In funere Victorii Amadei III. Sardiniae Regis : oratio habita in Sacello Quirinali ad Sanctissimum Dominum Nostrum Pium Sextum Pont. Max.

V

-^

/N

^^^

■A

I N F U N E R E

VICTORII AMADEI IIL

SARDINIAE REGIS
0 R A T I 0

HABITA IN SACELLO QUI«INALI

AD SANCTISSIMUM DOMINUM NOSTRUxM

PIUM SEXTUM

P 0 N T. M A X.

A TIBERIO PICCOLOMINI

INTIMO EJUSDEM SANCTITATIS SUAE
CUBICULARIO

R 0 M A E

APUD LAZARINOS
U. DCC. XCVJL

2jt/t^( Sa/^a//"/// i./ii'.

C^-r&.-' ^htfvrii*r/ e/^i. .

PIO SEXTO

PONTIFICI MAXIMO

TIBERIUS PICCOLOMINI

N. M. Q. E.
DICATISSIMUS

ULTA jamdiu me admone-
bant 5 ut aliquam Tibi pro
plurimis Tuis , ac praeclaris in me meri-
tis contenderem grati animi significationem

/ /

exhibere . Etenim cum primum ccclciiiasti-
ci , ut vocant , hominis agendas partes sti-
scepi in hac Catholicae Religionis Sede , at-
que arcc munitissima , eximia statim sin*
gularis beneficentiae erga me Tuae exper-
tus siun areumenta , cum scilicet Te man-
dante ad eum legatus sum profectus , quem
Tu pridem in sacrum Eminentissimorum Pa-
trum Coilegium cooptaveras . Ex illo jam
tempore vix dici potest quanta me semper
facilitate , quantaque indulgentia sis prose-
cutus . Vidcbam interim testificandae meae
in Te voluntatis nullam satis idoncam mihi
copiam suppetere , qui nondum prorsus con-
iirmata aetate , nec ingenio doctrinaeque co-
pia , nec rerum usti atque experientia va-
lerem , quibus fretus quidquam tandem co-
nari possem , quod ab Augustissimi , de-
que me optime meriti Principis dignitate
non abhorreret . Tot hisce ad perficien-
dum , quod mihi maxime erat in votis , et

/ / /

esse oportebat , difficultatibiis ct obstacu-
]is occurrit in tempore eadem illa comitas
Tua 5 qua ego antea semper usus fueram
longe liberalissima . Cum enim humanissi-
mis ultro verbis me jussisti funebri lauda-
tione prosequi amplissimum probatissimum-
que Hegem VICTORIUM AMEDEUM , cui
Tute solemni parentare pompa statuisses ,
viam tum mihi visus es explanare , per quam
gravissimo itemque honestissimo in Te offi-
cio demum satisfacere ex sententia possem :
si nempe quae de illo dixissem coram Te
eidem justa solvente , typis exinde manda-
ta Tibi inscriberem Tuo patrocinio tuen-
da 5 Tuoque nomine commendanda . Ita
plane Intelligebam fore ut expressa in Te
extaret imago supremi illius bonorum om-
iiium Datoris , cujus fungeris vice in ter-
ris 5 quique non recusat quin homines eis-
dem Numen suum donis profiteantur , et
colant 5 quae ab una ipsius munificenti^.

/ V

accepemnt : Ipsam itidem liberalem op-
pido et egregiam animi tui magnitudinem
omnes suspexere quotquot vel ab exteris ter-
rarum plagis Te hactenus convenerunt viri
principes ^ et non vulgari sapientiae atque
eruditionis laude praestantes , vel solertissi-
mum Moderatorem y et amantissimum nacti
sunt Pastorem ac Patrem . Quanta exinde
accesserit artibus optimisque disciplinis co-
pia et alacritas , quae nova soli ubertas ,
quaeque Urbis dignitas atque amplitudo ex-
titerit , neque instituti mei est hoc loco ef-
ferre , neque ellerri tua moderatio patitur ;
Haec certe aliaque bene multa ingenii tui
vere magni ac munificentissimi documenta
praedicabit sera posteritas : ubi autem nove-
rit ea Te praestitisse temporibus difficillimis,
atque immani curarum mole obrutum ac va-
rietate distentum , aequanimitatem illam mi-
rabitur singularem , quam nihil quantumvis
asperum ac salebrosum commovere aut exte^

V

niiare unquam potuit , quaque factum est , ut
quae communi bono cognosceres expedire ,
christianaeque Reipublicae columen et in-
crementum spectare mature omnia provide-
ris et apprime perfeceris . Ego vero eo Tibi
me plus debere existimabo ; quo minus ia
me esse facultatis perspexero ad quamvis
minimam promeritis Tuis gratiam reteren-
dam . lUud praeterea mihi optatissimum ma-
ximeque opportunum video contingere, quod
tenue hoc ingenii , et diligentiae meae spe-
cimen aequo Te animo excepturum certo
scio 5 quippe quod quantumcumque est ,
dici haberique vere potest Tuum . Attamen
tot licet tantisque clementiae Tuae monu-
mentis auctus , et cumulatus aliquid mihi
animadverto in posterum desiderandum su-
peresse , ut videlicet talem me aliquando
praestare valeam , qualem Tu beneliciis in
me conferendis esse voluisti . Id ferme est ,
quod jam nunc , et vehementer exopto , et

" 4

V I

ad Tuae Sanctitatis Pedes provolutus pol-
liceor ex animo , et Deo auspice a me per-
fectum iri confido ; quem quidem enixe ro-
gare non desinam , vit Te diu sospitet , no-
visque in dies opibus ditet infinitae largi-
tatis suae ad bonorum omnium solatium ,
ad populi Romani incolumitatem et decus ,
ad universae Ecclesiae praesidium , et or-
namentum .

O R A T I O

Aplentisslmo Del 0. M. consilio
facmm est , BEATISSIME PA-

TER , ut ea aetate cum effraenis
novandarum reaim libiclo domlnatur , cum tanquam
infesta Reipublicae bono Regum jura traducuntur ,
cum regium nomen quasi aliquod servitutis signum
delendum esse contenditur ; ea , inquam , aetate re-
gali in solio Viros sedere Europa inspexerit mode-
stissimos et continentissimos , qui ob acerrimum
tuendae publicae salutis , promovendaeque fclicitatis

studium non solum ociilos populomm suae ciirae
commissorum in sui admirationem inflexerint , ve-
rum etiam eoriimdem animos fide sibi ac observan-
tia devinxerint singulari . Ita scilicen universi or-
bis providentissimus Gubernator monitos quidem Re-
ges voluit , ne credita sibi potestate contra commu-
nis officii normam abuterentur : populos autem , ne
pkis aequo blandientis eloquentiae lenocinio ab per-
versis hominibus capi se sinerent : cum perspectuni
haberent magis sibi amandam , quam formidandam
potentiam illius Regis , qui non tam Dominus , quam
Pater ipsomm utilitati curandae et coercendae pra-
vomm hcentiae esset a Deo constitutus .

Neque vero mihi opus est singulos percensere
quos ipsi aut non multo antea vidimus , aut etiam-
num videmus rerum summam administrare , et quo-
rum idcirco aut adhuc viget omnium infixa menti-
bus recordatio , aut aciem quotidiana capit huma-
nissima et liberahssima regnandi ratio et disciphna .
De his satis pro instituto meo a me dictum existi-
mabo, si unum VICTORIUM AMADEUM nomi-
navero , non ita pridem e vivis importuno fato prae-
reptum , qui traditas sibi patrii regni habenas ita
rexit , ut quamvis satis etiamdnm vigente aetate
arripuerit , et nonnisi jam ingravescente dimiserit ;
dimittere tamen omnino non debuisse videbatur . Me-

rnorla retinet unnsquisqne nostrum quam acerbus
^juamque inusltatus moeror omnium perculerit ani-
mos , cum primum nunciatum est , VICTORIUM
diem supremum obiisse . Atqui duos jam annos tam
infirma erat valetudinc , ut suis metum non semel
injecerit , ne optimo Principc amantissimoque Pa-
rente in summis rerum angustiis et difficultatibus
orbarentur . Fama scilicet jam ex illo tempore , quo
is cofepit imperii frenum moderari , longe lateque
percrebuerat : in uno VICTORIO omnes eximii
gentium rectoris dotes , ac decora conspirare . Haec
ego mecum recolens , cum gravissima mihi et sale-
brosa de tanto Rege apud te dicendi provincia fuit
demandata , verebar plurimum , ne illatus animo tuo
ex ejus interitu dolor exinde sane recrudesceret , un-
de ipsi laus profectura esset maxima et sempiterna .
Ubi vero memini , Te qua es insigni constantia et
fortitudine molestissimam quamque vicissitudinem
strenue semper et aequanimiter tulisse , nihil autem
habuisse antiquius , quam ut eos vel patrocinio fo-
veres , vel proemiis alliceres atque hortareris , vel
palam praedicandos efiferendosque curares , quos aut
ingenio aut opera aut consilio et auctoritate de re-
publica deque religione benemereri comperisses , ubi ,
inquam, mihi venerunt in mentem haec atque alia egre-
gia ac pene dlvina tuae voluntatls argumenta , nihil

v^ 4 rv
porro neqne timendum mihi neqne ilucLuancIum eg-
se existimavi , quominnsquae de amplissimo Principe
dicenda forent coram Te eidem suprema solvente li-
bere omnia dicerem , etiamsi cum luctuosae ejus
mortis airocissima recordatione necessario conjun-
ctum iri non ignorarem .

Jam nt ad rem veniam hinc omnis ducet ini-
tium , huc desinet oratio mea , nt ostendam VI-
CTORIUiVI AMEDEUM ad regni gubernacnla na-
tnra ipsa plane factum , educatione comparatum ,
usn et experientia regnandi cnm suis tnm alienis
se apprime idoneum probasse , qni Regis partes pro
dignitate sustineret . Tnnm est , BEATISSIME PA-
TER , qno auctore , atqne anspice tantum onns su-
sceperim , singulari humanitate tua audiendiqne di-
ligentia ita me erigere et confirmare, ut sin minus
pro rei praestantia , lociqne amplitndine dixero , m
haec saltem videar conatum omncm intendisse ,

Duo in primis valere plurimnm sentio , et es-
se propemodum necessaria , nt quis in praeclara qua-
iibet facultate praestare possit ; insitam videlicet ad
cjus rite inenndam palaestram alacritatem cum diu^
tnrno , improboqne in eadem perlustranda studio , et
exercitatione conjunctam . Aegre enim quae ad rem
opus fuerint persequaris et calleas , ubi anirao in il-
lam hebete sis , vei alieno . Si vero industriam odc^

ris , disciplinamqiie ncglexeris , In proposito ad per-
currcLiduin stadio pari nniiquam cum laude et cele-
ritate proficies . Quod quidem eo potiori iure ad il-
los arbitror pertinere , quibus incumbit: ceteris prae-
csse ac dominari ; quo magis arduum et periculosae
plenum aleae opus tractare ipsos oportet. Jam vTro
quamquam diffitcri non ausim aliquos interdum ex-
titisse , qui cum vel nullis vel parum solidis prae-
ceptis institutisque informati ad rempublicam acces-
sissent , graves ac solertes magistratus aut principes
excellenti quodam ipsius naturae habitu se probave-
re : nonnullos etiam regnandi gloria satis floruisse ,
quod inolita a natura vitia diligenti diuturnaque ope-
ra et labore eluenda aut emendanda curassent ; in-
ficiari tamen posse neminem puto , si quando cum
natura illustri et liberali sapiens atque accurata edu-
catio consenserit, tum ad Regis probatissimi geren-
dam personam nihil jam desiderandum superesse ,
Quare ctiamsi nunquam ad regni culmen pervenis-
set VICTORIUS ; nihilominus ex hoc ipso certo
ominari unicuique liceret bene sapienterque regna-
tuaim fuisse , quod praesentissimis hisce praesidiis
et adiumentis ad regnandum instructus foret ac com-
paratus . Ne te diutius teneam , BEATISSIME PA-
TER , naturam illi hac in re largam et munificam
se praebuisse facile possim evincere , si in eorum

velim ire senteiitiam , qui opinantur plurimum ex

avitis laudibus , a sanauinis communione in sobo-

!cm derivari . Satis eniai esset commemorare AMA-

DEOS , EMMANUELES , aliosque , quorum glo-

ria in Sabaudae stirpis ditione temperanda , rebus*

que tam pace quam bello praeclare gestis illustran»

tla adhuc viget et vigebit in aeternam memoriam

posteritatis . Ego vero cum facile patior majornni

virtute laudari homines , in quos quippe eadem di^

manare aliqua ex parte valeat : tum illud experien-

tia duce compertum habeo , avitae laudis germina

non raro ab nativa praestantia degenerare . Quam-

quam quid mihi opus foret alibi argumenta quaere^

re , quae in ipso , quem laudaturus sum ? Principe

ultro se ofTerant plurima et maxima ?

Quotiescumque VICTORIUM adhuc puerum
aut adolescentulum rccolo , luculenta mihi in eo exhi-
betur imago illius viri lectissimi , quem Deus olim
ad populi sui praesidium , et regimen vel a primo
aetatis flore selegerat . Nihil is jam tum leve , puerile
nihil praefcrcbat . Pascendo gregi a patre addictus
impositum sibi munus strenue ac naviter gerere : ia
castris alacris , et impavidus , in aula modestus ac
temperatus , parenti obsequeos , Saulis dicto audicns
quaecumque idem jussisset mature aggredi ac soler-
fvr periicere : ia omni forcuaa rerumque vicissitu-

V^ 7 rv

dine tueri officinm , aeqnanimitatem servare : qnibns

aliisque hnjnsmodi probatissimae indolis experimen-

tis qnasi prolndens se compararet ad popnlnm fre-

quencissimnm aequissimis legibns institnendnm , ad

Dei cukum a quovis ethnicae snperstitionis naevo

vindicandnm , ad mores rite componendos , ad in-

fensissimos hostes profligandos , ad acerbissima vitae

discrimina fortiter obeunda . At enim nonne his ap-

prime consona licuit conspicari in VICTORII pue-

ritia et adolescentia ad bona efc praeclara qnaeque

nati ingenii monumenta ? In ejus scilicet non modo

factis, sed vultu etiam habituque corporis eminebat

mentis alacritas , animi magnitudo , discendi ardor ^

pietatis et continentiae studium singnlare . Praeterea

difficile dictu est, quo semper fuerit in parentes et

necessarios amore et observantia , in praeceptores cu-

ratoresque officio, qna in inferiores facihtate , indul-^

gentia in aequales , miseris opitulandi proclivitate ,

honestnm qnidquam , vel utile audentes fovendi ex-

citandiqne contentione . Ut quod olim de Trajano

dictnm accepimus , si nondnm satis constaret , aa

aliqno Numine rectores terris darentnr , indubium ta-

men foret Principem , de qno sermo procedit , divi-

nitus.constitutnm ; imo , quod certissimo Dei ora-

culo de filio Jesse est praedicatnm , eumdem fuissein*

ventuin , qui ex divini cordis sententia doiioina^^etur .

Quid sl hacc oplma vlrtutum semina a natura
seu vedus a naturae provldentissimo Auctore ejus
animo insita quotidianis et exquisitis monitis prae-
ceptisque uberibus quasi aquls irrigata eo fuerint sen-
sim adducca , ut nativam commode et abunde foe*
cunditatcm explicarent ? Quid , si cum egregiis sum-
morum virorum monumentis , quae illi ex sacra ee
profana historia suppetere consueverunt , domestica
pariter moderationis aequanimitatis beneficentiae re-
ligionis exempla conspiraverint , quibus ob oculos
passim obvcrsantibus , subjectis velutl facibus inflam-
mari ipsum necesse erat ad ampllssimam quamque
€t honestissimam rem capessendam vel excrcendam ?
Praesertim vero cum in parentem optimum CARO-
LUM EMMANUELEM spectaret, de cujus magnls
atque permultis in christianam aeque ac clvilem rcm-
publicam meritis neque hic est dlcendl locus, neque
plura dici possent quam quae adhuc Europa grato ani-
mi sensu et jucundissima recordatione admiratur et
praedicat : quique cum carisslmum filium integer-
rimis , eruditissimisque viris instltuendum tradldisset ,
tum sese illi tamquam exemplar ad imitandum pro-
posuit , in quo quidquid eximium studio et discipli-
na didicisset aptissimis prope effictum coloribus con-
templaretur .

Verura tot inter ad Integre sapienterque vivenf

v^ 9 i^^

dum incltamenta et subsidia non deerant obstacula
quae superare , non ofTendicula a quibus praecave-
re , non hostes quibuscum congredi et decertare
illum oporteret : cujusmodi obtigisse Davidi ante-
quam solium conscenderet divina testatur historia .
IUos dico motus cupiditatum , illas voluptatis illece-
bras , quae ut unumquemque hominum in ipso ju-
ventutis flore acriter solent impetere et agere in trans-
versum conantur ; ita multo ipsos vehementius affi-
cere dignoscuntur , si novas insuper vires capianc
ab aulae pompa et luxu , a praeclaris majorum in-
signibus , a regio cultu et amplitudine , a fucato as-
sentatorum alloquio , aliisque id genus benemultis ,
quibus redundant laqueata principum tecta pericu-
losissimis animorum blandimentis . At quam haec
ei fraudem parare aut inferre vim poterant , qui jam
a teneris , ut ajunt , unguiculis nihil aggredi nihil-
que moliri consueverat , quod non ad rationis et ho-
nestatis normam expendisset ? Qui paulo firmiore
aevo cotus eo incubuit , ut sapientum placitis et opti-
marum disciplinarum opibus mentem imbueret ani-
mumque formaret : qui eam nactus temporum ini-
quitatem , cum scriptis undique scateret Europa pe-
stiferum lascivientls Philosophiae virus et foedissima
oplnionum monstra praeferentibus , illorum maxime
lectione delectabatur , unde purissimum solidioris do-

*■ *

V^ 10 £.-v

ctrinae succum haurire , et intemeratac veritatis de-
rivare candorem in se posse intelligerec : qui deni-
que ( quod rectae absolutissimaeque disciplinae ca-
put est ac fundamentum ) illud haberet propositum ,
catholicam inprimis religionem cogitandi , agendique
sequi magistram ac ducem , et quidquid ab illius vel
minimum deflecteret documentis atque institutis pror-
sus refugere atque aversari ? Noverat quippe alteque
infixum retinebat et luculentis parentum exemplis et
quotidianis praeceptorum monitis , et sua ipse in sa-
cris litteris evolvendis meditandisque assiduitate et
solertia , nihil esse homine dignius , nihil ad vitae
cursum honeste casteque transigendum , nihil ad pu-
blicam incolumitatem felicitatemque servandam ac
provehendam magis necessarium religione a Dco tra*
dita et Christi ore expedita et commendata . In quam
nnam si intueri non desinas , perspectum habes cd
cognitum quid vere utile sit , quid honestum , quid
liceat , quid non item , quid tibi , quid aliis de^
beas , qua ratione tuis idem commodis et communi
humani generis bono certissime valeas copioseque
consulere . Mirum illud profecto ac monstro simile ,
quod cum vel a remotissimis antiquitatis saecuHs
omnes legumlatores et gentium imperio praefecti
principes maximas curas et cogitationes in religio-
nera intenderinc ; nos in tanta ingeniorum alacrit^=s

te et omnigcnae eradltionis lace eo devenerimus , uL
illa ad constituendam gerendamque rcmpublicam vix
ac ne vix quidem conferri existimetur oportere : pe-
ne ac si humana Societas , ut valeat et coalescat,
religionis minime indigeat praesidio , et sibi relicta
hominis ratio scite providere et praestare bene omnla
possit , quae singula in civili corpore membra suo
sibi jure propria adsciscunt , quaeque idem ab uno-
quoque ipsorum deberi sibi contendlt . Absit vero ,
ut tam prave tamque praepostere non dlcam sentiat
VICTORTUS , sed ne id suspicetur quidem aut fin-
gat, cui persuasum foret, religione sublata , fidem
justitiam concordiam veram quamlibet solidamque
virtutem frustra inter mortales desiderari , eamque
unam aptissimum esse mutuae necessitudinis vin-
culum , et praecipuum felicitatis tum prlvatae tum
publicae firmamentum .

Qui ^hoc fuerit anlmo cum adhuc inter prlva-
tos ageret , quique tam praesentibus ad bene regnan-
dum opibus et incitamentis adjuvaretur , mlrabimur
ne , quod regem exinde amplissimum beneficentissi-
mumque se gesserit ? Mirandum foret potlus , si quod
de Joas sacris Hebraeorum fastis edocemur , soVio
potitus et aetate confirmata a prlstina bene tempera-
tae vitae consuetudine et optime de aliis merendi stu-
dio praeter omnium expectationcra defecisset . Sed

proposlti tenax VICTORIUS Davlclem jnstitlt aemu-
larl , qui ubi primum Judalcum populum regendum
suscepit, nihil reliquum fecit , ut improborum vim
poenae severitate coerceret , excltatas regno superiore
turbas et opinionum dissidla componeret , ditionis
suae fines ab hostlum impetu tueretur , Israeli tran-
quiUitatem et copiam compararet ,

Neque porro defult Principi nostro in ipso re-
gnandi aditu incommodum sane deterrimum , cui ma-
ture foret occurrendum . Gravis jampridem invalue-
rat Annonae caritas , quae majores in dies angustias
portenderet , et extremam inopiam minltaretur . Quo
sese vertit in tanto discrimine Rex humanissimus ?
O plenum paternae pietatis et sapientiae consillum l
Cum probe teneat hujuscemodi calamitatls molem in
eam potlsslmum Populi classem incumbere , quae
quotldiano labore atque industria vlctitare consue-
vit , publica extra ordinem opera , et substructiones
indicit partim reficlendas , partim ex integro exci-
tandas . Ita scilicet et laborantem praesenti ope mul-
titudlnem recreat atque sustentat , et novam Regni
sui commodo et ornamento facere accessionem ag-
greditur . Datis interim gravisslmls lltteris ad com-
plures Italiae aliasque maritimas Urbes , et eo mis-i
sis cum ingenti auri pondere viris solertissimls , ma-
gna inde frumenti undique vis conquisita , atque ia-

tra fines Taurlnensis ditionis propere coraportata
squallorem abstersit ac maciem , quae omnlum vul-
tus infecerat , et corporum robur atque animorum
laetitiam subito revocavit .

A tam faustis Initiis jam tuto licebat conllce-
re quam prudens quam beneficus quam communls
luilitatls studiosus in omne reliquum tempus futu-
rus esset VICTORIUS . Quamquam non is tum pri-
mum Isthacc animi ferme regii decora , et argumen-
ta prae se tulit ; quippe quae multos ante annos
in eo coeperant emlnere , quam regalem nactus es-
set potestatem . Magna semper feretur VICTORII
laiis ob insignem ejus in bene ac salubriter impe-
rando solertlam ac facultatem donec Taurlnense vl-
geblt Athenaeum ipslus in prlmls opera auctorltate
munificentia eo splendorls ec dignltatls provectum ,
qua nunc videmus excellere omnis politlorls llttera-
turae cultu et solidlssimae cujusvls disclpllnae glo-
ria ubenimaque ingenlorum segete florentlsslmum .
Hujusce autcm augustl sapientlae domlcilil jam tum
jecerat fundamenta , cum pecuniam sibi a Parente
in privatos usus permissam ultro devovit stabillen-
dae et amplificandae eruditisslmorum Hominum so-
cletati , qui historlae praesertlm , et matheseos laude
celebrarentur , quorum doctrina non solum exlmlam
inter suos existimationem illis conciliavit ; sed tota

late Italla lca est pervulgata, iit apiid omnes magno.
in hoiiore slnt habitl , qui de litterls ac lltterarum,
cultoribus aliquid possent judicare . Etenim qua mea-
tis acle valebat minime vulgarl , mature compere-
rat , nihil esse humano generi magis frugiferum ec
salutare , quam intelligendl vls et alacrltas , hone-
stissimarumquc facultatum decus et Incrementum . DI-
dicerat itidem probatlsslmorum Scrlptorum testlmo-
nlo Romanum Imperium sub Augusto non tam opi-
bus armis potentla fortltudlne bellandi virtute vln*
cendi felicitate artium nltore et industria , quam rei
litterariae studio atque amplltudlne fulsse maxlme
commendatum ; Graeciam vero quamdiu scientia , ec
eruditione praestltlt , omni cum civUI tum bellica lau-
de doml et milltlae praestltisse . Quapropter nullam
sibi curara omlttendam esse censuit , ut validlssima
quae posset els festlnaret subsldia , quibus olim mo-
derandis praeficeretur . Non absimili ductus consilio
^genis et obscuro loco natis adolescentlbus asylum
aperult , ubl et ad vitam necessaria Illis suppeterent ,
et summa lidem credendl agendique ex Cathollcae
Religionis praescripto capita , et Italicae llnguae ele"
menta coramode accurateque docerentur , Ad hoc
leges atque instituta studiosae juventutl ad ingre-
diendum firmiterque Inslstendura bonarura artlum Iter
excitandae atque adjuvandae quondam lavecta resti-
tuic amplificavit confirraavlt ,

Porro minime omnium latebat VICTORIUM,
litteras et liberalissimas disciplinas parum prodesse
Reipublicae , nisi artibus qua excolendis qua pro-
vehendis ad quotidianos vitae usus transferantur . Ne-
que enim satis est sibi cives scire , nisi re ipsa pa-
lam fecerint caeteris quoque se scire. Neque Archi-
medes Demostenes Xenophon tamquam viri optimc
de patria meriti tantopere praedicarentur , si geome-
tria eloquentia historia , qua ipsi mirum in modum
pollebant , ad retundendum hostium impetum , ad
abjectos et despondentes suorum animos erigendos ,
ad exercitus recte administrandos duce uti atque adju«
trice neglexissent .

Nimius sim , BEATISSIME PATER , si ea
omnia commemorare velim , quae praestitit Rex for-
tissimus ad Augustam Taurinorum aliasque Urbes
honestandas aut communiendas , ad explicandum pro-
movendumque commercium , ad utiles quaslibet ac
quaestuosas artes invehendas expoliendasque . Quis
enim enumeret publica aedificia , quae ab ipso per-
fecta sunt , aut a fundamentis excitata ? Quis Tem-
pla , quae plurima atque optima donavit supellectile
splendideque exornavit ? Avita sepulcra , quae Regio
Ipse instauravit cultu amplificavitque ? Quis idoneas
recenseat ac percommodas in tot abruptis , atque
asperis locis patefactas vias ? Amplas item domus

vMnls nobili genere excipiendis alenclisqne Matronis
destinatas : tnm arces extructas , atqiie in raeliorem

formam redactas ? Illnd tamen praeterire tacitus mini-

me possum , qnod ad mercaturam expediendam pro-

ferendamque nonnullis hanc exercere solitis magnam

argenti vim dederit mutuam , unde maritimo com-

mercio adaucto , pace praeterea cum Marochii Re-

ge composita , eum sortitus est exitum , ut naves

onerariae , Regio VICTORII Vexilio instructae ad

remotissimas , et illis antea intentatas Terrarum pla-

gas cransmiserint . Quid de artibus dicam , illis prae-

sertim quae ornatissimae nobilissimaeque putantur ,

de pictura scilicet sculptura musica aliisque minime

vulgaribus , quae VICTORII ausplciis ad tantum de-

cus pervenere , ut Italiae pars Sardiniae Regi sub-

jecta cuiquam etsi florentissimae totlus Europae Pro-

vinciae ea in re vix invideret?

Jam ad reliqua festinantem intercipit quodam-

modo ac remoratur Agricultura , illa inquam ars pa-

rens societatis populorum altrix caeterarum itidem

artium columen et firmamentum . Cui quanta per

eum accessio facta fuerit testatur ab eodem consti-

tutus spectatissimorum aeque ac rei agrariae peritls-

simorum hominum caetus , quorum esset assiduo in-

qulrcre , solerter expendere , diligenter curare , quid-

quid soli ubertati et frugum copiae expedire potissi-

mum videretnr . Caeteriim cnm mlhi pTopositura sit

de Rege hoc loco dicere , video mnlta VICTORII

decora vel prorsus praetermlttenda vel leviter prae-

stringenda , frngalitatem modestiam facilitatem" eis-

que simih'a , quibns privata caste ac temperanter vi-

vendi ratlo nlti plurimum solet ac commendari . Ve-

rnm ahqua haec inter occurrunt , quae quasi cogna-

tione quadam cum rcglo munere et potestate conti-

nentur , nt alterum ex altero fas sit oratori argue-

re et confirmare : cuiusmodl conjugls praeclpue et

parentis esse officia curamque rei famlharis nemo in-

ficietur . Hoc certe nomine apud Caesarem laudare

non dubitavit regem Deiotarum romanae eloquen-

tiae Princeps ; eosdemque ollm habitos fulsse regen-

dae multitudini maxime idoneos , qui optlmi patres-

famihas haberentur et forent, quique agrls colendis

pascendisque gregibns operam aut dUIgentiam inten-

dlsscnt , vetera sacrae juxta ac profanae historiae mo-

numenta evincnnt apertissime . Quae cum ita sint

quis mihi jure succenseat , si VICTORIUM efferen-

dum putem ex sincero animi affectu et indulgentia ,

qua regiam Uxorem est prosecutus ; tum ex studlo

in prlmis et solertla slngulari , qua ad liberos bene

religloseqne educandos semper incubult ? In quo pro-

fecto Regls laus eo magls elucet , quod in eis for-

mandls regni sibi haeredes et successores se se for-

mare intelllgeret . Ex his qiiam praeclara consilii sa-
pientiae moderationis paternaeque in subditos chari-
tatis dederit experimenta CAROLUS EMMANUEL
cum primum imperii summam est nactus , jampri-
dem accepimus ad nos uno omnium sermone dela-
tum . Quid ita vero ? Nonne haec tanta istius glo-
ria et expectatio illi magna ex parte tribuenda , qui
filio dulcissimo nulla in re unquam defuit , quae
modo regiam quaralibet virtutem ei valeret inspi-
rare ?

Omnia hic commemorare , quae praestitit Pater
amantissimus idemque diiigentissimus , ut subjectis
sibi gentibus amplissimum post se moderatorera be-
neficentissimumque relinqueret , necesse minime cst
coram te verba facienti BEATISSIME PATER ,
qui sacra dignum purpura judicaveris , et in cura-
rum rerumque gravissimarum partem adsciveris Vi-
rum illum pietate fide maturitate doctrina nulli se-
cundum , cui VICTORIUS EMMANUELEM in-
stituendum informandumque comraiserat . Eas potius
juverit dotes dicendo persequi , quas certo proprio-
que verbo regias appellaveris : justitiam gravitatem
beneficentiam liberalitatem constantiam aequanimita-
tem , in quibus singulis qualis quantusque fueritVI-
CTORIUS si pro rei natura , et magnitudine osten-
dere aggrediar , non ita facile possim orationis exi-

tum invcnlre . Quare faciam , quoJ Geographl so-
lent, qui raulciplicis lateque patentis regionis ima-
ginem satis angustis inclusam spatiis exhibituri prac-
cipuas tantum ejus partes describere satagunt 5 quae
levioris csse momenti cognoverint , eorum inscripto
Domine denotatis . Esto igitur gravem largum ju-
stum bencficum experti sint qulcumque tandem so-
liti vel munere fungendi gratia ei praesto esse , vel
ad etmi in rebus dubiis aut profligatis confugere .
Eo tamen plenius et luculentius in ipso se prodidic
animi raagnitudo atque constantla , quo praesentius
adducta est in discrimen , quoque gravioribus cum
obstacuh*s et inimlcis ei ftiit conflictandum .

Refugit raens rccordari quam trlste , et peri-
culosum bellum aliquot abhinc annis Italiae fines in-
vaserit . Quanta cxinde instarent mala non solum
ad populorum excldium , et Urbium agrorumque va-
stitatem , verum etiam in morum , et reHgionis per-
niciem jam ab aliis atque aliis terrarum plagis ad
nos fama pertulerat . Jam pcstlferum in ipso Italiae
sinu virus serpebat : jam Italorum non paucos insa-
na quaedam improbae efTraenataeque licentiae cupido
incesserat. NuIIum ex alia parte satls tLitum adver-
sus impendentia discrimina et calamitatcs occurre-
bat perfugium , nulla nisi anccps optatissimae tran-
quinitads concordlaeque restituendae patebat via . Eo

plane res incllnnveraat , ubi vix consilio neccssitas
locum relinqueret . His impllcatus et circumventus
angustiis pacatissimo Rex ingenio in armis opera et
praesidium ad suas regiones tutandas quaerere impel-
lltur . Incertae praeliorum vicissltudines , adversario-
rum in pugnando ardor et pertlnacia , maligna quae-
dam intestini dissidii et defectionis germlna nondura
fortasse fundltus extirpata , publicae privataeque su-
perioribus incommodis imminutae vires ardua omnia
et salebrosa ostendebant : non ea tamen erant , quae
Regis constantissiml frangere aut deiicere animura
possent . Cum igitur ancipiti in concertando non se-
rael usus esset fortuna , nonnulla etiara interdum de-
trimenta esset passus , nunquam tamen ab incoepto
destitit ; et licet assiduis eisque molestissimis curis
laboribusque attritus , et adversa demum valetudine
debilitatus , ingentem belli raolem intrepidus quatuor
prope annos sustlnuit .

Utinara constantiae suae uberes illos percepis-
set fructus , quos oranis Europa sperabat perceptu-
rum , bonique omnes slbi vehementer optabant , ei-
que votls communlbus ominabantur . Sed aliter illi
vlsum est , qui populorum regumque sortcs ex arbi-
trio moderatur ac versat : cujus imperio res serviunt
atque obtemperant omnes qnacumque orbis patet uni-
versus : cujus voluntati ac providentiae probi honc-

sniqae homliies pariter ac perditissimi quique morta-
linm obsequuiitur . Quoties hic Hebraei populi tri-
bus alias sui cultum integrum inviolatumque servaii-
tes , in aliarum perniciem compulit atque excitavlt,
si quae ab avitae reh"gionis candore temere deflexis-
sent ? Quoties ex ipso Abrahami genere principes a
rnajorum institutis et per Moisem tradita Lege aberran-
tes in Israelem armavit aequisslmls scelerum , et perfi-
diae supphcils afhclendum ? Facessant aliquando si
quibus propositum est omnia ad ratlonls trutlnam ex-
pendere , omnla apud eam in judiclum vocare , de
omnlbus ex cjus sententla aut cognitione decernere ;
quique nihil non humanis consihls et vlribus conce-
dendum perperam arbltrantur . Infinitae ii tandem
fasces submittere non graventur providentisslmaeque
sapientiae , quae quo aequlus ac maturius res cun-
ctas administrat et reglt , eo magls nostrae mentis
aciem fugit ac superat facultatem . Id slbi verlssi-
mum certlssimumque semper proponens VICTO-
RIUS , quemadmodum dlfficlllimls maxlmeque perl-
culosis temporlbus nulli unquam contentioni nullique
pepercit incommodo , ut pubhco bono et incoluml-
tati consuleret ; ita si quid contra durum infestum-
que accldit , divinae sese ultro voluntatl subiiclens
parl anlml firmitate exceplt ac siistullt . Praestat hlc
memoria repetere Regem illum celebratissimum posc

Saiilem Israeliticae genti Deo auctore praepositum ,
qiii qnam strenuus fuit in teterrimorum hostium re-
tundenda audacia et militiae laboribus periculisque
obeundis , tam fortem ac temperatum se praebuit cum
per ingratissimi filii ambitionem et scelus concitata
in eum imiltitudine subitae fugae acerbissimos ca-
sus atrocissimasque suorum injurias impavidus devo-
ravit ; in quorum scilicet vi et impudentia ultricem
Dei dexteram sibi inspiciendam statuisset.

Aliquot jam praeliis superiores discesserant Gal*
li , rumor , ut fit , inclinatam ad eos belli fortunam
praeter veritatem amplificaverat atque improvisum flu-
ctuantibus Populis metum injecerat . Quo loco res
sese habeant Regi nunciatur . Is propere coacto pro-
cerum concilio , quid in tam praesenti discrimine
optimum factu sit diligenter inquirit . Hinc praesi-
dia subeunt .... Quid plura ? Id enim tum praestitic
prudentissimus Rex , quod sibi pro suon,im populo-
mm incolumitate praestandum esse duxit . Ad au-
dendum scilicet hortabatur VICTORIUM reealis di-
gnitas , cui , si cederet non levem instare labem et
perniciem posset praevidere . Subditorum salus et vi-
ta agebatur , quae in novas foret clades necessario
obiicienda , si acie decernere institisset . Vicit in mi-
tissimo Principe , qui a caede et sanguine vehemcn-
ter abhorreret , vicic suorum amor ec pietas , Cer-»

tam eorum incolumltateiii ec pacem incertis belli
motibus et periculis etiam cum quolibet juris aucto-
ritatisque regi?e detrimento praeferendam esse de-
crevit ; sic Davidis pariter aequanimitatem et man-
suetudinem aemulatus , qui cum secum haberet de-
lectam armatorum manum extrema quaeque pro eo
experiri paratissimam , maluit a Regni Sede profu-
gus et extorris proficisci , quam fidos corporis sui
custodes omnemque civitatem in apertum discrimeii
adducere . In hanc porro Princeps religiosissimus eo
facihus discessit sententiam , quo magis exploratum
habebat quaecumque misera atque adversa adhuc eve-
nerant , certo Dei nutu et consilio evenisse aequis-
simas a mortalibus impietatis et nequitiae poenas
expetentis , cujus idem arbitrio Israelitici regis exem-
plo se ac sua omnia devoverat .

Mirum tibi fortasse visum sit , BEATISSIME
PATER , quod de praestantissimo Christiani Prin-
cipis decore , validissimoque rite ac sapienter regnan-
di praesidio atque adjumento pietate videlicet in sum-
mum universi Orbis Dominatorem et Catholicae Re-
ligionis studio vix quidquam adhuc attigerim . Quae
ego quidem ad extremam orationis partem censui
reservanda , non quod aut inter regias dotes levio-
ris esse ponderis judicaverim , aut minus fortassis
quam caeteras VICTORIO convenire , sed ut ex cla*

nssimls et plLinmis , quae siib vitae exitnm eomm
praetulit argumentis facili coniectura unusquisque
posset arguere quot quantaque annis superioribus de-
derit : quae profecto singula paribus prosequi verbis
aggredientem a praestitutis dicendi finibus quam lon*
gissime avocassent . Ita scilicet mihi opus non erit
immorari in ea expedienda , qua constanter antea usus
erat religiosi hominis disciplina , modo intra dome-
sticos parietes, modo in locis , ubi pubhcus supre-
mo Numini cultus solet adhiberi : neque facilitatem
efFerre, qua regalem solebat majestatem delinire , si
quando non dicam , aliquis Ecclesiae praesulum vel
optimatum , sed privatus quisque Deo peculiari no-
mine raancipatus ad eum forte accederet aut exhi-
bendi ofFicii gratia , aut opem et patrocinium implo-
randi : neque observantiam slngularem praedicare, qua
Te et augustam hanc Petri Sedem jam tum est pro*
secutus , cum Regem agere coepit omnia statim de
medio tollere adortus , si qua suberant , semina et
incitamenta simultatis , omnia itidem ordinare et com-
ponere , quibus mutua concordia foveretur atque con-
sisteret . Etenim rem me arbitrabor confecisse , si ea
tantum subjecero, quae sub extremum vitae spatium
pie rdigioseque gessisse illum accepimus . Eum quae-
so tibi propone diem funestum oppido atque impor-
tunum, quo VIGTORIUS improvisa vi morbi gra-

vlter pcrculsLis trepldantlbus caecerls et luctu conster-
natis , ipse uiius vlsus est non tlmere , et de instan-
te vix interltu cogltare , tanta in ejus orc vultuque
animi raagnicudo tancaque firmicas cmlnebat . Aii
non in illo tibi vlderis expressam integerrimi proba-
tisslmique viri intueri imaginem , qualis a Salomone
commendatur , cui nempe nullum mors angorem nul-
lumque metum slc allatura , quique cum caste sa-
pienter moderate aetatem omnem transegerlt , tantum
abest , ut extremi judicli severitatem reformidet , quin
potlus par benefaccis proemium et immorcalem glo-
riae coronam praescolecur ? Llbencer supersedeo a
commemorandis verae solldaeque piecatis indicils ,
quae ad supremum usque spiricum exhlbulc mulca
ec luculenca , ne dum opclmi Prlncipis memoriae
laudlque obsequor , inflictum cordi tuo ex acerbo
ejus funere vulnus videar quodammodo refrlcare .
Recolere pocius praestiterlc in quantam devenit jam
nunc apud omnes bonos famae celebritatem egreglus
ejus Successor , qui regni sul inltia clarissimis ju-
scitiae moderacionis parsimoniae prudenciae rellgio-
nls exemplis consecraveric . Uc merico llceat de ipso
dlcere, quod de Josla scrlptum legimus, quo ferme
tempore flagltla maxime invakierant in pietate fir-
missime perstitisse , de amplisslmo autem ejus Pa-
rente palam praedicare, ipso vitafuncto , ejus semen

ct glorlam mlnlme defecisse . Mccnm enim Ipse re-
pntans , quae CAROLUS EMMANUEL ingenii ani-
mique regii praesetulit documenta tum vel ab ineun-
te aetate , donec intra privatae conditionis versatus
cst fines , tum praesertim ex quo avito solio con-
sedit , adhuc spirantem intueri mihi videor VICTO-
RIUM AMADEUM , quem ad gravissima Regis
munia scite diligenterque obeunda natura compara-
rit, disciplina formaverit ^regnandi exercitatio et con-
suetudo perfecerit et confirmarit .

L .n\ff >^'n'"rft//ff

:,tNiER