08 020 2
0? זוחפּ ז
|
װ
ששםוץ
0 ושזו 5
וז
פּאשסס זא!/ {דט
א בליק אין דער אידישער רעכטלאַ-
6 זיגקייט און אין דער געשיכטע
יפ דער אידישער עמאַנציפּאַציאָנס
בעוועגונג
03 5
פא
:
4 88860 ס
וו
- 9 13
א הרה עה יי
0 א וװ' בי
!קוח הי
מוח שוח תע
ו בי
= +-* 3 = :
: =+ וי == אס +
= יי יע יו ט 4 ייט יי א = .
= ,)2 אי 26 2 2325 = יע
- י, י . {: 2 : יס . -
: גע :קאביימ :2
4652 ; ימיל סק:יד..2. עי שאר ? מ: יי = 27 4
=+ ו : =: ר = קיב א יע
= 5 יש := = 2
יי טא יי 5 4
.=
היה היהש
אונטער דער רעדאַקציע פון
בּ. בּאָרוכאָו
יט דע יו בר יט יעג טע ר יפ יע וי יה יי
הײהר
אַרויסגעגעבען פון
אידיש נאַצ. אַרבײטער פערבאַנד פון אַמעריקאַ
ניױאָרק, אויגוסט, 1916,
6 10 65601664ז? | ' 6 א : צ יו 4 :1
06 טא קמ1 ז א יו א אש :יש
דאס8סד זס צזדזפמפמצזאט :
וס 0 צ 66 00 - וי
{0 651616 106 " יט | א : ךּ
60 .םג 105 | אינהאַלט: א שי
| ויים ן
פאָרוואָרט יט דיא יי יי באט טע יע פערט 6
1. רעכט און דער קאַמפּף פאַר רעכט א ןטש עקעט טי
די געשיכטע פון אידישער עמאַנסיפּאַציץ אין מערבאייראָפּאַ....., 12
(א, טשעריקאָווער.)
3. דער קאַמפּה פּאַר אידישע רעכט אין מזרה-אייװאָפּאַ... ..4:2;,, הי
4 די אידישע רעכטלאָזיגקייט אין רוסלאנד (א, טשעריקאָװער)...... 58
5, די אידישע רעכטלאָזיגקייט אין רומעניען (ד. בױ"גריון).......... 45
6 די אידישע רעכטלאַגע אין עסטרייך = +..:2,.::ש.צץ.. יע ייו
?, די רעכטליכע לאַגע פון די אידען אין דער טערקיי (ד. בן"גריון)....-
8 די בירגערליכע גלווכבערעכטיגונג;, " +96:666466666,ן ר יי
א. מענשלוכע און פּערזענליכע רעכט ....6.6..ש.עע .וי
ב. בירגערליכע (פּאָליטישע) רעכט 662..::666661652,ן יי
דו נאַצואָנאַלע פראַגע און נאַציאָנאַלע רעכט *. .26:2..2,,ן { יי
0, נאָכװאָרט 1 .2.1 .6.2 ...יע ,. ,יי
די קאַפּיטלען 1, 2, 6, 8, 9 און 10 זיינען פערפאַסט פון ב, באָרוכאָו,
----4
א
יֹ
*.
א הנק + + 220 :אל ר -מאן ערשכ .פנ עי 6 זי 55-= אונ ישר :2 שוב 2
יש דוי סאו,פפאה? /988,אא-ואפאו
רעגיט א =+ .ץ .א .דהששאיסם 84 .
א: *+איז -
11
אין קאמפף
פאר אירישע רעכט.
אַ בליק אין דער אידישער רעכטלאָזיגקייט
ר " =
און אין דער געשיכמע פון דער אידישער
עמאַנציפּאַציאַנם בעוועגונג
שי
אונטער דער רעדאקציע פון
3 2 אַרוןכאַדו
:ט
אַרויסגעגעבען פון
אידיש נאַצ. אַדּבײטער. פּערבאַנד פון אַמעריקאַ
ו ׂ' 7 4
ה ניויאָרק, אוינוסט, 1916:
ץ 3848 1
0 9 וסא
צו 6
ר זס דול
פאָרוואָרט
די וועלט-מלחמה ראָט אין זיך פערוויקעלט אַ גאנצע מאכע אנגעוועה-
טאָגטע פראגען, נאַציאָנאלע, סאַציאלע און װעלט-פּאָליטישע, װאָס האָבען
שוין לאנג געווארט אויף אַ געהעריגער לייזונג. ס'איז ניט אױסגעשלאָסען,
אַז די גרויסע איבערקעהרענישען, װאָס מ'קאָן ערווארטען נאָך דער מלחמה,
זאָלען ברענגען אַ טהיילווייזע אָדער אפילו אַן ענדגילטיגע פייזונג פאַר
איינינע פון אָט די פראגען. |
צווישען די פּראָבלעמען, װאָס האָבען שוֹין לאַנג געדאַרפט געלייזט
ווערען און װאָס די מלחמה האָט מיט העלישען פייער בעלויכטען פאַר דער
וועלט אין זייער נאנצען טראגישען ערנפט, פערנעהמט די אידען-פראנע
איינעם פון די ערשטע פּלעצער. איינער פון די וויכטיגסטע מלחמה-טהעאַ-
טערס פערשפּרײיט זיך איבער א קאָלאָסאַלער טעריטאָריע, וואו אַ וויכטיגען
טהיי? פון דער בעפעלקערונג בילדען די אידישע מאַסען. ניין מיליאָן אידען
וואוינען אין יענע געגענדען פון רוסלאנד, ליטא, קורלאנד, פּוילֶען, פּרייסען,
גאליציען,. בוקאָווינא, אונגארן און טערקיי, װאָס בילדען דעם מזרח-טהעאַטער
פון דער מלחמה,. דער שווערסטער און קאַטאַסטראָפאלסטער טהייל פונ'ם
וועלט-קריעג שפּיעלט זיך פאנאנדער דירעקט אויף די פּלייצעס פון אידישען
פאָלק, דער עקאָנאָמישער חורבן, די פּאָליטישע רעכטלאָזיגקייט, די מילי-
טערישע הפקרות, אַלְץ האָט זיך פעראייניגט צו פערוואנדלען דאָס לעבען
פון די אידישע מאסען אין.אַן אמת'ען גהינם, פול מיט איבער-מענשליכע
יסורים, פיזישע און גייסטינע.
קיינמאָל האָט נאָך די אוננאָרמאלע לאנע פון אידישען פאלק ניט
בעוויעזען איהר צואוואונדעטען פּנים מיט אַזאַ שרעקליכער אָפענקייט, וי
אין אָט די שווארצע יאָהרען פון וועלט-שרפה, און קיינמאָי האָט נאָך די
שוידערליכע אידען-פראגע ניט אָנגענומען אַזאַ אױסגעשפּראָכענעם כאראק-
טער פון אַ װעלט-פּראָבלעם, פון אַן אינטערנאַציאָנאלען אומנליסק, וי אצינד.
אויף די אידען פון די נייטראלע לענדער, און בעזאָנדערס אויף די דריי
מיליאָן אידען פון די פעראייניגטע שטאאַטען, איז איצט אויסגעפאלען רי
4 אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
אויפגאבע אַרויפצוברענגען דאָס אידישע פּראָבלעם אויף דער טאַנעס-אָרךד-
נונג פון דער װעלט-פּאָליטיק און צו פערלאנגען פון דער מענשהייט, אן די
אידען-פראגע זאָל איין מאָל פאר אַלע מאָל געלייזט ווערען אויפ'ן מעגליכסט
ראַדיקאַלען אופן. די אַמעריקאנער אידען האָבען אויף זיך דעם גרויסען
היסטאָרישען חוב צו זאָרגען דערפאַר, אַז דאָס אידישע פאֶלְק זאָל ענדליך.
בעפרייט ווערען פון זיין ביישפּיעללאָזער אוננאָרמאלער לאנע: עס מוז
ענדליך געשאַפען ווערען אַ גאַראַנטיע געגען דעם, װאָס יערע קאטאַסטראָפע
פון דער געשיכטע שטעלט אונזער פאָלק ביים ראַנד פון אונטערנאַנג און
װאָס יעדעס מאָל ווערט אונזער פאָלְק ערשיטערט טיעפער און נעפעהרליכער,
װוי אַלע אַנדערע פעלקער.
צו דעם צוועק מוז דאָס אַמעריקאַנער יודענטהום קודם כ? האָבען אַ
קלאָרעס בילד וועגען דער אידישער לאַנע אין די מלחמה-לענדער. און אזוי
וי די אידעך-פראַנע קען אַװעקנעשטעלט וערען אויף דער פּאָליטישער
טאַגעס-אָרדנונג הוױיפּטזעכליך פון דער רעכטליכער זייט, מוז קודם כ? בע-
לויכטען ווערען די ר ע כ ט ? י כ ע לאַנע פונ'ם אידישען פאָלק אין פער-
שיעדענע לענדער. דאָ שטויסען מיר זיך אָן אויף דער פיעלזייטינער און
פערשיעדענארטינער רעכטלאָזינקייט פון אידישען פאָלק, און די ערשטע זאַך,
װאָס מיר קענען מאָהנען ביי די פעלקער פון דער ערד, איז, אז די רעכט-
לאָזיגקייט פון אונזער פאלק זאָל אומעדום אָפּנעשאפט ווערען. די אידען,
אַלס פּערזאָנען, די איהען, אַלס בירנער, און די אידען, אַלס פאָלק. מוזען
אומעדום אַועקגעשטעלט ווערען אין אַ גלייכער רעכטליכער לאַגע מיט אַלע
אַנדערע פּערזאָנען, בירנגר און פעלקער.
דאָס קומט אונז, אַלס עלעמענטאַרער יושר. דאָס קומט אונז אַלס
קאָמפּענסאציע פאַר די קרבנות, װאָס מיר האָבען נעבראכט און וועלען נאֶך
ברענגען בעת מלחמה און נאָך איהר פאַר דער מאכט און דעם נליק פון
אַלֶע לענדער. דאָס קומט אונז אין די אינטערעסען פון אינזער רעטונג,
פון אונזער בעפרייאונג, אין די אינטערעסען פון דער רעכטס-אָרדנונג פון
יענע לענדער, וואו מיר וואוינען, -- דאָס קומט אונז, ענדליך, אין די אינ-
טערעסען פון דעם פאָרטשריט פון דער גאנצער מענשהייט.
יט 8 6
-
עי
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכם 9
די דאָזיגע בֿראָשורע בעהאַנדעלט די אידען-פראנע אויסשליסליך פון
איהר רעכטליכער, יורידישער זייט. ניט וייל מיר װאָלטען מבזה געווען
די אַנדערע זייטען פון אונזער נאַציאָנאַלער עקזיסטענץ, װי: די שווערע
אַנאָמאַליען פון אונזער עקאָנאָמישען לעבען, די קולטורעלע חלאת'ען, די
עמיגראציע, דעם געזעלשאפטליכען אנטיסעמיטיזם, די היסטאָרישע צו-
קונפטס-האָפנונגען פון אידישען פאָלק, אָדער דעם דירעקטען חורבן, װאָס
די מלחמה האָט אונז געבראכט. ניין, אָט די אלע זייטען זיינען פאַר זיך
ניט וועניגער וויכטיג, איידער די רעכטליכע זייט. נאָר, װוי געזאָגט, קען פאַר
די פעלקער היינט-צודטאָג אוועקנעשטעלט וערען הויפּטזעכליך די רעכט-
ליכע זייט פון אונזער פראַגע, און אין איהר מוזען מיר הויפּטזעכליך קלאָר
ווערען.
דער אידיש-נאַציאָנאלער ארבייטער-פערבאנד האָט בעשלאָסען אַרױס-
צוגעבען אַ בראָשורע, װואָס זאָל אין קורצע און אַלגעמײנע שטריכען אָנ-
צייכענען די וויכטיגסטע פראגען פון דער אידישער רעכטלאָזיגקייט און פון
דער אידישער גלייכבערעכטינונג. ער האָט מיך אינסטרואירט אַזאַ בראַ-
שורע צו פערפאסען, נאָר כדי די נויטינע קאָמפּליצירטע אַרבייט זאָל גע-
מאכט ווערען װאָס שנעלער און װאָס מעהר קאָמפּעטענט, האָב איך, מיט
דער הסכמה פון פערבאנד, צוגעצויגען צו דער ארבייט די פריינד בן גריון
און א. טשעריקאָווער, -- דעם ערשטען, אַלס ספּעציאליסט אין די אַנגע-
לענענהייטען פון די באַלקאַןדלענדער און דער טערקיי, און דעם צווייטען,
אַלס ספּעציאליסט אין רוסישע אַנגעלעגענהייטען. חוץ דעם האָט פריינד
א. טשעריקאָווער איבערגענומען די געשיכטליכע איבערזיכט פון דעם קאמפּף
פאַר איִדישער בירנערליכער עמאַנסיפּאַציע אין די לענדער פון מ ערב-
אײיראָפּא. די קאפּיטלען 2 און 4 זיינען פערפאסט פון טשעריקאָווער און
די קאפּיטלען 5 און 7 פון בן נריון,. די קאפּיטלען 1, 3, 6, 8, 9 און 10 פון מיר.
איך דריק אויס מיין טיעפען דאַנק די פריינד בן גריון און א. טשערי-
קאָװער פּאַר זייערע ווערטהפולע בייטראָגען.
נאָך אַ בעמערקונג, און מיר זיינען פארטיג מיט דער הקדמה. דער
אידיש-נאַציאָנאלער ארבייטער-פערבאנד האָט אַ בעשטימטען קוק אויף דער
6 אין קאַמפּף פאַר אודישע רעכט
צוקונפט פון דער גאנצער מענשהייט און פונ'ם אידישען פאָלְק: דאָס אין
די סאָציאַלע און אידיש-נאַציאָנאַלע ועלט-אַנשויאונג. אָבער די דאָזיגע
בראָשורע איז געשריעבען געװאָרען פאר אַלֶע קלאַסען פון אידישען פאֶלְק
מיט'ן צוועק צו געבען זיי די נויטינע פּאליטישע א ינפ אַ ר מ א צי ע.
יבכן האָבען מיר זיך ענטשלאָסען אין די אינפאָרמאַטיווע טהיילען פון דער
בראָשורע אויסצומיידען איטליכע פּארטייאישע בעלייכטונג פון דעם ענין,
אזוי אַז יעדער לעזער, אֶָהן אונטערשיעד פון פּארטיי, זאָל זיך קענען רוהיג
בענוצען מיט די ידיעות, װאָס מיר ברענגען דאָ. 7
בלויז אין דעם ג אַ כ וואָ רט, וואו מיר פערבינדען די פראגען פון
אידישער עמאַנציפּאַציע מיט א ווייטערער היסטאָרישער פּערספּעקטיוע,
האָבען מיר זיך שוין ניט געקענט און ניט געטאָרט בעגעהן אֶהן אונזערע
סאַציאַלע און נאַציאָנאלע פּרינציפּען. *)
ב. באַרוכאָוו.
ניו ואָרק, מאַי 1910.
*) מחמת דער אייליגקייט פונ'ם ענין, פערפיהר איך דאָ ניט קיין קאַמפּף געגען
דער טראַדיציאָנעלער און ניט-אויסגעהאַלמענער אָרטאָגראַפיע פונ'ם , בחור הזעצער",
וועלכער האָט סיסטעמאַטיש מבטל געווען די אָרטאָגראַפיע פון מיין מאַנוסקריפּט,
איך נעהם אויף זיך, אַלזאָ, די פּעראַנטװאָרטליכקײיט פאַר דעם אינהאַלט פון דער
בראָשורע, נאָר ניט פאַר אוהר אויסלעגעכץ,
: אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
3
רעכט און דער קאַמפּף פאַר רעכט.
די אידעען פון גערעכטיגקייט און רעכט בייטען זיך אינאיינעט מיט
די פּאָרמען פון דער געזעלשאפט. ניטאָ קיין רעכט פאַר זיך, קיין ,נאַטיר-
ליכעס" און , אייבינעס" רעכט און קיין לאָנישעס" רעכט, װאָס זיינע
װאָרצלען זאָלען ליענען אין דער ,אייבינער נאַטור פונ'ם מענשע!". די
פאָרמען פון רעכט זיינען אַזױ פערשיעדענאַרטינ, וי די פאָרמען פון מענש-
ליכע אינטערעסען -- ווייל איטליכס רעכט האָט דעם איינצינען צוועק צו
רעגולירען די בעציהונגען פון די מענשליכע אינטערעסען און אויסצוגלייכען
די קאָנפּליקטען פון מענשליכע אינטערעסען.
דאָרט, וואו מענשען הארמאָנירען איינער מיט'ן צווייטען אין זייערע
אינטערעסען, ברויכט מען קיין רעכט ניט, וויי? דאָרט זיינען אַלֶע צופריעדען.
אזוי לאנג, װי לופט און זונען-ליכט איז פאר אַלעמען גענוג געווען, איז
קיינעם ניט איינגעפאלען צו פאָדערען אַ רעכט אויף לופט, אַ רעכט אויף
ליכט, -- די מענשליכע אינטערעסען בנונע צו לופט און ליכט זיינען געווען
האַרמאָניש און ס'איזן ניט פאָרגעקומען קיין אינטערעסעךקאָנפליקטען אין
דעם פּרט. היינט אָבער, ווען די קוביק-פוטען לופט אין די וואוינונגען
זיינען געװאָרען אַלץ קנאַפּער און קנאַפּער פאַר די פאָלקס-מאַסען, און די
זונעןדליכט ווערט אַלֶץ מעהר פערשטעלט פון פיעלנאָרענדיגע הייזער, פונ'ם
רויך און גאַסענשטױב, -- ענטשטעהט שוין די פראגע פון עכט אויף לופט
און רעכט אויף ליכט. אזוי האָט אויך אמאָל קיין רערע ניט געקאָנט זיין
פון רעכט אויף ערד, אויף גרונד און באָדען, אַזױ לאַנג װי די מענשען האָבען
נאָך ניט פּערכאַפּט די ערד און ניט צוטיילט זי אין פּריואַטע נחלאות,
פון די אויבינע ביישפּיעלען זעהען מיר אִֶבעו נאָך אַ צווייטע זייט
פון רעכט ; די פערווירקליכונג פון רעכט הענגט אָפּ פון די פאַקטישע מאַכט-
פערהעלטניסען. ווער ס'האָט מאַכט -- אין פאָרם פון מזומנ'ע געלט, --
צו קריענען גענוג פרישע לופט און ליכט, דער װועט דערגרייכען זיין רעכט
אויף אָט די געגענשטאַנדען. קוים אָבער בעזיצט ער ניט די מאַכט, איז
אויך זיין רעכט וועניג װאָס ווערט אָדער גאָר ניט ווערט.
: לאָמיר נעהמען נאָך אַ וויכטיגעס רעכט, װאָס איז בעזונדערס אינטע-
8 אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
רעסאַנט פאַר אונזער ענין. לויט די מאָדערנע בעגריפען האָט איטליכער
מענש אַ ,נאַטירליכעס און אונפערלעצליכעס" רעכט צו זיין געזיכערט מיט
זיין לעבען געגען יעדען אַטענטאַט מצד אַן אַנדער מענשען. אין פלוג, װאָס
קאָן זיין נאָךְ נאַטירליכער, לאָגישער און היילינער פאַר אָט דעם רעכט,
וועלכעס איז אַפילו פּראָקלאַמירט געװאָרען אין די עשרת הדברותּ העכער
דריי טויזענד יאֶָהר צוריק , לֹא תרצח"? די געשיכטע און די געגענווארט
בעווייזען אָבער, אז דאָס הייליגע רעכט פון פּעדזענליכער אונבעריהרליכקייט
הענגט לחלוטין אִפּ פון די אינטערעסען-קאָנפליקטען און פון די מאַכט-פֿער-
העלטניסען. |
געווען צייטען, און געדויערם האָבען זיי פיעלע טויזענטער יאָהרען
נאָכאַנאַנד, ווען דאָס מענשליכע לעבען איז געלעגען אין רשות פון די געטער,
אָדער פון די הערשער. לויט'ן וואונש פון די נעטער האָט מען זיי געמוזט
ברענגען מענשליכע קרבנות. אויפ'ן קאַפּריז פון אַ געקרוינטען מענשען
האָבען טויזענטער אַנדערע מענשען נעמענט פערניכטעט יוערען אין איין
מינוט אֶהן אַ פאַרװאָס. רייכע פּריצים פלענען מיט'ן פלייש פון זייערע
קנעכט האָדעווען זייערע געליעבטע הויז-חיות. היינט װאָלטען מיר געװאָרען
אויפגעבראכט: ס'אַראַ שרעקליכע רעכטלאָזינקייט, ס'אַראַ באַרבאַריזם.
נאָר אין יענע צייטען איז קיינעם ניט אייננעפאלען צו זעהן אין דעם א
פּערברעכען נגענען רעכט. פּשוט דערפאַר, ווייל דעמאָלט האָט נאָר דער הער-
שער נעמענט האָבען אַנערקענטע אינטערעסען און דאָס לעבען פון זיינע
שקלאַפען איז בעטראכט געװאָרען אַלְס זיין אינטערעס, און ניט אַלס זייער
אינטערעס. די שקלאַפען אַליין האָבען געוואוסט, אַז אַזױ דארף עס זיין,
זיי האָבען ניט פּראָטעסטירט גענען דעם,
ערשט דעמאָלט, ווען יעדע פּערזאָן אין קלאָר נעװאָרען, אַז איהר
לעבען איז איהר פּערזענליכער אינטערעס און ניט יענעמס, ניט דער געטש-
קעס און ניט דעם הערשערס, האָט געקאָנט ענטשטעהן די מצוה ,לא תרצח"
און דאָס רעכט אויף אונפערלעצליכקייט פון פּערזאָן. און זעהען מיר רען
ניט, אז אפילו היינטינע צייטען, קוים דערװועקט זיך אין דער רעגיערונג
דער אינטערעס צו שאפען זיך מיט'ן לעבען פון איהרע אונטערטאַנען, וערט
תיכף אָפּנעשאַפט דאָס רעכט אויף לעבען און מענשען ווערען נעשיקט פֶער-
ניכטען איינער דעם צווייטען? אין צייט פון מלחמה, פון גאַסען-אונרוהען,
פון רעװאָלוציעס וועגט איבער דער אינטערעס פון שטאַאַט די אינטערעסען
פוֹן יחיד, און עס ווערט אָפּנעשאַפט דאָס , נאַטירליכסטע, דאָס היילינסטע"
פון אַלֶע רעכט,
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט 9
האָבען מיר, אַלֹּזאָ, די פאָלנענדע אויספיהרונג בכח רעכט און רעכט-
לאָזיגקייט :
א. דאָס רעכט איז אַזא נעזעלשאפטליכער א ינפ טי טוט אן
אַזאַ פּאָרם פון בעוואוסטזיין, ועלכע האָבען דעם צוועק
צוו רעגולירען די קאָנפליק טען צוישען מענשליכע אינ-
טערעסען. |
ב. די פאָרמען פון רעכט זיינען אָפּהענגיג פון די פאָרמען, אין וועלכע
די מענשליכע אינטערעסען קאָנען זיך צוזאַמענשטױסען, ד י פ אַ ר מ ע|
בי - װעען פון רעכט ענדערען זיך און ענט-
הען זיך צוזאסען מיט דער ענסוויקלוננג פון
יי ירעש לי בע אינטערעסען און פון די נעועל
שאַפטס- פאָרמען.
חײ פערווירקליכונג פון איטליבען רעכט העננט אֶפּ פון
יעשר טאכט, ועלכע ס'בעויצען/די. פעראינטערעסירטע צדדים.
ד. דאָס רעכט ווערט פערווירקליכט ניט דורך זיך אַלֵיין, נאָר דורך
אַ קאַמפּף פון אינטערעסען און פון געזעלשאפטליכע כחות, דורך דעם
ק אַ מ פּ ף פ אַ ר ר ע כ ט. אן די מעטאָדען פונ'ם קאַמפּף פאַר רעכט
ענטוויקלען זיך צוזאַמען מיט דער ענטוויקלונג פון די געזעלשאַפטליכע און
פּאָליטישע פאָרמען. |
פאַראַן נאָך היינט צו טאָג אַזױנע לענדער, וואו ס'עקזיסטירט בכלל
ניט קוין בעגריף פון מענשען-רעכט, ד. ה. פון רעכט, װאָס געהערען דעם
- מענשען, אַלס אַזעלכען, און טאָרען ניט פערלעצט ווערען. אַזױנע לענדער
און שטאַאַטען, װאָס ווערען געוועהנליך גערופען ,, באַרבאַריש", ווערען רע-
גיערט פֿון אַ געטליכען רעכט, פון אַ רעליגיעזען רעכט, פון אַ געוואוינהייטס-
רעכט אָדער פונ'ם קאַפּריז פון די הערשער, נאָר קיין מענש פּערמאָגט דאָרט
ניט קיין שום געזעצליך-גאַראנטירטע רעכט. אין אַזױנע לענדער עקזיס-
טירען, פערקעהרט, פּריווילעגיעס, בעזונדערע הנחות פאַר ;עוויסע קלאַסען
פון דער בעפעלקערונג, נאָר ס'איז ניטאָ קיין שום בעגריף פון גלייכהייט
פּאַר'ן נעזעץ. אזוינע לענדער זיינען, צום ביישפּיעל, אַביסיניען און מאַראָקאָ.
דאָרט, אויב אַ מענש מעג זיך פריי בעווענען און קאָן זיך פיהלען
מעהר-ווענינער זיכער מיט זיין לעבען און אייגענטום, ווערט דאָס בעטראַכט
ניט פּאַר זיין אונבעריהרליכעס רעכט, װאָס געהערט צו איהם, אַלס מענשען
און אַלס בירגער, נאָר פאַר אַ פּריווילעניע, װאָס די געטליכע אָדער קייזער-
ליכע מאַכט האָט איהם נגעגעבען צום אונטערשיעד פון אַנדערע מענשעןן.
10 אין קאַמפּפף פאַר אודושע רעכט .
אין אַזױנע לענדשר קאָן מען ניט רעדען וועגען רעכטס-בעשרענקונגען, נאָר
בלויז וועגען פערפאָלנונגען און אויסנאַהמס-געזעצען. ס'קאָן לייכט טרעפען,
אַן אין אַזא לאַנד זאָלען דוקא די אידען קרינען געוויסע פּריווילעניעס
אַקעגען אַנדערע גרופּען פון דער בעפעלקערונג. נאָר על פּי רוב ווערען דאָרט
די אידען אונטערגעװואָרפען די ערנסטע פערפאָלנונגען און נזירות.
דאָס איז נעווען דער יסוד פון דער רעכטליכער לאַנע פון די אידען
אין מיטעלאַלטער,. פיעלע פון די מענשליכע רעכט, װאָס מיר בעטראכטען
לעת עתה אַלס עפּעס זעלבסטפערשטענדליכעס, װוי צ. ב., דאָס רעכט אויף
לעבען, איז אין מיטעלאַלטער בעטראכט געװאָרען נאָר אַלֶם פּריווילעגיע,
און װער ס'האָט ניט געהאַט די פּריווילעגיע, יענעמס לעבען איז געווען
הפקר לויט'ן דין. ווען די אידען פלענען קומען אין אַ לאנד, פלענען זי
זיך אויסווירקען פון דעם קעניג אָדער פירסט אַ פּריווילעגיע, וואו ס'אין /
בפירוש געזאָגט געװאָרען, צווישען אַנדערע זאַכען, אַז פאַר דער ערמאָרדונג
פון אַ אידען קומט אַ געוויסע מאָס שטראָף. די מענשען זיינען ניט געווען
גלייך פאַר'ן געזעץ, און זייער לעבען פלענט זיך אויך אָפּשאַצען ניט נלייך.
פאר ערמאָרדען אַ פּראָסטען פּױער האָט געקומט אַ קליינע שטראָף, פאַר
ערמאָרדען אַ פּריץ איז אַװעקנעלעגט נגעװאָרען אַ נרויזאַמע שטראָף. אין
דאָס, פערשטעהט זיך, בעטראַכט געװאָרען פאר אַ גרויסער פריווילעגיע,
ווען, צ. ב., די פּוילישע הערשער האָבען זיך פערפליכטעט פאַר די אידען,
אַז דער מערדער פון אַ אידען וועט קרינען דיזעלבינע שטראָף, וי דער מער-
דער פון אַן אַדעליגען.
נאָר דאָס אַלנעמיינע בילד פונ'ם אידישען לעבען אין מיטעלאַלטער אין
אַ בילד פון שטענדיגע פערפאָלנונגען און נזירות. על פּי רוב זיינען זיי
געווען רעכטלאָז אין פולען זינען פון װאָרט, און די נאַנצע האָפּנונג איז
געווען אויף די פּריווילענירטע הערשער פון די אומות העולם, טאָמער וועלען
זיי געפינען פאַר נויטיג איינצושטעלען זיך פאַר'ן אידען. די אינטערעסען
פון די אידען האָבען ניט עקזיסטירט פאַר'ן נעזעץ, און זיי זיינען בעהאַנ-
דעלט געװאָרען וי דאָס אייגענטום פון דעם קענינג. די פינאנציעלע אינ-
טערעסען פונ'ם קעניג זיינען געווען יענע טמאכט, װאָס האָט דעם אידען
געשיצט, דער וויכטיגסטער און אָפּטמאָל דער איינצינער קװואַל פון אידישע
רעכט.
וי געזאָנט, הערשט נאָך היינט-צו-טאָנ אַזאַ צושטאנד אין מאַראָקאָ
און אין אַביסיניען. די דאָרטינע אידען זיינען אַבסאָלוט רעכטלאָן. כבמעט
דאָסזעלביגע אויך אין אַראַביען און פּערזיען.
נאָר די פאָרמען פון די מענשליכע רעכט האָבען זיך ענטוויקעלט צו"
אין קאַמפּף פאַר אודישע רעכט 11
זאַמען מיט דער בירגערליכער נעזעלשאפט און דורך דעם האָט זיך אויך
געמוזט ענדערען די רעכטליכע לאַנע פון די אידען. אין דער נייער צייט
האָבען זיך נייע רעכט-פּרינציפּען דורכגעשלאָגען א עג אין דער געזעצ-
געבונג פון אייראָפּא און אַמעריקא, און צוזאמען מיט זיי האָט געמוזט
פריהער אָדער שפּעטער קומען אויך די ענדערונג אין דער רעכטליכער לאַנע
פון די אידען.
אויב דער רעכטליכער יסוד פונ'ם מיטעלאַלטער איז בעשטאַנען אין
פּריווילעגיעס און הנחות, האָט די טאָדערנע רעכטס-אָרדנונג פּראָקלאמירט
אַלס איהר יסוד די גלייכהייט פון אַלע מענשען און פפּעציעל פון אַלע בירגער
פּאַר דעם נעזעץ פון לאַנד. זינט די אַמעריקאנער ,דעקלאריישאָן אֶוו אינ-
דעפּענדענס" און די פראנצויזישע , דעקלאַראַציע פון די רעכט פונ'ם מענשען
און בירנער" האָבען אָנגעקינדיגט אָט דעם נייעם פּרינציפּ, איז די רעכטלאָזע
לאַנע פון די אידען געקומען אין װידערשפּרוך מיט די נייע בירגערליכע
אינטערעסען און מאַכט-פערהעלטניפען אינ'ם שטאַאַט, און ס'איז דערפון
ענטשטאנען דע ר קאַ מפּף פאַר אידישע רע כט.
אידען און ניט-אידען האָבען זיך בעטייליגט אין דעם קאַמפּף, און ניט
נאָר זיינען געשטאַנען אידען, פאָדערענדינ זייער רעכט, גענען די אויסער-
ליכע כחות פון דער רעאַקציע, נאָר שטענדינ איז אויך געווען אַ טייל ניט-
אידען, װאָס האָבען געשטיצט דעם אידישען קאַמפּף, און אַ טייל אידען,
פון דער אַנדער זייט, װאָס שטערען מיט אַלֶע כחות דעם אידישען קאַמפּף
פאַר רעכט.
היות אַז רעכט ווערט פערווירקליכט דורך מאכט, הייסט דאָס אַן ר ע כ ט-
- ווינקייט בעדייט מאכטלאָוינקייט. אין מיטעלאַלטער
זיינען די אידען געווען אַבסאָלוט מאַכטלאָז, האָבען ניט געהאַט קיין דירעקטע;
! איינפלוס אויף די נעזעלשאַפטליכע כחות, און אין זייער קאַמפּף פאַר די
אָדער אַנדערע פּריװוילעגיעס, געגען די אָדער אַנדערע גנזירית, האָבען זיך
די אידען ניט געקאָנט בענוצען מיט קיין שום אַנדער מיטעל, חיץ שתדלנות
ביי די מעכטיגע פון דער ערד. אין דער נייער צייט האָכען זיך געמווזט
ענדערען אויך די מעטאָדען פון אידישען קאַמפַּף פאַר רעכט. דעם פּלאַץ
פון שתדלנות האָט געמוזט פערנעהמען דער פּאָליטישער קאַמפּף, וועלכער
כענוצט דעם דירעקטען איינפלוס פון די אידען אויף די אינטערעכען פון
די פערשיעדענע קלאַסען אין דער געזעלשאַפט.
דער ערשטער און נאַָהענטסטער צוועק פונ'ם אידישען רעכטס-קאַמפּף
ושע ה ני'ינערליכע עמאנציפאַציע, ד. ה די דער
גרייכונג פון גלייכע פּערזענליכע און בירגערליכע רעכט. דער צוועק פונ'
12 | אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
קאַמפּף איז אַלזאָ געווען, אז דער אַלגעמײנער נרויסער פּרינציפּ פון דעם
היינטיגען רעכט, --- די גלייכהייט פון אַלע בירנער פאַר דעם געזעץ, -- זאָל
אויך אָנגעווענדעט ווערען צו די אידען, עס זאָלען אָפּנעשאַפּט ווערען אַלֶע
רעשטען פון דער אַמאָלינער רעכטלאָזינקייט, ד. ה. די אויסנאַהמס-געזעצען
גענען אידען. |
און נאָך דעם, װוי די אידען האָבען אין זייער שטרעבען צו ליכט און
פרייהייט שוין נובר געווען די אויפערליכע און אינערליכע מניעות, ווען די
אידען האָבען שוין געקראָנען צונעזאָגט פולע רעכט, -- ערשט דאַן הויבט
זיך אָן אַ נייע סדרה פון קאַמפּף פאַר רעכט, שטיק נאָך שטיק קומט אויס
אַרױפצורײיסען ביי די הערשער די פערווירקליכונג פון דער צונע:אַנטער
נגלייכבערעכטינוננ; און װוי אָפּט טרעפט עס, אַז דער צוזאָג ווערט בטול
ומבוטל, און די אידען פערבלייבען פּאַריער! און טאָמער זיינען שוין אַלֶע
רעכטפ-בעשרענקוננען אָפּנעשאַפט געװאָרען אין נעזעץ, איז דערמיט נאָך
אויך דער קאַמפּף ווייט-ווייט ניט פערענדיגט. דאָ דארף מען ערשט זאָרנען,
אַז דאָס נעזעץ זאָל ווירקליך אָפּגעהיט ווערען, זאָל ניט אויסנעטייטשט
ווערען נגענען די אידישע רעכט, ס'זאָלען ניט אַרייננגעבראכט ווערען נייע
געפעהרליכע דריידלעך און אינטערפּרעטאַציעס.
לאָמיר זשע זיך בעקענען מיט דער ערשטער גרויסער פּטאַדיע פון אָט
דעם שווערען היסטאָרישען פּראָצעס -- מיט דער נעשיכטע פונ'ם קאַמפּף
פֿאַר בירנעהליכער עפמאנסיטסא יע
9
די געשיכטע פון אידישער עמאַנסיפּאַציע אין מערב-אייראָפּאַ.
די געשיכטע וייסט ניט פון קיינע צופאַלען. עס אין ניט געװוען א
צופאַל, װאָס דוקא פונ'ם סוף 19טען יאָהרהונדערט האָט זיך פּלוצלונג פּאַר
דער וועלט און זאָנאר פאַר אידען זעלבסט אויפגעהויבען אין עקשנות'דינ
אוועקגעשטעלט די פראַגע וועגען אירישער עמאַנסיפּאַציע. צוויי טויזענד
יאָהר כמעט זיינען אידען אין אַלֶע לענדער און מלוכות נעווען רעכּטלאָן,
אומעטום און שטענדיג נ'רודפ'ט, און קיינמאָל ביז דער דאָזינער צייט איז
ניט. נעמאַכט געװאָרען קיין פערזוך צו בעפרייען די אידען און געבען זיי
גלייכבערעכטיגונג.
דער נעדאַנק פון בירגערליכער אידישער עמנאַסיפּאַציע איז אויסנע-
װואַקסען צוזאַמען מיט דעם מאָדערנעם רעכטליכען שטאאַט און מ'ט דער
יט
אין קאַמפּף פאַר אודישע רעכט 18
מאָדערנער קאַפּיטאַליסטישער ארדנונג. עס איז אַ נאטירליכע נויטיגע פער-
בינדונג צווישען דער אַלגעמײינע רפּאָליטישער פרייהייט און דער אידישער
גלייכבערעכטיגונג. אין דער אַלטער פּעאָדאַל-מאָנאַרכיסטישער אָרדנונג, וואו
איטליכעס רעכט האָט באַזירט אויף פּריווילעגיעס, איז ניט געווען קיין פּלאץ
פאַר דער אידעע פון גלייכבערעכטיגונג.
דאָס אַלטע טראַדיציאָנעלע יודענטום פון , געטאָ? האָט ניט געפיהלט
קיין בעדערפניש אין בירנערליכער און פּאַליטישער עמאַנסיפּאַציע, נאָר בלויז
אין פּריווילעגיעס, הנחות, אין אַ פרייער זעלבסט-פערװאַלטונג פון דער
קהלה וכדומה. און דאָס אַלטע יודענטום איז אַפילו נאָךְ אין 19טען יאָהר-
הונדערט ערטערווייז אַליין אַרױסגעטראָטען נענגען גלייכבערעכטיגונג, פאַר
וועלכער עס האָט געדאַרפט בעצאָהלען מיט אויפנעבען די טראַדיציאָנעלע
יסודות פון זיין לעבען.
ביז'ן סוף 18טען יאָהרהונדערט האָבען אידען, אַלס אַן אייגענאַרטיגער
סאַציאַל-עקאָנאָמישער און נאַציאָנאל-קולטורעלער קבוץ, געבילדעט אַ
זעלבסטשטענדיגען נעזעלשאפטליכען אַרנאניזם. די נייע קאפּיטאַליסטישע
ענטוויקלונג איז אַריינגעדרוננען דינטער די ווענד פון , געטאָ" און האָט קודם
כ? בעריהרט די אינטערעסען פון די העכערע און טיילוויין מיטעלע קלאַסען
פון דער אידישער בעפעלקערונג. די דאָזיגע עלעמענטען און דערנאָך דער
גאַנצער אידישען קבוץ, אויף וויפיעל ער האָט געמוזט זיך צופּאַקען צו די
נייע סאַציאַלע אומשטענדען, האָבען דערפיהלט אַ נייע שארפע בעדערפניש
אין בירנערליכע גלייכבערעכטיגונג.
דער מאָדערנער בעפרייטער רעכטליכער שטאַאַט מיט רעכטלאָזע, גע-
בונדענע און נגע'רודפ'טע אידען, איז געווען אַ לאָנישער װידערשפּרוך, אַ
סאַציאַלער אַבסורד, אַן עקאָנאָמישע שטערונג. און די, וועלכע טרעטען אין
דער געשיכטע אַרױיס אלס קעמפער פאַר דעם ב ע פ רייט ען שטאַאַט,
טרעטען אויך אַרױס, אויס פּרינציפּ, אלס קעמפער פאַר א י ד י ש ע ר
ע מ א נ ס יפ אַ צ יע. די בעסטע רעװאַלוציאָנערע און דעמאַקיאטישע
כחות פון אייראָפּאַ האָבען געפיהרט אַ קאמף פאַר אידישע רעכט, אַרויס-
געהענדינ בלויז פון די אַבסטראַקטע פרייהייטס-פּרינציפּען און ניט פון א
ספּעציעלער סימפּאַטיע צו אידען אָדער פון אינטערעס צו אַ פעסטען נאָר-
מאַלען אידישען קיום. דער בעוואוסטער קעמפער פון דער גרויסער פראנ-
צויזישער רעװאָלוציע, ר אַ ב ע ס פּ י ע ר, האָט די דאָזיגע שטעלונג אויס-
ענדריקט אין דער פראַנצויזישער ,נאַציאָנאַלער פערזאַמלונג" : , איך רעכען,
האָט ער געזאָגט, אַז מען טאָר ביי קיין אינדיוויר ניט אַועקנעהמען יענע
היילינע רעכט, וועלכע דער נאָמען. מ ענש גיט איהם. ד י א י ד ע |-
14 אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
פראַנע איז אַן אָלגעמיינע פראוה. דן די י) /ו
כגעזען אין ברינציפֿ.
אידישע גלייכבערעכטיגונג אלס אַ פרייהייטס-פּרינציפּ, אֵלָם אַ
דעמאַקראטישער פּאָסטולאַט, איז צום ערשטען מאָל דורכגעפיהרט געװאָרען
אין אַ מעריקא, אין די פעראייניגטע שטאאַטען, וואו די , דעקלאַראַציע
פון אונאבהענגינקייט" פון יאָהר 1716 האָט פּראָקלאַמירט, אַן ,קיין מענש
קען ניט בערויבט ווערען פון זיינע בירגערליכע רעכט און טאָר ניט ווערען
אונטערדריקט פאַר זיינע רעליניעוע איבערצייגונגען". דאָס איז געווען דער
איינציגער פאַל, ווען אידען זיינען עמאַנסיפּירט געווען יֵאֶר אויפ'ן סמך
פונ'ם ריינעם דעמאָקראטישען פּרינציפּ אֶהן קיין שום ספּעציעלע אָנשטרענ-
גונג, אומעטום אָבער אין אייראָפּא -- אין דער פראנצויזישער , דעקלאַ-
ראַציע פון רעכט", וי אויך אין די גרונד-בעשטימוננען פון אַנדערע אייראָ-
פּעאישע קאָנסטיטוציעס --- זיינען די דעמאַקראטישע פּרינציפּען ערשט נ אֶך
אַ ל?לאַנגען און ביטערען קאַמפּף פערװאנדעלט געװאָרען
פון אַבסטראקטע שטומע דעקלאראציעס אין פּראקטישע נאָרמען פון אידישער
גלייכבערעכטינט און דורכנעפיהרט געװאָרען אין לעבען.
די עמאַנסיפּאַציע האָט זיך ניט נלאָט אַראָבנענליטשט פון די הענד
פון די רעניערוננען אָדער אַפילו פון די רעװאָלוציאָנערע אינסטיטוציעס,
אַלס אַ מתנה פאַר אידען. די רעאַקציאָנערע כחות אין דער מלוכה, וועלכע
האָבען בכל? נעשטרעבט צו פּערשטאָפּען דעם קװואַל פון נייע געדאנקען און
פּאָליטישע רעפאָרמען, זיינען בעזונדערס שאַרף און ענטשלאָסען אַרויסנע-
טראָטען נעגען דעם אָפּשאַפען פון אידישע רעכטלאָזינקייט. די אידישע
רעכטלאָזיגקייט איז פאַר זיי געווען דער סימבאָל פון דער טייערער אַלְּטער
פעאָדאַלער ארדנונג. און די געננער פון דער אַלטער שטאאַטס-אָרדנונג, דאָס
הייסט די נייע פּראַנרעסיווע אייראָפּא, האָבען נעמוזט קעמפּפען פאַר דער
אידישער עמאַנסיפּאַציע.
אָבער עס װאָלט נעווען אַ טעות צו מיינען, אז אידען האָבען מיט
צונויפגעלעגטע הענד שטיל געװאַרט אויף דער מתנה און האָבען אַליין נאָר
ניט געטהאָן. וי געזאָנט, אין בלויז אין די פעראיינינטע שטאַאַטען פון
אַמעריקאַ די , מתנה" נעקומען אֶהן קאַמף. אין אַלע אַנדערע לענדער כמעט
האָבען אידען אַ טיכטיגען אַנטײ? נענומען אין דעם קאַמף און זיינען ניט
זעלטען געשטאַנען הינטער יענע ,, חסידי אומות העולם", וועלכע האָבען אין
די פּארלאמענטען און אין דער פּרעסע נעשטורעמט אויס דעסמאַקראטישע
מאַטיווען פאַר אידישער עמאַנסיפּאַציע.
די אידישע אנפיהרער פונ'ם קאמף פאַר רעכט פלענען די ערשטע צייט
אין קאַמפּף פאַר אודישע רעכט 18
אָנקומען צו די מיטעלאַלטערליכע מיטלען פון שתדלנות, אָדער זיי פלעגען
זיך מיהען צו בעווייזען מיט פּאַטריאָטישע קרבנות, אַז זיי פערדיענען גלייכ-
בערעכטיגונג. נאָר מיט דער צייט האָבען זיי געקראָנגען מעהר מוט און
האָבען אָנגעווענדט מאָדערנע פּאָליטישע מיטלען: פּאמפלעטען, פּעטיציעס,
פּראָטעסט-פערזאַמלונג און תביעות צו אינטערנאַציאָנאַלע פּאָליטישע קאָנ-
פערענצען. |
אָבער חוץ די דאָזיגע דירעקטע פּאָליטישע מיטלען אויסציקעמפען רעכט
און חוץ די אָפּט בענוצטע מיטלען אויסצובעטען ביי די רעגיערונגען אייניגע
קאַטענאָריעס רעכט און הנחות, האָט די אידישע געזעלשאַפט אינדירעקט
געשאַפּען דעם שטאַרקסטען און ווירקזאמסטער אַרגומענט פאַר אידישער
גלייכבערעכטיגונג. אידען, וועלכע זיינען אין , געטאָ" געווען פריי פון מילי-
טער-דינסט, האָבען יעצט אויף זיך גערן גענומען די מיליטער-פליכט. אידען,
וועלכע האָבען אין דער נאנצער צייט פון גלות ניט נעוואוסט פון אַלטיוען
אַנטײ? אין די אייראָפּעאישע מלחמות, זיינען יעצט פון דער פראנצויזישער
רעװאָלוציע אָן אריינגעטראָטען אין די קריעגס-אַרמעען, האָבען מיט נאַפּאַ-
לעאָנען דורכגעמאַכט זיין ריעזיגען סטראַטעגישען מאַרש און פון דאן אָן
געװאָרען אַ טיי? פון אַלע אייראָפּעאישע אַרמעען. אידען, וועלכע זיינען
צוויי טויזענד יאָהר נעשטאנען ווייט און פרעמד פון דעם אַלגעמײינעם
פּאָליטישען לעבען פון אייראָפּא, האָבען יעצט גענומען 8 טיכטיגען אַנטײל
אין אַלע. אײיראָפּעאישע רעװאָלוציעס און פרייהייטס אַגיטאַציע. אידען האָ-
בען ניט נאָר זייער בלוט מקריב געווען, נאָר זיי זיינען פאַר עמאַנסיפּאַציע
געווען גרייט צו צאָהלען מיט'ן גרעסטען פּרייז, װאָס א פאָלק קען צאָהלען ---
ער נאציאַנאצלער אינדיווי דואַ ליטעט, מיט אַפֿי
ווישען די גייסטינע פיזאָנאָמיע פון דעם עלטסטען היסטאָרישען פאָלק. די
אידעאָלאָגיע פון די אידישע עמאַנסיפּאַציאָנסיקעמפסער האָט געטראָגען אַ
שאַרף אױיסגעשפּראָכענעם אוטיליטאַרישען כאַראקטע-, און זיי האָ-
בען זיך פון נאַנצען הארצען געריסען צו בעצאָהלען. מיט פאָלקאָמער אַסימי-
לאַציע פאַר די גלייכע רעכט. דאָס האָבען פון זיי געפאָדערט ניט נאָר די
שונאים און די רעגיערונגען, נאָר נאָך מעהר די , חסידי אומות העולם", די
פריינד זייערע.
אויף דער היסטאָרישער זיצונג פון דער פראנצויזישער , נאַציאָנאַלער
פערזאמלונג", אין דעצעמבער 1780, האָט איינער פון די אָנגעזעהענסטע
רעװאָלוציאָנערע טהוער, דער אידען-פריינד ק 5ע רמאָן-טאָנער, ועל-
כער האָט נגעפאָדערט עמאַנסיפּאַציע פאַר אידען, אַזױ פאָרמולירט די פאָדע-
רונג פון די אידען צו דער וועלט, אָבער אויך די פאָדערונג פון דער וועלט
16 און קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
צו די אידען: ,אידען אַ ?ס אַ נ אַ צ יע דארפען מיר אָפּזאָנען אין
אַלצדינג, אידען אִבער אַ ס מ ע נ ש ע | דארפען מיר געבען אַלעס..
װייל עס קאָן ניט זיין קיין נאַציע אין א נאַציע". און אידען זיינען געווען
העכסט צופוידען מיט דער דאָזיגער פאָרמולירונג. שפּעטער האָט אויך
נאַפּאָלעאָן געפאָדערט אין יאָהר 1007 פונ'ם , סנהדרין', וואָסּ ער האָט
געהייסען צונויפרופען, אַז די אידישע פאָרשטעהער זאָלען זיך אָפען אָפּזאָגען
פון זייער נאַציאָנאלער אינדיװידואַליטעט און דערפאַר בעקומען זיי דאָס
רעכט צו רעכענען זיך פאַר פראנצויזישע בירגער -- און די אידישע פאָך-
שטעהער האָבען מיט בעגייסטערונג געפאָלגט נאַפּאָלעאָן'ס וואונש. דאָס
זעלבע איז געווען אין די פּאַרלאַמענטען פון אלע לענדער, ווען די אידען-
פראנע איז געשטעלט געװאָרען די אידישע בורזשואַזיע ראָט די נאנצע
אידישע עקזיסטענץ אָנגעהאננען אויסשליסליך אויפ'ן ר ע 5יני עז ען.
מאַמענט, און די אידישע רעליגיע האָט מען אויך רעפאָרמירט און פער-
שלייערט אין סינאַגאַנאַל-קירכישע שלייערען, אַרױסגענומען פון איהר די
אַלטע צאַפּעלדיגע אירישע נשמה,
דאָס אייראָפּעאישע אידענטום האָט אונטער יעדען פּרייז געזוכט א
פאָטערלאנד צו בעקומען, און די עמאַנסיפּאציע איז געווען דער אַריינטריטס-
בילעט אינ'ם פאטערלאנד, דער פּרייז פון דער איינטריטס-קארטע איז נע-
ווען ; אסימילאַציע. דער איד גב ריא ל ריס סע ר; אינער פון די
ענערגישסטע קעמפּפער פאַר אידישער עמאַנסיפּאַציע אין דייטשלאנד, האָט
אָפען געשריבען;: , מיר ווילען נעהערען צו דעם דייטשען פאָטערלאַנד";
;אַלעס װאָס קליננט דייטשיש פילט אָן אונזער נשמה מיט בענייסטערונג".
דער בעוואוסטער ב ערנע האָט דעם געפיה? אויסנעדריקט אין פאָלגענדע
כאַראַקטעריסטישע װוערטער: דוקא ווייל איך אַלס אַ איד בין געבוירען
געװאָרען אַ שקלאף --- קען איך די פרייהייט שעצען מעהר פון אייך. דוקא
וויי? איך בין ניט געבוירען געװאָרען אין קיין פאטערלאנד -- שטרעב איך
צו אַ פאָטערלאנד פייערדיגער פאַר אייך". ווען אין אָנהױיב פוץ די 10ער
יאָהרען האָט דער פּרייסישער קייזער געפּלאנעװעט אָפּנעדמען ביי אידען
דאָס רעכט צו דינען אין דער אַרמעע, האָט זיך צווישען די דייטשע אידען
אויפגעהויבען אַ שטורם פון פּאטריאָטישע פּראָטעסטען.. 7 ו ד ו וי ג
פיליפּזאָן, דער בעוואוסטער אידישער געלערנטער און כלל-טוער, האָט
אָרנאַניזירט אַ פּעטיציע צום קייזער, אונטערגעשריבען פון 84 אידישע
געמיינדעס, וועלכע לויטעט: , מיר װאָלטען אויפגעהערט צו זיין אמת'ע
פּרייסען, אויב מען װאָלט אונז פערוועהרט צו ערפילען די הייליגסטע פליכט
אַנטײ?ל צו נעהמען אין דער אַרמעע". די איטאַליענישע אידען האָבען דעם
אין קאַמפּף פאַר אודישע רעכט 17
פּאטריאָטישען געפיהפ, מיט וועלכען זיי האָבען געצאָהלט פאַר עמאַנסיפּאציע,
אויסגעדריקט נאָך אָפּענער: אין יאָהר 1870 האָט די אירישע קהלה אין
רוים בעגריסט דעם איטאַליענישען קיניג װיקטאָר-עמאנואל, בשעת דער
לעצטער האָט איינגענומען רוים און נעגעבען די דאָרטינע אידען נלייב-
בערעכטיגונג, מיט אַן אַדרעס, װאָס פאנגט זיך אָן בה הלשוֹן: , מיר זאָגען
וק יַעצִם צוֹם ל?עצטען טאָל דעם נאַמען. איר. אין
דעם מאָמענט, ווען מיר געהען אַריבער צו דעם היילינען צושטאנד פון ביר-
גערליכער גלייכהייט --- איז דאָס דער חוב פון אונזער דאנקבארקייט צום
פאָטערלאנד".
יבעהאנדלענדיג די פראַגע טאָר מען דערביי ניט פערלירען די היסטאָ-
רישע פּערספּעקטיווע און ניט מעסטען מיט אונזערע מאָדערנע בעגריפען די
געפיהלען און האנדלונגען פון יענער צייט. עמאַנסיפּאַציע אין געווען דער
נויטינסטער אינטערעס פון דער אידישער עקזיסטענץ, און ביי יענע היסטאָ-
רישע אומשטענדען האָבען אַפילן די בעסטע און שטאָלצסטע פרייהייטס-
קעמפער ניט געקאָנט רעדען קיין אַנדער שפּראַך, װי דער לשון פון יענ ער
עפּאָכע.
אין פראנקרייך אין דער צייט פון דער רעװאָלוציע האָבען געאַרבײט
פאַר אידישער עמאַנסיפּאציע ב ער-:יצחק-בער און סערף-בער, די
אָנגעזעהענסטע פאָרשטעהער פון די פראנצויזישע אידען; פריהער דורך
שתדלנות, דורך ,דיפּלאָמאטישע" אונטערהאנדלונגען; נאכהער, פמיט'ן
וואוקס פון דער רעװאָלוציע --- דורך פּעטיציעס און דעפּוטאַציעס און דורך
אַרגאניזירען די ניטיאידישע געזעלשאפטליכע מיינונג. אין דייטשלאנד האָט
געאַרבײט פאַר עמאַנסיפּאציע מיט פיעל שטילערע וועגען מענדעלסאָהן'ס
תלמיד דוד פ ריד לענ דע ר. שכפּעטער, ווען אין די 20ער און 40ער
יאָהרען איז דער רעװאָלוציאָנערער גייסט וויעדער שטארקע- געװאָרען אין
אײיראָפּא, איז אויפ'ן אָרט פון שטילע שתדלנים און אַפּאָלאָגעטען אויסנע-
װאַקסען אַ טיפּ פון אַן ענערנישען קעמפּפער פאַר אידישע רעכט. די
שעהנסטע פערטרעטער פון אָט דעם טיפּ זיינען: גב ריא? ריסס ער,
אין דייטשלאנד, וועלכער האָט געגרינדעט צו דעם צוועק אַ ספּעציעלע צייטונג,
,דער יודע"; שפּעטער איז ריססער געװאָרען דער וויצע-פּרעזידענט פונ'ם
נאַציאָנאַלזדייטשען פּאַרלאַמענט אין פראנקפורט (1848 יאֶהר); דער גע-
לערנטער און פּובליציסט ?וד וויג פי ליפּזאָן; דער רעװאַלוציאָ-
נערער יאַקאָבי; דער עסטרייכישער רעװאַלוציאָנער איגנאַיץ ק-
ר אַ ניד א וועלכער האָט אין עסטרייך געשפּיעלט אַן עהנליכע ראָלע, װוי
אַלִעקסאַנדער הערצען אין רוסלאנד, און האָט ארויסגעגעבען אין אויסלאַנד
18 אין קאַמפּף פאַר אודושע רעכט
אַ ניט-לעגאַלע צייטשריפט ,גרענצבאָטען". אין ענגלאַנד האָט אונגעפעהר
צו יענער צייט געפיהרט אַ קאמף פאַר אידישע רעכט פ. ג אַ ל ד ס מ יט
אויף נאָר אַ נייעם -- ,ענגלישען', פּאַרלאַמענטאַרישען שטייגער.
די אידישע טוער פלעגען זיך ניט זעלטען ווענדען נאָך דילף צו א י נ-
טעונאַציאַנאַלע דיפּלאָמאַטישע אינסטיטוציעס, װען
היימישע שתדלנות פלעגט ניט העלפען. זיי האָבען אָנגעקלאפּט אין די
טהירען פון אייראָפּעאישע קאָנגרעסען און קאָנפערענצען. אויף דעם ראַט-
שטאַדטער קאָנגרעס אין 1798, אויף דער רעגענסבורנער קאָנפערענץ פון די
דייטשע מלוכות אין יאָהר 1801 פּרובען אידען זוכען דורך פּעטיציעס אוים-
צוהויבען די פראגע פון זייער עמאַנסיפּאַציע. אַ דאנק דער אידישער בעמי-
הוננ איז די אידען-פראנע בעהאנדעלט געװואָרען אויף דעם וויענער קאָנגרעס
אין יאֶהר 1815 און מיט פיעלע יאָהרען שפּעטער אין 1878 אויפ'ן בערלינער
קאָנגרעס,
אין זייער קאמף האָבען די אידען פיע? שטיצע געקראָנען פון ניט-
אידישע נדולים און פּאָליטיקער. אין פראנקרייך, למשל, אין צייט פון דער
רעװאָלוציע --- דער , רויטער פּאַטער" ג ר ע גו אַ ר, דער פרייהייטס-קעמפער
ד אָ ם, דער בעוואוסטער מ י ר א ב אָ, טיילווייז ר אַ ב ע ס פּ י ע ר. אויפ'ן
וויענער קאָנגרעס האָט פאַר זיי זיך משתד? נעווען ווילהעלם הומ-
ב אל ס, אין ענגלאנד אין די 20טע און 40טע יאָהדרען -- מ א ק אַ ? עי,
אָ?קאָנעל, שפּעטער ג ?אַ דס טאָ |
די אידישע עמאנסיפּאציע האָט איבערנעלעבט צוזאמען מיט דער איי-
ראָפּעאישער נעזעלשאפט אַלע פּעריאָדען פון פּאָליטישער אויפלעבונג און
רעאַקציע. די ענטוויקלונג פון דער בירנערליכער עמאנסיפאַציע קען אין
אַלגעמיין אייננעטיילט ווערען אין דריי פּעריאָדען.
פון דער פראנצויזישער רעװאָלוציע אָן (יאָהר 1789) ביז דעם וויענער
קאָנגרעס (1815) ציהט זיך די ער שטע עפּאָכע*). אידען האָבען דאַן
בעקומען בירגעררעכט אין פראנקרייך --- אין יאֶהר 1791, און אונטער דער
ווירקונג פון דער פראנצויזישער רעװאַלוציאָנערער אַרמעע זיינען אידען
עמאַנסיפּירט געװאָרען אויך אין בעלניען, האָלאַנד (1796), טייזוייז אין
*) מיר רעכענען דאָ, פערשטעהט זיך, ניט די עמאַנסיפּאַציאָנס-אַקטען פאַר
די אידען אין דוי ענגלישע קאָלאָניעס פון אַמעריקאַ (1740 יאָהר) און אין די
פעראיינ יגטע שטאַאַטען (1776. יאָהר), ווייל אמעריקא געהערט בכלל ניט צו אונזער
ענין (הגם דער ערשטער פון די אַקטען איז אָנגענומען געװאָרען אינ'ם ענגלישען
פּארלאמענט), | '
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט 19
איטאַציען און דייטשלאנד,. אפילו נאַפּאָלעאָן, וועלכער איז ניט געווען קיין
גרויסער אוהב ישראל, האָט אומעטום, וואו ער האָט דערגרייכט, פּראָקלאַמירט
די אידישע עמאַנסיפּאַציע. אונטער דער ווירקונג פון די פראנצויזישע אידען
האָט אויך דייטשלאנד (פּרייסען) אַרויסגעגעבען אין יאָהר 1512 איהר , יודענ-
עדיקט", אַזן אידען זיינען כמעט גלייכבערעכטינטע בירגער פון לאנד.
פון דעם וויענער קאָנגרעס אָן, װאָס האָט ליקווידירט די ירושות פון
דער פראנצויזישער רעװאָלוציע און אריינגעטריבען אייראָפּא אין אַ לאננער
און טיעפער רעאַקציע, ביז דעם רעװאָלוציאָנערען שטורמישען יאָהר 1818
איז די צווייטע עפּאָכע אין דער ענטוויקלונג פון אידישער עמאַן-
סיפּאַציע. די רעאַקציע האָט אין פיעלע ערטער --- אין אַלֶע דייטשע מלוכות
און אין איטאַליען -- צוריק אָפּנענומען ביי אידען די רעכט, וועלכע
דער פאָרינער פּעריאָד האָט זיי געשאָנקען. נאָר אין פראנקרייך אין די
עמאנסיפּאַציע פערבליבען, און אין יאָקר 1854 זעהען מיר דעם ערשטען
אידען אין אייראָפּא אין פראנצויזישען פּארלאמענט. אויך אין ענגלאנד
האָבען אידען אין דעם פּעריאָד פאקטיש בעקומען נלייכע פּערזענליכע רעכט,
הגם נאָך ניט קיין בירגערליך-פּאָליטישע.
פון די רעװאָלוציעס פון 1848 יאָהר פאַנגט זיך אָן די ד ריטע עפּאָכע
פון עמאנסיפּאציאָן, ווען אינ'ם משך פון 20 יאָהר און אין איינינע ערטער נאֶך
לעננער האָבען אידען אומעטום. אין מערב אייראָפּא ב/ע-
יי )ן קוקע פערזענליכע און ביונערליכע נלייכפ-
בערעכ טיגונג. אָבער דאָס אין ניט מיט א מאָל און ניט גרינג אָננע-
קומען. די רעװאָלוציאָנערע פּארלאמענטען פון יאָהר 1815 האָבען דעקלאַרירט
די אידישע עמאַנסיפּאיצע אין אַלע מלוכות פון דייטשלאנד. אין עסטרייך
און איטאַליען, נאָר אומעטום, ווען זי רעאַקציע איז צוריק אַרין אין זאָטעל,
האָט זי די אידישע רעכט נלייך אָפּנעשאפט. אין ערשט נאָך פיעל? מיה
האָבען אידען בעקומען עמאַנסיפּאַציע -- אין דייטשלאנד אין יאָהר 1809 '
(אין אייניגע דייטשע מלוכות ערשט אין יאָהר 1871); אין עסטרייך און
אונגארן -- אין 1807 ; אין איטאַליען נאָך דער בעפרייאונג פון לאנד, אין
0 ביז 1870 יאָהר ; אין דענעמארק --- פיעל פריהער --- אין יאָהר 1849 ;
אין נאָרװעגיען --- 1851. אין עננלאַנד איז 20 יֹאָהר אָנגעגאנגען אַ קאמף
פאַר אידישע פּ אַ ל יי ט ישע רעכט אין פּאַראַמענט ביז אין 1800 האָט דער
פּאַרלאַמענט אָבגעשאַפט די אַלְטע קריסטליכע פאָרמולע פון דעפּוטאַטס-שבועה
און די עמאַנסיפּאַציע איז פאָלקאָם דורכנעפיהרט געװאָרען. . אין דער שווייץ
/האָבען אידען נאָך אַ שווערען קאמף בעקומען גלייכבערעכטינונג מיט דער
קאָנסטיטוציע פון 1874 ; אין שפּאניע -- מיט דער קאָנסטיטוציע פון 1876 ;
0 : אין קאַמפּף פאַר אודישע רעכט
אין די באַלקאַנישע מלוכות -- אין סערביע, בולגאָריע און מאָנטענעגראָ --
לויט דעם בעשלוס פונ'ם בערלינער קאָנגרעס אין 1818; אין גריכענלאנד
נאָך פריהער. אין פּאָרטוגאַל האָבען אידען בעקומען רעכט ערשט נאָך דער
רעװאָלוציע פון יאֶהר 1910. דאָס איינצינע לאַנד אין מערב אייראָפּא,
וועלכע האָט בין יעצט אַ פיציעל ניט פּראָקלאמירט אידישע גלייכבערעכ-
טיגונג, איז שוועדען. אידען זיינען דאָרט פאקטיש גלייכבערעכטיגט אֵלָּס
בירגער, דאָך האָבען זיי קיין רעכט ניט ערוועהלט צו ווערען אין שטאַאַטס-
ראַט,
דער קאַּמפּף פאַר אידישע רעכט אין מזרח אייראַפֿא.
אויך אין די קלאַסישע לענדער פון אידישער רעכטלאָזינקייט, אין '
רוסלאנד (פּוילען און פינלאַנד איינגערעכענט) און רומעניען, ווערט געפּיהרט
אַ קאמפּף פאַר אידישע רעכט, נאָך בין'ן היינטינען טאָג קאָט דער קאַמף
ניט געבראכט צו קיין שום פּאָזיטיווע רעזולטאַטען.
א. פּוילען. ניט לאַנג פאַר דער צווייטער צוטיילוננ פון פּוילען (אין
83 יאָהר) האָט זיך דאָס פּוילישע פאלק געהאט אויפגעכאפּט צו אַ ראַדיקאַ-
לער ענדערונג און בענייאונג פון זיין פאנאנדערגעשאַקעלטען פּאָליטישען
אָרגאַניזם. די בעסטע פּולישע פּאטריאָטען און הומאַניסטען, װי טשאַצקי,
בוטרימאָװויטש און אנד., האָבען זיך נעמיהט צו פערשפּרײיטען אַ גערעכטען
קוק אויף דער אידען-פראנע, כדי דער סיים זאָל זי בעטראכטען און געבען
איהר אַ ראַדיקאַלע לעזונג, אויפ'ן יסוד פון נלייכע בירגערליכע רעכט און
אַסימילאַציע. זייער אגיטאַציע פאר אידע-רעכט האָט געפיהרט דערצו,
װאָס דער פּוילישער סיים האָט דעם 22 יוֹלִי 1700 בעשטימט א ספּעציעלּע
קאָפיסיע צו בעטראכטען די רעכטליכע לאַנע פון די אידען. נאָר קיין
ווייטערע רעזולטאַטען האָט ראָס ניט געהאט, און די פייערליך-ליבעראלע
קאַנסטיטוציע פון 3 מאי 1701 האָט מיט קיין איינציג װאָרט ניט אָנגעריהרט
די אידישע רעכטלאָזינקייט. די אידען, פון זייער זייט, האָבען זיך נעמיהט
צו פערדיענען די עמאַנסיפּאַציע דורך דעם, וואָס זיי האָבען גענומען אַן
ענערגישען אַנטײ? אין דעם לעצטען קאמף פון אונאבהעננינען פּױלען:
בערעק יאָסעלאָוֹיטש מיט זיין חי? און אַנדערע אידישע רעװאַלוציאָנס-
העלדען. נאָר די טעג פון אונאָפּהעננינען פּױלען זיינען שוין געווען גע-
צעהלטע, און די קאָנסטיטוציע האָט קיין קיום ניט געהאט. צוזאמען מיט'ן
אין קאַמפּה פאַר אידישע רעכט 21
אונאָפּהענגינען פּוילען זיינען חרוב נעװאָרען די ערשטע האָפנונגען אויף דער
אידישער עמאַנסיפּאַציע.
אין די קליינע רעשטען פון פּוילישען קעניגרייך, װאָס האָבען שפּעטער,
בעת נאַפּאָלעאָן'ס מלחמות און נֹאֶךְ דעם ויענער קאָנגרעס, אויפנעלעבט
אויף אַ קורצער צייט, ד. ה. אינ'ם ווארשויער הערצאָגטום און אינ'ם
, פּוילישען צאַרענרייך" זיינען די אידען בעהאַנדעלט געװאָרען אויף דעם
ערנסטען אופן, נאָר דערביי האָט זיי אָבער די קאָנסטיטוציע פון 1815
פּערשפּראָכען, אַזן מיט דער צייט ועט זייער רעכטליכע לאַנע פער-
בעסערט ווערען. די. רעװאָלוציאָנערע רעגיערונג פון רוסיש-פּוילען פון
4 יאָהר האָט פּראָקלאַמירט פולע בירגערליכע גלייכבערעכטינונג פאַר
אידען, נאָר קיין וויכטיגע רעזולטאַטען האָט דאָס ניט געקאָנט דאָבען: די
צאַרישע ארמעען האָבען אין ניכען צוטראָטען די צאַרטע בלום פון פּוילישער
פרייהייט. |
נאָך דעם איז פּוילען נעװאָרען אַ פּראָווינץ פון רוסלאנד אין די רעכט-
ליכע לאנע פון די אידען איז געקומען אין עננער פערבינדונג מיט דער
טאָליטיק פון דער רוסישער העניערונג בנונע צו די רוסישע אידען. פונדעסט-
וועגען האָבען די אידען אין פּוילען פאַר דער וועלט-מלחמה געהאט עפּעם
מעהר רעכט, איידער זייערע ברידער פון ידי רוסישע גובערניעס.
ביי יענע רעװאָלוציאָנערע פּוילישע פּארטייען, װאָס קעמפען פאַר דער
פולער פּאָליטישער אונאָפּהענגינקייט פון פּוילען, פערנעהמט די אידען-פראנע
אַ זעהר חשוב'ען פּלאץ אין זייער פּראָגראַם, און זיי האָבען שטענדיג געפאָ-
דערט. בירנערליכע נלייכבערעכטיגונג פאַר די אידען. נאָר דערביי אין
שטענדיג פאָראויסנעזעצט געװאָרען, אז די עמאַנסיפּאציע דארף ברענגען צו
פּאָלשטענדינער נאַציאָנאלער עמאנסיפּאציע, און די אידען מוזען זיך אינ-
גאנצען אָבזאָנען פון זייערע נאַציאָנאלע אייגענטימליכקייטען, אונטערגעהן
אין דער פּוילישער נאַציאָן. די בירגערליך-דעמאַקראטישע פּארטיי אין
פּוילען איז צוערשט אויך געשטאנען אויף דעם שטאנדפּונקט, נאָר די רוסישע
רעװואָלוציע האָט איהר געגעבען א שטארקען שטויס צוריק, זי האָט זיך אָפען
פערוואנדעלט אין אַ רעאַקציאָנערער פּארטיי : מיר מיינען די זעהר איינ-
פלוסרייכע אַזױ גערופענע ,נאַראָדאָוואַ דעמאָקראַציאַ", וועלכע איז מיט אַ
צייט צוריק געווען זעהר ראַדיקאַ? אין אַלע פראַנען, אויך אין דער אידישער,
האָט אָבער פון 1005 יאָהר קאַפּיטולירט פאַר דעם רוסישען צאַריזם. די
-נאַראָדאָווא דעמאַקראַציאַ איז מגולג? געװאָרען אין אַ פערביסען רעאַקציאָ-
נערער און אַנטיסעמיטישער פּארטיי, זי האָט טס אַרוסגערופען און אָרנאַ-
ניזירט דעם בעריהמטען באיקאָט גענען אידען. פונדעסטועגען האָט זי
92 אין קאַמפּף פאַר אודישע רעכט
נאָך בין איצט אפיציעל ניט אַרױסגעשטראַָכען פון איהר פּראָגראם דעם
פּונקט וועגען אידישער נלייכבערעכטיגונג, נאָר זי שטעלט די אידען א
פאַדערונג : קודם אַסימילאַציע, און דערנאָך גלייכע רעכט,
אזוי האָבען פאר דער וועלט-מלחמה די גאנצע פּוילישע געזעלשאפט
און אַלע פּארטייען געשטעלט אַ פערבינדונגס-צייכען צווישען אידישער
עמאַנסיפּאַציע און אידישער אסימילאַציע. דער אונטערשיעד צווישען די
סאַציאַליסטישע און די בירנערליכע פּאַרטייַען דערביי אין נאָר אין דעם,
װאָס ביי די ערשטע קומט די עמאַנסיפּאַציע פריהער און די אַסיט:לאַציע
אלס אונבעדיננטער רעזולטאט, ביי. די צווייטע אָבער איז די אַסימילאַציע
דער אולטימאַטיווער תנאי, און די גלייכע רעכט וועלען אפשר קומען דערנאָך -
(דאָס אויך ווייט ניט זיכער...) *)
די וועלט-מלחמה האָט אַריינגעבראכט אַ שרעקליכען פּלאָנטער אין דער.
אזוי אויך קאָמפּליצירטער פראנע ווענען דער אידישער עמאַנסיפּאַציע אין
פּױלען,. נאָר אויך צווישען די פּאָליאַקען שלאָנט זיך דורך ביסלעכווייז די
איינזעהעניש, אַז צו דער קאָמפּליצירטער פראגע קען מען ניט צונעהן מיט
די פריהערדינע פעראיינפאכטע מעטאָדען,,. און אַז ס'איז ניטאָ קיין רעכט-
ליכע פערבינדונג צווישען אסימילאַציע און עמאַנסיפּאַציע. אַ קליינער
טייל פון די פּויליש-בירגערליכע פּאַליטיקער הויבט אֶן צו רעכענען זיך מיט
דער נאַציאָנאַלער אינדיװידואַליטעט פון דער אידישער בעפעלקערונג.
די אידישע מאַסען אין פּוילען, אָנגעפיהרט הויפּטזעכליך פון די אידיש-
סאָציאַליסטישע פּארטייען (, בונד" און , פּועלִי ציון") פאָדערען שוין אין
משך פון די לעצטע פופצעהן יאָהר פולע בירגערליכע און נאַציאָנאלע נלֵייכ-
בערעכטינונג. די ברייטע שיכטען פון אידישער בורזשואזיע ישטיצען אונטער
די דאָזינע פאָדערוננען. נאָר אַ קליינער טייל פון פּוילישען אידענטום,
נעמליך די פערטרעטער פון גרויסען קאַפּיטאַל, די װאָס רופען זיך , פּאָליאַקען
*) דו גערעכטוגקייט פערלאנגט צו בעמערקען, אַז איינע פון די סאָציאַ-
ליסטישע פארטווען (פּויל, סאָצ, פּארטיו , פּראָלעמאַריאַס") און איינע פון די
בירגערליכע (די , פּראָגרעסיוו-דעמאָקראַטישע פּארטיי") האָבען געפאָדערט גלייבע
רעכט פאַר אידען אונטער אַלע אומשטענדען און קיין שום בעדינגונגען וועגען
אַסימילאַציץ ניט געשטעלט, זיי זיינען אפילו גענייגט געווען אָנצוערקענען די
נאַציאָנאַלע אונדיװוידואַליטעט פונ'ם אידושען פאָלק און דאָס רעכט פון דוֹ.
פוולישע אידען צו ענטוויקלען זייער נאַצואָנאַלע אייגענטימלוכקייט, נאָר ביידע
פארטווען זיינען געווען צו אומבעדייטענד אין צאָהל און ניט געהאַט קיין שום
איונפלוס אויף די אידיש-פּוילישע בעציהונגען.
אין קאַמפּף פאַר אודישע רעכט 98
פון משה רבינו'ס גלויבען", פיהרען אָן אַ פערביסענעם קאַמף געגען די
נאַציאָנאלע פאָדערונגען פון אידישען פאָלק. אין זייער שנאה צו דער נאַ-
ציאָנאלער אינדיװוידואַליטעט פון יענעם פאָלק, וועמען זיי פערדאנקען זייער
אייגענעם אורשפּרונג, זיינען זיי פערגאנגען אַזױ ווייט, צו מאכען יד אחת
מיט די אַנטיסעמיטען: די מנהיגים פון דער אידישער קה?ה אין ואַרשא
האָבען נעקעמפט אפילו נענען דער בירנערליכער גלייכבערעכטיגונג.
זיי האָבען געשיקט צו דער רוסישער מלוכה-דומע קיין פּעטערבורג ספּעציעלע
שליחים צו פאָדערען ביי די רוסישע ליבעראלען, אַז די לעצטע זאָלען איינ-
געהן אויף נייע בעשרענקוננען פון די אידען אין דער שטאָדט-פערוואלטונג
פון פּוילען. וועלכע ענדערונגען די מלחמה וועט אריינברענגען אין זייער
שטעלונג, איז נאָך שווער צו זאָגען.
ב. רוסלאַנד. די רוסישע רעװאָלוציאָנערען פון די דעקאַבריסטען
(185 יאָהר) ביז דער ,נאַראָדנאיאַ װאָליאַ" (1878--1884 יאֶהר) האָבען זיך
זעהר וועניג אָדער גאָר ניט אינטערעפירט מיט דער בעזונדערער לאַגע פון
די אידען, נאָר זיי פלעגען זי פערענטפערען כלאחר יד דורך דער אַלגעמיינער
פאָדערונג פון גלייכע בירגערליכע רעכט פאַר. דער גאנצער בעפעלקערונג.
מ'מוז דאָ בעמערקען, אז אַפילו נאָך דער בעפרייאונג פון די פּויערים (אין
1 יאָהר) איז רוסלאנד פאָרט געבליבען ביי דער מיטעלאַלטערליכער
אָרדנונגג פון שטאנד-פּריווילעניעס. בין דער רעװאָלוציע פון 1905
יאָהר זיינען די צעהנדלינער מיליאָנען רוסישע פּויערים און פאבריקס-אַרביי-
טער אַלץ נעבליבען בירגער פון דריטער קלאס אֶהן די רעכט פון אַנדערע
קלאסען (פון די שטאָדט-בירגער , מיעשטשאַנעס" און פּריצים , דװאָריאַנעס").
די רוסישע פּויערים ווערען נאָך עד היום געהאלטען אין רעכטלאָזיגקייט
און געפינען זיך אונטער דער ברוטאלער השנחה פון די פּריצים. צו-
זעהענדיג די רעכטלאָזינקייט פון זייער אייגענעם פאָלק, האָבען די רוסישע
רעװאָלוציאָנערען, נאַטירליך, ניט געקענט שענקען די געהעריגע אויפמערק-
ליכקייט דער אידישער רעכטלאָזיגקייט, בפרט נאָך ווען די רוסישע פריי-
הייטס-קעמפּפער פון יענע צייטען זיינען אַלֵיין נאָך געווען פול מיט טראַדי-
ציאָנעלע פאָרורטיילען גענען אידען: געקוקט אויף די אידען, וי איף
עקספּלואַטאַטאָרען" און , פּאַראַזיטען". נאָך אין 1881 יאָהר האָט אַ גרופּע
פון דער סאַציאַליסטיש-רעװאָלוציאָנערער פּארטיי ,נאַראָדנאַיאַ װאָליא"
ארויסגעלאָזט אַן אויפרוף צום רוסישען פאָלק, אַז ער זאָל מאכען פּאַנראָמען
אויף נלחים, פּריצים און אידען, -- און אָנהויבען זאָל זיך דער פּאָגראָם
פון די אידען.
ביי אַזאַ בעציהונג מצד אפילו פון די בעסטע עלעמענטען אין לאנד,
24 אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
פון די אינטעליגענטען און פרייהייטס-מארטירער, האָבען די אידען, נאַטירליך,
ניט געקאָנט און ניט געװואַגט צו רעדען ווענען גלייכע רעכט. חוץ דעם איז
צווישען די אידען גופא נאָך אַ לאנגע צייט ניט געווען קיין אייניגקייט אין
אָט דער פראגע. אַזױ וי די גלייכבערעכטינונג איז פערבונדען געווען מיט
אײיראָפּעאיזאַציע און אויפקלעהרונג, מיט ,אפּיקורסות", פלענען די רעלי-
גיעזע עלעמענטען, בעזונדערס די חסידישע רביים, הארטנעקיג קעמפען געגען
דער אידעע פון גלייכע רעכט און פרייהייט. און בעת די ערשטע רוסיש-
אידישע משכילים האָבען זיך אין צייט פון קייפער אַלעקסאנדער דעם ערשטען
משתדל געווען וועגען דער פערבעסערונג פון דעם רעכטליכען מצב פון די
אידען, האָבען, פערקעהרט, די חסידישע קרייזען אַרום שניאור-זלמן ליאַדיער
אָנגעווענדט זייער שתדלנות ביי די רעגירונגס-אָרגאַנען, אַז קיין האָר זאָל
ניט געמינדערט ווערען פון דער אידישער רעכטלאָזינקייט.
די ערשטע קעמפער פאַר אידישע רעכט זיינען נעװען די ערשטע
משכילים, און זיי האָבען געגלויבט באמונה שלמה, אז די אידישע רעכט-
לאָזינקייט שטאמט דערפון, װאָס די רעניערונג פעראַכט די אידען פאַר
זֵייער אונוויסענהייט. קוים וועלען די אידען אַראָפּווארפען פון זיך די פער-
שימעלטע מיטעלאלטערליכע. מנהגים, די קאָמישע קליידונג, די ,נארישע"
אָפּנעזונדערטקייט און וועלען ווערען , מלא דעה" דורך דער , השכלה בת
שמים", וועט די רענירוננ און די נעזעלשאפט פון די אַרומינע פעלקער
באלד איינזעהן, אַז די אידען זיינען געװאָרען צו מענשען נלייך, און ממילא
וועלען שוין אָפּנעשאפען ווערען די בעשרענקוננען פון די אידישע רעכט.
די דאָזינע אידעע פון ע טס א נס יפּאציע דו רךף = י. 2
ציהט זיך אין דער נעשיכטע פון די רוסישע אידען אין משך פון כמעט
אַכציג יאֶָהר, אָנהויבענדיג פון נעװאַכאָװיטש (דעם מחבר פונ'ם ,ועה-
נעשריי פון דער טאָכטער פון יהודה" אין רוסיש, -- דעם ערשטען אויפרוף
צו אידישער , אויפקלערונג" און צו דער , פערבעסערוננ פונ'ם אידישען מצב")
און ווייטער דורך ריב'ל? (יצחק-בער לעװוינזאָן), מ. ליליענטאַל, ל. מאַנדעל-
שטאַם, א. אָרשאַנסקי, ביז די ,משכילים" פון די 70ער יאָהרען, װי י. 5.
גאָרדאָן, ?. לעװאַנדאַ, ליליענבלום, פּינסקער און אַנד. די איינצעלנע פּראָ-
גרעסיווע רוסען, װאָס האָבען געשענקט מעהר אויפמערקזאמקייט דער אירען"
פראַגע, וי אַלעקסאַנדער דעם ערשטענס בעל-יועץ ספּעראַנסקי, גראַף אווואָי
ראָוו, פּיראָנאָוו און אַנדערע זיינען אויך איננאַנצען נעשטאַנען אויף אָט דעם
שטאַנדפּונקט פון עמאַנסיפּאַציע דורך אויפקלעהרוננ פון די אידען נופא.
די רעגיערונג האָט זיך פון צייט צו צייט אויך געניינט צו אָט דעם
שטאנדפּונקט, נאָר על פּי רוב פלענט זי נאָר אויסנוצען די נאַאיווע איבער-.
יע
וי =
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט 98
געבענהיים פון די אידישע משכילים, כדי נאָךְ פעסטער צו פערציהען דעם
שטריק אויפ'ן אידישען. האלז. ענדליך האָבען די משכילים פערשטאנען, אַז
די צאַרישע רעגירונג איז אַן אייביגער שונא פון אידישען פאָלק, און פון די
זעכצינער יאָהרען הויבט אָן אריינצודרינגען אין דער אידישער אינטעליגענץ
! די נייע אידעע, אַז די גלייכבערעכטינונג קאָן קומען בלויז אַלס רעזולטאַט
פון דער אלנעמיינער בעפרייטונג פון רוסלאנד.* פון אֶנהוֹיב איינצעלנע מענ-
שען, און װאָס ווייטער אַלץ מעהר האָבכען פערשטאנען, אַז כדי צו דער"
גרייכען גלייכע רעכט, מוזען זיך די אידען בעטיילינען אין דער רעװאָלוציאָ-
נערער בעוועגונג, העלפען אַראָפּווארפען דעם צאַריזם.
די רעגיערונג האָט זיך אַלֵיין צוגעאיילט אָט די אידעע צו בעשטעטיגען,
. ווען, נאָך די פּאָגראָמען פון די אכצינער יאָהרען און די נייע גרושים און
בעשרענקונגען פון וואוין-רעכט, האָט זי נאָך אַרױסגעלאָזט איהרע צייט-
וויילינע רעגעלען" וועגען דער פּראָצענטינאָרמע פאַר אידען אין די לעהר-
אַנשטאַלטען. פערוועהרענדיג דער אידישער יונענד דעם צוטריט צו דער
בילדונג, האָט די רעגיערונג בפירוש בעוויזען, אַז אויפקלעהרונג אַלײין איז
גאָר ניט קיין סנולה צו עמאַנציפּאַציע, און אַן פאַר דעם אויפנעקלערטען
אידען דאָט. זי נאָך מעהר מורא, װוי פאַר דעם ניט-געבילדעטען.
בכל? האָבען די פּאָגראָמען און די רדיפות פון די אכצינער יאָהרען
אויף לאַנג אָפּנעשטעלט דעם קאמפּף פאַר אידישע רעכט, און ערשט די
ארבייטער-בעווענוננג פון די 90ער יאָהרען נעהמט וויעדער אויף דעם קאמף.
דער אין 1897 יאָהר געגרינדעטער , בונד" (, אַלגעמײינער אידישער אַרבייטער-
בונד אין ליטא, פּוילען און רוסלאַנד") האָט דער ערשטער פּראָקלאַמירט
די פּאָדערונג פון נלייכע רעכט פאַר אידען, --- צוערשט בלייז פון בירגער-
ליכע רעכט, שפּעטער האָט דער , בונד" צוגעגעבען אויך די פאָדערונג פון
נאַציאָנאַלע רעכט. חוץ די אַלע אַנדערע היסטאָרישע פערדיענסטען,
װאָס דער , בונד" האָט אין יענע יאָהרען געהאַט פאַר דעם אידישען פאָלֶק
און פאַר'ן אידישען אַרבײטער-קלאַס, קומט דעם , בונד" נאָך די אַנערקענונג,
װאָס ער האָט דער ע ר ש ט ע ר אַויַיסגערופען די אידישע מאַסען אין
2 שר בכיונערליכעור און נאַציאַָנאַלער עמא
סי פּאַ צ יע. עס מוז אָבער אויך בעמערקט ווערען, אַז דער , בונד" האָט
זעהר אונגערן אויפגענומען די פאָדערנוג פון נאַציאָנאַלע רעכט און
*) דאָס איז געווען די גרונד-אידעע פון א, אָרשאַנסקי, ווייטער ענטוויקעלט
און דו זשורנאַלען , ראַזסװיעט" און , װאָסכאָדײ,
90 און קאַמפף פארא
בכלל האָט ער זיך צו איהר קיינמאָ?ּ ניט בעצוין
און מיט דער נויטינער קאָנסעקּווענץ. = 2
די רעװואָלוציאָנערע טעטיגקייט פון ,, בונר" האָט נאָך געהאט אַ צווייטע - א
גינציגע ווירקונג אויף דעם אידישען קאמף פאַר רעכט אין רוסלאנד: צוֹ- /
זעהענדיג דעם ברייטען שוואונג און דעם קאמפס-מוט פונ'ם אידישען פּראַ-. /
לעטאַריאט, האָכען די רוסישע רעװאָפֿוציאָנערען און אפילו די בירנערליכע -
ליבעראַלען אַליין נעמוזט ענדערען זייער בעציהונג צום אידישען פאֶלֹּק. /
זיי האָבען שוין מעחר ניט נעקאַנט בלייבען גלייכנילטינ צו דער אידען" /
פראגע, זיי האָבען גענומען אַ מעהר ענערגישע שטעלונג גענען דער אירישער
רעכטלאָזאגקייט. די רעװאָלוציאָנערע אַרױסטרעטוננען פון , בונד" האָבען
געצוואונגען די רוסישע פרייהייטס-קעמפער אוועקצושטעלען די אידען-פראנע
אויף דער פּאָליטישער טאַנעס-אָרדנונג. אָבער נאָך מעהר האָט אין דער.
ריכטונג געווירקט די רעגירונג גופא, וועלכע האָט מיט'ן נרויזאמען פּאָנראָם
אין קישינעוו (אַפּרי? 1918) געעפענט א נייע פערבינדוננג צװישען דער /
אידען-פראנע און דעם אַלירוסישען פרייהייטס-קאמף. פאר די רדיפות פון
די אַכציגער יאָהרען האָט די רעגירונג געהאט אַן אויסרייד, אזן די אידען
זיינען ,, עקספּלואַטאַטאָרען", , בלוט-צאַפּערס פון דער איינגעװאַרצעלטער /
בעפעלקערונג". פון קישינעוו אָן בייט זי שוין איהרע תירוצים, זי זאָגט,
אַזן די אידען זיינען אַ רעװאָלוציאָנערער עלעמענט, וועלכער שטערט די
אָרדנונג אין דער מלוכה,
דורך דער סיסטעמאַטישער און נוט-אָרגאניזירטער אידעןך-העצע מיהט /
זיך די רעגיערונג צוֹ קאָמפּראָמיטירען די פרייהייטס-בעווענונג ביי די גרויסעת /
מאפען פון רוסישען פאָלק, פאָרצושטעלען אַלע פרייהייטס-פאַדערונגען און /
בעווענונגען, אַלס אַ ,אידישען אויפטו". די אידען זוכען, הייסט דאָס, |
אַראָפּצואװאַרפען די היסטאָרישע מאכט פון צאַריזם, כדי צו פערכאפען
אין זייערע אידישע הענט די , ממשלה איבער דעם רוסישען פאָלּק",. מיט
אָט דער פּאַליטיק האָט די רענגירונג געצוואונגען אַלע פרייהייטליכע עלע-
מענטען אין רוסלאנד פאַנאַנדערצובינדען דעם קנויל פון רעאַקציע און אידען-
האָס, אויפצוקלערען דעם רוסישען פאָלק דעם ,אמת ווענען די אידען, און
מאַכען די אידישע זאַך פאר זייער איינענער זאַך.
פאַר דער רעװאָלוציע פון 1905--1906 יאָהר איז, אַלזאָ, די אידען-
פראגע געװאָרען איינער פון די וויכטינסטע שיידונגס-פּונקטען צווישען דער
רעאַקציע און דער רעװואָלוציע. אַלֶע סאַציאַליסטישע פּארטייען פון אידישען.
ארבייטער-קלאס, , בונד", , פּועלי ציון', ,ס. ס." און ,סערפ" ראָבען נע" /
, 1 הל 1 0 יט
א -
:
ריר טי
: = די איה יד? ' אי
א יק שיט
אי 4
{
לאל יי הי 8 א יי
: יי שא עו
' דיי בי עי ה = א : לֹ
1
אין קאַמפּף פאַר אודוישע רעכט 27
קעמפּפט פאַר בירגערליכער און נאַציאָנאלער גלייכבערעכטיגונג פון אידישען
פאָלק, און די קאמף-מעטאָדע זייערע איז געווען: די פערבינדונג פון רי
יאידישע פאַדערונגען מיט דער רעװאָלוציאָנערער בעוועגונג פון ארבייטער-
קלאַס פון גאנץ רוסלאנד, די , פּועלי ציון", וועלכע זיינען ענטשטאנען
שפּעטער פאַר'ן , בונד", האָבען מיט מעהר ענטשלאָסענהייט פאַר איהם
ענטוויקעלט די נאַציאָנאלע זייט פון דער גלייכבערעכטיגונג. אָנשטאָט ענגער
,קולטור-אױיטאָנאָמיע" פון ,בונד", האָבען זיי פערלאנגט א ברייטע ,נאַציאָ-
נאַלפּאָליטישע אױטאַנאָמיע" אין אַ ? ע נאַציאָנאלע ענינים, סיי קולטורעלע,
סיי אויך פּאָליטישע און סאַציאַל-עקאָנאָמישע (ווי די רעגולירונג פון דער
עמיגראַציע, פערזיכערונג גענען פּאָנראָמען א. ד, גל.), און, חוץ דעם, קהלה-
אױטאַָנאָמיע און פולע נאַציאָנאלע גלייכבערעכטיגונג. *) די בירגערליכע
גרופּען פון אידישען פאָלְק האָבען אין 1905 יאָהר געבילדעט אַ , פערבאנד פאר
דער דערגרייכונג פון פולבערעכטינונג", וועלכער האָט זיך אין פּאָליטישע
פראגען געשטעלט אין פערבינדונג מיט דער רוסישער קאָנסטיטוציאַנעלי
דעמאַקראטישער פּארטיי און מיט אַנדערע נאָך ראדיקאַלערע פּארטייען פון
רוסישען פאָלק, נאָר ניט מיט די סאַציאליסטען. דאָס פּראָגיאם פונ'ם
, פערבאנד פאר פולבערעכטינונג" האָט ענטהאלטען די פאָדערונגען פון ביר-
גערליכער און נאַציאָנאלער גלייכבערעכטיגונג און נאַציאָנאלער אױטאָנאָמיע.
די דאָזינע פאָדערונגען זיינען אויך אויפגענומען געװאָרען פון די
רוסישע סאַציאַליסטישע פּארטייען, נאָר די סאַציאַלידעמאָקראטישע פּארטיי
האָט זיך נאָך ביז'ן היינטיגען טאָג ניט ענטשלאָסען אָפען צו פאָרמולירען
די נאַציאָנאלע פאַדערוננען און כפּעציעל אָנצואווענדען זיי צו די אידען.
די סאַציאַליסטיש-רעװואָלוציאָנערע פּארטיי, פערקעהרט, האָט שטענדיג
ענערגיש אונטערשטיצט די נאַציאָנאלע פאָדערונגען פון אידישען אַרבײטער-
קלאַס.
נאָך אַ וויכטינע ספּעציפיש-רוסישע זייט פון אידישען רעכטס-קאמף
מוז דאָ דערמאַנט ווערען : דאָס איז דער בב עוואַפענטער זעלבסט-
שוץ נענען פּאָגראָ מען. איןדי פּאָנראָמען פון די אַכציגער יאָה-
רען האָט זיך די רעגירונג לפּנים נעהאלטען , אונפּאַרטייאיש": זי פלעגט
דעם פּאָנראָםס בשתיקא אַרגאניזירען, נאָר אליין בעהאלטען זיך הינטער די
פּאַנראָמשטשיקעס און דערנאָך אין אַ געוויסער צייט, פון איין ביז דריי טאָג,
*) דו פארטוו ס,-ט, אין רוסלאַנד האָט קיין נאַצואָנאַלע רעכט פאַר אידען
און גלות ניט אַנערקענט, דוּ אידעע פון נאַצואָנאַל-פּאָליטישער אויטאָנאָמיע האָט
צום שטאַרקסטען בעטאָנט און פּראָפּאַגירט די פּאַרטיו , סערפ",
08 אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
פלענט זי ארויסשיקען מיליטער געגען די רויבעד-באַנדען און אפילו בעשטראָ-
פען זיי. נאָכ'ן קישינעווער פּאָנראָם האָט זי זיך שוין אפילו ניט געפּרובט
צו פערבעהאלטען: ביים סאמע אֶנהויב פּאָנראָם פֿלעגט זי שיקען מיליטער
צו בעװואַכען און בעשיצען די. רויבער. דאָס האָט געצוואונגען די אידישע
רעװאָלוציאָנערען אַליין איבערצונעהמען דעם שוץ פון דער אידישער בעפעל-
קערונג. די ערשטע ,סאַמאָיאָבאָראָנע" פון דעם מין איז געגרינדעט גע-
װאָרען בשעת דעם קליינעם פּאָנראָם אין יעקאַטערינאָסלאַוו אין אַפּריל
1 פון דער דאָרטיגער סאָציאַליסטישער אָרנאַניזאַציע פּועלי-ציון, נאָר די
גאנצע פּאָליטישע בעדייטונג פון אידישען זעלבסט-שוץ, אַלס פאָרם פון
רעװאָלוציאָנערען קאמף, איז קלאָר אַרויסגעקומען ערשט אין סעפּט. 1908,
בשעת די האָמעלער אַרגאניזאציאָן פון , בונד" האָט געשטעלט אַ וויעדער-
שטאַנד געגען די רויבער-באַנדען און סאָלדאַטען.
בעת די קאָלאָסאַלע פּאָגראָמען פון אָקט. 1909 האָט די סאַמאָאָבאָראָנע
געשפּיעלט אַ גרויסע ראָלע אין אַ סך שטעט און שטעטלעך. חוץ די סאָ-
ציאליסטי-אידישע פּארטייען (בונד, פּועלי-ציון, ס.-ט.) האָבען זיך אויך
קריסטליכע רעװאָלוציאָנערען טיילווייז בעטיילינט אינ'ם שוץ פון די אידען *)
דער מאַניפעסט פון 90(17) אָקט. 1008 האָט, צווישען אַנדערע קאָנ-
סטיטוציאָנשלע פרייהייטען, צונעזאָנט אויך גלייכע רעכט פאַר אַלֶע פעלקער
און רעליניעזע פרייהייט. ניקאָלאַי דער צווייטער האָט קיינמאָל ניט ערפילט
זיין פערשפּרעכונג, נאָר די ערשטע צייט נאָך דעם האָבען די אידען נלייך
דערפיהלט אַ פעריע דערלייכטערוננען: די נירושים האָבען אויפנעהערט,
די אידען האָט מען געלאָזט וואוינען מחוץ דער , טשערטאַ", די פּראַָצענט-
נאָרמע פאַר דער שטודירענדער יונענד איז ניט אָפּנעהיט געװואָרען א. ד. נל.
! נאָר דער שטאאַטס-שטרייך פון דער צאַרישער רענירוננ דעם 9 יוני 1007
האָט געמאכט אַ סוף צו אָט דער , פערנאַכלעסינונג פון נעזעץ". נאָך א
קורצער הפסקה איז װויעדער אַװעק אַ ,הבה נתחכמה" געגען די אידען אין
די רעגירונגס-ספערען אויף אַלע שטופען פונ'ם ביוראָקראַטישען לייטער,
*) מיר דערמאָהנען דאָ נאָר דעם טראַגישען טויט פונ'ם רוסישען סטודענט
בלינאָוו אין דער זשיטאָמירער סאַמאָאָבאָראָנע, די גרוזינישע סטודענטען אין דער
סאַמאַָאָבאָראָנע בעת'ן פּאָגראָם און אָדעס, דו טעראָריסטישע אַקטען פון אייניגע
רוסישע רעװאָלוציאָנערען געגען די הויכגעשטעלט אָרגאניזאטאָרען פון אידישע
פּאָגראָמען, אין פּאָלטאַווע האָט אַ וואַכט פון סאַציאַל-דעמאָקראטישע אייזענבאַהן-
ארבויטער צוזאַמען מיט דעם זעלבסטשוץ פון די , פּועלי-ציון" אינגאַנצען פערהיט
דו שטאָדט פון אַ פּאָגראָם אין אָקטאָבער 1908,
אין קאַמפּה פאַר אודישע רעכט 29
פון אויבען ביז די פאַמע נידרינסטע בעאמטע. די אידישע לאַנע איז װאָס
פון טאָג געװאָרען אַלץ מעהר אונערטרעגליך.
בעת דער רעװואָלוציע האָט מען פעסט גענלויבט, אַז די קאָנסטיטואירענדע
פערזאמלונג פון דער נאנצער מלוכה װועט מיט אַ מאָל אָפּשאַפען די גאנצע
אידישע רעכטלאָזיגקייט. נאָך דעם זיעג פון דער רעאַקציע אין דאָס גע-
װאָרען אונמענליך, און זינט יענער צייט בעמיהען זיך די אידישע דומא-
דעפּוטאַטען, אונטערגעשטיצט פון די סאַציאַליסטען און קאָנסטיטוציאָנעלע
דעטאָקראטען, אָפּצושאַפען לכל הפּחות איינצינווייז די ערגסטע און וויכ-
טינסטע רעכטס-בעשרענקונגען. די אידישע דומא-דעפּואַטען (? אין דער
דריטער דומע און 9 אין דער פערטער) מאַכען פון צייט-צו-צייט אינטער-
פּעלאַציעס צו דער רעגירונג מכח די בעזונדערס חוצפּה'דינע רדיפות געגען
אידען, און עטליכע מאָל האָבען זיי געפּרובט אַוועקצושטעלען אויה דער
טטאַנעסאָרדנונג די פראַנע ווענען אָפּשאַפען די , טשערטאַ" נאָר אַלֶע מאָל
האָט די רעאַקציאָנערע דומא-מעהרהייט ברוטאל נידערגעשטימט די אידישע
פּראָטעסטען און פאַדערונגען.
די אידישע דומא-דעפּוטאַטען האָבען ענטוויקעלט אַן אינטענסיווע טהע-
טינקייט, בעקעמפענדיג דעם בעקאנטען געזעץ-פּראיעקט פון דער רעגירונג
אַריינצופיהרען שטאָטישע זעלבסט-פּערװאַלטונג אין פּױלען. די רעגירונג
האָט די אידען גענעבען א בעשרענקטע פערטרעטערשאַפט אין די פּוילישע
מוניציפּאַליטעטען : אין יענע שטעט, וואו אידען בילדען אַ מעהרהייט פון
0 פּראָצענט פון דער בעפעלקערונג, זאָלען זיי האָבען אין דער פערוואלטונג
בלויז 20 פּראָצ. פון די שטימען, און אין די איבערינע שטעט בלוין 10 פּראָ-
צענט פון די שטימען. ווייטער טאָרען די אידען ניט וערען געוועהלט
אויף פעראנטװואָרטליכע שטעלען. קיינע פּראָטעסטען האָבען אָבער ניט גע-
האָלפען, די פּוילישע , קאָלאָ? אין דומא איז נעגאַנגען האַנט-אין-האַנט מיט
דער רעגירונג, און די שענדליכע בעשרענקונגען פאַר די אידען זיינען אָנגע-
נומען געװאָרען פון דער דומא.
נאָר אופגעריכטערהייט איז אין דער רוסישער דומע דורכגעגאנגען אַ
נגעזעץ, וועלכעס איז דוקא גינציג אויך פאַר די אידען און גראָד פאַר זייער
נאַציאָנאַלער ענטוויקלונג. דאָס געזעץ ערלויבט אַלע נאַציאָנאליטעטען צו
גרינדען פאָלקס-שולען, וואו כמעט אַלע למודים קומען פאָר אין דער מוטער-
שפּראַך פון יעדער נאַציע. אָט דער שולעך-געזעץ אין אַריין אין קראפט
סאַמע ערב דער היינטינער מלחמה, און פון איהם וועלען, צוגלייך מיט אַלע
פעלקער פון רוסלאנד, אויך די אידען עפּעס פּראָפיטירען.
אַ נייע ווענדונג האָט די בעוועגונג פאָר אידישער עמאַנציפּאַציע גע-
0 אין קאַמפף פאַר אידישע רעבט
נומען ביים בייליס-פּראָצעס, וועלכער איז אויף אַזאַ מיטעלאַלטערישען און
פקאַנדאַליעזען אופן אָרגאַניזירט געווארען פון דער רעגירונג. מיט דעם
בלוט-בלבו? זוכט די רעגירונג צו קרוינען איהר פּאָליטיק פון פערלוימדען
און פערהעצען די אידען און דורך דעם צו פערלוימדען די פרייהייטכ-בעווע-
נונג פון רוסישען פאָלק. נאָר דער עפעקט פון בייליס-פּראָצעס איז נעווען.
פּונקט דער היפּוך דערפון, װאָס די רעגירונג האָט געציעלט. אָנשטאָט צו
פערלוימדען די אידען פאַר'ן רוסישען פאָלק, דאָבען די נידערטרעכטינע
און אומגעלומפּערטע מאַכינאַציעס פון דעם בעשולדיגוננס-צד ענטפּלעקט
פאַר'ן רוסישען פאלק די גאנצע צופוילטקייט און אויסנעלאסענקייט פון
דער רעגירונג. אָנשטאָט צו שאפען בערוהיגונג ביי די ברייטע פאָלְקס-
שיכטען, האָט דער בייליס-פּראָצעס גראָב בעליידינט דאָס געוויסען פון דעם
רוסישען פאלק און ארויסנערופען די גרעסטע אויפרענוננ. די ליבעראַלע.
רוסישע פּרעסע האָט נאָך קיינמאָל ניט געהאט אַזא פערנרעסערטע צירקן-
לאַציע, װוי ביי דעם בייליס-פּראָצעס, דאָרפישע דינסט-מיידלעך, הװאָרניקעס
(, דזשעניטאָרס") און מארק-הענדלער, פון פאבריקס-ארבייטער שוין נאָר אֶפּ-
גערעדט, האָבען מיט אוננעהויערען אימפּעט פאַנאַנדערגעכאַפּט די ,עקס-
טראַס" און זייערע פּנים'ער האָבען נעשיינט פאַר פרייד, ווען די עקסטראַס
האָבען דערצעהלט ,אַז בייליס איז פריינעשפּראָכען.
און, ענדליך, אָנשטאָט ריינצואוואַשען די רוסישע רעגירונג פאַר דער
ציוויליזירטער עפענטליכקייט פון אייראָפּא און אַמעריקא, האָט דער בייליס-
פּראָצעס אַראָפּגעריסען די לעצטע מאַסקע פון דער רוסישער הויף-קאַמאַריליע
און געוויזען אַלע אַנשטענדינע מענשען אין דער וועלט, װאָס פאר אַ סכנה
פאַר דער מענשליכער קולטור ס'שטעקט אין די רוסישע רעגירונגס-מעטאָדען.
די גרעסטע ענטריסטונג האָט געהערשט אין אַלֶע עקען וועלט, און די אידען-
פראַגע האָ בעקומען די בעדייטונג פון אַן א ינט ערנא ציאָנאלער
אַנגעלענענהייט =)
= די צנוט בעקאנטע אױסראָטונגס-פּאָליטיק פון דער רוסישער רענירונג
געגען די אידען האָט אָבער דערגרייכט די העכסטע מדרנה אין דער וועלט-
מלחמה, און דערמיט נאָך פערנרעסערט די א ינ ט ערנאַ ציאָנאַ לע
*) כאַראַקטעריסטיש איז דוי שטעלונג, יואָס די לאָנדאָנער , טאַימו" האָט
פערנומען צום בייליס-פּראָצעס, די דאָזיגע רוסען-פריינדליכע צייטונג האָט אָפען
געפרעגט, אויב ענגלאַנד קאָן נאָך אָנהאַלטען דיפּלאָמאַמישע פריונדשאַפט מיט דער
רוסישער רעגירונג, װאָס בלאַמירט זיך אויף אַזאַ מיטעלאַלטערליכען אוֹפן,
,-
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט 1
ייט טל שההת ור אידע!ן-פראנע אין ווסלטשנד.
אויף דער רוּסישער רענירונג גופא איז ניטאָ און קען ניט זיין קיין שום
האָפנוננ. אַזױ לאַנג, װוי דער צאַריזם בלייבט הערשען, װועט די אידישע
רעכטלאָזיגקייט ניט אויפהערען און װועט אַפילו ניט געלינדערט ווערען אויף
קיין האָר. דאָס זעהט פען אַפילְן פון דער מעטאָדע, מיט ועלכער די /
רעגירונג האָט מסכים געווען אויף דער כלומרשט'ער פערברייטערונג פון
דער , טשערטאַ", נאָךּ דעם װוי די דייטשע עראָבערונג האָט די טשערטא
סיי-ווי פאַקטיש אָפּנעשאַפט. דאָס האָט אויך אָפען מודה געווען דער אינערן
מיניסטער מאַקלאַקאָוו אין נעשפּרעך מיט אַ אידישער דעפּוטאַציע. ,איך
ווייס, האָט ער געזאָגט, אַז די אידישע רעכטלאָזינקייט אין אַ צופוילטע
וואנט, זי מוז פריהער אָדער שפּעטער איינפאַלען, -- נאָר איך וויל? זי ניט
לאָזען פאַלען, ווייל זי װועט מיך בענראָבכען אונטער איהרע חורבות". דאָס
איז אַ ציניש-אָפענע בעשטעטינונג, אַז דער צאַריזם שטיצט זיך אויף דער
שרעקליכע טראַנעדיע פון די רוסישע אידען.
גרעדע לענדער פון מורהיאייראָפֿאַ. אַ
זאָנדערבאַרען פאַל פון אידישער רעכטלאָזינקייט שטעלען מיט זיך פאָר די
מעהר-פרייהייטליכע לענדער פינלאַנד און רומעניען. צום שפּאָט
גענען איהר אייגענעם נאַציאָנאַלען אומנליק, אין שוידערליכען װידערשפּרוך
צו איהר פרייהייטליך-דעמאַקראטישער קאָנסטיטוציע, האַלְט פינלאנד די
אידען אין דער ביטערסטער פערשקלאפוננ. אין לאנד, וואו עס הערשט דאָס
אַלגעמײינע נלייכע און פּראָפּאָרציאָנעלע וואהלרעכט, מיט אַלע לעצטע
אימפּרואוומענטס", מיט פרויען-שטימרעכט, מיט אַ נרויסער סאַציאַלידעמאָ-
קראטישער פּארטיי, ווערען די אידען לויט'ן נעזעץ בעהאַנדעלט ניט וי
בירגער, ניט וי מענשען, נאָר וי שעדליכע חיות. די קליינע צאָהל אירען,
װאָס וואוינען דאָרט פון דורי דורות, טאָר זיך ניט בעווענען איבער'ן לאנד,
זי איז פּערשפּאַרט אין די געטאָס, קיין נייע אידען ווערען ניט צוגעלאָזען,
און דאָס איינצינע מיטעל? פון פרייהייטס-קאמף, װאָס בלייבט דעם הייפעל
פּאַריער, זיינען פּעטיציעס צום פּארלאמענט (, לאַנדטאַנ"). נאָר דער פּאַר-
לאמענט מאכט זיך סיסטעמאַטיש ניט יויסענדיג פון דער אידישער לאַנע.
טרויעריג איז נעווען דאָס בילד, ווען די רוסישע שווארצע מאה דאָט אַריינ-
נעלענט די טומאה אין דער יראה און אייננעשטעלט זיך פאַר דער אידישער
קריוודרע אין פינלאַנד (אין 1009 יאֶהר). אָבער אויך דער פּאַטש אין פּנים
האָט ניט אויסגעניכטערט דאָס פינישע פאָלק.
אין רומעניען ווערען די אידען אויך בעטראכט פאר ניט קיין בירנער,
נאָר אויסלענדער, און דערצו נאָך אויסלענדער אֶהן פרעמרען שוץ,. די אידען
2 יה אין קאַמֹפֿה פֿאַר אידישע רעכם
אַליין זיינען צו אונמעכטיג צו קעמפען געגען דער רעכטיאָזיגקייט. די
אַריינמישונג פון דער אינטערנאַציאָנאלער עפענטליכקייט (דורך דעם בער-
לינער טראַקטאַט 1878 יאָהר) אין ניט געגאנגען וייטער פאַר פּאַפּירענע
רעזאָלוציעס. דאָס רומענישע פאָלק נופא אין כמעט איינשטימיג אין זיינע
פיינדליכע געפיהלען צו די אידען. דיזעלביגע געוועזענע ,סאַציאַליכטען",
וי צ. ב. דער סאַציאַליסטען-פיהרער נאַדעזשדאַ, װאָס האָבען נאָך אַ געוויסע
צייט אַגיטירט פאַר די אידען, זיינען שפּעַטער אַליײין געװאָרען די פער-
ביסענסטע אַנטיסעמיטען. די ,קאַנסערװאַטיוע' פּארטיי פרעטענדירט
כלומרשט צו בעשיצען די אידען, נאָר קוים בעקומט זי די מאַכט, האלט זי
ניט איין איהרע פערשפּרעכונגען. די ליבעראלע" פּארּטיי , פון די דריי
ברידער" (ברעטינאַו) איז אױסגעשפּראָכען אידען-פיינדלין,
די אידען האָבען זיך אָרגאַניזיײרט אין אַ ,{פערבאנד פון איינגעװאָר-
צעלטע אידען" (,אוניונע יעװרעילאָר פֿאַמינטעני'), װאָס פיהרט אָן אַן
אגיטאַציע פאַר דער אידישער גלייכבערעכטיגינג. זיין פאָדערונג איז, אַן
אצ נעועז זאָ? ערקלעהרען,.אלע 2.8 יה
רומענישע. בירנער. זיַן אניטאציע פיחרט דער פערנא,. +ן דורך
די קנאַפּע פּראָגרעסיוודרומענישע בלעטער (,אדעווירול"), דורך דעמאַנסטרא--
ציעס און פּעטיציעס צום פּארלאמענט. זי ווערט אונטערשטיצט פון דער נייער
סאַציאַל-דעמאָקראטישער פּארטיי. --- נאָר די נרעסטע שטערונג בעשטעהט
אין דעם, װאָס די רומענישע עפענטליכקייט אינטערעסירט זיך ניט מיט די
פּראַנען פון אידישע רעכט. אַ געוויסען שטויס צו הויבען אַזאַ אינטערעס
האָט אין 1913 יאֶָהר געגעבען דער סקאַנדאַל אַרום דעם אָנדענקען פון ראָנעטי-
ראָמאַן *). בעת דער מאָביליזאַציע אינ'ם צווייטען באַלקאַןךקריעג גענען
בולגאריען האָט די רעגירונג געלאָזט דורך איהרע אָפיציעלע צייטוננען אַ
ניט-אָפיציעלען קלאַנג, אַן די מאָביליזירטע אידישע סאָלדאטען וועלען
נאַטוראליזירט ווערען און קרינען בירגער-רעכט. נאָר צום סיף פון דער
מלחמה איז די לאַנע געבליבען וי געווען, און אַפילו די בולגאָרישע אידען,
װאָס זיינען צוזאַמען מיט דער פּראָווינץ דאָברודזשאַ אַריבער אונטער רומע-
*) ראָנעטי-ראָמאַן איז געווען אַ גרויסער רומענישער דיכטער, אַ איד.
נאָך זיין טוים האָט מען ביי אַ יאָהר צייט אויפגעפיהרט זיין פערטיידיגונגס-פּיעסע
פאַר אידען , מנשה", און געװאָלט שטעלען איהם אַ דענקמאָל אין בֿוקאַרעשט.
געגען דעם האָבען דו אַנטיסעמיטען אויפגעהויבען אַ סעריע סקאַנדאַליעזע דעמאָנ-
סטראַציעס, און די אַנגעלעגענהייט האָט אויף אַָ געוויסער צייט געהויבען דעם
עפענטליכען אונטערעס צו דער אידען-פראַגע,
אין קאַמפּף פאַר אודושע רעכט | | 99
ויען'ס הערשאפט, האָבען רורך דעם פּערלאָרען זייערע פריהערדינע בידנער-
רעכט,
דער אידישער רעכטספ-קאַמפּף אין נאַ ליציען נעהערט ניט צום
פּרק פון בירגערליכער עמאַנציפּאַציע, זויי? בירגערליכע רעכט זיינען דאָרט
פאַר די אידען נאַראנטירט דורך דער קאָנסטיטוציע פון דער גאנצער עסט-
רייכישער מלוכה. דער קאמף דאָרט שטעלט זיך דעם צוועק פון נ אַ צי אַ-
נאַלער עמאַנציפּאַציע און וועט ארומגערעדט ווערען אין דעם שייכות'דינען
קאַפּיטעל.
אין דער ט ערקיי האָבען די אידען בעקומען נלייכע רעכט, פּער-
זענליכע, מענשליכע און נאַ ציאָנאלע, כמעט פאָלשטענדיגע נלייכ-
בערעכטינונגען נאָך מיט הונדערטער יאָהרען צוריק און אֶהן שום אָנשטרענ-
גונג אָדער קאמף פון זייע רזייט. דורך דער קאָנסטיטוציאָן האָבען זיי
געקראָגען אויך פולע בירגערליך-פּאָליטישע רעכט. דעריבער געהערט די
רעכטליכע לאַנע פון די אידען אין דער אָטאָמאַנישער סלוכה אויך צו אַ
בעזונדערען פּרק.
* אל
4
מיר זעהען, אַז דער עמאַנציפּאַציאָנס-קאמף האָט אָנגענומען די פער-
שיידענסטע פאָרמען אין פערשיידענע לענדער און געבראַכט צו נאַנץ פער-
שיידענע רעזולטאַטען. בכן דאַרפען מיר זיך איצט בעקענען מיט דער
רעכטליכער לאַנע פון די אידען אין איטליכען לאַנד בעזונדער, מיר מיינען
די רעכטליכע לאַנע, אַזױ וי זי איז אַצינדערט. אנהויבען וועלען מיר פון
די קלאַסישע לענדער פון אידישער רעכטלאָזינקייט, רוסלאנד און רומעניען,
און אַריבערגעהן צו יענע לענדער, וואו אידען האָבען שוין בעקומען בירגער-
ליכע גלייכבערעכטינוננ. שליסען וועלען מיר אָבער מיט'ן קלאַסישען לאַנד
פון פרייהייט און נלייכהייט פאַר אונזער פיע?ל-געפּרובטען ליידענדען פאָלק :
מיט דער טערקיי.
4
די אידישע רעכטלאָזיגקייט אין רוסלאנד.
געוועהנליך שטעלט זיך די וועלט פאָר די רעכטלאָזיגקייט פון אידען
אין רוסלאנד אַלס אַ פערפאָלנונג פון אַ קליין מענשעך-קבוץ. װאָס באמת
זיינען 6 מיליאָן אידען נעגען דעם אונגעהויערען פעלקער-ים פון רוסלאנדר ---
בלויז 4 פּראָצענט פון דער אַלנעמיינער נעפעלקערוננ! מען דאַרף אָבער
נעָהמען אין אָנבעטראַכט, אַז אידען האָט מען צוזאמעננעטריבען אויס-
88" יי אין קאַמפּף פאַר אידושע רעכט
שליסליך אין די ש ט ע ד ט, און דאָ בילרען זיי שוין ניט 4, נאָר 24 פ ר אַ-
צ ענט, דאָס הייסט כמעט אַ פערטעל פון דער בעפעלקערונג. און נעהמט
מען ווייטער אין אָנבעטראכט, אַז אייגענטליך האָבען אידען א קנאפּע שייכות
צו דער ברייטער צענטראַלער רוסלאנד, װוי אויך צום מזרח רוסלאנד אין
אייראָפּאַ און אַזיען, אַז אידען זיינען צוזאמענגעפּרעפט אין דער , טשערטא
אָסיעדלאָסטי", ס'הייסט אין די שטעט פון 19 וועסטליכע גובערניעס און
אין פּױלען, דאַן זעהט מען, אַז אין די שטעט און מיעסטעטשקעס פון דער
אידען-געגענד בילדען זיי שוין ניט 24, נאָר נגאנצע 40--28 פּראַצענט. אױן
דער צפון-מערב'דיגער געגענד, אין ליטא, למשל, בילדען די אידען זאָנאַר
פס פּראָצענט פון דער שטאָטישער בעפעלקערונג און אין איינינע ערטער --
אין מינסקער גובערניע -- גאַנצע 99,4 פּראָצענט. אָס איז שוין אם כן
ניט קיין אונבעדייטענדע הייפעל, נאָר באלד אַ העלפט פון דער בעפעלקערונג, .
און אָפּטמאָל א מעהרהייט פון איהר.
היינט שטעלט זיך אויף איין מינוט פאָר, אַז אין שטאָט -- אין דעם
הויפּט-נערוו פונ'ם גאנצען װירטשאַפּטליכען לעבען פון אַ מדינה, אין דער
דאָזיגער ריעזיגערי סאַציאַלער לאבאָראטאָריע, װאָס בעזאָרגט מיט פיזישע
און גייסטינע מאַטעריאַלען דאָס לאנד אַרום, איז האלב פון די איינוואוינער
--- דאָס הייסט פון יעדע צוויי מענשען איינער -- געבונדעז, פּשוט געבונדען
הענד און פיס, געפּלאָנטערט מיט טויזענדער קנופּען, װאָס לאָזען איהם קיין
מינדסטע פרייע בעוועגונג. און שטעלט זיך ווייטער פאָר, אַז דערביי, נישט
ווייט, שטעהען מענשען מיט פערגלאָצטע אויגען און האלטען הויכע, שעהנע
און קלינגענדע דרשות ווענען דער נרויס פון דער מאָדערנער קולטור און
אינדיווידועלער פרייהייט, ווענען פּראָנגרעס פון אידעען, וועגען דער אָרדנונג
און געזעצליכקייט --- װאָס פאר אַ שענדליך אוננאַטירליך בילד עס װאָלט
געוועזען, װוי טייװואליש װאָלט דער דאָזינער שפּאס נעקלוננען !
און דאָס אויסגעמאָלטע בילד איז, אֶהן קיין שום איבערטרייבונג, דאָס
אַלטעגליכע לעבען פון די 6 מיליאָן אידען אין רוסלאנד,
לאָמיר זיך צום בילד נעהענטער צוקוקען.
לויט דעם רוסלענדישען געזעץ-קאָדעקס (, סאָד זאַקאָנאָוו") געהערען
אידען אין רוסלאנד ניט צום קלאַס , איינגעוװואָרצעלטע בירנער" (קאָרעניע
גראַזשדאַניש"), װוי אַלֶע איבערינע, הנם אויך ניט צו.,, אויסלענדער", וי אין
רומעניען, למשל, נאָר צום קלאַס , אינאָדאָדצי? -- פרעמד-שטאַמינע. צום
זעלבען קלאַס אין רוסלאנד געהערען אויך די קליינע עטנאַָגראפישע גרופּען :
סאַמאיעדען, קיריגיזען, סאַכֿמיקען, אייניגע שטאַמען פון די אוראַלער סטעפּעס
און פון מיטעל-אַזיאַטושֶען געגענד, מְאַנְכֶע פּון וועלכע זיינען נאַך בִיז יעצט
2
-
אין קאַמפּף פאַר אודוישע רעכט ו 99
נעצענדיענער. בליז דאָס אידישע פאלק און אָט די אויביגע , פעלקער"
ווערען ניט פעררעכענט פאַר , אײינגעװואָרצעלטע בירגער'. אָבער עס איז
דאָ אַ גרויסער חלוק צווישען אונז און זיי: די דאָזיגע , פעלקער", די אַלֶע
,סאַמאַיעדען" און , בוריאַטען" זיינען אין זייערע פּערזענליכע און בירגער-
ליכע רעכט ניט בענרענצט, בענרענצט זיינען ב לויז מיר אידען
די הויפּט רעכטס-בעשטימונג ווענען אידען אין אויסנעדריקט אינ'ם
פּונקט 707 פון דעם , סװואָד זאַקאָנאָו א סאָסטאַיאַניאַד", לויט וועלכען
;די אידען ווערען רעגיערט נאָך די אַלגעמיינע נעזעצען אין די אַלע פעלען,
ווען עס עקזיסטירען ניט קיינע ספּעציעלע געזעצען וענען אידען'.
עס איז אייגענטליך דאָס זעלבע, ווען מען זאָל זאָנען וועגען אַ מענשען אין
געפענגניש, אַז ער איז אין אלעס פריי צו טהאָן און האנדלען װוי איהם גלוסט
זיך, חוץ אַלע יענע פאַלען, ווען מ'פערוועהרט עס איהם..,
- די דאָזינע יורידישע אומנעלומפערטע דעפיניציע האָט בנונע צו אידען
אָנגענומען אַזאַ אויסטייטשונג: אידען קענען געניסען פון אַלגעמיינע רעכט
און פּריװוילעגיעס ניט דאן, ווען אין נגעזעץ איז ניט פערוועהרט, נאָר
ווען עס אין ב פ רוש ע ר לויב ט. אין געזעץ, למשל, אין ניטאָ קיין
פּונקט, װאָס זאָל פערבאָטען אידען צו פערנעהמען אַן אָפיציעלען אמט, צו
זיין אַן אָפיציער און דאָס נלייכען, עס איז אָבער אויך ניטאָ קיין פּונקט,
װאָס זאָל ספּעציעל זיי ערלויבען -- דעריבער ואַרפט מען זיי פון דאָרט
אַרױס. נאָך מעהר: אפילו דאן ווען אַ געוויסעס רעכט אָדער הנחה איז
ספּעציע? אויסנעטייטשט לטובת די אידען טעאָרעטיש, אין געזעץ, קומט
די הערשענדש פּראקטיק אן מיט איהרע פּרושים אין סברות, אָדער
פּשוט מיט'ן איגנאָרירען דעם געזעץ מאכט זי די הנחה צו נישט. און אַז
זי װוי?ל נאָר, ווערט פון דער הנחה אַ גזירה. אַזעלכע פאלען זיינען ניט
זעלטען, למש? אין דער פראנע פון וואוינרעכט.
בדרך כל? האָבען נייע געזעצען אַפילן אין רוסלאנד ניט קיין , צוריק-
קערענדע מאכט"; בנונע אָבער צו אידען איז אַנדערש: אַ נייער געזעץ
וועגען אידען אויב ער כעשרענקט זייערע רעכט, האָט
אַ שליטה אויך אויף פריהערדיגע צייטען למשל: עס ערשיינט אַ געזעץ,
אַז אידישע בעלי-מלאָכות טאָרען זיך ניט בעזעצען אין מאָסקװע -- טרייבט
מען נלייך אַרױס די אַלע יענינע בעלי-מלאָכות, װאָס וואוייַען שוין דאָרט
זינט צעהנדליגער יאָהרען.
אין קיין הינזיכט איז אין רוסלאנד ניט ערשיענען אַזאַ צאָהל געזעצען
וי וועגען אידען. די אידען נעזעצען, געזאַמעלט אינאיינעם, בילדען אַ
דיקעס נוך כמעט פון 900 זייטען, מיט העכער 900 פּאַראַגראַפּען, און יעדער
80 אין קאַמפף פאַר אידישע רעכט
פּאַראַגראַף, יעדער פּונקט בערויבט די אידען אין עפּעס, נעהמט אִֶפּ עפּעס
אַ הנחה, אַ רעכט. טראָץ דער גרויסער צאָה? געזעצען און רער פּינקטליכקייט
אינ'ם בענרעניצען, אין אין קיין הינזיכט ניטאָ אַזא מורא'דיגער פּלאָנטער,
וי אין דער אידישער רעכטליכער לאַגע. פאַר דעם פּלאָנטער, נאַטירליך,
בעצאָהלט ניט קיין אַנדערער, װוי די אידען אַליין --- מיט זייערע טרערען
און צובראָכענע לעבענס, א
די געזעצען וועגען אידען זיינען אויסגעשטוקעװועט געװאָרען ניט, מיט
אַ מאָל, נאָר אין פערשיידענע עפּאָכען, אַרויסגערופען געװאָרען דורך פער-
שיידענסטע, אָפּט געגענגעזעצטע מאַטיווען. אויסער דעם פונדאַמענטאַלען
, געזעץ קאָדעקס", רענולירען דאָס אידישע לעבען פיעל מעהר דעם צאַר'ס
בעפעהלען, אוקאַזען פון מיניסטאָרען ראַט, די שאלות ותשובות און פּירושים
פונ'ם פענאט, די , מיינונגען" פון נאָסודארסטװענעם סאָװויעט. און נאָך
דעם אַלעמען און פילייכט פּיינליכער פון דעם אַלעמען זיינען די קליינליכע
אָפענע און נעהיימע צירקוליאַרען און אָרדערס פון מיניפטאָרען און נובער-.
נאַטאָרען, און ועל כולם די וועלט-בע-יהמטע מערדערישע פּאָליצייאישע
פּראקטיק, אינ'םם דור כ פיה ר ען דאָס געזעץ.
די דאָזיגע געזעצען כאפּען אַרום װוי מיט אייזערנע ריננען דאָס נאנצע
פיזישע און גייסטינע לעבען פונ'ם אידען. די אידען זיינען בעשרענקט אין
כּערוזענליכע, בירנערליכע און +צי ירש
אויף אַלֶע נגעביטען. |
אידען זיינען בעשרענקט אין וואוינרעכט און פרייער בעווענונג איבער'ן
לאַנד, זיינען בעשרענקט אין קויפען ערד און אונבעוועגליכעס פערמעגען,
זיינען בעשרענקט אינ'ם רעכט פריי צו בעשעפטינען זיך מיט האַנדעל? און
אייניגע צווייגען פון פּראָדוקציאָן, מיט דער יורידישער און איינינע אַנדערע
פּראָפּעסיעס ; זיינען בעשרענקט אינ'ם רעכט אויף בילדונג; זיינען אויס-
געשלאָסען פון שטאַאַטס און שטאָט-שטעלעס, פון אַנטײ? נעהמען אין דער
זעמסקער און שטאָטישער זעלבסט-פּערװאַלטונג.
דאָס זיינען בלויז די הויפּט-נזרות, די , ראשי פּרקים" פון דער נרויסער
אידישער רעכטלגאָזינקייט,. יעדע נזרה האָט ,תלי תלין של הלכות", טויזענ-
דער ריננען פון דער שרעקליכער קייט,
די שווערסטע, פּיינליכסטע און אונווירדינסטע נזרה איז די בעשרענקונג
אין וואוינרעכט און פרייער בעווענונג איבער'ן לאַנד. לויט'ן נעזעץ זיינען
בלויז אידען און פערברעכער בעשרענקט אין אָט דעם מין רעכט; אידען,
;אויסער אייניגע קליינע קאַטענאָריעס, טאָרען ניט וואוינען אין נאַנץ רוס-
לאַנד, נאָר בלויז אין די שטעט פון די 19 גובערניעס אין צפון-מערב'דינען
און קאַמפּף פאַר אידושע רעכט 37
און דרום-מערב'דינען געגענד -- אין דער בעוואוסטער , טשערטאַ יעוורעיי
סקאי אָפיעלאָסטי", און אויך אין פּױלען*). עס זיינען פאַראַן גאנצע
געגענדען, אונגעהויערע, װוי סיביר, פינלאנד און טיילווייז קאַװקאַז, וואוהין
קיין אידישע פוס טאָר ניט אריינטרעטען אַפילו אויף אַ רגע און קיין אידיש
אויג טאָר זיי ניט אָנקוקען. ' |
די נזרה וועגען אידישען וואוינרעכט אין רוסלאנד איז אַן אַלטע היסטאָ-
רישע טראַדיציע פון דער רוסישער מלוכה. נאָך אין 17טען יאָהרהונדערט
האָט מען אי איין אידען ניט ערלויבט אַפילו צייטווייליג אריבערטרעטען
דעם שווע? פון לאַנד. אינ'ם 18טען יאָהרהונדערט, אין יאָרר 1142, האָט
די קייזערין עליזאַבעטאַ ארויסנעגעבען אַ בעפעהל מען זאָל אַרױסטרײבען
פון רוסלאנד אַלע אידען, װאָס האָבען זיך דאַ בעזעצט. אָפיציעל איז רוס-
לאַנד געבליבען אִהן אידען, אין אמת'ען אָבער זיינען אידען נישט נעלם
געװאָרען, וויי? אַליין די פּאָמעשציקעס האָבען זיך אין זיי זעהר גענויטיגט.
אין 90--50 יאֶהר אַרום, נאָך די דריי צוטיילונגען פון פּולישען קעניגרייך,
האָט רוסלאנד בעקומען בירושה עטליכע הונדערט טויזענר פרישע אידען,
אַ פעסטען און ברייטען אידישען ישוב --- אין פּױלען, ליטא, ביעלאָרוסיע
און אוקראַינע. און דאַן האָט די רוסישע קייזערין יעקאַטערינאַ די צווייטע
נעשטעלט די ערשטע אייזערנע וואנד פאר אַ אידישען אַריינדרינגען אין
דער , הייליגער מוווטער ראָסיא"; דעם 98טען דעצעמבער יאָהר 1701 האָט
זי בעשטימט די , טשערטאַ אָסיעדלאָסטי", און פון דאן אָן, פּונקט 125 יאָהר,
װי אידען קענען זיך ניט אַרױסרײסען פון הינטער דער וואנד. נאָך מעהר:
פאַר די לעצטע 95--80 יאָהר איז דער אייזערנער רינג אַרום דער , טשערטאַ"
געװאָרען אַלְץ שמעלער און שמעלער --- און די צאָה? אידען איז געוואקסען
און געװאָרען אַלְץ ,גרעסער און נרעסער, און דאָס שטיקעניש און די שרעק
אַלז שארפער און מורא'דיגער,
מיט 85 יאָהר צוריק, אין אָנהויב די 80טע יאָהרען, ווען אין אַ רייהע
שטערט אין זיר-רוסלאנד האָט פּלוצלונג אױיסגעבראָכען דער בלוטיגער שטורם
פון פּאָנראָמען, װאָס האָט פערכאפּט 150 פּונקטען, האָט די רוסישע רעגירונג,
דער נייער צאַר אַלעקסאַנדער דער דריטער, בעשלאָסען צו בעשטראָפּען די
אידען -- פאַר װאָס מען שלאָגט זיי. דעם 5טען מאַי יאָהר 1889 זיינען
ערשיענען די. בעוואוסטע ,וורעמענע פּראווילעס" --- די , צייטוויילינע"
6 מיר רעדען דאָ, נאַטירליך, װי די לאַגע איז געווען ביז דער מלחמח ;
רעכטליך האָט זיך די דאָזיגע לאַגע און רוסלאנד אויך איצט אויף קיין האָר ניט
געענדערט,
8 אין קאַמפּף פאַר אודישע רעכט
געזעצען, װאָס שטעהען פעסט וי אייזען זינט 54 יאָהר לויט די פּראווילעס
איז אידען שטרענג פערבאָטען: צו בעזעצען זיך אין דערפער אַפילו אין
,טשערטאַ" (װאָס זיי האָבען פריהער יאָ געמענט) און צו קויפען און זאָנאר
אַרענדירען דאָרט ,ניעדוויזשימאָסט" -- ערד און בכל? און. בכל?ל אונבעווענ-
ליכעס פערמעגען. פערענטפערט האָט מען עס מיט'ן מאָטייו, אַז מען וויל
אַ טובה טהאָן די אידען: ,אום צו בעשיצען אידען פון די גרויזאמע
געװואַלד-טהאַטען פון דער קריסטליכער בעפעלקערונג אין די דערפער", וי
עס ווערט אָפיציעל ערקלערט.
אפילן לויט דעם נעזעץ, האָבען יענע אידען, װאָס האָבען שוין פון
לאננע יאָהרען זיך בעזעצט אין די דערפער, געמענט דאָרט פערבלייבען. איז
אין יאֶהר 1887 אַרױס אַ נייער געזעץ, וועלכער האָט אַזעלכע אידען צוגע-
בונדען צו די דערפער : אַ איד, װאָס האָט זיך דאָרט בעזעצט ביז'ן יאֶהר
2, האָט קיין רעכט ניט נעהאט ריהרען זיך פון דאָרף און אַריבערפאָהרען,
זאָנאר אַרײינטרעטען אין אַן אַנדער דאָרף, װאָס שטעהט אפילו עטליכע
טריט נעבען דעם. עס זיינען געווען פאַלען, ווען א איד איז געשטאָרבען
אין אַ דאָרף, וואו קיין בית הקברות איז ניט נגעווען, און מען האָט דעם
מת ניט געקענט פיהרען מקבר זיין אין אַ בית הקברות דערביי, ווייל דאָס
לעצטע האָט שוין געהערט צו אַן אַנדער דאָרף, וואו די אידישע בענלייטער
און קרובים און אפשר אַלֵיין דער מת האָבען קיין רעכט ניט נעהאט אַרינ-
צוטרעטען, *) |
*) דאָ איז כדאי צו בעמערקען, אַז דער אווגענטלוכער ,, חחום המושביי
(,, טשערטאַ אָסיעדלאָסטי") נעמט אַרום די פופצעהן נובערניעס פון מערב-רוטלאַנד :
וויטעבסקער, מאָהילעווער, קאָוונער, ווילנער, גראָדנער, מינסקער, קיעווער, װאָלינער,
פּאָדאָליער, טשערניגאָװער, פּאָלטאַװער, יעקאַטערינאָסלאַװער, כערסאָנער, קרים און
בעסאַראַביען, דערביי זיינען אָבער אויסגעשלאַסען די שטעדט קיעוו און סעװאַס-
טאָפּאָל, וואו אידען האָבען נים קיין וואוינרעכט, און ניקאָלאַיעוו, וואו אידען
וואוינען אונטער דער שטענדיגער סכנה פּלוצלונג ארויסגעשיקט צו ווערען. אין
אָט דו 15 גובערניעס זוינען די דערפער פּערשלאָסען פאַר די אידען, --- ד' צעהן
גובערנועס. פון ,פוילישען. קעניגרייד". געהערען גי - 52
,טשערטאַ", די אידען האָבען אין פּוילען נאָך לויט די אַלטע געזעצען פאָלשטענ-
דיגעס וואוינרעכט, אויך אין די דערפער, פונדעסטוועגען האָט די אַדמוניסטראַציע
אָנגעהויבען פאַר דו לעצטע יאָהרען אַרויסשיקען די אידען אויך פון פּוולישע
דערפער, אויף דעם סמך, װאָס דו פּויערים ,פערלאַנגען פּטור צו ווערען פון די
אידען".
אין קאַמפּף פאַר אודישע רעכט | 39
פונ'ם כלל אידען, װאָס זיינען בעגרענצט אין , פּראװאָזשיטעלסטװע",
אין פרייער בעוועגונג און אין פרייען האַנדעל, זיינען אויסגעקומען איינינע
קאַטעגאָריעס, װאָס זיינען נאָך אין דער צייט פון אַלעקסאנדער דעם צווייטען,
מיט אַ יאֶהר 90 און איינינע ביי 40 צוריק, בעגנעדיגט געװאָרען מיט די
פּריווילעגיעס. די ,גליקליכע אויפנאַהמען" זיינען : ערשטע גילדיע פוחרים ;
,ניקאָלאַיעװוער סאָלדאַטען", , קאַנטאָניסטען", װאָס זיינען שוין אַלֶע כמעט
אויסגעשטאָרבען פון עלטער; די װאָס האָבען געענדיגט הויך-שולעס --
יוריסטען, דאָקטוירים, אינזשענירען ; טיילווייז אויך די וועלכע פערנעמען
זיך מיט דער מעדיצינישער פּראָפעסיע --- אַקושערינס, דענטיסטען א. ד. גל.,
און אויך בעלי-מלאָכות, וועלכע זיינען עקזאַמענירט, רעגיסטרירט און בע-
שטעטינט אין צעך.
אין גאַנצען געפינען זיך עטליכע צעהנדליג טויזענד אידען, װאָס האָבען
די זכיה צו געהערען צו די דאָזינע ,פּריוויליגירטע" קאַטעגאָריעס,. לויט
דעם געזעץ פון 1809 יאָהר האָבען, װוי געזאָגט, אויך איינינע סאָרטען בעלי-
מלאכות דאָס וואוינרעכט אויסער דער ,טשערטאַ". אין אמת'ען אָבער
האָט בלויז אַ קליינע צאָהל, דער אונבעדייטענדסטער פּראָצענט, זיך געקאַנט
בענוצען מיט דעם רעכט. איידער אַ איד אַ בעל-מלאָכה בעקומט די קאַזיאָנע
בעשטעטיגונג אויף זיין רעכט, דארף ער דורכגעהן שבעה מדורי גיהנם פון
,אודאָסטאַוערעניעס", פון עקזאַמענעס און פּאַליצייאישע צוטשעפּענישען.
אוון פאַקטיש ווערט דאָס רעכט אַנולירט און בטל פאַר דער גרעסטער מעהר-
הייט פון אידישע האַנדװערקער,
בכל?ל דער נאַנצער געזעץ פון יאָהר 1865 וועגען דעם, וועלכע
אידישע בעלי-מלאָכות פון צעך מעגען און וועלכע טאָרען ניט יואוינען אויסער
דעם , תחום", איז אַ מאָדנע שטיּק געהיימניס, װאָס כאַראקטעריזירט דעם
קאַזיאָנעם שכל הישר. פאַר װאָס, צום ביישפּיעל, מעגען וואוינען , האַנד-
ווערקער" פון טינט און װאַקסע, פון סורגוטש (זיעגע?-לאַק), פון , ראָגאָזשע",
פון קאָרק, פון זעק, װוי עס איז בפרוש אינ'ם געזעץ אויסגערעכענט, און
פאַר װאָס זיינען שטרענג אױיסגעשלאָסען אַזעלכע פּראָפעסיעס, װוי טאַבאק-
ארבייטער, זעצער און בכל? דרוקעריי ארבייט, מוליאַרעס (צימער-האנדווער-
קעריי), שטוקאַטור-ארבייט, זייף ארבייט, שוועבעל אַרבײט א. אַז. װו. נישט
גערעדט שוין פון דעם, אַז עס זיינען אין אַלגעמיין אױיסנעשלאָסען פּשוט
א רב ייטער פונ'ם כלל בעלי מלאָכות.
טאָמער איז אַ איד אַ בע?-מלאָכה פון די גליקליכע פאַכען, װאָס האָבען
דעם זכות אויף , פּראואָזשיטעלסטװואָ", דורכגעקומען פאָרט די שבעה מדורי
גיהנם און האָט זיך בעזעצט אויסער דער , טשערטאַ", מעג ער לויט'ן געזעץ
40 אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
נאָר דאַן דאָרט וואוינען אויב ער פערנעהסמט זיך אויס.
שליסליך מיט זיין מלאָכה אן טאָר דערצו ניט צוֹהאַנד-.
לען מיט פרעמדע האנדדאַרבייט און אָפטמאָל אפילו מיט זיינע איינענע
כּראָדוקטען. טאָמער כאפּט איהם די פאָליציי ביי אַזא האנדעל, ווערט ער
ן בעשטראָפט פאַר אַזאַ פערברעכען פּערזענליך אָפטמאָל מיט תפיסה, ווערט
ארויסגעשיקט צוריק אין ,תחום" און זיין גאנצער האַנדע?ס-
פערמעגען ווערט ק אָנפיס קיֹרט. דאָס איז דער בעוואוסטער
1171 פּונקט" פונ'ם געזעץ, דער שרעקליכער בייטש גענען אידען, וועלכען
די פּאָליציי בענוצט זעהר אָפּט און וועלכער האָט שוין אָבגעקאָסט ניט וועניג
אידישע טרערען. אזוי, למשל, איזן בעשטראָפּט געװאָרען קויט אָט דעם
פּונקט אַ איד אַ בעקער, װאָס האָט געהאנדעלט אויך מיט מעה?; אַ זיינער-
מאַכער, װאָס האָט געהאנדעלט מיט זייגערס, וויילע צונויפש טע לע|ן
דֶעם זיינער איז אויסער זיין , מלאָכה",
אָבער פיע?ל שרעקליכער פון דעם נעשריבענעם נעזעץ איז דאָס אֲנ-
ווענדען דעם נעזעץ, דער נעזעץ דורכנעפיהרט אין לעבען. ניט די
טעאָריע, נאָר די פּאָליצייאישע פּראַקטיק. רוסישע פּאַלִיציי, וועלט-
בעריהמט מיט איהר , פיינער" לאָניק, האָט עס די מאכט צו פּסק'נען אַלַע
שווערע שאלות פון אידישע רעכט. אין יאְהר 1892 האָט אַלעקסאנדער דער
דריטער בעשטעטינגט די פליכט פון דער פּאָליציי בודק צו זיין די אידישע
וואוינדעכט אין די דערפער. שפּעטער איז די פּאָליציי ניט איין מאָפּ-אוים-
געפאָדערט געװאָרען אויף אַזאַ בדיקה, בין די לעצטע יאָהרען איז עס גע"
װאָרען איינע פון איהרע הויפּט-פונקציעס, ואָס ברענגט איהר אַרײן אַ
גאָלדענע פּרנסה --- סיי פון די אידען, װאָס טאָרען ניט וואוינע!, סיי פון די
װאָס מעגען,. געפינט די פּאַליצײי אין דעם אידען'ס , פּראװאָזשיטע?לסטװא"
עפּעס אַ פּנימה, שטעלט זי דעם שרעקליכען , רויטען שטאַמפּ" אויפ'ן פּאַס-
פארט --- און אין 24 שעה מוז דער איד ליקווידירען אַלַע זיינע נעשעפטען
און ארױיספאָהרען. ווען ניט -- שיקט מען איהם אַװעק מיט'ן עטאַפּ",
צוזאַמען מיט זשוליקעס און פערד:ננבים. כדי אויסצונעפינען די
יענינע פערברעכערישע אידען, װאָס האָבען עובר געווען אויף דער נזרה פון
פּראַװאָזשיטעלסטװאָ און האָבען זיך אַריינגעכאפּט אויסער'ען ,תחום", אָדער
דא וועלכע האָבען עפּעס אַ פּנימה אין זייערע רעכט, האָט די פּאָליציי דעם
בעסטען מיטע? --- די , אָבלאַװעס": נעהיים, אין מיטען דער פינסטערער
נאכט, פאנגט זי אָן אַ יאגד אויף רעכטלאָזע אידען און אידישע קינדער,
װאָס לינען פערזונקען אין זייער שווערען נערוועזען שלאָף,
דער ערשטער פאַל פון מאַסען-גירושים און , אָבלאַוװועס" איז געווען
: א
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט 11
דער גירוש מאָסקווא אין יאָהר 1891. וי נאָר דער נרויספירסט סערנעי
אַלעקסאנדראַװיטש, דעם צאַר'ס פעטער, איז געװאָרען דער מאַפקווער , וויצע
קענינ", האָט ער תיכף בעפוילען, אַן מען זאָל כמעט אַלע אידען אַרױיס-
טרייבען פון דער , היילינער שטאָדט".. און באלד טאקע איז אַרױס א געזעץ,
װאָס האָט אָב נענומען ביי אידישע פעלי-מלאָכות דאָס רעכט צו-וואוינען
;אין מאָסקווא און מאָסקװער גובערניע, שפּעטער האָט מען עס אָפּגענומען
ביי די ,ניקאָלאַיעװער סאָלדאַטען", נאָך שפּעטער --- ביי פעלדשערען, פאַר-
מאַצעווטען א. ד. נל. און אין אַ משך פון נאָר אַ קורצער צייט האָט מען אַרױיס-
געטריבען פון מאָסקווא און רואינירט ביי 90 טויזענד אידען.
די שוידערליכע פאַקטען פונ'ם גירוש האָבען דאַן אויפגערודערט נאנץ
אײיראָפּא. די צייטונגען האָבען נעבראכט פאקטען, ווען אידען האָבען גע-
בלאָנזשעט איבער די נאַסען פון מאָסקװוע אין אַ פראָסטנאכט פון ,ראָ-
זשדעסטוואָ" און אין קיין האָטעל האָט מען זיי ניט אריינגעלאָזען אויף
נאַכטלעגער, האָבען זיי נעמוזט הינטער שטאָדט אויפ'ן אירישען בית-עלמין
נעכטינען.
פאר די לעצטע צעהן יאֶהר האָבען די גירושים און , אָבלאַװעס" אוים-
נעהערט צו זיין אַ זעלטענהייט און אָנגענומען דעם שרעקליכען כאַראַקטער
פון אַ טאָנדיטעגליכער סכנה. בעת דעם יאפּאַנישען קריענ האָט מען ארויסגע-
שיקט פון די צענטראַל-רוסישע שטעדט איינינע פאמיליעס פון אידישע
דאָקטגיָרַים, וועלכע האָבען זיך אויפ'ן קריעגס-פעלד געפונען, וייל די
פאַמיליעס האָבען ניט קיין ,זעל?בסטשטענדיגע פּראװאָזשיטעל
סטוואָ", און מיט'ן אָפּפאָהרען פון זייערע שפּייזער, פערלירען זיי דאָס
וואוינרעכט.. אין אָקטאָבער 1911 האָט די מאָסקווער פּאָליציי געפאָדערט
פון דער אקושערין האַוזנער, אַז זי זאָל אין משך פון 7 טעג לאָזען אַרױיס-
פאָהרע פון מאָסקװע איהר זוהן, אַ קק י'נ ד פון פי ע ר יאָ ה ר,
וויי? האַוזנער האָט ניט געוואוינט מיט איהר מאַן און אין אַזאַ פאַל האָט
איהר קינד ניט נעהאט קיין ,זעלבסטשטענדיגע פּראװאָזשיטעלסטװאַָ".
חוץ די בעשרענקונגען אין וואוינרעכט, איז איינע פון די הויפּט-גזירות
אויך די בעשרענקונג אין פרייער בי'?דוננ. פערציג יאָהר נאָכאַנאַנד
האָט די רוסישע רעגירונג געשלעפּט מיט אַלע מיטלען די אידישע יוגענד
אין די אַלנעמײינע שולעס, כדי צו מאכען פון זיי , בירגער פון נוצליכע פּראַ-
פעסיעס", און די אידען האָבען זיך געלאָזט פיהרען. און פּלוצלונג, אין
יאהר 1887, האָט מען זיי אָבנעשטויסען צוריק, גראָב און ברוטאַל: עס
איז דאַן איינגעפיהרט געװאָרען אַ , טשערטאַ" אין בילדונג --- אַ פּראָצענט-
נאָרמע אין מיטעל-און הויך-שולעס. שפּעטער, אין די לעצטע יאָהרען, האָט
42 אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכמ
מען פיעלע בילדוננס-אַנשטאלטען פ אָ לקאָם פערשלאָסען פאַר אידען --
אייניגע נימנאַזיעס, אַלע לעהרער-פעמינאַריומס, עלעקטראטעכנישען אינ-
סטיטוט, דעם , אינסטיטוט פּוטעי סאָאָבשטשעניאַ" און פיעלע אַנדערע. אין
יאָהר 1889 האָט מען פאקטיש אויסגעשלאַסען אידען פון דער יורידישער
פּראָפעסיע, ווייל מ'האָט בעמערקט, אז אידען זיינען זעהר גענייגט צו דער
י פּראָפעסיע. פון די פּאָליטישע בעשרענקוננגען דארף מען אנווייזען, אַז אין
יאֶהר 1800 זיינען אידען אױיסנעשלאָסען געװאָרען פון דער ,זעמסקער
זעלבסט-פערוואלטונג" און אין 1892 אויך פון שטאָדט-פערוואלטונג, אין װועל-
כער זיי האָבען ביז דאַן יא אַנטיי? גענומען. |
בעזונדערס אונערטרענליך איז געװאָרען די אידישע לאַנע אין רוסלאנד
פאר די לעצטע דרייצעהן יאֶהר, זינט דעם פּאָנראָם אין קישינעוו. אין
קיין שום אַקט. פון דער רוסישער רעגירונג האָט די רעכטלאָזינקייט פון די
אידען ניט בעקומען אַזאַ שרייענדינע אילוסטראציע, װוי אין די פּאָנראָמען,
און נאָך מעהר איידער אין די פּאָנראָמען נופא -- אינ'ם שטענדינען פּחד
פאר פּאָנראָמען. זינט דער ערשטער קישינעווער בלוטבאָד העננט איבער'ן
האַלז פון זעקס מיליאָן אידען דער אָננעשארפטער חלף פון בלוטיגע פער-
פאָלנונגען, פערבונדען מיט די נרויזאמסטע פּיינינוננען, מיט פערגעװאַלטי-
גונג פון אידישע פרויען, באַרבאַרישער ערמאָרדונג פון זוינ-קינדער. די
פּאַנראָמען זאָגען עדות, אַז די רוסישע הערשער זיינען נאָך נידערטרעכטינער
און ברוטאַלער, איידער דער רוסישער נעזעץ, אפילו אין רוסלאנהד איז דער
געזעץ אזוי ווייט , הומאַן", װאָס ער ערלויבט ניט קיינעם צו מאָרדען, צו
רויבען און פּערנעװואַלטינען,. סמיט די פּאַנראָמען װוי? אָבער די רעניערוננ
בעשטעטיגען, אז פאַר די אידען זיינען אַפילו די עלעמענטאַרסטע נעזעצען
ניט געשריבען, אַז דער איד איז אבסאָלוט אויסערהאלב דער מאָראַל,
דער געזעץ ערלויבט בפירוש אלעמען אָנצוקומען צו , גערעכטען זעלבסטי
שוץ" נגענען אַן אָנפאל,. נאָר די אידען טאָרען זיך ניט שיצען נענען די
איבערפאַלער בשעת די רעגירונג שיקט מיליטער צו בעשיצען די רויבער
און מערדער, אַרעסטירט זי יענע אידען, װאָס פּרוכען בעשיצען זייער לעבען
און די עהרע פון זייערע שוועסטער, און פער'טמשפּט זיי צו די שארפסטש
שטראָפען, אזוי האָט די רענירוננ אינסצענירט אין 1904 יאֶהר אַ גראַנד-.
יאָזען פּראָצעס געגען די מיטנליעדער פון דעם אידישען זעלבסט-שוץ אין
האָמע? און זיי פעראורטיילט נאָך אַ לאַנגער צינישער פּראָצעדור,
פון 1909 ביז 1007 האָט די רענירוננ אַרנאַניזירט אידען-שחיטות אין
העכער װוי 600 (זעקס הונדערט) שטעדט און קלענערע פּונקטען. די דאָזיגע
בלוט-בעדער האָבען נעהאט אָפיציעל דעם ציע? נוקם זיין זיד אין די אירען
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט 19
פאַר זייער אַנטײילנעהמען אין דער רעװאָלוציאָנערער בעווענונג; אין דער
ווירקליכקייט אָבער האָט דאָ די רענירונג פערפאָלגט אַ בעשטימטען פּאֲלי-
טישען צוועק -- צו מאכען די אידען פאַר דער , ליניע פונ'ם קלענסטען
װוידערשטאַנד" אין דער געפעהרליכער אויפװואַכונג פונ'ם גרויסען רוסישען
פּאָלק, און בעזונדערס פון די פינסטערע פּויערים-מאַסען. מען רוקט אונטער
די אידען כדי אָבצואווענדען די געפאהר פון די אמת'ע אינערליכע שונאים
פון רוסישען פאָלק.
נאָך דער רעװאָלוציע האָט מען אַרױסגענעבען אַ רייהע נייע בששרענ-
קונגס-געזעצען : אין יאֶהר 1907 האָט מען אין גאנצען פערהאקט די טיהר
פּוּן סיביר פאַר די װאָס האָבען געענדיגט די הויך-שולען ; מ'האָט נאָך מעהר
פערקלענערט די , פּראָצענט נאָרמע" אין די שולעם; איינגעפיהרט דעם
,גור?" אויף אַריינצוטרעטען אין דער נאָרמע; מ'האָט כמעט פערוועהרט
אידען צו האלטען עקזאמען אַלס ,עקסטערנעס" (1570 נאָרמע), אין גאַנצען
פּערשלאָסען פאַר אידען אַ רייהע שולעס --- מיט איין װאָרט, מ'האָט מיט
אַלע מיטלען נעשטרעבט צו שטעלען די אידישע יונענד ?חלוטין מצד דעם
געזעץ און אַרױיסצורײיסען דאָס בוך פון איהרע הענט. מ'האָט אויך (אין
יאָהר 1912) צוגעמאכט פאַר אידען די פּראָפּעסיע פון געהילפס-אַדװאָקאַטען.
מ'האָט נעציעלט צו טרעפען אויך דעם פערמענליכען אידען: ארויסגעגעבען
אַ צירקולאַר וועגען ,נאַציאָנאַליזירען" דעם רוסישען האנדעל און קרעדיט,
איינגעפיהרט אַ שטרענגע , פּראָצענט-נאָרמע" פאַר אידען אין אַקציאָנערע
געזעלשאפטען און געשטרעבט אין גאנצען זיי מון דאָרט אױיסראָטען (שפּע-
טער, אין צייט פון קריעג, איז די גזירה בט? געװאָרען).
נאָר, וי געזאָגט, וויכטינער פונ'ם שלעכטען געזעץ איז דאָס דורכ-
פיהרען איהם אין לעבען, דער נאנצער פאַליצייאישער אַפּאַראַט פון אידען
פּערפאָלנוננען און זיין אַרבײט. מע האָט פון יאָהר 1908 ווידער מיט אַן
אונערהערטער מערדעריי גענומען טרייבען אידען פון רוסישע שטעט אוון
דערפער, בעזונדערס אין קיעווער, קורסקער, טאַמבאָוער, ניזשעגאָראָרסקער,
װאָלינער גוב., מ'האָט ברייט אויסגענוצט דעם בעוואוסטען ,,1171טען פּונקט"
!אום צו קאָנפיסקירען אידיש פערמעגען. אָבלאַװעס" זיינען געװאָרען אַ
טעגליכע ערשיינונג. אַ בעליעבטען אָביעקט פון ראַפינירטע פּאַליצייאישע
המצאות שטעלט מיט זיך פאָר יענע אלטע נזירה, וועלכע בעשטראָפט דעם
אידען מיט דריי הונדערט רונעל שטראָף פאר דעם, װאָס זיינער אַ קרוב
האָט זיך ניט געשטעלט צו מיליטער-דיענסט,. די דאָזינע נזירה פאַלט מיט
איהר גאַנצער לאסט אויף די אָרימסטע אידישע עלטערען, וועמעס קינדער
האָבנען עמינרירט פונ'ם צאַרישען גיהנום.. דאָ איז די פּאָליצייאישע פּראקטיק
ץ
,
י.י
44 : אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
פו? מיט די ווילדסטע קוריאָזען : מ'נעהמט צו, צ. ב., הדאָס לעצטע שטיקעל
ברויט ביי אַ זקן, וועמעס אייניקעל איז געשטאָרבען נאָך פאר דעם מיליטער-
פליכטיגען עלטער, אָדער מ'בעשטראָפט אַ פאָטער מיט 800 רובעל פאַר דעם
איינציגען פערברעכען, װאָס זיין זוהן איז נעפאַלען אין שלאַכט אלס פריי-
וויליגער, איידער ער האָט זיך געדארפט שטעלען צום רעגולערען מיליטער-
דיענסט... |
מיר רעדען שוין ניט פון די בלוט-בלבולים (, ריטועלע בעשילדיגונגען",
וי מ'רופט זיי אויפ'ן קאַזיאָנעם לשון),. װאָס די רעגירוננ אָרנאַניזירט מיט
אַלֶע מיטלען,. סיט איין װאָרט, דער איד אין רוסלאנד איז געװאָרען הפקר,
די ראַפינירטע הפקרות, מיט וועלכער מ'בעהאנדעלט דעם אידען, פער'סמ'ט
די אידישע נשמה און דעמאָראַליזירט דעם נאנצען פּאַליטישען אַרגאַניזם
פונ'ם קאַלאָסאַלען לאַנד,
ס'איז אַ פערשפּרייטער טעות צו מיינען, אז מיט די אַלע גרויזאמע
פערפאָלנונגען שטראָפט די רוסישע רענירונג די אידען פאַר. זייער , נאַציאָ-
נאַלער אָפּנעזונדערטקייט", אַז זי װוי? די אידען אַסימילירען, -וסיפיצירען.
ניין, דער אמת איז גראָד דער היפּוך דערפון: בעת די רענירונג שטרעבט .
אַלע אַנדערע פעלקער צו רוסיפיצירען, װויל זי די אידען איינפאך פערניכטען,
עוקר מן השורש זיין. די פּראָצענט:נאָרמע פאַר דער אידישער לערען-יוגענד
זאָגט עדות מיט די נרויזאמסטע צייכענס, אַז די רעגירונג װויל פאַר די אידען
פּערהאַקען די טירען צו דער רוסישער קולטור און צו אסימילאַציע. און
דערפון שטאַמט דאָס משונה'דינסטע, װאָס דוקא אין זינען פון נ אַ צ י אִ-
נאַלע רעכט געניסען די אידען אַ טרויערינע פּריװילעניע" אין פער-
נלייך מיט אַלע אַנדערע נאַציאָנען פון רוסלאַנד,
די רעגירונג פלענט פערבאָטען דעם געברויך פון דער ליטצישער, פון
דער אוקראַינישער שפּראך, פערמאכען פּולישע שולען, קאָנפיסקירען דעם
נאַציאָנאלען פערמענען פון די אַרמענער, נאָר דוקא די אידישע שפּראך און
קולטור לאָזט זי צו-רוה. זי ערלויבט חדרים און פ ע רוועה רט צו לערנען
אין די חדרים. זי האָט ערלויבט צייטונגען אין אידיש, וויי? עס אין אין
די אינטערעפען פון דער רעגירונג, אַז די אידען זאָלען בלייבען ביי זייער
נאַציאָנאלער אינדיװידואַליטעט. זי װוי? די אידען אױיסראָטען, נאָר אַזױ
לאַנג װי אידען לעבען מוזען זיי בלייבען אָפּנעזונדערט. *)
*) דאָס איז טאַקע דער צוועק, צוליעב װאָס די רעגירונג האָט איונגעפיהרט
פאַר די אידען אַ בעזונדערע וואַהל-קוריע (אין אייניגע געגענדען צו דער מלוכה-
דומע און אין פּוילען צו די מוניציפּאַליטעטען), ס'װואָלט געווען לעכערליך צו
זעהן אין דעם כאָטש אַ רמז אויף נאַציאָנאַלע רעכט",
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט 15
אָדער נאָך ריכטיגער : די רוסישע הערשער ווילען נאָר ניט פערניכטען
דאָס אידישע פאָלָק, אדרבא, זיי נויטיגען זיך אין דעם, אַן שטענדיג זאָל
זיין אין זייער גרויסער געפּיינינטער מדינה אַ פאָלק, װאָס אין רעכטלאָן
און אָפּגעזונדערט, און דיעזעס פאָלק זאָל אייביג דיענען אַלס שעיר לעזאזל
פאַר דער אונצופרידענהייט פון די רוסישע מאַסען. דעם בעסטען בעווייז
יברענגט אונז דער פאקט, אַז ווען צווישען דער אידישער יונענד ראָט זי
! אָנגעהויבען אַ שמד-עפּידעמיע, האָט די העגירונג באַלד גענומען שריט, כדי
די גע'"שמד'טע זאָלען ניט קריגען קיין גלייכע רעכט.
די רוסישע רעגירונג נויטיגט זיךְ אין די אידען, כדי זיי צו פּייניגען. *)
ס.
די אידישע רעכטלאָזיגקייט אין רומעניען
רומעניען איז נים דאָס איינצינע לאנד, וואו אידען ווערען בערויבט
פון זייערע מענשליכע רעכט, געטריבען, פערפאָלנגט און געפּײניגט. אין
ערנעץ אָבער איז די אידישע רעכטלאָזינקייט ניט אַזױ ציניש און פער-
רעטעריש, פון יורידישען שטאַנדפּונקט. בשעת רומעניע
איז אַנעהקענט געװאָרען אלס אַ זעלבסטשטענדיגע מלוכה, אין בערלינער
קאָנגרעס פון 1875, האָבען די אייראָפּעאישע גרויסמעכטען, װאָס האָבען
אונטערגעשריבען דעם בערלינער טראַקטאַט, פערפליכטעט די רומענישע
רעגירונג אָבצושאַפען אַלע עקזיסטירענדע בעשרענקונגען און אויסנאהם-
*) אַ שיינבאַרע און צופעליגע אויסנאַהם שטעלט מיט זיך פאָר דער פער-
באָט פון אידישען טעאַטער, ארויסגעגעבען אין 1889 יאָהר; נאָך דער רעװאָ-
לוציע איז דוּ גזירה פאַקטיש בטל געװאָרען, --- די אידישע קהלה-אַרדנונג אין
רוסלאנד אוז ביז'ן העכסטען גראַד פּערפּלאָנטערט און פערנאַכלעסיגט, זוֹנט די
רעגירונג האָט אין 1844 ואָהר אָפּגעשאַפט דעם , קאַהאַל" און פון דער אַנדער זייט
בעזאָרגט זיך דערמיט, אַז דוֹ רעגירונגס-הכנסות דורך דעם זעלביגען , קאַהאַל"
זאָלען אויף קוין האָר ניט געמינדערט ווערען. אין רוסיש-פּוילען איז די
אידישע קהלה, לויט דעם אַלטען, נאָך פאַר-רוסישען געזעץ, געשטעלט אויף פעסטע
וסודות פון זעלבסט-פערוואלטונג און אָבליגאַטאָרישען שטייער-סיסטעם, לויט
דעם סוסטעם האָבען דאָס וואַהלירעכט צו דער קהלה בלויז אַווינע פערטעגליבע
אידען, װאָס צאָהלען ניט וועניגער וי 19 רובעל יעהרליכען שטייער פאַר דער קהלח.
46 אין קאַמפּף פאַר אודושע רעכט
געזעצען געגען וועלכער ניט איז נאַציאָנאליטעט און גלויבען און אויסגלייכען
אַלע בירגער אין זייערע רעכט. דאָס איז געשטעלט געװאָרען אַלס בפירוש'ער
תנאי, פון וועלכען ס'איז אָבהענגיג די אנערקענונג פון דער רומענישער
זעלבסטשטענדינקייט. טראָץ דעם אַלעם האָט די רומענישע רעגירונג ניט
נאָר איבערגעלאָזט אַלע פריהערדינע אויסנאהמס-געזעצען, נאָר מיט פער-
שיעדענע יעזואיטישע דריידלעך איינגעפיהרט נייע נזירות און בעגרענצונגען
און האָט דעם גרעסטען טייל פון דער אידישער בעפעלקערונג געשטעלט
אין גאנצען אויסער דעם געזעץ, אין בוכשטעבליכען זין פון װאָרט -- זי
האָט איינפאך ערקלעהרט די אידען פאַר , פרעמדע", , אויסלענדער", װאָס
האָבען נאָך דערצו ניט קיין אויסלענדישען שוץ.
די גאנצע געשיכטע פון די אידען אין רומעניע (זינט דעם 15 יאָהר-
הונדערט), ד. ה. אין די צוויי פירשטענטימער מאָלדאַװיע און ואַלאַכיע,
איז איין בלוטינגע סעריע פון נזרות, נירושים, רויבערייען, פּאָנראָמען, עלילות-
דם, שחיטות און רעליניעזע פערגװואַלטונגען,. דעם אידען פלענט מען בע:
האנדלען װי אַ מצורע. ס'האָט זיך צו איהם ניט נעטאָרט דערנעהנטערען,
זיצען מיט איהם ביי איין טיש, אָנריהרען די זאכען צוֹ וועלכע ער האָט זיך
צוגעריהרט, א איד איז נגעווען פּסול לעדות. אַ אידישער רופא אין געווען
פערבאָטען.
אַ סך צרות האָבען די אידען געליטען פון די אָפּטע רוסיש-טערקישע
מלחמות, ווען די רוסישע אַרמעען האָבען אקופּירט די רומענישע פּראַװוינצען.
די קאָזאקען פלענען אויסקוילען נאנצע אידישע קהלות. אין דער זעלבער
צייט פלעגען די רומעניער ראבעווען דאָס אידישע גוטס. דערביי זיינען
פאַרגעקומען שרעקליכע גרויזאמקייטען. צ. ב. אין 1876 יאָהר, ווען א מחנה
קאָזאַקען זיינען דורכגעגאנגען ,די אידישע נאַסען אין בוקאַרעשט. די
משחיתים האָבען אויפגעשטאָכען אידישע קינדער אויף זייערע שפּיזען, זיי
אָבגעבראָטען און אויפנענעסען. און די אידען זיינען נעווען געצוואונגען
צו געבען כאַבאַר די רוסישע גענעראַלען, זיי זאָלען אַרויספיהרען די מאָנ-
סטערס פון שטאָדט,
טראָץ די אלע פערפאָלגונגען, האָבען אידען אין 1848, ווען די רעװאָלוציע
האָט זיך פערשפּרייט איבער נגאנץ אייראָפּא, נעקעמפּפט פאַר רומענישער
פרייהייט, און נאָךְ דער קרימער מלחמה, אז ס'האָט זיך אָנגעהויבען אין
רומעניען אַ בעוועגונג צו פעראיינינען ביידע פירשטענטומער, האָבען די
אידען דערינען גענומען אַ שטארקען אַנטײל, און וי געוועהנליך זיינען זיי
געווען דער שעיר לעזאזל אין קאמפּף פון די צוויי פּארטייען, די אוניאָ-
ניסטען און אַנטי-אוניאָניסטען (ד. ה. פאַר און נעגען פעראייניגונג).
אין קאַמפּה פאַר אידישע רעכט 4
אין די צייטען פון אלעקסאנדער קוזא, דעם ערשטןע פּרינץ פון די
פעראייניגטע פירשטענטומער, אין די אידישע לאַגע עטװאָס פערבעסערט
געװאָרען, אָבער אויך דאן האָבען ניט אויפגעהערט די אונטערדריקוננען,
פּאָגראָמען און עלילות-דם. ווען די אידען האָבען ניט געגעבען דעם פּרינץ
קוזא די סומע געלד, װאָס ער האָט ביי זיי געפאָדערט, האָט ער אין קאָנ-
סטיטוציאַנעלען געזעץ-פּראָיעקט אריינגעשטעלט אַ פּונקט, װאָס שליסט
אויס פון וואה?-רעכט אַלֶע ניט-קריסטען.
ווען דער דייטשער פּרינץ קאַרל פאָן האַהענצאָלערן (דער גרינדער פון
דער יעצטיגער רומענישער דינאַסטיע) האָט אין יאָהר 1806 פערנומען קוזא'ס
ופּלאץ --- איז דאָס ערשטע בילד, װאָס ער האָט געזעהן אין זיין אַריינפאָהר
אין בוקאַרעשט, נעווען אַ אידישער פּאָנראָם. די רעניערונג האָט דאַן
כלומר'"שט צוגענרייט אַ קאָנסטיטוציאָנס געזעץ-פּראָיעקט, מיט א פּונקט
(פּאַראַגראַף 6) אַז ,רעליגיע אין ניט קיין מניעה פאר נאַטוראליזאַציע".
און מ'האָט צוגעלענט : ,װאָס אַנבעלאננט אידען װועט אויסגעארבייט ווערען
אַ בעזונדער געזעץ, װאָס זאָל רענולירען זייער רעכט אויף נאַטוראליזאַציע
און אויך די בירנערליכע רעכט". גלייכצייטינ אָבער האָבען רעגיערונגס-
אַנענטען פּראָװאָצירט דעמאָנסטראציעס געגען דעם פּונקט און אָרגאניזירט
באַנדעס, װאָס האָבען געמאכט אַ פּאָנראָם און בעפאלען די בוקאַרעשטער
שול אוןן מחלל געווען די ספרי תורות (80 יוני 1866),. דער רעזולטאט איז
געווען, אז מ'האָט דעם פּאראגראף 0 אָפּנעשאפט און אָנשטאָט דעם האָט
מען איינגעפיהרט פּאַראַגראַףּ זיבען (7), װאָס ליטעט: הענאָר אַזעלכע
פרעמדע קאָנען נאַטוראליזירט ווערען, װאָס זיינען פון קריסטליכען גלויבען".
פאַר דעם בערלינער קאָנגרעס פון 1878 יאָהר, וואו אַלע באַלקאַנישע
פראַגען האָבען געדארפט ארומנערעדט װערען, האָבען די אידישע
אָרגאניזאַציעס אין פראנקרייך און ענגלאַנד אויסגעאיבט אַ שטאַרקען
איינפלוס אויף זייערע רענירוננען, אַן מזאָל ביי די פערהאנד-
לונגען ניט פערגעסען אויךף די לאַנע פון די פערפאָלגטע אידען.
זייער השתדלות איז געקרוינט געװאָרען מיט ערפאָלג. אויף דער
זיצונג פון קאָנגרעס דעם 24טען יוני האָט דער פראנצויזישער דעלעגאט
וואדינגטאָן ערקלעחרט, אַז -די פראַנצויזישע רעגיערונג שטעלט צווישען
אַנדערעס אַלֵס בעדינג פאר דער סערבישער זעלבסטשטענדיגקייט -- אויך
די רעליניעזע פרייהייט און גלייכבערעכטינונג פון אַלע בירגער אֶהן אונטער-
שיעד פון רעליניאָן, ביסמאַרק האָט דעם פאָרשלאג אונטערגעשטיצט. די
ענגלישע דעלעגאטען, לאָרד ביקאַָנספיעלד און סאַלסבורי, האָבען אוים-
מערקזאַם געמאכט אויף די נויטיגקייט צו פערברייטערען דעם פּרינציפּ אוֹיף
49 אין קאַמפּף פאַר אודושע רעכט
אַלֶע אָטאָמאַנישע פּראָווינצען, װאָס נויטינען זיך אין דער שטיצע פון די
גרויסמעכטען. דער רוסישער דעלעגאַט, פּרינץ נאָרטשאקאָף, האָט אַפילן
געפּרואווט זיך אנטקעגענשטעלען און דערווייזען אַן רעליגיאָנס-פרייהייט
האָט ניט צו טהאָן מיט גלייכע רעכט, און אַזן אַזעלכע טאָר מען די אידען
ניט געבען. אָבער נאָךְ דעם וי ביסמאַרק האָט קאַטענאָריש ערקלעהרט,
אַז דייטשלאַנד שטעהט פאר גלייכע רעכט לויט דעם פאָרשלאג פון װאַדינג-
טאָן, און די פאָרשטעהער פון ענגלאַנד, עסטרייך, איטאַליען האָבען צו דעם
צוגעשטימט -- איז דער פּאַראַגראַף, אַז סערביע זאָל אַנערקענט יוערען
זעלבסטשטענדיג מיט דער בעדינגונג פון רעליניאָנס-פרייהייט און בירנער-
ליכער גלייכבערעכטינונג אָנגענומען געװאָרען איינשטימיג. שפּעטער האָט
װאַדינגטאָן איבערנע'חזר'ט זיין פאָרשלאַג בנוגע רומעניען. דאָס מאָל אין
שוין קיינער ניט געווען דאַנעגען. די שליחים פון דער רומענישער רעניע--
רונג האָבּען די גאנצע צייט אינטריגירט נעגען די אידען,. זעהענדיג, אַז
זיי וועלען זיך ניט אַרױיסדרעהען, האָבען זיי : אָרגעשלאָגען אַ ניט קלאָרע,
כמעט נאָר ניט זאָנענדע פאָרמולע פון רעליניעזער פרייהייט. דער איטאַ-
ליענישער דעלענאט נראף לאָנעי האָם געװאָלט מאכען אַן ענדע צוֹ די
רומענישע אינטרינעס און פאָרנעשלאָנען, אַז מ'זאָל בפירוש און קלאָר
בעשליפען, אַז די אידען אין רומעניען, װאָס ויינען ניט קיין אונטערטאַנער
פון אַ פרעמדער מלוכה, זאָלען ווערען געזעצליכע רומענישע בירנער (ביז
דאן זיינען אידען געווען פעררעכענט פאַר , פרעמדע"). צום אומנליק אָבעך
האָט דער פראנצויזישער פאָרשטעהער, װאָס איז גראדע געווען דער ראש-
המדברים אין דער פראנע, געדענקט אַז ס'אין ניט נויטינ ספּעציע? צו
דערמאָנען די אידען אין פּונקט פון נלייכבערעכטינונג, און האָט פאַרנע-
שלאָגען אַן אַנדער נוסח, װאָס אין אַריין אין בערלינער טראַקטאַט אַלס
פּאַראַגראַּ :44 דער אונטערשיעד פון רעליניע און רעליניעזע איבער-
צייגונגען טאָר ניט דיענען אין רומעניע אלס מאָטיוו אויסצושליסען אָדער
ניט צו דערלאָזען געניסען בירגערליכע און פּאָלִיטישע רעכט, פערנעהמען
רעגיערונגס און געזעלשאפטליכע עמטער אָדער עהרעך-פּאָסטען, פון פּראק-
טיצירן פערשיעדענע פּראָפעסיעס און מלאָכות אין אַלע טהיילען פון דער
מלוכה. אַלֶע רומענער, וי אויך פרעמדע, ווערט גאראנטירט פולע רעלי-
גיעזע פרייהייט און אַ היעראַרכישע אֶרגאַניזאַציע פון די פערשיעדענע
אמונות, אַזױ אויך זאָל ניט געמאכט ווערען קיינע אונטערשיעדען אין די
בעציהונגען צו די רעליניעזע הופּט-פאָרשטעהער. אונטערטאנען פון
פרעמדע מלוכות -- ספוחרים און אַנדערע, אֶהן אונטערשׂיעדל -- וועלען
געניסען אין רומעניען פולע גלייכהייט אֶהן אונטערשיעד פון רעליגיע."
אין קאַמפף פאַר אידישע רעכמ 49
דער פּונקט איז איינשטימיג אָנגענומען נעװאָרען. לויט דעם פֹאָר-
שלאַג פון סאליסבורי האָט דיעזער פּונקט געדארפט איינגעשריבען ווערען
אין דער רומענישער קאָנסטיטוציע.
די אידען און זייערע פריינד זיינען געווען אויסער זיך פון פרייד --
די אידען-פראגע אין רומעניען איז נעלעזט, ענדליך, מיט מזל.. באלד
אָבער האָבען זיי איינגעזעהן, אז זיי האָבען געהאט אַ ביטערען טעות.
| די יעזואיטישע רומענישע שטאַטסלײט האָבען שוין געפונען אַן אויס-
וועג װײַ אַזױ אַרויסצודרעהען זיך פון 44טען אַרטיקע?. קודם כ? האָבען
זיי פּראָװאָצירט אין רומעניע מאַניפעסטאַציעס און דעמאָנסטראַציעס גענען
אידען און געגען די החלטות פון בערלינער קאָנגרעס. מ'האָט געסטראַשעט
אויסצוקוילען מיט אַמאָל אַלע אידען. מ'האָט געשריבען אַז דער גאנצער
קאָנגרעס איז נאָר אַ אידישע אינטריגע. און אין דער צייט, װאָס בולגאריע,
סערביע און מאָנטענענראָ האָבען זיך אונטערנעוואָרפען די בעשלוסען פון
קאָנגרעס, האָט רומעניען געשיקט שתדלנים אין אייראָפּא אויסצו פּועל'ן
ביי די קאַבינעטען מ'זאָל אַנערקענען די רומענישע אונאבהענגיגקייט אֶהן
דעם אַרטיקעל 44 -- מיט דעם אויסרעד, אַז ס'פאָלק אין גענען. אנשטאָט
דעם פּונקט 44 האָבען זיי געװאָלט יוצא זיין מיט'ן מאָדיפיצירטער פּאַראַ-
גראַף 7 פון דער רומענישער קאָנסטיטוציע.
דער תוך פון דיעזען פּונקט איז, אַז אידען קאָנען ביי געוויסע בעדינ-
גונגען ווערען רומענישע בירגער. דער פּארלאמענט דארף אָבער שטימען
וועגען יעדען פאל בעזונדער. רוסלאנד האָט דערצו גלייך צוגעשטימט.
עסטרייך האָט בלויז געפאָדערט רעכט פאַר עסטרייכישע אידען װאָס וואוינען
אין רומעניע. דאָס זעלבע האָט געטהאָן איטאַליען. ענדליך האָבען אויך
דייטשלאנד, פראנקרייך און ענגלאנד אין אַ נאָטע פון 90 פעברואר 1880
צונעשטימט צו דער רומענישער זעלבסטשטענדיגקייט מיט דעם תנאי זי
זאָל אָבהיטען דעם דערמאַנטען 7טען פּונקט פון דער קאָנסטיטוציע.
אום צו שיטען זאמד אין די אוינען האָט די רומענישע רעגיערונג צוזאַ-
מענגעשטעלט אַ ליסטע פון 858 אידען, װאָס האָבען זיך בעטהייליגט אין
דער מלחמה אין 1877 יאָהר, און מ'האָט זיי נאַטוראליזירט מיט אמאָל.
אויסער דעם האָט מען נאַטוראליזירט 97 איינצעלנע אידען. מיט דעם
האָט זיך געענדיגט די טראַגײקאָמעדיע פון אידישער גלייכבערעכטינוננ.
אין פערלויף פון 91 יאָהר, ביז 1000, האָבען זיך נאַטוראליזירט און בעקומען
בירגער-רעכט בסך הכ? 89 אידען.
אָנשטאָט צו היטען דעם בערלינער אבמאךְ און נעבען אידען רעכט
האָט די רענירונג אָנגעהויבען סיסטעמאַטיַש צו פערפאָלנען און בעגרענצען
60 | אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
די אידען, אַן ס'זאָל פאַר זיי זיין אונמענליך צו פערבלייבען אין לאַנד,
אום צו דערגרייכען דעם ציע? האָבען זיך אָנגעהויבען שיטען נייע נזרות.
יעדער מיניסטער, סענאַטאָר, דעפּוטאַט, זשורנאַליסט האָט אויסגעטראכט
נייע פּלענער וי אַזױ צו פערביטערען דאָס אידישע לעבען.
פון איין זייט האָט מען טאקע אָנגנעומען אַ געזעץ, אַז רעליניע קאָן
ניט זיין קיין שטערונג צו בירנערליעכר און פּאָליטישער גלייכהייט, אָבער
,פרעמדע" (און די אידען וערען גערעכענט פאַר ,פרעמדע", כאָטש
זיי וואוינען שוין אין לאנד הונדערטער און אפשר טויזענטער יאָהרען)
קאָנען ווערען בירגער נאָר דורך אַ. ספּעציעלען געזעץ, ד. ה. מיט דער
יצושטימונג פון פּאַרלאַמענט פאַר יעדען אידען בעזונדער, וי ס'איז אויבען
דערמאַנט געװאָרען,. אַזױ אַרום הייסט דאָס אין אי די פאָדערונג פון
{בערלינער טראַקטאַט כלומר'שט נאָכגעגעבען, אי די אידען בלייבען רעכטלאָן .
וי פריהער, און אום איינצופיהרען די נייע בעגרענצונגען גענען אידען --
ווערען ביסלעכווייז אַלֶע אידישע מלאָכות און בעשעפטינונגען ערקלעהרט
אַלס , פּאַליטישע רעכט", װאָס נאָר רומענישע בירגער קאָנען זיי פּראַק-
טיצירען. " =
איינס נאָכ'ן צווייטען ווערען געפאַסט געזעצען, אַן באַנק-בעאַמטע
און אָנגעשטעלטע מוזען זיין רומענישע בירגער (1880), דאָסזעלבע מעקלער
און חלפנים (1881), אידען טאָרען ניט פערקויפען קיין שטארקע משקאות אין
דאָרפישע דיסטריקטען, אויך ניט אין די שטעט און שטעטלעך, ,, פרעמדע"
טאָרען זיך ניט פריי בעווענען פון איין אָרט אין צווייטען אֶהן בעזונדערער
ערלויבניש (1881), ,פרעמדע" טאָרען זיך ניט בעטייליגען אין קאָמערץ-
קאַמערען, האַנדעלס-ביכער מוזען נעפיהרט ווערען אין רומעניש אָדער אין
אַן אַנדער מאָדערנער אייראָפּעאישער שפּראך (כדי אויסצושליסען העב-
רעאיש און אידיש) (1806), די מעהרהייט אָנגעשטעלטע אין פּריוואטע נע-
זעלשאפטען מוזען זיין רומענער, צוויי-דריטעל פון די ארבייטער אין יעדער
פאַבריק מוזען זיין רומענער (1887), , פרעמדע" קינדער ווערען ניט אָנגע-
נומען אין שולען, אפילו עלעמענטאַרע, סיידען ס'בלייבט פרייער פּלאץ נאֶך
די רומענישע, און דאן ערשט מוזען זיי צאָהלען אַ ספּעציעלע טאַקסע
(1887---93), (אין יאֶהר 1898 האָט מען 11,200 -- עלף טיזענד צויי
הונדערט -- אידישע קינדער אױיסגעשלאָסען פון שול-בילדונג), נאָר , רומע-
נער" האָבען אַ רעכט צו ארבייטען ביי די באַהנען. אין יאָהר 1902 ווערט
אַרױסגעגעבען אַ יעזואיטיש-דראַקאַנישער געזעץ, װאָס נעהמט צו ביי אַלע
אידישע בעלי-מלאָכות זייער ברויט ; דער געזעץ לויטטע : אָום צו בעשעפי
טיגען זיך מיט װאָסער ס'איז מלאָכה דארף מען האָבען אַ בעזונדער ערלויבי
אין קאַמפּף פאַר אודישע ורעכט 1
ניש. , פרעמדע" בעקומען ערלויבניש נאָר דאן ווען זיי האָבען אַ פּאספּאָרט
און קאָנען דערווייזען אַז אין זייער לאנד האָבען רומענער די זעלבע רעכט.
און אַזױ װוי אידען זיינען , פרעמדע", און דערצן נֹאֶךְּ אֶהן פּאַספּאָרט,
און קאָנען ניט דערווייזען אַז רומענער האָבען דיזעלבע רעכט אין ,זייער".
לאַנד --- ווערען זיי מיט איין מאָל בערויבט פון יד רעכט צו בעשעפטיגען
זיך מיט אירגענד וועלכען. פּראָפעסיע.
אין 0 וערט בעשטימט אַ נאָרמע פאַר אידישע קינדער אין די
שולען : פאַר עלעמענטאַרע שולען 53230, פאר מיטעלע 17270. נלייכצייטינ
שטערט מען אידען צו עפענען איינענע שולען. אַ פעראָרדנונג פון מיניסטער
פאָדערט, אַז אידישע פּריואַטע שולען זאָלען זיין אָפען אין שבת, און ביים
שטודיום פון אידישער רעליניע זאָלען די לעהרער און די קינדער זיצען
אֶהן היטלען.
די רעגירונג האָט זיך ניט בענונענט מיט די געזעצען, װאָס זאָלען
צווינגען די אידען אויסצואװאַנדערען פון לאנד. אין יאֶָהר 1881 איז גע-
פאַסט געװאָרען אַ ספּעציעלער געזעץ, װאָס אָטאָריזירט די רעגירונג אַרױיס-
צוטרייבען יעדען ,פרעמדען", וועלכער איז ניט בעקוועם אין עפענטליכען
לעבען. אַ ליאַדע חשד, מסירה איז גענוג מ'זאָל אין איין מעת לעת אַרױס-
טרייבען אַ אידען פון זיין היים און אַרױיסשיקען איהם פון לאנד. כבלל-
טוער, זשורנאַליסטען, ארבייטער --- אידען פון אַלע שיכטען זיינען געפאלען
אַ קרבן פון דעם געזעץ. און יעדער איד לעבט אין שטענדיגען שרעק אינ-
גאנצען אַרױסגעטריבען צו ווערען פון לאנד.
אין דער זעלבער צייט װאָס אידען אַלס ,פרעמדע" ווערען בערויבט
פון זייערע מענשליכע און בירגערליכע רעכט, זיינען זיי אָבער אונטער-
װאָרפען אַלע בירגערליכע פ ליכ טען; א ניט זייענדיג אָפיציע? און
געזעצליך גערעכענט פאַר רומענישע אונטערטאַנען, זיינען זיי דאָך פער-
פליכטעט צו מיליטער-דינסט. פאַר'ן בערלינער טראַקטאַט האָבען די
רומענישע אידען געדינט צוזאמען מיט רומענער,. אויסלענדער, וי אומע-
טום, זיינען פון מיליטער דינסט געווען פריי. נאָכ'ן בערלינער טראַקטאַט
האָט מען ניט געוואוסט װאָס צו טון. | . פעררעכענען אידען פאַר בירגער --
מוזען זיי דאָך בעקומען בירגערליכע רעכט. רעכענען זיי פאַר אויסלענדער --
דארפען זיי דאָך זיין פריי פון מיליטער-דינסט. ביז מ'איז געפאַלען אויף
אַן אָריגינעלע רומענישע המצאה: , אויסלענדער װאָס געניסען ניט קיין
אויסלענדישע. פּראָטעקציאָן". אין 1889 איז אַרױס אַ געזעץ, אַז אַלֶע װאָס
זיינען געבוירען אֵין רומעניען און קאָנען ניט דערווייזען אַז זיי זיינען פער-
פליכטעט צו דיענען אין אַן אַנדער לאנד --- מוזען ערפילען זייער מיליטער-
8ס ; און קאַמפּה פאַר אודישע רעכט
דינסט אין רומעניען. מיט אַזאַ צינישער המצאה האָט מען נעצוואוננען די
אידען צו פערגיסען זייער בלוט פאַר דעם לאנד װאָס ערקלעהרט זיי פאַר
אויסלענדער, '
דערפאר אָבער האָט דער איד מעהר וי זיין אַ פּראָסטער סאָלדאַט
קיין רעכט ניט. אַן ,אויסלענדער" מוז. טאַקע דינען, אָבער דערהויבען
ווערען צו א העכערען גראַד טאָר ער ניט. אום די באַרבאַרישע געזעצען
זאָלען װאָס שטרענגער אבנעהיט ווערען -- מאַכט מען אין פּארלאַמענט
אָפּטע אינטערפּעלאַציעס, די מיניסטאָרען שיקען אַרױס דראַקאָנישע ער
קלערונגען און צירקוליאַרען, אַז מ'זאָל מיט די אידען מחמיר זיין כחוט
השערה --- און די פּאָליציע פערשטעהט שוין װאָס זי האָט צו טאָן, און
פיהרט זיך אויף גענען אידען ברוטאַל, מיסברויכט איהר מאכט, ענטזאַנט
אידען פון נעזעצליכער שוץ, פיהרט איין ווילקירליכע פעראַרדנונגען;
מ'צושטערט אידישע הייזער מיט היניענישע אויסרעדען, מ'נעהמט צו
זייערע שולען, האָספּיטעלער און אַנדערע געזעלשאפטליכע געביידען, ניט
צאָהלענדיג די געזעצליכע בעלוינוננ -- מיט'ן אויסרעד, אַז די אידישע
קהלה איז ניט קיין יורידישע פּערזאָן,
און ווען מ'האָט זיך אמאָל נעקלאָנט אויף דער ברוטאַליטעט פון דער
פּאָליציע צום פּרעפעקט פון בוקאַרעשט, האָט ער געענטפערט:
פרייהייט, נגלייכהייט און ברידערליכקייט איז פאַר אונז, רומענער,
ניט פאַר די אידען".
6
די אידישע רעכטלאַגע אין עסטרייך
אין עסטרייך זיינען זינט 1807 יאֶהר אַלֶע בירנער נלייכבערעכטינגט
און קיין שום בעשרענקונגען פאַר אידען, אַלס אַזעלכע, עקזיסטירען ניט
אינ'ם געזעץ. אידען געניסען פולע פּערזענליכע פרייהייטען און בירנערליך-
פּאָליטישע רעכט צונלייך מיט אַלע אַנדערע כירנער פון לאנד.
פאַקטיש האָט דער אַנטיסעמיטיזם בעוויזען צוריק צו בעשרענקען
די אידישע רעכט אין געוויסע פּרטים, בעזונדערס אין דער שטאָט װיען
און אין דער פּראָווינץ גאַליציען; פאק טיש האָט די אידען-פיינרליכע
פּראקטיק פון דער גאַליצישער אַדמיניסטראַציע אין די לעצטע צעהן-פום-
צעהן יאָהר געבראכט די אידען אֶָהן אַ שיער שאָדען און זיי אָפּטמאָל עקאָ-
נאָמיש רואינירט, קולטורע? דערנידריגט און פּאָליטיש בעשרענקט, נאָר
אין קאַמפף פאַר אידישע רעכט 58
אינ'ם גנ עזעץ אַ?ס אַזע לכ ען בליבען די אידען, װי פריהער,
גלייכבערעכטינט. בלויז איין מאָל איז געמאכט געװאָרען א פערזוך אויך
אָפען-יורידיש צו בענרעניצען די אידישע רעכט: סך הב? מיט אַכט יאֶהר
צוריק האָט דער אַנטיסעמיטישער דעפּוטאַט פון רייכסראָט (רייכס-פּאַרלאַ-
מענט) שמידט אַריינגעבראכט דעם פאָרשלאַג איינצופיהרען א פּראָצענט-
נאָרמע פאַר דער אידישער שול-יונענד. דער פאָרשלאג אין שיער ניט
אָנגענומען געװאָרען. נאָר איין קליינינקייט האָט געפעהלט, אז עסטרייך
זאָל מאכען אַן אֶנהויב און נאָכמאַכען די רוסישע , פּאָריאַדקעס": בליז
מיט אַ פּאָר שטימען מעהרהייט איז גערעטעט געװאָרען דער פּרינציפּ פון
אידישער גלייכבערעכטינונג. דערווייל געניסען די אידען, אַלזאָ, נלייכע
בירגערליכע רעכט.
דערפאַר אָבער ליידען אידען אין עסטרייך פון נ אַ צ י אָ נ א ? ע =
ר ע כ טל אַ זינקייט. אן אָט דעם לאנד, וועמעס פּאַליטיק שטעלט
פאָר אַ קלאַסישען ביישפּיע? פון נאַציאָנאלע קאָנפליקטען, --- ואוֹ ניין
פערשידענע פעלקער האלטען אין איין רייסען זיך, שוין באַלד זיבעציג יאָהר,
פאַר נאַציאָנאלע רעכט, נאַציאָנאלע פּריווילעניעס און איינפלוס, אין דאָס
אידישע פאָלק, צום אונטערשייד פון אַלע אנדערע ניט פעררעכענט פאַר
קיין פאָלק און טאָר ניט פּרעטענדירען אויף דער בעפרידינונג פון זיינע
אינטערעסען. נאָר לאָמיר קודם זעהן, וי אַזױ די נאַציאָנאלע פראגע ווערט
בכל?ל פערענטפערט אינ'ם עסטרייכישען געזעץ.
אין דער , אָקטראָאירטער" קאַנסטיטוציע פון 7 מערץ 1849, וועלכע איז
שפּעטער געװאָרען די גרונדלאנע פון דער עסטרייכישער מלוכה, ווערט, אגב,
-פּראָקלאמירט : , אַלֶע פאַלקסשטאַמען זיינען גלייכבערעכטיגט און יעדער
פאַלקסשטאַם האָט אַן אונפערלעצליכעס רעכט אויפצוהאלטען און צו ענט-
וויקלען זיין נאַציאָנאַליטעט און שפּראַך". אָטאָ די ווערטער זיינען אַרין
אין דער היינטינער קאָנסטיטוציע, אין פּאַראַנראַף 19 פונ'ם , שטאַטס-גרונד-
געזעץ איבער די רעכט פון די שטאַטס-בירגער". אינטערעסאנט איז אָבער,
װאָס ביז איצט איז נאָך ניט געלונגען אָט דעם שעהנעם פּאַראַגראף 19 צו
פערוואנדלען אין אַ ווירקליכעס סיסטעם פון נאַציאָנאלע בעציהנונען.
פאקטיש איז נאָך אין עסטרייך אַלץ ניטאָ קיין פולע נאַציאָנאלע נלייב-
בערעכטיגונג, אַלֶע פעלקער ווערען דאָרט מעהר אָדער ווענינער בעשׂרענקט,
און דאָס אידישע פאָלק איז, אין שרייענדיגען װידערשפּרוך צו דער קאָנ-
סטיטוציע, אינגאנצען בערויבט פון זיינע נאַציאָנאלע רעכט.
עסטרייך איז צוטיילט אין אױטאָנאַמע פּראָווינצען (, קרוינלענדער"),
יעדע פּראָװוינץ געניסט ברייטע זעלבסטפערוואלטונג אין די ענינים פון
54 אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
פאָלקס-בילדונג און קולטור, פון לאָקאלער ווירטשאפט, װוי צ. ב. די בענוצוננ
פון וועלדער און בערג, די דורכפיחרוננ פון װענשן און אייזענבאהיע,
פון קאנאלען א. אַז. וו. אָן דער שפּיץ פון יעדער פּראָווינציעלער פער-
װולאַטונג שטעהט אַ געזעצגעבערישער לאנדטאנ, נלייך וי די לעדזשיסליי-
טשורס פון יעדען שטאַט אין אמעריקא, און אַ שטאַטהאַלטער מיט זיינע.
אונטערבעאַמטע. דער פאנדטאַנ ווערט נעקליבען פון דער בעפעלקערונג
דורך אַ פּערפּלאָנטערטען און העכסט אַנטײדעמאָקראטישען וואהל-סיסטעם,
און דער שטאַטהאַלטער ווערט פונ'ם קייסער בעשטימט. בכלל אין נאָך
דער פּארלאַמענטאַריזם אין עסטרייך זעהר שוואך ענטויקעלט, און דאָס
אַלנגעמײנע וואהלרעכט איז דערווייל?ל דורכנעפיהרט געװאָרען בלוין אינ'ם
צענטראַלען פּארלאַמענט, דעם , רייכפראַט", די עסטרייכישע דעמאַקראטיע
נגעפינט זיך נאָך אין די וויקעלעך, און די פּראַווינציעלע אױטאַנאָמיע האָט
דאָרט מיט דער דעמאַָקראטיע נאָך נאָר ניט צו טאָן, אין אַלע פּראַװוינצען
געהערט די הויפּטימאכט צו די פּריצים (לאַנדבעזיצער) און צו די העכערע
גלחים, זיי בילדען די מעהרהייט אין די לאַנדטאַגען, און די שטאַטהאַלטערס
ווערען אויך שטענדיג בעשטימט פון זייער מיט.
ס'פערשטעהט זיך ממילא, אז אָט די פערעלטערטע אַרדנוננ ניט די
מענליכקייט דער נאַציאָנאלער מעהרהייט פון איטליכער פּראָװוינץ צו אונ-
טערדריקען די נאַציאָנאלע מינדערהייט, און ס'בעקומט זיך אַ שרעקליכער
פּלאָנטער פון נאַציאָנאלע תביעות און סכסוכים, יויי? נראָד אַ פאָלק, װאָס
האָט די מאכט אין איין פּראָווינץ, אין צופעלינ א סמינדערהייט אין דער
צווייטער פּראָװוינץ. אַזױי ווערען. די הויטשען אנטערועה'יי) אין
טשעכיען, און די טשעכען, צוריק, פון די דייטשען אין נידער-עסטרייך;
די פּאַליאַקען הערשען אין נאליציען און ווערען בע'עול'ט אין שלעזיען; די
איטאַליענער הערשען אין דאַלמאַציען (דוקא איבער אַ פּויערשער מעהרהייט
פון סלאַווענער) און ליידען צרות פון די דייטשען אין טיראָל. און דער
נאנצער מיש-מאַש פון די פּראָווינציעלע פּארלאַמענטען טראָגט זיך אַריבער
אינ'ם צענטראַלען פּאַרלאַמענט. דאָס שאַפט אונאויפהערליכע שטערוננען
פאַר דעם נאנצען לעבען פון דער מלוכה און פּאַראַליזירט אָפּטמאָל דאָס
צענטראַלע נגערווען-סיסטעם פון דער פּאָליטיק אין עכטרייך. כדי צו בע-
רוהיגען די נאַציאָנאלע אַפּעטיטען ווארפט צו די צענטראַל-רענירונג פון
צייט צו צייט אַ הנחה דער אָדער יענער נאַציאָנאַלער נרופּע. איין נאציע
קריגט אַן אוניווערסיטעט, אָדער זי קומט אָפּ בלויז מיט אַ צוזאָג פון אַן
אוניווערסיטעט אויף לעתיד לבוא, אַ צווייטע נאַציע קרינט איהרען א מיניס-
טער אין קאַבינעט, איהרען א שטאַטהאלטער אין דער פּראָווינץ א. ר., גל,
אין קאַמפף פאַר אידישע רעכט 58
דאָס דעמאָראַליזירט נאָך מעהר די פּאָליטישע מדות פון לאנד, ווייל דאָס
פיהרט צו אַ שטענדינען שאַכער-מאַכער צווישען דער רענירונג און די
בירגערליך-נאַציאָנאלע פּארטייען.
אזוי אין דאָס, פערשטעהט זיך, אויך אין די , אידישע" פּראָװינצען,
וי נאַליציען און בוקאָװוינאַ: צוזאמען מיט די ברייטע שיכטען פון דער
אַלגעמײינער בעפעלקערונג זיינען אויך די אידישע מאַסען בערויבט פון
וואהלרעכט און האָבען ניט קיין ברעקעל איינפלוס אויף דער לאנדיפער-
וואלטונג. די קליינע הייפעל אידישע קאַפּיטאַליסטען און גרונדבעזיצער,
וועלכע איז אױיסגעקנעפּעלט מיט די קריסטליכע פּריצים, געניסט אויך
איהר חלק פון די פּריצישע און קאפּיטאַליסטישע פּריוילעניעס און קאָן
אַזױ אָדער אַנדערש פערטיידיגען איהרע אינטערעסען.
מיט איין װאָרט, אויב די אידישע מאַסען אין עסטרייך זיינען פאקטיש
בערויבט פון פּאָליטישע רעכט, איז דאָס בליז אַ רעזולטאט פון דער
אַלגעמיינער פּאָליטישער רעכטלאָזינקייט פון די גרויסע פאָלקס-מאַסען, און
דאָס האָט ניט צו טאָן מיט קיין שום ספּעציעלער אידישער לאַנע.
אין עסטרייך איז אָבער נֹאָדך ביז'ן היינטינען טאָג ניטאָ קיין פ |( 5-
שטענדינע רעליניאָנס-פרייהייט. ס'זיינען נאָך עד היום פערבאָטען
געמישטע חתונות פאר מיטנליעדער פון פערשיעדענע רעליגיעזע גרופּען:
עס איז פּערבאָטען אַ געמישטע הייראַט צווישען קריסטען און אידען, קריסטען
און מוסולמאַנער א. אַז. וו, דעדפאר אָבער איז אַנערקענט דאָס רעכט
אַרױיסצוטרעטען פון איטליכער רעליגיעזער געטיינשאפט און צו ערקלערען
זיך פאר , קאָנפּעסיאָנסלאָז', ד. ה. ניט-רעליגיעז. א סך ויכטיגער איז
אָבער, װאָס די קאטוילישע קירך האָט אַ גאנצע סעריע פּאָלִיטישע פּריווי-
לעניעס אין פערגלייך מיט אַנדערע רעליגיעס;: די קאטוילישע בישאָפען און
ערצבישאָפען קריענען אַ בעזונדערע פערטרעטונג אין דער איבער-
שטער געזעצגעבונגס-קערפּערשאפט פון דער אימפּעריע (אינ'ם , הערען-
הויז") און אין די פּראָווינציעלע לאַנדטאַגען. די אידישע רעליגיע געניסט
ניט פון דער פּריווילעגיע. אין די אוניוװוערסיטעטען זיינען פאַראַן ספּע-
ציעלע קאטויליש-טעאָלאָנישע פאַקולטעטען, אויסגעהאלטען פון דער רע-
גירונג, בעת די אידיש-טעאָלאָנגישע לעהר-אַנשטאַלט וערט בלין אין אַ
קליינער מאָס סובסידירט פון דער רעגירונג.
נאָר דאָס װואָלט שוין געווען פון די קלייניגקייטען, ווען די אידישע
נאַ ציאָן װאָלט אַנערקענט געװאָרען, אַלס אַזעלכע, צונלייך מיט אַלַע
אַנדערע פעלקער. דער בעגריף , אידישעס פאָלק", , אידישע שפּראַך",
,אידישע קולטור" עקזיסטירט ניט פאַר'ן עסטרייכישען געזעץ, וועלכעס
56 אין קאַמפף פאַר אודישע רעכט
רעכענט זיך דאָך מעהר אָדער ווענינער מיט אַלֶע אַנדערע שפּראכען און
קולטורען. די אידען ווערען מיט געװאַלט צוגערעכענט צו אַנדערע נאַציאָנען,
און ספּעציעל צו יענע, ואָס האָבען די מאַכט אין דער אָדער יענער
פּראָווינץ,. פאַר יעדער פּראָווינץ ווערען אַנערקענט צו צוויי אָדער דריי
,לאַנדעס-איבליכע שפּראכען". די מייסטע אידען וואוינען אין גאַליציען,
בוקאָװוינאַ און וויען. אין גאליציען זיינען ,לנאַדעס-איבליך" די פּוילישע
און די אוקראַאינישע (רוטענישע) שפּראַך, אין בוקאָװוינאַ די דייטשע, די
רומענישע, די פּוילישע און די אוקראַאינישע, אין וויען בלויז די דייטשע.
אידיש ווערט אין ערגעץ ניט אַנערקענט טאַר , לאַנדעס-איבליך", ד. ה.
אָנגענומען אינ'ם געברויך פון דער פּראָווינץ.
צווישען אַלע ניין פעלקער פון עסטרייך פערנעהמען די אידען לויט
זייער צאָהל (אַ מיליאָן מיט אַ פערטעל) דעם פינפטען פּלאץ, אַ סך אַ
גרעסערען פּלָאץ װי די איטאַליענער, רומענער און סלאַווענען, נאָר קיינער
רעכענט זיך ניט דערמיט. יעדער , לאנדעס-איבליכע" שפּראַך האָט נרע-
סערע אָדער קלענערע רעכט אין דער פאָלקס-שול?, אין עפענטליכער פער-
װאַלטונג, אין נגעריכט. די אידישע שפּראך איז רעכטלאָז,. דאָקומענטען
אין אידיש (און העברעאיש) האָבען ניט קיין שום יורידישע קראַפט, א
וועקסעל, נעשריבען אין אידיש, ווערט אַבסאָלוט ניט אַנערקענט. אַלע
שטאַטס-פּעראָרדנונגען אין נאַליציען, צ. ב., ווערען פערעפענטליכט אין פּויליש
און אוקראַאיניש, אין אַ איד, וועלכער קאָן ניט לעזען קיין אַנדער שפּראַך,
חוין אידיש, קאָן די פעראָרדנוננען ניט פערשטעהן. יעדע נאציע דארף
לויט'ן געזעץ קריגען אַ געוויסע פּראָפּאָרציע צווישצן די בעאַמטע פון לאנד :
עס מוזען זיין פּוילישע און אוקראַאינישע בעאַמטע, נאָר ניט קיין אידישע,
ווייל די אידען זיינען דאָך קיין נאַציאָן ניט. ווען א איד ווערט געשטעלט
צו געריכט, מוז ער אָפּגעבען זיין פערטיידינונג אין אַ פרעמדער שפּראך,
ניט אין אידיש, בעת אַן אוקראַאינער, אַ -ומענער, אַ סלאָװוענער קאָנען
זיך פערטיידיגען אין זייער מוטער-שפּראַך. ס'איז לייכט זיך פאָרצושטעלען,
וי שעדליך דאָס רופט זיך אִפּ אויף די אינטערעסען פון אַ אידישען אָנגע-
קלאָגטען, ווען ער מוז זיך פערשטענדיגען מיט די ריכטער אין אַ פרעמדער,
אונגעוואוינטער און ניט-היימישער שפּראַך, בשעת זיין געגנער אין דעמ-
זעלבען געריכט קאָן פריי אויסדריקען זיינע געדאַנקען אין דער היימישער
שפּראַך.
אַ דאַנק דער נאַציאָנאַלער פערשיעדענאַרטיגקײיט פון דער בעפעלקע-
רונג שפּיעלט אין עסטרייך אַ גרויסע ראָלע די רובריק פון , אומנאַנגס-
שפּראַך" ביי דער פאָלקס-צעהלונג. אַלגעמיינע פאָלקס-צעהלונגען ווערען
ר
' =
אין קאַמפּף פאַר אורישע ועכט 57
געמאכט אַלע צעהן יאָהר, און שטענדיג זיינען די אידען געצוואונגען אָנ-
צוגעבען אַ פרעמדע שפּראך, -- פערשטעהט זיך, די שפּראך פון דער הער-
שענדיגער מעהרהייט. די אַכט הונדערט טיזענד אידען פון נאַליציען
ווערען מיט אַ מאָל , פּאַליאַקען", און דערמיט ווערט געפעלשט דער גאַנצער.
פאַקטישער צושטאנד פון דער פּראָװוינץ. באמת'ען וואוינען אין גאַליציען
אוקראַאינער כמעט אַזױ פיעל, וויפיעל פּאַליאַקען,. נאָר אַן מ'רעכענט צו
אַלע אידען צו די פּאָליאַקען, קומט דעמאָלט אויס, אַז די פּאַליאַקען זיינען
די מעהרהייט, און זיי קומען גרעסערע פּריווילעניעס, קרינען די פּאַליאַקען
שוין ,על פּי יושר" די מעהרהייט שטימען אין דער רעגירונג. אַזױ ווערען
די אידישע מאַסען בענוצט פון די שטאַרקע און פּריװוילעגירטע, כדי נאָך
מעהר צו אונטערדריקען די שוואכערע פעלקער. אין מעהרען וערען די
אידען צונגערעכענט צו די דייטשען, כדי צו. בעשרענקען די רעכט פון די
טשעכען. און דאָס גיט צו נייעם שטאָף פאר אַנטיסעמיטישע העצעס.
ניט האָבענדיג קיין איינענעם זעלבשטענדיגען נאַציאָנאַלען ווערט,
פערוואנדלען זיך די אידען ממילא אין אַן אַנטינאַציאָנאַלען מיטע? פאַר
אונטערדריקונג. און דורך דעם ווערט פערשארפט די בעציהונג צווישען
אידען און ניט-אידען, דער אַנטיסעמיטיזם שעפּט נייע שפּיין פון אָט דער
אונגעזונטער לאנע. די אידען וװערען אַן אָביעקט פון אַלגעמײנער שנאה
און פעראַכטונג,
אין אַ קאנד, וואו די לופט איז אָנגעזאפּט מיט נאַציאָנאלע געפיהלען
און מיט נאַציאָנאלע טענות, האָט בירגערליכע גלייכבערעכטיגונג אַליין
בלויז אַ בעשרענקטען ווערט. אַ בירגער קאָן ניט האָבען די אמת'ע ווערדע
פון אַ בירגער, ווען ער געהערט צו אַ פאָלק, װאָס האָט גיט קיין פולע ווערדע
פון אַ פאָלק. אויב זיינע פּערזענליכע און בירגערליכע רעכט זיינען ניט
בעשרענקט טעאָרעטיש אויפ'ן פּאפּיר, ווערען זיי בעשרענקט פּראקטיש אין
לעבען. און דער טרויעריגער אמת איז, אַז די אידען אין עסטרייך ווערען,
ניט קוקענדיג אויף בירגערליכער עמאַנסיפּאַציע, דאָך אַלְץ פערפאָלגט סיי
פון דער רענירונג, סיי נאָך אַ סך מעהר פון דער אָרטיגער אַדמיניסטראציע
און פון דער קריסטליכער בעפעלקערונג.
די אַנטיסעמיטישע אַדמיניסטראַציע פון ניעדער-עסטרייך האָט אין
קיה פון יאָהרען דורך דראַסטישע צירקולאַרען געמאכט אַ ת? פון אַ גאַנצער
סעריע אידישע פּרנסות, דאָס לעבען פון טיוזענטער אידישע פּאַקענטרענער
(, הויזירער") איז פערוואנדעלט געװאָרען אין אַן אונענדליכען גיהנום ;
די אידישע שטאָדט-בעאַמטע זיינען אַלע אָפּנעזאָגט געװאָרען פון זייערע
שטעלעס, די פּראָסטע אידישע ארבייטער ביי די אייזענבאהנען, און ביי
8 אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
די עלעקטרישע שטאָדט-טראַמװאַיען זיינען אַלע ארױיסגעװואָרפען געװאָרען
אויפ'ן גאַס; נייע שטרענגע געזעצען וועגען אָבלינאַטאָרישע פאַך-גענאָסענ-
שאַפטען (,, צעכען") ווערען בענוצט, כדי צו שטערען די אידען דאָס רעכבט
צו פערנעהמען זיך מיט האַנדעל און מלאָכה. אידען ווערען ניט צונעלאָזט
צום מאָנאָפּאָליזירטען טאַבאַק-האַנדעל א. אַז. וו.
אין ג אַ ליצ יען אונטערשטיצט דער סעים (לאַנדטאַג) מיט פינאַנציע-
לע מיטלען (װאָס ווערען גענומען אויך פון די אידישע שטייער-צאָהלער) אַ
גאנצע סעריע אַנטיסעמיטישע קאָאָפּעראַטיווען, וועלכע שטרעבען אַרױיסצו-
שטופּען דעם אידען פונ'ם האַנדעל, דער קרעדיט אין דער רעגירונגס-באַנק
איז ברייט אָפען פאַר יעדער אַנטיסעמיטישער אונטערנעהמונג און פער-
שלאָסען פאַר די אידען. דער פעים האָט אין 1910 יאָהר פּלוצלונג צונענומען
ביי טויזענטער אידען די , פּראָפּינאַציע", ד. ה. די פּאַטענטען צו האנדלען -
מיט בראָמפען און אָפּנענעבען עס צו זייערע קריסטליכע קאָנקורענטען. אין
8 יאָהר האָט דער סעים פּלוצלונג קאָנפיסצירט ביי די הענדלער (-; ה.
בעיקר ביי די אידען) דעם גאַנצען פאָרראַט שוועבעלאך, אויף דעם ווערט
פון עטליכע מיליאָן קראָנען: דער אויסריי- איז געוען, אַזן די דאָזיגע
שוועבעלעך זיינען שעדליך פאַר'ן געזונט. די שטרעננע געזעצען וענען
זונטאָג-רוה ווערען בענוצט, כדי צו שעדינען די אידישע הענדלער און בעלי-
מלאכות. --- מיט איין װאָרט, ניט האָבענדיג קיין מאכט צו בעשרענקען
על פּי געזעץ די פּערזענליכע און בירנערליכע רעכט פון די אידען, מיהען
זיך די פּוילישע הערשער פון גאַליציען דורך פּאַליצייאישער פּראַקטיק צו
רואינירען די אידען עקאָנאָמיש, און צו דערנידרינען זיי מאָראַליש.
דאָס לאנד-מיניסטעריום פון פאָלקס-בילדונג (לאַנדעס-אויסשוס) אין
גאַליציען פערשפּרייטען אין די שולען אַזױנע לערנביכער, װאָס ענטהאלטען
אַנטיסעמיטישע העצעס און אָנצוהערענישען, שטעלט אָן אַנטיסעמיטען פאַר
לעהרער אין די שולען. קאַטױלישע מאָנאַכען גנב'ען צו אידישע קינדער,
פּערשפּאַרען זיי אין די קלויסטערס און שמד'ען זיי דאָרט אֶפּ. אַזױינע
פאַלען טרעפען כמעט יעדע ואָך, און לית דין ולית דיין. ס'העלפט ניט
קיין קלאָנען זיך פון די עלטערען, אַבי די גלחים ערקלעהרען, אַז דאָס קינד
האָט זיך גע'שמד'ט מיט זיין גוטען ווילען... געריכטליכע פּראָצעסען מיט
עלילת דם זיינען אויך ניט אומבעקאַנט אין עסטרייך: גענוג נאָר צו האל
מאָהנען דעם שענדליכען פּראָעס אין פּאָלנאַ, וואו דער איד הילזנער אין
צוויי מאָל פעראורטיילט געװאָרען צו טויט-שטראָף.
און קיינער איז ניטאָ אין לאַנדטאַג און אין צענטראַלען פּארלאַמענט,
ווער ס'זאָל זיך פאַר די אידען איינשטעלען. די אַסימילאַטאָרישע אידען
אין קאַמפּף פאַר איד'שע רעכט 9
האָבען אַפילו שוין פון לאַנג אַ פערבאנד פאר רעכט-שוץ, ,די עסטרייביש- .
איזראַעליטישע אוניאָן", נאָר די לעצטע האָט ניט דערגרייכט קיין שום
וויכטיגע רעזולטאַטען, וויי? זי האָט מורא צו בעטאַנען די נאַ ציאָנאַלע
זייט פון דער אידען-פראנע. אַזױ וי די אידען װוערען פעררעכענט צו די
אַנדערע פעלקער, װאָלטען על פּי יושר נגעדארפט אָט די פעלקער זיך איינשטע-
לען פאַר זייערע אידען,. איז אָבער די צרה, װאָס סיי דער פּוילישער קלוב,
סיי דער דייטש-נאַציאָנאַלער פערבאַנד אין פּאַריאַמענט זיינען איינער דעם
צווייטען ווערט מיט זייער אַנטיסעמיטיזם. די רענירונג, צוריק, רעכענט זיך
ניט מיט קיין שום אָנפּראַנע און פאָדערונג, װאָס ווערט ניט אונטערשטיצט
פון אַ בעדייטענדער פּארטיי אין פּאַרלאַמענט. בלייבט, אַלזאָ, די סאָציאַל-
דעמאַקראַטישע פּארטיי די לעצטע איז ניט אַנטיסעמיטיש, חלילה, זי איז
נאָר אַזױ זיך אָנגעהויכט פון אידען-פעראַכטונג. זי ערקלעהרט, אַן זי וויל
ניט ווערען קיין , שוץ-טרופּע פאַר אידען"... אינ'ם געזעץ-פּראָיעקט, װאָס
איז אַריינגעבראכט געװאָרען פון דער סאַציאַלידעמאָקראטישער פּארלאַ
מענטס-פראקציע צו געבען רעגירוננס-שטיצע פאַר די מינאָריטעטס-שולען
(אין 1912 יאָהר), זיינען אויסגערעכענט געװאָרען ביים נאָמען אַלע פעלקער,
נאָר בכיון ניט די אידען. די אָפיציעלע פיהרער פון דער עסטרייכישער
סאַציאַלדדעמאָקראטיע האלטען ניט די אידען פאַר קיין נאַציע.
קיין חדוש ניט, װאָס אידען ווערען ניט אַנערקענט ביי די פּראָווינציעלע
וואַה?-רעפאָרמען, װאָס ווערען געמאַכט אין משך פון די לעצטע צעהן יאָהר.
אין 1907 יאָהר האָט מען אין מעהרען געביל?דעם צוויי וואַהל-קוריעס, א
דייטשע און אַ טשעכישע, וואו יעדע נאַציע מון בעזונדער אויסוועהלען
איהרע דעפּוטאַטען אין לאַנדטאנ. די ציוניסטען האָבען פערלאַנגט אַ
אידישע קוריע, נאָר מ'האָט זיי ענטזאַנט, און די אידען מוזען שטימען
אין דער דייטשער קוריע
אין בוקאָװוינא וואוינען פינף נאַציאָנען, און פון זיי זיינען די אידען
די דריטע לּויט דער צאָהל, אַ סך מעהר, איידער דייטשען און פּאָליאַקען.
ביי דער וואה?-רעפאָרם צום בוקאָווינישען סעים אין 1909 יאֶהר האָט דער
סעים אַלֵיין בעשלאָסען, אַז צווישען די נאַציאָנאַלע קוריעס זאָל אויך זיין
אַ אידישע. נאָר די אידישע אַסיפילאַטאָרען האָבען זיך משתד? געווען
אין וויען ביי דער צענטראַל-רעגירונג, אַז די לעצטע זאָל ניט צולאָזען קיין
אידישע קוריע, און די רעגירונג האָט זיי נגעפאָלגט: די אידען ווערען אין
דער בוקאָווינא צונערעכענט צו די דייטשען. דאָס אין אַפילן שעדליך
פאַר די דייטשען נופא, וויי? זיי ווערען אין דער , דייטשער" קוריע איינפאַך
נטל בששים צווישען דרי אידען, און כמעט אַלע דעפּוטאַטען װערען גע-
00 | = און קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
וועהלט פון די אידען. נאָר אַפילו די דייטשע פּראָטעסטען העלפען ניט :
וויען וויל ניט אַנערקענען קיין אידישע נאַציע.
די ערשטע, וװאָס האָבען פערשטאַנען דעם צוזאַמענהאַנג צווישען דער
נאַציאָנאַלער און דער בירגערליכער גלייכבערעכטיגונג, זיינען נעװען אין
עסטרייך די פּועלי-ציון (,די אידישע סאַציאַליסטישע אַרבייטער-פּארטײ
פּועלי-ציון"),. מיט צוועלף יאָהר צוריק האָבען זיי די ערשטע פאָרמולירט
די פאָדערונגען פון נאַציאָנאַלער גלייכבערעכטינונג און נאַציאָנאַלער אויטאָ-
נאָמיע. ערשט שפּעטער זיינען די פאָדערוננען אויפגענומען געװאָרען
אָפיציעל פון די אַלגעמײינע ציוניסטען און נאָך אַלץ ניט אָפיציע? און ניט
קאָנסעקװענט פון דער קאיד. סאָצ.-דעמ. פּארטיי" (דעם גאַליצישען , בונד").
בשעת דער וואַהל-רעפאָרם צום פּאַרלאַמענט אין 1909 און 1906 יאָהר האָבען
די פּועלי-ציון אויפגעהויבען אַ ברייטע פאָלקס-בעוועגונג אין גאַליציען צו
פערלעננען פּראָפּאָרציאָנעלעס וואה?-רעכט פאַר די אידען. ווען דער
אסימילאַטאָרישער פיהרער ע. ביק האָט אַראַנזשירט אין לעמבערג א צוזאמענ-
פאָהר צו בעקעמפען די אידישע פאָדערוננען, זיינען די פּועלי-ציון בעפּאַלען
דעם פערזאמלוננס-זאַל און נעצוואונגען שליסען דעם צוזאמענפאָהר. באַלָר
נאָך דעם האָבען זיי אין פערבינדונג מיט די ציוניסטען צונויפנערופען אין
איין אַווענד 250 פאָלקס-פערזאמלונגען איבער נאנץ נאַליציען, און 9850
פּעטיציעס זיינען געשיקט געװאָרען קיין וויען צו פאָדערען אַ אידישע פער-
טרעטערשאפט אין פּאַרלאַמענט,
אַ געוויסען ערפאָלג האָט די בעוועגונג דאָך נעהאט: די רענירונג איז
געצוואונגען געווען אויסצוטיילען אין נאַליציען זעקס וואהל-קרייזען מיט אַ
אידישער מעהרהייט, און ביי די נעכסטע ואַהלען זיינען אויסגעקליבען
געװאָרען דריי ציוניסטען. צוזאַמען מיט'ן דעפּוטאַט פון טשערנאָוויץ, בענא
שטרויכער, האָבען זיי געבילדט דעם ערשטען ,נאַציאָנאַלען אידישען קלוב"
אין פּאַרלאַמענט. ביי די צווייטע ואַהלען אין פיער יאֶהר אַרום האָט די
רעגירונג געשלאָסען אַ געהיימען אֶפּמאַך מיט די פּוילישע סאַציאַל-דעמאַ-
קראַטען צום צוועק צו פערניכטען די אידיש-נאַציאָנאַלע קאַנדידאַטען. דאָס
האָט געבראכט דערצו, אַז אַלע ציוניסטען זיינען דורכגעפאַלען ביי די
וואהלען, אַ דאַנק דעם אונערהערטען טעראָריזם פוֹן דער אַדמיניסטראציע
און די ואַהל-פעלשונגען, און דער שפּיץ פון טעראָריזם איז דערנרייכט
געװאָרען ביי דעם בעקאנטען בלוטבאָד אין דראָהאָביטש,
ביי דער לעצטער פאָלקס-צעהלונג פון 1910 יאָהר האָבען די פּועלי-
ציון אויפגעהויבען אַ גרויסע. פאָלקס-בעוועגונג, צו פערשרייבען אין די סטאַ-
טיסטישע בויגענס די אידישע , אומנאַנגס-שפּראַך". צו די פּועלי-ציון זיינען
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט 21
אין דעם פּרט צונעשטאַנען אויך די בונדיסטען און די ציוניסטען, און
הונדערטער טויזענטער אידען האָבען געפאָלגט דעם רוף. נאָר די נאַליצישע
רעגירונג האָט אָנגענומען די שאַרפסטע מיט?ען צו צוויננען די אידען, זיי
זאָלען זאָגען אַ ליגען און אָנגעבען פּויליש אַלס זייער שפּראַך,. יעדען אידען,
װאָס האָט אָנגענעבען ,איריש", האָט מען בעשטראָפט מיט 40 קראָנען
אָדער מיט 4 טאָג אַרעסט, און די רעגירונסג-בעאַמטע האָבען סיסטעמאַטיש
מיט די אייגענע הענט אויסגעשטראָכען , אידיש" פון די ליסטען און פער-
ביטען אויף , פּויליש".
ביי דער וואהל-רעפאָרם צום גאַליצישען סעים אין די לעצטע פּאֶר
- יאָהר פאַר דער מלחמה האָבען די פּועלי-ציון און די ציוניסטען אַרױסגע-
שטעלט די פאָדערונג פון אַ בעזונדערער אידישער קוריע, וויי? די רעפאָרם
האָט אורשפּרינגליך געזאָלט שאַפען בלוין צוויי קוריעס, די פּוילישע און די
אוקראַאינישע און די אידען צורעכענען צו די פּאַליאַקען. געגען דער
פאָדערונג פון אַ אידישער קוריע זיינען אַרױס די אַסימילאַטאָרען און די
בונדיסטען. אָבער דער פּראָיעקט פון קוריעס בכלל אין אין נגיכען פער-
װאָרפען געװאָרען, און די אידישע בעוועגונג האָט אָנגעװאָרען איהר לאָזונג
און איהר קראַפט ביי אָט דעם פּונקט. דער רעזולטאַט איז, װאָס מ'האָט
אויסגעטיילט צוויי סאָרטען נאַציאָנאַלע ואַהלקרײזען: פּוילישע ואַה?-
קרייזען מיט אַ פּױלישער מעהרהייט און רוטענישע וואהלקרייזען מיט אַ
רוטענישער מעהרהייט. פֿאַר די אידען אין מען יוצא געווען דערמיט, װאָס
מ'האָט אויסגעטיילט זעקס אידישע שטעדט, און אויך דאָרט געמאכט דאָס
וואהל-סיסטעם אַזױ, אַז די אסימילאַטאָרישע קאַפּיטאַליסטישע , משה רבינו'ס
פּאָליאַקען" זאָלען פּערװואָרענט ווערען מיט זייערע ביז-איצטיגע פּריווילעגיעס.
ס'איז נאָך נויטיג צו געבען אַן אַלגעמיינע שילדערונג פון דער אידישער
קהלה-ארדנונג אין עסטרייך,
אַלע רעליגיעס ווערען געזעצליך קאָנסטיטואירט אויפ'ן יסוד פון קהלה-
אױיטאָנאָמיע. יעדע קהלה (,קולטוס-געמיינדע") האָט דאָס רעכט אויס.
צואַרבײטען פאַר זיך איהרע אייגענע אָרדנונגען, און די לעצטע דארפען
בעשטעטיגט ווערען פון דער רעגירונג. די קהלות געניסען פולע רעכט
פון צװואַנג בנוגע צו זייערע סמיטנליעדער. ביסט דו אַ איד, פוזסט דו
געהערען צו דער אידישער קחלה פון דיין שטאָדט, און די קהלה לעגט אויף
דיר אַרױף שטייערן, וועלכע ווערען אויפגעמאָהנט דורך די רעגירונגס-
אָרגאַנען. די אידישע קהלח ווערט פּערװאַלטעט פון אַ געוועהלטען קאָמיטעט
(,קולטוס-פאָרשטאַנד"), און די קהלה קאָן ביי זיך איינפיהרען אפילו אַלגע-
מיינעס וואהלרעכט, דעמאָקראַטישע אָרדנונגען און פּראָגרעסיווע שטייער אויף
02 אין קאַמפּף פאַר אידוישע רעכט
די הכנסות. די קהלה באַזירט אויף ריין רעליניעזע יסודות, נאָר, אויב זי
וויל, מעג זי אויף זיך נעהמען דעם פולען קאָנטראָל איבער גרויסע סאָציאַלע
און נאַציאָנאַלע בעדערפנישען. זי קאָן איבערנעהמען די צדקה-אַנשטאַלטען
פאַר איהרע מיטגליעדער, די קולטורעלע און דערציהונגס-אַרבײט, די רעגו-
לירונג פון דער עמינראציע, די גרינדונג פון , עמפּלאִימענט-אָפיסעם" (צו.
זוכען ארבייט פאַר אַרבײטסלאָזע), די פערמיטלונג אין קאָנפליקטען צווישען
קאַפּיטאַליסטען און אַרבײטער, די גרינדונג פון קאָאָפּעראַטיווע געזעל-
שאפטען, סטאַטיסטישע פאָרשוננען אַ. אַז. וו. נאָך מעהר, די קהלות פון
אַלע שטעדט האָבען דאָס רעכט צו פעראייניגען זיך אין איין פערבאנד פאַר
דער נאנצער עסטרייכישער אימפּעריע. הקצור, דאָס געזעץ ניט די אידען
די מעגליכקייט צו שאַפען זיך פריי מיט אַלֶע זייערע נאַציאָנאַלע ענינים,
עס דאַרף בלויז טראָנען דעם נ אַ מ ע ן פון רעליניעזע ענינים. ווען די מנהיגים -
פון עסטרייכישען אידענטום װאָלטען נאָר געװאָלט, האָבען זיי די פולע
מענליכקייט צו שאַפען אַ נאַציאָנאַלדאױטאָנאָמען פערבאַנד פון אַלֶע אידען
אין לאנד, אויף סאָציאַלע, נאַציאָנאַלע און דעמאָקראטישע יסודות. די
רעגירונג װאָלט דאָס, אפשר, ניט ערלויבט, דערווייל אָבער פלעגט זי נאָך
ניט שטעלען קיינע מניעות פאַר דער ענטוויקלוננ פון אידישען קהלה-לעבען.
אזוי איז דאָס נגעזעץ. פאַקטיש אָבער איז די לאַגע פּונקט דער היפוך.
די אַסימילאַטאָרישע און קאַפּיטאַליסטישע , פיהרער" פון עסטרייבישען
אידענטום זיינען אויך פאקטיש די גאנצע דעח-זאָנער פון דער קהלה-פער-
וואלטונג,. זיי האָבען אין אַלֶע קהלות איינ:עפיהרט וואה?-פּריװוילעניעס
פאַר די רייכע און האָבען צונענומען דאָס וואה?-רעכט ביי די ברייטע פאָלקס-
מאַסען. קיין שום נאַציאָנאלע טעטינקייט לאָזען זיי ניט צו, זייער גאנצע
אַרבײט טראָגט אַ קאַזיאָנעם, ביוראָקראטישען כאַראקטער, און בעשרענקט
זיך מיט , רעליגיאָן" און , פילאַנטראָפּיע". די נאַציאָנאַלע בעווענונג צווי-
שען די אידען אין עסטרייך האָט אין זינען אויך צו רעפאָרמירען די קהלה :
דאָס עסטרייכישע נעזעץ גיט די מענליכקייט דאָס צו טאָן, נאָר די פיהרער
פון דער קהלה האלטען די מאכט זעהר פעסט און לאָזען ניט אויסנוצען דאָס
געזעץ לטובת די נאַציאָנאַל-אידישע בעדערפנישען. די אידישע סאַציאַ-
ליסטען פון אסימילאַטאָרישער און בונדיסטישער שאַטירונג נעהען אויך אין
דעם פּרט האַנד-ביי-האַנד מיט דרי קאַפּיטאַליסטישע אסימילאַטאָרען און
שטערען יעדען פערזוך צו דעמאָקראטיזירען די אידישע קהלה.
| אינ'ם פּראַנראם און קאמף פון די. פּועלי-ציון און ציוניסטען אין
עסטרייך פערנעהמט די רעפאָרם פון דער קהלה אַ חשוב'ען פּלאץ, און ווען
זייערע פאָדערוּנְנען זאָלען פערווירקליכט ווערען, װאָלט די קהלה געװאָרען
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט 053
דער גרונד-שטיין, אויף וועלכען עס זאָל אױיסװאַקסען די געביידע פון
נאַציאָנאַל-אידישער אױטאָנאָמיע, רי פרייע אונגעשטערטע און ווירדינע
נאַציאָנאלע ענטוויקלונג פון די אידישע מאַסען.
אל +* א
אין באָסניען-הערצעגאָווינאַ װערען געזעצליך בבל?
קיינע נאַציעס ניט אַנערקענט, דערפאר אָבער געניסען די פיער רעליגיעו;
נרופּען פון דער בעפעלקערונג, די מוסעלמאַנען, די גריכיש-אָרטאָדאָקסען,
די אידען און די קאטאָליקען, פּאָליטישע גלייכבערעכטיגונג און זיי בילדען
בעזונדערע ,רעליגיעזע קוריעס" ביי די וואהלען צום לאַנדטאַג. באָסניען-
הערצענאַװינאַ איז, בזה האופן, דאָס איינצינע לאנד אין דער וועלט, וואו
דער פּרינציפּ פון אַ אידישע וואהל-קוריע איז דורכגעפיהרט געװאָרען אין
נעזעץ. חוץ דעם זיינען די אידען בכלל נלייכבערעכטינטע בירגער פון לאַנד.
די אַלע רעכט און פּריווילעגיעס שטאַמען נאָך פון דער טערקישער עפּאָכע,
ווען באָסניען און הערצעגאָווינא האָבען געהעדט צו דער טערקיי (בין 018ס.
יאְהר).
װעגען אוננאַרן מיט איהר גרויסער אידישער בעפעלקערונג (אַ
מיליאָן אידען, װאָס בילדען אַזאַ גרויסען פּראָצענט פון דער בעפעלקערונג,
וי אין עסטרייך און אין רוסלאַנד) איז כמעט ניטאָ װאָס צו זאָגען,. פּער-
זענליכע און בירנערליכע נלייכבערעכטינונג האָבען דאָרט די אידען זינט
8 יאָהר, אַ רעגירונגס-אַנטיסעמיטיזם לאָזט זיך דערוויי? וועניג-װאָס
פיהלען, קיין נאַציאָנאַלע רעכט פערלאננען די אידען ניט, דאָס אינערליכע
לעבען איז ביי זיי פּרימיטיוו, און רעליגיעזע אױטאָנאָמיע האָבען זיי אין
פולען מאָס. נאָר אַ סך סמנים בעווייזען, אַז פריהער אָדער שפּעטער וועט
פּאָרקומען אַן ענדערונג, אַז די לאַגע אין אונגאַרן װועט ווערען עהנליד צו
דער לאַגע אין עסטרייך (אוננאָרן איז אויך אַ נאַציאָנאַליטעטען-שטאַט, מיט
אַלץ װאַקסענדע סמנים פון נאַציאָנאלען קאמף), און די לאַגע אין די געדיכט-
אידישע פּראָװוינצען, מאַראַמאַראָש, טראַנסילװאַניען, װעט עהנליך ווערען
צו דער לאַנע אין גאַליציען.
.+
די רעכטליכע לאַגע פון די אידען אין דער טערקיי.
טערקיי איז דאָס איינציגע לאַנד אין דער אַלְּטער וועלט, ואוו אידען
האָבען ניט געליטען פון בעזונדערע פּערפאָלגונגען, גזרות און בעגרענצונגען.
אָפּטמאָק האָבֶען זֵיי אָפילו דאָרט פערנומען אַ פּריווילעגירטע אויסנאמסלאַנע.
64 אין קאַמכֹּף פאַר אודישע רעכט
שוין דער צווייטער אָטאָמאַנישער סולטאַן, אורחאן גאזי (1309--1326)
האָט איינגעלאַדען דמשק'ער און ביזאַנטיער אידען צו קומען בעזעצען זיך
אין ברוסא, די דאַמאָלסדינע טערקישע הויפּט-שטאָדט. אין אַ ספּעציעלען
פירמאן האָט ער זיי ערלויבט צו נרינדען א שול און האָט זיי געשאָנקען
אַ בעזונדערען קװואַרטאַל אויף צו בעזעצען זיך. די אידען האָבען פון די
ערשט סולטאַנען געקראָגען די רעכט צו בעשעפטינען זיך מים אַלערלײ
געשעפטען און מלאָכות, צו בעזיצען אונבעוועגליכע אייגענטום און צו
וואוינען איבעראַל, אָהן שום בעגרענצונג. און דערפאר האָבען די סולטאַנען
כמעט אין די אַלע שטעדט, וואו זייערע זיענרייכע אַרמעען זיינען אַרײן,
געטראָפען אידישע קהלות װאָס האָבען זיי אויפעגנומען מיט פרייד און
פריינדשאַפט: אומעדום אין די טערקישע אַרמעע געווען דער מלאך הנואל
פאַר די ליידענדע אידען.
בשעת סוליימאן דער ערשטער האָט אייננגענומען בודאַפּעשט, האָט
איהם אַ איד, אין דער שפּיצע פון אַ שטאָדטישער דעפּוטאַציע, איבער"
געגעבען די שליסלען פון שטאָדט.
נאָך דעם װוי מעכמעד פאַטיך (דער עראָבערער) האָט איינגענומען
קאָנסטאַנטינאָפּאָל (1498), האָט ער איינגעלאדען די אידישע געמיינדעס
אין אַזיען זיי זאָלען קומען בעזעצען זיך אין דער נייער טערקישער הויפּט-
שטאָדט. די אידען האָבען דאַן בעקומען אַלע פּריווילעניעס פון די ניט-
מוסולמאַנישע אונטערטאַנער אויף נאַציאָנאַ?-רעליניעזער זעלבסט-פּערװאַל-
טונג; דער אידישער חכם-באַשי, משה נאפסאַלי, האָט בעקומען אַ זיץ אין
דעם קייזערליכען דיװאן צוזאַמען מיט דעם נריכישען פּאַטריאַרך. דער
איד משה המון איז בעשטימט געװאָרען אַלס פינאַנס-מיניסטער און דער
בעריהמטער כאַקים יעקב אַלס דער פולטאַנישער לייב-מעדיקער.
די גינסטיגע און פרייע לעבענס-בעדיננוננען פון די אידען אין טערקיי
האָבען צוגעצויגען אידען פון אַנדערע לענדער; פון דייטשלאנד האָבען
אידען אין די יאָהרען 1450---1800 עמינרירט מאַסענווייז אין דער טערקיי.
ווען פערדינאַנד און איזאַבעלאַ האָבען אַרױסגעטריבען איבער 900,000 אידען
פון שפּאניען, האָט דער סולטאַן באַיאַזיד דער צווייטער אַרױסנעגעבען אַ
בעפעה? צו אַלע זיינע בעאַמטע אויפצונעהחמען די פערטריבענע אידען
פריינדליך און הארצינ, און טויט-שטראָף האָט געדראָהט יִעדען איינעם, װאָס
וועט זיי שלעכט בעהאנדעלן. מאַסען ספרד'ישע אידען האָבען זיך בעזעצט
אין קאָנסטאַנטינאָפּאָל, אַדריאנאָפּאָל, סאַלאָניק, ברוסה א. אַז. וו. און האָבען
פערנומען אַ פּראָמינענטען פּלאַץ אין עקאָנאָמישען און פּאָליטישען לעבען
פוּן טערקיי, דאָן יוסף חנשיא, פון די ספרד'ישע אנוסים, איז געוועזען דער
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט : 09
נאָהענטסטער פריינד פון סולטאַן סוליימאַן און פון זיין זוהן סולטאַן פעלים
(דער צווייטער), װאָס האָט איהם געמאכט פאר הערצאָג פון נאקסאס און
איהם געגעבען אַ טשארטער צו קאָלאָניזירען טבריה און איהר געגענד און
בילדען דאָרט אַ אידישען ישוֹב. אַן אַנדער איד, שלמה אשכנזי, אין
געוועזען טערקישער אַמבאַסאַדאָר אין ווענעציע. דער גרויס-האנדע? אויף
דער יבשה און אויפ'ן ים, די אִבצאָהלונגען צו דער מלוכה האָבען זיך
- געפונען נענצליך אין איִדישע הענד.
די טערקישע רעגירונג האָט זיך ניט בענוגענט מיט די פריינדליכע
בעציהונגען צו די אידען אין טערקיי --- נאָר זי האָט אויך אָפּטמאָל געשטיצט
די אידען אין אױיסלאַנד.
ווען דער פּױפּסט פּױיל דער פערטער האָט אין יאֶהר 1555 בעפוילען
אַרײינצואװאַרפען אין תפיסה די אידען פון אַנקאָנאַ און צו קאָנפיסקירען
זייער פערמעגען האָט דער סולטאַן סוליימאן קאַנוני (דער געזעצגעבער) איהם
געדראָהט צו פערטיליגען די קריסטליכע אונטערטאַנער, אויב די אידען װאָס
נעפינען זיך אונטער זיין שוץ וועלען ניט בעפרייט ווערען; ווען די פראַן-
צויזישע רעגירונג האָט ניט געװאָלט כעצאָהלען אַ חוב פון 190,000 דוקאטען
װאָס זי איז געווען שולדיג צו דאָן יוסף הנשיא -- ווייל ער איז געװאָרען
פון אַ קריסט אַ איד --- יוסף הנשיא איז געווען פון די אנוסים -- האָט
דער סולטאן סעלים דער צווייטער פערכאפּט די פראנצויזישע שיפען װאָס
האָבען זיך געפונען אין טערקישע פּאָרטען, און דערמיט גענויט דעם פראנ-
צויזישען קעניג צו בעצאָהלען דעם חוב.
נאָר אין זיבעצעהנטען יאָהרהונדערט, יוען די פּאָליטישע מאכט איז
איבערנענאנגען פון די סולטאַנען צו רי מיליטערישע קאָמאַנדירען, איז די
אידישע לאנע פערערנערט געװאָרען. די הויף-לייט האָבען געפיהרט אינטריגעס
געגען די איינפלוסרייכע אידען, און די צואווי?-עוועטע יאנוטשאַרען, װאָס
זיינען געװאָרען די אמת'ע בעלי בתים פון טערקיי, האָבען געראבעוועט דאָס
אידישע פערמענען. אויך דער רעליגיעזער משוגעת פון די שבתאי-
צבי'ניקעס האָט פעראורזאַכט אַן עקאָנאָמישע, גייסטיגע און פּאָליטישע
אָפּשוואכונג פון דעם אָטאָמאַנישען אידענטום. פערווירט דורך די משיח'ישע
אויפרענונגען,, האָבען די אידען פערנאכלעסינט זייערע געשעפטען, און
דערוויי? האָבען די קריסטען פערכאפּט זייער פּלאץ. די משיח'ישע בעווע-
גונג האָט אויך פערערגערט די פּאָליטישע סיטואַציע פון די אידען, ווייל
דער סולטאן האָט אין דעם געזעהן ניט אַ רעליגיעזע משונעת, נאָר א פֹּאַ-
ליטישען אויפשטאַנד. דער געשטיגענער פאַנאַטיזם האָט אָפּנעטױטעט דעם
אידישֶען אונטערנעהמונגס-גייסט און ענערגיע, און די אידען האָבען פון דאַן
00 אין קאַמפֹּף פאַר אידישע ועכט
אָן אָנגעהויבען צו זינקען מאָראַליש און אינטעלעקטועל -- און זיי האָבען
שוין מעהר ניט געקאָנט שפּיעלען אַזאַ אָנגעזעהענע פּאַליטישע און עקאָ-
נאָמישע ראָל, װי פריהער,. די קריסטליכע פעלקער, די גריכען און דער"
הױפּט ארמענער, האָבען פערנומען זייער אָרט.
אַזױ האָט זיך דאָס געצויגען ביז'ן אֶנהוֹיב פון ניינצעהנטען יאָהר-
הונדערט, ווען די טערקיי איז אַרױף אויפ'ן וועג פון רעפאָרמען. די רעפאָר-
מעס האָבען זיך אָנגעהויבען מיט דער וויכטינער פּאַסירונג, װאָס איז בעקאנט
אין דער טערקישער היסטאָריע מיט'ן נאָמען ,גליקזעליגע געשעהעניש"
(;װאַקאַייחײיריע") --- דאָס איז די בלוטיגע פערניכטונג פון די יאַניטשאַרען
(18 יַיֹני, 1896), װאָס האָבען ביז דאַן קאָנטראָלירט די גאנצע מלוכה-מאַשין
אין טערקיי און אַנטקעגען געשטעלט זיך יעדען פערזוך פון פּאָליטישע
ענדערונגען. די יאנוטשאַרען זיינען אויך געווען יענע מאַכט, װאָס האָט
זעהר אָפּט פערפאָלגט און געקריוודעט די אידען.
ביז'ן 19טען יאָהרהונדערט האָט אין טערקיי נעהערשט בלין דאָס
רעליגיעזע, מוסולמאַנישע רעכט, און בין דאן אין די ניט-מוסולמאַנישע
בעפעלקערונג, די זאָגענאַנטע ראַיאַ (אידען און קריסטען) ניט געווען גלייכ-
בערעכטינט מיט דער הערשענדער מוסולמאַנישער בעפעלקערונג. זיי האָבען
געמוזט צאָהלען אַ בעזונדערע טאַקסע (חאַראדזש), זיי האָבען ניט געטאָרט
נלייך װוי די מוסולמאַנער ערווערבען אונבעוועגליכעס אייגענטום, זיי זיינען
געווען אויסגעשלאָסען פון פערשיעדענע מלוכה-דינסטען, זיינען געווען
ארויסגענומען פון מיליטער-דינסט און אָנשטאָט דעם געדארפּט צאָהלען אַ
בעזונדערע טאַקסע (,בעדעל אסקעריע"). דאָס איז ניט געווען קיין ספּע-
ציע? אידישע בעגרענצונג. אלע ניט-מוכאמעדאנער האָבען גענאָסען דעם
זעלבען גורל. דעם איסלאַם, װאָס איז דאן געווען ניט נאָר די הערשענדע
רעליגיע, נאָר אויך דאָס הערשענדע פּאַלִיטיש-יורידישע סיסטעם, האָט
בעטראכט די ניט מוסולמאַנישע בעפעלקערוננ יִוי בעזיענטע, וועלכע מ'דארף
טאָלערירען, אָבער ניט אַוװעקשטעלען אויף איין מדרגוו מיט די זיעגער און
עראָבערער,
די לאַנע פון די , ראַיאַ" האָט זיך אָנגעהויבען צו פערבעסערען, ווען
אין טערקיי האָט זיך אין 19 יאָהרהונדערט דערוועקט די בעוועגונג פון
;טאנזימאט" -- ד. ה. וועלטליכע מאָדערנע רעפאָרמען. נאָך דעם וי די
יאניטשארען זיינען פערניכטעט געװאָרען האָט מען גענומען איינפיהרען
פערשיעדענע רעפאָרמען אין מיליטער, אַדמיניסטראציע און רעכטס-אינ-
סטיטוטען אויפ'ן אײיראָפּעאישען שטייגער, און די , ראַיאַ" זיינען ביסלעכ-
ווייז אויסגענליכען געװאָרען אין זייערע רעכט מיט די מוסולמאַנער,
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט 07
אויך די אידען האָבען פּראָפיטירט פון די נייע אָרדנונגען, כאָטש זיי
האָבען זיך שוין מעהר ניט אומנעקעהרט צו זייער אַלטער פּריווילעגירטער
אויסנאהמס-לאַנע. דאָס איז געוועזען סולטאַן אַבד-דאול-מעדזשיד, װאָס
האָט פאָלשטענדיג אויסגענליכען די רעכטליכע לאַנע פון {יאַהודי מילעטי"
(,די אידישע נאַציע" -- אַזױ װערען די אידען אָפיציעל אָנגערופען אין
טערקישען שטאַָטס-רעכט) מיט דער לאַגע פון אַנדערע פּריווילעגירטע קריסט-
ליכע ,נאַציעס". דער פאָרשטעהער פון די פראנצויזישע אידען אלבערט
כהן האָט צוזאַמען מיט'ן טערקישען גרויס-וויזיר רעשיד פּאַשאַ פעסטגע-
שטעלט די פאָלנענדע פאָרמולע בנונע דער דעכטליכע לאַנע פון אידען אין
טערקיי : , אַלע רעכט, פּריווילעניעס און הנחות, ואָס זיינען גענעבען
געװאָרען אָדער וועלען גענעבען ווערען װאָסערע ס'איז קריסטליכע נע-
מיינדע --- ווערען דערמיט אַליין אויך געגעבען די אידען".
דער סולטאן אבד-אול-מעדזשיד האָט כעשטעטינגט די פאָרמולע --
און האָט טאַקע נגעהאלטען װאָרט, ווען ער האָט ארויסגעלאָזט די צוויי
בעריהמטע מאניפעסטען: חאטי-שעריף אין ניול-חאַנע (1899) און חאַטי-
היומאַיון (1856); אין די מאניפעסטען ווערען אָבגעשאַפען די בעגרענ-
צונגען פון די ראַיא, און פאַר אַלע אונטערטאַנער, אֶהן אונטערשיעד פון
רעליגיע, ווערט גאַראַנטירט : 1) זיכערהייט פון לעבען, אייגענטום, עהרע ;
2) בירגערליכ גלייכהייט ; 8) פרייהייט פון רעליניע או נאַציאָנאַלֶער
ערציהונגג; 4) ספּעציעלע און געמישטע געריכטען; 9) נאַציאָנאל-רעלי-
גיעזע רעפּרעזענטאַציעס אין דער לאָקאלער און פּראָװוינציעלער אַדמיני-
סטראַציע. . די אידען בעקומען די זעלבע רעכט װאָס ארמענער און גרעקען.
נאָך דעם בעריהמטען עלילת-דם אין דמשק (1940) גיט דער סולטאַן אַרױיס אַ
ספּעציעלען פירמאן צו בעשיצען די אידען געגען אַזעלכע בלבולים.
די אידען, װוי אויך די קריסטען, זיינען אָבער נאָך אַלֵץ ניט געווען
גענצליך גלייכבערעכטיגט מיט די הערשענדע מוסולמאַנער. אין טערקישען
רעכט איז נאָךְ אַלץ פערבליבען דער אונטערשיעד צווישען די עכטע פול-
בערעכטינטע בירגער --- די מוסולמאַנער -- און די מינדעררעכטיגע אונ-
טערטאַנער, בירגער פון צווייטער מדרגה, װאָס זיינען בעצייכענט געװאָרען
מיט דעם בעליידיגענדען טערמין , ראַיאַ". און נאָר אין 1876 יאָהר, ווען
ס'איז פּראָקלאמירט געװאָרען די טערקישע קאָנסטיטוציע, זיינען אבגע-
שאפט געװאָרען די לעצטע רעכטליכע אונטערשיעדען, װאָס האָבען אֶב-
געטיילט די , כופרים" ניט-מוסולמאַנער פון די , גלויביגע" מוסולמאַנער,
דער טערמין , ראַיאַ" איז אויסגעמעקט געװאָרען פון אָטאָמאַנישען רעכטס-
לעקסיקאָן. אַלע אונטערטאַנער, אֶהן אונטערשיעד פון רעליגיע, ווערען
{
68 אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
אָנגערופען מיט'ן נאָמען ,אָסמאנלי" (אָטאָמאַן) און האָבען די זעלבע ביר-
גערליכע און פּאָליטישע רעכט. די אידען ווערען אַלזאָ פולבערעכטיגטע
בירגער, און אין דעם ערשטען טערקישען פּאַרלמענט זיינען די אידען געווען
פּערטראָטען דורך דריי דעפּוטאַטען און צוויי סענאַטאָרען.
די קאָנסטיטוציע האָט אָבער ניט געהאט קיין אריכת-ימים. אבד-אול-
כאַמיד, װאָס איז דאַן געװאָרען סולטאַן, האָט פערמאכט דעם פּאַרלאַמענט
און פאַקטיש אָבגעשאפט די קאָנסטיטוציע. די אידישע רעכטליכע לאנע
האָט זיך אָבער ניט געענדערט צום שלעכטען, מיט אויסנאהם פון מיליטער-
דיענסט, פון וועלכען זיי זיינען פערבליבען, צוזאמען מיט אַלֶע ניט-מיסול-
מאַנער, אױיסגעשלאָסען, און פאַר װאָס זיי האָכען געמוזט צאָהלען אַ בעזונ-
דערען שטייער, , בעדעל-אַסקעריע". נאָךְ דער יונג-טערקישער רעװאַלוציע
אין 1908 איז די קאָנסטיטוציע ווידער אַריין אין קראפט און דער פּאַרלאַ-.
מענט האָט זיך געעפענט. די אידען װוי אויך די קריסטען, זיינען אויסגע-
גלייכט געװאָרען אויך אין מיליטער-דיענסט, און ס'איז אַלזאָ פאָלשטענדיג
דורכגעפיהרט געװאָרען די גלייכבערעכטינונג פון די אידען אין טערקיי --
מיט דער אױיסנאַהמע פון ספּעציעלע נעזעצען פאר דער אידישער איינוואנ-
דערונג און לאַנדס-בעזיץ אין ארץ ישראל,
ארץ ישרא? בעלאנגט צו טערקיי זינט 1517, אויך דאָ, װי אין גאנץ
טערקיי, זיינען ניט געמאכט געװאָרען קיינע ספּעציעלע בענרענצונגען פאַר
אידען. וי ס'איז שוין פריהער דערמאָנט געװאָרען, האָבען די אידען זאָגאף
אמאָל בעקומען אַ מין טשאַרטער אויף אַ קליינעם טייל פון ארץ ישראל --
דאָס איז אין די זעכצינער יאָהרען פון 16טען יאָהרהונדערט ; דער סולטאן
סוליימאַן קאנוני האָט געשאַנקען דאַן יוסף הנשיא אַ פירמאן צו גרינדען א
אידישע קאַלאָניזצאַיע אין טבריה'ר געגענד.
דאָס ענטשטעהן פון די בעגרענצונגען פאַר אידען אין א"י אין ענג
פערבונדען מיט דער מאָדערנער נאַציאָנאַלער בעוועגוננ צו שאַפען אין א"י
אַ היים פאַר'ן אידישען פאָלק. אין 1889, נאָך די פּאָנראָמען און רעפּרע-
סיעס געגען אידען אין רוסלאנד, האָט זיך אָנגעהויבען א שטארקע בעווענונג
פון ישוב א"י אין קאָנסטאַנטינאָפּאָל האָבען דאַן פערשיעדענע שתדלנים
געפיהרט אונטערהאנדלונגען מיט דער טערקישער רעגירונג וועגען אידישער
קאָלאָניזאַציע אין א"י צווישען זיי האָט זיך אויך געפונען דער בעקאנטער
אַליפאַנט, אַן ענגלישער קריסט, וועלכער איז נאָך אין 1879 אַרױס אין זיין
בוֹך , לענד אֶוו גילעאַד" מיט אַ פּראָיעקט צו גרינדען אַ אידישען אויטאָ-
נאָמען ישוֹב אין א"י. די טערקען האָבען איהם אָבער חושד געווען, אַז
ער איז אַן ענגלישער אַגענט און אַרבײיט אין די אינטערעסען פון ענגלאנד,
אין קאַמפף פאַר אידישע רעכט 69
אין דער זעלבער צייט האָבען די טערקישע קאָנסולען אין רוסלאנד בעריבטעט
זייער רעגיערונג וועגען א שטאַרקער אידישער עמינראציע װאָס קלייבט זיךף
נאָך א"י. די , הויכע פּאָרטע" האָט מורא געקראָגען, אַז די אידען מיינען
גאָר צו גרינדען אַ בעזונדערע מלוכה אין ארץ ישראל, און זי האָט אַרויס-
גענעבען אַ בעפעה? אַז די אידען װאָס קומען אין ארץ ישראל טאָרען מעהר
ניט פארבלייבען דאָרט וי דריי חדשים, וי אויך אַז מ'זאָל פרעמדע אידען ניט
פערקויפען קיין אונבעוועגליכעס אייגענטום. אין 1890 האָט זי אַרױסגע-
געבען אַ בעפעהל, אַז מ'זאָל פון יעדען איד, ואָס קומט אַרײן אין לאנד,
(צונעהמען זיין פּאספּאָרט און אַרוסגעבען אָנשטאָט דעם אַ רויטען צעטעל
װאָס צייגט אויף די וואוינרעכט פון בלויז דריי חדשים.
די בענרענצונג פון דריי חדשים איז אין לעבען קיינמאָל ניט דורב-
געפיהרט געװאָרען --- דער איינציגער צייכען פון דעם פּערבאָט איז נע-
בליבען דער רויטער צעטעל, וועלכען מ'פלענט אַרױיסגעבען די אידישׂע איינ-
װאַנדערער אין א"י. סמ'האָט אָבער נאָך די דריי חדשים קיינעם ניט אַרױס-
געשיקט,. אין 1913 אין אויפ'ן פּראָטעסט פון חכם-באַשי, דעם אפיציעלען
פאָרשטעהער פון ,דער אידישער נאַציע" אין טערקיי, דער רויטער צעטעל
אָבגעשאפט געװאָרען. דער פערבאָט פון אידישער אימיגראַציע אין גע-
בליבען װוי פריהער --- אויפ'ן פּאפּיער.
וי מיר האָבען נעזעהן ביז אַהער, צייכענט זיך אויס די טערקישע
מלוכה מיט איהר טאָלעראנטער און פריינדליכער שטעלונג צו די אידעןן.
מיט דער אויסנאהם פון די פּערבאָטען פאַר אידישע איינוואנדערונג און
לאַנדדבעזיץ אין ארץ-ישראל, זיינען אין טערקיי קיינמאָל ניט געשאפען
געװאָרען קיינע ספּעציעלע אידישע גזרות און רעכטס-בעשרענקונגען. דאָס
אינטערעסאנטסטע אָבער אין דער רעכטליכער לאַנע פון די אידען אין טערקיי
יי די נאציאנאלירעליניעזע אויטאנאטיע און
רע כט, װאָס אידען געניסען אין טערקיי צוגלייך מיט די אַנדערע נאַ-
ציאָנאַליטעטען פון לאַנד.
טערקיי אין אַ ,נאַציאָנאליטעטעןך-שטאַט', ד. ה. אַ מלוכה װאָס איז
צוזאמענגעשטעלט פון פערשיעדענע פעלקער און נאַציאָנאליטעטען, וי
עסטרייך און רוסלאנד, נאָר אחוץ די רעכט ואָס געהערען די טערקישע
אונטערטאַנער אַלס יחידים אין דאָרט פאַראן בעזונדערע רעכט װאָס
נעהערען די נאַציאָנאליטעטען אַלס גרופּען,. די טערקיי אין אַ טעאָקראַ-
טישע מלוכה -- דער באזיס פון דער מלוכה-אָרדנונג איז דער איסלאם, די
הערשענדע רעליניע אין טערקיי. דער. אויבֿערהאר פון דער מלוכה, דער
פּאדישאה, איז נלייכצייטיג דער הערשער פון איסלאַם, דער חאַליף (מוכאַ-
70 אין קאַמפֹּה פאַר אידישע רעבט
מעד'ס פערטרעטער) פון אַלע , נלויבינע". רעליגיע אין דאָ אַ שם נרדף
מיט נאַציאָנאליטעט, און די נאַציאָנאלע רעכט זיינען צוזאמענגעפלאכטען
מיט רעליגיעזע אַזױ שטארק, אַז ס'איז אונטענליך אבטיילען איינס פון
אַנדערען. |
די ניט-מוסולמאַנישע אונטערטאַנער אין טערקיי זיינען פעראייניגט.
אין נאַציאָנאַלדרעליגיעזע געמיינשאפטען װאָס ווערען אָפיציעל אַנערקענט
אלס , מילעט" (נאַציאָן). די גריכען, אַרמענער, אידען בילדען אין טערקיי
דריי מילעטען. די אידען ווערען אָנגערופען ;יאַהודי מילעטי". יעדער
,מילעט" האָט אַן אינערליכע אױיטאַנאָמיע, װואָס בעשטעהט פון אַן אויס-
דערוועהלטען , נאַציאָנאַלען ראטה" (מעדזעליס אומומי) און אַ גייסטליכען
,נאַציאָנאלען שעף" (סמילעט באַשי). דער קריסטליכער שעף רופט זיך
פּאַטריאַרך, דער אידישער --- ,חכם-באשי". יעדעס , מילעט" האָט אױטאָ-
נאָמיע אין אַלץ, װאָס איז נונע צום רעליניעוען קולט, נעמיינדען, געזעל-
שאפטקיכע און צדקה-אנשטאלטען, ע ר צ יהן;נל און און טע ר"
ריי-כט. -י עדעע'ס , מילעט' האָט ד! 2קע לט
ציהען :די קינרער: אין איוינצענע אשולען .יו
ד ער *ע א ציאָנאַלער שפראף. די עלעטענעאר) וו
מיטעלע שולען וואָס בעלאננען צו צא 2 יו =
רענע.: מדלעטען און וואו ס'ווערהט אויע .ר רוכיש
אין ד ער אייגנענעה שפּהראר. האבצען די )
ר ענם :ווי דײ רענירוננס- שיקען, אצור וי ייט
אונטערריכט אין דער:-טערההקישערה שפרטצ". יי יו"
אָפֿייציעלער שפּראדר פון דעד סלוכה. אי 5 )
שפּיעל, האָט די העברעאישע נימנאזיע אין יפו די זעלבע רעכט װאָס די
רעגירונגס מיטעל-שולען, און אַ שילער װאָס ענדינט די אידישע גימנאַזיע
ערווערבט די זעלבע פּריווילעגיעס וי איינער װאָס ענדינט א טערקישע
גימנאַזיע.
די רעכט און פּריווילעניעס פון די מילעטען זיינען נאראנטירט נע-
װאָרען אין פערשיעדענע צייטען אין ספּעציעלע פירמאנען (פּעראַרדנוננען)
פון די טערקישע הערשער און בעשטעטינט געװאָרען אין דעם עלפּטען
פּאַראַגראַף פון דער טערקישער קאָנסטיטוציע. עס מערקט זיך אָבער אַ
שטארקע טענדענץ אין דער פּאָליטיק פון די ייננדטערקען צו פערשמעלערעי
און פערקלענערען װוי ווייט מעגליך די בעזונדערע רעכט פון די נאַציאָנאַי
ליטעטען, ספּעציעל אויפ'ן געביט פון ערציהונג. אין 18טען פּאַראַנראַף
פון זייער פּראָגראַם ערקלעהרען די יונג-טערקען ((, פּאַרטײ פון איינהייט
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט 11
אוֹן פאָרטשריט" --- , איטעכאַד װע-טעראַקי") : , אום צו געבען דער ערציהו.ג
פון דער אָטאָמאַנישער בעפעלקערונג אַן איינהייטליכע פאָרם, װעלען 7
פּריוואַטע שולען און די יענינע װאָס געהעדען צוי פערשיעדענע נאַציאָנאַ-
ליטעטען פון לאַנד אונטערגעװואָרפען ווערען די קאָנטראָל און אינספּעקציאן
פון דער רענירונג". זיי גיבען אָבער צו אין זעלבען פּאַראַגראַף: ,אָבער
מיט אַכטונג צום פּרינציפּ פון ניט-אריינמישען זיך אונטערריכט פון דער
מוטער-שפּראַך, גלויבען און ליטעראַטור פון אימליכער נאַציאָנאַליטעט..
יעדעס , מילעט" האָט זיך זיין קאָנסטיטוציע, ואָס ווערט אָפיציעל
אַנערקענט אין די טערקישע געזעצען. אויך די אידען האָבען זייער קאָנ-
סטיטוציע ואָס רופט זיך ,חכם-חאַנע ניזאם-נאמעסי". ביז די זעכצינער
יאָהרען פון 19טען יאָהרהונדערט האָט דאָס אידישע , מילעט" ניט געהאט
קיין פעסטגעשטעלטע ארדנונג און פּלאן פאַר זיין פערוואלטונג, און דאָס
האָט געבראכט צו פיע? אינערליכע סכסוכים און רייכערייען. אום או'ס.:
צומיידען ווייטערדינע שווערינקייטען האָט די רעגירונג בעשלאָסען אַן אַ
קאָמיסיע, צוזאַמענגעשטעלט פון אידישע נאָטאַבלען, גייסטליכע און יועלט-
ליכע, זאָל אויסאַרבײיטען אַ קאָנסטיטוציע, עהנליך צו דער, װאָס ס'האָבען
די גריכען און אַרמענער. נֹאָך דעם װוי די קאָמיסיע האָט די קאָנסטיטוציע
פערפאַסט, האָט זי די , הויכע פּאָרטע" דורכנעזעהן און דער סולטאַן אבד-
אול?-אַזיז האָט זי (אין 1865) בעשטעטיגט. -י זעלבע קאָנסטיטוציע איז
פערבליבען ביז היינט אֶהן אירנענד וועלכע ענדערונגען.
לויט דיזער קאָנסטיטוציע אין דער חכם-כאַשי דער שעף פון דער
אידישער נאַציע אין טערקיי און ווערט אויסנעקליבען דורך דעם נאַציאָ
נאַלען ראטה (מעדזשליס אומומי). די וואה?ען פון חכם-באשי דאַרפען
בעשטעטינט ווערען פון סולטאַן אין אַ ספּעציעלער איראַדע. עס ווערט דאַן
פערעפענטליכט אַ סולטאַנישער מאניפעסט, , בעראט", וואו ס'ווערען אויס-
גערעכענט די פליכטען און רעכטען פון חכם-בששי און ווערט פאָרגעלעזען
אין דער , הויכער פּאָרטע". דער חכםבאַשי ווערט דאן אָנגענומען ביים
סולטאן מיט פייערליכע צערעמאָניעס, פּונקט וי מ'מאכט אַ נייעם אַמבאַ-
סאַדאָר פון אַ פרעמדער מלוכה.
דער חכם-באַשי איז דער פערמיטלער צווישען דער רענירונג און דעם
אידישען , מילעט", און בעזונדערס צווישען דער , הויכער פּאָרטע" און דעם
נאַציאָנאַלען אידישען ראט (מעדזשליס אומומי). דער חכםבאַשִׁי מון
אויספיהרען אַלע בעשלוסען פון מעדזשליס, סיידען זיי זיינען געגען :עזעץ
ער אַליין האָט ניט די רעכט אָנצונעהמען וואָסערען ס'איז בעשלוס.
דער , נאַצ. ראַט" (מעדזשליס אומומי) בעשטעהט פון 80 מיטגלירע ',
,
12 אין קאַמפּף פאַר איודישע רעכט
0 גייסטליכע (,,חכמים") און 00 וועלטליכע. די לעצטע ווערען ערוועהלט
אַלֶע צעהן יאָהר, די ערשטע ווערען ערוועהלט אויפ'ן נאַנצען לעבען.
לויט דעם נעזעץ מוזען מיטנלידער פון מעדזשליס קאָנען לעזען און
שרייבען די אפיציעלע שפּראַך פון אידישען , מילעט" (נאַציע), ד. ה.
העברעאיש. |
דער ראָט פערזאמעלט זיך איין מאָל אין יאָהר אוױיסצוארבייטען א
ביודזשעט, וועהלען די קאָמיטעטען און אָפּנעהמען פון זיי אַ בעריכט.
דער ראט וועהלט אויס פון זיך צוויי שטענדינע קאָמיטעס: אַ ועד
גשמי (מעדזשליס דזשיסמאני) און אַ ועד רוחני (מעדזשליס רוהאַני).
דער ועד גשמי בעשטעהט פון 9 מיטנליעדער, װאָס ווערען ערוועהלט
דורך דעם נאַציאָנאַלען ראַט פון צווישען זיינע 00 וועלטליכע מיטנליעדער.'
זיין אויפנאַבע איז צו בעזאָרגען די אינטערעסען פון , מילעט", אויסצופיהרען
די פּעראָרדנונגען פון דער רענירונג, אבצוהיטען די נאַציאָנאלע קאָנסטי-
טוציע, אויפמאָהנען די נאַציאָנאלע שטייערען, פערוואלטען מיט דעם נאַ-
ציאָנאלען אייגענטום און מיט אייגענטום פון יתומים א. ד. גל,
דער ועד רוחני בעשטעהט פון 7 מיטנליעדער, ערוועהלט פון צווישען
רי 20 ,חכמים" פון ראט. זיי ניבען זיך אָב מיט רעליגיעזע זאכען, פּסק'נען
שאלות און משפּט'ען ציווילע און פאַמיליען-אַנגעלעגענהייטען פון אידען
צווישען זיך.
אין דער נאַציאָנאלער קאָנסטיטוציע איז ניטאָ קיין פּונקטען וועגען
דער פערװאַלטונג פון די לאָקאַלע קהלות -- אָבער אויך דאָ איזן די סיסטעם
כמעט די זעלבע: אין דער שפּיץ פון דער קהלה שטעהט א חכם-באשי,
מיט אַ מעדזשליס אומומי און צוויי ועדים, אַ ועד גשמי און אַ ועד רוחני.
די וואהלען פון די פּראָווינציעלע חכם-באַשיס מוזען בעשטעטינט ווערען
פון חכם-באַשי אין קאָנסטאַנטינאָפּאָל. :
די אַלטע דערוועלטע, סיי דער חכם-באשי סיי די מיטנליעדער פון
מעדזשליס, מוזען זיין אָטאָמאַנישע בירנער און ווערען ערוועהלט פון
אָטאָמאַנישע אידען. אין טערקיי איז אָבער פאַרהאַן אַ גרויסע צאָהל? אידען
פרעמדע אונטערטאַנער, נאָר אַפילו פאַר די פרעמדע אידען זאָרנגט די
פּראַקטיק פון געזעץ. אויך זיי האָבען זייער פאָרשטעהערשאַפט -- זיי
ערוועהלען אַ ספּעציעלען ועד פון 12, װאָס האָט ניט פאָרמעל קיין קאָמ-
פּעטענץ, פאַקטיש אָבער אַרבייט ער צוזאַמען טיט דעם ועד גשמי.
מיטגליעדער פון ועד גשמי מוזען קאָנען די טערקישע און העברעאישע
שפּראַך,
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט 18
8:
בירגערליכע גלייכבערעכמינונג.
לאָמיר רעזיומירען די פערשיידענע פאָרמען פון רעכטס-בעשרענקוננען,
פון וועלכע די אידען ליידען אין די פערשיידענע לענדער.
פאַראַן לענדער, וואו די אידען זיינען בעטרענקט אפילו אין די עלעמענ-
טאַרסטע מענשליכע רעכט, וואו לויט'ן געזעץ אָדער לויט די אָנגענומענע
מדות פון געוואוינהייטס-רעכט (,קאָמאָן לאָאָ") מעג מען דעם אידען בע-
האַנדלען װי אַ רעכטלאָזע חיה, זיין לעבען און זיין פערמענען ווערען אַב-
סאָלוט ניט געשיצט פונ'ם געזעץ. אַזױ איז דאָס אין מאַראָקאָ, אַביסיניען,
אַראַביען און פּערסיען. אַביסעל העכער איז די רעכטליכע לאַנע פון די אידען
אין פינלאַנד און רומעניען, וואו אונזערע ברידער דאַרפען, לויט'ן געזעץ, בע-
האנדעלט ווערען אלס מענשען, דאָס לעבען און איינענטום פונ'ם אידען
ווערט אָפּיציעל געשיצט פון געזעץ גלייך, װוי דאָס לעבען און אייגענטום
פון אלע מענשליכע וועזענס, נאָר די אידען ווערען ניט אַנערקענט פאר
בירגער פון לאנד און האָבען, אלזאָ, אבסאָלוט קיינע בירנער-רעכט ניט,
ניט קוקענדיג דערויף, װאָס זיי טראָגען אויף זיך אַלע בירגער-פליכטען, וי
די שטייערן און מיליטער-פליכט. חוץ דעם זיינען די פינלענדישע און
רומענישע אידען בעשרענקט אין וויכטיגע מענשליכע רעכט, וי דאָס רעכט
אויף בילדונג און אויף פרייער בעוועגונג און בעשעפטיגונג. |
אַביסעל העכער, וי אין רומעניען, איז טעאָרעטיש די רעכטליכע לאַגע
פון די אידען אין רוסלאנד. דאָ ווערען שוין די אידען, על פּי געזעץ, אַנערקענט
אי פאַר מענשען אי פאַר בירגער אפילו. און דאָס רוסישע גרונד-געזעץ זאָגט
בפירוש, אַז , פאַר'ן נגעזעץ זיינען אַלע בירגער נלייך", נאָר דאָס מיינט מען
נאָר דאָס קרימינעלע געזעץ: על פּי דין דארף דאָס לעבען און אייגענטום
פון די אידען געשיצט ווערען פּונקט אזוי, װוי דאָס לעבען און אייגענטום
פון אלע אַנדערע מענשען. *) אַ טייל בירגערליכע רעכט האָבען די אידען
יאָ אין רוסלאנד, נעמליך דאָס וואה?-רעכט צו דער שטאַטס-דומע, און אפילן
אַ שטיקעל נאַציאָנאלע רעכט אין אַ קאפּויערדיגען זינען, נעמליך די אידישע
װאַהל-קוריע פון געוויסע שטעדט א. ד. גל. נאָר דאָס געזעץ בעטראכט
*) מיר מוזען נאָך אַ מאָל בעטאָנען, אַז לייט'ן בוכשטאַב פון געזעץ טאָר
מען אפילן אין רוסלאנד ניט מאַכען קיין פּאָגראָמען אויף אידען פּונקש, וי ט'טאָר
בכלל קיין פּאָגראָמען ניט מאַכען. דער אומגליק איז נאָר, װאָס דאָס געזעץ
בלייבט אַ טויטער בוכשטאַב,,,
74 אין קאַמפף פאַר אידישע רעכט
אידען פאר בירנער פון צווייטען קלאָס און בעשרענקט זיי אין כמעט אַלע
בירגערליכע און אפילו פּערזענליכע רעכט, וי די וואוינונגס- און בעווענונגס-
פרייהייט, דאָס רעכט אויף בילדוננ און פרייע-ר בעשעפטינונג.
אין עסטרייך, צוריק, זיינען די אידען, לויט'ן געזעץ, בירגערליך גלייב-
בערעכטיגט, זיינען אָבער אינגאנצען בערויבט אפילו פון יענע נאַציאָנאלע
רעכט, װאָס זיינען שוין אַנערקענט פאר אַנדערע פעלקער פון לאנד. אין
דער טערקיי האָבען אידען פולע מענשליכע, פולע בירגערליכע און אין אַ
גרויסען מאָס אויך נאַציאָנאלע רעכט, נאָר די לעצטע זיינען ניט אַזױ ברייט,
װוי ביים הערשענדען פאָלק פון לאנד.
פון דער איבערזיכט זעהען מיר, אַז די אידישע רעכטלאָזיגקייט, אויף
וויפיעל זי איז ענטהאלטען טעאָרעטיש אינ'ם געזעץ גופא, האָט
פערשיידענע פאָרמען און קאָן גרופּירט ווערען אין דריי הױיפּט-קאַטעגאָריעס;.
א. די בעשרענקונגען פון מענשליכע און פּערזענליכע רעכט.
ב. * די בעשרענקוננען פון בירנער ?כע אדער יי ץן קע
רעכט, און
גנ די בעשרענקוננען פון נאַ ציאָנאַלע רעכט =)
*) די טערמנאָלאָגיע איז אפולו אין דער יורידישער וויסענשאַפט נאָך
נוט גאַנץ פעסטגעשטעלט, כל שכן אין דער פּאָליטישער פּובליציסטיק, פאַר מענשען,
װאָס זיינען מעחר-וועניגער בעהאַװענט אין דער רעכטס-וויסענשאפט, מוזען מיר
דאָ מאכען אַ פּאָר בעמערקונגען. דעם אויסדרוק , פּערזענליכע רעכט" אין מעהר-
צאָה? דאַרף מען ניט פערמישען מיט דעם בעגריף , פּערוענליכעס רעכט" אין
אוונצאָהל, דאָס דויטשע , רעכטע" מיט --- רעכט". ;פּערזענליכע רעכט" הייסט
אַזוינע רעכט, װאָס געהערען דער פּערואָן, אַלס פּערואָן און ניט אַלס בורגער
פון אַ שטאַט אָדער אַלס מיטגליעד פון אַ נאַציע, אַזוינע פּערזענליבע רעכט קאָנען
זיין אי , פּערזענליך" אי ,זאַכליך", און זעהר גוט טוען יענע יוריסטען, װאָס
געברויכען אָנשטאָט , פּערזענליבעס און זאַבליכעס רעכט" די מעהר בעשטימטע אויס-
דרוקען , ספוביעקטיוועס און אָביעקטיוועס רעכט", ווייטער, דער אונטערשייד צווישען
פּערזענליכע און בירגערליכע (, פּאָליטישע") רעכט איז, אייגענטליך, דערזעלביגער,
װוי דער אונטערשויד צווישן פּריװאַט-רעכטליכע און עפענטליך-רעכטליכע בעצי-
הונגען, און טעקסט גופא וועלען מיר דערקלערען, פאַר װאָס מיר מּאַכען ניט קיין
אונטערשויד צווושען בירגערליכע און פּאָליטישע רעכט, און, ענדליך, וװואָס
אַנבעלאנגט דוּ בירגערליכע רעכט, דאַרף מען זיי ניט פערוועקסלען מיט'ן ציוויל-
רעכט (אַזאַ פערוועקסלונג קומט אָפט פאָר אין די ראָמאַנישע און סּלאַװישע
שפּראַכען) און די נאַצואָנאַלע רעכט מיט'ן שטאַטס-רעכט.
אין קאַמפּף פאַר אידושע רעכט 15
א,. טמענשליכע און פערזענליכע רעכט.
די געזעצגעבונג פון אלע מאָדערנע לענדער, וואו די שקלאפעריי אין
שוין אָפּגעשאפט געװאָרען דורכ'ן נעזעץ, אַנערקענט אז אַלע מענשען זיינען
נלייך פאַר דעם קרימינעלען געזעץ. די הױיפּט-פּרינציפּען פון קרימינאַל-רעכט
זיינען ; איין מענש טאָר דעם צוייטען'ס לעבען און געזונדהייט ניט
שעדיגען דורך דירעקטע האנדלונגען, טאָר איהם ניט פערשאַפען קיין קער-
פּערליכע שמאַרצען, טאָר ניט שטעלען אין נעפאהר אָדער פערניכטען דאָס
לעבען פון אַן אַנדער מענשען, טאָר ניט בעליידיגען דעם עהרען-געפיה? פון
אַ צווייטען, טאָר איהם ניט פערשקלאַפען, בעשרענקען זיין געזעצליכע
האנדלונגס-פרייהייט און בעוועגונגס-פרייהייט, און יעדער מענש פון רע-
ספּעקטירען דאָס פּריוואַט-אײנענטום פון אַ צווייטען.
אין אַלע אייראָפּעאישע און אַמעריקאַנישע לענדער אֶהן אויסנאהם
ווערען אָט די רעכט אַנערקענט פאַר אַלע מענשען, קיין חלוק, אויב בירנער
אָדער אויסלענדער, אייגענע אָדער פרעמדע. אין די דאָזיגע עלעמענטארע
רעכט ווערען די אידען בעשרענקט לױט'ן נעזעץ בלוין אין מאַראָקאָ,
אַביסיניען, פּערזיען און אראביען, --- און דאָס אויך ניט לויט'ן געשריבענעם
געזעץ פון קוראַן (אָדער עװאַנגעליום אין אַביסיניען), וועלכער פּרעדיגט
מענשליכע רעכט פאַר אַלעמען, נאָר לויט דעם ניט געשריבענעם נעוואוינ-
הייטס-רעכט, ד. ה. לויט די טראַדיציאָנעלע מדות, וועלכע בעהאנדלען די
אידען אַלְס נידערינערע וועזענס.
נאָר אויב ניט נאָכ'ן געזעץ, ווערען אָבער אונזערע כרידער פאַקטיש
בערויבט פון זייערע מענשליכע רעכט דורך דער רעגירונג אין אַזױנע לענדער,
וי רוסלאנד און רומעניען. דִי פאָדערונג פון גלייכע מענשליכע רעכט
בעציהט זיך ניט נאָר צו די באַרבאַרישע לענדער פון אפריקא און אַזיען,
נאָר אויך צו די אויבינע כלומרשט , ציוויליזירטע" לענדער פון אייראָפּאַ.
דורך זייער פּראַקטיק ערלויבען אָט די רעגירונגען זייערע אונטערטאַנען
צו פערניכטען די אידישע לעבענס, צו פערנװואַלטינען די אידישע עהרע
(אין פּאַנראָמען), צו רויבען אידישעס אייגענטום, און דורך בלוט-בלבולים,
צו בעליידיגען דעם אידישען נאָמען.
אַן אנדער זאך איז אָבער, ווען די רעגירונגס-אָרגאנען, אס אַזעלכע,
בעשרענקען די פרייהייט פון זייערע אונטערטאַנען, װוי אין רומעניען, פינ-
לאנד און רוסלאנד ווערט בעשרענקט די בעווענונגס-פרייהייט, די בעשעםפ-
טינונגס- און בילדוננס-פרייהייט פון די אידען. דאָ האָבען מיר שוין צו טאָן
ניט מיט די קרימינעלע בעציהונגען פון מענש צו מענש, נאָר מיט יורידישע
6 אין קאַמפף פאַר אידישע רעכט
בעציהוננען פון די רעגירונגס-אָרגאַנען צו די איינצעלנע פּערזאָנען. אַזױנע
רעכט רופען זיך דעריבער פּ ערזענליכע רעכט. אין א ציויליזירטען
שטאַט קאָן קיין מענשליכעס רעכט ניט בעשרענקט וערען. פּאָגראָמען,
בלוט-בלבולים קאַָנען, דעריבער, אויך ניט אָננערופען ווערען ,בעשרענ-
קונגען" : זיי זיינען, פערקעהרט, דירעקטע פערברעכענס, פ ערלעצונגען.
פון מענשליכע רעכט, און יענע רעגירונג, װאָס ערלויבט דאָס, שטעלט זיך
דערמיט אַליין אויסערהאלב יעדען געזעץ. דאָס עלעמענטארע גערעכטינ-
קייטס-געוויסען פון אונזער צייט פערלאננט, אַז אַזא רענירונג זאָל אַראָפּ-
געזעצט און בעשטראָפט ווערען. |
בנוגע צו פּערזענליכע רעכט, וי די בעווענונגס-פרייהייט א. ד. נל.,
קאָן יאָ זיין אַ רייד וועגען בעשרענקונגען; די , טשערטאַ", די פּראָצענט-
נאָרמע, די פערשיידענע געזעצען געגען אידען זיינען, אַלְזאָ, בעשרענקונגען
פון זייערע פּערזענליכע רעכט. דאָפ כאראקטעריסטישע פון די פּערזענ-
ליכע רעכט בעשטעהט אין דעם, װאָס אַזױ לאננ ווי זיי זיינען ניט בעשרענקט
דורך די רעגירונגס-אָרנאַנען, קאָנען זיי אויך ניט פערלעצט ווערען. אין
דעם מאָמענט, וי די , טשערטאַ" ווערט אַראָפּגענומען, װעט קיינער ניט
קאָנען פערוועהרען אַ אידען צו וואוינען וואו ער װוי?. ווערט אָפּנעשאַצט
די פּראָצענט-נאָרמע, װעט קיין רעגירונגס-דשו? ניט קאָנען פערהאקען איהר
טירען פאַר אידישע קינדער מחמת דעם איינציגען גרונד, װאָס זיי זיינען י
אידען. |
פון דער פאַקטישער אונפערלעצליכקיים פון די פּערזענליכע רעכט
נעהמט זיך זייער צווייטע וויכטינע איינענשאפט: די פ ערז ענ ליכע
רעכט זיינען די נאראנטיע פאר די טצול.:. יע
רע כ ט, און, פערקעהרט, די בעשרענקונגען פון פּערזענליכע רעכט ברענגען
צו פערלעצונגען פון די מענשליכע רעכט. דאָס פּערזענליכע רעכט פון א
מענשען איז אַ בעשטעטיגונג, אַז ער איז אַ פּ ע רז אָ ן, אַ סוביעקט פון רעכט,
און אַז דאָס געזעץ אַליין בעטראכט איהם פאַר אַזעלכען. קיינער קאָן ניט
זיין זיכער מיט זיינע מענשליכע רעכט אַזױ לאנג, וי ער ווערט ניט בע-
טראכט פאר אַ נלייכבערעכטינטער פּערזאָן. ספּעציעל? איז דאָס ריכטיג,
ווען אַ געוויסע ג רופּע פון דער בעפעלקערונג אָדער אַ גאַאנץ פ אָלק
ווערט דורך דעם געזעץ בעהאנדעלט, וי אַ נרופּע פון צווייטען ראַנג, ווען
דאָס געזעץ זאָנט אִפּ אַ גאנצען פאָלק אין די אַלגעמיינע פּערזענליכע רעכט.
ערקלערענדיג די אידען פאַר ניט קיין גלייכבערעכטינטע בירגער, גיט דאָס
געזעץ דערמיט אָנצוהערעניש, אַז אויך אַלס מענשען שטעהען די אידען
נידעריגער פּאַר דער גאנצֶער בעפעלקערונג. די רעכטס-בעשרענקונגען
אין קאַמפּף פאַר אודישע רעכט 1
האָבען אַ דעמאָראַליזירענדיגע ווירקונג אויף דער אַרומיגער בעפעלקערונג :
רעספּעקטירענדיג דאָס געזעץ, מוז די בעפעלקערונג ממילא פעראכטען יענע
מענשען, וועלכע ווערען פונ'ם געזעץ פעראַכטעט.
די רעכטס-בעשרענקונגען געגען אידען -ערציהען אין דער אַרומינער
בעפעלקערונג אינסטינקטען פון האַס און אינטאָלעראַנץ און געוואוינען זי
. צו צום געדאַנק, אַז מיט דעם אידען מעג מען טאָן אלצדינג, אַז דער איד
איז , פוינעל-פריי", ער ווערט פונ'ם געזעץ ניט געשעצט און ניט געשיצט.
דאָס שאפט אַ גינצינען באָדען פאר פּאַנראָם-אַגיטאַציע און בלוט-בלבולים,
װי בכל? פאַר אַלע אַנטײסאָציאלע אויסערונגען פון אַנטיסעמיטישע
געפיהלען. *)
בכן איז אונזער ערשטע און עלעמענטארסטע פאָדערונג צו די רעני-
רונגען פון די רעכטלאָזע לענדער: ע ס ואָלען אָפּנע שאַ פט
װוואלך צלע יענע בעשרענקונגען פון פערוע-
יי ציהעקט וועלכע זיינען:נעדיכטעס געגען
איד ען. און ניט טיילווייז, נאָר אלע מיט אַ מאָל זאָלען די בעשרענקוננען
בטל ווערען, ווייל דער עיקר איז ניט נאָר דער דירעקטער שאָדען, װאָס
אידען ליידען פון דער געבונדענקייט און פון די קייטען, נאָר אויך דער
מאָראַלישער שאָדען; אפילו די קלענסטע רעכטס-בעשרענקונג דעמאָראַלֿי-
זירט די ארומיגע בעפעלקערוננ און שפּייזט די פעראַכטונג צו אידען און
די הפקרות.
ב, בירגערליכע רעכט,
אויב קיין ציוויליזירטע לאַנד פערדיענט ניט דעם נאָמען אַזױ לאַנג,
וי ס'ווערען דאָרט בעשרענקט די פּערזענליכע רעכט פון גאנצע גרופּען פון
דער בעפעלקערונג, איז אַ קאָנסטיטוציאָנעלע לאנד ניט מענליך אזוי לאננ,
וי דאָרט בעזיצען ניט אַלע בירנער קיין גלייכען אַנטײ? אין דער פּאָליטיק
פון לאַנד,. קויט דעם מאָדערנעם ד עמ אָקיאַטישען רעכטס-בעגריף
איז דער בירגער אַן אָרגאַנישער טייל פון שטאַט. דער שטאַט דאַרף ניט האָבען
*) זאָל מען אונז ניט פאַלש אויסטייטשען; מיר וילען ניט זאָגען, אַז
דער האָס צו אידען שטאַמט פון דער אידישער רעכטלאָזיגקייט, ס'פערשטעהט זיך,
אודאי, די רעכטלאָזיגקייט שטאַמט פונ'ם האַס און אין אַ פּאָלגע פון איהם, נאָר
מיר ווילען בלויז זאָגען, אַז דו פאָלגע ווירקט אַלוון אויף איהר אורזאַך און
פּערשטאַרקט זי נאָך מעהר ; דו רעכטלאָווגקייט ס אַנקצ ' אָנירט דעם האָס
און די פּעראַכטונג צו אידען,
דרי יי אין קאַמפף פאַר אידישע רעכט
קיין אַנדער אויפנאבע, װוי צו רעגולירען און צו שיצען די נעזעצליכע אינ-
טערעסען פון אַלע בירגער. דער בירגער איז בזה האופן ניט קיין פּאַסיװער
אָביעקט פון דער שטאַטליכער טעטיגקייט, נאָר איהר אַקטיווער סוביעקט,
ער בעטייליגט זיך אין דער טעטינקייט פונ'ם שטאַָט אויף גלייכע יסודות
מיט אַלע-אַנדערע בירגער. *) גלייכע רעכט און גלייכע פליכטען פאַר אַלע .
בירגער, אין דער פּרינציפּ פון מאָדערענר געזעלשאפטליכקייט. דערביי
מאכט דאָס געזעץ נאָר אַן אויסנאַהם פאר ניט פּאָליטיש-פעהיגע עלעמענטען :
ד. ה. פאַר קינדער, שװאַכזיניגע, פערברעכער; און אין דער מעהרהייט
לענדער ווערען גרויסע אויסנאהמען און רעכטס-בעשרענקונגען נאָך געמאכט
פאַר פרויען.
בירגערליכע (אָדער פּאָליטישע) רעכט בעטייטען אַלזאָ דאָס רעכט
אויף פּאָליטישער און געזעלשאפטליכער טעיטגנקייט: דאָס רעכט צו וועהלען
און געוועהלט צו ווערען אין אַלע פערטרעטונגס-קערפּערשאפטען פון לאנר,
און צו פערנעהמען אַלע עפענטליכע עמטער און רענירונגס-שטעלען. חוץ
דעם, האָט יעדער בירגער דאָס רעכט בעשיצט צו וערען אין אַ פרעמדען
לאנד דורך די פערטרעטער פון זיין רעגירונג. --- כדי צו געניסען אָט די
אַלֶע רעכט, מוז מען זיין א ב ירגער פון לאַנד; אויסלענדישע שטאטס-
בירגער קאָנען ניט קריגען אַזױנע רעכט, סיידען אין אַן אויסנאַהמס-פֿאַל,
אלס אַ בעזונדערע פּריווילעגיע. דעריבער הייסען אָט די רעכט -- כיר-
גע רליכע, צום אונטערשיעד פון די מענשליכע רעכט און פּערזענליכע
פרייהייטען : מענשליכע רעכט טאָרען בכלל ביי קיינעם ניט פערלעצט ווערען,
ס'מעג זיין אַ בירגער אָדער אַן אויסלענדער, און פּערזענליכע רעכט קאָנען
אין דער מאָדערנער פּראַקטיק בעשרענקט ווערען בלויז פאַר אויסלענדער. 4
יי 06
*) דאָ איז ניט דער פּלאַץ פאר אַ ויכוח מיט וענע רעאסצ ינארט לט
האַלב-רעאַקציאָנערע, האלב-קאָנסטיטוציאָנעלע יורוסטען, װאָס בעטראכטען דעם
שטאַט פאר אַ מין לויתן, וועלכער דארף איינשלינגען אַלע בירגער און בעציהען
זיך צו זיי, ווו צו פּאַסיוװוע אָביעקטען פון זיין סואווערענעם ווילען,. אפילו
אַזוינע טעאָרעטיקער פון שטאַטס-רעכט לייקענען ניט, אַז דער שטאַט דאַרף ג ל ני:
בעהאנדלען אַלע זיינע בירגער, "
*) לויט דער מאָדערנער יורידישער פּראקטיק ערלויבען ויך אפילו די
פריויסטע לענדער צו בעשוענקען די פערזענליכע פריוהייטען פֿון אויסלענדער,
צ; ב,, די איונװאַנדערונגס-געזעצען און אַמעדיקאַ ענטהאַלטען אין זיך זעהר
שטרענגע בעשרענקונגען פון פּערזענליכע רעכט, אָבער בלויז פאַר אויסלענדער,
דערפאַר קאָן מען דאָס ניט פערגליוכען מיט דער רוסישער , טשערטאַ", וייל
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט 19
אויך דאָ איז כדאי צו בעטאָנען, אַן די מענשליכע און פּערזענליכע
רעכט זיינען ביי דעם היינטיגען פּרינציפּ פון נלייכהייט פאַר'ן נעזעץ ענג
פערבונדען מיט בירגערליכע רעכט. די אוננלייכהייט פון בירגערליכע רעכט
טיילט די בעפעלקערונג אין בירגער פון פערשיידענעם ראַנג און דעמאָ-
ראַליזירט זי, דערציהט הכנעה אָדער אונצופרידענהייט ביי די בירגער פֿון
נידערינערען ראַנג און הפקרות ביי די פּריווילענירטע עלעמענטען. די
-יינגערלזיכע אָדער 8אַליטישע) נלייכיבכבערעכט-
ננ אי'ז דערמטמיס אַ גארדאנטיע פאר די מענש
יייע און פערזענליכע רעכ ט, און די לעצטע בליבען אֶהו
דער ערשטער אַ וועניג-װאָס רעספּעקטירטער אָדער סתם טויטער בוכשטאַב.
די בירגערליכע גלייכבערעכטיגונג פאַר אידען װועט צוגעוואוינען די אַרומינע
בעפעלקערונג און אויך די רעגירונגס-אָרגאַנען צו אַכטען דעם אידען, ווייל
דער איד ווערט געאַכטעט פונ'ם געזעץ.
די אידעע פון , מענשליכע און בירנגערליכע רעכט" איז צוערשט דעפינירט
געװאָרען אין דער אַמעריקאנער , דעקלאריישאָן אוו אינדעפּענדענס" און
אין דער פראנצויזישער , דעקלאַראַציע פון די רעכט פון מענשען". די
לעצטע האָט אָבער שטאַרק פערמישט די בעגריפען , מענש" און , בירגער",
און אין לויף פון דער ווייטערדיגער פּאָלִיטישער ענטוויקלונג פון אייראָפּא
אין געשאפען געװאָרען דער ניט-קלאָרער טערמין , בירגערליכע גלייב-
בערעכטינונג", וועלכער נעהמט אַרום אַלע דריי קאַטעגאָריעס: די מענש-
ליכע רעכט, װאָס געהערט צו אַלעמען, סיי בייגער, סיי אויסלענדער; די
פּערזענליפּע פרייהייטען, װאָס געהערען צו אַלע בירגער (יעדענפאלס, אין
פּרינציפּ) און אָפּטמאָל אויך צו אויסלענדער ; און די בירגערליכע רעכט, װאָס
געהערען, אין פּרינציפּ, צו אַלע פּאָליטיש-פעהינע בירגער און נאָר צו זיי.
אַמעריקא האָט דאָס רעכט אָנצונעהמען געזעצען געגען אויסלענדער, און געגען
איוגענע בירגער טאָר מען אזוינע געזעצען (װוי די , טשערטאַ") ניט שאַפען.
בנוגע צו דו פּערזענליכע רעכט פון אויסלענדער ווערט אָפט פּראַקטיצירט דער
פּרינציםּ פון געגענזייטיגקייט {, רעסיפּראָסיטי"); אוֹיף וויפיעל דו בעשרענקסט
מיינע בירגער ביי זיך אָדער דו גיסט זיי פרויהייט, אויף אַזוי פיעל װועל איך
בּיו מיר בעשרענקען דיינע בירגער אָדעֶר זיי פרייהייט לאָוען,. פון אָט די בעמער-
קונגען קאָנען מיר שוין בעגרייפען דעם גאַנצען יעזואיטיזם פון רומעניען, ווע
זי האָט ערקלעחרט אידען פּאַר , אויסלענדער" און בעחאַנדעלט זיי לויט'ן פרינצים
פון , רעסיפּראָסיטו" ; װאָס די רומענער מעגען טאָן אינ'ם אידישען לאַנד,
דאָסזעלבוגע מעגען די אידען אין רומענישען לאַנד...
00 און קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
אינ'ם קאַמף פאַר אידישער עמאַנסיפּאַציע האָט מען שטענדיג געהאט
צו טאָן מיט בעשרענקונקען פון בירגערליכע א ון פּערזענליכע רעכט, ווייל
די פּערזענליכע רעכט ווערען דאָך ממילא ניט בעשרענקט דאָרט, וואו ס'איז
אַנערקענט די בירגערליכע גלייכבערעכטיגונג. אין אַלע לענדער האָבען די
אידען געליטען אונטער בעשרענקונגען ניט נאָר פונ'ם רעכט צו פערנעהמען -
עפענטליכע עמטער, נאָר אויך פונ'ם רעכט אויף בעוועגונג, בעשעפטיגונג
און בילדונג.
פיהלענדינ, אז דאָ אין פאַראַן אַ רעכטליכער אונטערשייד און ניט
קאָנענדיג איהם יורידיש פאָרמולירען, האָבען די פּובליציסטען זיך אָנגע-
כאַפּט פאר דעם יורידישען אויסדרוק , פּאָליטישע רּעכט".. דערפון אין
אַרויסגעקומען דער אונטערשייד, ואָס מ'מאכט נעוועהנליך צווישען ביך-
נערליכע און פּאָלִיטישע רעכט. דאָס איז אָבער אַ גריין; צווישען די
בירגערליכע און פּאָליטישע רעכט איז קיין שום חלוק ניטאָ, דאָס איז איינס
און דאָסזעלביגע : וויי? , בירנער" איז דאָך, קודם כל, אַ פּאָליטישער בעגריף.
דער ווירקליכער אונטערשייד ליעגט צווישען די ביונגערליכע און פּערזענליכע
רעכט. = |
הכלל, מיר דארפען ביי די רענירונגען פון די רעכטלאָזע לענדער פֹּאַ-
דערען גלייכע און פולע בירגערליכע רעכט פאַר אידען. געוועהנליך ווערען
דאָס פאָרמולירט אין די גרונד-געזעצען, אין דער קאָנסטיטוציע פון לאַנד,
דורך דער ערקלערוננ, אַז קיין בירגער קאָן ניט אויסגעשלאָסען ווערען פונ'ם
רעכט צו פערנעהמען עפענטליכע עמטער א. אַז. וו., בלויז אויף דעם איינ-
ציגען גרונד פון זיין רעליגיע אָדער פון זיין פאָלקס-שטאַם. :
ס'דאַרף נאָך בעמערקט וערען, אַז יורידיש און פאַקטיש טאָר מען
ניט פערמישען די בעגריפען , בירנערליכע נלייכבערעכטינונג" און , רעלי-
*) וען פרויען-בירגערינס, צ. ב,, ווערען אויסגעשלאָסען פון ירושה-
רעכט, הייסט עס, אַז זיו זיינען בעשרענקט אין זייערע פּערזענליכע (אָביעקטיװוע)
רעכט, ווען די זעלביגע פרויען-בירגערינס ווערען אָבער אויסגעשלאָסען פון
װואַהלרעכט, הייסט עס, אַז זיו זיינען בעשרענקט אין זייערע בירגער-רעכט; זי
געניסען ניט די פולע בירגער-רעכט, נאָר בלויז אַ קליינעם טייל פון זיי, בכן
האָט ניט קיין זינען צו פאַנאַנדערטיילען בירגערליכע און פּאָליטישע רעכט, סיידען
ווען מ'בעטראַכט די פּאָליטישע רעכט אלס אַ ט י 'ל פון די בירגער-רעכט, וי
די יוריסטען טוען אָפּטמאָל, הכלל, פֿאָדערנדיג פולע בירגערליכע רעכט פאַר
אידען, פּאָדערן מיר שוין ממילא דורך דעם אַליין אויך די פּאָליטישע רעכט, און
ס'איז ניט נווטיג דאָס אויסצוטיילען.
אין קאַמפּה פאַר איךושע רעכט 81
גיאָנס-פרייהייט", הגם בנוגע צו אידען ווערען זיי אָפּט פערמישט, און מיף
האָבען געזעהן ביישפּיעלען, ווען די רומענישע רעגירונג, אַ שטיינער, האָט
געפּרובט צו נאַרען די עפענטליכע מיינונג, אַז ביי איהר איז פולע רעליגיאָנס-
פרייהייט ובכן האָבען זיך די אידען ניט װאָס צו בעקלאָגען. רעליניעזע
פרייהייט געהערט נאָר צו די פּערזענליכע רעכט, און ניט צו די בירגערליכע,
דערצו איז דאָס ניט מעהר װוי איינעס פון די פּערזענליכע רעכט.
היינטיגע צייטען קאָן מען געניסען פולע רעליניאָנס-פרייהייט אין אַ רעכט-
לאָזען לאַנד און דאָך בעהאנדעלט ווערען וי אַ פּאַריער. אַזױי אין עס
טאַקע מיט די אידען אין רומעניען און אין פינלאנד.
די פערוועקסלונג שטאמט פון דער פּעאָדאַלער צייט, ווען די רעליגיע
איז געווען אַ הערשענדינע מאכט אין פּאָליטישען לעבען, און יעדע אמונה
איז געווען פּאָליטיש אָרגאניזירט אין אַ קירך. די היינטיגע קאָנסטיטוציאַ-
נעלע אָרדנונג אַנערקענט אָבער דעם גלויבען פאר אַ סוביעקטיווען צושטאַנד
פון פּערזענליכען געוויסען, אָדער פאר אַ געוויסער קאָמבינאַציע פון גלייכ-
געזאָנענע פּערזאָנען אין פאָרם פון אַ רעליניעזער געמיינדע. ביי אידען
איז אין דער פּעאָדאַלער צייט די רעליניע געווען דער סימן פון זייער נאַציאָ-
נאַליטעט. היינט האָט די אידישע נאַציאָנאַליטעט אַנדערע סמנים. און
דאָ קומען מיר צום בענריף פון נאַציאָנאַלע רעכט:
.9
נאַציאַנאַלע פראגע און נאַציאַנאַלע רעכמ.
ווענען פּערזענליכע און בירנערליכע רעכט אין ניט געווען קיין סך צו
זאָגען, וויי? ביידע בעגריפען האָבען שוין אַלֵיין לאנג געקראָגען בירגער-
רעכט אי אין דעם פּאָליטישען לעבען אי אין דער יורידישער וויסענשאפט.
די אידעע אָבער פון נאַציאָנאלע רעכט אין אַ גאנץ נייע, אַ סך פּראָגרעסיווע
פּארטייען און מענשען ווייסען נאָך נאָר ניט פון איהר וויכטיגקייט, און מיר
דאַרפען זיך אויף איהר גענויער אָפּשטעלען.
וי מיר האָבען געזעהן, דיענט דאָס רעכט צו רעגולירען די קאָנפליקטען
צווישען אינטערעסען. דאָס רעכט דערגרייכט דעם צועק דערמיט, װאָס
עס נרעניצט די אינטערעסען פאַנאַנדער אן צי-
כענט אָן פאַר יעדען אינטערעס די גרעניצען פון זיין קאָמפּעטענץ, װאָס
ווייטער פון זיי טאָר דער אינטערעס ניט גרייכען. יעדע פערלעצונג פון אַ
רעכט איז אַ החסנת נבו?, אַן איבערשטרייטונג פון די גרעניצען. די מענשליכע
5 אין קאַמפּףה פאַר אידישע רעכט
רעכט גרעניצען פאַנאַנדער די אינטערעסען פון איינצעלנע פּערזאָנען. די
פּערזענליכע רעכט לענען אַ גרעניץ צווישען דער לאָמפּעטענץ פון שטאַט און
די פרייהייטען פון פּערזאָנען. די בירגערליכע רעכט גרעניצען פאַנאַנדער די
פּאָליטישע אינטערעסען און די פּאָליטישע טהעטינקיים פון די בירגער.
די נאַציאָנאַל?לע רעכטפאפען א גרעניץ יוה טען.
די אינטערעסען. =ין שטאט און רי אינטלר.. 6
מון. אי. גא ציע. | :
כדי צו פערשטעהן די זאך, דארפען מיר אַלזאָ קלאָר ווערען, װאָס
הייסט נאַציאָנאלע אינטערעסען. אַ נאַציע אין אַ היסטאָריש-אויסגעביל-
דעטער קבוץ מענשען, װאָס האָבען אַ געמיינזאמע פערגאנגענהייט, וועמע?
עקאָנאָמישעס לעבען האָט זיך ענטװויקעלט אונטער געמיינזאַמע פּראָדוק-
ציאָנס-בעדינגונגען און וועמעס גייסטיגע לעכען האָט דעריבער אָנגענוּמען
די געשטאַלט פון אַ געמיינזאַמער קולטור, *) די אינטערעסען פון אַ נאַציע
קאָנען זיין דעריבער פּונקט אַזױ פערשיידענארטיג, װי די אינטערעסען פון
אַ יחיד: אַ נאַציע קאָן האָבען עקאָנאָמישע, קולטורעלע און פּאָליטישע
אינטערעסען. אַ נאַציע קאָן פּונקט אַזױ בעזיצען אַ קאָלעקטיועס פערו
מענען, װוי אַ יחיד זיין פּריוואַט-פערמעגען. נאָר פּונקט װי אַ יחיר דער-
קענט מען ניט נאָך זיינע מאטעריעלע רייכטימער, נאָר דורך די קּערפּער-
ליכע און גייסטינע איינענשאפטען זיינע, אזוי יֶוערט אויך אַ נאַציע דער-
קענט דורך איהרע אַנטראָפּאָלאָנישע און גייסטיגע איינענטימליכקייטען.
די סמנים פון אַ יחיד זיינען : זיינע געזיכטס-שטריכען, זיין וואוקס, מאַנירען,
כאראקטער, זיין אינטעליגענץ, פעהינקייטען א. ד. נל. די סמנים פון אַ
נאַציע זיינען איהרע פיזישע איינענשאפטען (פאַרב פון הויט און האָר,
דורכשניטליכער וואוקס, קראַניאָמעטרישע פּראָפּאָרציעס א. ד. ג?6) און די
נייסטיגע אייגענשאפטען -- שפּראך, מדות, קולטור-אוצרות.
יבכן אין פאלש צו מיינען, אז נאַציעס האָנען בלוין קולטורעלע אינ-
טערעסען. די קולטור איז נאָר דער דייטליכסטער און בכן דער וויכטיג
סטער סימן פון אַ נאַציע, אָבער ווייט ניט דער גאנצער. אינהאלט פון
איהר לעבען. נאַציאָנאלע אינטערעסען זיינען אַ לע וענע אינטערעסען?
וועלכע טיילען אִפּ איין נאַציע פון דער אי ייא די גאַציע פער-
מאָגט אַן אייגענע טעריטאָריע, האָט זי טעריטאקיאקע-אינ יעפען אויב
016 1 שש .2 צ "3 . ; ט
: ז' די בראָשורע פון ב, באָראָכאָוו אל אטאט?. און נאַצואָנָל :
פראַגע", ווילנא 1906, און אָטאָ בויער, א נאַצואָנאַליטעטען -פראַגע; אע דול
: |-
סאָציאַל-דעמאָקראַטיע", וויען 1907, =+ | 8 2
א 4
/ אס ישר יט
) : 2 :
לא יי 2 2
בי ריר אן א 5 2
: 66 4 וע ייט 4 4
+. -י19+חסזס/ :
אין קאַמפּף פאַר אודושע רעכט 9
זי האָט קיין טעריטאָריע ניט, אָדער די איינענע קלעקט ניט פאַר איהר,
און זי שטרעבט צו פּערשאַפען זיך אַ נייע טעריטאָריע, דאן האָט זי קאָלאָ-
ניזאַציאָנס-אינטערעסען, אָדער יעדענפאלס עמינראציאָנס-אינטערעסען.
נאָר אַזױ װי דער דייטליכסטער סימן פון אַ נאַציע איז איהר שפּראך און
קולטור, דעריבער פערנעהמען די קולטורעלע און שפּראַכליכע אינטערעסען
דעם אויבען-אָן אינ'ם נאַ ציאָנאַלען לעבען פון אַ פאָלק.
די אינטערעסען פון אַ יחיד האָבען אַ רעכטליכע ווערדע בלוין דאן,
ווען דער יחיד איז בנונע צו די דאָזינע. אינטערעסען בעוואוסטזיניג. אַן
אמאָלינער שקלאף האָט אודאי געהאט אַ-סך בעדערפענישען, װאָס ניט די
הערשער זיינע, ניט ער אַליין האָבען ניט געוואוסט דערפון. האָבען זיינע
אינטערעסען ניט געהאט קיין רעכטליכע קראַפט. דאָסזעלביגע מיט א
נאַציע : אַזױ לאַנג, װוי זי האָט אַבסאָלוט ניט דאָס בעוואוסטזיין פון איהרע
בעדערפענישען, קאָן קיין רעדע ניט זיין מכח נאַציאָנאַלע אינטערעסען און
נאַציאָנאלע רעכט. ניט מיט אמאָל קומט אַ יחיד צום בעוואוסטזיין פון
זיינע אינטערעסען: ער הויבט אָן צוביסלעכיוייזן פערשטעהן צוערשט די
דײַטליכסטע אינטערעסען זיינע, יענע װאָס לאָזען זיך שארפער פיהלען, און
מיט דער צייט וװוערט דער קרייז פון זיינע אינטערעסען אַלץ ברייטער און
אָנגעשפּאנטער. אָט אזוי איזן עס אויך מיט אַ נאַציע: צוערשט קומט א
קליינער טייל פון איהר, די אינטעליגענטסטע און אנטפינדליכסטע שׂיכט
איהרע צום בעוואוסטזיין פון די נאַציאָנאלע בעדערפענישען, און דערוויי?
נאָך ניט פון אַלע, נאָר בלויז פון אַ טייל בעדערפענישען, פון די וויכטיגסטע,
פון די װאָס לאָזען זיך שטארקער פיהלען. ערשט כװאַליעסויין פער-
שפּרײט זיך דאָס נאַציאָנאלע בעוואוסטזיין צווישען די קינדער פון פאָלק,
זייערע נאַציאָנאלע אינטערעסען ווערען אַליין אויך אַלְץ רייכער, ברייטער
און אינטענסיווער.
ווען אַ נאַציע, אָדער לפּחות אַ בעדייטענדער טיי? פון איהר, שטרעבט
צו בעפרידיגען איהרע נאַציאָנאַלע אינטערעסען, און ווען דאָס רופט אַרויס
קאָנפליקטען מיט אַנדערע נאַציעס אָדער מיט דער מלוכה, --- אין אַזאַ פאַל
ענטשטעהט אַ נאַציאָנאַלע פראַגע. יענע טעטינקייט, די אינער-
ליכע (צווישען די אייגענע מיטגליעדער) און די אויסערליכע, װאָס די נאציע
ענטװויקעלט, כדי צו בעפרידיגען איהרע אינטערעסען, רופט זיך אָן --- נ א-
ציאָנאַל ע פּאַליטיק. וען די נאַציאָנאלע פּאָליטיק שטויסט זיך
אָן אויה דער פּאָליטיק פון שטאַט, קומט דערפון אַוו'ס דער ק אַ מף פא -
נגאַציאָנאלע רעכט.
4 אין קאַמפּף פאַר אודישע רעכט
בנונע צו דער נאַציאָנאלער פראנע דארף מען אונטערשיידען דריי
קאַטענאָריעס פון שטאטען: נאַ ציאָנאַל-שטאַטעןן, נאַציאָ
נאַליטעטען-שטאַטען און נאַציאָנאַלי-אינדיפערענ-
ט ע שטאַטען
אויב אונטער אַ שטאט לעבט בלויז איין איינציגע נאַציע, רופט מען +
אַזא שטאָט -- נ אַ צ יי אָ נאַ ?- שט אַ ט. אױב אָבער אונטער איין
שטאַט לעבען עטליכע נאַציעס און פ'ענטשטעהט דורך דעם אַ נאַציאָנאַלֶע
פראנע, רופט מען עס נ אַ ציאָנאַליטעטען-: שטאַט. נאַצאָנאַל-
שטאַטען זיינען, צ. ב., פראנקרייך, איטאַליען, בולגאַריען, שפּאַניען, האָלאַנד,
די דריי סקאַנדינאַװישע מלוכות. נאַציאָנאַליטעטען-שטאַטען זיינען, צ. ב.,
ענגלאַנד, רוסלאנד, דייטשלאנד, עסטרייך-אונגאַרן, טערקיי, בעלגיען,
קענעדע, אויב פּוילען זאָל צוריק ווערען אַ זעלבסטשטענדיגע מלוכה, וועט
זי זיין אַ נאַציאָנאַליטעטען-שטאַט, וויי? דאָרט לעבען, חוץ פּאָליאַקען, אויך
אידען, ליטווינער, אוקראַאינער, דייטשען, *)
אין אַ נאַציאָנאל-שטאַט הערשט פולע הארמאָניע צווישען די אינ-
טערעסען פון דער נאַציע און פון שטאַט, ווייל דער שטאַט איז דאֶךְּ איהר
שטאַט און זי קאָן איהם צופּאַסען צו איהדע נאַציאָנאַלע אינטערעסען.
אין אַ נאַציאָנאליטעטעןךךשטאַט געפינט זיך דער שטאַטס-מעכאַניזם גע-
וועהנליך אין רשות פון איין פאָלק, -- דעם ה ערש ענדינען פאָלָק,
און די איבעריגע פעלקער זיינען מעהר אָדער ווענינגער אָפּנעשטױסען פון
דער מאכט און פונ'ם איינפלוס אויפ'ן שטאַטס-מעכאַניזם. דאָס הער-
שענדע פאלק איז, פערשטעהט זיך, יענעס, װאָס האָט אַלע איבערינע פעלקער
אייננענומען, און אין לויף פון אַ לאַננער נעשיטכע אויסגעבויט דעם שטאַט
איבער די רוקענס פון אַלע פעלקער פון לאנר. |
*) אַ מלוכה, וועלכע איו אַ לאנגע צייט געווען אַ ריינער נאַציאָנאַל-שטאַט,
קאָן אָבער שנעל פּערװאַנדעלט ווערען אין אַ נאַצואָנאַליטעטען-שטאַט, אויב זי
נעהמט אין זיך אַרײין, דורך אַ גליקליכער מלתמה, נייע פּראָװוינצען מיט אַ פרעמדער
בעפעלקערונג, אַזוי איז רומעניען, צ. ב., ביז'ן יאָהר 1013 געווען אַ נאַצואָנאַל-
שטאַט; נאָך דעם אָלער, װוי זי האָט איונגענומען די בולגאַרישע דאָברודזשאַ, אין
רומעניען פערװאַנדעלט געװאָרען אין אַ נאַציאָנאַליטעטען-שטאַט. דאָס אומגע-
קעהרטע קאָן אויך טרעפען מיט דייטשלאַנד אָדער ענגלאַנד, זיי זאָלען ווערען
פון נאַציאָנאַליטעטען-שטאַטען צורוק נאַציאָנאַל-שטאַטען, אויב פון זווּ זאָלען
אָפּפאַלען אַלע פרעמד-שטאַמיגע פּראָװוינצען.
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט | 8
אין די נאַציאָנאל-שטאַטען איז קיין נאַציאָנאלע פראַגע ניטאָ און קאָן
ניט זיין. אין די נאַציאָנאליטעטעןךשטאַטען דריקט דער פּאָליטישער
מעכאַניזם, אין די אינטערעפען פון דער הערשענדער נאַציע, אויף די אינ-
טערעסען פון די איבערינע פעלקער. דערפון ענטשטעהט אַ נאַציאַנאַלע
פראַנע און אַ קאמף פאַר נאַציאָנאַלע רעכט. סזיינען אָבער אויך פאַראַן
שטאַטען, וואו ס'לעבען אַ סך פעלקער, נאָר זיי האָבען ניט קיין נאַציאָנאַלע
אינטערעסען, ד. ה. זיי זיינען ניט בעוואוסטזיניג אין זייערע נאַציאָנאַלע
בעדערפּענישען, און דערפאר אין דאָרט קיין נאַציאָנאַלע פראנע ניטאָ.
לאָמיר אָנרופּען אַזױנע שטאַטען נ אַ ציאָנאל-אינדיפערענטע
שטאַט ען. א ביײישפּיע?ל דאַרף מען ניט ווייט זוכען: ד י פ ע ר י י-
נינגטע שטאַטען פון אמעריקא. דאָ ואוינען אויסגעמישט
צעהנדלינער פערשיידענע פעלקער-נרופּען, נאָר מחמת די ספּעציעלע בעדינ-
גונגען פון איינװאַנדערונג בענעגענען זיי דאָ שוין אַ פארטיגע און מעכטיג!
קולטור, די אַמעריקאַנישע קולטור, צו וועלכער זיי פּאַסען זיך אַלע צו מיט
דער גרעסטער גרייטווילינקייט. בכן איז אין אַמעריקאַ ניטאָ קיין נאַציאָ-
נאַלע פראַגע און קיין נאַציאָנאלע פּאָליטיק, און דאָ קאָן קיין רייד דערווייפ
ניט זיין פון נאַציאָנאַלע רעכט. *)
די פראַגע פון פּערזענליכער און בירגערליכער גלייכבערעכטיגונג האָט
צו טהאָן מיט אַלע לענדער און אַלע שטאַטען, די נאַציאָנאַלע רעכט אָבער
האָבען צו טהאָן בלוין מיט נאַציאָנאַליטעטען-שטאַטען. און אויב סיר
רעדען ספּעציעל וועגען אידען, מוזען מיר דאָס אַזױ פאָרמולירען: אידען
נויטיגען זיך אין נלייכע נאַציאָנאַלע רעכט אין אלע יענע שטאַטען
וי וי ר' נא6אציאנטאלע פרצאנע שטעהט אויף רער
טאַנעסאָרדנונג פֿון דער שטאַטס-פּאָליטיק, אוו
וואו די אידען וואוינען אין אַ בעדייטענדער צאָחל. אַזױינע לענדער זיינען:
רוסלאנד, פּױלען, עסטרייך, אוננאַרן, טערקיי און אפשר אויך רומעניען.
אַלע אַנדערע פאָרמולירונגען פון נאַציאָנאלע רעכט פאַר אידען דער-
גרייכען ניט דעם צוועק פון קלאָרקייט. ווען מ'זאָגט, צ. ב., ,נאַציאָנאַלע
*) אויב דאָס װעט שטענדיג אזוי בלייבען, איז ניט דאָ דער פּלאַץ פאַר
נביאות, פאַראַן אַ מוינונג, אַז אַמעריקא װועט מיט דער צייט ווערען א נאַציאָ-
נאַליטעטען-שטאַט, אַזוי װי ס'איז אויך פאַראַן אַ מיינונג, אז אין דער ווייטער
צוקונפט וועלען גאָר אַלע שטאַטען פון דער גאַנצער וועלט ווערען נאַצואָנאַל-
אינדיפערענט,
6 אין קאַמפּף פֿאַר אידישע רעכט
רעכט פאַר אידען אין אַזױנע לענדער, וואו נאַציאָנאלע רעכט ווע ר ע}
בכלל אַנערקענט", האָט עס צו טהאָן בלויז מיט עסטרייך, טערקיי
און בעלגיען ; רוסלאנד און, מעגליך, פּױלען אַנערקענען ניט קיין נאַציאָ-
נאלע רעכט. זאָגט מען ויעדער, , אין אַזױנע לענדער, וואו נאַציאָנאלע
רעכט ווערען אָדער ד אַ רפ ען וװערען אַנערקענט", ענטשטעהט ערשט
די פראגע, וואו זשע דארפען די נאַצ. רעכט אַנערקענט וערען און
ווע ר ד א ר ף זזאָרגען פאַר זייער אַנערקענונג? די נאנצע פראנע
בעציהט זיך בלויז צו די נאַציאָנאַליטעטען-שטאַטען, און דער גאַנצער קאָנ-
פליקט קומט גראָד דערפון, װאָס אַזױנע שטאַטען ווילען ניט אָנערקענען
קיין נאַציאָנאַלע רעכט, *)
נאָך די גרויסע בירגערליכע רעװאָלוציעס האָבען זיך אַלע שטאַטען
געבויט לויט איין און דעמזעלבינען פּרינציפּ פון צענטראליסטישען ליבעראצ
ליזם, וועלכער בעהאנדעלט דעם בירנער, אַלס אַן אַטאָם, אַ יש פאַר זיך,
און בינדט צונויף מעכאַניש אַלע אַטאָמען אין איין צענטרום : דער רענירונג.
*) וען די דאָויגע בראָשורע האָט זיך שוון געפונען אין דרוק, האָט אַ
טייל אַמעריקאַנער אידען, װאָס קעמפט געגען די נאַציאָנאַל-אידישע פאָדערונגען,
זיך. פעראוונוגט אין אַ ,קאָנפערענץ פון אַמעריקאַגער אידישע אָרגאַניזאַציעס"
און אונ'ם פּראָגראַס פון אידישע פאָדערונגען האָט די קאָנפערענץ (אין האָטעל
אַסטאָר אין ניו יאָרק, דעם 16 יולי 1916) אַריינגעשטעלט אַ פּונקט פון ג ר ו פע |-
ר ע כ מ פאַר אידען אין אַווינע לענדער, וואו די גרופּען-רעכט זיינען אַנערקענט
פאַר אַנדערע פעלקער און וואו די אידען פערלאַנגען דאָס פאַר זיך". אַזאַ פאָרמילע
אוז דו אונגעראָטענסטע און אונלאָגישסטע, װאָס מ'קאָן ויך נאָר פּאָרשטעלען.
װאָס הויסט , גרופּען" און װאָס מיינט , גרופּען-רעכט", און װאָס פאר אַ שייכות
האָט דאָס מיט דו נאַציאָנאַלע אונטערעסען און מיט דער נאַציאָנאַלער פראַגע ?
קיין יוריסט און קיין פּאָליטיקער וועט דאָס ניט אויסטייטשען, אָנשטאָט לאָגיק
און אויפרוכטיגקייט, איז דער קאָמישׂער בעגריף , גרופּען-רעכט" פול מיט פּאָלו-
טישער היפּאָקריזיע און דיענט בלויז צו פערטונקלען די קלאָרע פּאָליטישע פראַגען.
דאָס איז ניט קיין פּאָליטישער בעגריף און ניט קיין יורידישער, נאָר אַ מה-
ופית'דיגער, זיין פּאָליטישער ווערט איז גלייך נול, פּונקט ווו דער פּאָליטישער
ווערט פונ'ם רוסישען אויסדרוק , קאָנסטיטוציאָנעלע זעלבסטהערשאַפט", און דער
גייסט פון אונוויסענהייט, פון אונזוניגען קאָמפּיאָמיס און פּאָליטישען דאָפּעל-
שפּועל שטעקט און אַ גלויכער מאָס ביי די אוישאָרען פֿון ;קאָנסטיטוציאָנעלער
סאַמאָדערזשאַװויע", סיי ביי די ערפינדער פון אידישע ,גרופּען-רעכט",
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט 87
ידאָס לעבען פון שטאט דריקט זיך דאָ אויס אין זיין פערװואַלטונג: ער פער-
װואַלטעט איבער די בירגער דירעקט און פערטראַנט ניט קיין אַנדער מאַכט
צווישען זיך און דעם בירנער. די ליבעראַלע שטאַָטס-אידעע האָט נאָך
אויף אַזױי ווייט געמאכט הנחות דעם בירנער, אלס אַטאָם, אַלס אָפּנעזונ-
דערטער שטויבעלע, װאָס זי האָט איהם ערלויבט צו פערבינדען זיך מיט
אַנדערע אזוינע שטויבעלעך און קערפּערשאפטען, ווירטשאפטליכע, רעלי-
גיעזע, פּארטייאישע. אין די נאַאַציאָנאליטעטעןךשטאַטען האָט אָבער די
ליבעראלע אידעע דעם העלפאנט ניט בעמערקט, אָדער געמאכט זיך ניט
זעהענדיג איהם ; דער העלפאנד איז די נאַציע, װאָס פּערקניפּט די בירנער-
שטױבּעלעך אין לעבעדיגען היסטאָרישען אָרגאַניזם. אפילו דער ליבעראַלער
נאַציאָנאַליטעטען-שטאַט האָט איגנאָרירט די נאַציאָנאלע בעדערפנישען פון
די בירנער; אַ פּשׁיטא שוין אַזאַ באַרבאַרישער נאַציאָנאַליטעטען-שטאַט,
וי רוסלאנד.. דער שטאַט האָט פערגעסען, אז דער אָרגאניזם פון אַ נאַציע
איז פיעל לעבעדיגער, נאַטירליכער, פעסטער, װוי דער מעכאַניזם פון שטאַט ;
אַז שטאַאַטען קאָנען קינסטליך און שנעל צוזאמעננעשטוקעוועט ווערען, װוי,
אַשטײגער, דורך שדוכים פון זייערע הערשער, דורך ירושה, דורך עראָבערוננ,
און קאָנען פּונקט אַזױ שנעל און קינסטליך צושמעטערט וערען, דורך
מלחמות, דורך העװאָלוציעס, אָדער דורך אַ פּשוט'ען אָפּמאך צווישען די
ארומיגע שכנים. אֶט איז, צ. ב., דאָס קעניגרייך פּוילען צונויפגעשטעלט
געװאָרען דורך אַ שדוך פון אַ פּוילישער פּרינצעסין מיט א ליטווישען פירשט,
און צובראָכען געװאָרען דורך אַן אָפּמאך צווישען רוסלאנד, פּרייסען און
עסטרייך. אַ נאַציע אָבער לעבט מיט איהרע אינערליכע קאַָלעקטיווע כחות,
קאָן ניט קינסטליך אויפנעריכט ווערען און ניט קינסטליך פערניכטעט ווערען,
און עס טוט שמאַרצליך וועה דעם צאַפּעלדינען אָרגאַניזם פון אַ נאַציע,
ווען מ'צושניידט זי אויף שטיקער אָדער מ'צושטויבט זי אין איינצינווייזוע
בירנער-אַטאָמען.
די לעבעדיגע כחות פון די נאַציעס האָבען ענדליך רעװאָלטירט נעגען
דער ברוטאַלער צענטראַליסטישער פּאָליטיק פון שטאַט, און ס'האָט זיך פאַ-
נאַנדערגעפלאַקערט אין בעלניען און אירלאַנד, אין עסטרייך און אונגאַרן, אין
רוסלאנד און טערקיי אַ ביטערער נאַציאָנאלער שטרייט, וועלכער שׂטערס
די פּאָליטישע ענטוויקלונג פון דער גאנצער מלוכה, דעפאָראליזירט די
פערוואלטונגס-מאַשין און פלאנצט אַ ווילדע העצע צווישען פערשיידענע
פעלקער פון לאנד. די אונטערגעדריקטע פעלקער זיינען אַרױס געגען דעם
העהשענדינען פאָלק און נעריסען זיך אויך צווישען זיך איינער מיט'ן
צווייטען. דאָס אַלעס האָט ענדליך נעצוואוננען די נאַציאָנאליטעטעך-
8 אין קאַמפף פאַר אידישע רעכ
שטאַטען, מעהר פאר אַלץ בעלניען און עסטרייך, צו שטעלען זיך אויפ'ן וועג
פון נאַציאָנאַלע רעפאָרמען. *)
די ענטוויקלונג פון די נאַציאָנאלע רעפאָרמען געהט אין דריי ריכ-
טונגען : אין דער ריכטונג פון פר אווינ ציעלער זע לב ס ט-
פערווא?לטוננ אי דער רױכטע פון דער נלייכבערעכפינגוננ
פון שפּראַכען אוו אין דער ריכּטונג פון נאַ ציאָנאַלער או".
ט אָנ אָמיע. אַזױ וי די טעטיגקייט פון שטאַט דריקט זיך אויס אין דער /
פּערװואַלטונג, איז די ערשטע פאָדערונג פון אַ נאַציע, וועלכע פיהרט נאַציאָ-
נאַלע פּאָליטיק ; אָפּצוגרעניצען די פערוואלטונג פון שטאַט און איבער-
געבען אַ טיי? פערוואלטונג צו דער נאַציע. נעמליך, יענעם טייל, װאָס
האָט צו טאָן מיט די נאַציאָנאלע אינטערעסען פון די בירגער, און קודם
כל מיט זייער שפּראך, דערציהונג און קולטור,. די פערוואלטונג איבער
אָט די אַנגעלעגענהייטען דאַרף איבערנעהמען אָדער די נאַציאָנאלע פּראָ-
ווינץ, אויב אַזאַ איז פאַראַן (ד. ה. אויב די נאנצע נאַציע וואוינט איינע
אַליין אין אַ בעשטימטער פּראָווינץ: דאָס פּאסירט זעהר זעלטען); אָדער
די רעגירונג אַליין דארף אָנשטעלען אין איהר פערוואלטונג בעאַמטע פון
פערשיידענע נאַציעס און בענוצען אין פערוואלטונג, אין געזעצגעבונג און
אין געריכט אַלֶע שפּראכען פון איהרע בירנער; אָדער די פערוואלטונג פון
די נאַציאָנאַלע אינטערעסען דארף איבערנעהמען די נאַציע נופא, אַלס אַן
עפענטליך-רעכטליכע קערפּערשאפט, אַ פערבאנד פון אַלע קינדער פון פאָלק,
און דאָס לעצטע רופט זיך נאַציאָנאלע אױטאָנאָמיע.
אין עסטרייך, און נאָך מעהר אין דער שווייץ איז ברייט דורכנעפיהרט
דער פּרינציפּ פון פּראָווינציעלער זעלבסט-פערוואלטונג, אין בעלניען דער
פּרינציפּ פון שפּראַכען-נלייכבערעכטינונג, און אין טערקיי --- דער פּרינציפּ
פון נאַציאָנאלער אױטאָנאָמיע. *) וואו װאָסער אַ פּרינציפּ דארף סעהר
אָנגעווענדט ווערען, -- אויף דעם איז קיין כל? נאָךְ ניטאָ, װייל די נאנצע
פהאנע איז נאָך גאנץ יונג. איין זאך קאָן אָבער פעסטנעשטעלט וערען
*) די טערקיי איז לכתחלה געווען פריי פון צענטראַליזם, ווייל איהר
שטאַטס-אָרדנונג איז בכלל אַן אַנדערע, פון איין זייט פּראָגרעסיווער, פֿון דער
אַנדער זייט פּרימיטיווער, איידער אין אייראָפא. :
*) אָט די פאַקטישע ביישפּיעלען בעווייזען, אגב, ווי אומבעגרינדעם איוּ
די טענה פון אַלע צענטראַליסטישע פּאָליטיקער, אַז ס'טאָר און ס'קאָן ניט זיין
קיין נאַציאָנאַלע זעלבסטפערוואלטונג, ווייל זי װאָלט געווען ,אַ שטאַם אין אַ
שִטאָט" און אַ נאַציע אין אָ נאַציע", דאָס װאָרט , נאַציץ" האָט צוייּ בעדיי-
אין קאַמפּף פאַר אודישע רעכט 9 /
מיט זיכערקייט, אַז דאָרט, וואו פערשיידענע נאַציעס זיינען צווישען זיך
שטארק אויסגעמישט און וואוינען ניט אין קיין שארף אָפּגעגרעניצטע פּראָ-
ווינצען, װועט די פּראָווינציעלע זעלבסטפערוואלטונג אֶהן נאַציאָנאלער אױטאָ-
נאָמיע זיין אַ זיכערער דורכפאַל?ל. דאָס האָט אונצווייפעלהאפט בעויזען
די געשיכטע פון עסטרייך. | |
בנונע צו די אידישע רעכט (אין די גלות-לענדער) קאָן, פערשטעהט
זיך, קיין רעדע ניט זיין מכח פּראָװוינציעלער !עלבסטפערוואלטונג ; בלייבען,
הייסט דאָס, פאַר אונז די גלייכבערעכטינונג פון שפּראכען און די נאַציאָ-
נאַלע אױטאָנאָמיע.
דוֹ גלייכבערעכטיגונג פון שפּראַכען.
אַלע געזעצען און פעראָרדנונגען, און בכלל אַלֶע אָפיציעלע אקטען
פון דער רעגירונג ווערען בעקאנט געמאכט דער בעפעלקערונג אין אַלֶע
שפּראכען פון לאנד ; די רענירונג ביי זיך בענוצט זיך מיט דער שפּראך
פון דער מלוכה, ד. ה. פון דער הערשענדער מעהרהייטס-נאַציע (אין רוס-
לאנד איז די מלוכה-שפּראַך רוסיש, אין פּוילען --- פּויליש, אין עסטרייך --
דייטש, אין אונגאָרן --- מאַדיאַריש, אין אָסמאַניען --- טערקיש), נאָר צו
דער בעפעלקערונג דאַרף די רענירונג רעדען אין דער מוטער-שפּראַך פון
דער בעפעלקערונג.
די פערהאנדלוננען אין געריכט ווערען נעפיהרט אין דער שפּראך פון
די צדדים, װאָס בעטיילינען זיך אין פּראָצעס.
די בעאַמטע מוזען קענען די שפּראַכען פון דער בעפעלקערונג פון זייער
געגענד.
חוץ דעם קומען נאָך די פּערזענליכע שפּראך-פרייהייטען, װאָס אַלַע
טונגען }; די עלטערע, די ענגליש-פראנצויזישע (נאַציאָן) מיינט די שטאַטליך-
אָרגאַניזירטע בעפעלקערונג פון דער גאַנצער מלוכה ; די מאָדערנע מורח-אייראָ-
פּעאושע מוונט ועדעס פאָלק, אַלס אַ היסטאָרישען אָרגאַניזם, און טערקיש יוערען
ביידע בעדייטונגען דייטליך פאַנאַנדערגעשיידט: , דעוולעט" הויסט נאַציע-שטאַט,
און ,, מולעט" --- נאַציע-פאָלק, אונטער איין אָסמאַנישען , דעוולעט" לעבען, אויף
ברויטע אווטאָנאָמישע וסודות, עטליכע , מילעטען", און די איינהייט פון דער
גאַנצער מלוכח ליידט פון דעם אויף קיין האָר ניט אויב די טערקיי איז שטאַרק
צוריסען געװואָרען און פּערלאָרען גאַנצע פּראָווינצען, איז דערין שולדיג גאָר ניט
די נאַציאָנאַלע אויטאָנאָמיע פון איהרע פעלקער, נאָר אויסשליסליך די אינטער-
נאַציאָנאָלץ אונטרוגען פון דו אווראָפּעאישע גרויסמעכט,
90 אין קאַמפּף פאַר אודישע רעכט
בירגער מעגען זיך פריי בענוצען מיט זייער שפּראך אין פּריוואַט-פערקעהר,
מינדליך, שריפטליך אָדער טעלענראַפיש, אין עפענטליכע פערזאמלוננען
און אין דער פּרעסע. |
צו דער נאַציאָנאלער גלייכבערעכטינונג געהערט נאָךְ די איינפיהרוננ
פון נאַציאָנאַלע װאַהל-קוריעס, וואו יעדע נאַציע זאָל, לויט דער צאָהל פון
איהרע מיטגליעדער, בעזונדער וועהלען איהרע דעפּוטאַטען און רעגירונגס-
בעאַמטע. אַזױנע קוריעס עקזיסטירען אין אייניגע פּראָװוינצען פון עסטרייך,
נאָר ס'איז נאָך דערוויי? אַן אָפּענע פראַנע, אויף וויפיעל דאָס איז צוועק-
מעסיג. |
אין אַלע נאַציאָנאליטעטען-שטאַטען מוזען אלזאָ די אידען פערלאננען
גלייכבערעכטינונג און פרייהייט פאַר זייער פוטער-שפּראַך, ד. ה. פאַר דער
אידישער שפּראַך.
דו נאַציאָנאַלע אויטאָנאָמיע.
יעדע נאַציע ווערט קאָנסטיטואירט אין אַ מערבאַנד, װאָס פערווא?-
טעט זעלבסט זיינע אינערליכע ענינים און בעזיצט די רעכט פון אַ יורידישער
פּערזאָן, ד. ה. דער נאַציאָנאלער פערבאנד קאָן ערווערבען אייגענטום, שאפען
זיך מיט איהם, קאָן שליעסען קאָנטראַקטען מיט אַנדערע יורידישע און
פּריוואט-פּערזאָנען, קאָן פיהרען פּראָצעסען אין זיין איינענעם נאָמען, פֶער-
טיידינענדיג די אינטערעסען אָדער דעם כבוד פון דער נאַציע.
יעדער בירגער פון לאנד מון געהערען, לויט זיין איינענעם פרייען
אויסקלייב, צו וועלכען ניט איןז נאַציאָנאלען פערבאנד, און מון צאָהלען
דעם פערבאנד יענע שטייערען, װאָס דער פערבאנד לענט אויף איהם ארויף.
אַלע מיטנליעדער פון נאַציאָנאלען פערבאנד, ואָס זיינען רייף דערצו,
אָהן אונטערשייד פון געשלעכט, מוזען האָבען נלייכעס שטים- און וואה?ֿ-
רעכט אין אַלע אַנגעלעגענהייטען פון זייער נאַציע, וועלכע זיי האָבען זיך
פרייווילינ אויסגעקליבען. יעדער בירגער האָט דאָס רעכט ארויסצוטרעטען
פון זיין נאַציאָנאלען פערבאנד און אריינצוטרעטען אין אַ צווייטען, אויב
מ'נעהמט איהם אַריין אהין.
דער נאַציאָנאלער פערבאנד פערוואלטעט די נאַציאָנאלע שולען,
עלעמענטארע, מיטעלע און העכערע, ביבליאָטעקען, מוזעען א. אַז. װ.,
שטיצט טעאַטערען און אַנדערע קולטורעלע אונטערנעהמוננען, פיהרט אַ
נאַציאָנאלע סטאַטיסטיק, בעזאָרגט די צדקה-אנשטאלטען פון זײַן נאַציע,
רעגולירט די אױיסװאַנדערונג און פערטרעט די אינטערעסען פון דער נאַציע
פאַר דעם שטאַט, '
אין קאַמפּה פאַר אודושע רעכט 1
קיין שום אַנדערע און ברייטערע פונקציעס קאָן דער נאַציאָנאלעס
פערבאנד ניט האָבען, ער געפינט זיך אונטער דער השגחה פון שטאַט, דאָס
געריכט געפינט זיך אין די הענט פון שטאַט, נלייך וי די פּאָסט, דאָט
געלד-סיסטעם א. אַז. װו. דאָס פּאָליטישע, ווירטשאַפטליכע לעבען פון לאַנד
און די אינטערנאַציאָנאלע בעציהוננען צו אנדערע לענדער מוזען, פער-
שטעהט זיך, געהערען צום שטאַט און נאָר צו איהם,
אָט דאָס איז דער אינהאלט פון דער נ אַ ציאָנאַל-יפּאָליטישער
אויטאָנאָמיע, אזוי וי זי איז פאָרמולירט געװאָרען צוערשט פונ'ם
עסטרייכיש-אידישען פּאָליטיקער און רעװאָלוציאָנס-פיהרער, אַ ד אַ ? ף
פישהאָף און געני בעגרינדעט געװאָרען פונ'ם עסטרייכישען סאָציאַל-
דעמאָקראַט קאַר? רעננער (געשריבען אונטער די פּסעװדאָנימען
סינאָפּטיקוס און רודאָלף שפּרינגער). די פּרטים פון דער נאַצ. אױטאָנאָמיע
זיינען נאָךְ נִיט אויסגעאַרבײט, אָבער אין פּרינציפּ אין זי שוין אריינ-.
גענומען אין די פּראָגראַמען פון דער עסטרייכישער סאָציאַל-דעמאָקראַטישער
פּארטיי, פון דעם אידישען , בונד" אין רוסלאנד, פון די פּועלי-ציון אין
רוס?אנד און עסטרייך, פון דער רופישער פּארטיי סאַציאַליסטען-רעװאָלו-
ציאָנערען און פון איהר אידישער אָפּטײלונג , סערפּ'". די פאָדערונג
פון נאַציאָנאלער אױיטאָנאָמיע ווערט ארויסגעשטעלט אויך פון דער אַלנעמיין
ציוניסטישער פּארטיי אין רוסלאנד און עסטרייך, פון די דעמאָקראטישע
און רעװאָלוציאָנערע פּארטייען ביי די רוסישע אוקראַאינער, נרוזינער,
אַרמעניער און אַנדערע פעלקער,. -
ביז איצט האָבען מיר אויסגעטייטשט אין יורידישע טערמינען, װאָס
עס הייפּט ,נאַ ציאָנאַלע זעלבסטבעשטימוננ', אן מיף
ווילען דאָס איצט אָנווענדען צו די אידען. אין יענע לענדער, וּאוֹ פער-
שיידענע פעלקער פיהרען אַ נאַציאָנאלע פּאָליטיק און קעמפען פאר נאַצ.
רעכט, האָט די בירגערליכע נלייכבערעכטינונג אַליין פאר זיך זעהר אַ קנאַפּע
בעטייטוננ. דאָרט בעשטעהט די ווערדע פונ'ם מענשען שוין ניט מעהר
אין זיינע , סיטיזען-פּייפּערס", נאָר אין דעם כח פון זיין פאָלק. אַ קינד
פון אַ רעכטלאָזען פאָלק װעט ניט קאָנען אויסנוצען זיינע רעכט, און װועט
ניט קאָנען געשיצט ווערען אקעגען רעכטס-פערלעצונגען, אויב נאָר זיין
פאלק האָט ניט די מאכט צו דריקען אויף דער רעגירנוג, אַז די לעצטע זאָל
זיף רעכּענען מיט איהם. דעם בעסטען בעווייז האָבען מיר שוֹין געזעהן
אין דער אידישער לאַנע אין עסטרייך,. זייענדיג דאָרט יורידיש בערויבט
פון נאַציאָנאלע רעכט, האָבען זיי אויך פֿאַקטיש זעהר וועניג פון די פער-
זענליכע און בירגערליכע רעכט, װאָס זיינען אַזױ פייערליך אויסגעשטעלט
99 אין קאַמפּם פאַר אירישע רעכט
אוים'ן פּאַפּיר, אין דער טעאָריע,. כדי צו צוויננען די בעפעלקערונג און
די אַדמיניסטראציע צו רעכענען זיך מיט די אידישע אינטערעסען, בלייבט
דאָס איינציגע מיטע?;: אועקצושטעלען דאָס אידישע פאלק אין אַזאַ
רעכטליכער לאַנע, װי די איבערינע פעלקער. דאָס הייסט, מיט אַנדערע
וערטער, אַז אין די' נאַציאָנאַליסעטען-שטאַטען איו
די נאַציאָנאַלע נלייכבערעכטינוננ א נשטנ0 גס א,
פֿאַר די בירנערליכע, פערזוענ ליכץ אזץן. - | =
ייטש רעים-ם,.
אָבער אויך דירעקט ליידען די אידישע מאַסען אונצעהלינען שאָדען
פון זייער נאַציאָנאלער רעכטלאָזיגקייט,. זיי דיענען, אַ דאנק איהר, אַלס
אַן אונטערדריקונגס-מיטעל אין די הענט פון די הערשענדע נאַציעס, שפּיעלען
אַן אומסימפּאַטישע ראָלע אין די קאָנפּליקטען צווישען די שכנ'ישע פעלקער,
ווערען קולטורעל פערנאכלעסיגט, מאָראַליש דעגראַדירט, בלייבען אין אונ-
וויסענהייט, האָבען דורך דער אונוויסענהייט גרויסע שווערינקייטען אינ'ם
עקאָנאָמישען קאמף פאַר דער עקזיסטענץ. די שטייערן, װאָס זיי צאָהלען,
ווערען איננאַנצען פערווענדט אויף צו שפּייזען פרעמדע קולטורען; די
אידישע שול, טעאַטער, ליטעראַטור ווערען ניט אונטערנעשטיצט און דער-
הויבען, װוי ביי אַנדערע פעלקער, נאָר זיי פיהרען אַן עלענדע עקויסטענץ
און דערנידערינערן דעם קולטורעלען מצב פון פאָלק. דאָס אידישע טאָלָק
דארף האָבען דאָס רעכט זיך קולטורעל אויפלעבען און אויפהויבען
אין זיין אייגענער שפּראך, אין אידיש, פּונקט װי אַלע אַנדערע פעלקער.
די גרויסע פינאַנציעלע מיטלען, װאָס ס'פּערמאָגען די פערמענליכע אידישע
עלעמענטען, דארפען בענוצט ווערען אין די קולטורעלע אינטערעסען פון
זייער אייגענעם פאָלק, אויף וויפיעל זיי האָבען זייער פערמענען פון זיין
אַרבײט נעמאכט. די געװאַלטינע אידישע עמינראַציע געהט סטיכייאיש,
וי אַ פערניכטענדיגער שטורם, און קיינער זאָרגט ניט זי איינצואָרדנען און
פּראָדוקטיוו צו מאכען,. קומט אַ פּאָנראָם, אַ בלוט-בלבול, איז ניטאָ קי"ץ
אינסטיטוט, וועלכער זאָל האָבען די נעזעצליכע פולמאכט צו רעדען אין
נאָמען פון אַידישען פאָלק, צו מאָהנען דעם שאָדען פאַר די ליידענדע אידען,
צו פערטיידיגען דעם כבוד פון אידישען נאָמען.
דאָס אַלעס קאָן טאָן בלויז אן אויטאָנאָמער נאַציאָנא"ער
אינסטיטוט, ואָס איז אַנערקענט פונ'ם שטאַָט און פערטרעט דאָס
אידישע פאָלק פאַר'ן שטאַט. זאָל ער הייסען אידישער נאַציאָנאַלער סעים
אָדער אידישער נאַציאָנאַל-ראַט, דער עיקר איז, אַז ער זאָל געניסען אַ טייל
פון דער אָפּיציעלער קאָמפּעטענץ פון שטאַט, זאָל קאָנען אַרופלעגען אָבלינאַ-
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט 03
טאָרישע שטייערן אויף זיינע מיטגליעדער, אויסהאלטען שולען, רעג:לירען
די עמיגראַציע א. אַז, וו. די אונטערשטע אָרטינע זיילען פון אַזא אינסטיטוט
דאַרפען זיין נאַציאָנאַל-אידישע קהלות, װאָס טראָגען ניט קיין רעליגיעזען
נאָר אַ נאַציאָנאַלען כאַראַקטער.
און כדי דאָס פאלק זאָל ווירקליך געניסען פון זיין אױטאָנאָמיע, מוז
זי געבויט ווערען אויף דעמאָקראטישע יסודות: אַ דעמאַקראַטישע נאַציאָ
נאַלע קהלה און אַ דעמאָקראַטישער נאַציאָנאַלער פערבאַנד אויפ'ן יסו- פון
אַלגעמיינעם וואַהלרעכט.
צו אלע נאַציאָנאליטעטעןךשטאַטען, וואו אידען וואוינען אין געדיכטע
מאַסען, שטעלען מיר אָט די פאָדערונג. און אויב פּוילען וװעט צוריק
ווערען א זעלבסטשטענדינע מלוכה, װאָס מיר ווינשען דעם פּוילישען פאָלָק
פון נאַנצען הארצען, אפילו ווען פּוילען קריגט נאָר אױטאָנאָמיע, פער-
קאנגען מיר אין פּוילען אידישנאַציאָנאַלע רעכט. קיין ערנסטער אידישער
פּאָליטיקער האָט ניט געװאַגט צו רעדען ווענען אַ ,ידעאָ-פּאָלאָניאַ", וי
די פּוילישע אַנטיסעמיטען ואַרפען אונז פאָר, --- מיר ווילען, אז פּוױילען
זאָל זיין זעלבסטשטענדיג און די רעגירונגס-שפּראַך אין פּוױלען קאָן ניט
זיין קיין אַנדערע, װוי פּויליש. נאָר אין איהרע בעציהוננגען צו דער אידישער
בעפעלקערונג דאַרף זי זיך בענוצען מיט דער אידישער שפּראַך, די אירישע
שפּראַך דאַרף זיין די אונטערריכטס-שפּראַך אין אַלֶע אידישע שולען. סיר
קאָנען ניט אָנפערטרויען די באיקאָטיסטען, זיי זאָלען זיך שאפען מיט אונ-
זערע אינערליכע נאַציאָנאלע ענינים. די אינטערעסען פון גאַנצען לאַנד,
די אינטערעסען פון דעם אידישען פאָלק און די פּרינציפּען פון דעמאָקראטיע
פערלאננען, אַז די אינערליכע אידישע אַנגעלענענהייטען זאָלען פערוואלטעט
ווערען פון אַ נאַציאָנאַל-אידישען אינסטיטוט.
נאַכװאָרט.
די נגעשיכטע פונ'ם עמאַנסיפּאַציאָנס-קאַמף האָט אונז בעוויזען, אַז די
אידישע עמאַנסיפּאַציע איז ניט קיין איינציגער אַקט פון געזעצגעבונג און
אַפילו ניט קיין סעריע פון אַקטען, נאָר, קודם כל, אַ לאַנגער און פערוויקעלטער
היסטאָרישער פּראָצעס. די רעכטליכע לאַגע פון די אידען אין פערשיידענע
לענדער האָט אונז געלערנט, אַזן די דעמאָקראַטײלע פרייהייטען פון אַ לאַנד
זיינען אַלֵיין פאַר זיך ניט גענוג, אום אידען זאָלען דאָרט זיין גלייככערעכטיגט.
מיר האָבען נעזעהן, אַז דאָס העכסט דעמאָקראטישע פינלאנד איז צוֹ אונז
ברוטאַל, און די מאָנאַרכיסטישע טערקיי אין דאָס קלאַסישע לאנד פון
אידישער גלייכחייט און פרייחייט, סיר האָבען געזעהן צוויי שכנים-לענדער
04 אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט
פון גלייכער פּאָליטישער ענטויקלונג, אונגאָרן און רומעניען: דאָס
ערעטע -- אַ לאַנד פון אידישער נלייכהייט, דאָס צווייטע -- דער שוידער-
ליכסטער גיהנם פאַר אונזערע ברידער. אויך האָבען מיר געזעהן, אן אונ-
זערע האָפנונגען קאָנען מיר ניט בויען אויסשליסליך אויף דער פרייהייט.
ליכער טראַדיציע פון אַ לאנד: װאָס דאַרף מען שוין מעהר מענשליך און
רעכטליך, װי די היסטאָרישע טראַדיציע פון דער בעציהונג פון פּוױלישען.
שטאַט צו די אידען -- און היינט איז פּוילען דער שרעקען-סימבאָל פאַר'ן
אידישען פֹאֶלֶק ! *) ו
די היפטאָרישע ערפאהרונג ווייזט אונז, אַלזאָ, אַז די ערשטע זאַך --
אין. אונזער אייגענעדּ ק{צאטף פאר אונוערע ר ן
און אַן אין דעם קאמף קאָנען מיר נאָר טיילווייזן רעכענען אויף די גערעכ-
טיגקייטס-געפיהלען ביי די פעלקער. אַ סך מעהר דאַרפען מיר זיך שטיצען
אויף די א ינ ט ע רע ס ע ן פון די אומות העולם, און די קעמפער פאַר
אַ מאָדערנעם שטאַט זיינען פעראינטערעסירט אין דער גלייכהייט פון אַלע
בירגער פאַר'ן געזעץ. וייטער, קאָנען אונז בעהילפינ זיין די אינטער-
נאַציאָנאלע אינטערעסען, ספּעציע? נאָך דער היינטינער וועלט-מלחמה.
אין אונזער קאַמף פאַר רעכט אין רוסלאנד וועט אונז גריננער זיין צו פער-
אינטערעסירען די עפענטליכע מיינונג פון דער וועלט, וייל די רוסישע
רעגירונג האָט אַליין געזאָרגט דערפאר, אַז די אידען-פראַגע זאָל פון אַן
אַן אינערפּאָליטישער אַנגעלעגענהייט ווערען אַן אינטערנאַציאָנאלער סקאַן-
דאַל און אַ סכנה פאַר דער גאַנצער ציװויליזאציע. די פּאַנראָמען, די סטע-
כייאישע עמינראַציע, דער בייליס-פּראָצעס און, ענדליך, די מיליטערישע
פערניכטונג פון נאַנצע אידישע קהלות האָבען כסדר געווירקט אין אָט דער
ריכטונג. די פּױלעךדפראַנע איז אַליין פאַר זיך געווארען אַ ברענענדינער
אינטערנאַציאַנאַלער ענין, און דאָס לאָזט אונז האָפען, אַז די פּויליש-אידישע
*) אַ ריהרענדע לעגענדע דערצעהלט, אַז ווען די ערשטע אידישע קאָלאָ-
ניסטען זיינען געקומען קיין פּוילען, האָבען זיי געפרעגט ביי דעם פּעים, אויב
מ'וועט זיי ניט מאָרדען, װי אין אַנדערע לענדער. אַן ענטפער האָט מען זי
געגעבען , פּאָלסקאַ שלואַכטאַ ניע מאָרדויע" (די פּוילישע שלואַכטאַ מאָרדעט נים),
געפרעגט האָבען זיי ווייטער, אויב מ'וועט ביי זיי ניט רויבען זייער גוטס, און
דער ענטפער איז געווען : ,פּאָלסקאַ שלואַכטאַ ניע ראַבויע". ווייטער דערצעחלען
אונז פאָלקט-לעגענדען, אַז אידען פלעגען שפּיעלען אַ לרויסע ראָלע אין דער רעגירונג
פון פּוילען, און אַפילו אויסגעקליבען געװאָרען אויף דעם פּוילישען קעניגס-טראָן.
דו לעגענדען זיינען היסטאָריש ניט רוכטיג, נאָר דערפאַר זעהר כאַראַקטעריסטיש
פאַר דער גליקליוכער לאַגע פון די אידען אינ'ם אַמאָלוגען פּוילען,
אין קאַמפּף פאַר אידישע רעכט 99
בעציהונגען וועלען געפינען אַ נעהערינע אויפמערקזאמקייט בעת די פריע-
דענס-אונטערהאנדלונגען. פ
מיר האָבען נגעזעהן, אז דאָס מיטעלאַלטער האָט געהאט זיין פאָרם
פון פערטיידיגען די אידישע אינטערעסען : דאָס איזן געווען שת דלנות--
די פאָרם אָנגעמאָסטען צו דער דעמאָלטינער וועלט פון פּריווילעניעס אוי
הנחות. אין דער היינטינער וועלט פון גלייכהייט פּאַר'ן געזעץ איז שתדלנות
ניט מעהר, וי אַ ירושה פון מיטעלאַלטער. זי ווערט ביי אונז פּראַקטיצירט
נאָר פון די אָפּגעלעבטע און רעאַקציאָנערע שיכטען. דאָס מאָדערנע מיטעל
צו פערטיידיגען אונזערע אינטערעסען אין -- פּאַליטישער קאַמף און אַ
ברייטע דעמאַקראטישע אַרגאניזאציע פון אידישען פאָלק. דאָס מיינט אַױ
אלוועלטליכען אידי שען קאָננרעס אויף רעמ+אַ-
-ביטעישע יפודות.
מיר דאַרפען זיין גרייט און אֶרנאַניזירט צו זאָנען אונזער װאָרט
מיט דער נויטינער פעסטקייט אין דער ריכטינער צייט, און צו אונטער-
שטיצען דיעזעס װאָרט דורך מאַסען-דעמאָנסטראַציעס. מיר דאַרפען שטעהן
אויף דער וואך, אַז ס'זאָל זיך ניט װידערהאָלען דער סקאַנדאַל מיט'ן בער-
לּינער טראַקטאַט און רומעניען, וואו דורך יעזואיטישע דריידלעך אין בטל
געװאָרען די אינטערנאַציאָנאלע אריינמישונג צו אונזער טובה. סיר דאַרפען
זיין אָרגאניזירט ניט אויף אַ וויילע, נאָר א וי ף ש ט ענ ד יג, וויל
דער קאַמף פאַר רעכט איז ניט קיין קאַמף אויף אַ וויילע, נאָר אויף שטענריג,
און אין פּראָצעס פון קאַמף װאַקסען אונזערע אינטערעסען, ס'פערברייטען
זיך אונזערע רעכטס-פערלאנגען, ס'עפענען זיך פאַר אונז אַלץ נייע און
נייע פּערספּעקטיווען. ס'איז ניט גענוג אויסצוקעמפען זיך דאָס רעכט אין
טעאָריע, מ'מוז איהם אויף שריט און טריט נאָך אויסקעמפען, פער-
ווירקליכען, פערטיידיגען אין דער פּראַלקטיק. דער קאַמף
פאר אידישע רעכט פערלאנגט אַ פּערמאַנענטע
אָרנאַניזאַציע פונ'ם אידישען פאָלק
אין דער פּראַקטיק איז אַ רעכט געזיכערט בלויז דאַן, ווען אויסערהאלב,
אָט דעם רעכט זיינען פאַראַן געוויסע גאַראַנטיעס. סיר האָבען געזעהו, אַז
די מענשליכע רעכט ווערען גאראנטירט דורך פּערזענליכע רעכט; אַן די
פּערזענליכע רעכט ווערען גאראנטירט דורך כירגערליכע רעכט; אַז אין די
נאַציאָנאליטעטען-שטאַטען ווערען די בירגערליכע און אַנדערע רעכט נא-
ראַנטירט דורך נאַציאָנאלע רעכט. נאָר מיר האָבען אויך געזעהן, אַו
רעכּטלאָזויגקייט שטאַמט פין מאַכטלאָזינסייט,
און מיר קאָנען זיין זיכער, אז אפילו די נאַציאָנאלע אַנערקענונג און נאַציאָ-
6 4 אין קאַמפף פאַר אודישע רעבם
נאלע עמאַנסיפּאַציע וועלען אונז ניט נגעבען די פולע נאַראַנטיע אַזױ לאננ,
וי דאָס אידישע פאלק איז מאכטלאָן אין דער װעל2, און פּערמאָגט ניט
קיין אייגען לאנד, קיין אייגענעם שטיצפּונקט אויף דער ערד-קונע? אַזױי
לאַנג, װי מיר זיינען אַ באָדענלאָזע אויסנאַהם צווישען אַלֶע פעלקער.
די אידישע ר ע כ ט ל אַ זינקייי ט וװעט ניט אָפּנעשאפט וערען
ענדגילטיג און פולשטענדיג אַזױ לאַנג, װוי עס וועט פערבלייבען די אידישע
חי יפלאשזינ פייט
אָט די אַלע פראַגען, די אַלע פאַזען פון אידישער עמאַנסיפּאַציע שטעהען
אויף דער טאַגעס-אָרדנונג אינ'ם היינטיגען שיקזאַל-שװערען היסטאָרישען
מאָמענט, אינ'ם מאָמענט, ווען די צייט איז טראָגעדיג מיט נייע וועלטען
און גרייט זיך זיי צו געוו :5 יעב ערמענשליכע יסורים. אַלע אָט די
פאַזען פון בירגערליכענָ א לצא עה יי בָטלאָזינקייט, פראַגען פון אונזער
געפאַלענקייט און זק וט. .סע ט. און מוזען שׂטעהן אויף דער
טאַגעס-אָרדנונג פו 46 אידישער אְָגָאניואַצִיאָנס -בעוועגונג און פונ'ם
אידישען קאַנגרעס, - יי |
נאָר מיר האָבען. אי געזעהן, אַז שטענָהָ, אין אַלע פאַזען פון אונזער
הונדערט-יאָהרינען - יאמ פאַר רעכט, שִׂטֶענדוּג האָבען זיך אין אונזער
אייגענער מיט, צווישען עם אידישען. פאֶלָק, : נעפונען נאַנצע שיכטען פון
אינערליכע פיינד, אען- זיי. האָבען מיט,. - אַלע סיטלען געקעמפט געגען די
רעכט פון זייער פאָלק;; מַיט אַלֶע -מיטלען געשטערט אונזער עמאַנסיפּאַ-
ציאָנס-קאַמף. אידישע רעאַקציאָנערען האָבען די אידישע בעווענונג גע-
שעדיגט אין יענער צייט, ווען אונזער פאלק האָט נגעקעמפט פאַר בירנער-
ליכער עמאַנסיפּאַציע. און היינט שטעלען זיך אויף די אינערליכע געננער
פון אונזער פאָלק און אָרגאניזירען זיך צו שטערען דעם היינטיגען שטרייט
פאר נאַציאָנאַלער עמנאַסיפּאַציע און פאַר אַן איינענער היים,
אַזױ היסטאָריש שריט ביי שריט וערט דער אידישער עמאַנסיפּאַ-
ציאָנס-קאַמף ברייטער אין פּערספּעקטיוען, און אַלץ אויף נייע פּאָזיציעס
קלייבען זיך אַריבער די אינערליכע פיינד פון אידישער פרייהייט און
נלייכהייט.
אונזער עמאַנסיפּאַציע דארף אויסנעקעמפט וערען ניט נאָר אין
דרויסען, נאָר אויך אינוועניג, אינ'ם אידישען פאָלק נופא: איצט, אַזי
װוי אין די אמאָלינע צייטען. דער קאמף פון אידישע רעכט וערט פער-
װאַנדעלט אין אַ לאַנגען און שווערען קאַמף גענען אַסימילאַציע און נענען
הפקרות. דער קאמף פאַר רעכט ווערט פערװאַנדעלט אינ'ם קאַמף פאַר
נאַציאָנאלען שטאָלץ און נאַציאָנאלער אונאפּהענגיגקייט,
1 װ 0 וי
אע אט
: 2 -- ===
146 אי צְּ וֹ אל 3
שיא 2 ;יי וא י ו יל זא
:: : 0 = ===
. ר 1 פעקטואאופקנונטן
יע 1 : ו בי קיטע ט ילס קה
. כֶ 1 אט
י :א ===
יֹ { יז עו פאט סמסט,-אפמתעמתר שא -
1 ' וי 4 ְ
:)1 א"
: הא : == אסיט
יו = ===
1 ראוטאומאוצנטעועט.
' : יש טרעדליש טייק
ו יי ו יי
וימי
0 : גנ
===
===
: י :
א : : 6'...,.
. ו = ...5
1 0 גאנגעהואנ וט גואפפט.
ייט
וי
:
ֹ ײ,
ײ 6 4" : , * אי
וא פּרייז 20 סם ענט
,
ט , 5 טי אי
- = מיט בעשטעלוננען זיך ווענדען אויפ'ן אַדרעס: .
:
1
ר
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11