergegen  da  disess 
auf  der  Gemeindt  geschehen  ware 
der  Apt  Adalbertus  de  funs  noch 
ein  Junger  knab  von  10,  od.  12, 
iahren  '').  und  also  nit  auf  der 
gemeindt  gewesen,  dass  er  habe 
sechen,  od.  verstehen  wass  ess 
geschache. 

5.  Die  Synopsis,  od.  kurze  be- 
schreibung    dess    Gotthauss    be- 


—     29     — 


schreibung  hat  er  erst  1696.  ge- 
schriben.  nemblich  erst  nach  40 
iahren. 

6.  Weiss  er  nit  in  seiner  Sy- 
nopsi  zu  nambsen  wass  fùr  ein 
Thumherr  von  Chur  in  nahmen 
dess  Bischoffs  auf  der  gemeindt 
ersciiienen  seye,  da  doch  P.  Mau- 
rus  Catharin  Decan,  austrukhe- 
lich  schreibt  dass  der  Vicari  Ge- 
nerali Mathias  Schier  gewesen 
sey  ') 

7.  Meldet  er  auch  nit  von  dem 
Vicario  foraneo  Joan  de  Turre  da 
doch  diser  auf  der  gemeindt  zum 
Meisten  darwider  gewest  ist. 

8.  Wan  Landaman  Jacob  Berch- 
ter  solchess  unverschambt  zu 
thuon,  hetten  ia  disess  kònen 
weren  die  andere  herren,  wan 
sie  so  guthe  frùndt  des  Klosterss 
weren  gewesen,  alss  Castelbergy, 
Turriani,  Jagmeti,  etc.  NB.  Wan 
Landaman  Jacob  Berchter  nit  guo- 
ther  frundt  dess  Klosterss  were 
gewesen,  so  batte  er  nit  die  2 
grosse  biiocher  dess  archiffs  ab- 
geschriben  noch  ihme  batte  der 
Apt  Augustin  die  originalia  an- 
vertrauet. 

[151]  9.  Wan  er  disess  gethon 
bàtte  wurde  er  gewiislich  bei  dem 
H.  Legaten  anklagt  sein  worden, 
und  darumben  gestraft,  aber  sol- 
chess ist  nit  geschehen  also  muoss 
ess  auch  nit  gewesen  sein. 

10.  Da  Alexander  7  die  andere 
Bullam  gegeben  meldet  er  nich 
in  sonderheit,  dass  einer  od.  an- 
derer  darwider  sich  gesezt  habe, 
sonder  allein,  dass  grosse  Mis- 
verstandtnuss  wegen  voriger  Bulla 
Urbani  8  etzwuschen  H.  Bischoff, 
Kloster  Disentiss,  und  Gemeindt, 
gewesen  seye. 

*)  Mira  pag.  24  e  25. 


scret    per    1696,    numnadamein 
per  40  onns  suenter. 

6.  En  sia  Synopsis  sa  el  buca 
numnar  tgei  Canonie  de  Cuera 
seigi  comparius  sin  Cumin  en 
num  digl  Uestg,  fertont  che  P. 
Maurus  Cathrin,  Decan,  scriva 
expressivamein,  eh'  ei  seigi  stau 
il  Vicari  General  Mathias  Sgier. 


7.  Fa  el  era  buca  menziun  dil 
Vicari  Episcopal  Gion  de  Turre, 
fertont  che  grad  quel  ei  staus 
il  pli  fetg  encunter  sin  Cumin. 

8.  Sche  Mistral  Giachen  Berch- 
ter havess  propriamein  voliu 
far  enzitgei  aschi  impertinent, 
sche  havessen  gè  ils  auters  si- 
gnurs  saviu  impedir  quei,  sche 
els  fussen  stai  aschi  buns  amitgs 
della  Claustra,  sco  ils  Castel- 
bergs,  Turrianis,  Jacomets  etc. 
NB.  Sche  Mistral  Giachen  Berch- 
ter fuss  buca  staus  in  bien  amitg 
della  Claustra,  sche  havess  el 
buca  scret  giù  ils  dus  gronds  cu- 
dischs  digl  archiv  ed  aunc  meins 
havess  Avat  Augustin  confìdau 
ad  el  las  scartiras  originalas. 

9.  Sch'  el  havess  fatg  quei, 
sche  fuss  el  frane  vegnius  tgi- 
saus  tier  il  Legat  e  fuss  vegnius 
censuraus  persuenter,  mo  enzi- 
tgei semigliont  ei  buca  daventau, 
pia  sto  ei  era  bue  esser  stau. 

10.  Curche  Alexander  VII  ha 
dau  r  autra  bulla,  di  el  buca  sin 
speciala  moda,  che  in  ne  1'  au- 
ter  seigi  semess  encunter,  mo- 
bein  soletamein,  eh'  ei  seigi  stau 
ina  gronda  malentelgentscha 
denter  igl  Uestg,  la  Claustra  ed 
il  Cumin  pervia  della  bulla  de 
vidavon  de  Urban  Vili. 


30 


11.  Wan  ess  anderst  gewesen 
ware,  wurde  er  sich  in  diser  Bulla 
in  sonderheit  beklagt  haben. 

12.  Wan  dise  Bulla  mit  einem 
Messer  durch  stochen  were,  batte 
P.  Maurus  Cathrin  wol  gesehen 
und  gehort,  und  solchess  geschri- 
ben,  und  batte  nit  kònnen  schrei- 
ben  dass  Adalbertus  2dus  dem 
H.  Legat  die  Bullam  habe  einge- 
handiget,  wie  er  sie  empfangen 
batte,  reddidit  qualem  acceperat. 

13.  ess  ist  ia  wie  oben  erzelt 
auf  der  gemeindt  nit  die  rechte 
Bulla  denen  Priesteren  gegeben 
worden,  sonder  nur  ein  perga- 
inendt  brieff  des  Doctoratus  Adal- 
berti  2di  gewesen,  so  were  doch 
nur  diser,  und  nit  die  Pàbstlich 
Bulla  mit  dem  Messer  durch  sto- 
chen worden. 

[152]  14.  Obschon  alss  regie- 
render  Landaman  in  namen  der 
Gemeindt  solche  Bullam  anzune- 
men  darwider  sich  sezen  mtiesste, 
und  weilen  er  auch  von  11.  Bi- 
schoff  mit  einem  brieff  darzu  an- 
gemahnet  worden,  hat  man  doch 
nit  gehort,  oder  gelesen  dass  ei- 
nige  guothe  freundt  in  nahmen 
dess  Klosterss  sich  darwider  ge- 
sezt  haben. 

15.  Wan  die  Bulla  durchsto- 
chen  worden,  wird  ess  geschehen 
sein  wie  die  Juden  hatten  ge- 
thon,  da  sie  mit  ihren  schreyen, 
und  wueten  den  Pilatum  gezwun- 
gen  haben  unseren  H.  zu  creii- 
zigen,  also  werden  die  Priester, 
Raadsherren,  und  die  ganze  ge- 
meindt mit  ihren  schreyen,  und 
wueten  ihren  regierenden  Land- 
aman gezwungen  haben  die  bul- 
lam zu  brechen,  od.  er  wurde 
gegen    ihnen    nit    treu    gewesen 


11.  Sch'ei  fuss  stau  autr'uisa, 
sche  fuss  el  sedolius  en  quella 
bulla  sin  spedala  moda. 

12.  Sche  quella  bulla  fuss  ve- 
gnida  tagliada  en  tocs,  sche  ha- 
vess  P.  Maurus  Cathrin  bein 
viu  ed  udiu  e  scret  quei  e  ha- 
vess  buca  saviu  scriver,  che 
Adalbert  II  hagi  surdau  la  bulla 
al  Legat,  sco  el  hagi  giù  re- 
tschiert  ella,  «el  ha  returnau  ella, 
SCO  el  ha  giù  retschiert.» 

13.  Sco  ei  'gì  ei  gè  vegniu 
raquintau  sisura,  sch'  eis  ei  sin 
Cumin  buca  vegniu  surdau  la 
dretga  bulla  als  spirituals,  anzi 
ei  'gì  ei  stau  mo  il  diplom  de 
pergament  dil  doctorat  de  Adal- 
bert II,  ed  aschia  fuss  ensesez 
mo  quel  e  buca  la  bulla  papaia 
vegnius  tagliaus  en  tocs  cui 
cunti. 

14.  Schege  eh'  el  havess  sco 
Mistral  regent  en  num  dil  Cu- 
min stoviu  seriscuder  d'  accep- 
tar  (renconuscher)  tala  bulla  e 
quei  era  schinavon  eh'  el  fuva 
vegnius  animaus  leutier  dagl 
Uestg  entras  ina  brev,  sche  han 
ins  tonaton  bue  udiu  ne  legiu, 
eh'  auters  buns  amitgs  hagien 
fatg  encunter  en  num  dil  Cumin. 

15.  Sche  la  bulla  ei  vegnida 
tagliada  en  tocs,  lu  sei  daventau 
sco  ils  gedius  han  fatg,  curch'els 
han  entras  lur  grir  e  smana- 
tschar  sforzau  Pilatus  de  cruci- 
figar  Niessegner;  ils  spirituals, 
cussigliers  ed  igl  entir  Cumin 
han  sin  quella  moda  cun  lur 
grir  e  smanatschar  sforzau  lur 
Mistral  regent  de  tagliar  en  tocs 
la  bulla,  ne  eh'  el  seigi  buca  fi- 
deivels  ad  els  e  buca  segirs  de 
sia  veta. 


—     31     — 


sein,  und  seiness  lebenss  nit  si- 
cher  gewesen  sein.  ^) 

16.  Weilen  die  Bulla  Urbani  8 
schon  1637  gegeben  worden, 
warum  hat  sie  inss  Werkh  in  so 
vilen  iahren  nit  megen  gestellt 
werden  under  anderen  H.  Apten, 
und  Landamanen.  nemblich  in 
20  iahren? 

[153]  17.  Weilen  die  Bulla  hat 
nit  in  vorigen  iahren  inss  Werg 
gestelt  konnen  werden,  noch  die 
Pfareyen  zu  mantenieren  wie  ess 
dass  Kloster  bis  dato  praetendiert 
hat,  hat  dass  Kloster  selbst  1643 
in  der  Composition  die  Pfareyen 
freiwiliklich  cediert,  dass  die  ge- 
meindt  Disentiss  wegen  wasfiir- 
einen  Pfahrherrn  den  sie  wollen 
annemen  und  auslesen,  und  dem 
Kloster  haben  sie  allein  das  Jus 
praesentandi  behalten.  ^) 

18.  Also  ist  ess  nichts  dardurch 
wider  dass  Kloster  geschen,  ob- 
schon  man  darwider  gethon,  und 
verderet  hat,  dass  die  Bulla  zu 
nichten  worden. 

19.  Wan  1656.  die  Bulla  were 
von  denen  Priesteren,  und  Ge- 
meindt  angenomen  worden,  were 
ess  nit  lang,  od.  vii  iahren  dar- 
bey  gestanden,  in  massen  mit  der 

')  Che  la  bulla  de  Papa  TTrhan  Vili  seigi  buca  vegnida  tagliada  en  tocs 
sin  Cuniin,  seresultescha  era  ord  ina  remarca  t'atga  on  nies  vertent  raanuscret 
pag.  10.3:  „1G5G  nacli  PHngsten  schreipt  der  Gemeind  Disentis  Landschr.  alter 
Joan  Berchter,  dass  er  Iiabe  aussgescbriben,  dass  alle  H.  sollen  zusamen  kho- 
men,  wegen  der  P)ulla,  und  wegen  der  gruob,  der  Crystallen,  aber  indeme  we- 
nig  erschinen,  haben  die  gegenwei'tige  abgelassen  [l'atg  giu|  der  nene  Landa- 
man  solle  mit  H.  Vicari  de  turre  rede,  welclier  wisse  mit  wass  fiir  conditionen 
die  Bulla  seye  ihme  eingcliilndiget,  also  ist  die  Bulla  nit  dixrch  gestochen  wor- 
den auff  der  gemeind,    weil  der  H.  Vicari  de  turre  in  seinen  hilnden  geliabt." 

^)  Il  passus  della  Composiziun  de  1643  secloma:  „Per  il  tierz,  deian  ils 
Parocliians  dacaudenvia  poder  prender  si  è  nomnar  ils  Prers  li  Plavauns,  suen- 
ter  lur  bein  plaschèr;  ils  quals  lura  in  Sgr.  Praelat  dei  esser  obligaus  da  prae- 
sentar  a  Monsigr.  Uvescli  ad  Institutionem  animarura  senz'  autor  (  :  ton  a  ton 
senza  don  à  quost  della  Claustra:)  è  dei  la  Casa  da  Din  dacaudenvia  buca  ba- 
ver  de  se  grevear  davard  las  Prcvendas,  lìaselgias,  et  hiertas  digls  Plevauns 
ne  autras  caussas.'"  —  Mira  copia  de  {|uesta  Cum2)osiziun  ella  l)iblioteca 
romon.  claustrala. 


i6.  Sche  la  bulla  d^Urban  Vili 
ei  vegnida  dada  già  1637,  per- 
tgei  eis  ella  buca  vegnida  exe- 
quida  en  aschi  biars  onns  sut 
auters  Avats  e  Mistrals,  nuinna- 
damein  en  20  onns? 

17.  Perquei  che  la  bulla  ha 
buca  saviu  vegnir  messa  en  ovra 
ils  onns  avon,  e  perquei  che  las 
pleivs  han  buca  saviu  vegnir 
mantenidas,  sco  la  Claustra  ha- 
veva  giù  pretendiu  entochen  ussa, 
ha  la  Claustra  sezza  cediu  libra- 
mein  las  pleivs  ella  composiziun 
de  1643,  aschia  eh'  il  Cumin 
della  Cadi  (resp.  las  vischnaun- 
cas)  sa  leger  ora  e  prender  si 
tgei  plevon,  eh'  el  vul,  ed  alla 
Claustra  han  ins  mo  resalvau  il 
dretg  de  representaziun. 

18.  Aschia  fuss  ei  (atgnamein) 
daventau  nuot  encunter  la  Clau- 
stra, schege  eh'  ins  ha  luvrau  e 
trubistgau,  che  la  bulla  vegni 
annulada. 

19.  Sche  la  bulla  fuss  vegnida 
acceptada  dals  spirituals  e  dal 
Cumin  165Ó,  sche  fuss  ei  tona- 
ton  buca  restau  ditg  ne  biars 
onns     tier    quei,     essent    eh'  igl 


32 


Zeit  der  li.  Bischoff  nit  wurde 
geduldet  haben,  noch  dass  Klo- 
ster  Disentiss  vermecht  haben 
die  Pfareij  zu  mantenìeren,  noch 
dass  Consistorium  gegen  alien 
begebenden  streitikheiten  mit 
gnuogsaamen  gelehrten  Leiithen 
zu  versechen,  und  alien  Casibus 
zu  beandtworten.  ^) 

[154]  20.  ist  ess  auch  nit  glau- 
blich  dass  er  die  bullam  gebro- 
chen  habe,  und  dessentwegen 
dem  Kloster  darwider  sein,  dan 
er  allzeit  ein  guother  friind  dess 
Klosterss  gewesen  ist  indeme  er 
allzeit  beflissen  hat  sich  brauchen 
zu  lassen,  wie  ess  geschehen  un- 
der dem  Apt  Augustin  Stoklin, 
welcher  sein  herr  OVatter  ware,  ") 
und  von  ihme  gen  Meilandt  ge- 
schikt  worden,  under  Apt  Joseph 
mit  welchem  er  gen  Muri  ge- 
reisst,  under  Adalbert  Bridler  wel- 
chem er  seher  angenem  gewesen. 

underen  Apt  Adalbert  de  Me- 
dell,  welcher  ihn  erst  den  21  may 
disess  1656  iahrss  vor  Pfingsten 
in  seinem  nahmen  gen  thawetsch 
geschikht  hat  den  Pfahrherren 
altorten  zu  erwollen,  sonsten  vil- 
mohlen  alss  ein  guother  freundt 
zum  gastmahlen  eingeladen,  da 
er  in  Frankhenreich,  und  zu  Va- 
lenz  ware  hat  er  offt  dem  Apten 
Adalbert  Medell  mit  brieffen  be- 
gruesset,  und  sonsten  in  anderen 
begebenheiten  dem  Kloster  ge- 
dient,  wie  oben  in  sein  leben 
mehress  zu  finden  ist. 

[155]  21.  Alss  er  zu  Valenza 
hat  er  denen  Sohnen  geschriben, 
er  habe  vii  guotss  den  Gotts- 
hauss  empfangen,  deswegen  wan 
er  nacher  hauss  kome,  wolle  er 
von  dem  Erbguoth  seiner  Frau 
Mutter    von   Dardin  R  100    dem 


Uestg  havess  cui  temps  buca 
tolerau  pli  e  la  Claustra  era  buca 
podiu  mantener  las  pleivs  ne 
giù  in  Consistori  de  glieut  per- 
derla avunda  per  tuttas  dispe- 
tas  occurentas  e  per  corrispun- 
der  en  tuts  cas. 


20.  Eis  ei  era  buca  de  crer, 
eh'  el  hagi  tagliau  en  tocs  la 
bulla  e  seigi  per  tal  motiv  staus 
encunter  la  Claustra,  schinavon 
eh'  el  ei  adina  staus  in  bien 
amitg  della  Claustra  sedont  bre- 
gia  da  tut  temps  de  seschar 
duvrar,  sco  'gì  ei  daventau  sut 
Avat  Augustin  Stòcklin,  che  fuva 
siu  cumpar,  e  eh'  ei  vegnius  ter- 
mess  a  Milaun  dad  el,  sut  Avat 
Josef,  cun  il  qual  el  ei  seren- 
dius  a  Muri,  sut  Adalbert  Brid- 
ler, al  qual  el  ei  staus  fetg  per 
cor,  sut  Avat  Adalbert  de  Me- 
dell, che  ha  aunc  giù  termess 
el  per  ils  2i  de  Matg  avon 
Tschuncheismas  de  quei  onn 
1656  en  siu  num  a  Tujetsch  per 
leger  ora  leu  il  plevon,  e  schi- 
glioc  bia  gadas  vegnius  envi- 
daus  sco  bien  amitg  a  gentar; 
fertont  eh'  el  fuva  en  Frontscha 
ed  a  Valencia  ha  el  termess  sa- 
vens  brevs  agi  Avat  de  Medell 
e  ha  schiglioc  surviu  alla  Clau- 
stra en  autras  fatschentas,  sco 
ei  'gì  ei  d'  anflar  pli  bia  sisura 
en  sia  veta. 

21.  Sesanflont  a  Valencia  ha 
el  scret  a  ses  fegls,  eh'  el  hagi 
retschiert  bia  bien  dalla  Clau- 
stra, perquei  vegli  el,  turnont  a 
casa,  far  si  della  jerta  de  sia 
dunna  de  Dardin  100  R.  a  s. 
Martin   e    100  R.  a  s.  Piaci,  ord 


^)  ](i74  ]iav(!Vii  l;i  Claustra  10  jìaders,  4  tVators  pr. ,  ;i  frators  conv.  e  2 
novizs  cler.  —  '■')  Mira  p.  10. 


33     — 


heyligen  Martin  und  R  100  dem 
heyligen  Placido  vermachen,  da- 
rauss  zu  vernemen,  dass  er  ein 
guother  freiindt  dess  Klosterss 
Disentiss  gewesen. 

22.  Wan  er  nit  ein  guotlier 
freiindt  dess  Klosterss  were  ge- 
wesen, so  hatten  die  Geistlichen 
in  Kloster  nit  ein  Sehelen  Ambt 
in  Kloster  fiir  ihme  gesungen, 
noch  so  vii  Priester  gen  St.  Joan- 
nes  bey  den  dritten,  und  iahrzeit, 
geschikht  worden,  wie  oben  zu- 
sechen. 

23.  Die  Bulla  ware  nur  denen 
Geistlichen  Priestern  zugeschri- 
ben,  und  denen  Weldlichen  gieng- 
te  ess  nit  an,  die  Priester  miiess- 
ten  dem  Apt  gehorsam  sein,  also 
batte  ein  weidliche  obrikheit  in 
solchen  sachen  nit  inen  mischen 
sollen  lassen,  noch  auff  der  ge- 
meindt  solchess  pponieren  lassen. 

24.  Wan  ess  ernst  dem  li.  Nun- 
tio  were  gewesen,  dass  die  Bul- 
la, gehalten  solte  werden,  batte 
er  die  Priester  ungehorsame  sol- 
len mit  der  Excomunication  wie 
er  in  der  Bulla  getroet  batte, 
straffen. 


[156]  Ess  ist  aucb  nit  der  War- 
beit  gemess,  wass  ber  Apt  Adal- 
bertus  de  funs  scbreibt,  dass  il. 
Landaman  Jacob  Bercbter  ber- 
nacb  in  eiiserster  Armuotb  ge- 
rathen  seye,  dan  er  niìr  von  sei- 
nem  Vatter  seeligen  fiir  sein  tbeil 
1671.  R  14000  geerbet  batte, 
obne  die  R  440,  welcbe  er  em- 
pfangen  batte  da  er  sicb  verbeii- 
ratbet  batte,  und  obne  dass  erb- 
guotb  seiner  Frau  Mutter. 

Und  diss  wird  er  nit  in  5  iab- 
ren  vertbon  haben  biss  1676. 
nach  seinem  tod  bat  man  die  70 


il  qual  in  sa  concluder,  eh'  al 
seigi  staus  in  bien  amitg  della 
Claustra. 


22.  Sch'  el  fuss  buca  staus  in 
bien  amitg  della  Claustra,  sche 
havessen  ils  paders  della  Clau- 
stra buca  cantau  ina  messa  de 
requiem  per  el  en  Claustra  ed 
era  buca  termess  aschi  biars  pa- 
ders ora  s.  Gions  il  di  dil  tierz 
e  tier  il  caudon,  sco  ei  'gì  ei  de 
veser  sura. 

23.  La  bulla  era  destinada  mo 
per  ils  spirituals  ed  als  seculars 
mava  quei  nuota  tier;  ils  spiri- 
tuals havevan  d'  obedir  agi  Avat, 
pia  ha  ina  suprastonza  seculara 
nuota  giù  de  semischedar  en 
talas  caussas  ed  era  buca  giù 
de'  proponer  enzitgei  semigliont 
sin  Cumin. 

24.  Sch'  ei  fuss  stau  de  da- 
tschiert  al  Nunci,  che  la  bulla 
vegni  observada,  sche  havess  el 
doviu  censurar  ils  malobedeivels 
spirituals  culla  excommunicaziun, 
sco  el  haveva  smanatschau. 


Ei  'gì  ei  era  buca  tenor  la  ver- 
dat  quei  che  Avat  Adalbert  de 
Funs  scriva,  che  Mistral  Giachen 
Berchter  seigi  vegnius  silsuen- 
ter  en  extrema  pupira,  schina- 
von  eh'  el  ha  mo  da  siu  bab  p. 
m.  artau  1671  per  sia  part 
14000  R.  senza  ils  440  R.,  che 
el  ha  giù  retschiert,  curch'  el  ei 
maridaus  e  senza  la  jerta  de  sia 
mumma. 

E  quei  vegn  el  bue  a  haver 
dersentau  en  5  onns  entochen 
1Ó76.    Suenter  sia  mort  han  ins 

5 


34     — 


R,  so  er  zu  St  Joannes  vermacht 
batte,  bezalt. 

er  batte  selber  sein  Frau  Ma- 
ria Castelberg  aussgesteuret,  und 
R  600  und  mer  bezalt,  scbaue 
die  brieffen  welcbe  nocb  vor- 
handen. 

fur  H.  P.  Adalgot  Bercbter  ^) 
geistlicben  zu  Einsidlen  bat  man 
wider  600  R,  obne  scbuolern 
kostgelt  bezalt,  ber  bauptman 
Gilli  Scherno  von  scbwiz  bekent 
mit  seiner  eignen  bandtscbifft, 
dass  er  R  1000  wegen  seiner 
Frau  Margaritba  Bercbterin  ^)  obi- 
gen  Docbter  empfangen  habe.  i- 
tem  die  Ada  de  falscharidas,  so 
R  2000  gescbezt  worden,  item  si 
fontauna,  si  funs,  si  latis.  etc. 

[157]  Man  bat  zwar  gesagt 
dass  sein  Vatter  ibn  nit  fast  ge- 
liebt,  und  gern  gesecben,  dessent- 
wegen  er  selber  gern  anderwo 
bin  gangen,  dazu  auch  seine  Miss- 
giiner  gerathen  baben,  ist  er  docb 
alss  ein  kriegss  officierer  zu  Wa- 
lenza  gewesen  und  in  Frankb- 
reicb,  alwo  nebent  sein  ordinari 
besoldung  bat  erlaubnuss  gebabt 
von  dem  bauptman  von  Scbauen- 
stein,  und  bauptman  Cleric  von 
Cbur  gelt  zu  entlebnen,  so  vii 
alss  er  vonòtben  gebabt,  wel- 
cbess  gelt  seine  Erben  nach  sei- 
nen  tod  obigen  11.  erwendet  ba- 
ben wie  die  quitanzen  auffweisen. 

^)  P.  Adalgott  (avon  Conradin)  ei  staus  il  secund  affon  de  sia  secunda 
dunna,  Maria  de  Castelberg.  Ei  naschius  (ì  d' October  16.54,  studiau  a  Nossa- 
duiinaun,  mia  eli'  el  ei  intraus  e  fatg  profess  ils  21  de  November  1G72.  Spiri- 
tual 1077.  t  1()'.>2  Avrei.  —  „1<J73,  20  Nov.  oline  dea  tischgelt  in  der  scbuol, 
und  in  novitiat  bat  er  (P.  Ad.)  60!)  11.  mit  sicb  in  Kloster  getragen,  tur  wel- 
cben  sein  H.  liruoder  (Podestat  Gion  Bercbter)  so  vii  Veldliner  Wein  auf  sein 
Kosten  bin  auss  liat  lassen  auss  fiibren."  Br.  pag.  66. 

^)  Margheta  ei  stada  'gì  emprem  aifon  de  Mistral  Giachen  Bercbter; 
nascliida  ils  4  de  Kevrer  16:56,  maridada  cun  Capitani  Julius  Scborno  de 
Hviz,  cbe  liaveva  l'orsa  i)riu  si  niinieras  ella  Cadi,  ne  di'  era  veguius  enco- 
noscbents  cun  Mistral  (i.  Bcrcliter  cn  Hurvctscli  iiiilitaric.  Margbeta  ei  morta 
a  Sviz  (SattelVj  ils  16  d'Avrei  KkSó. 


pagau    ils  70  R.,    eh' el  haveva 
giù  fatg  si  a  s.  Gions. 

El  haveva  sez  giù  dotau  sia 
dunna  Maria  Castelberg  e  pagau 
600  R.  e  de  pli.  Mira  las  brevs, 
eh'  existan  aunc. 

Per  P.  Adalgott  Bercbter,  pa- 
der  a  Nossadunnaun,  han  ins 
puspei  giù  pagau  600  R.  senza 
ils  quosts  pella  scola;  Capitani 
Geli  Scherno  de  Sviz  attesta  cun 
sia  atgna  suttascripziun,  che  el 
hagi  retschiert  lOOO  R.  pervia 
de  sia  dunna  Margheta  Bercbter, 
feglia  dil  sura  (Mistral  Giachen 
B.),  medemamein  1'  acla  de  Fal- 
tscharidas,  eh'  ei  vegnida  vale- 
tada  2000  R. ,  item  si  Fontauna, 
si  Funs,  si  Latis  etc. 

Ei  'gì  ei  vegniu  detg  zvar,  che 
siu  bab  hagi  buca  giù  ton  bu- 
gen  el  e  hagi  viu  bugen,  eh'  el 
vomi  enzanu'  auter  e  leutier  han 
era  ses  adversaris  giù  cussigliau, 
mo  ei  tonaton  staus  sco  offìcier 
a  Valencia  ed  en  Frontscha,  nua 
eh'  el  ha,  sper  siu  salari  ordi- 
nari, giù  la  lubientscha  de  far 
far  empristar  daners  dal  Capitani 
de  Schauenstein  e  dal  Capitani 
Cleric  de  Cuera  ton  sco  el  ha 
giù  de  basegns  e  quels  daners 
han  ses  artavels  turnau  anavos 
suenter  sia  mort  als  sura  Signurs, 
sco  las  quittanzas  muossan. 


;^5 


Wan  ein  brawer  Man  nit  ein 
guothe  haussiiche  Frau  ^)  hat, 
wird  sein  hauss  bald  zu  grundt 
gehen  wie  Salamon  sagt,  und  wan 
ein  Ehrlicher  Man  vii  Missgiiner 
hat  die  zu  seinem  undergang 
helffen,  und  verbieten  dass  nie- 
mandt  umb  die  bezahlung  etwass 
geben  solle,  so  muoss  derselbe 
wohltrachten  ob  er  etwass,  Ehr- 
weiss,  od.  um  liebe  Christi  willen 
seine  nahrung  iiberkhome. 

Wie  er  gestorben,  nach  kriegss 
manier  Ehrlich  begraben  findest 
oben  in  sein  leben. 

[158]  Ich  hab  mit  grossen  freii- 
den  von  etlichen  ehrlichen  me- 
nern,  alss  Gion  de  schlans  in 
Mompe  de  Medell,  Gion  durial 
de  selva,  Schimun  de  Curtius  si 
Buretsch  welche  in  Frankhreich, 
und  Walenza  auch  gewesen  dass 
er  viler  sprachen  wohl  erfahren, 
seher  anstendig,  lieb,  und  wert 
alien  seye  gewesen,  nach  aussag 
Alberti  2  di  beredsam,  vii  seiner 
schrifften  seind  bey  vilen  verhan- 
den,  und  wohl  componiert,  und 
schon  geschriben,  und  diss  we- 
nig  zu  seiner  einiger  verthati- 
gung,  auss  grossermeklicher  tra- 
gender liebe  gegen  meinen  ge- 
liebtisten  H.  Gross  Vatter  hab 
ich  einfeltiklich  geschriben  mihr 
nichs  auff  besess  aussdeiiten  wird, 
weilen  es  keinem  wird  schaden. 

Desswegen  solchess  li.  Apt 
Adalbertus  dis  nit  hatte  sollen 
schreiben  in  betrachtung  dass  die 
alte  familia  Berchterianorum  dem 
Kloster  Disentiss  von  altenhero 
seher  zugethan  ware,  und  under 
die  Benefactores  gezehlet  worden, 
auch  er  selber  als  P.  Adalbert  de 


Curdi'  in  brav  um  ha  bue  ina 
buna  caserina,  vegn  sia  casa, 
SCO  Salomon  di,  gleiti  ad  ir  sut- 
sura,  e  curch'  in  brav  um  ha 
biars  adversaris,  ils  quals  gidan 
a  ruinar  al  e  che  scommondan, 
eh'  ins  detti  enzitgei  per  pagar, 
sehe  sto  in  tal  bein  mirar,  sche- 
bein  el  survegn  sia  vivonda  cun 
honur    ne  per  amur  de  Cristus. 


Co  el  ei  morts  e  satraus  cun 
honur  tenor  moda  militara,  an- 
flas  ti  sura  en  sia  veta. 

Cun  grond  legherment  hai  jeu 
enderschiu  da  differents  bravs 
umens,  sco  da  Gion  de  Schlans 
a  Mompe-Medel,  Gion  Durial  de 
Selva,  Schimun  eie  Curtins  de 
Buretsch,  eh'  ein  era  stai  en 
Frontscha  ed  a  Valencia,  eh'  el 
fuvi  bein  versaus  en  bia  lun- 
gatgs,  eh'  el  seigi  staus  fetg  ho- 
norifics,  plascheivels  e  preziaus 
a  tuts  ;  tenor  dir  de  Adalbert  II 
fuv'  el  de  buna  eloquenza,  bia- 
ras  de  sias  scartiras  seigien  en 
bia  mauns,  bein  componidas  e 
cun  biala  scartira.  E  quei  pauc 
hai  jeu  scret  simplamein  per 
sia  atgna  defensiun,  ord  gron- 
dissima  carezia  encunter  miu  pli 
carezau  tat,  che  negin  vegli 
metter  ora  en  mal  a  mi,  cunquei 
eh'  ei  dat  a  negin  donn. 

Ord  tal  motiv  havess  pia  Avat 
Adalbert  (III  de  Funs)  buca  do- 
viu  scriver  de  quei  en  conside- 
raziun,  che  la  veglia  familia  dils 
Berchters  ei  stada  da  vegl  en- 
neu  fetg  attaschada  alla  Clau- 
stra  de  Muster  e  vegn  quintada 
denter  ils  benefaeturs;  era  el  sez 


')  Sco  ei  para  ha  sia  secunda  dunna,  Maria  de  Castelberg,  f  ils  19  de 
Fevrer  1086,  buca  saviu  tcnci-  dil  meglier  casa;  .  .  .  „\velclie  iibel  hat  hausen 
kouneu,  daruiu  ihme  nit  alles  wohl  gelungea."  lir.  pag.  198. 


—     86     — 

funs  hiesse  vii  schankhungen  von  ha,  curch'  el  senumnava  aunc  P. 
gelt,  biiochern,  anderer  sachen  Adalbert  de  Funs,  survegniu  bia 
empfangen,  und  grosse  Ehr,  und  regals  en  daners,  cudischs  ed 
lieb  ihme  von  H.  Podestat  Berch-  autras  caussas  ed  era  ton  pli, 
ter  erwisen.  immemor  beneficio-  che  Podestat  Berchter  ha  de- 
rum.  mussau  ad  el  (Adalbert  III)  gron- 

da honur  e  carezia.    Seregordas 
buca  pli  dils  benefecis. 


Dein  nus  aunc  ina  gada  ina  quorta  egliada  sin  nies  document, 
sche  vesein  nus,  che  quel  ei  elaboraus  cun  gronda  stenta  e,  schi 
lunsch  SCO  nus  savein  giudicar,  cun  tutta  pusseivla  obiectivitat.  Igl 
auctur  sefundesclia  sin  veglias,  senza  dubi  verdeivlas  fontaunas, 
cunzun  las  scartiras  de  P.  Maurus  Cathrin,  eh'  ein,  sco  ei  vul  parer 
a  nus,  buca  stadas  enconuschentas  agi  auctur  della  „Synopsis". 

Ei  seresultescha  ord  quei  document  —  cuntrari  alla  liistoria 
entochen  dacheu  — ,  che  la  bulla  de  Papa  Urban  Vili  seigi,  entras 
in  sbagl  cun  il  diplom  dil  doctorat  de  Avat  Adalbert  II,  gnanc 
stada  sin  Cumin,  nundir  vegnida  tagliada  en  tocs  cun  in  cunti. 
Ultra  de  quei  secapev'  ei  da  sesez  per  in  um  sco  Adalbert  II  ei 
staus,  eli'  el  vegnessi  a  prevegnir  a  scadina  profanaziun  della  bulla 
cun  far  adatadas  condiziuns,  avon  che  surdar  quella,  las  qualas  ein 
era  vegnidas  fatgas  ed  observadas,  malgrad  tutta  alteraziun  da 
part  dil  pievel  e  de  ses  manaders. 

Ord  las  numerusas  notizias  sur  Mistral  Giachen  Berchter  se- 
muoss'  ei  plinavon  claramein,  eh'  el  seigi  staus  da  tut  temps  in  sin- 
cer  e  beinvesiu  amitg  della  Claustra  e  eh'  el  seigi  già  ord  tala  ri- 
schun  buca  staus  el  cas  de  far  in  tal  afrunt  alla  Claustra.  Ils  dif- 
ferents  argunients  cun  las  notizias  accompignontas  muossan  eviden- 
tamein,  che  Mistral  Giachen  Berchter  hagi  buca  tagliau  en  tocs  la 
bulla,  che  sin  secontener  sin  Cumin  hagi  fatg  en  negin  gran  dishonur 
a  sin  num  e  che  sias  relaziuns  tinanzialas  seigien  tuttavia  buca  stadas 
ord  moda,  sco  era  eh'  el  seigi  silsuenter  vivius  e  morts  en  honur. 

Las  bunas  relaziuns,  che  regevan  denter  la  Claustra  e  la  fa- 
milia  Berchter  avon  il  Cumin  de  1656,  ein  era  semantenidas  suen- 
ter,  sco  nus  vesein  quei  principalmein  tier  sia  mort  1676,  ed  ein 
era  seartadas  vi  sils  affons  de  Mistral  Giachen  Berchter.  Perdetga 
de  quei  datan  pliras  notizias,  che  nus  havein  anflau  sur  ses  dus 
fegls,    P.  Adalgott,    conventual  de  Nossadunnaun    e  Podestat    Gion 


—      37     — 

Berchter,  che  ha  prestali  biars  siirvetschs  alla  Claustra,  fatg  si  ina 
gronda  facultat  ad  ella  e  eh'  ei  perfin  daventaus  commensal  de 
quella  1692. 

En  quei  document  legin  nus  plinavon  per  1'  emprema  ga  po- 
sitivamein,  che  Avat  Adalbert  III  de  Funs  seigi  igl  auctur  della 
„Synopsis"  e  eh'  el  hagi  concepiu  quella  1696.  —  En  nies  allegau 
manuscret  ei  vegniu  purtau  en  diversas  notizias  entochen  1736, 
—  igl  onn,  che  P.  Justus  ei  morts  —  denton  havein  nus  anUau 
negliu  remarcas  sur  la  „Cuorta  Memoria".  Ins  astga  forsa  conclu- 
der ord  quei,  che  quella  seigi  vegnida  translatada  e  compilada  per 
suenter  1736. 

Fertont  eh'  ins  enconoscheva  entochen  dacheu  mo  paucas  scar- 
tiras  cui  nuni  digl  auctur,  las  qualas  ein  daventadas  in'  unfrenda 
dils  ditìerents  berscliaments  della  Claustra  (1387,  1514,  cunzun 
1799),  vegnin  nus  fatg  attents  (pag.  11)  sin  auters  novs  nums,  ils 
quals  havevan  scliau  anavos  notizias  sur  fatgs  de  nossa  patria. 
Denter  quels  sesantlan  era  Mistral  Giachen  Berchter  e  siu  fegl  l'o- 
destat  Gion  Berchter. 

La  schlateina  Berchter  ei  ina  dellas  pli  veglias  ella  Cadi.  El 
dequors  dil  temps  ha  ella  dau  biars  e  meriteivels  umens  pella  pa- 
tria e  pella  baselgia.  —  Colonel  R.  de  Hess  scriva  en  siu  7,Frag- 
men  Genealogicum  des  Geschlechtes  Berther"  : 

„Ils  Berthers  ein  senza  dubi  ina  dellas  pli  veglias  e  distin- 
guidas  schlateinas  dil  cumin  della  Cadi.  Già  el  14avel  tschentaner 
vegnan  els  avon  en  documents  de  Tujetsch  sut  il  num  „de  Cha 
Berchte".^)  Dal  Lóavel  tschentaner  naven,  scret*  „Berchter",  a 
Tujetsch,  Mustér  e  Sumvitg.  Depili  19avel  tschentaner,  scret  ,,Ber- 
ther",  els  medems  loghens.  Già  el  1 5 avel  tschentaner  han  ils  Berch- 
ters  dau  mistrals  al  cumin  della  Cadi;  eli'  emprema  mesadat  dil 
16  avel  tschentaner  alla  Ligia  Grischa:  Landrechters,  q.  v.  dir  Caus 
della  republica  della  Ligia  Grischa;  el  16,  17  e  18 avel  tschentaner 
al  cumin  della  Cadi  in  diember  de  mistrals,  bandirels,  scarvons; 
allura  comissaris,  podestats,  scarvons  della  Ligia,  delegai  d'  honur 
siila  dieta  ed  a.  v.  Nus  anflein  ils  Berchters  fetg  savens  en  scar- 
tiras  stampadas  de  contegn  hi  storie,  sco  era  en  in  grond  diember 
de  documents  originals". 


')  A  Tujetsch  anflein  nus  la  schlateina  Berchter  per  1'  emprema  ga    en 
ina  scartira  de  13U0,  ils  26  de  Fenadur.  —  Mira:   Mohr,  Regesten  Nr.  7.5, 


—     38     — 

Ella  liesta  clils  mistrals  della  Cadi  anfiein  niis  suondonts  nums 
ord  la  schlateina  Berther: 

Martin  (Jenin)  Bercliter  de  Tscliamut  1425/6. 

Giaclien  Berchter  1461/4. 

Duri  Berchter  de  Tujetsch  1467;  1471/2;  1477/81;  1484;  1400/5. 

Ciìon  Duri  Berchter  1497/8;    1503/4.  —  Landrecliter  1511/2. 

Martin  Berchter  1499—1502.1) 

Oiachen  Berchter  1509/10. 

Duri  Berchter  de  Tujetsch  1513/9;  1522/62).  _  1519  ]^^  j)^^^^ 

Julius  II  regalau  ina  bandiera    al  Cumin  della  Cadi.  — 

Landrechter  1522/3;  1528/9;  1531/2. 
Pieder  Berchter  de  Tujetsch  1546/0.  —  Landrechter  1549/50; 

1561/2.  —  Commissari  a  Clavenna  1555/7  cun  in  salari 

de  1200  R. 
Duri  Berchter  1551/2. 

Ciachen  Berchter  de  Tujetsch  1587/9;  1504/5. 
Martin  Berchter  1500—1600. 
Gion  Berchter  1605/7;  1617/8;  1620/1;  1636/8. 
Giachen  Berchter  de  Muster  1645/7;  1656/8. 
Josef  Nicolaus  Berchter  de  Trun  (Darvella)  1770/2.  —  Pode- 

stat  a  Trahona  1753/5. 
Benedetsr  Berchter  de  Sumvitar  1772/4. 


Sper  quels  meriteivels  umens  per  il  stat  catein  nus  era  in 
grond  diember  de  spirituals  ord  la  schlateina  Berther,  dils  quals 
nus  numnein  ils  suondonts: 

P.  Adalgott  Berchter  de  Muster,  0.  S.  B.  a  Nossadunnaun, 
t  1692. 

Sur  Pieder  Berchter  de  Quoz-Muster,  f  1714. 

P.  Justus  Jos.  Berchter  de  Muster,  0.  S.  B.  a  Muster,  f  1736. 

P.  Celestin  Berchter  de  Muster,  0.  S.  B.  a  Muster,  f  174  .  . 

^)  ,,1499  Alss  Martinus  Berchter  des  Klosters  und  der  Gemeindt  Disen- 
tiss  rcgiercnder  Landtaman  ware,  liat  er  alss  liaubt  Man  die  Companei  der 
Soldaten  von  Disentiss  gen  Miinstertlial  wider  keiser  Maximilian  gcfiirt,  und 
in  demselhen  p]tsclilendcr  kricg  sicli  liberali  wolverlialten,  und  in  grossess 
lob  darvongetragen  wie  Adalb.  3.  Ajit  schreibt.  die  graiie  Piindtner  haben 
obgesiget."  —   Br.  p.  161. 

^)  ,,1525  Alss  Udalricus  Berchter  regiercndcr  Landtaman  ware,  und  die 
staad  kleffen,  und  dass  scliloss  Miiss  von  Joanne  Medico  eingenoracn  worden, 
seind  die  riindtiier  dort  liin  gezogen  widcrura  zu  eroberen,  alsdan  hat  Udal- 
ricus Berchter  die  Companei  soldaten  der  Gemeindt  Disentiss  alss  haubt  Man 
dorthin  gefiiort.  habcn  ilberkoracn."  —  Br.  p.  101. 


—     39     — 

Sur  Giaclien  Antoni  Bercliter  de  Camischollas,  f  1765. 
Sur  Gion  Antoni  Bercliter  de  Muster,  Notar  apost.  f  1781.^) 
Sur  Nicolaus  Bercliter  de  Segnas,  f  17'J8. 
Sur  Tuniaiscli  Dionis  Berther  de  Muster,  f  180D. 
Sur  Gion  Battesta  Berther  de  Muster,  f  181 G. 
Sur  Gion  Ludivic  Berther  de  Muster,  f  18  .  .  . 
P.  Adalgott  Berther  de  Segnas,  0.  S.  B.  a  Muster,  f  1875. 
Sur  Paul  Benedetg   Berther  de  Kabius,    Canonie  e  Decan  dil 
capetel  grond,  f  1878  etc. 


Suenter  haver  gin  antlau  il  sura  docunient,  havein  nus  con- 
siderau  per  in  act  de  dueivkidat  de  publicar  quel  e  rectitìcar  cheu- 
tras  in'  errur  de  nossa  historia,  che  ha  cuzau  varga  250  onns.  Nus 
antiein  quella  rectificaziun  per  dueivla  e  gesta  già  visavì  nies  Cu- 
min,  sin  il  qual  ei  schischeva  entochen  ussa  la  zanur  ded  esser 
staus  secontenius  sin  moda  nuncorrecta  encunter  acts  officials  de 
Sia  Sontgadat  Papa. 

Nus  anliein  quella  publica  rectificaziun  per  dueivla  e  gesta  era 
visavì  la  veglia  schlateina  Berchter,  oravontut  visavì  la  respectabla 
personalitat  de  Mistral  Giachen  Berchter,  che  ha  stoviu  spitgar  sin 
quella  ditg  avunda,  mo  nua  che  nus  savein  denton  dir  oz  cun  il 
psalmist:  Judicium  et  iustitiam  in  Jacob  tu  fecisti  (98,4).  Ti  has 
schaii  conto ìischer  dretg  e  giustia  il  Giachen. 

—     FINIS.     — 


')   Co  ils  spirituals    vegnevan  pri  si    dad  in  teinps    dallas  visclinauncas, 
vesein  mis  vid  quei  excellent  spiritual  8iir  Gion  Antoni.     Suenter  eisser  staus 

7  onns  caplon  a  Curaglia  eis  el  vegnius  elegius  17,34  sco  plevon  a  Sclilans  per 
2  onns.  17.3(3  eis  el  vegnius  confirmaus  per  4  onns;  1740  contìrraaus  per  7  onns; 
1747  confirmaus  per  4  onns;  1751  medemaraein  per  4  onns;  17.55  contirmaus 
per  ()  onns;  17()1  medemamein  per  G  onns.  —  17G7  ha  el  resignau  voluntaria- 
mein  siila  pleiv  de  Sclilans  ed  ei  serendius  sco  caplon  a  Caverdiras,  la  quala 
pervenda  el  ha  fatg  si.  Persuenter  havevan  ils  vischins  de  Caverdiras  de  do- 
mar la  familia  Berchter  a  vitg  Muster,  curch'  ei  era  de  prender  si  in  niev  ca- 
plon. Era  haveva  in  spiritual  ord  la  parentella  Berther  la  preferenza  sin  la 
pervenda  de  Caverdiras.  —  Sur  G.  Antoni  Berchter  ei  raorts  a  Caverdiras  ils 

8  de  Zercl.  1781  e  satraus  leu  en  haselgia  avon  igl  aitar  grond.  La  piatta  cun 
l'arma  dils  Berthers  ed  inscripziun,  che  cuvreva  sia  fossa  tuchen  18!I1>,  sur- 
vescha  ussa  per  sulada  ordeifer  la  haselgia,  sper  il  clutger. 


851 
D45B47 


Berther,  Baseli 

Il  Cumin  della  Cadi 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 


UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY 


o  co