Skip to main content

Full text of "Institutiones logicales : secumdum principia S. Thomas Aquinatis ad usum scholasticum"

See other formats 


y_^ 


\*^ 


1  -'^^: 


-**  ,4*: 


''^■jr;» 


>.:> 


>  ^  -  . 


^ 


jr_«  J^     y 


**— 7 


^: 


W^ 


>^»y« 


i#i- 


»3 


L"««t. 


•»-« 


4f    5f« 


PHILOSOPHIA  LACENSIS 


SIVE 


SERIES   INSTITUTIONUM 

PHILOSOPHIAE  SCHOLASTICAE 

EDITA 

A  PRESBYTERIS  SOCIETATIS  lESU 

IN  COLLEGIO  QUONDAM  B.  MARIAE  AD  LACUM 

DISCIPLINAS    PHILOSOPHICAS    PROFESSIS. 


INSTITUTIONUM  LOGICALIUM 

PARS  II. 
LOGICA    MAIOR. 

HUIUS   PARTIS    VOLUMEN   PRIUS. 


FRIBURGI  BRISGOVIAE. 
SUMPTIBUS     HERDER, 

TYPOGRAPKI  EDITORIS  PONTIFICIL 

MDCCCLXXXIX. 

EIUSDEM  LIBRARIAE  AEDES  SUNT  VINDOBONAE,  ARGENTORATI,  MONACHn  ATQUE  IN 

URBE  S.  LUDOVICI  AMERICANA. 


10  ELMSLtV   PLACe 
^     T0R0N70   6.    CANADA. 


INSTITUTI0NE8  L0GICALE8 


SECUNDUM   PRINCIPIA 


S.  THOBIAE  AQUINATIS 


AD  USUM  SCHOLASTICUM 


ACCOMMODAVIT 


T  I  L  M  A  N  N  U  S    P  E  S  C  H    S.   I. 


I 


NON  ITA  CUDIMUS  NOVA,    UT  DESTRUAMUS  VETERA, 
SED    UT    STATUAMUS. 

S.    HlERONYMUS. 


PARS  II. 

LOGICA    MAIOK. 

VOLUMBN  I 
COMPLECTENS  LOGICAM  CRITICAM  ET  FORMALEM. 

CUM   APPROBATIONE  REVMI   ARCHIEP.   FRIBURG.   ET  SUPER.  ORDINIS. 


FRIBURGI   BRISGOYIAE. 
SUMPTIBUS    HERDER, 

TYPOGRAPHI  EDITORIS  PONTIFICII. 

MDCCCLXXXIX. 

EIUSDEM  LIBRARIAE  AEDES  SUNT  VINDOBONAE,  ARGENTORATI,  MONACHII  ATQUE  IN 

URBE  S.  LUDOVICI  AMERICANA. 


Salvo  jure  proprietatis  et  translationis. 

lKtlNSTITUTECFr--—,AlSTU0lE3 

TOi.^«^5TO  5,  CANAOA, 

3332 


Typis  Herderlanls  Friburgl  Brlsgovlae. 

bc 


INDEX  SPECIALIS. 

liOGICAE     MAIORI8 

VOLUMEN  PRIUS. 


Numero  501.     Explicatur  ratio  rerum  quaerendarum    .         .         Pagina  1 

Disputatio  introductoria.    Quaestiones  prooemiales    pag.  1—54 
Sectio  prior.    Quaestiones  de  notionibus  propaedeuticis     pag.  1— 16 

n.  502.  Quaeritur  1°,  sintne  recte  indicati  tres  modi  sciendi.  — 
n.  503.     Respoiidetur  *  affirmative.  —  n.  504,  505.     Solvunttcr  dubia. 

n.  506.    Quaeritur  2«,  possitne  divisio  vere  putari  esse  modus  sciendi. 

—  n.  507.     Respondetur:    Divisio  praecipue  est  modus  sciendi,    si  cum 
aliis  mentis  operationibus  coniungitur. 

n.  508.  Quaeritur  3»,  definitio  manifestetne  revera  rei  essentiam. 
Resp.  affirmative.  —  n.  509.  Solvuntur  duhia.  —  n.  510.  Scholia:  1.  De- 
finitum  aliud  propinquum,  remotum  aliud.    Definitio  demonstratione  nobilior. 

—  n.  511.    CoroUaria:  1.  Error  Nominalistarum    2.  Definitiones  non  tantum 
in  mathematicis.     3.  Definire  est  solius  intellectus  humani. 

n.  512.  Quaeritur  4°,  rectene  numerentur  tres  mentis  operationes.  — 
n.  513.     Resp.  affirmative.  —  n.  514.     Solvuntur  duhia. 

n.  515.  Quaeritur  5o,  quo  ordine  de  tribus  mentis  operationibus  sit 
agendum.  —  n.  516.    Resp.:  Incipiendum  est  a  conceptibus. 

n.  517 — 520.  Quaeritur  6»,  entia  logica  (intentiones  secundae)  sintne 
entia  ficta,  an  entia  realia.  —  n.  521.  Resp. :  Entia  illa  nullo  modo  sunt 
realia.  —  n.  522.     Solvuntur  duhia. 

Sectio  altera.     Quaestiones  de  natura  logicae      .       .    pag.  16—52 

n.  523.  Quaeritur  1°,  quodnam  sit  obiectum  logicae.  —  n.  524,  525. 
Resp.  1«:  Tres  mentis  operationes  ad  obiectum  logicae  pertinent  ut  pars 
materialis.  —  n.  526.  Scholia:  1.  Qua  ratione  operationes  mentis  singulae 
a  logico  conaiderentur.  2.  Obiectum  attributionis.  —  n.  527.  Resp.  2»:  Ob- 
iectum  formale  logicae  est  directio  sive  rcctitudo,  qua  operationes  mentis  in 
Fieri  dirigendae  sunt.  —  n.  528,  529.  Solvuntur  duhia.  —  n.  530.  Corol- 
laria:  1.  Finis  logicae.     2.  Logica  omni  scicntiae  methodum  praescribit. 


*  Permultas  ex  iis  conclusionibus,  quae  maioris  ponderis  sunt,  per  modum 
„thesium"  explanamus,  quo  facilius  in  circulis  vel  publicis  disputationibus  ad- 
hiberi  possint.    Has  lioc  typorum  ^euere  indicamus. 


ri  Index  specialis. 

n.  531 — 534.  Quaeritur  2",  ad  quem  habitum  mentis  logica  rcducatur. 
—  n.  535.  Resp.  1°:  Logica  est  scientia  proprie  dicta.  — n.  536.  Resp.  2°: 
Logica  est  scientia  practica,  si  scientia  speculativa  vi  vocis  pressiore  acci- 
pitur.  —  n.  537.  Resp.  3":  Si  scientia  specuiativa  accipitur  latius.  recte 
logicam  ad  hanc  trahunt  scientiam.  —  n.  538.  Resp.  4*^^:  Neque  ratio  artis 
a  logica  aliena  est.  —  n.  539.  Resp.  5^»:  Logica  inter  partes  ipsius  philo- 
sophiae  internas  recte  recensetur.  —  n.  540.  Solvuntur  dubia.  —  n.  541. 
Corollaria:  1.  Logica  est  scientia  ab  aliis  scientiis  distincta,  specie  una. 
2.  Logicae  definitio.  —  n.  542.  Scholia:  1.  Logica  non  est  idem  atque  phi- 
losophia.     2.  Neque  est  pars  philosophiae  princeps. 

n.  543.  Quaeritur  3",  quae  sit  logicae  utilitas  sive  necessitas.  — 
n.  544,  545.  Resp. :  Logica  artificialis  ad  scientiam  perfecte  comparandam 
homini  simpliciter  est  necessaria.  —  n.  546 — 549.    Solvuntur  clubia. 

n.  550 — 554.  Quaeritur  4«,  quae  sit  diiferentia  inter  logicam  forma- 
lem  Aristotelicam,  et  logicam  formalem,  quam  sectantur  nostri  temporis  Idea- 
listae.  —  n.  555.  Resp.  1°:  Probanda  est  omnino  illa  logica,  quam  pro- 
posuit  Aristoteles.  —  n.  556.  Resp.  2«:  Reicienda  est  logica  formalis, 
quae  a  recentioribus  secundum  principia  Kantiana  est  proposita.  —  n.  557. 
Solvuntur  dubia.  —  n.  558 —  561.  Scholia:  1.  Qua  ratione  logica  se  habeat 
ad  metaphysicam,  psychologiam,  grammaticam.  2.  Rectene  separatim  agatur 
de  logica  critica. 

n.  562,  563.  Quaeritur  5o,  quid  de  methodo  algorithmica  in  rebus 
logicis  arbitrandum  sit.  —  n.  564.  Resp. :  Calculus  ille,  quem  algorithmum 
logicae  vocant,  quamvis  inter  debitos  limites  coartatus  a  veritate  non  ab- 
horreat,  spectato  tamen  fine  logicae  parum  utilitatis  sperare  iubet. 


Liber  I.  (III.)     Logica  critica  .      .      .      pag.  53-421 

n.  565,  566.     Criticae  obiectum  et  partitio. 

Disputatio   prima.      De   existentia   certitudinis        pag.  55-86 
Sectio  prior.     De  ipsius  certitudinis  negatione       .         pag.  55-75 

n.  567.  Scepticismi  notio  et  ratio.  —  n.  568 — 572.  Scepticismi  historia. 
—  n,  573.  Scepticismi  variae  species.  Quaeritur,  quid  de  Scepticismo 
arbitrandum.  —  n.  574.  Resp.  1°:  Scepticus,  qui  de  omnibus  dubitan- 
dum  esse  profitetur,  nulla  demonstratione  refutari  potest,  nec  ipse  suae 
sententiae  rationem  uUam,  quae  legitima  sit,  proferre  potest.  —  n.  575. 
Resp.  2«:  Scepticus,  dum  dubium  universale  sancit,  doctrinam  profert,  qua  ad- 
missa  homo  non  potest  secundum  naturam  suam  vitam  agere.  —  n.  576 — 579. 
Resp.  .*{o:  Scepticismus  universalis  sive  ut  factum,  sive  ut  doctrina  spectatus, 
omnino  tepugnat.  —  n.  580 — 583.  Solvuntur  dubia.  —  n.  584.  CoroUaria: 
1.  Facultatis  cognoscitivae  infallibilitas.  2.  Reicitur  Scepticismus  obiectivus. 
3.  Reicitur  doctrina  Kantii.  4.  In  Scepticismo  obiectivo  haeret  Th.  Jouffroy. 
5.  Reicitur  omnis  Scepticismus  partialis. 

Sectio  altersi.     De  certitudinis  primitivae  natura     .       pag.  75—86 

n.  585.  Quaeritur,  a  quanam  certitudine  genus  certitudinis  exoria- 
tur.  —  n.  586,  587.    Resp.  lo;  Adhaesio  illa  naturalis  et  primitiva,  qua  homo 


Index  specialis.  vii 

sola  natura  diice  miiltas  res  ut  omnino  veras  et  certas  complectitiir,  per  se 
est  vera  et  proprie  dicta  certitudo ;  quae  a  certitudine  illa  reflexa ,  quam 
philosophicam  vocant,  non  quoad  rem,  scd  quoad  modum  tantum  diversa 
est.  —  n.  588,  Resp.  H^l  Id  quod  primum  ab  homine  philosophante  ut  om- 
nino  certum  admittitur,  per  demonstrationem  non  constat,  sed  immediate  ex 
ipsis  inspectis  terminis  constare  debet.  —  n.  589.  Corollariuni.  Demon- 
stratio  non  est  semper  ad  certitudinem  necessaria.  —  n.  590 — 594.  Resp.  3«: 
Quum  multa  sint,  quae  nec  possunt  demonstrari,  nec  debent,  primitivae  ta- 
men  veritates,  quas  ante  omnem  philosophicam  inquisitionem  tanquam  fun- 
damentum  certitudinis  ponere  necesse  est,  sunt  tres :  factum  primum,  quod 
est  propria  existentia,  principium  primum,  quod  est  contradictionis  prin- 
cipium,  conditio  prima,  quae  est  aptitudo  facultatum  cognoscitivarum  ad 
assequendum  cognitione  id,  quod  revera  est.  —  n.  595.  Resp,  4«:  Cum 
essentiali  aptitudine  mentis  ad  cognoscendum  necessario  ponitur,  facultates 
nostras  cognoscitivas  per  se  fallibiles  non  esse,  etiamsi  per  accidens 
falli  possunt  in  illis  rebus,  quae  iis  non  ea  perfectione  proponuntur,  quae 
naturae  facultatis  uniuscuiusque  convenit.  —  n.  597.    Solvuntur  duhia. 

Disputatio    secunda.      De   motivis   sive  mediis  assequendae 
eertitudinis pag.  86—280 

n.  598.    Motiva  sive  media  certitudinis  quid  sint. 

Sectio  prima.    De  experientia,  primo  medio     .       .      pag.  87—167 

n.  599.     Experientia  quid  sit  et  quotuplex. 
§  1.     Desensuexternoetperceptionesensuum      .         .        pag.  89 

n.  600,  601.     Notiones   praemittendae.   —  n.  602—606.     Acosmismi   de- 
scriptio  historica.     Huius  erroris  formae  duae:    Idealismus   et  Relativismus. 

n.  607.  Quaeritur  lo,  quid  de  sensuum  externorum  veritate  sit  te- 
nendum.  —  n,  608 — 610.  Resp.  1«:  Enuntiatio  sensuum  per  se  est  imme- 
diate  de  rebus  extra  ipsum  sentiendi  actum  existentibus.  Non  est  autem 
absolute  vera;  sed,  ut  vera  sit,  certum  obiectorum  ambitum  certasque  a 
natura  intentas  et  dispositas  conditiones  quum  intra  tum  extra  subiectum 
sentiens  supponit.  —  n.  611 — 613.  CoroUaria:  1.  Actus  cognoscitivus  non 
solum  psychologice  spectari  debet,  sed  etiam  intentionaliter  sive  terminative. 
2.  De  „ponte",  qui  requiratur.  3.  Conditiones  ad  recte  sentiendum  necessa- 
riae.  4.  Fallaciae  sensuum.  —  n.  614 — 615.  Scholia:  1.  De  detegendo  errore 
per  accidens.  2.  Cognitio  sensitiva  est  immediata.  3.  Sensatio  externa  qua 
ratione  supponat  internam.  4.  Sensationes  utrum  relative  tantum  an  etiam 
absolute  valeant.  —  n.  616 — 618.  Resp.  2°:  Sensuum  externorum,  sicut  ge- 
neratim  experientiae,  veritas  nec  demonstrari  potest,  nec  demonstrationis 
indiget.  —  n.  619,  620.  Corollaria:  1.  Neque  iudicium  intellectus  de  cor- 
porum  existentia  nititur  demonstratione.  2.  ludicium  de  ipsorum  sensuum 
exiatentia.  3.  Error  Cartesii.  4.  Error  Malebranchii.  5.  Error  Reidii  et 
Iacobi.  —  n.  621,  622.  Resp.  So;  Certitudo  de  rerum  externarum  existentia, 
quam  sensationes  gignunt  aluntque,  ab  Idealistis  everti  non  potcst.  —  n.  623. 
Corollaria:  1.  Cognitio,  de  qua  agitur,  non  est  deductiva.  2.  Principium 
fundamentale  contra  Acosmismum.  —  n.  624.  Resp.  4°:  Sensuum  externorum 
veracitas  iis  omnibus,    qui  vel  aliquam  certitudinem  admittunt,  vere  demon- 


VIII  Index  specialis. 

strari  potest.  —  n.  025,  G26.  Scliolia:  1.  ludicium  intellectu.s  de  corporum 
existentia  qua  ratione  immediatum  sit,  qua  mediatum.  2.  Unde  certitudo 
de  corporum  existentia  vim  trahat  suam.  3.  Haec  certitudo  est  quasi  ab- 
soluta.  —  n.  G27 — 635.    Solvuntur  duhia. 

n.  036,  037.  Quacritur  2<J,  quibus  de  rebus  sensus  externi  nos  certos 
faciant.  —  n.  638 — 641.  Resp.  1":  Quicunque  liominem  vel  aliquid  certo  co- 
gnoscerc  posse  admittit,  is  quoque  admittere  debet,  extra  nos  et  a  nobis 
diversas  esse  illas  res  obiectivas,  quas  sub  extensionis  specie  ut  corpora 
percipimus.  —  n.  642.  Corollaria:  1.  Ex  sensibus  cognoscimus,  extra  nos 
esse  substantias,  easque  multas.  2.  Error  Empiristarum.  —  n.  643,  644. 
Res]).  2*^:  Quicunque  admittit,  extra  nos  et  a  nobis  diversas  revera  esse  illas 
res  obiectivas,  quas  sub  extensionis  specie  ut  corpora  percipimus,  is  quo- 
que  admittere  debet,  extra  nos  existere  revera  in  rebus  extensionem  et  ea, 
quae  cum  extensione  naturaliter  cohaerent,  eaque  eo  modo  existere,  quo 
sensibus  recte  dispositis  et  apte  applicatis  ea  percipimus.  —  n.  645.  Scholion. 
Modus  cognoscendi  senaibilia  communia.  —  n.  646.  Corollaria:  1.  Sunt 
corpora.  2.  Rationes  quantitativae  sunt  obiective  reales.  3.  Est  corpus  pro- 
prium.  4.  Extra  nos  est  tempus  et  spatium.  —  n.  647—650.  Resp.  3o: 
Quicunque  admittit,  sensibus  percipi  corpora,  quae  extra  nos  existant,  is 
quoque  qualitates  sensibiles,  ut  duritiem,  colorem,  lucem,  sonum  extra  nos 
esse  admittere  debet,  easque  eo  modo  esse,  quo  a  sensibus  recte  dispositis 
et  apte  applicatis  ea  percipimus.  —  n.  651 — 654.  Solvuntur  duhia.  — 
n.  655.  Corollaria:  1.  Tenenda  est  distinctio  inter  sensibile  per  se  et  per 
accidens;  2.  atque  etiam  distinctio  inter  sensibile  per  se  primo  et  per  se 
secundo.  Triplex  sensuum  obiectum.  —  n.  656,  657.  Scholia:  1.  Qua  ra- 
tione  accidat  error  in  triplici  sensuum  obiecto.  2.  Sensus  solummodo  per- 
cipit  singularia.  3.  Quomodo  sensu  percipiantur  negationes.  4.  Sensuum 
destinatio.  5.  ludicia,  quae  sensationes  sequuntur.  et  immediata  sunt  et 
mediata. 

2.     De    conscientia   sive   perceptione    rerum    subiectiva- 
rum .         .         pag.   151 

n.  658.  Notiones  praemittendae.  Sensus  internus.  —  n.  659.  Conscien- 
tiae  divisio.  —  n.  660.  Discrimen  inter  conscientiam  perfectam  et  conscien- 
tiam  concomitantem.  —  n.  661.    Obiectum  conscientiae. 

n.  662.  Quaeritur,  quid  de  vcracitate  conscientiae  tenendum  sit.  — 
n.  663,  664.  Resp.:  Quicunque  vel  aliquam  certitudinem  proprie  dictam  esse 
adraittit,  is  quoque  admittere  debet,  iudicia  immediata  conscicntiae  per  se 
errori  obnoxia  esse  non  posse.  —  n.  665,  666.  Solvuntur  duhia.  —  n.  667. 
Corollaria :  1.  Distinguere  non  licet  inter  affectiones  et  affectionum  apparen- 
tias.  2.  Neque  distinguere  licct  inter  „Ego  phaenomenale^'"  et  „Ego  nume- 
nicum".  3.  Cognoscens  cognoscit  substantiam  suam  immediate. 
§3.     Dephantasiaetmemoria pag.   160 

n.  668,  GG9.   Phantasia  nccuratius  describitur.  —  n.  670.   Memoriae  natura. 

n.  671.  Quaeritur,  sitne  memoria  per  se  verax.  —  n.  672,  673.  Resp.: 
Memoria  per  se  sanam  rationeni  nunquam  in  errorem  positivum  adducit.  — 
n.  074.  Solvuntur  duhia.  —  n.  675.  Corollaria :  1.  Actus  memoriae  est  actus 
cognitionis.  2.  Error  memoriac.  3.  Longioris  ratiocinii  recordatio.  4.  Cer- 
titudo  memoriae  cst  inimediata.     5.  Usus  memoriae. 


Index  specialis.  ix 

Sectio  secuuda.     De  iutelligeutia,   secundo  medio       pag.  167—261 

n,  676.  Intelligentia  quid  hoc  loco  intelligatur.  —  n.  677.  Intelligentiae 
obiectum  ab  obiectis  sensuum  est  "diversum. 

§  1.     De    apprchensioneintellectuali        .         .         .         .  pag.   168 

n.  678.     De  ideis  quid  sit  quaerendum. 

n.  679,  680.  Quaeritur  1»,  sitne  apprehensionibus  nostris  intellectua- 
libus  obiective  acceptis  sive  ideis  obiectiva  etiam  realitas  attribuenda.  — 
n.  681 — 683.  Resp.  l'^:  YaUir  obiectivus  idearum  demonstrari  non  potest, 
neque  ut  admittatur,  deraonstrationis  indiget.  —  n.  684.  Resp.  2°:  lis  ta- 
men,  qui  vel  aliquam  certitudinem  proprie  dictam  admittunt,  vis  obiectiva 
idearum  demonstrari  potest.  —  n.  685 — 687.  Solvuntur  duhia.  —  n.  688. 
Corollaria:  1.  Dubium  de  idearum  obiectiva  realitate  absolute  repugnat. 
2.  Quae  sit  necessitas.  quam  in  ideis  experiamur.  3.  Absurdus  est  Empi- 
rismus.     4.  „Esse"  non  est  idem  atque  „Cogitari". 

n.  689.  Quaeritur  2»,  quid  de  obiectiva  realitate  conceptuum  univer- 
salium,  ut  universales  sunt,  sit  arbitrandum.  —  n.  690 — 693.  Controversiae 
origo.  —  n.  694.  Variae  sententiae.  —  n.  695.  Rationes  duhitandi.  — 
n.  696—698.  Resp.  1°:  Unlversales  non  solum  sunt  voces  sive  nomina,  sed 
etiam  conceptus;  unde  Nominalismus  purus  reiciendus  est.  —  n.  699 — 701. 
Resp.  2^:  Conceptus  universales  in  rebus  extra  mentem  fundamenta  habent; 
unde  Nominalismus  etiam  moderatior  reiciendus  est.  —  n.  702.  CoroUaria: 
1.  Ratio  conceptu  universali  repraesentata  est  obiectiva  essentiae  alicuius  rea- 
litas.  2.  Errant,  qui  obiectum  conceptuum  universalium  esse  dicunt  ipsa  sin- 
guLiria  confusissime  apprehensa.  —  n.  703 — 705.  Resp.  3«:  Fundamentum 
reale  conceptuum  universalium  non  solum  in  conformitate  vaga,  ambigua, 
fluctuante,  accidentaria  invenitur,  sed  etiam  in  conformitate  certa,  immuta- 
bili,  essentiali,  qua  res  secundum  certas  species  et  genera  et  classes  alias 
ad  systema  quoddam  naturale  segregantur.  —  n.  706.  Scholion.  De  lege 
quae  dicitur  continuitatis.  —  n.  707—709.  Resp.  4°:  Universale  Platonicum 
quod  vocant  sive  separatum  et  per  se  subsistens  plane  absurdum  est.  — 
n.  710.  Scholia:  1.  Quae  vera  fuerit  Platonis  de  ideis  doctrina.  2.  Uni- 
versalia  neque  in  ideis  divinis  sunt,  neque  in  intellectibus  separatis.  3.  Uni- 
versale  ante  multa,  in  multis,  post  multa.  —  n.  711 — 714.  Resp.  5°:  Etiam 
universale  realisticum  vel  formalisticum  quod  vocant,  sive  quod  iam  ante 
intellectus  operationem  in  rebus  ipsis  formaliter  inesse  dicunt,  omnino  ab- 
surdum  est.  —  n.  715.  Corollarium.  Neque  gradus  qui  vocantur  metaphy- 
sici  actu  a  parte  rei  distincti  sunt;  distinguuntur  tamen  mente  per  praeci- 
sionem  obiectivam.  —  n.  716,  717.  Resp.  6°:  Universalitas  omnis  ab  intel- 
lectu  constituitur  cum  fundamento  in  re.  —  n.  718 — 720.  Scholia:  1.  Appre- 
hensio  abstractiva,  comparativa,  confusiva.  2.  Quid  de  universali  logico, 
si  ut  res  concreta  exprimitur.  3.  Triplex  naturae  consideratio.  4.  Praedi- 
catio  actualis.  5.  Unitas  naturae  triplex.  —  n.  721,  722.  Corollaria:  1.  Modus 
efficiendi  conceptus  universales.  2.  Universale  triplex.  3.  Universalia  ab 
intellectu  partim,  partim  a  rebus  emergunt.  4.  Universale  in  ordine  logico 
et  reali.  5.  Quomodo  existat  in  rebus  universale  directum,  quomodo  uni- 
versale  reflexum.  6.  Universale  reflexum  sitne  ens  rationis  cum  fundamento 
in  re.  7.  Universale  reflexum  alio  actu  concipitur  atque  universale  directum. 
8.  Praedicabilitas.  —  n.  723—726.    Solvuntur  duhia. 


X  Index  specialis. 

§2.     De    iudicio    intellectuali    immediato        .         .  pag.  220 

n.  727.     Notiones  praeviae. 

n.  728.  Qiiaeritur,  possitne  mens  nostra  in  proferendis  iudiciis  in- 
tellectualibus  falli.  —  n.  729.  Rosp. :  Intellectus  in  proferendis  iudiciis  ana- 
lyticis  per  se  falli  non  potest.  —  n.  730.  Solvuntur  diibia.  —  n.  731,  732. 
Corollaria:  1.  Quidquid  inest  obiective  in  rei  idea,  inest  in  re.  2.  Ideae 
pariunt  certltudinem  absolutam.  3.  Relationes  inter  conceptus  vim  obiecti- 
vam  habent.  4.  Primorum  principiorum  vis  ex  immediata  terminorum  co- 
gnitione  oritur.  5.  Horum  principiorum  obiectum  est  reale.  6.  Quomodo 
menti  manifestetur  ratio  entis. 
§  S.  De  iudicio  intellectuali  discursivo  sive  de  ratio- 
cinio pag.  228 

n.  732.    Deductio,  inductio,  analogia. 

n.  733 — 735,  Quaeritur  lo,  possitne  ratiocinio  deductivo  vera  com- 
parari  certitudo.  —  Resp. :  Cognitiones  ope  ratiocinii  comparatae  falsae  esse 
non  possunt,  si  praemissae  sint  verae  et  forma  legitima;  quae  duo  nobis 
certo  constare  possunt.  —  n.  738,  739.  Solvtmiur  dubia.  —  n.  740.  Corol- 
laria:  1.  Quae  sit  ratio,  ob  quam  consequens  ex  antecedente  vero  deductum 
ipsum  verum  esse  debeat.     2.  Certitudo  ratiocinii  est  certitudo  metaphysica. 

3.  Mens  praemissis  positis  ad  assentiendum  conclusioni  cum  necessitate  ad- 
ducitur.     4.  Reminiscentia  posita  a  Platone  falsa  est. 

n.  741 — 744.    Quaeritur  2«,  possitne  inductione  certitudo  comparari. — 

—  n.  745 — 747.  Resp. :  Adhaesio  illa,  qua  multa  iudicia  synthetica  uni- 
versalia  inductione  incompleta  comparata  admittimus,  nititur  cognitione  facto- 
rum  empirica  et  cognitione  rationali  principiorum  analyticorum,  qua  cogni- 
tione  ad  percipiendas  rerum  essentias  physicas  adducimur.  Unde  per  in- 
ductionem  incompletam  acquirere  possumus  eius  generis  iudicia,  quae  certa 
sunt  certitudine  physica.  —  748.  Solvuntur  duhia.  —  n.  749.  CorolJaria: 
1.  Inductio  ad  genus  demonstrationis  a  posteriori  reducitur.  2.  Quae  sint 
fundamenta  similitudinis  inter  praeteritum  et  futurum.  3.  Inductione  agno- 
scimus  rerum  essentias,  4.  cognoscimus  naturas  rerum  et  eventus  naturales. 
5.  Per  argumenta  inductiva  transimus  ex  ordine  physico  in  ordinem  meta- 
physicum.  —  n.  750.  Scholia:  1.  Qua  ratione  inquirendus  nexus  int^r 
effectum  et  causam.  2.  De  legibus  moralibus.  3.  Sitne  certitudo  physica 
absoluta  an  condicionata.    Quid  de  certitudine  morali,  quae  inductione  efficitur. 

4.  Certitudo  iudiciorum  syntheticorum  non  supponit  cognitam  Dei  existentiam. 

n.  751.    Quaeritur  3^,  quid  de  argumento  ex  analogo  sit  arbitrandum. 

—  n.  752.  Rcsp. :  Analogia  sive  argumentum  ab  analogo  probabilitatem  qui- 
dem  efficere  potest,  non  tamen  certitudinem.  —  n.  753.    Solcuntur  dubia. 

§4.     Desensunaturaecommuni  .         .         .         .         .         pag.  251 

n.  754,  755.  Quid  hac  voce  intelligatur.  —  ii.  756.  Indoles  iudiciorum 
communium  ab  aliis  alio  modo  explicatur. 

n.  757.  Rationes  duhitandi.  —  n.  758 — 760.  Rosp. :  Inest  in  rationali 
hominis  natura  inclinatio  quaedam ,  qua  is  ad  illas  cognoscendas  veritates 
ducitur,  quibuscum  bonum  essentiale  luimanae  naturae  artius  coniunctum 
est.  Ex  hac  inclinatione,  qua  honunes  omnes  ad  certa  illa  iudicia  ferri  vi- 
demus,  ad  comprobandam  horum  iudiciorum  veritatem  argumentum  solidum 
peti  potest.  —  n.  761.    Solvuntur  dnhia. 


Index  specialis.  xi 

Sectio  tertia.     De  fide  ct  aiictoritate  testimonii   .       pag.  261—276 

n.  762.     Principia  credendi. 

n.  763.  Qiiaeritiir,  qiio  iiirc  humaniim  testimonium  iit  motivum  cer- 
titudinis  adhibeatur.  —  n.  764,  765.  Resp. :  Fides  humana  in  rebus  quum 
scientificis  tum  historicis  est  omnibus  utilis  et  saepe  necessaria.  —  n.  766. 
Resp. :  Testimonium  humanum  scientificum,  etsi  a  peritis  ex  rationibus 
diiudicandum  est,  imperitis  tamen  saepissime  est  norma,  quam  tute  se- 
quantur.  Scholion.  De  probabilitate  sententiae  scientificae.  —  n.  767 — 769. 
Testimonium  liumanum  historicum  non  raro  veram  certitudinem  gignere 
potest.  —  n.  770.  Scholia:  1.  Quid ,  si  unus  tantum  testis.  2.  Vis  con- 
sensus  hominum.  —  n.  771.    Solvuntur  dubia. 

n.    772.    Fontes  cognitionis  humanae. 

Sectio  quarta.    De  certitudine  indirecta  sive  dialectica      pag.  276 

n.  773,  774.  Quaeritur,  possitne  etiam  per  dialecticam  illam,  qua 
multae  opiniones  probabiles  coniunguntur,  aliqua  certitudo  vera  effici.  — 
n.  775.  Resp.  1°:  Ex  sola  probabilitatum  additione  nunquam  oriri  potest 
certitudo.  —  n.  776.  Resp.  2°:  Fieri  tamen  potest,  ut  magna  probabilitatum 
congeries  materiam  praebeat  demonstrationi,  ex  qua  vera  et  propria  certi- 
tudo  oriatur.   —  n.   777.    Solvuntur  diibia. 

Disputatio  tertia.     De  principio  certitudinis   .       pag.  281—309 

n.  778.  Quid  sit  principium  certitudinis,  explicatur.  —  n.  779.  Conditiones 
ad  principium  certitudinis  requisitae.     Error  Empiristarum  (Positivistarum). 

Sectlo  prima.     Reiciuntur  criteria  externa     .       .       pag.  285—291 

n.  780.    Adversariorum  sententiae.    Rationes  dubitandi.  —  n.  781.    Resp. : 

Neque  auctoritas  sive  consensus  generis  humani,  neque  auctoritas  sive  reve- 

latio  divina  principium  certitudinis  esse  potest.  —  n.  782.    Solvuntur  dubia. 

—  n.  783.    Corollaria:  1.  Erravit  Hdetius.    2.  Erravit  de  Bonald. 

Sectio  seciinda.  Reiciuntur  quaedam  criteria  interna       pag.  291— 300 

n.  784.  Adversariorum  sententiae.  —  n.  785,  786.  Resp,  !<>:  Neque  cae- 
cus  naturae  instinctus  sive  caeca  quaedam  necessitas,  neque  ullus  interior 
animi  aifectus  principium  certitudinis  esse  potest.  —  n.  787.  Resp.  2«:  Ne- 
que  conscientiae  testimonium,  neque  idea  subiectiva,  quae  distincta  et  clara 
sit,  principium  certitudinis  esse  potest.  —  n.  788.  Corollaria:  1.  Reicitlir 
omnis  necessitas  pure  subiectiva.  2.  Reicitur  error  Kantianorum.  3.  Neque 
in  caeco  quodam  dictamine  rationis  practicae  principium  ccrtitudinis  repe- 
riri  potest.  4.  Reicitur  error  Ontologistarum.  5.  Neque  admitti  potest  cri- 
terium  duplex,  veritatis  alterum,  alterum  certitudinis. 

Sectio  tertia.     Sitne  pro  principio  certitudinis  statuenda  evidentia 
obiectiva pag.  300—309 

n.  789.  Rationes  dubitandi.  —  n.  790,  791.  Resp. :  Principium  infallibile 
certitudinis  naturalis  est  evidentia  obiectiva  menti  scipsam  manifestans.  — 
n.  792.  Solvuntur  duhia.  —  n.  793.  Corollaria:  1.  Neque  evidentia  sub- 
iectiva  neque  ontologica  aola  principium  certitudinis  esse  dici  potest.  2.  Cer- 
titudo  ctsi  sub  aliquo  respectu  est  usque  eadem ,    est  tamcn  pro  diversitate 


XII  Index  specialia. 

motivorum  diversa'.  3.  Evidentia  obicctiva  respondet  aptitudini  mentis  ad 
cognoscendum.  4.  Evidentia  et  falsitas  inter  se  opponuntur.  5.  Intellectus 
non  errat  nisi  per  accidens.  —  n.  794.  Scholia:  1.  Tres  conditiones  ad  con- 
stituendam  certitudinem  requisitae.  2.  Qua  ratione  principium  contradic- 
tionis  sit  fundaraentum  certitudinis.  3.  Evidentia  tres  veritates  primitivas 
includit.  4.  Evidentia  non  solum  gignit  cognitionem  rei,  sed  etiam  cognitio- 
nem  veritatis  rei.     5.  Quomodo  Deus  sit  omnis  certitudinis  principium. 

Disputatio  quarta.  De  verit.  et  falsit.  cognitionis       pag.  309-348 

n.  795.     Veritatis  notio  praevia. 

Sectio  prima.     De  veritatis  existentia  .       pag.  309—325 

n.  796.  Quaeritur  1»,  sitne  veritas  in  apprehensione  simplici.  — 
n.  797,  798.  Resp.:  Veritas  in  simplici  apprehensione  formaliter  inest, 
quamvis  modo  imperfecto.  —  n.  799,  800.  Solviintur  dnhia.  —  n.  801. 
Scholia:  1.  Qua  ratione  veritas  logica  ontologicam  supponat.  2.  Veritas 
formalis  non  est  conformitas  conceptus  obiectivi  cum  re,  sed  cognitionis 
nostrae  cum  re.  3.  Veritas  apprehensionis  propria  ab  ea  separari  nun- 
quam  potest. 

n.  802.  Quaeritur  2«,  quomodo  veritas  insit  in  iudicio.  —  n.  803,  804. 
Resp.:  Veritas  perfecte  inest  in  iudicio  ita  quidem,  ut  in  iudicio  veritas 
primo  cognitionis  in  actu  exercito  cognoscatur.  —  n.  805,  806.  Sohuntur 
dubia.  —  n.  807.     Scholia:    1.    Veritas   iudicii   in    assensu   ut  sic  reporitur. 

2.  ludicium,    quod  veritatem    continet,    rectum    vocatur,    secus    erroneum. 

3.  Veritas  in  intellectu  speculativo  et  practico.  4.  Enuntiabile  veritatem  a 
iudicio  accipit.  5.  Veritas  principalius  est  in  intellectu  quam  in  rebus. 
6.  Veritas  prius  reperitur  in  actu  intellectus  iudicantis,  quam  quidditates 
rerum  formantis.  7.  Veritas  fundatur  in  Esse  rerum,  non  in  earum  quiddi- 
tatibus.  —  8.  De  veritate  sermonis.  —  n.  808.  CoroUaritim.  Qua  ratione 
veritas  sit  in  sensu. 

Sectio  secunda.     De  natura  veritatis  logicae  .  pag.  325—328 

n.  809.     Veritatis  descriptio  accuratior. 

n.  810.  Quaeritur,  qua  ratione  veritas  gradus  admittat.  Resp. :  Ve- 
ritas  si  formaliter  spectatur  (sive  respectu  obiecti  formalis),  gradus  nou  ad- 
mittit ;  est  tamen  graduum  capax,  si  materialiter  et  subiective  spectatur  (sive 
ratione  obiecti  materialis  et  actus,  in  quo  veritas  inest).  —  n.  811.  Solvun- 
tur  duhia. 

Sectio  tertia.     De  falsitatis  existentia      .       .       .       pag.  328—340 

n.  812.     Conceptus  falsitatis  explicatur. 

n.  813.  Quaeritur  1",  num  res  aliqua  falsa  sit.  Resp.:  Est  in  rebus 
ad  nostram  mentem  relatis  falsitas  secundum  quid.  —  n.  814.  Solvuntttr 
duhia.  —  n.  815.  Scholia:  1.  Tribus  modis  aliqua  res  falsa  esse  dici  potest. 
2.  Falsum  alio  modo  in  rebus  reperitur,  quam  malum. 

n.  816.  Quaeritur  2«,  num  sit  in  apprehensioue  falsitas.  Resp. :  In 
apprehensione  intellectuali  nulla  potest  inesse  falsitas.  nisi  secundum  quid.  — 
n.  817.  Solvuntur  dubia.  —  n.  818.  Corollaria:  1.  Veritas  idearum.  2.  Ve- 
ritaa  apprehensionum  complexarum. 


\ 


Index  specialis.  xni 

<^ 

n.  819.  Quaeritur  3*^,  sitne  in  iudicio  falsitas.  Resp. :  In  quibusdam 
iudiciis  inesse  potest  falsitas,  modo  haec  menti  sub  specie  veritatis  sit  pro- 
posita.  —  n.  820.  Sohuniur  duhia.  —  n.  821.  Corollarium.  In  sensu  eo- 
dem  modo  reperiri  potest  falsitas,  quo  veritas.  —  n.  822.  Scholia:  1.  Error. 
2.  Falluntur,  qui  dicunt,  errorem  esse  veritatem  incompletam. 

Sectio  qiiarta.     De  natura  falsitatis  et  erroris       .       pag.  340—349 

n.  823.     Ea  accuratius  describitur. 

n.  824.  Quaeritur  l^,  possintne  in  falsitate  gradus  esse.  Besp. :  Fal- 
sitas  re  omni  et  ratione  gradus  admittit,  sive  spectatur  formaliter,  sive  ma- 
terialiter,  sive  subiective. 

n.  825,  826.  Quaeritur  2«,  quae  sit  erroris  natura.  —  n.  827,  Resp,  1°: 
Nullus  error  est  per  se  intellectui  physice  necessarius.  —  n.  828.  Resp.  2°: 
Omnis  error  a  libera  voluntatis  motione  originem  habet.  —  n.  829.  Resp.  3^: 
Sicut  propter  limitationem  conditionum  naturalium  per  accidens  fieri  potest, 
ut  homo  in  iudicio  sensus  ducatur  in  errorem,  ita  etiam  propter  limitationem 
conditionum  humanae  vitae  per  accidens  fieri  potest,  ut  homo  in  iudicio  ra- 
tionis  erret,  neque  tamen  ullam  imprudentiae  accusationem  mereatur.  — 
n.  830.  Solvuntur  dubia.  —  n.  831.  SchoUa:  1.  Qui  error  invincibilis  esse 
possit.     2.  Error  vi  vocis  artiore  culpam  significat. 

Disputatio  quinta.  De  falso  quemvocantCriticismo  pag.  349—366 

n.  832.  Criticismus,  qui  vocatur  Idealismus  transcendentalis.  —  n.  833 — 
837.  Elementa  systematis.  —  n.  838.  Systematis  rationes  et  fundamenta.  — 
n.  839.  Systematis  Kantiani  conclusio.  —  n.  840 — 842.  Thesis:  Systema 
Kaxtii,  quod  Criticismum  sive  Idealismum  transcendentalem  vocant,  recte 
est  in  vituperationem  falsitatis  et  absurditatis  adductum ,  tum  quoad  con- 
silium,  quo  crisis  rationis  instituitur,  tum  quoad  fundamenta,  quibus  haec 
crisis  superstruitur,  tum  quoad  terminum,  ad  quem  per  hanc  crisim  perven- 
tum  est.  —  n.  843.  Scholion.  Alii  in  Kantiano  systemate  errores.  —  n.  844. 
Sohuntur  duhia. 

Disputatio  sexta.  De  vera  cognitionis  humanae  theoriapag.  366—427 

n.  845.     Quae  sit  huius  tractationis  ratio. 

Seetio  prima.     De  natura  actus  cognoscitivi  .       .       pag.  366—389 

n.  846.  Quaeritur  1«,  quae  sit  natura  actus  in  cognitione  sensitiva.  — 
n.  847,  848.  Resp.  V>i  Actus  sensitivus  vitalem  rei,  quae  percipitur,  ex- 
pressionem  involvit,  quae  ipsi  rei  externae  perceptae  similis  est.  —  n.  849. 
Resp.  2«^:  Actus  sensitivus  causam  habet  duplicem :  facultatem  sensitivam, 
quae  efficit,  ut  actus  sit  vitalis  et  sensitivus;  et  speciem  obiecti,  quae  efficit, 
ut  actus  obiectum  repraesentare  possit.  —  n.  850.  CoroUaria:  1.  Sensus 
speciali  ratione  putandus  est  esse  ,,potentia  passiva'"'.  2.  Commercium,  quod 
est  inter  res  corporeas  et  organa  nostra,  non  solis  motibus  mechanicis  con- 
tinetur.  —  n.  851.  Resp.  3°:  Species  cognitione  expressae  non  sunt  id,  quod 
primo  et  directe  percipitur,  sed  id,  quo  percipitur  primo  et  directe  obiectum. 
—  n.  852.    Sohuntur  duhia. 

n.  853.  Quaeritur  2°,  quae  sit  natura  actus  in  cognitione  generatim. 
Doctrina,  quae  in  psychologia  accuratius  disputatur,  quum  ex  disputatis 
hactenus  sponte  quasi  sequatur,  hoc  loco  breviter  tantum  indicatur. 


XIV  Index  specialis. 

n.  854.  Quaeritur  3'\  quae  sit  natura  actus  in  cognitione  intellectiva. 
Causa  cognitionia  intellectivae.  —  n.  855.  Cognitio  intellectiva  in  homine 
naturaliter  pendet  a  cognitione  sensus. 

n.  856.  Quaeritur  4<J,  quas  partes  in  comparanda  cognitione  intellec- 
tuali  teneat  imaginatio. —  n.  857.  Resp:  In  cognoscendis  rebus  metaphysicis 
utimur  sensu  et  imaginatione  sicut  nostrae  cognitionis  initiis,  sed  non  sicutter- 
minis.  —  n.  858.  Solvuntur  duhla.  —  n.  859.  Aspectahilitas  non  est  criterium 
veritatis.  —  n.  860,  861.  Specialis  quaedam  intellectus  humani  activitas.  — 
n.  862,  863.  SchoUa:  1.  Doctrina  de  intellectu  agente  cum  multis  philosophiae 
partibus  cohaeret.   2.  Orlgo  conceptuum  in  specie.    Cognitio  rerum  singularium. 

Sectio    secunda.      Quae    sit    natura    facultatum    cognoscitivarum 

pag.  389—401 
n.  864.  Inquisitio  in  ea,  quae  ante  actum  cognoscentem  in  facultate  co- 
gnoscitiva  inesse  deheant,  quo  iure  instituatur.  —  n.  865.  Bationes  diihi- 
tandi.  —  n.  866,  867.  Resp.  !<>:  Non  sunt  formae  ex  mente  Kanth  intel- 
lectae.  —  n.  868.  Resp.  2«:  Sunt  tamen  determinationes  sive  formae,  quae  se 
tenent  ex  parte  subiecti.  — n.  869.  Resp.  3»:  Est  determinatio  quoad  spatium. 

—  n.  870.  Resp.  4»:  Est  quoque  determinatio  quoad  tempus.  —  n.  871. 
Resp.  5^:  Neque  desunt  energiae  specificae.  —  n.  872.  Resp.  6°:  Neque  non 
inest  in  homine  quaedam  ad  categorias  dispositio.  —  n.  873.  Solvuntur  diibia. 

—  n.  874.  Corollaria:  1.  Vestigia  veritatis  in  doctrina  Kantiana.  2.  Quae  fiat 
in   cognitione    „constructio".     3.    Quae  sint  revera  phaenomena  et   noumena. 

Sectio  tertia.    De  statu  mentis,   qui    activitate  cognoscitiva  effi- 

citur pag.  401 — 427 

n.  875.     Ratio  huius  tractationis. 

n.  876.  Quaeritur  lt>,  sitne  certitudo  recte  definita.  —  n.  877,  878. 
Resp. :  Certitudo  recte  definitur,  ut  sit  status  mentis  rei  cognitae  firmiter  ad- 
haerentis  propter  motiva,  quae  omnem  errandi  formidinem  excludunt.  — 
n.  879.     Solvuniur  dubia. 

n.  880.  Quaeritur  2«,  possitne  esse  certitudo,  quae  imperante  volun- 
tate  orta  sit.  —  n.  881.  Resj). :  Existit  vera  et  proprie  dicta  certitudo,  quae 
non  ex  ipsius  evidentia  veritatis,  sed  ex  libera  voluntatis  electione  proxime 
et  directe  determinatur;  modo  sit  evidentia  indirecta  admissibilitatis.  — 
n.  882.     Solvuntur  duhia. 

n.  883.  Quaeritur  30,  possintne  in  certitudine  esse  gradus.  —  n.8S4.  Resp.: 
Certitudo  firmitatem  sive  intensitatem  assensus  quod  attinet,  gradus  admittit. 

—  n.  885.  Solvuntiir  duhia.  —  n.  886.  Scholia:  1.  Certitudo  mathematica, 
metaphysica,  naturalis  inter  se  comparantur.   2.  Certitudo  in  rebus  naturalibus. 

n.  887.  Quaeritur  4^,  sitne  certitudo  recte  divisa  in  metaphysicam. 
physiccm,  moralem.  —  n.  888,  889.  Resp. :  Certitudo  ratione  motivi  dividi- 
tur  in  metaphysicam,  physicam,  moralem:  quarum  una  ab  altera  specie  dif- 
fert,  et  una  altera  per  se  praestantior  est.  —  n.  890.    Sohuntur  dubia. 

n.  891.  Quaeritur  5^,  possitne  revera  esse  opinio.  Resp. :  Opinio 
est  medium  quid  inter  dubitationem  ct  certitudinem.     Soh'U)itur  dubia. 

n.  892.  Quaeritur  6°,  quae  sit  formidinis  cum  opinione  connexio.  — 
n.  893.  Resp. :  Formido  subiecti,  si  intelligitur  radicalis.  est  de  essentia 
actus  opinativi ;  non  autem,  si  est  actualis. 


Index  specialis.  xv 

n.  894.  Quaeritur  7°,  quid  in  conflictu  probabilitatum  eveniat.  Resp. : 
Opinio  probabilis  per  se  non  cessat  esse  possibilis  in  conflictu  opinionis 
oppositae  quantumvis  probabilioris.  —  n.  895.  CoroUana:  1.  Potest  quis 
ratione  probare  sententias  duas  inter  se  oppositas.  2.  Possitne  unam  tenere 
ut  veram,  alteram  ut  probabiliorem. 

n.  896.  QuaeriturS"^,  possintne  certitudo  et  opinlo  esse  simul.  Resp. : 
Id  pendet  ex  obiecti  consideratione.  —  n.  897.    SolvunUir  dubia. 

n.  898.  Quaeritur  9«,  sitne  discrimen  inter  certitudinem  scientiae  et 
certitudinem  fidei.  —  n.  899.  R  e  s  p. :  Actus  scientiae  essentialiter  differt  ab 
actu  fidei.  —  n.  900.  Solvuntur  dubia.  —  n.  901.  Scholia:  1.  Fides  humana 
et  fides  divina.  2.  Fides  ethica.  3.  Fides  opinativa.  4.  Errores,  qui  ver- 
tuntur  in  notione  fidei. 

n.  902.  Quaeritur  10°,  possintne  ea,  quae  in  se  certa  nobis  sunt, 
etiam  fide  credi.  —  n.  903.  Resp. :  Non  sunt  accusandi  absurditatis ,  qui 
censent.  fidem  et  scientiam  rei  attestatae  in  uno  intellectu  simul  esse  posse. 
—  n.  904.  Solvuntiir  duhia.  —  n.  905.  Corollarium.  Idipsum  putandum 
videtur  de  fide  et  certitudine  rei  in  attestante. 


Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis    .  pag.  428-644 

n.  906.     Ordo  procedendi. 

Disputatio  prima.   Quaestiones  de  universalibus      pag.  428—486 
Sectio  prior.     De  universalibus  in  communi  .       .       pag.  428—452 

n.  907.     Huius  tractationis  vis  et  potestas. 

n.  908.  Quaeritur  l^,  sitne  scientia  omnis  de  universalibus.  — 
n.  909  —  911.  Resp. :  Scientia  humana  non  x^otest  esse  nisi  de  rebus  sive 
universalibus  sive  singularibus,  ut  eae  subsunt  notionibus  universalibus,  i.  e. 
notionibus  ab  individualitate  rerum   abstractis.  —  n.  910.    Solvuntur  duhia. 

n.  911.  Quaeritur  2°,  possitne  natura  a  parte  rei  aliqua  ratione  pu- 
tari  universalis.  —  n.  912.  Resp. :  Retinendum  est,  naturam  nuUo  modo  ex 
rerum  partibus  universalem  essc.  —  n.  913.  Scholion.  Qua  ratione  ideae  in 
mente  divina  existentes  se  habeant  ad  universalia. 

n.  914.  Quaeritur  30,  an  praecisiones  obiectivae  ab  omni  adversaria 
cavillatione  defendi  possint.  —  n.  915.  Resp. :  Hae  praecisiones  inter  eius- 
dem  individui  attributa,  quae  se  formaliter  non  includunt,  admittendae  sunt. 
—  n.  916,  917.    Solvuntur  duhia. 

n.  918.  Quaeritur  40,  quae  sit  distinctio  inter  gradus  metaphysicos.  — 
n.  919 — 922.  Resp, :  Gradus  raetaphysici  eiusdem  rei  nullo  modo  distinguun- 
tur  actu  ex  rerum  partibus ;  distinguuntur  tamen  mente  per  praecisionem 
obiectivam.  —  n.  923.  —  Solvuntur  dubia.  —  Scholia:  1.  Conceptus  speciei 
non  est  per  se  compositus  ex  simplicibus.  2.  Rationes  universales  abstractae 
qua  ratione  praedicentur. 

n.  925.  Quaeritur  5^,  quomodo  ab  intellectu  universale  efficiatur. — 
n.  926,  927.  Resp.  1°:  Ad  universale  directum  praeter  apprehensionem 
confusivam  omnino  requiritur  abstractio.  Neque  tamen  ad  id  per  se  neces- 
saria   est   comparatio ;    etiamsi  haec  ad  illud  occasionem    praebere   solet.  — 


XVI  Index  specialis. 

n.  928,  929.  Resp.  2^:  Ad  universale  logicum  sive  rellexum  practer  abs- 
tractionem  requiritur  comparatio.  —  n.  930.  Solvuntur  dubia.  —  n.  931. 
Scholion.  Num  alia  praeter  intellectum  sit  facultas,  qua  universale  effici  possit. 

Sectio  alterji.     De  praedicabilibus     ....       pag.  452—486 

n.  932.    Ordo  quaestionum. 

n.  933,  934.  Qu  aer  i  tur  1^,  sitne  genus  recte  definitum.  —  n.  935.  Resp. : 
Genus  recte  definitur,  ut  sit  praedicabile  quiddam,  quod  de  multis  specie 
differentibus  praedicari  potest  in  quid.  —  n.  936.  Solvuntur  clubia.  —  n.  937. 
Scholia:  1.  Qua  ratione  genus  trahatur  a  rerum  materia.  2.  Num  genus 
eodem  modo  praedicetur  de  individuis,  quo  de  speciebus.  3.  Utrum  genus 
praedicetur  ut  pars  an  ut  totum.  4.  Quae  sit  relationum  raultitudo,  quibus 
genus  refertur  ad  species  suas.  5.  Qua  ratione  genus  differentias  et  species 
contineat.  —  n.  938.  Corollaria:  1.  Conceptus  „generis  primordialis"  re- 
iciendus  est.  2.  Discrimen  inter  species  multas  unius  generis,  et  formationes 
multas  unius  speciei. 

n.  939.  Quaeritur  2«,  qua  ratione  genus  in  difterentia  specifica  in- 
cludatur.  —  n.  940.  Resp. :  Genus,  ut  genus  est,  in  differentia  formaliter 
considerata  non  includitur.  —  n.  941.  Corollaria:  1.  Quomodo  genus  prae- 
dicetur  de  differentia.  2.  Ex  genere  et  differentia  fit  unum  per  se.  3.  Genus 
et  difPerentia  distinguuntur  ratione  tantum.  4.  Ens  non  potest  esse  genus. 
5.  Quae  sit  habitudo  inter  genus,  speciem,  difPerentiam. 

n.  942,  943.  Quaeritur  3»,  sitne  species  recte  definita  ab  Aristote- 
licis.  —  n.  944.  Resp.  affirmative.  —  n.  945.  Scholia:  1.  Speciei  ad 
genus  comparatio.  2.  Speciei  notio  triplex.  3.  Quomodo  hae  notiones  uni- 
cuique  speciei  conveniant.  4.  Genus  de  individuis  non  praedicatur  nisi 
interveniente  specie.  5.  Individuum  una  relatione  refertur  et  ad  genus  et 
ad  speciem.  6.  Species  recte  comparantur  numeris.  7.  Species  una  non 
potest  formaliter  includi  in  altera.  8.  Qua  ratione  ex  speciebus  duabus  com- 
poni  possit  tertia.  9.  Reperiaturne  in  rebus  species  infima.  10.  Quid  sit 
„differre  specie".  —  n.  946.  Corollaria:  1.  Lex  continuitatis  statuta  a 
Lkibnizio.    2.  Evolutionismus.     3.  Evolutio  statuta  ab  Hegel. 

n.  947.  Quaeritur  4",  quidnam  sit  prius ,  utrum  genus  an  species. 
Resp. :  Prius  cognoscimus  genus,  ut  est  totum  metaphysicum  indetermina- 
tum.  —  n.  948.  Solvuntur  duhia.  —  n.  949.  Scholia:  1.  Propter  intentam 
speciem  intenditur  genus.    2.  Cur  prius  dicatur  de  specie  quam  de  differentia. 

n.  950.  Quaeritur  5»,  possitne  esse  genus  in  unica  specie,  et  species 
in  unico  individuo.  —  n.  951.  Resp.  1»:  Genus  secundum  entitatem  suam 
in  unica  specie  reperiri  potest,  non  vero,  ut  est  totum  universale.  Resp.  2°: 
Species  ut  species  esse  potest  in  unico  individuo ,  non  vero  species,  ut  est 
universale  quid. 

11.  953,  954.  Quaeritur  6^,  sitne  individuum  recte  definitum.  — 
n.  955,  956.  Kesp. :  Ratio  individui  secundum  considerationem  logicam  recte 
eo  contineri  dicitur,  quod  individuum  sit  id,  quod  non  potest  praedicari 
de  multis,  sive  id,  quod  praedicatur  de  uno  solo.  —  n.  957.  Solvuntur 
dubia.  —  n.  958.  Scholia:  1.  Error  Nominalistarum.  2.  Possitne  definitio 
individui  peti  ab  accidentibus. 

n.  959.  Quaeritur  7«,  sitne  differentia  recte  definita.  —  n.  960.  Resp. : 
Definitio,  qua  dicitur  differentia  specifica  esse  „id,  quod  de  multis  ct  specie 


Index  specialis.  xvii 

differentibus  praedicatur  in  quale  quid",  accuratius  exprimenda  est,  et  reti- 
nenda.  —  n.  961.  Solvuntnr  diibia.  —  n.  962.  Scholia :  1.  Qua  ratione  diffe- 
rentia  inferior  contineat  superiorem.  2.  Differentia  quomodo  genus  perficiat. 
3.  Differentia  quomodo  refcratur  ad  genus,  ad  speciem,  ad  inferiora.  4.  Quo- 
modo  praedicetur  differentia  de  specie,  quam  ut  pars  constituit.  5.  Differen- 
tiarum  divisio.     6.  Possintne  genus,  differentia,    species  inter  se  reciprocari. 

n.  963,  964.  Quaeritur  8°,  sitne  proprium  recte  definitum.  —  n.  965. 
R  e  s  p. :  Proprium  recte  a  Porphyrio  descriptum  est,  ut  sit  id,  quod  convenit 
omni  soli  semper;  vel  ab  Aristotele:  id  quod  non  indicat  Esse  rei,  soli 
autem  inest  et  conversim  praedicatur.  —  n.  966.  Solvutitur  duhia.  —  n.  967. 
Scholia:  1.  Discrimen  inter  accidens  proprium  et  accidens  contingens. 
2.  Proprium  est  medium  quid  inter  essentiam  et  accidens  contingens.  3.  Inter 
essentiam  et  proprium  non  debet  esse  distinctio  realis. 

n.  968,  969.  Quaeritur  9»,  sitne  accidens  contingens  recte  definitum. 
—  n.  970.  Resp.  :  Accidens  recte  definitur :  id  quod  adest  et  abest  sine  sub- 
iecti  corruptione.  —  n.  971.  Solvuntnr  duhia.  —  n.  972.  Scholia:  1.  Acci- 
dens  contingens   vocari  potest  accidens    individui.     2.    Divisiones  accidentis. 

n.  973.  Quaeritur  10«,  rectene  quinque  numerentur  praedicabilia.  — 
n.  974.    Resp.  affirmative.    —   n.  975.    Solvuntur  duhia.  —  n.    976.  Scholia: 

1.  Praedicabilium    alia    in    inferioribus ,    alia    in   subiectis    inesse    dicuntur. 

2.  Utrum  ratio  universalis  de  quinque  praedicabilibus  dicatur  univoce  an 
analoge.  3.  Hac  divisione  tangitur  etiam  universale  metaphysicum.  4.  Prae- 
dicabilia  partim  in  concreto  praedicantur,  partim  in  abstracto. 

Disputatio  Secunda.    Quaestiones  ad  secimdam  mentis  ope- 
rationem  spectantes pag.  486—522 

n.  977.    Indicatur  tractationis  ordo. 

8ectio   prior.     De    enuntiationum   materia   sive    de   significatione 
terminorum pag.  486—496 

n.  978.  Quaeritur  1°,  in  quo  essentia  signi  sit  sita.  —  n.  979. 
Resp.:  Distinguendum  est  inter  signum  vi  vocis  latiore  et  pressiore.  — 
n.  980.  Solvuntur  dtibia.  —  n.  981.  Scholia:  1.  Signum  et  ad  rem  signatam 
refertur,  et  ad  potentiam  cognoscentem.  2.  Ad  quem  causae  ordinem  signi- 
ficatio  signi  pertineat.  3.  Qua  rafione  omne  signum  ad  manifestandum  aliud 
sit  institutum. 

n.  982.  Quaeritur  2«,  quid  voces  humanae  significent  et  quomodo.  — 
n.  983.  Resp.  l^^:  Voces  sunt  signa  conceptuum  manifestativa,  non  tamen 
suppositiva.  Resp.  2^:  Voces  sunt  signa  naturalia  loquentis  et  quarundam 
animi  commotionum.  Resp.  3«:  Voces  sunt  signa  arbitraria,  non  autem  natu- 
ralia  rerum  et  conceptuum.  —  n.  984.  Solvuntur  duhia.  —  n.  985.  Scholia: 
1.    De   vocabulorum    origine.  —  2.    Grammaticalis    vocabulorum    distributio. 

n.  986.  Quaeritur  3'^,  significentne  voces  prius  res  an  conceptus.  — 
n.  987,  988.  Responsiones  sex.  —  n.  989.  Solvuntur  duhia.  —  u.  990. 
CoroUaria:  1.  Verbum  interius  est  causa  verbi  exterioris.  2.  Quid  vox 
prius  significet  in  ordine  causae,  quid  in  ordine  effectuum.  3.  Possitne  vox 
perfectius  indicare  rem,  quam  a  loquente  intelligatur.  4.  Quid  ad  loquelam 
requiratur  ex  parte  loquentis,  quid  ex  parte  audientis. 
Pesch,    Logica.    II.  b 


xvm  Index  specialis. 

Sectio   altera.     De   ipsa  secunda  mentis  operatione    pag.  496—521 

n.  991.     Quae  ait  huius  tractationis  materia. 

n.  992.  Quaeritur  l'^,  sitne  definitio  enuntiationis  ab  Aristotele  tra- 
dita  conveniens.  —  n.  993.  Resp.:  Recte  definitur  enuntiatio :  oratio,  in 
qua  est  verum  aut  falsum.  —  n.  994.  Solvuntur  dnhia.  —  n.  995.  Scholia: 
1.  Definitio  enuntiationis  mentalis.  2.  Alia  enuntiationis  vocalis  definitio. 
3.  Variae  de  natura  enuntiationis  mentalis  sententiae.  4.  Ad  quid  referatur 
in  enuntiatione  praedicatum.  5.  Cognitio  hominis  perfecta  reperitur  in  solo 
iudicio.  6.  ludicii  origo.  7.  Aliud  est  iudicium  in  homine.  aliud  in  spiritu 
puro.     8.  Quomodo  iudiciura  sit  in  Deo. 

n.  996.  Quaeritur  2°,  sitne  veritas  enuntiationis  in  relatione  confor- 
mitatis  ad  res.  —  n.  997.  Resp.  affirmative.  —  n.  998.  Corollaria :  1.  Re- 
iciuntur  iudicia  pure  formalia.  2.  Qua  ratione  ipsa  mentis  ad  rem  confor- 
mitas  sit  obiectum  iudicii.    3.  Quid  proxime  significetur  enuntiatione  externa. 

n.  999.  Quaeritur  3<^,  quodnam  Esse  in  enuntiationis  copula  expres- 
sum  sit.  —  n.  1000.  Resp. :  Enuntiatio  significat  actum  compositionis.  qui 
ab  inhaerentia  praedicati  in  subiecto  diversus  est.  —  n.  1001.    Solvuntur  duhia. 

n.  1002.  Quaeritur  4°,  unde  iudicia  accipiant  necessitatem.  —  n.  1003. 
Resp.  1°:  ludicia  rationalia  necessitatem  trahunt  ex  principio  contradi- 
ctionis.  —  n.  1004.  Resp.  2«:  ludicia  experimentalia  una  ratione  fundantur 
In  experientia;  altera  autem  ratione  ad  principium  contradictionis  revocanda 
sunt.  —  n.  1005.  Corollarium.  Erravit  ergo  Leibnizius,  quum  haec  iudicia 
resolveret  in  principium  rationis  „sufficientis".  —  n.  1006.  Resp.  3«:  lu- 
dicia  illa  experimentalia ,  quae  sunt  universalia,  indirecte  nituntur  in  prin- 
cipio  rationis  „sufficientis".  —  n.  1007.  Resp.  4^:  ludicia  omnia  necessaria 
lianc  suam  necessitatem  trahunt  ex  obiectiva  rerum  realitate.  —  n.  1008. 
Solvuntur  duhia.  —  n.  1009.  Scholion.  Quomodo  haec  doctrina  conveniat 
cum  veritatibus  aliis. 

n.  1010.  Quaeritur  5o,  possitne  iudicium  esse  verum  et  falsum.  — 
n.  1011.  Responsiones  quattuor.  —  n.  1012.  Solvuntur  duhia.  —  n.  1013. 
Scholia:  1.  Quid  veritas  iudicio  superaddat.  2.  Sitne  enuntiatio  vocalis 
tantum  vera  in  ultimo  instanti  prolationis. 

n.  1014.  Quaeritur  6<^,  rectene  distinguantur  iudicia  universalia  et 
particularia.  —  n.    1015.     Resp.    affirmative.   —  n.  1016.    Solvuntur  duhia. 

n.  1017.  Quaeritur  7°,  rectene  distinguantur  iudicia  affirmativa  et 
negativa.  —  n.  1018.  Resp.  affirmative.  —  n.  1019.  Solvuntur  duhia.  — 
n.  1020.  Scholia:  1.  Negatio  est  ens  rationis.  2.  Affirmatio  prior  est  nega- 
tione.     3.  ludicium  affirmativum  dignitate  negativum  praecellit. 

n.  1021.  Quaeritur  8",  qua  rationc  voluntas  in  iudicio  interveniat.  — 
n.  1022.  Resp.  b':  ludicium  nunquam  a  voluntate  elicitur.  Resp.  2°: 
Tamen  a  voluntate  imjjerari  potest.  —  n.  1023.  Resp.  3»:  Sunt  iudicia, 
quae  a  voluntate  imperata  non  sunt.  —  n.  1024.    Solruntur  duhia. 

n.  1025.  Quaeritur  9t>,  sitne  in  iudicio  assensio  sive  dictio  actus,  qui 
ab  ipsa  veritatis  perspicientia  diversus  sit.  —  n.  1026.  Resp.:  Assensus 
ille,  qui  a  voluntate  est  imperatus,  est  actus,  qui  a  veritatis  perspicientia  re 
distinguitur.  —  n.  1027.  Solvuntur  duhia.  —  n.  1028.  CoroJlarium.  Semper 
ergo  ad  assensum  illum,  qui  est  idem  atque  perspicieutia,  assensus  alter  ac- 
cedere  potest. 


Index  specialis.  xix 

Disputatio     tertia.      Quaestiones    de    tertia    mentis    opera- 

tione pag.  522—576 

n.  1029.     Natura  discursus. 

Sectio  prior.     Do  discursu  in  genere  pag.  522—551 

n.  1030.  Quaeritur  lo,  rectene  veteres  modos  syllogismi  enumerave- 
rint.  —  n.  1031.    Solinintur  duhia. 

n.  1032.  Quaeritur  2t>,  sitne  discursus  actus  simplex  an  compositus. 
—  n.  1033.  Resp.  1*»:  Discursus  conclusione  expressus  est  actus  simplex.  — 
Resp.  2*^:  Si  autera  accipiatur  completus,  est  actus  compositus. 

n.  1034.  Quaeritur  3«,  quae  sit  differentia  inter  intelligentiam  puram 
et  discursum  rationalem.  —  n.  1035.  Resp.:  Intellectus  intelligendo  rem 
videt  in  seipsa  vel  rem  unam  in  alia;  ratiocinando  movetur  ad  cognoscen- 
dum  ex  una  re  cognita  rem  incognitam.  —  n.  1036.  Solvuntur  duhia.  — 
n.  1037.  Scholia:  1.  Actus  discursivus  in  quam  feratur  copulam.  2.  Re- 
irulae  ad  consequentiam  spectantes.  —  n.  1038.  CoroUaria:  1.  In  cognitione 
sensitiva  non  est  discursus  proprie  dictus.  2.  Discursus  est  cognitio  con- 
naturalis  homini. 

n.  1039 — 1041.  Quaeritur  4»,  sitne  ratiocinium  revera  fons  cognitio- 
nis  novae.  —  n.  1042,  1043.  Resp« :  In  ratiocinio  ea  inest  vis,  ut  non  so- 
lum  veritates  aliunde  cognitas  illustrare  et  confirmare  possit,  sed  etiam  no- 
varum  veritatum  cognitionem  possit  efficere.  —  n.  1044.  Solvuntur  duhia.  — 
n.  1045.  Scholia:  1.  Sex  syllogismorum  simplicium  facultates.  2.  Tres 
propositionum  conditiones. 

n.  1046.  Quaeritur  o^,  num  ad  cognitionem  conclusionis  eliciendam 
praevia  de  bonitate  consequentiae  cognitio  sit  necessaria.  —  n.  1047.  Resp.: 
Neque  iudicium  praevium  requiritur,  neque  apprehensio  praevia.  —  n.  1048. 
Solvunttir  duhia.  —  n.  1049.  Scholion.  Utrum  propositio  maior  prius  tem- 
pore  et  minor  simul  tempore  cum  conclusione  cognoscatur,  necne. 

n.  1050.  Quaeritur  6°,  quomodo  assensus  conclusionis  attingat  obiecta 
praemissarum  —  n.  1051.    Resp.:   1.  Requiritur  coexistentia  saltem  virtualis. 

2.  Actus  conclusionis  per  se  et  formaliter    praemissas  attingere  non  videtur. 

3.  Pendet  tamen  actus  ille  a  praemissis  intellectum  saltem  illuminantibus.  — 
n.  1052.  Solvuntur  duhia.  —  n.  1053.  CoroUaria:  1.  Conclusio  essentialiter 
pendet  a  praemissis.  2.  Potest  tamen  intellectus  sine  praemissis  obiecto 
conclusionis  assentiri  actu  alio,  qui  non  est  conclusio. 

n.  1054,  1055.  Quaeritur  7",  quo  pacto  praemissae  conclusionem  ef- 
ficiant.  —  n.  1056.  Resp.:  Praemissae  indolem  habent  causarum  activarum 
et  efficientium.  —  n.  1057.    Solvuntur  dubia. 

n.  1058.  Quaeritur  8°,  feraturne  intellectus  necessitate  ad  assentien- 
dum  conclusioni,  postquam  assensus  praemissis  datus  sit.  —  n.  1059. 
Resp.  l^:  Intellectus  directe  impcdiri  non  ])otest,  ne  post  praemissas  evi- 
dentes  perceptas  assensum  conclusionis  exerceat.  —  n.  1060.  Resp.  2^:  Si 
de  praemissis  probabilibus  agitur,  intellectus  neccssario  assentiet  conclusioni 
ut  deductae,  non  autem  ut  verae.  —  n.  1061.    Solvuntur  duhia. 


XX  Index  specialis. 

n.  1062.  Quaeritur  9^^,  num  conclusio  semper  necessario  sequatnr 
sumptionem  debiliorem  etiam  quoad  certitudinem.  —  n.  1063,  1064.  Resp. : 
Conclusio  formaliter  accepta  semper  sequitur  partem  debiliorem ;  sumpta 
autem  materialiter,  fieri  potest,  ut  sit  certior. 

Seetio  altera.  Quaestiones  de  aliquibus  rebus  ad  argumenta- 
tionem  spectantibus pag.  551—576 

n.  1065,   1066.     De  distributione  logicae. 

n.  1067.  Quaeritur  l^,  in  quo  vis  syllogismi  demonstrativi  sit  sita.  — 
n.  1068.  Resp. :  Syllogismus  prout  diverso  modo  consideratur,  ex  diversis 
rationibus  vim  trahit  suam.  —  n.   1069.    Solvuntur  duhia. 

n.  1070.  Quaeritur  2°,  liceatne  argumentari  per  omnia  causarum 
genera.  —  n.  1071.  Resp.  affirmative.  —  n.  1072.  Solvuntur  dubia.  — 
n.  1073.  Scholia:  1.  Medium  demonstrationis  potissimae.  2.  Ex  causa  una 
accipitur  ratio  alterius.  3.  Res  una  diversas  causas  significare  potest.  4.  Ex 
varietate  causarum  nascitur  aliqua  argumentandi  varietas.  5.  Per  causas 
aperitur   rei    essentia.     6.    Cuiusnam    extremi    definitio    sit  terminus  medius. 

7.  In  demonstratione  a  posteriori  ad  quodvis  causae  genus  concludi  potest. 

8.  Ex  quo  causarum  genere  concludatur  in  rebus  mathematicis. 

n.  1074.  Quaeritur  3°,  quaenam  res  demonstrationis  indigeant  et  quo- 
modo  cognoscantur  principia.  —  n.  1075.  Resp.  1«:  Non  omnia  demon- 
stratione  egent  nec  omnia  possunt  demonstrari.  —  n.  1076.  Resp.  2»: 
Quaedam  prima  principia  nobis  a  natura  insunt  non  solum  per  modum  fa- 
cultatis,  sed  etiam  per  modum  habitus.  3<^:  Haec  principia  ab  homine  non  co- 
gnoscuntur  perfecte  nisi  post  habitara  experientiam.  —  n.  1077.  Resp.  4°:  Acci- 
dentia  contingentia  per  se  nec  possunt  nec  debent  a  priori  demonstrari.  5*^:  Si- 
militer  est  arbitrandum,  existentiam  alicuius  rei  creatae  simpliciter  a  priori 
demonstrari  non  posse.  6°:  Essentialia  per  se  non  possunt  nec  debent  demon- 
strari.  7»:  Id  quod  proprie  ut  demonstrandum  sumitur,  est  sola  subiecti  pro- 
prietas.  8°:  Per  demonstrationem  potissimam  ea  tantum  subiecti  proprietas  de- 
monstrari  potest,  quae  inest  subiecto  convertibiliter.  —  n.  1078.  Solvuntur  duhia. 

n.  1079.  Quaeritur  4«,  sitne  scientia  recte  definita.  —  n.  1080.  Resp. : 
Scientiam  recte  definitam  habemus ,  ut  sit  cognitio  rerum  per  causas.  — 
n.  1081.  Solvuntur  duhia.  —  n.  1082.  Scholia:  1.  Recte  scientia  ducitur 
esse  habitus  specialis.  2.  Sitne  Scire  per  causas  internas  tantum,  an  etiam 
per  externas.  3.  Scientiam  sequitur  respectu^s  ad  rem  scitam.  Scientia  est 
qualitas  simplex.  4.  Quomodo  definiatur  scientia  habitualis.  5.  Referaturne 
scientia  ad  obiecta  sua,  ut  sunt  res,  an  ut  sunt  scibilia.  —  n.  1083.  Corol- 
laria:  1.  Scientia  est  tantum  de  necessariis;  2.  tantum  de  perpetuis.  3.  Vox 
scientiae  modo  significat  perfectionem  mixtam,  modo  perfectionem  puram. 

n.  1084,  1085.  Quaeritur  5»^,  quae  sit  utilitas  artis  dialecticae  in 
philosophia  Aristotelica.  Expositio  historica.  —  n.  1086.  Rationes  dubi- 
tandi.  —  n.  1087.  Resp.:  Dialectica  ex  mente  Aristotelis  intellecta  ad 
acquirendam  scicntiam  multum  confert.  —  n,   1088.    Solvuntur  duhia. 

n.  1089.  Quaeritur  6^',  sitne  utilis  tractatio ,  quae  est  de  locis.  — 
n,   1090.    Rcsp.  affirmative.  —  n.   1091.    Solvuntur  dubia. 

n.  1092.  Quaeritur  7",  sitne  historia  philosophiae  retinenda  in  ipsa 
philosophia.  —  n.   1093.    Solvuntur  duhia. 


Index  specialis.  xxi 

Disputatio   quarta.      Quaestiones    de   scientia  obiective   ac- 

Cepta pag.  576—644 

n.  1094.     Quae  sit  huius  tractationis  latio. 

Sectio  prior.  De  scientia  secundum  se  considerata       pag.  577—623 

n.  1095.     Notio  scientiae  obiective  acceptae. 

n.  1096.  Quaeritur  1«,  qua  via  scientia  acquiratur.  —  n.  1097.  Resp. : 
Scientia  acquiritur  inventione  et  doctrina.  —  n.  1098.  Solvuntiir  diibia.  — 
n.  1099.    Scholia:    1.  Via  doctrinae  non  est  sita  in  sola  methodo  synthetica. 

2.  Usus  imaginum,  comparationum.  3.  Doctrina  efficitur  vel  voce  vel  scripto. 
4.  Quomodo  scientia  perficiatur.  5.  Quomodo  corrumpatur.  G.  Quid  docilitas, 
quid  sollertia.     7.  Quaenam  scientia  appetenda. 

n.  1100.  Quaeritur  2«,  nura  unum  aliquod  sit  omnis  scientiae  priu- 
cipium  deductivum.  —  n.  1101.  Bresp.:  Nullum  pro  humano  intellectu  prin- 
cipium  deductivum  reperiri  potest,  unde  veritates  omnes  trahi  possint.  — 
n.   1102.    Solvuntur  duhia. 

n.  1103.  Quaeritur  3^,  requiraturne  ad  scientiae  perfectae  rationem 
et  synthesis  et  analysis.  —  n.  1104.  Resp.  1°:  Ad  analysim  accedere  debet 
synthesis.  Resp.  2°:  Ante  synthesim  requiritur  analysis.  —  n.  1105.  Sol- 
viintur  dubia. 

n.  1106.  Quaeritur  4o,  quae  sit  recta  scientiae  divisio.  --  n.  1107. 
Resp.  1°:  Scientia  recte  divisa  est  in  speculativam  et  practicam.  Resp.  2°: 
Pro  diversitate  obiecti  materialis  dividi  potest  scientia  in  realem  et  intentio- 
nalem.  — n.  1108.  Resp.  3°:  Generalis  divisio  scientiarum  speculativarum, 
quae  reales  sunt,  prima  haud  inepte  a  diverso  abstractionis  gradu  tracta  est. 
Resp.  40 :  Scientia  practica  non  sine  ratione  divisa  est  in  scientiam  activam 
et  factivam.  —  n.  1109,  1110.  Solvuntur  dubia.  —  n.  1111.  Scholia:  1.  Quae 
sit  ulterior  scientiae  divisio.    2.  Discrimen  inter  artem  et  scientiam  practicam. 

3.  Artium  aliae  activae  sunt,  factivae  aliae.  4.  Est  scientia  communis  omnium 
artium;  sunt  quoque  scientiae  speciales  singularum  artium.  5.  Prioritas  et 
nobilitas  scientiarum  inter  se  comparatarum.  6.  Modus  agendi  in  scientiis  variis. 

n.  1112,  1113.  Quaeritur  5*^,  habeatne  scientia  subalternata  rationem 
scientiae  proprie  dictae.  Notiones  praeviae.  —  n.  1114.  Rationes  dubitandi. 
n.  1115.  Resp. :  Fieri  potest,  ut  scientia  subalternata,  etiam  seiuncta  a  sub- 
alternante,  habeat  rationem  verae  scientiae;  quamvis  imperfecta  putanda 
sit  quoad  statum  suum.  —  n.   1116.  Solvuntur  dubia. 

n.  1117.  Quaeritur  6°,  possitne  esse  scientia  proprie  dicta  de  rebus 
naturalibus.  —  n.  1118.  Resp. :  Scientia  naturalis  est  scientia  proprie 
dicta.  —  n.  1119 — 1121.  Solvuntur  dubia.  —  n.  1122.  Scholion.  Errant, 
qui  omnem  scientiam  reducere  volunt  ad  scientiam  naturalem. 

n.  1123.  Quaeritur  7«,  sitne  historia  scientiis  annumeranda.  — 
n.  1124 — 1130.  Resp.  1»:  Fieri  potest,  ut  per  traditionem  et  alia  docu- 
menta  vera  comparetur  de  rebus  gestis  temporis  praeteriti  certitudo.  Id  pro- 
batur  de  traditione  orali,  de  traditione  scriptis  documentis  expressa,  de  mo- 
numentis.  —  n.  1131 — 1134.  Resp.  2*':  Historia  est  scientia  proprie  dicta 
sub  respectu  triplici.  —  n.  1135 — 1137.  Solvuntur  dubia.  —  n.  1138.  Co- 
rollaria:  1.  Quod  hodie  veniat  nomine  „historiae".  2.  Discrimen  inter  historiae 
philosophiam  et  scientiam.     3.  Quaenam  historico  debeant  esse  proposita. 


XXII  Index  specialis. 

n.  1130.  Qiiaeritiir  8^,  nectanturne  singulac  scientiae  inter  se  cora- 
muni  vinculo.  —  n.  1140.  Resp. :  In  ordine  rationis  humanae  comraune 
scientiarura  vinculura  est  metaphysica.  —  n.  1141.    Solvuniur  dubia. 

Sectio  altera.     De  relatione  inter  scientiam   humanam  et  revela- 
tionem  clivinam pag.  623-644 

n.  1142.     Huius  tractationis  ratio. 

n.  1143.  Quaeritur  lo,  sitne  scientia  sive  ratio  huraana  liraitata  quoad 
materiara.  —  n.  1144,  1145.  Resp.  1»:  Quaraquam  nulla  veritas  esse  pot- 
est,  quae  sit  contra  rationera,  taraen  per  huius  rationis  humanae  luraen  con- 
stat,  multas  esse  posse  voritates,  quae  absolute  et  per  se  humanae  rationis 
captura  excedunt.  —  n.  1146,  1147.  Resp.  2°:  Veritates,  quae  supra  ra- 
tionem  sunt,  possunt  esse  materia  doctrinae,  quae  a  revelatione  divina  pro- 
cedat.  —  n.  1148.  Resp.  3°:  Revelatio  divina  est  motivum  perfectae  cer- 
titudinis.  —  n.  1149,  1150.  Resp.  4«:  Mysteria  a  Deo  revelata  vel  veritates 
certo  a  Deo  revelatae  non  possunt  irapugnari  ulla  praetensa  obscuritate.  — 
n.  1151,  1152.  Solvuntur  duhia.  —  n.  1153.  Corollaria:  1.  Errant,  qui  ra- 
tionem    huraanara    hahent    pro    norma    principe    veritatis    etiara    revelatae. 

2.  Errant,    qui    orania    dograata    censent    esse    obiectura  huraanae  scientiae. 

3.  jNIysteria  revelata  quod  attinet,  ratio  huraana  neque  est  principiura  cogni- 
tionis,  neque  fons  probationis  neque  raediura  plenae  apprehensionis.  4.  Post 
factara  revelationera  duplex  est  ordo  cognitionis.  5.  Philosophia  est  ancilla 
theologiae.  —  n.  1154.  Scholion.  Ratio  huraana  etiara  intra  liraites  ipsius 
naturae  adraodura  coartata  est. 

n.  1155.  Quaeritur  2o,  sitne  generatira  revelatio  divina  rationi  hu- 
raanae  utilis  vel  necessaria.  —  n.  1156,  1157.  Resp. :  Salubriter  divina  pro- 
vidit  providentia ,  ut  ea  etiam,  quae  ratio  invcstigare  potest,  fide  tenenda 
praeciperet,  ut  sic  omnes  de  facili  possent  divinae  cognitionis  participes 
esse.  —  n.  1158,  1159.  Solvuntur  dubia.  —  n.  1160.  CoroUaria:  1.  Fides 
aeque  necessaria  excultioribus,  quara  rusticis.  2.  Vana  est  distinctio  inter 
fidera  religiosam  et  fidera  rationalera.  —  Scholia:  1.  Positiva  rei  revelatae 
cum  ratione  convenientia  possitne  esse  criterium  verae  revelationis.  2.  Quid, 
si  non  existeret  revelatio  supernaturalis  ? 

n.  1162.  Quaeritur  3«,  quid  arbitrandum  sit  de  libertate  scientiae 
sive  rationis  humanae  independentia.  —  n.  1163.  Resp.:  Nullo  raodo  ratio 
huraana  ea  independentia  est  praedita,  quara  Rationalistae  ipsi  ascribunt.  — 
n.  1164,  1165.    Solvuntur  dubia. 

n.  1166.  Quaeritur  4«,  debeatne  philosophia  sese  subraittere  auctori- 
tati  revelantis  Dei.  —  n.  1167,  1168.  Resp. :  Philosophia  intrinsecus  subiecta 
est  doctrinae  fidei  ut  normae  negativae.  —  n.  1169.  Solmntur  dubia.  — 
n.  1170.    Scholion.    De  concordia  inter  fidera  et  rationera. 


PARS  II. 

L  0  G  I  C  A    M  A  I  0  R. 

VOLUMEN  1. 


INSTITUTIONUM  LOGICALIUM 

PAES  ALTERA, 

QUAE  EST 

LOGICA    MAIOR. 


50L  rluilis  tractationis  ratio.  Consueverimt  veteres  post  ab- 
solutam  logicam  minorem,  quae  constituendis  praeceptis  ad  usum 
scholae  contenta  est,  ad  comparandam  logicam  perfectam  per 
quaestiones  procedere,  quae  et  usui  disputantium  et  studio  rerum 
subtiliorum  inservire  possent.  Hanc  logicam  maiorem  vocarunt. 
Nos  hunc  morem  pristinum  quum  retineamus,  nunc  ex  iis,  quae 
ante  sunt  posita  atque  praecepta,  seligentes,  quae  graviora  et  dif- 
ficiliora  videntur,  haec  diligentius  enucleare  conabimur  et  contra 
rationes  ex  parte  adversaria  obiectas  defendere. 

In  tres  libros  hanc  logicam  maiorem  dividi  initio  (n.  1)  diximus,  quo- 
rum  primus  quaestiones  criticas  continet  j  in  altero  quaestiones ,  quae  ad 
logicam  formalem  spectant,  quas  dialecticas  vocabimus,  proponuntur;  tertius 
denique  quaestiones  habebit,  quae  ad  praedicamenta  pertinent,  quas  onto- 
1 0  g  i  c  a  s  dicemus.  Sed  ante  nobis  paullulum  in  prooemio  sive  logicae  vesti- 
bulo  morandum  est,  quam  ad  res  interiores  veniamus. 

DISPUTATIO  UNA. 
Quaestiones    prooemiales. 

De  duabus  rebus  hac  in  disputatione  videtur  esse  dicendum : 
primo  de  aliquibus  notionibus  quasi  praeparatoriis  sive  propae- 
deuticis,  in  sectione  altera  de  natura  ipsius  logicae. 

SECTIO  PRIOR. 
Quaestiones  de  notionibus  (luibusdam  propaedeuticis. 

Inchoantibus  nobis  logicam  maiorem,  quaedam  accuratius  re- 
petere  oportet,    de  quibus  mentio   brevior  facta  est  in   libro   pro- 

Pesch,  Loglca.    U.  1 


2  Quaestiones  prooemiales. 

paedeutico;  quorum  disputatio  subtilior  ad  eas  res,  quae  sequen- 
tur,  praeparat  animos. 

Quaerimus  igitur,  1*^  sintne  recte  indicati  tres  modi  sciendi;  2"^  divisio 
possitne  revera  dici  modus  sciendi;  3°  definitio  manifestetne  revera  rei  essen- 
tiam;  4«  rectene  numerentur  tres  mentis  operationes;  5«  quo  ordine  de  tribus 
mentis  operationibus  sit  agendum  ;  6»  entia  logica  sintne  ficta  an  realia. 

QUAERITUR  l^ 
sintne  recte  indicati  tres  modi  Hciendi. 

502.  Rationes  dubitandi^.    Videtur  (1.)  sola  demonstratio  vocari  modus 

sciendi  sive  sciendi  instrumentum.  Sola  enim  demonstratione  efficitur,  ut  evi- 
denter  et  certo  cognoscamus  res  per  causas  suas.  —  (2.)  Modus  deinde  sciendi 
debet  minus  notum  manifestare  ex  magis  noto;  id  quod  per  solam  argumenta- 
tionem  fieri  potest.  —  (3.)  Definitio  et  divisio,  quum  ad  intelligentiam  spectent 
(n.  138,  Scholion)^  modi  sciendi  esse  non  possunt. 

(4.)  Vel  potius  dixeris,  solam  definitionem  esse  modum  sciendi;  sola 
enim  definitio  est  demonstratio  essentiae  (n.  139). 

(5.)  Vel  si  quis  modum  sciendi  accipere  velit  latius  pro  re  omni,  quae 
ignotum  manifestet,  is  omnes  effectus,  utpote  qui  notiores  manifestent 
causas  minus  notas ,  inter  modos  sciendi  numerare  debet.  Ita  pallor  est  id, 
quo  morbus  latens  manifestatur.  —  (6.)  Vel  saltem  dicere  oportebit,  omnem 
propositionem  simplicem,  quum  sit  oratio  ignotum  manifestans,  modum 
sciendi  esse. 

(7.)  Videtur  autem  certum  essc,  quattuor  reperiri  modos  sciendi.  Nam 
tot  sunt  modi  sciendi,  quot  sunt  orationes,  quae  vim  habent  ex  se  manifestandi 
veritatem;  atque  in  hoc  genere  quattuor  sunt:  definitio,  quae  manifestat  essen- 
tiam  obiecti;  divisio  partes  obiecti  reddit  perspicuas  atque  ita  etiam  ipsum  ob- 
iectum  illustrat ;  argumentatio  probat  proprietates ;  metbodus  integram  scientiam 
in  rectum  ordinem  digerendo  non  parum  luminis  veritati  aff^ert. 

(8.)  Falli  videntur,  qui  hos  tres  sciendi  modos  instrumenta  vocant. 
Nam  illud  tantum  esse  potest  instrumentum ,  quod  producit  effectum  a  se  di- 
versum. 

503.  ThesiSI   Recte  tres  modi   sive   instruinenta  sciendi  indicari 

solent. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota:  Modus  sciendi  varia  ra- 
tione  accipi  potest;  id  quod  alio  loco  (n.  137,  n.  138)  satis  in- 
dicavimus. 

Argumentum  (ex  conceptu  scientiae).  Tot  sunt  modi  sciendi, 
quot  sunt  orationes,  quae  proxime  et  per  se  vim  habent  in  nobis 
efficiendi  de  aliqua  re  scientiam.     Atqui   in   hoc  geuere  tres  sunt. 

*  De  usu  ci-opttov  sive  „rationum  dubitandi"  vide  n.  408  sqq.  (pag.  491 
not.  2). 


1.    De  notionibus  propaedeuticis.  3 

Tres  enim  sunt  causae,  quarum  notitia  per  se  et  proxime  alicuius 
rei  notitiam  gignere  vel  perficere  potest:  essentia,  partes,  pro- 
prietates. 

Dices,  etiam  notitiam  causarum  externarum  efficientis  et  finalis  ad  id  con- 
ducere,  vel  notitiam  effectuum.  Sed  respondeo,  id  verum  esse,  quatenus  ex 
efFectibus  et  causis  aliquid  concludatur,  quod  rei  internum  sit,  sive  ut  essentia, 
sive  ut  pars,  sive  ut  proprietas.     Tres  ergo  sunt  modi  sciendi. 

504.  Respondenda  quae  sint  ad  rationes  dubitandi  initio  positas,  paucis  est 
declarandum. 

(Ad  1.)  Si  quis  nomen  scientiae  ita  restringere  velit,  ut  solam  cognitionem 
discursu  acquisitam  intelligat,  is  certe  unum  tantum  modum  sciendi  esse  dicet. 

(Ad  2.)  Fatendum  est,  argumentationem  solam  posse  minus  notum  ex 
notiore  manifestare ,  si  agitur  de  manifestatione  discursiva.  Sed  est  etiam 
manifestatio,  quae  per  apprehensionem  acquiritur.  Ita  definitio  hominis 
horainem,  quum  minus  notus  sit,  notiorem  efficit  apprehensive  per  genus  et 
differentiam ;  divisio  totum,  quod  minus  notum  sit,  notius  reddit  apprehensive 
per  partes. 

(Ad  3.)  Definitio  est  res  definita,  sed  pluribus  et  clarioribus  expressa 
verbis  quoad  suam  essentiam.  Et  divisio  est  distincta  apprehensio  partium  in 
se  ipsis  clare  perceptarum,  ex  quibus  clare  perceptis  claritas  in  ipsum  con- 
ceptum  totius  redundat.  Itaque  et  definitio  et  divisio  manifestant  rem  osten- 
dendo  eius  causas  internas ;  in  qua  re  aliqua  demonstrationis  similitudo  cerni 
potest;  demonstratio  proprie  dicta  in  his  rebus  omitti  debet  non  propter  de- 
fectum,  sed  propter  excessum  luminis.  Definitio  praeterea  nobis  causam  indicat, 
■cur  alicui  rei  singulari  definitum  conveniat. 

(Ad  4.)  Quia  definitio  essentiam  demonstrat,  ideo  censetur  inter  sciendi 
modos  nobilissimus ;  neque  tamen  propterea  est  unicus. 

505.  (Ad  5.)  Non  manifestatio  quaelibet  satis  est,  ut  propter  eam  aliquid 
modis  sciendi  annumeretur.  Sed  requiritur  manifestatio  per  oratioUem  in- 
tenta.  Nec  satis  est  manifestatio  historica,  qua  aliqua  res  proponatur  ut  exi- 
stens ;  sed  requiritur  manifestatio  scientifica.  Nec  satis  est  manifestatio 
scientifica  quaelibet,  sed  ea  requiritur,  quae  rem  ipsam  proxime  et  per  se  mani- 
festet.     (Atque  ita  patet,  quid  respondendum  ad  6.) 

(Ad  7.)  Si  quis  modos  sciendi  accipiat  latius  ad  significandum  quemlibet 
modum  rite  procedendi  in  investiganda  veritate,  is  recte  quattuor  sciendi  modos 
statuet.  Nam  modus  certus  servandus  est  tum  quoad  cognoscendam  essentiam, 
tum  quoad  partes,  tum  quoad  proprietates,  tura  quoad  totum  ordinem  in  aliqua 
acientia  retinendum.  Et  revera  qui  praeter  tres  consuetos  sciendi  modos  dicitur 
methodus,  integram  scientiam  in  rectum  ordinem  disponendo  veritati  haud  pa- 
rum   luminis    affert  ^     Neque   tamen  est    modus  quartus    et   ab  aliis    distinctus, 


^  „Quum  methodus ,  inquit  Zabarella  ,  ait  habitus  logicus  docens  pro- 
cedere  ab  hoc  ad  aliud  cognitionis,  cognitionis  adipiscendae  gratia,  duplex 
poteat  esse  iste  processus.  Aut  enim  res  ipsas  tractandas  disponimus,  ut  prius 
de  hac,  postea  de  illis  agamus;  aut  a  cognitione  huius  ducimur  in  cognitionem 
illius.     Aliud  est  enim,    hanc  rem  prius  esse  cognoscendam  quam    illam;    aliud 


4  Quaestiones  prooeraiales. 

quo  mens  ad  rem  per  suas  causas  cognoscendam  adducaturj  sed  recta  methodus 
in  ipsis  modis  sciendi  reperiri  debet,  sicut  etiam  in  horum  modonim  combi- 
natione. 

(Ad  8.)  Quum  definitio  dicitur  esse  sciendi  instrumentum,  distinctione 
opus  est.  Si  accipitur,  quod  aiunt  in  actu  exercito,  pro  reali  et  efPecta 
definitione,  non  est  sciendi  instrumentum ,  sed  sciendi  forraa;  neque  scientiam 
efficit,  quae  a  se  distincta  sit.  Si  vero  accipitur  in  actu  signato  pro  defi- 
nitione ,  quae  fit  a  definiente  secundum  definiendi  regulam ,  revera  est  instru- 
raentura ;  nara  habet  effectura  a  se  dictinctura.  Consirailiter  de  divisione  et 
argumentatione  putandum  est. 

QUAERITUR  2^ 
divisio  possitiie  vere  dici  modus  sciendi. 

506.  Divisio    (o'.7.i'p£au)    praecipue   a   Platoxe    ut   instrumentum 

sciendi  statutum  est.  Qui,  ut  ante  ipsum  nemo,  dividendo  et 
disiungendo  verum  exquisivit  (n.  149).  Quid  enim,  ut  recte  ob- 
servat  Trendelenburo  *,  dialogis  frequentius,  quam  divisionibus  pro- 
positis  auditorem  in  alterutram  partem  compellere  ? 

Ratio  dubitandi  ex  doctrina  orta  est  ipsius  Aristotelis,  qui  hanc  pro- 
grediendi  rationera,  utpote  pro  cognitionis  severitate  laxiorem,  minoris  aestiraasse 
videtur^.  De  cuiua  raente  haec  Aquinas:  „Quura  aliquid  syllogistice  probatur, 
non  est  necessariura  ulterius,  quod  vel  interroget  de  conclusione,  nec  quod 
respondens  ei  det  conclusionem ;  sed  necesse  est ,  quod  conclusio  sit  vera 
praemissis  existentibus  veris.  Hoc  autem  non  accidit  in  via  divisionis.  Pro- 
ceditur  enira  via  divisionis,  quura  accepto  aliquo  corarauni,  quod  per  raulta 
dividitur,  reraoto  uno  concluditur  alterura.  .  .  .  Et  est  attendendura,  quod  satis 
convenienter  coraparavit  (Aristoteles)  divisionem  inductioni.  Utrobique  enim 
oportet  supponere,  quod  accepta  sint  omnia,  quae  continentur  sub  aliquo 
coramuni;  alioquin  nec  inducens  poterit  ex  singularibus  acceptis  concludere 
universale,  nec  dividena  ex  reraotione  quarundara  partiura  poterit  concludere 
aliara."  ^ 

Et  alia  ab  Aristotele  adversus  Platonem  *  notata  est  divisionis  iraper- 
fectio,  quae  in  eo  cerneretur,  quod  divisio,  etsi  descendendo  usque  ad  ultiraara 


est,  ex  hac  re  nota  nos  duci  in  cognitionera  illius  ignotae.  Hoc  quidera  me- 
thodi  proprie  sumptae  munus  est,  illud  autem  ordinis.  Propterea  dicunt,  pro- 
prium  esse  ordinis  disponere,  methodi  autem  notificare.  Hoc  discriraine  me- 
thodus  proprie  accepta  ab  ordine  dissidet."  Opp.  Log.  De  raethodis  1.  1  c.  3. 
Cfr.  1.  3  c.  1. 

1  De  aniraa,  libri  tres.    Edit.  alt.  Berol.  1877.  p.  165. 

2  "Eaxi  yctp  ii  Siotipeat;  oiov  ctatlevT];  a-jXXoYnuo;  •  S  |j.sv  yctp  osT  SeT^ai,  aitciTCft. 
CToXXoyfCeTott  oVief  tt  t(ov  avtoBev.  L.  1  anal.  prior.  c.  31 ,  46  a,  32.  Cfr.  1.  2 
anal.  post.  c.  5,  91  b,  12. 

3  In  1.  2   anal.  post.  lect.  4. 

*  L.  2  anal.  poat.  c.  5.    Cfr.  Brandis,  Scholia  in  Akist.  Berlin  1836.  p.  180. 


1.    De  notionibus  propaedeuticis.  5 

differentiam  definitiouem  assequeretur,  tamen  ipsa  illam  ex  sese  patefacere  non 
posset.  Divisio  enim,  ubi  ad  ultimam  differentiam  pervenerit,  species  quidem 
aperit,  in  quas  genus  dividatur;  sed  ad  quam  speciem  res  definienda  pertineat, 
non  ostendit.  Quodsi  divisio  formam  argumentationis  induat,  quaesitum  pro 
concesso  sumi  debet  atque  ita  principium  petitur;  velut  quum  quaeritur,  sitne 
homo  aninial  rationale y  divisio  erit:  Omne  animal  aut  rationale  est  aut  irra- 
tionale.  Atqui  non  est  irrationale.  Ergo  est  rationale;  in  quo  syllogismo  com- 
mitti  petitionem  principii  nemo  non  videt ;  ex  quo  Aristoteles  divisionem  dixit 
syllogismum  infirmum  *. 

507.  Dico :  Divisio,  etsi  ex  se  sola  scientiam  efficere  vix  potest, 
est  tamen  utilissimum  ad  efficiendam  scientiam  instrumentum ,  si 
cum  aliis  mentis  operationibus  coniungatur.  —  Imprimis  enim  certum 
est,  divisionem  esse  medium  aptissimum,  quo  menti  sistatur  prae- 
sens,  quod  per  se  quidem  notum  est,  ad  quod  tamen  mens  non 
satis  attendit.  Quamobrem  in  illo  disputandi  genere,  in  quo  per 
interrogationes  et  responsiones  proceditur,  saepius  adhibetur. 

Qua  de  re  Zabarella.  :  „Ille,  inquit,  qui  vult  hominis  definitionem  venari 
per  divisionem,  sumit  imprimis  aliquod  genus  notum,  ut  corpus,  et  inquit: 
Omne  corpus  aut  est  animatum  aut  ina^iimatum;  ei  interrogat  audientem :  Nonne 
homo  est  animatus  ?  Annuente  illo  accipit,  hominem  esse  animatum,  et  ita  diffe- 
rentiam  generi  adiungendo  dicit,  hominem  esse  corpus  animatum.  Deinde  simi- 
liter  dicit:  Corpus  animatum  aut  est  sensibile,  aut  insensibile,  homo  autem  nonne 
sensihilis  est  et  non  est  insensihilis?  Iterum  concedente  illo  iterum  dividit 
corpus  animatum  sensibile,  quod  est  animal,  per  alias  differentias ,  et  unam 
sumit,  reiecta  opposita  .  .  .  et  tandem  ex  omnium  collectione  constituit  hominis 
definitionem.  In  quo  toto  discursu  manifestum  est,  dividentem  nihil  colligere 
ex  positis,  sed  omnia  sine  probatione  sumere  ex  sola  concessione  respondentis, 
quia  sunt  per  se  nota,  non  quia  per  divisionem  notificentur."'  ^ 

Praeterea  etiam  ad  definitionem,  quae  inductione  comperta 
sit,  illustrandam  divisio  multum  iuvat.  Divisione  enim  illa  certi- 
tudo  comparatur,  qua  constat  nobis,  in  definitione  nihil  eorum 
omissum  esse,  quae  ad  essentiam  rei  definitae  spectent,  neque 
quidquam  in  ea  contineri,  quod  ad  rei  definitae  essentiam  non  per- 
tineat.  Quae  res  magna  est  et  ad  perficiendam  definitionem  vix 
non  semper  necessaria. 

„Inductio,  ut  est  apud  Sa.nseverin*o,  quum  in  eo  omnem  operam  collocet, 
ut  universale  non  ex  suis  causis  sive  principiis  eliciat,  sed  in  singularibus  in- 
veniat;  notionem  rei  ex  suis  causis  per  suas  causas  non  assequitur,  sed  divi- 
sione  viam  ad  illam  assequendam  parat.  Hinc  quemadmodum  experientia  scientia 
est  inferior,  ita  notio  inductione  comparata  longe  imperfectior  est  notione,  quae 
comparatur  divisione.  At  quemadmodum  experientia  est  via  ad  scientiam,  ita 
notiOj  quam  inductio  suppeditat,   via  est   ad  notionem  divisione  consequendam. 


^  L.  1  anal.  prior.  c.  31.     Cfr.  S.  Thom.  in  1.  2  anal.  post.  lect.  4. 
2  In  1.  2  anal.  poat.  c.  4. 


Q  Quaestiones  prooemiales. 

Nam  si  ea  reapse  est  perfecta  notio  rei,  quae  ex  principiis  rei  ipsius  efformatur, 
procul  dubio  divisione  paranda  est.  Unde  via  vere  scientifica  ad  inveniendam 
definitionem  est  divisio."  * 

Accedit  tandem,  ut  divisione  edoceamur  id,  quod  in  contem- 
planda  universa  natura  est  gravissimum,  quo  systemate  res  huius- 
mundi  in  suo  quaequo  genere  sint  dispositae.  Ad  quam  prae- 
claram  cognitionem  eo  adducimur,  quod  per  divisionem  videmus, 
quidnam  ex  iis,  quae  essentiam  alicuius  rei  efficiant,  proprium 
cuiusque  sit,  quidque  res  cum  aliis  commune  habeat. 

Mentem  Aristotelis  quod  attinet,  divisioni  quidem  multum  praefertur 
syllogismus ,  qui  rerum  proprietates  aperiatj  id  tamen  utilitatis  Stagirita  divi- 
sioni  concedit,  ut  ad  id,  quid  res  sit,  exquirendum  magnopere  iuservire  posslt^; 
et  nonnunquam  ipse  divisionem  ad  hunc  finem  adhibet  ^. 

QUAERITUR  3«, 
definitio  manifestetne  revera  rei  esisentiam. 

508.  '  Definitio ,  quae  „ab  agrorum  finibus  nomen  accepit"  \ 
a  nobis  dicta  est  esse  oratio,  qua  rei  natura  breviter  explicetur, 
ita  ut  ab  intellectu  iam  distincte  id  apprehendatur ,  quod  ante 
apprehendebatur  confuse  (n.  139).  Definitionem  essentialem  docent 
logici  fieri  per  genus  proximum  et  differentiam  specificam  (n.  259). 
In  hoc  definitio  a  demonstratione  differt ,  quod  demonstratio ,  a 
notione  rei  (sive  totaliter  sive  partialiter)  iam  comperta  profi- 
ciscens,  attributa  rei  evolvit,  definitio  autem  id  significat,  quod 
res  est  in  seipsa. 

Rationes  dubitandi.  Peripateticis  si  credimus,  definitio  manifestat  rei  essen- 
tiam.  „Definitio  complectitur  speciei  principia,  non  autem  principia  individua- 
lia."  ^  Sed  hoc  nostro  tempore  Stdart  Mill  (n.  85)  aliique,  quos  Empiristas 
vel  Positivistas  (Relativistas)  vocant,  negarunt,  ipsas  rerum  essentias  ulla  ratione 
per  definitiones  a  nobis  attingi  posse,  arbitrantes,  totam  nostram  cognitionem 
haerere  in  accidentibus  contingentibus ,  in  quibus  per  definitiones  ordo  quidam 
logicus  poni  posset,  qui  tamen  in  rerum  essentiis  nulla  fundamenta  haberet. 
Quibus  videri  possit  assentiendum  esse.  ,  Nam  (1.)  definitio  id  tantum  exprimit, 
quod   homo  sensatlone,    inductione,    divisione   attingit;    sed   nemo  unquam   per 


*  Logicae  Vol.  IV.  p.  65. 

2  L.  2  anal.  post.  c.  13,  96  b,  25.     Cfr.  S.  Tiiom.  in  h.  1.  lect.  14. 
'  Ita  1.  1  de  part.  anim.  c.  2    et   3 ,    G42  b ,    5 ;  ubi   multis    exemplis  ani- 
malia  non  bifariam  distribuenda  csse  docetur. 

*  QUINTIL.   1.    7    c.    4. 

5  S.  TiioM.,    Summ.    theol.  I.  q.  20  a.  2  ad  3.     Cfr.  Quaest.   disput.    q.  2 
de  verit.  a.  1  c.  et  ad  9. 


1.    De  notionibus  propaedeuticis.  7 

has  vias  usque  ad  rerum  essentias  pervenit.  —  (2.)  Deinde  una  est  uniuscuius- 
que  rei  essentia,  multiplex  autem  et  varia  est  pro  varietate  conceptionis  hu- 
manae  definitio.     Definitio  ergo  non  exprimit  essentiam. 

Dico:  Ab  intellectu  hiimano  effici  possunt  definitiones  rerum, 
quibus  ipsae  rerum  essentiae  cognoscuntur,  cognitione  sane  imper- 
fecta.  Permittimis  igitur,  definitionibus  essentias  rerum  non  ex- 
primi  nisi  imperfecte.  Nam  liae  essentiae  a  nobis  non  cogno- 
scuntur,  ut  sunt  in  se,  sed  ut  manifestantur  in  proprietatibus  et 
efFectibus.  Abunde  autem  hoc  modo  essentiae  manifestantur ,  ut 
eas  ipsas  tanquam  causas  illorum  phaenomenorum  cognoscere  pos- 
simus,  quae  constanter  usque  cum  illis  rebus  coniuncta  sunt.  Qua 
de  re  satis  diximus,  quum  de  inductione  ageretur  (n.  365  sqq.). 

509.  Respondenda.     (Ad  1.)     Duas   vias   a  Stagirita    ad   inveniendas   defini- 

tiones  indicatas  habemus  *,  viam  inductionis  sive  coUectionis,  quae  a  singularibus 
incipit,  et  viam  divisionis,  quae  in  universalioribus  ponit  initia  (n.  261). 

Quid  de  hac  divisionis  via  arbitrandum  sit,  quum  quaereretur  de  vi  divi- 
sionis,  satis  est  disputatum.  Ad  priorem  ergo  viam  advertamus  animum,  quae 
in  hac  re  est  principalior.  Haec  incipit  a  rebus  singularibus  sensu  perceptis  ^. 
Est  autem  prae  oculis  habendum,  sensum,  etsi  rem  non  percipiat  secundum 
essentiam  suam,  tamen  eam  petcipere  rem,  quae  essentiam  habeat.  Has  vero 
res  contemplantes  distinguere  possumus  inter  ea,  quae  in  iis  modo  inveniuntur, 
modo  non,  et  illa,  quae  necessario  cum  rebus  coniuncta  sunt.  Illa  accidentia 
sunt  contingentia,  haec  propria  sunt,  quae  fundamenta  habere  non  possunt,  nisi 
in  ipsis  rerum  essentiis.  Et  iterum  distinguere  possumus  inter  ea,  quae  certo 
rerum  ordini  cum  aliis  ordinibus  communia  sunt,  quae  habebunt  rationem  ge- 
neris,  et  illa,  quae  in  solo  isto  ordine  reperiuntur,  quae  habebunt  rationem 
differentiae  ^.  Quamquam  igitur  divisio,  quae  descendendo  usque  ad  ultimam 
diiferentiam  definitionem  consequitur,  essentiam  rei  ex  sese  non  patefaciat,  in- 
ductio  tamen,  quae  ascendendo  a  singularibus  communia  colligit,  illam  ex 
sese  patefacit,  et  „ille,  ut  est  apud  Aquinatem,  qui  utitur  inductione,  non  qui- 


^  L.  2  anal.  post.  c.  12. 

2  ZrjTeTv  0£  oet  dKipX^nov-a  irX  irt.  otjLOta  v,ai  dStdcpopa,  TtpuiTOv  xi  dTiavTa  Tau- 
Tov  eyouaiv,  slTa  T:d?vtv  lcp'  ST^poi?,  d  ^v  TauToj  piev  ^(hzi  Ixeivot?,  ziaX  hl  aoTOt?  txev 
Ta'JTd  Ttp  eioei,  ixeivojv  o'  ETepa.  "OTav  5'lirl  tootujv  XrjCpOf^  Tt  TrdvTa  Tav)Tdv,  y.al 
i-tzi  TOJv  d^^^XuJV  OjjLOtoj?,  ^7:1  tujv  e{Xr|[a.{j.ivujv  TidXtv  GxoTretv  e{  Tai)To'v,  liMC,  dv  zic,  eva 
IXOtj)  Xdyov  •  ooTo;  ydp  ^'aTat  toO  7:pdY(j.aT0c  6ptatj.o';.  'Edv  8e  ij.y]  PaotCrj  e{?  eva,  dXX' 
zic,  0'J0  y^  zXefu),  or^Xov  Zii  o6x  dv  eiY]  Ev  Tt  elvai  t6  C'^jTO'J|j.£vov  dXXd  TrXefu).  Oiov 
\i'(tii,  ti  xi  iiTt  [j.£yaXodi'jyta  Ci^|ToT}jLev ,  axETiT^ov  i-i  Ttvujv  u.eYaXodoyujv,  o'0>?  ia(j.ev, 
Tt  eyo-jaiv  Sv  TcdvTe;  t^  TOioOTOt.  Ofov  zi  'AX7.tptd6rj;  (j.eYaXd'|)uy_o;  fj  6  'AyiXXeuc  xat  6 
Aia;,  t(  Ev  d-avTe;;  T6  (j.fj  dvdyeaDat  'j|':iptCd(j.evoi  •  6  (j.cv  ydp  ^TioXe^Jirjaev ,  6  6'  i\>.i\- 
viaev,  6  6'd7rexTeiv£v  la'jTdv.  lldXtv  lcp'  eTepojv,  otov  A'jadv6po'j  fj  SujxpdTOui;.  E^  6r] 
To  dSidcpopoi  elvat  £'jT'jyo'JVT£;  xai  dT-jyouv-e; ,  TavJTa  6'JO  Xa^ujv  axoTiuJ  ti  to  a^JTO 
£yo'jatv  ri  t£  d7:di^£ta  r^  7:£pl  Td;  T'jya;  xal  fj  (j.f^  U7:o(xovrj  dTt(j.aCo(j.^vu)v.  E^  6e 
(xrj6dv,  6'jo  etOfj  dv  eirj  t/^;  ij.£YaXo'L'jy(a;.     L.  2  analyt.  post.  c.   13,  97  b,  7. 

^  Cfr.  Sanseverino,  Log.  Vol.  IV.  p.  54  sqq. 


g  Quaestiones  prooemiales. 

dem  probat  syllogistice,  sed  tamen  aliquid  manifestat"  ^,  Et  manifestat  quidem 
id,  quod  in  omnibus  individuis  rebus  alicuius  ordinis  inest,  i.  e.  illa  attributa, 
quae  proprie  et  necessario  alicui  rei  adhaerent.  Summa  eat  autem  inter  haec 
accidentia  et  ipsam  essentiam  necessitudo  mutua  ^. 

(Ad  2.)  „Si  inveniatur  aliqua  definitio,  quae  diceret  Esse  rei  secundum 
comparationes  ad  omnes  causas  ipsius ,  esset  perfectissima  et  una  tantum" ', 
quia  „perfecta  cognitio  uniuscuiusque  rei  colligitur  ex  omnibus  causis  eius"  *. 
Id  tamen  non  impedit,  quominus  una  unius  rei  definitio  diversis  modis  sive 
per  diversas  indicatas  causas  efficiatur. 

510.  Scholia.  SchoUon  1.  Definitum  aliud  propinquum  est 
sive  primum  vel  immediatum,  quod  proxime  definitione  explicatur; 
aliud  remotum  sive  secundarium  vel  mediatum,  quod  definitur, 
quatenus  in  definito  propinquo  contentum  est.  Hoc  igitur  non  est 
definitum  simpliciter,  sed  secundum  quid  tantum. 

Et  definitum  quidem  omne,  quod  definitione  omnino  una  definitur,  unius 
essentiae  esse  debet.  Quoniam  enim  definitio  est  instar  essentiae,  tot  definitiones 
sunt,  quot  essentiae.  Id  igitur,  quod  est  unum  per  accidens  (ut  homo  albus), 
definitione  simpliciter  una  non  definitur. 

Scholion  2.    Definitio  per  se  est  demonstratione  multo  nobilior. 

Nam  lo  definitio  est  de  essentia,  demonstratio  de  proprietate.  2o  Nobilior 
est  modus  simplex  quam  compositus.  3«  Maior  est  certitudo  principiorum 
quam   conclusionis  ^ 

511.  Corollaria.  Coroll.  1.  Ergo  errant  Nominalistae  omnesque, 
qui  huic  errori  finitimi  sunt  eo,  quod  dicant,  definitionum  funda- 
menta  esse  tantum  in  nexu  quodam  idearum  nostrarum,  neque  ullo 
modo  in  ipsa  rerum  natura. 

Coroll.  2.  Falsus  quoque  est  Kant,  quum  diceret,  in  disci- 
plinis  tantum  mathematicis  definitionibus  realibus  locum  esse. 


*  In  1.  2  anal.  post.  lect.  4. 

2  "Eot%£  o'  o'j  [j.(Jvov  t6  tl  laxt  ^[^^^<x\  ^pT^a[[jiov  elvat  zpo;  t6  Oetopf^aat  Tot; 
ctf^ta?  T(Lv  a'j[j.pepTjxoTu)v  Tat?  ouatais,  waTcep  Iv  toTs  fj.a{)igij.aat  t(  t6  euOu  xai  xajx- 
TTuXov  Yj  t(  YP^I-^M-^  "^^''  iTTtTreSov  Tcpo?  t6  xaTtBciv  7ro'aai;  op&at;  at  tou  Tptytbvou  yu)- 
v(ai  taat,  dXXd  xat  dvaTiaXtv  toc  au{j.[:5epTjx6Ta  au[j.[3aXXeTat  [j.£Ya  fj.epo;  7rp6«  t6  ef- 
6^vai  t6  t(  daTtv  •  iTietSdv  y^P  e^^to^xev  d-ootSdvat  -mxh.  ttjv  cpavTaatav  Tiepi  tu>v  aufj.- 
pepTjxdTtov  Tj  TrdvTtiiv  \  twv  TiXetaTiov,  TOTe  xal  Trept  ttj;  ouata;  £$0[j.ev  X^y^''*'  ^^^" 
XtaTa-  rdaTj;  y<^P  dTioSet^eto;  dpyr]  t6  t{  ^otiv,  waTe  xa9'  oaou;  twv  6pta[j.uiv  [j-tj 
au[xpa{vet  Td  aup.pe[3Tjx6Ta  Y^^^^piCetv,  dXXd  [j.tj8'  e{xdaat  Tiepi  auTtov  eu[Aap^;,  B^Xov 
OTi  otaXe/'^ixu);  sipTjv-at  xat  x£v(u;  d-avTe;.     L.  1  de  anim.  c.  1,  402  b,  16. 

3  S.  Thom.  1  dist.  1  expos.  text.  Qui  alio  loco:  „Si  accipiatur,  inquit, 
definitio  rei,  quac  complectitur  totum  Esse  rei,  secundum  quod  ex  omnibus 
causis  constituitur ,  quae  est  perfecta  defiuitio,  tunc  unius  rei  non  potest  ease 
nisi  una  definitio."     2  dist.  27  q.  1  a.  2  ad  9. 

♦  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  II.  q.  55  a.  4. 
'^  Cfr.  Smiglecius,  Log.  disput.  18  q.  9. 


1.    De  notionibus  propaedeuticis.  9 

Coroll.  3.  Ergo  recte  docuerunt  Scholastici,  solius  intellectus 
huraani  esse,  ut  cognoscat  rerum  essentias  per  definitiones. 

Nam  intellectus  humani  proprium  est,  ut  rem  primo  confuse  conceptam 
cognoscat  clarius  conceptibus  multis  limitatis  *. 

QUAERITUR  4^ 
rectene  niimereiitnr  tres  mentis  operationes. 

512.  Communis  est  inter  Peripateticos  sententia,  omnes  mentis 
humanae  operationes  cognoscitivas  revocari  ad  tres  (n.  123)  ^.  Qua 
in  re  est  nata  quaestio,  sitne  revera  actus  mentis  cognoscentis  tri- 
plex,  necne. 

Rationes  dubitandi.  (1.)  Una  tantum  operatio  mentis  esse  videtur,  quae 
est  intellectio,  sive  operatio  circa  rem  intelligibilem.  Et  iudicium  nihil  est  nisi 
intellectionum  dualitas;  et  ex  ternis  dualitatibus  eius  generis  discursus  com- 
ponitur,  quam  tertiam  mentis  operationem  dicunt.  —  (2.)  Et  de  hac  tertia 
mentis  operatione  recte  videtur  sensisse  Locke,  quum  syllogismum  diceret  non 
esse  actionem  deductivam,  sed  intuitivam,  qua  mens  enuntiationem  unam  in 
altera  intueatur.  —  (3.)  Vel  si  quis  dicere  malit,  iudicium  ad  apprehensiones 
complures  accedere  ut  novum  actum  simplicem,  duae  erunt  mentis  operationes. 
Nam  discursus  nuUa  ratione  a  iudicio  simplici  differre  videtur,  et  totum  discri- 
men  inter  praemissas  et  conclusionem  in  eo  cerni  videtur,  quod  „primo  aliquis 
intelligit  ipsa  principia  secundum  se,  postmodum  intelligit  ea  in  ipsis  conclu- 
sionibus,  secundum  quod  assentit  conclusionibus  per  principia"  ^. 

(4.)  Vel  si  quis  discursum  ut  novam  operationem  ponere  vult,  quae  sit 
tertia,  is  quoque  methodum  ponere  debebit  ut  quartam.  Sicut  enim  ex  iudi- 
ciis  multis  connexis  discursus  oritur  ut  operatio  tertia,  ita  ex  multis  discur- 
sibus  ordinatis  exurgit  methodus  ut  quarta  mentis  operatio.  —  (5.)  Accedunt 
praeterea  attentio,  abstractio,  assensus,  similia,  quae  a  tribus  illis  mentis  opera- 
tionibus  diversae  esse  videntur. 

513.  Dico:  Nihilominus  retinendum  est,  tres  esse  mentis  hu- 
manae  operationes,  quae  versentur  in  re  intelligibili,  apprehensio- 
nem,  iudicium,  discursum.  —  Etenim  tot  sunt  mentis  operationes, 
quot  sunt  modi  inter  se  diversi,  quibus  intellectus  circa  rem  in- 
telligibilem  versari  potest.  At  eius  generis  modi  tres  sunt.  Aut 
enim  intellectus  simplici  intuitu  in  obiectum  fertur  non  ferendo 
sententiam,  aut  ferendo  sententiam  per  actum  simplicem,  qui  ha- 
bitis  apprehensionibus  additur.  Si  primum,  exercet  actionem,  quae 
apprehensio    dicitur.     Si  secundum,   aut  fert  sententiam  imme- 


*  Cfr.  Smiglecius,  Log.  disput.  18  q.  8. 

2  S.  TiiOM.  in  1.  1  anal.  post.  lect.  1,  3,  4.    Cfr.  Summ.  theol.  I.  II.  q.  90 
a.  1  ad  2. 

3  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  IL  q.  8  a.  3. 


10  Quaestiones  prooemiales. 

diatam,  et  est  iudicium  simplex;  aut  fert  sententiam  media- 
tam,  i.  e.  ut  tractara  ex  aliis  iudiciis,  et  est  discursus.  IS^eque 
ulla  praeterea  operatio,  quae  sit  quarta,  indicari  potest. 

514.  Respondenda  ad  rationes  dubitandi  supra  (n.  512)  positas.  [Ad  1  modo 
responsum  cst  satis.) 

(Ad  2.)  Intellectus  unam  propositionem  intuens  intuetur  quidem  id ,  in 
quo  altera  aut  implicite  formaliter,  aut  virtualiter  contenta  estj  at  non  propterea 
hanc  in  illa  contineri  videt,  unde  neque  alteram  cognoscit  cognoscens  primam ; 
id  quod  probe  norunt  matiiematici,  quibus  multo  studio  haud  raro  opus  est,  ut 
per  longam  computationem  ex  aliquo' axiomate  eliciant  sive  educant  id ,  quod 
in  eo  contentum  est.  Unde  scite  a  S.  Bonaventura  dictum  est,  argumentantem 
cognoscere  aliquid  „per  modum  elicientis"  i,  et  a  S.  Thoma  acquisitio  scientiae 
acquisitioni  virtutum  et  eductioni  formarum  est  comparata  2. 

(Ad  3.)  Eo  differt  conclusio  a  secunda  mentis  operatione,  quod  ratio 
assensum  efficiens  non  in  ipsa  est,  sed  in  sumptionibue  praecedentibus.  Ideo 
enim  in  conclusione  dico,  a  esse  c,  quia  ante  vidi,  a  esse  b  et  b  esse  c.  — 
Dices :  Quura  per  secundam  mentis  operationem  circidum  rotundum  esse  iudico, 
ideo  id  iudico,  quia  rotunditatem  in  circulo  video.  Quum  autem  per  tertiam 
mentis  operationem  aliquam  conclusionem  affirmo,  ideo  id  iudico,  quia  conclu- 
sionem  in  principiis  video.  Utramque  cognitionem  S.  Thomas  vocat  mediatam. 
Nihil  ergo  inter  secundam  et  tertiam  mentis  operationem  est  discrimini?.  Re- 
spondeo,  interdum  eam  cognitionem  rei,  quam  intellectus  in  alia  re  videat,  ab 
Aquinate  vocari  mediatam.  „Hoc  medium.  inquit,  se  habet  ad  intellectum  sicut 
speculum  ad  visum  corporalem,  in  quo  oculus  aliquam  rem  videt.  Hoc  medium 
facit  visionem  mediatamj  visus  enim  prius  fertur  in  speculum  sicut  in  visibile, 
quo  mediante  accipit  speciem  rei  visae  in  specie  vel  speculo.  Similiter  intel- 
lectus  cognoscens  causam  in  causato  fertur  in  ipsum  causatum  sicut  in  quod- 
dam  intelligibile ,  ex  quo  transit  in  cognitionem  causae."  3  ggd  haec  loquendi 
ratio  in  more  philosophorum  non  est  posita,  qui  nomen  iudicii  mediati  cogni- 
tioni  reservant,  qua  aliquid  ex  alio  per  deductionem  cognoscitur.  Hac  de  re  ipse 
Aquinas:  „Differt,  inquit,  aliquid  cognoscere  in  aliquo  et  aliquid  ex  aliquo ; 
quando  enim  aliquid  in  aliquo  cognoscitur,  uno  motu  fertur  cognoscens  in 
utrumque,  sicut  patet,  quando  aliquid  cognoscitur  in  aliquo  ut  in  forma  cogno- 
scibili,  et  talis  cognitio  non  est  discursiva.  Nec  differt  quantum  ad  hoc,  utrum 
aliquid  videatur  in  propria  specie,  vel  in  specie  aliena  (velut  resultante  in  spe- 
culo).  Sed  tunc  dicitur  aliquid  ex  aliquo  cognosci,  quando  non  est  idem  motus 
in  utrumque,  sed  primo  movetur  intellectus  in  unum  et  ex  hoc  in  aliud,  unde 
hic  est  quidam  discursus,  sicut  patet  in  demonstrationibus."  * 

(Ad  4.)  Methodus  praecipit,  quo  pacto  aliqua  disciplina  ordinanda  sit 
aut  ferendo  iudicio,  aut  omisso  iudicio.  Et  iudicium  si  fertur,  aut  per  dis- 
curaum  fertur,  aut  sine  ullo  discursu.  Si  sine  ullo  iudicio,  est  apprehensioj 
si  cura  iudicio,  sed  omisso  discursu,  est  iudicium;  si  per  discursura,  ipsa,  quae 
vocatur  methodus,  ad  discursum  revocatur.  Itaque  in  iudicio  est  formalis  quae- 
dam  connexio,  quae  verbo  substantivo  sive  per  copulam  exprimitur;  et  in  dis- 

*  3  dist.  18  a.   1  q.  3.  2  Quaest.  disput.  q.  11  de  verit.  a.  1. 

3  Quodlibet  VII.   a.  1.  ♦  Quaest.  disput.  q.  8  de  verit.  a.   15. 


I 

J 


1.    De  notionibus  propaedeuticis.  11 

cursu  est  formalis  quaedam  unio,  quae  particula  illativa:  igitur,  vel :  ergo 
explicari  solet,  Verum  nulla  in  methodo  formalis  unio  specialis  indicari  potest, 
quae  ab  unione  copulativa  et  illativa  diversa  sit.  Etsi  igitur  methodus  ad 
quamlibet  trium,  quas  diximus,  operationum  trahi  potest,  commodius  tamen 
ad  iudicium  revocatur :  ex  se  enim  nihil  aliud  est,  quam  mentis  actio,  qua  iudi- 
camus,  in  aliqua  disciplina  certo  raodo  procedendum  esse. 

(Ad  5.)  Abstractio,  attentio  et  quae  sunt  in  eo  genere  res  aliae,  non  sunt 
operationes  ab  illis,  quas  indicavimus,  diversae,  sed  nihil  sunt  nisi  modi  quidam 
et  quasi  temperamenta  ipsarum  (n.  96)  *. 

QUAERITUR  5^ 
qno  ordine  de  tribns  mentiis  operationibns  sit  ag^endnm. 

515.  Rationes  dubitandi.  Videtur  de  apprehensione  sive  de  conceptibus  di- 
cendum  esse  loco  ultimo.  Nam  (1.)  conceptus,  quum  sit  essentiae  repraesen- 
tatio,  formari  non  potest  nisi  post  multa  iudicia.  Ex  iudiciis  enim  de  re  latis 
demum  cognoscitur,  quid  ad  rei  essentiam  pertineat,  quid  non  ^.  Quod  confir- 
matius  erit,  quum  quis  originem  sive  etymologiam  vocabulorum  consideraverit. 
Nominum  enim  substantivorum  pars  plurima  ex  „verbis"  sive  iudiciis  deducta 
sunt '.  Recte  igitur  raulti  ex  recentioribus  prius  de  iudiciis  agunt ,  quam  de 
conceptibus.  —  (2.)  Quinimmo  permulti  conceptus  argumentationes  plurimas 
supponunt,  unde  nascantur*.  Ante  igitur  de  argumentatione  dicendum  est,  quam 
de  conceptibus. 

516.  Dico:  Quum  dependentia  inter  conceptum  et  alias  mentis 
operationes  mutua  sit,  primo  tamen  loco  agendum  est  de  con- 
ceptibus.  —  Si  quis  enim  experientiam  et  historiam  accurate  con- 
sulere  velit,  is  certe  reperiet,  primam  omnium  operationum  ap- 
prehensionem  quandam  imperfectam  esse,  ex  qua  tamen  homo 
natura  irapellente  ad  eum  cognitionis  actum  pergit,  qui  sibi  natu- 
ralis  est.  In  iudicio  autem  sive  „verbo"  naturaliter  sistit  hu- 
mana  cognitio.  Itaque  ex  apprehensione,  quae  est  cognitionis  in- 
choatio,  labitur  homo  illico  in  iudicium,  quod  est  cognitionis  com- 


*  Cfr.  Lepidi,  Logicae  1.  1  sect.  1  c.  2  n.  3. 

'  Ita  imprimis  0.  F.  Gruppe,  Wendepunkt  der  Philosophie  im  19.  Jahr- 
hundert  p.  48  et  p.  80. 

3  Trendelenburq,  Log.  Untersuch.  II.  p.  235;  W.  v.  Humboldt,  Ueber  die 
Kawi-Sprache.  1836.  tom.  I.  p.  CXXXI;  Iac.  Grimm,  Ueber  den  Ursprung  der 
Sprache.  1851. 

^  0'j  {j-^Jvov  t6  OTt  8cl  Tov  optjTtxov  Xdyov  OTjXoOv,  toGitep  ol  TrXeTaTot  Tuiv  opouv 
Xeyo-j^iv,  dtXXa  xai  Tr]v  aixictv  ivurczpyeiv  v.otl  ^tj.cpctfveaOctt.  Nijv  o'  waTcep  a-jij.Trepct- 
Z[j.a%'  ot  }/jyoi  TtiJv  opiov  eiatv  •  otov  Tt  dSTt  TcTpctyojvtajj.o; ;  To  taov  iTcpoir^xet  (5p9o- 
ytovtov  zlvxi  {aiiTrXeupov.  '0  oc  TOtooTo;  opo;  X^^yo?  toO  auixTrepctJfjLctTo;.  '0  os  X^yiov 
OTt  isTiv  6  TcTpaytuvtafj.o;  (j.^^jTj;  eupeat?,  tou  7:pctY|xaT0?  Xcyct  t6  aiTtov.  L.  2  de 
anim.  c.  2,  413  a,  13.     Cfr.  S.  Tiiom.  in  h.  1.  lect.  3. 


12  Quaestiones  prooemiales. 

pletio;  et  iam  oriuntur  illa  iudicia  sive  „verba",  quae  sunt  nomi- 
num  substantivorum  radices.  Et  postquam  ex  iudiciis  imperfectis 
formati  sunt  conceptus  perfecti,  ex  his  formantur  perfecta  iudicia  ^ 
Ex  quo  fit,  ut  omnis  nostra  cogitatio  ex  conceptibus  proficiscatur, 
et  in  conceptibus  terminetur  (n.  143)  ^. 

Distinguendum  igitur  est  inter  conceptus  obvios  et  immediate  apertos,  ex 
quibus  iudiciura  primum  componitur,  et  conceptus  perfectos,  qui  essentiam  rei 
patefaciunt  clarius,  ad  quos  gignendos  tum  iudicia  tura  argumentationes  diri- 
guntur  l  Quamquam  hi  quidera  iudicia  et  arguraeutationes  supponunt,  in  logica 
tamen  primo  loco  de  apprehensione  agcndum  est  sive  de  conceptibus,  qui  quum 
in  se  sirapliciores  sint,  tum  oraissa  iudicandi  atque  argumentandi  ratione  facile 
tractari  possint. 

Atque  his  dictis  apertura  est,  quid  ad  rationes  dubitandi  sit  respondendum. 

QUAERITUR  6^ 

sintne  entia  logica  sive  intentiones  secandae  entia 
ticta  an  entia  realia. 

517.  Nascitur  quaestio.  De  rebus  logicis  constitui  vix  quid- 
quam  potest,  quin  mentio  incidat  ordinis  a  ratione  humana  efi^ecti, 
sive  illarum  dispositionum,  quas  nostra  ratio  operatione  sua  in 
rebus  cognitis  ponit,  ut  eas  ordinet  secundum  regulas  logicas. 
Quae  dispositiones  a  ratione  eff^ectae,  quas  intentiones  secundas 
(n.  231)  vocant,  quaeri  potest,  sintne  putandae  esse  entia,  quae 
quum  nihil  realitatis  habeant,  entia  rationis  vocantur,  an  sint 
entia  realia,  quippe  quae  aliquid  realitatis  habeant. 

Ut  intelligatur,  in  quo  ordine  entium  hae  intentiones  secundae  collocandae 
sint,  recordandum  est,  quattuor  potissimum  entium  ordines  distingui  posse : 
entia  rationis ,  entia  fientia ,  entia  inhaerentia ,  entia  in  se  subsistentia.  Entia 
rationis  in  ratione  tantum  sunt,  quia  ratio  de  iis  agit,  quasi  de  quibusdam 
entibus,  dum  de  eis  affirmat  vel  negat  aliquid.  His  debilitate  proxima  sunt  ea 
entia,  quae  Fieri  vel  „motura"  significant;  habent  enira  aliquid  admixtum  de 
privatione  et  negatione,  quatenus  sunt  actus  imperfecti.  Entia  inhaerentia  sive 
accidentia  nihil  habent  quidem  de  non-ente  adraixtura ;  habent  taraen  Esse  de- 
bile.     Ens    in  se   subsistens    habet  Esse   firmum    et   solidura    quasi   per  se   exi- 


^  „Das  Urtheil  setzt  seinera  Wesen  nach  den  Begriff"  voraus.  Der  Begriff 
setzt  iibcrall  das  Urtheil  voraus.  Der  Begriff  ist  desto  vollkommener ,  je  mehr 
er  auf  einem  System  von  Urtheilen  ruht."   Schlkikrmacher,  Dialectik  §§  140 — 143. 

^  „A11'  unser  Wissen  muss  auf  den  Begriff  zuriickgeflihrt  werden,  und  es 
muss  der  Ausgangspunkt  wie  das  Ziel  alles  Denkens  werden."  Hoppe,  Die  ge- 
sammte  Logik  p.  20. 

^  „Da  wir  vollstiindige  Begriffe  bildon  wollen,  raiissen  wir  die  unvoUstan- 
digen  Urtheile  voraussetzcn ;  der  vollsttindige  Begriff  aber  ist  frUher  ala  das 
vollstilndige  Urtheil."     Schleiermacher,  Op.  cit.  §  247. 


1.    De  notionibus  propaedeuticis.  13 

stens  *•  Horum  quattuor  ordinura  tres  posteriores  communi  nomine  entis  realis 
vel  entis  naturae  designantur,  ita  ut  ens  iam  duplex  sit:  ens  rationis  et  ens 
naturae. 

Et  permulta  sunt,  quae  entibus  rationis  annumerari  solent. 
Per  experientiam  enim  psychologicam  constat,  multa  a  nobis  cogi- 
tari,  quae  etsi  non  putantur  in  se  revera  esse  quidquam,  tamen 
a  nobis  cogitantur  et  edicuntur  et  tractantur,  ut  tractari  solent 
entia  actualia.  Cuiusmodi  sunt  chimaera^  hircocervus^  bos  volans, 
negatio,  privatio,  ipsum  Sciri,  quod  de  re  scita  praedicatur;  possi- 
bilitas,  liomo  m  commiini,  gemis,  ratio  i^raedicati.  Atque  inter  liaec 
entia  rationis  primas  partes  tenent  illae  intentiones  logicae,  de 
quibus  quaeritur  ^. 

518.  Haec  igitur  ex  communi  Aristotelicorum  sententia  vocan- 
tur  entia  rationis  non  solum,  quia  utcunque  pendent  a  ratione  (a 
ratione  enim  pendent  etiam  quaedam  accidentia,  ut  sunt  actiis^ 
habitus  ratio7iales,  quae  pendent  subiective;  pendent  quoque  ea, 
quae  a  ratione  efficiuntur,  quae  pendent  effective),  sed  quia  pen- 
dent  obiective,  ita  ut  in  se  formaliter  neque  Esse  habeant,  ne- 
que  habere  possint. 

Quia  enim  homo  voce  per  se  id  tantum  exprimere  potest,  quod  est:  si  id 
exprimere  velit,  quod  non  est,  id  facere  non  potest,  nisi  exprimendo  illud,  quasi 
esset;  et  dicet:  Petrus  est  caecus  (sicut  Paulus  est  videns^ ;  alter  Deus  est  ni- 
hilum  (sicut  Deus  est  ens  perfectissimuni)  ;  animal  est  genus  (sicut  animal  est 
suhstantia  sentiens)  ;  stellae  sunt  in  spatio  (sicut  pisces  sunt  in  aqua)  ;  ibi  re- 
peritur  foramen  (sicut  ihi  reperitur  micsca).  Quibus  in  iudiciis  non  fallitur 
ratio.  Nam  qui  ita  iudicat,  non  ignorat,  foramen,  vel  caecitatem,  vel  spatium, 
vel  genus  non  esse  in  se  entia  actualia.  Verum  non  potest  de  iis  dicere  vel 
cogitare,  nisi  tractando  ea,  quasi  essent  entia  actualia. 

519.  Ex  dictis  intelligitur,  cur  ens  rationis  definiant:  ens,  cuius 
totum  Esse  est,  esse  obiective  in  intellectu  aliquid 
fingente;  vel  cuius  Esse  pendet  obiective  ab  operatione  intel- 
lectus  fingentis;  vel  ens,  quod  obiective  in  ratione  Esse  habet, 
cui  nullum  Esse  respondet  in  re. 


*  Ita  extensius  S.  Thom.  in  1.  4  met.  lect.  1. 

2  ,,Ens  rationis  dicitur  proprie  de  illis  intentionibus,  quas  ratio  adinvenit 
in  rebus  consideratis ,  sicut  intentio  generis ,  speciei  et  similium,  quae  quidem 
non  inveniuntur  in  rerum  natura,  sed  considerationem  rationis  consequuntur. 
Et  huiusmodi,  scilicet  ens  rationis,  est  proprie  subiectum  logicae.  Huiusmodi 
autem  intentiones  intelligibiles  entibus  naturae  aequiparantur  eo ,  quod  omnia 
entia  naturae  sub  consideratione  rationis  cadunt.  Et  ideo  subiectum  logicae  ad 
onmia  se  extendit,  de  quibus  ens  naturae  praedicatur."     S.  Thom.  loc.  cit. 


14  Quaestiones  prooemiales. 

Et  interdum  ens  rationis  nullo  fundamento  nititur,  quum  intellectus  id 
apprehendere  nititur,  quod  non  est,  et  ideo  fingit  illud  aliquo  modo  ensj  velut 
alter  Deus,  vulpea  intellectu  praedita,  angelus  alatus.  Et  hoc  ens  rationis  ficti- 
tium  vocatur.  —  Interdum  tamen  mens  in  fingendo  fundamenta  habet.  Quod 
duplici  ratione  esse  potest,  aut  directe,  aut  indirecte.  Fieri  enim  potest,  ut 
intellectus  a  re,  quae  est,  aliquid  per  praecisionem  obiectivam  (n.  102)  omittat, 
velut  homo  ab  apprehenso  Socrate,  hancque  praecisionem  vel  omissionem  per 
modum  reiectionis  positivae  exprimatj  cuius  generis  conceptus  sunt:  homo  in 
communij  extensio  ut  ratio  abstractaj  possibilitas  in  abstracto.  Quodsi  mens 
has  notiones  abstractas  consideret  tractetque  ut  entia  actualia,  eae  recte  annu- 
merantur  entibus  rationis ,  neque  inscite  a  nonnullis  vocantur  entia  rationis 
metaphysica,  vel  secundum  intentionem  primam.  —  Sed  fieri  etiam  potest,  ut 
iu  mente  obiectivum  quoddam  sua  quasi  sponte  consequatur  ex  modo  intelli- 
gendi  rem,  quae  est  extra  animam.  Atque  id  consistere  potest  aut  in  negatione, 
aut  in  privatione,  aut  in  ordine  a  mente  posito,  i.  e.  in  relatione  ab  intellectu 
humano  effecta.  In  negatione  quidem,  quum  simpliciter  aliquid  negamus  de 
re,  velut:  Lapis  non  videt ;  in  privatione,  quum  aliquid  rei  inesse  negamus, 
quae  ex  se  illud  habere  debet,  velut :  Homo  est  caecus ;  in  ordine  denique  r  a- 
t  i  0  n  i  s ,  quum  res  denominamus  ex  actu  rationis,  quae  ad  res  refertur,  vel  res 
variasque  de  rebus  cognitiones  inter  se  refert  comparatve.  Et  haec,  quae  in 
ordine  rationis  fundamenta  habent,  interdum  vocantur  entia  rationis  logica  vel 
secundum  intentionem  secundam. 

Ex  hac  descriptione  entis  rationis  logici  intelligitur,  ad  hoc  ens  consti- 
tuendum  quandam  requiri  fictionem ,  quae  in  hoc  consistit,  quod  obiectum  ab 
intellectu  alio  modo  tractatur,  atque  est.  Quae  fingendi  necessitas  ex  imper- 
fectione  intellectus  nostri  oritur,  qui  ad  id  inclinatur,  ut  omnia  sibi  repraesentet 
instar  entium  realium  et  actualium. 

520.  Rationes  dubitandi.  Sunt,  qui  in  entis  rationis  conceptione  pugnantia 
videre  sibi  videantur.  Qui  censent,  enti  rationis  logico  sive  secundis  inten- 
tionibus  Esse  quoddam,  quod  debile  vel  diminutum  vocant,  attribuendum  esse. 
quod  a  cogitante  ratione  productum  sit.  Et  his  praecipue  nituntur  rationibus : 
(1.)  Entia  ilJa  sunt  cognoscibiliaj  sed  si  nihil  realitatis  haberent,  nuUo  modo 
cognosci  possent.  —  (2.)  Illud  habet  aliquod  Esse  a  parte  rei ,  de  quo  verae 
aliquae  propositiones  formari  possunt;  de  ente  rationis  verae  formantur  propo- 
sitiones;  ergo  ens  rationis  habet  Esse  aliquod  ex  rerum  partibus.  —  (3.)  Fal- 
litur,  qui  per  modum  entis  realis  sibi  repraesentat  id,  quod  nullo  modo  ens 
reale  est.  Ergo  putare  oportet,  entia  rationis  habere  aliquid  saltem  realitatis 
per  obscuram  resonantiam  in  seipsis.  —  (4.)  Sicut  „Esse  cognitum'\  possibilitas, 
spatium,  sunt  entia  realia  ex  rerum  partibus,  ita  etiam  putandum  est,  genus, 
suhiectum  esse  ex  rerum  partibus. 

521.  lllGSlSI  Inteutiones  secundae  sive  entia  rationis  logicalia 
nullo  niodo  sunt  entia  realia,  sed  habentur  per  solam  operationem  in- 
tellectus  flngcntis  ea  propter  relationes  rationis  (sive  ordinem  logicum) 
et  Imius  flctionis  conscii  ^ 


^  Cfr.  Sylv.  Maurus,  Quaest.  philos.  Log.  q.  46. 


1.    De  notionibus  propaedeuticis.  15 

Ad  statuill  quaestionis  intelligendum  ea  hoc  loco  recolantur, 
quae  supra  exposita  sunt. 

Argumentuni  (per  exclusionem).  Si  entia  logicalia  essent  rea- 
lia,  aut  in  intellectu  essent,  aut  extra  intellectum.  Atqui  neutrum 
dici  potest.  Non  sunt  in  ipso  intellectu.  Ibi  enim  si  essent,  essent 
ut  accidentia  inhaerentia.  At  quis  dicet,  si  mens  genus  cogitet  vel 
lyraedicatum  vel  simile  quid,  genus  vel  praedicatum  inhaerere  ipsi 
menti  ut  accidens?  Est  quidem  in  mente  actus,  quo  illa  cogi- 
tantur  et  repraesentantur,  non  autem  id,  quod  cogitatur  et  reprae- 
sentatur.  Neque  sunt  extra  intellectum  a  parte  rei.  Nihil  ^nim 
in  rebus  externis  ab  intellectu  efficitur,  quum  is  de  rebus  con- 
cipit  rationes  logicas.  Sunt  quidem  extra  mentem  fundamenta, 
quibus  quasi  innixa  mens  entia  logicalia  sibi  repraesentat ;  non 
autem  formaliter  sunt  ipsa  entia  logicalia. 

522.  Respondenda  ad  rationes  dubitandi  initio  (n.  520)  positas  sunt  fere  haec: 

(Ad  1.)  Potest  aliquid  esse  cognoscibile  dupliciter,  aut  directe  et  pri- 
mario ;  atque  ita  solum  ens  reale  est  cognoscibile ,  quia  id  solum  in  seipso  et 
omissis  aliis  cognosci  potest.  Aut  secundario  et  indirecte,  quo  modo  illud 
cognoscitur,  quod  ratione  alterius  cognoscitur.  Atque  ita  cognoscuntur  entia 
rationis  logica.  Quae  cognoscuntur  eo,  quod  intellectus  ad  relationes  illas 
attendit ,  quae  ex  variis  considerationibus  a  se  institutis  resultant ,  et  ex  his 
denominationes  format,  tamquam  ex  relationibus  realibus.  Ad  rem  Sylv.  Mau- 
Rus :  ,,Quum  intellectus  concipit,  Petrum  esse  cognitum,  intelligit  cognitionem 
ut  formam  denominantem  Petrum.  Sed  intellectus  est  assuetus  cognoscendis 
primo  formis  intrinsecis,  quales  sunt  .  .  .  calor,  frigus ;  adeoque  habet  species 
repraesentativas  formarum  ut  intrinsecarum.  Ergo  habet  fundamentum  conci- 
piendi  formam,  a  qua  Petrus  constituitur  cognitus,  ut  Petro  intrinsecam,  et  sic 
fingendi  ens  et  relationem  rationis.  .  .  Sicut  igitur  cognoscimus,  cognitionem 
habere  relationem  ad  obiectum,  sic  habemus  fundamentum  concipiendi,  quod 
obiectum  habeat  intrinsecam  relationem  ad  cognitionem;  sed  talis  relatio  est 
ficta.  Hinc  colligitur,  in  quo  sensu  dicant  auctores  antiqui,  seeundas  intentiones 
haberi  a  relationibus  rationis.  Sensus  est,  quod  intellectus,  dum  tribuit  deno- 
minationes  secundo-intentionales,  habet  fundamentum  concipiendi  relationes  fictas 
et  rationis.  In  eodem  sensu  dicunt,  quod  praedicatum  et  subiectum  consti- 
tuuntur  per  relationem  rationis  subiecti  ad  praedicatum ,  ac  praedicati  ad  sub- 
iectum.  Eodem  pacto  sunt  explicaudi,  dum  dicunt,  Deum  constitui  Creatorem 
per  relationem  rationis."  * 

(Ad  2.)  Errant,  qui  putant,  de  ente  reali  tantum  veras  propositiones 
formari  posse. 

(Ad  3.)  Falleretur  certe,  qui  sibi  repraesentaret  genus,  praedicatum,  re- 
liqua  entia  logica  per  modum  entium  realium,  nesciens,  id  genus  repraesenta- 
tiones  esse  a  mente  fictas  ob  rationem  solidam;  putansque,  esse  repraesentationes 
rerum,  illaque  entia  logica  in  scrinio  poni  posse  ut  vasa  porcellanica. 

*  Log.  loc.  cit. 


Ig  Quaestiones  prooemiales. 

(Ad  4.)  Entia  logica  sunt  quidem  in  rehus  fundamentaliter,  non  autem 
formaliter.  —  Gencratim  fieri  potest,  ut  aliquid  modo  concipiatur  ut  ens  rationis, 
modo  non.  Quum  dicis:  Honio  est  cognitus,  atque  id  tantum  dicere  intendis, 
scientiara  terminari  ad  hominem  extrinsecus,  nullus  est  enti  rationis  locus;  nam 
ita  nihil  omnino  fingitur,  sed  est  pura  denominatio  externa.  Si  vero  „Es3e 
cognitum"  concipere  vis  per  modum  accidentis  homini  intrinsecus  inhaerentis, 
fingis  aliquidj  et  ens  rationis  est.  Quum  dicis :  PossibiUtas  et  spatium  habent 
fundamentum  ontologicum  in  Deo,  per  se  nulla  sunt  entia  rationis.  Si  autem 
possibilitatem  antecedere  existentiae  fingis,  sicut  tympanistram  militibus,  vel 
si  stellas  in  spatio  natare  dicis,  sicut  pisces  in  mari,  ens  rationis  habes.  Con- 
similiter  entia  rationis  tractas,  si  genus  ut  arcam  fingis,  in  qua  species  sint 
capsulae ;  vel  si  subiecta  diversa  praedicato  subicis ,  ut  tecto  inatrumenta  ru- 
stica.  Si  autem  genus  accipis  secundum  ipsam  rationem  generis  fundamentalem, 
quae  est  in  rebus,  non  est  ens  rationis. 


SECTIO  SECUNDA. 
Quaestiones  de  iiatura  ipsius  logicae. 

Quum  ante  (n.  195)  de  indole  sive  natura  logicae  breviter  praeceptum 
sit,  quinque  nobis  videntur  esse,  quae  merito,  ut  intelligantur  penitius,  a  logicis 
in  quaestionem  vocantur :  1.  quodnam  sit  obiectum  logicae;  2.  ad  quem  mentis 
habitum  logica  referatur;  3.  quae  sit  logieae  utilitas  sive  necessitas;  4.  quae 
sit  differentia  inter  logicam  formalem  Aristotelis  et  logicam  formalem  Kantia- 
norum;  5.  quid  de  methodo  algorithmica  in  rebus  logicis  sit  arbitrandum. 

QUAERITUR  l^ 
qaodnam  sit  obiectum  logicae. 

523.  Quum  facultas  omnis  et  operatio  et  disciplina  ex  suo  ob- 
iecto  cognoscatur,  primum  est,  ut  de  logicae  obiecto  (n.  466)* 
instituatur  quaestio. 

Rationes  duhitandi  hae  sunt  praecipuae:  (1.)  Vera  videri  possit  sententia 
Nominalistarum,  qui  quum  dicerent,  universalia  esse  solas  voces,  obiectum  lo- 
gicae  esse  voces  ipsas  sive  sermonem  vocalem  docuerunt;  in  logica  ergo  de 
sermone  vocali  agendum  esse.  Hos  secuti  sunt  Sensualistae,  inter  quos  Cox- 
DiLLAc  (n.  67) ,  qui  dixit ,  artem  ratiocinandi  non  aliam  esse  quam  artem  recte 
loquendi. 

(2.)  Sed  contra  res  ipsae  cognitae  obiectum  logicae  esse  videntur  sal- 
tem  muleriale.     Si    enim    obiectum  materiale  logicae   non    essent   res,   iam   tota 


1  Si  de  scientia  agitur,  eius  obiectum  supra  commemoravimua  nonnun- 
quam  subiectum  dici,  quia  considcrationi  in  hac  scientia  subiicitur  et  eius 
ratione  res  reliquae  in  ea  scicntia  attinguntur.  „Sic  se  habet  subiectum  ad 
scientiam,  sicut  obiectum  ad  potentiam  vel  habitum."  S.  Thom.,  Summ.  theol. 
I.  q.    1   a.   7. 


2.    De  natiira  logicae.  17 

logica  comparanda  esset  hisui  subiectivo  et  textis  araneis.  Id  autem  quis 
dicet  ?  De  r  e  b  u  s  igitur  agendum  est ,  et  non  de  figmentis  subiectivis.  — 
(3.)  Deinde  logicus  res  ipsas  per  categorias  distribuit,  et  discurrendo  per  res 
omnes  circumvagatur.  Et  vidcntur  etiam  esse  obiectum  f o  r  ra  a  1  e ,  id  quod 
Ultra  -  realistis  placuit.  Nam  id  est  obiectum  formale  logicae,  in  quo  est 
universalitas ;  sed  universalitas  est  in  rebus.  Praeterea  scientia  omnis  circa 
r  e  3   versatur. 

(4.)  Vel  potius  dixeris,  obiectum  logicae  illas  dispositiones  esse,  quas  ratio 
nostra  in  rebus  cognitis  efficit,  quum  eas  ut  subiectum  et  praedicatum  in  enun- 
tiabilibus,  et  ut  terminum,  raaius  et  minus  extremum  et  medium  in  syllogismo 
coUocat,  Quas  dispositiones  intentiones  secundas  vocant  vel  entia  rationis 
(n.  234).  In  quam  sententiam  S.  Thomas  concedere  videtur,  qui  dixerit:  „Ens 
rationis  est  proprie  subiectum  logicae."  *  Ex  qua  sententia  etiam  S.  Augustinus 
logicam  scientiam  definitionum.  divisionum,  conclusionum  appellasse  videtur. 
Et  Albertus  Magxus:  „Rationis  opus  est  ordinare,  componere  et  colligere,  et 
resolvere  ea,  quae  collecta  sunt:  quo  opere  utitur  (logicus)  quasi  instrumento 
in  accipiendo  scientiam,  quando  procedit  a  noto  ad  ignotum."  ^ 

(5.)  Ab  aliis  ipsa  activitas  sive  operationes  mentis  esse  obiectum 
logicae  putatum  est.  Verum  hi  pugnantia  dicere  videntur.  Nam  hae  opera- 
tiones  sunt  obiectum  psychologiae.  Praeterea  logicus  ordinem  rectum  intendit 
et  considerat;  sed  actiones  illae  sive  conceptus  nullum  inter  se  ordinem  habent. 
Ergo  logicus  in  actionibus  illis  vel  conceptibus  ordinem  considerare  vel  inten- 
dere  non  potest. 

(6.)  Vel  si  quis  pertinaciter  quaerere  velit  obiectum  logicae  inter  opera- 
tiones  mentis,  is  sistat  saltem  in  operatione  tertia,  et  primam  secundamque 
omittat.  Quaecunque  enim  in  logica  tractantur,  ad  demonstrationera  referuntur. 
Et  sola  demonstratio  vi  vocis  propria  instrumentum  sciendi  dici  potest. 

524.  1  IlGSlS  1^^  l    Tres  mentis  operationes,  apprehensio,  enuntia- 

tio,  argumentatio,  ad  Terum  et  adaequatum  obiectum  logicae  pertinent 
nt  pars  materialis. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo.  Quid  nomine  obiecti 
significetur,  supra  satis  est  indicatum.     Res  ipsas  omnes  esse   ob- 


1  In  1.  4  metaph.  lect.  1  et  in  1.  1  anal.  post.  lect.  19;  Quaest.  disput. 
q.  7  de  pot.  a.  6.  Et  alio  loco :  „Ordo  quadrupliciter  ad  rationem  comparatur. 
Est  enim  quidam  ordo,  quem  ratio  non  facit,  sed  solum  considerat,  sicut  est 
ordo  rerum  naturalium.  Alius  autera  est  ordo ,  quera  ratio  considerando  facit 
in  proprio  actu,  puta,  quum  ordinat  conceptus  suos  ad  invicem  et  signa  con- 
ceptuum,  quae  sunt  voces  significativae.  Tertius  autem  est  ordo,  quem  ratio 
considerando  facit  in  operationibus  voluntatis.  Quartus  autem  est  ordo,  quem 
ratio  considerando  facit  in  exterioribus  rebus,  quarura  ipsa  est  causa;  sicut  in 
arca  et  clomo.  .  .  .  Secundura  hos  diversos  ordines  sunt  diversae  scientiae.  .  .  . 
Ordo ,  quem  ratio  considerando  facit  in  proprio  actu ,  pertinet  ad  rationalera 
philosophiam,  cuius  est  considerare  ordinera  partiura  orationis  ad  invicera  et 
ad  conclusiones."     S.   Tiiom.  in  libr.  1  ethic.  Nico.m.  lect.  1. 

2  De  praedicara.  tract.  1  c.  7. 

Pesch,  Logica.  II.  2 


18  Quaestiones  prooemiales. 

icctum  logicae  remotum  concedimus;  negamus,  esse  obiectum 
proximum.  Neque  diffitemur,  logicam  indirecte  et  quasi  per  ac- 
cidens  agere  de  signis  vocalibus  et  grammaticis.  Sed  id  per  se 
fieri   negamus. 

Praenota  2o.  Tres  illae  operationes  intellectus  duplici  modo 
possunt  considerari:  aut  secundum  ordinem,  quem  habent  in  pro- 
pria  natura  ad  obiectum  et  potentiam ,  et  hoc  modo  quum  con- 
siderentur,  secundum  quod  sint  entia  naturae,  ad  logicam  non 
spectant,  sed  ad  psychologiam;  aut  secundum  ordinem,  quem  in- 
tellectus  considerando  facit  in  illis,  et  hoc  modo  ad  logicam  eas 
pertinere  dicimus. 

Praenota  3o.  Concedendum  est,  logicae  id  esse  proprium,  ut 
efficiantur  entia  illa  logicalia;  sed  negamus,  ista  proprie  pertinere 
ad  obiectum  logicae. 

525.  Argumentum  (ex  obiecti  materialis  notione).  Illud  tam- 
quam  pars  materialis  in  obiecto  adaequato  alicuius  habitus  expri- 
mendum  est,  in  quod  artifex  formam  artis  inducit.  Atqui  logicus 
formam  artis  suae,  i.  e.  rectitudinem,  in  omnes  mentis  operationes 
inducit.  Considerat  enim  actiones  mentis  suae,  non  quidem,  ut 
sunt  res  quaedam  (cui  rei  contemplandae  psychologia  addicta  est) ; 
neque  ut  vocibus  significantur  (id  quod  fit  a  grammaticis) ;  sed  ut 
ad  consequendam  veritatem  ab  intellectu  disponuntur. 

Hinc  logica  a  politioribus  philosophis  Graecis  post  Platonem  scientia 
rationalis  dicta  est  (n.  12).  „Haec  est  ars  logica.  i.  e.  rationalis  scientia, 
quae  non  solum  rationalis  est  ex  eo,  quod  est  secundum  rationem,  sed  etiam 
ex  eo,  quod  est  circa   ipsum  actum  rationis,    sicut    circa  propriam  materiam."  * 

526.  Scholia.  SchoUon  1.  Nata  est  hoc  loco  quaestio,  utrum 
omnes  tres  operationes  mentis  ex  sese  et  seorsum  consideratae 
sint  obiectum  materiale  logicae,  an  tertia  tantum,  ita  ut  duae 
priores  a  logico  attendantur  tantum  propter  tertiam. 

Nonnulli  censent,  verum  et  proprium  obiectum  logicae  per  se  omnes 
tres  operationes  mentis  comprehendere  eo,  quod  in  unaquaque  per  se  verum  et 
proprium  instrumentum  sciendi  positum  sit.  —  Alii  obiectum  illud  sola  tertia 
operatione  constitui  dicunt,  ita  ut  logicus  alias  operationes  eateuus  tantum  con- 
sideret,  quatenus  elementa  sint  argumentationis  ^.  Quum  enim,  inquiunt,  finis 
logicae  »it,  viam  tradere,  qua  quis  recte  et  tuto  ab  iis,  quae  nota  sunt,  profi- 
ciscens  ad  notitiam  ignotorum  perveniat,  iam  obiectum  unicum  logicae  in  ratio- 
cinatione  est  positum,    quippe  quae  sola   ex  notis  mentem  ducat    ad   incognita. 


*  S.  TiioM.  in  1.  1  post.  anal.  lect.  10. 

2  Cfr.    S.  AuQUST.    1.  2    de    civit.  Dei  c.  7;    1.  2    de    doctr.    Christ.    c.  37; 
1.  2  de  ord.  c.  13. 


2.    De  natura  logicae.  19 

Qui  autem  ita  arbitrantur,  iterum  in  diversas  sententias  dividuntur.  Sunt, 
qui  putent,  non  argumentationem  quamlibet,  sed  eam  tantum,  quae  demon- 
stratio  vocetur  et  ex  sese  vere  scientiam  gignat,  subiectum  proprium  logicae 
dici  posse,  ita  ut  argumentatio  dialectica  et  sophistica  (n.  399  sqq.)  per  se  non 
proprie  ad  logicae  subiectum  pertineat.  In  qua  sententia  inter  veteres  Thkmistius  *, 
Philopoxus  2,  alii  videntur  fuisse,  quos  secutus  est  Scotus  ^.  —  Alii  a  r  g  u  m  e  n- 
tationem  quamlibet,  cuiuscumque  naturae  sit,  logicae  quasi  materiam, 
quam  jjer  se  et  proprie  tractet  et  in  qua  versetur,  subiectam  esse  dicunt,  eo 
quod  in  multis  disciplinis  de  rebus  multis  scientia  acquiratur,  neque  tamen  ea 
vis,  quae  syllogismi  demonstrativi  propria  est,  adhiberi  possit*. 

Alii  demum  argumentationem  re  omni  et  vi  obiectiva  evacuari  volunt,  ut 
tamquam  subiectum  logicae  proponi  possit.  Qui  subiectum  logicae  eatenus  re- 
periri  in  legibus  cogitandi  dicunt ,  quatenus  hae  ad  formam  syllogismi  p  u  r  i 
pertineant;  eas  igitur  syllogismi  leges,  quae  ad  materiam  eius  pertineant,  e 
logicae  finibus  eiciendas  esse.  Idcirco  Stagiritam  reprehendunt,  quod  in  logica 
non  solum  leges  syllogismi  puri  sive  ab  omni  materia,  circa  quam  versetur, 
abstracti,  sed  etiam  leges  posuerit  syllogismi  secundum  materiam  sive  necessa- 
riam,  sive  probabilem  ^. 

Si  varias  has  sententias  inter  se  comparaverimus,  in  unaqua- 
que  tangi  aliquid,  quod  verum  sit,  videbimus. 

Primo  certum  est,  apprehensionem  iudiciumque  considerari  a  logico,  non 
solum  ut  sunt  elementa  ratiocinationis,  sed  etiam  ut  ipsis  solis  intervenientibus 
mens  veritatem  adipiscitur.  Nisi  enim  quis  logicam  vi  vocis  artiore  accipere 
velit,  logicus  non  solum  facilitatem,  securitatem,  rectitudinem  curat  in  pro- 
cessu,  sed  etiam  in  actu  cognoscitivo.  Fatendum  tamen  est,  logicam,  si 
intelligatur  pressius,  in  ea  tantum  operatione  reperiri,  in  qua  processus  est, 
sive  ab  una  cognitione  in  aliam  transitio  longior.  Atque  ita  apprehensio  et 
iudicium  a  logico  considerantur  ut  relata  ad  argumentationem. 

Secundo  certum  est,  in  obiecto  sive  subiecto  logicae  demonstrationem 
esse  partem  principem.  Nam  logicae  est,  ut  nos  ad  scientiam,  sive  cognitionem 
certam  et  necessariam  adducat,  haec  autem  non  argumentatione  qualibet,  sed 
solo  syllogismo  demonstrativo  comparatur.  Sed  reprehensione  digni  sunt  illi, 
qui  subiectum  logicae  secundum  id  tantum  definire  voluerunt,  quod  in  hoc 
subiecto  est  principale. 

Tertio,  quod  reliquum  est,  graviter  vituperandi  sunt,  qui  leges  cogitandi 
re  vacuas  censent  esse  obiectum  logicae.  Quum  enim  logica  modum  doceat, 
quo  mens  et  facile  et  recte  et  sine  errore  veritatem  cognoscat  et  incognita  ex 
notioribus  investiget,  certum  est,  hanc  scientiam  proxime  in  explicandis  legibus 
cognoscendi  occupari.  Neque  tamen  id  cognoscendi  vel  cogitandi  opus  ut  lusus 
vel  somnium  ve^  effectio  pure  subiectiva  habendum  est,  in  qua  nihil  sit  curan- 
dum  de  rerum  externarum  actum  cognoscitivum  „transcendentium"  veritate. 
Neque   cogitatione   nostra,    quae   certis   legibus   absolvatur,   totum    et  integrum 


*  Comment.  in  Arist.  post.  anal.  c.  24. 

2  Comment.  in  prior.  anal.  fol.  4.  Venetiis  1536.  ^  De  universal.  q.  3. 

*  Cfr.  Albertus  Magkus,  De  praedicam.  tract.  1  c.  4. 
^  Ita  Hamilton  et  generatim  Kantiani  omnes. 

2* 


20  Quaestiones  prooemiales. 

Esse  omnium  rerum  cfficitur,  evolvitur  et  ad  nescio  (juem  actum  perfectum 
perducitur.  Sed  illae  cogitandi  leges  formales  supponunt  essendi  leges  reales 
in  rerum  natura  existere  et  secundum  has  leges  ipsum  Esse  rerum  in  mente 
nostra  quasi  reproduci.  Unde  praeclare  apud  Platonem  et  Aristotelem  dictum 
est,  ipsas  res  esse  verae  cognitionis  humanae  mensuram.  „Vera  oratio  nullo 
modo  est  causa,  cur  res  sitj  sed  constat,  rem  quodammodo  causam  esse,  cur 
vera  sit  oratio :  nam  quia  res  est  aut  non  est,  oratio  dicitur  vera  aut  falsa."  * 
Quamquam  igitur  fatendum  est,  nomen  logicae  non  raro  potius  tribui  ei  logicae 
parti,  quae  demonstrationem  vel  argumentationem  considcrat  secundum  for- 
mam,  quam  illi  parti,  in  qua  spectetur  materia:  quia  tamen  tota  logica  ad 
id  dirigitur,  ut  recta  ratiocinatione  assequamur  veritatem,  et  quia  veritas  in 
rerum  realitate  obiectiva  sua  fundamenta  habet ,  non  licet,  argumentationem  a 
materia  evacuatam  fingere;  quae  sola  sit  obiectum  logicae. 

Scholion  2.  In  obiecto  adaequato  a  multis  etiam  ea  ponitur 
distinctio,  ut  obiectum  attributionis  vocetur  illud  primarium 
inter  obiecta  materialia,  ad  quod  reliqua  referuntur ;  et  haec,  quae 
referuntur,  obiecta  attributa  vocentur.  Illi  igitur  demonstra- 
tionem  dicunt  esse  obiectum  attributionis  (quod  alii  obiectum 
primarium  vel  principalitatis  vocant)  et  operationes  reliquas 
obiecta  attributa.  Logica  quamvis  principaliter  demonstrationem 
intendat,  quippe  quae  toti  negotio  perfectionem  ultimam  afferat, 
tamen  etiam  per  se  —  licet  minus  principaliter  —  omnes  opera- 
tiones  reliquas  intendit. 

527.  lllGSlS  11  ^!     Obiectum   forinale  logicae   est  directio  sive 

rectltudo,  qua  operationes  nientis  in  Fieri  dirigendae  sunt.  Atque  ita 
obiectum  adaequatum  est  ipsa  operatio  recta,  non  quidem  in  Facto 
esse,  sed  in  Fieri,  i.  e.  operatio  recta  ut  facienda. 

Ad  statuin  quaestionis.  Pramota  lo.  Logica  duplici  ratione 
considerari  potest:  aut  quatenus  parat  tantum  sciendi  instrumenta 
per  modum  quorumdam  operum,  quae  ad  dirigendas  mentis  ope- 
rationes  roferantur,  aut  quatenus  simul  docet  rectum  horum  in- 
strumentorum  usum  eorumque  ad  obiectivum  rerum  ordinem  ap- 
plicationem,  qua  rerum  veritas  perfectius,  tutius,  citius  a  nobis 
percipiatur.  Quae  duae  res  etsi  inter  se  sint  finitimae,  tamen  non- 
nihil  differunt.  Quod  facile  intelliges,  quum  fahnim^  artijicem,  qui 
conficiendis  instrumentis  musicis  contentus  est,  comparas  cum  mii- 
sices  sttidioso,  qui  simul  faber  est,  hinc  ipsa  instrumenta  parat, 
quorum  simul  usum  rectum  ad  aures  dulci  sono  implendas  prae- 
scribit.     Si  priore  modo  consideratur  logica,  nou  est  dubium,  quin 


1  Aristoteles,    Categ.  c.   12,    14  b,    18;    cfr.  Plato  ,    Respubl.  V.  p.  477; 
Arist.  1.  9  metaph.  c.   10,  1051  b,  3  et  1.   10  c.  6,  1057  a,  11. 


2.    De  natura  logicae.  21 

obiectum  formale  logicae  sint  instrumenta  sciendi  illa  tria:  de- 
finitio,  divisio,  argumentatio ,  et  quae  ad  haec  revocantur,  prae- 
dicatio  subiectioque,  ordo  generum  et  specierum,  ratio  praemissa- 
rum  et  conclusionis,  reliquae  dispositiones  artificiosae  a  ratione 
factac  in  rebus  cognitis,  quibus  intellectus  dirigatur.  Sin  autem 
altero  modo  consideretur  logica,  eius  obiectum  formale  in  ipsa 
directione  situm  esse  censemus,  sive  in  rectitudine,  qua  operatio- 
nes  mentis  dirigendae  sunt. 

Et  utrumque  considerandi  modum  legitimum  esse  et  utilitatem  suam  ha- 
bere  putamus.  Prior  magis  elfert  differentiam  inter  logicam,  quae  in  entibus 
rationis  versetur,  et  philosophiam  realem ,  quae  circa  entia  realia  occupetur ; 
et  nos  monet,  suramopere  esse  necessarium,  ut  intentiones  illae  rationales  sive 
processus  formales  et  entia  logica,  quae  consideratione  intellectus  efficiuntur, 
diligenter  curentur.  Altera  nobis  in  mentem  revocat,  instrumenta  illa  confici 
non  posse  ut  instrumenta  musicae ,  i.  e.  ab  usu  et  omni  ad  res  obiectivas  ap- 
plicatione  segregata.  Nos  hunc  secundum  considerationis  modum  hac  nostra 
a,etate  praeferendum  esse  censemus,  quum  plurimos  philosophos  videamus ,  qui 
veritatem  instar  musicae  esse  iactent  ex  indole  et  mensura  subiecti  cogitantis 
elicitae,    non  autem  esse   mentis  cogitantis    cum  rebus  obiectivis  conformitatem. 

Praenota  2o.  Sunt,  qui  subtilius  quam  verius  dicant,  obiectum 
formale  logicae  situm  esse  in  rectitudine  actuum  ut  effecta.  Nos 
illud  in  rectitudine  reponimus  ut  efficienda,  sive  in  illa  directione, 
qua  operationes  mentis  dirigendae  sunt.  —  Directio  intelligitur 
p  a  s  s  i  V  e  ,  quae  actum  intellectus  directioni  activae  conformem 
constituit.     Directio  activa  sive  dictamen  est  ipsa  logica. 

Argumentlini  (ex  conceptu  obiecti  formalis).  Illud  est  obiectum 
formale  in  artibus  vel  disciplinis,  quod  hae  primo  et  per  se  in- 
tendunt  in  suam  materiam  inducere.  Atqui  id,  logicam  si  spectes, 
est  rectitudo ,  qua  operationes  fiant  ad  assequendam  rerum  veri- 
tatem.  Ergo  operatio  recta  considerata  in  Fieri  est  verum  ob- 
iectum  logicae. 

528.  Respondenda  ad  rationes  dubitandi  initio  (n.  523)  positas  sunt  fere  haec: 
(Ad  1.)  Quod  ab  aliqua  disciplina  practica  non  propter  se  spectatur,  sed 
propter  opus  ab  ea  disciplina  intentum ,  non  est  obiectum  materiale  illius  di- 
sciplinae.  „Propter  quod ,  inquit  Albertus  Magnus,  logicus  et  ad  se  et  ad 
alterum  utitur  sermone  peraccidens,  et  non  per  se,  quia  sine  sermone  de- 
signativo  procedere  non  potest  ad  notitiam  eius,  quod  ignotum  est.  Ratiocina- 
tione  autem  utitur  per  se  ad  notitiam  faciendam  eius,  quod  declaratum  est. 
Propter  quod,  quum  logici  intentio  sit  docere  ea,  per  quae  per  se  venitur  in 
notitiam  ignoti,  per  quod  notum  est,  logicae  subiectum  est  argumentatio,  quia 
per  argumentationem  efficitur  id,  quod  intenditur."  * 


*  Lib.  de  praedicabilibus  tract.  1  c.  4. 


22  Quaestiones  prooemiales. 

(Ad  2.)  Id  quod  logicus  in  actionibus  intellectus  considerat,  non  est  sub- 
iectivum  quid,  quod  nuUa  rationc  referatur  ad  externum  rerum  ordinem;  sed 
est  relatio  recta  et  vera  ad  res  ipaas. 

(Ad  S.)  Res  sunt  obiectum  materiale  logicae  remotum.  „Non  enim, 
ut  est  apud  Albertdm,  id  quod  notum  est,  facit  notitiam  ignoti,  prout  est 
res  extra  animam  noscentis  accepta,  sed  potius ,  prout  est  notio  rei  in  anima 
noscentis;  sic  enim  significativa  est  et  illativa  eius,  quod  ignotum  est.'' ^  Unde 
recte  dicitur  logica  esse  „de  intentionibus  rationis,  quae  ad  omnes  res  se  ha- 
bent"  ^.  Quum  artifex  quilibet  aliquam  materiae  etiam  remotae  notitiam  habere 
debeat,  tum  logicus  eam  accuratius  attendere  debet,  quae  sit  pro  arte  logica 
gravissima.  Quamobrem  mirum  non  est,  Aristotelem  etiam  in  rebus  logicis 
saepius  de  ipsis  rebus  praecepisse. 

(Ad  4.)  Quamvis  logica  versetur  in  intentionibus  secundis  sive  in  entibus 
logicis.  ut  sunt  suhlectwn  et  praedicatum,  genus  et  species,  definitum,  distinctum^ 
tamen  liaec  entia  minirae  sunt  obiectum  logicae  (nisi  fortasse  reductive  vel 
consecutive  et  secundario).  Quod  enim  ab  aliqua  disciplina  non  spectatur  di- 
recte  vel  propter  se,  sed  solum  propter  opus  ab  illa  disciplina  intentum,  id 
proprium  obiectum  illius  disciplinae  esse  non  potest.  Sed  secundae  intentiones 
a  logica  ideo  tantum  attenduntur,  quia  ad  recte  dirigendas  operationes  raentales 
summopere  sunt  necessariae.  Et  quis  non  videt,  illud  solum  a  logica  directe 
considerari,  cui  praecepta  logicae  applicantur.  Sed  solura  operationibus  raentis 
formalibus,  ut  ad  verura  dirigendae  sunt,  ea  praecepta  applicari  possunt.  Ergo 
entia  illa  necessario  quidem,  sed  secundo  loco  tantura  ad  logicam  considera- 
tionera  pertinere  possunt.  „Nullus  artifex,  ut  est  apud  Suaresium',  nullave 
scientia  per  se  prirao  intendit  cognitionera  entiura  rationis,  sed  haec  tradi  debet, 
quatenus  cum  cognitione  alicuius  entis  realis  coniuncta  est." 

Si  quis  autera  difFerentiam  inter  dialecticara  et  philosophiam 
realem  manifeste  aperire  velit,  is  cum  Aquinate  recte  dicet,  dialecticura  con- 
siderare  res,  ut  subsunt  intentionibua  rationis,  philosophura  autem  easdera  con- 
siderare  res,  ut  subsunt  accidentibus  coraraunibus.  „PhiIosophus  procedit  ad 
probandum  ea,  quae  sunt  consideranda  circa  huiusraodi  accidentia  communia 
entis.  Dialecticus  autem  procedit  ad  ea  consideranda  ex  intentionibus  rationis, 
quac  sunt  extranea  a  natura  rerura.  Quo  igitur  clarius  haec  indicetur  diife- 
rentia,  recte  praecipitur,  intentiones  generis,  speciei  et  similiura,  quae  conside- 
rationera  rationis  consequantur,  esse  proprie  subiectura  logicae;  sicut  accidentia 
entis  communia  aunt  proprie  subiectum  philosophiae  realis."  * 

(Ad  5.)  Psychologia  operationes  mentis  considerat,  ut  sunt  res;  logica 
eas  considerat,  ut  habent  ordinem  ad  assequendam  veritatera.  Saepissirae  qui- 
dera  non  habent  ordinera  actu,  habent  taraen  ordinem  destinatione.  qua- 
tenus  ex  suo  fine  et  natura  indigent  ordinis  et  ad  ordinera  quasi  propelluntur. 
Considerat  igitur  logicus  hunc  ordinem  perfectum ,  quem  illae  actiones  habere 
debent,  introduceudura. 

(Ad  6.)  Ea,  quae  praeter  tertiam  mentis  operationem  in  logica  tractantur, 
non  solum  attenduntur,  quatenus  ad  illam  tertiam  referuntur,  sed  etiam  propter 


*  Lib.  de  praedicabilibus  tract.  1  c.  4. 
\  2  g,  Thom.  in  1.  1  anal.  post.  lect.  10. 

3  Digput.  met.  d.  54  s.  1.  *  Ita  fere  S.  Thomas  loc.  cit. 


2.    De  natura  logicae.  23 

seipsa,  quia  etiam  prima  et  altera  mentis  operatio  per  se  veritatem  manifestare 
potest,  et  ad  recte  agendum  praeceptis  debet  dirigi.  Habent  igitur  conceptus 
et  iudicia  id  in  homine  ex  sua  natura,  ut  discursui  inservire  possint,  non 
autem,  ut  d  e  b  e  a  n  t. 

529.  Solvuntur  dubia  reliqua.  Dicunt  l'^ :  Opera  mentis  sunt  potius  obiectum 
logicae,  quam  operationes  mentis.  Sicut  enim  in  architectura  aedificium  sta- 
tuendum  est  potius  pro  obiecto,  quam  aedificatio,  ita  etiam  in  disciplinis  prac- 
ticis  pro  obiecto  potius  est  sumendum  opus  quam  operatio.  Resp.:  Duplex  esse 
potest  finis  scientiae  practicae.  Aut  enim  est  aliquod  opus  sive  aliquid  in 
Facto  esse,  aut  aliquid  in  Fieri.  In  logica  primo  et  per  se  intenditur  operatio 
recta  ut  facienda,  ad  quam  operatio  recta  ut  facta  consequitur  ut  finis  logicae 
ulterior. 

Dicunt  2^:  Videtur  obiectum  logicae  ad  illas  mentis  operationes  restrin- 
gendum  esse,  quae  sunt  tres  modi  sciendi ,  omissis  illis  apprehensionibus  et 
propositionibus,  quae  neque  definitiones  sunt,  neque  divisiones.  Resp. :  Omnis 
habitus  per  se  institutus  ad  dirigendas  operationes  humanas,  omnes  illas  opera- 
tiones  pro  obiecto  habet.  Sed  logica  ad  dirigendas  operationes  intellectus  in- 
stituta  est.     Ergo  illae  operationes  sunt  proprium  eius  obiectum. 

Dicu7it  3° :  Prima  saltem  mentis  operatio  est  omittenda,  quum  apprehensio 
simplex  nullius  directionis  sit  capax.  Resp. :  Etiam  prima  mentis  operatio 
praeceptorum  indiget,  ut  clare  et  distincte  rem  proponat,  et  ut  recte  distinguat, 
ut  consideret  singulas  partes  et  essentiales  rerum  gradus,  ut  rectos  et  proprios 
de  rebus  conceptus  formet,  —  Inst. :  Apprehensio  falsitatem  habere  non  potest; 
ergo  directioni  non  est  subiectaj  ergo  ad  logicam  non  pertinet.  Resp.:  Dist. 
Antec.  Non  habet  falsitatem  formaliter  et  perfecte,  conc.  Antec,  apprehensiones 
non  sunt  falsae  occasionaliter ,  praesuppositive ,  relative,  neg.  Antec.  Et  dist. 
conseq.  primum:  Non  est  directioni  subiecta  spectata  in  seipsa  ut  mera  per- 
ceptio :  transeat ;  ut  ostendit  „subiectum  ordinabile  in  ratione  praedicabilis 
vel  subicibilis''  (Alb.  maqnus)  et  ut  per  se  ordinat  unum  ad  aliud  ope  distin- 
ctionis,  abstractionis ,  comparationis ,  neg.  conseq.  Nam  hoc  modo  appre- 
hensio  est  quasi  via  ad  construendum  iudicium.  Qui  enim  recte  iudicare  vult, 
imprimis  praedicabilia  nosse  debet,  sive  diversas  rationes  ordinis ,  quae  inter 
rerum  classes  esse  possunt ,  atque  etiam  praedicamenta ,  sive  ipsas  supremas 
rerum  classes,  quae  secundum  illas  rationes  inter  se  ordine  connectuntur.  Quam- 
vis  igitur  fortasse  apprehensio  ut  conficienda  ad  logicam  non  pertineat, 
certe  ad  eam  pertinet  ut  disponenda  ad  iudicium  *. 

530.  Corollaria.  Coroll.  1.  Ergo  finis  logicae  accuratius  in- 
dicari  potest  hoc  modo  ^:  lo.  Praecipue  diriguntur  actiones  mentis, 
in  quibus  formaliter  veritas  et  falsitas  reperiri  potest,  ut  hae  a 
falsitate  arceantur  et  veritatem  perfecte  adipiscantur.  Perfecte  dico, 
i.  e.  clare,  distincte,  cum  certitudine,  demonstrative ,  cum  aliqua 
facilitate.  —  2».  Illae  autem  operationes,  in  quibus  falsitas  re- 
periri  non  potest,  eo  modo  a  logica  diriguntur,  ut  id  recte  agant, 


*  Cfr.  Sylv.  Maurus,  Quaest.  philos.  tom.  I.  q.  9. 
2  Lepidi,  Elem.  phil.  Arist.  tom.  1  p.  97. 


24  Quaestiones  prooemiales. 

ad  quod  agendum  a  natura  institutae  sunt.  Apprehensiones  igitur 
sint  clarae ,  distinctae  et,  quantum  fieri  potest,  perfectae.  — 
80.  Finis  logicae  non  solum  fuga  falsitatis  adeptioneque  clara  et 
distincta  veritatis  continetur,  sed  etiam,  ut  mens  sciat  rationabili 
modo  opinari,  dubitare,  ignorare. 

Coroll.  2.  Ilis  de  obiecto  et  fine  logicae  constitutis,  apertum 
est,  logicae  esse  id  etiam  propositum,  ut  methodum  tradat,  se- 
cundum  quam  in  unaquaque  scientia  procedendum  sit. 

Sed  praeter  methodum  generalem,  quae  scientiam  universe  respicit, 
sunt  methodi  spcciales,  quibus  id,  quod  universe  constitutum  est,  ad  singulas 
scientias  pro  uniuscuiusque  indole  applicatur.  Et  logica  quidem  methodo  illa 
generali  contenta  esse  dehet,  reliquens  singulis  scientiis,  ut  ipsae  sibi  appli- 
cent,  quae  in  logica  sunt  statuta.  Qua  de  re  Aquinas :  „Quia,  inquit,  diversi 
secundum  diversos  modos  veritatem  inquirunt,  ideo  oportet,  quod  homo  instrua- 
tur,  per  quem  modum  in  singulis  scientiis  sint  recipienda  ea,  quae  dicuntur. 
Et  quia  non  est  facile,  quod  homo  simul  duo  capiat,  sed  dum  ad  duo  attendit, 
neutrum  capere  potest,  absurdum  est,  quod  homo  simul  quaerat  scientiam  et 
modum,  qui  convenit  scientiae.  Et  propter  hoc  debet  prius  addiscere  logicam, 
quam  alias  scientias ;  quia  logica  tradit  communem  modum  procedendi  in  omni- 
bus  aliis  scientiis.  Modus  autem  proprius  singularium  scientiarum  in  scientiis 
singulis  circa  principium  tradi  debet."  ^  Et  tradi  quidem  debet  secundum  regulas 
in  logica  acceptas.  Quamobrem  merito  reicitur  logica  illa,  quam  applicatam 
hodie  vocant,  quae  dividitur  in  logicam  chimiae,  physicae,  mathesis,  physio- 
logiae  atque  ita  deinceps.  Generatim  enim  multiplex  alicuius  scientiae  appli- 
catio  non  putanda  est  esse  pars  illius  scientiae  interna  2. 

QUAERITUR  2^ 
ad  quem  mentifi^  habitnm  logica  referatni*. 

531.  Quaestionis  huius  origo.  Logicam  aliam  naturalem  esse 
diximus,  acquisitam  aliam  (n.  195).  Prior  est  insita  hominibus  ad 
ratiocinaudum  dispositio,  et  inchoata  quaedam  ratiocinandi  facilitas. 

^  S.  TiioM.  in  1.  2  metaph.  lect.  5. 

2  Logicam  applicatara  reicit  Ulrici  ob  has  rationes :  ,iDie  Anwendung 
einer  Wissenschaft  und  ihrer  Resultate  gehort  oftenbar  nicht  in  die  Darstellung 
der  Wissenschaft  selbst.  So  wenig  die  Mathematik  zu  lehren  hat,  wie  ihre 
Satze  in  der  Feldmesserkunst,  der  Astronomie,  Physik  etc.  anzuwenden  sind, 
so  wenig  hat  die  Logik  Regeln  aufzustcllen  iiber  die  Art  und  Weise,  wie  die 
von  ihr  aufgestellten  allgemeinen  Formen  (des  Begriffes ,  des  Urtheiles  und 
Schlusses)  mit  dem  entspreclienden  concreten  Inlialte  sich  erfiillen,  oder  aus 
dem  gegebenen  Inhalte  unserer  Perceptionen  und  Einzelvorstellungen  sich  m  a- 
terialiter  richtige  Begriffe,  Urtlieile  und  Schliisse  bilden  lassen.  Ja,  eine 
angewandte  Logik  ist  unausfiihrbar ,  unmoglicli,  weil  die  Logik  schlcchthin 
iiberall,  in  allen  Wissenschaften ,  in  allem  Denken  Anwendung  findet."  Com- 
pendium  der  Logik  p.  300. 


2.    De  natura  logicae.  25 

Posterior,  quam  etiain  artificialem  vocant,  si  accipitur  obiective, 
est  praeceptorum  multitudo  ordine  digesta  usuque  comprobata. 
Sin  subieetive  sumitur,  ut  liic  fit,  est  facilitas  perfectior  ad  recte 
ratiocinandum  studio  speciali  acquisita.  Et  de  liuius  quidem  logi- 
cae  natura  nunc  quaestio  instituitur. 

Hanc  logicam  recte  dicunt  esse  habitum  intellectus.  Nam  voce  habitus 
hoc  loco  nihil  aliud  intelligitur,  quam  dispositio  potentiae  alicuius  ad  suum 
obiectum  vel  qualitas  informans  aliquam  potentiam  ^ 

Habitus  autem  vel  virtutes  intellectuales  aut  speculativae  sive  theoreticae 
sunt,  aut  practicae  sive  operativae  (n.  10).  Speculativa  pro  fine  solam  cogni- 
tionem  habet;  practica  autem  duplicem  finem  habet:  cognitionem  et  operationem. 
Speculativa  in  sola  doctrina  sistit;  practica  doctrinam  et  usum  complectitur. 
Speculativa  facultatem  cognoscentem  perficit;  practica  cognoscentem  et  exse- 
quentem.  Speculativam  dicunt  residere  in  intellectu  theoretico  (i7:taT7j[j.ovix(iij), 
practicam  in  practico  Q.o'[ i5-iy.v),  vel  PouXeutixuj).  Per  speculativam  scimus,  ut 
sciamus ;  per  practicam  sumus  scientes,  ut  operemur. 

Porro  virtus  practica  sive  operativa  subdividitur  in  activam  (quam  etiam 
strictiore  sensu  practicam  vocant)  et  factivam.  Praxis  (generice  et  latius  ac- 
cepta)  est  generatim  operatio,  quatenus  per  praecepta  ad  finem  aliquem  lauda- 
bilem  dirigi  potest.  Haec  operatio  aut  est  operatio  voluntatis  (capax  morali- 
tatis,  in  qua  igitur  habetur  ratio  intentionis,  non  industriae)  et  vocatur  actio 
(vel  praxis  vi  vocis  specifica  et  pressiore),  aut  est  operatio  intellectus  (ope- 
ratio  artificiosa  capax  rectitudinis  ingeniosae,  in  qua  igitur  habetur  ratio  indu- 
striae,  non  intentionis),  et  vocatur  factio  vel  effectio. 

532.  Quinque  alibi  (n.  129)  diximus  numerari  virtutes  intel- 
lectuales:  intelligentiam,  sapientiam,  scientiam,  artem,  prudentiam. 
Si  Aristotelem  sequentes  duas  tantum  ultimas  virtutibus  practicis 
annumerare  velimus,  scientiam  hoc  loco  intelligere  debemus  solum 
scientiam  speculativam  ^.  Et  liaec  erit  ex  mente  Aristotelis  vir- 
tutis  intellectualis  divisio:  Generatim  duplex  est:  speculativa  et 
practica.  Speculativa  duplex  est:  pure  intellectualis,  quae  est  circa 
prima  principia,  et  est  intelligentia;  aut  discursiva,  quae  iterum 
duplex  est,  prout  aut  versatur  circa  res  altissimas  per  causas  altis- 
simas,   et  est  sapientia,   aut  circa  res   inferiores  per  causas  in- 


*  Insunt  in  intellectu  habitus  triplicis  generis:  semper  boni,  qui  dicuntur 
virtutes  intellectus;  semper  mali,  qui  dicuntur  vitia  intellectus;  indiff^e- 
rentes  sive  medii,  qui  dicuntur  facultates  intellectus.  Itaque  virtutes  in- 
tellectus  sunt  habitus ,  qui  semper  mentem  inclinant  ad  verum;  vitia,  quae 
semper  inclinant  ad  falsum ;  facultates  intellectus  sunt  habitus  ad  verum  et 
falsum  indifferentes.  Certum  est,  logicam  virtutibus  intellectus  esse  annu- 
merandam.  Nam  regulas  tradit  ad  id  destinatas,  ut  veritatem  assequamur.  Et 
de  fallaciis  agit,  ut  vitentur;  unde  etiam  ex  hoc  capite  mentem  ad  veritatem 
inclinat. 

2  Cfr.  Arist.  h   1  ethic.  Nicom.  c.  4  1.  6  c.  3. 


26  Quaestiones  prooemiales. 

feriores,  et  est  scientia.  Etiam  practica  duplex  est:  activa  circa 
ea,  quae  sunt  homini  bona  vel  mala,  et  est  prudentia;  factiva 
sive  effectiva,  quae  est  ars. 

Tenendum  igitur  est  1°,  vocem  scientiae  duplici  modo  accipi  posse.  Xam 
et  latius  genericam  quandam  scientiam  intelligimus ,  quae  virtutes  omnes  dis- 
cursivas  mentis  amplectitur,  quae  est  intelligentiae  opposita;  et  artius  genericae 
subiectam,  quae  ad  solam  speculationem  restringitur,  et  habitibus  practicis  oppo- 
nitur.     Sed  usitatior  multo  est  acceptio  scientiae  generica  quam  specifica. 

Tenendum  est  2»,  si  de  habitu  practico  agatur,  duplicem  distingui  recti- 
tudinem.  Aut  attenditur  rectitudo  actionis,  quatenus  haec  procedit  a  libera 
voluntate  aliquem  finem  intendente,  et  ille  habitus  ad  prudentiam  pertinet. 
Aut  attenditur  rectitudo  interna  eius  operis,  quod  operatione  fit  vel  efficitur, 
et  ille  habitus  ad  artem  pertinet.  Unde  artem  dicunt  rectam  rationem  facti- 
bilium,  sive  haec  factibilia  sunt  opera,  quae  post  operationes  subsistunt,  ut 
domus  vel  statua,  sive  sunt  modiflcationes  transeuntes  in  agente  vel  extra  agen- 
tem  productae,  ut  cantus,  musica,  saltationes. 

Ars  duplex  est :  mechanica  sive  servilis  et  liberalis.  Ars  mechanica 
versatur  circa  opus  vel  materiam  externam  corporis  viribus  exercendum.  Ars 
liberalis  potius  viribus  mentis  exercetur  *.  Ea  est  igitur  differentia  inter  has 
artes,  quod  liberales  ex  potiore  parte  in  operationibus  mentis  versantur,  me- 
chanicae  potius  in  operationibus  corporis. 

533.  Et  philosophorum  quidem  animi  de  re,  de  qua  agitur,  in 
contrarias  sententias  distracti  sunt. 

Principio  a  Platone,  a  Stoicis  logica  habita  est  pro  scientia,  quam  sen- 
tentiam  ex  Scholasticis  permulti  secuti  sunt  ^.  Inter  veteres  Aristotelis  inter- 
pretes  nonnulli  quum  distinctionem  adhiberent  (n.  199)  inter  logicam  docentem 
(vel  otaXexTixTjv  )(u)pU  /prjfjiaxiov)  et  utentem  (otaXexTtxTjV  £v  -fyrfitC) ,  logicam  do- 
centem  neque  scientiam  esse  opinati  sunt,  neque  artem,  sed  instrumentum  utri- 
usque,  eo  quod  tum  scientia  omnis,  tum  ars  ea  ut  instrumento  uterentur;  logicam 
autera  utentem  esse  quidem  scientiam,  non  tamen  diversam  a  scientia  rerum, 
quibus  applicetur,  siquidem  scientia  quaelibet  non  aliud  esset,  quam  logica 
alicui  obiecto  cognoscendo  applicata  '.  Aliis  post  Boethium  *  visum  est  e  con- 
trario ,  logicam  docentem  esse  scientiam ,  logicam  autem  utentem  esse  instru- 
mentum  scientiae,  quippe  quae  in  omni  scientia  munere  instrumenti  ad  obti- 
nendam  rerum  cognitionem  fungeretur. 

Posteriore  tempore  logica,  quae  dicitur  utens ,  in  hac  quaestioue  neglecta 
est,  ita  ut  quaereretur  tantum  de  logica,  quae  sit  ab  omni  usu  avulsa  et  segre- 


^  Artes  liberales  numerabantur : 

Lingua,  Tropus,  Ratio,  Numerus,  Tonus,  Angulus,  Astraj 
artes  mechanicae : 

Rus,  Nemus,  Arma,  Faber,  Vulnera,  Lana,  Rates. 
2  Cfr.  Albertdm  Magnum,    De  praedicab.    tract.  1    c.   1 ;    S.  Thom.    in  1.  4 
metaph.  lect.  4;  Scot.,  Super  universal.  Porph.  q.  3  n.  7. 

'  Ita  sunt  opinati  Alexander  Aphrodisiensis  (Comment.  ad    analyt.  prior. 
fol.  2),  Themistius  (in  1.  1  anal.  post.  c.  24),  Ioh.  Philoponus. 
*  Comment.  in  Porphyr.  1.  1  p.  48. 


2.    De  natiira  logicae.  27 

gata.  Apud  Scholasticos  ponebatur  quaestio,  sitne  haec  logica  scientia  specula- 
tiva  an  practica.  Alii  speculativam  esse  docent,  inter  quos  ScotusI,  Capreolus -, 
GouDiN^;  alii  practicam,  inter  quos  Fonseca  *,  Conimbricenses  ^;  alii  neque 
speculativam  neque  practicam ,  sed  introductoriam  et  adminiculatoriam  utrique, 
inter  quos  Alamankus^j  alii  partim  speculativam,  partim  practicam  esse  volunt, 
inter  quos  Sdarez  '. 

A  recentioris  aetatis  philosophis  ponebatur  quaestio ,  utrum  logica  sit  ars 
an  scientia.  Et  quibusdam,  inter  quos  Leibniz^,  Wolff,  Kant,  visa  est 
esse  scientia,  quae  naturam  et  modum  demonstrationis  investiget.  Aliis  autem, 
inter  quos  P.  Ramus  (n.  52) ,  et  e  schola  Cartesii  plurimis  placuit  dicere ,  lo- 
gicam  artem  esse,  quum  in  tradendis  regulis  versetur.  Alii  demum,  inter  quos 
Buffier  5  (n.  68),  et  artis  et  scientiae  rationem  logicae  attribuerunt ,  quae  non 
solum  regulas  traderet  et  modum,  quo  regulis  utendum  esset,  sed  etiam  harum 
regularum  rationem  causamve  investigaret.  Inter  eos,  qui  logicae  rationem  scien- 
tiae  concedunt,  haud  pauci  negant,  logicam  esse  ipsius  philosophiae  partem. 
Qui  logicam  ideo  ipsi  philosophiae  externam  esse  dicunt,  quod  sit  omnis  scien- 
tiae  quasi  opYotvov  et  introductio  et,  ut  Kantius  dicit,  scientiarum  quasi  vesti- 
bulum.  Nos  quum  tueamur,  logicam  simul  esse  specialem  scientiam  et  reli- 
quarum  scientiarum  instrumentum ,  eam  simul  esse  partem  philosophiae  et 
instrumentum  reliquarum  partium  eius,  sive  ad  ceteras  partes  eius  necessariam 
introductionem  dicemus. 

534.  Rationes  dubitandi.    Videtur  (1.)  logica  virtutibus   speculativis  an- 

numeranda  esse.  Sicut  enim  scientia  practica  refertur  ad  effectum  et  opus ,  ita 
speculativa  ad  perficiendum  intellectum. 

(2.)  Sed  contra  logica  virtutibus  practicis  annumeranda  esse  videtur. 
Nam  logica  non  est  inventa  propter  seipsam  et  propter  illud  Scire,  quo  ipsa 
continetur,  sed  propter  alias  scientiae  disciplinas.  —  (3.)  Et  videtur  quidem 
logica  ad  prudentiam  esse  referenda.  Omnium  enim  earum  rerum  est  pru- 
dentia ,  quae  agendae  sunt  propter  finem  aliquem.  —  (4.)  Ratio  autem  a  r  t  i  s 
nulla  ratione  in  logica  reperiri  videtur.  Nam  artis  est,  facultatem  facere  operis 
recti,  quod  est  extra  intellectum,  quod  in  exteriore  materia  constituitur ,  velut 
domus,  cultelli. 

(5.)  Quodsi  quis  logicam  esse  scientiam  concesserit,  permitti  tamen  non 
potest ,  ut  dicatur  esse  scientia ,  quae  ab  aliis  scientiis  d  i  v  e  r  s  a  sit.  Ut  enim 
legitur  apud  Albertum  Magnum  :  „Quia  logica  docet,  qualiter  ignotum  fiat  notum, 
patet,  quod  in  nulla  philosophia  aliquid  notum  fieri  potest,  nisi  per  logicae 
doctrinae  facultatem."  Logica  ergo  scientia  communis  est.  Et  quis  dubitet, 
quin  instrumentum  scientiae  ad  eam  scientiam  pertineat,  cuius  est  instrumentum  ? 


*  In  proleg.  sent.  q.  4.  2  ibid.  q.  2  a.  1. 

3  Log.  mai.  q.  praeamb.  a.  4.  ^*  In  1.  3  metaph.  c.  2  q.  2  a.  4. 

^  Quaest.  prooem.  a.  5.  ^  Summ.  phil.  I.  q.  1  a.  4. 

'  Disput.  metaph.  d.  44  s.  13  n.  54:  „Est,  inquit,  simpliciter  scientia 
speculativa,  quamvis  ex  parte  etiara  sit  practica."  —  Alio  tamen  loco  dialecti- 
cam  definit,  ut  solum  sit  quaedam  ars  dirigens  operationes  intellectus,  ut  arti- 
ficiose  et  cum  ratione  exerceantur.     D.  39  init. 

®  De  stil.  phil.  Nizol.  ap.  Erdm.  p.  65. 

9  Cours  des  sciences,  Logique  p.  887. 


28  Quaestiones  prooemiales. 

535.  Dico  lo;  Logica  est  scientia  proprie  dicta.  —  Nam  disci- 
plina,  quae  proprietates  de  aliquo  subiecto  demonstrat,  veram  habet 
scientiae  indolem.  Atqui  logica  multum  occupatur  in  proponendis 
demonstrationibus. 

Non  enim  leges  tantum  tradit  definiendi,  argumentandi,  sed  etiam  d  e- 
monstrat,  cur  recta  definitio  vel  argumentatio  has  conditiones  et  proprie- 
tates  requirat,  ita  ut  per  logicam  vere  sciamus,  quid  sit  vera  demonstratio ,  et 
cur  his  principiis  et  hac  ratiocinandi  forma  constare  debeat.  Demonstrat  igitur, 
syllogismum  demonstrativum  gignere  scientiam,  ex  probabili  nasci  opinionem.  — 
Neque  putes,  ideo  logicam  a  perfectione  scientiae  deficere,  quod  in  parte  dia- 
iectica  agat  etiam  de  rebus  probabilibus.  Aliud  enim  est,  dicere  de  rebus  pro- 
babilibus,  aliud,  dicere  de  rebus  probabiliter  *. 

Et  debet  quidem  logica  esse  scientia,  ut  fini  suo  satisfacere  possit. 
Nam  logicam  ante  alias  disciplinas  acquirendam  esse  docent,  quia,  quum  modum 
sciendi  doceat,  ad  efficiendam  scientiam  sit  necessaria.  Nunquam  autem  acqui- 
ritur  vera  scientia,  „nisi  quis  sciat,  se  scire"  ^.  gi  igitur  logica  obiter  tantum 
praecepta  proponeret,  neque  curaret  demonstrationes  eorum,  quae  demonstra- 
tionis  indigent,  ad  efficiendam  ullam  scientiam  minime  sufficeret. 

Duhitahis:  Sunt  tamen  in  logica  partes,  quibus  ratio  scientiae  neganda 
est,  ut  est  dialectica,  in  qua  agitur  de  conclusione  probabili.  Resp.:  Dialectica 
docet  „modum,  quo  procedi  possit  ad  conclusiones  probabiliter  ostendendasj  et 
hoc  demonstrative  facit,  et  secundum  hoc  est  scientia"  '. 

536.  Dico  2o :  Logica  est  scientia  practica,  si  scientia  specu- 
lativa  vi  vocis  pressiore  accipitur.  —  Namque  scientia  speculativa 
et  artius  et  latius  intelligi  potest.  Si  artius  accipitur,  ea  erit 
scientia  speculativa,  quae  in  obiecti  sui  cognitione  conquiescit.  Et 
practica  est  ea,  quae  obiecti  sui  cognitionem  adhibet  ad  dirigen- 
dam  ulteriorem  operationem,  sive  haec  est  intra  intellectum  ad 
cognoscendam  veritatem  destinata,  sive  extra  iotellectum  extendi- 
tur  ad  agendum  per  liberum  voluntatis  arbitrium  vel  ad  efficien- 
dum  quidpiam  secundum  certas  regulas. 

8i  scientia  speculativa  latius  accipitur,  ea  est,  quae  in  cogno- 
scenda  veritate  conquiescit,  sive  ea  iu  ipso  scientiae  obiecto  con- 
spicitur,  sive  praeter  ipsum  scientiae  obiectum,  ita  ut  huius  ob- 
iecti  cognitio  adhibeatur  ad  cognoscendam  veritatem  tantum.  Et 
practica  est  ea,  quae  veritatis  cognitionem  adhibet  ad  dirigendam 
ulteriorem  operationem,  quae  extra  intellectura  sita  est. 

Quibus  ex  dictis  apparet,  non  errare  eos,  qui  logicam  ducunt 
esse  scientiam  practicam.     Namque  logica  obiecti  sui  cognitionem 


»  Cfr.  S.  TnoM.  in  1.  4  met.  lect.  4. 

2  SuAREz,  Disput.  metaph.  d.  1  s.  4  n.  30. 

'  S.  TuoM.  in  1.  4  metaph.  lect.  4. 


2.    De  natura  logicae.  29 

dirigit  ad  cognitiones  alias  debita  cum  perfectione  acquireudas; 
unde  de  methodo,  argumentatione,  divisione,  definitione  praecepta  dat. 

Dices:  Logica  demonstrat  proprietates  de  oratione  logica  iam  confecta. 
Ergo  in  obiecti  sui  cognitione  conquiescit,  unde  speculativa  est.  Besp.:  Si 
logica  orationes  logicas  iam  confectas  considerat,  id  imprimis  facit,  ut  postea 
similes  efficiat,  sicut  architectus  considerat  praeclara  aedificia,  ut  ex  exempla- 
ribus  discat  perfectiorem  aedificandi  modum.  De  cetero  cuilibet  scientiae  inest 
indoles  speculativa,  quatenus  nulla  est  scientia,  cui  non  ipsa  obiecti  cognitione 
sub  aliquo  respectu  satisfiat.  Sed  id  non  est  satis,  ut  scientia  dicatur  specu- 
lativa  simpliciter.  Quodsi  quis  dicat,  posse  tamen  logicam  respectum  illum 
practicum  omittere  et  contemplari  obiectum  logicae  conquiescendo  in  eius  veri- 
tate  et  pulchritudine :  is  distinguere  debet  inter  finem  logici  et  finem  logicae. 
Natura  autem  omnis  habitus  ex  fine  ipsius  habitus  iudicari  debet,  non  ex  fine 
habentis  ^ 

537.  Dico  3o :  Si  Scientia  speculativa  accipiatur  latius,  recte  di- 
cunt,  logicam  esse  scientiam  speculativam.  —  Namque  logica, 
etsi  praecepta  dat,  his  tamen  praeceptis  ambitum  intellectus  non 
praetergreditur,  sed  praecepta  tradit,  quibus  observatis  veritas  fa- 
cilius  et  tutius  cognoscatur:  Non  enim  inquirit  veritatem,  ut  con- 
ficiantur  definitiones,  argumentationes,  sed  tradit  praecepta  de- 
finiendi,  argumentandi,  ut  veritas  cognosci  possit.  Itaque  in  veri- 
tatis  cognitione  tamquam  suo  fine  conquiescit. 

Vel  aliis  verhis:  Scientia  putatur  esse  speculativa ,  quae  pro  fine  habet 
ipsum  Scire  et  „fugare  ignorantiam".  Atqui  logica  id  pro  fine  habet.  Et  a 
logicae  regulis  operationes  intellectuales  nihil  aliud  expetunt,  nisi  ut  bene  et 
certo  veritatem  attingant,  sive  ut  perficiantur  in  ratione  et  genere  speculationis. 
Quamvis  igitur  logica  quodammodo  tendat  ad  opus ,  non  tamen  tendit  ad  opus 
ut  ad  finem,  sed  ad  opus  ut  ad  medium  cognoscendae  veritatis.  Ergo  logica 
est  speculativa. 

538.  Dico  4»:  Neque  ratio  artis  a  logica  est  aliena.  —  Nam 
logica  docet,  qua  ratione  effici  debeant  definitiones,  divisiones, 
argumentationes;  praeterea  ostendit,  quae  sint  vera  certitudinis 
motiva,  quidnam  sit  veritatis  criterium,  similia.  Et  haec  omnia 
docet,  ut  efficiantur  actus  intellectuales,  quibus  tuto,  facile,  cum 
reflexione  debita  veritatem  adipiscamur.  Ergo  recte  dicunt,  logi- 
cam  esse  rationem  rectam  factibilium. 

Quod  aliis  verhis  dici  potest  hoce  modo :  Scientia  omnis,  quae  speculatur, 
ut  praecepta  det  ad  usum  specialem  idonea ,  quibus  obscrvatis  aliquid  opere 
fiat,  rationem  artis  habet,  in  quo  genere  sunt  musica,  arithmetica.  „Hae  inter 
ceteras  scientias  artes  dicuntur,  quia  non  solum  habent  cognitionem ,   sed  opus 


1  Non  igitur  negamus,  logicam,  quae  ex  se  sit  scientia  practica,  per 
modum  scientiae  speculativae  haberi  posse.  Cfr.  S.  Thom.  ,  Summ.  theol.  I. 
q.  14  a.  16. 


30  Quaestiones  prooemiales. 

aliquod,  quod  est  immediate  ipsius  rationis,  ut  constructionem,  syllogismum  et 
orationem  formare,  numerare,  mensurare,  Aliae  vero  scientiae  vel  non  habent 
opus,  sed  cognitionem  tantum,  sicut  scientia  divina  et  naturalis ,  unde  nomen 
artis  liabere  non  possunt,  .  .  .  vel  habent  opus  corporale,  sicut  medicina ;  unde 
non  possunt  dici  artes  liberales,  quia  huiusmodi  actus  sunt  hominis  ex  parte 
illa,  qua  non  est  liber,  scilicet  ex  parte  corporis."  ^  Quamquam  igitur  logica 
ambitum  facultatum  cognoscitivarum  non  praetergreditur,  et  in  veritatis  cogni- 
tione  tanquam  in  suo  fine  con^iuiescit,  tamen  haec  veritatis  cognitio ,  ad  quam 
ut  ad  finem  suum  dirigitur,  extra  obiectum  ipsius  logicae  est  situm.  Deinde 
logica  praecepta  dare  dicitur,  ut  fiant  certa  mentis  opera  secundum  rerum  reali- 
tatem;  ut  sunt  definitiones,  argumenta,  analyses,  quibus  adhibitis  veritas  attin- 
gatur.  Itaque  finis  logicae  non  est  sola  ipsa  veritas ,  sed  veritas  simul  cum 
confectione  instrumentorum,  quae  ad  consequendam  veritatem  apta  sunt. 

Duhitaverit  quispiam,  logicam  esse  non  posse  artem,  quum  sit  scientia. 
Resp. :  Recordandum  est,  scientiam  accipi  posse  aut  latius  et  generice,  ut 
omnem  rerum  per  causas  cognitionem,  sive  notitiam  certam  evidentemque  per 
demonstrationem  comparatam  significat;  aut  etiam  artius  et  specifice,  ut  scien- 
tiam  speculativam  tantum  indicat.  Manifestum  est  autem,  inter  scientiam  late 
acceptam  et  artem  nullam  oppositionem  esse.  Nam  artes  omnes,  quae  propria 
principia  habent  et  ex  natura  sua  regulas  suas  demonstrant,  indolem  scientiae 
habent.  Inter  scientiam  autem  artius  acceptam  et  artem  oppositio  est,  sicut 
inter  „tradere  regulas"  et  „non  tradere  regulas",  vel  inter  „sistere  in  contem- 
planda  re"  et  „non  sistere  in  contemplanda  re".  Unde  logica  non  sub  eodem 
respectu  esse  potest  et  scientia  et  ars.  Potest  tamen  sub  diverso  respectu.  Est 
scientia  speculativa,  quatenus  sistit  in  cognoscenda  veritate  vel  intra  ambitum 
intellectus,  neque  tradit  regulas  ad  finem  ulteriorem.  Est  autem  ars,  quatenus 
non  sistit  in  contemplando  suo  obiecto,  sed  inde  regulas  trahit  ad  cognoscendam 
veritatem. 

At,  inquies,  si  logica  est  ars,  logici  erunt  artificesj  quod  tamen  nemo  di- 
xerit.  Verum  memineris,  ex  communi  dicendi  consuetudine  eos  tantum  artifices 
vocari,  qui  artes  exercent  mechanicas. 

539.  Dico  50 :  Logica  recte  habetur  ut  pars  ipsius  philoso- 
phiae  interna.  —  Quum  enira  philosophia  deliniatur,  ut  sit  scientia 
rerum  per  causas  suprasensibiles  sive  metaphysicas ,  id  omne  ut 
pars  interna  ipsius  philosophiae  haberi  debet,  quo  ad  res  per  eius- 
modi  causas  cognoscendas  ducimur.  Atqui  in  logica  cognitionem 
omnium  earum  rerum  adipiscimur,  quae  animo  praesto  sunt,  ut  a 
notis  ad  cognoscenda  ignota  procedere  possimus,  atque  id  quidem 
ita,  ut  simul,  quantum  fieri  possit,  causas  rationesve  perspiciamus, 
cur  sic  vel  aliter  sit  procedendum.  Ergo  merito  logica  inter  ipsas 
philosophiae  partes  internas  collocatur. 

Et  revera  debet  inter  philosophiae  partes  esse  aliqua,  cuius  intentio  sit, 
ut  dicit  Albertus  Ma.onus,  „comprehendere  veritatem  eius,  quod  rationis  ductu 
via  est  in  omnem  cognitionem  omnium  eorum,  quorum  cognitio  fit  in  nobis  per 

1  S.  TnoM.,  Opusc.  in  1.  Boeth.  de  Trinit.  q.  5  a.   1  ad  3. 


I 


2.    De  natura  logicae.  31 

ea  5  qiiae  cognita  sunt  apud  nos ,  ex  quibua  nos  proficiscimur  ad  scientiam  in- 
cognitorum.  Erit  igitur  de  intentione  philosophiae  etiam  logica  scientia,  quae 
est  rationalis."  ^  —  Qiiaeres:  Qui  fieri  potest,  ut  instrumentum  sit  pars  eius, 
cuius  sit  instrumentum  ?  Resp. ,  instrumentum  externum ,  ut  calamum  scri- 
bentis,  non  esse  partem  eius,  cuius  sit  instrumentum ;  tamen  instrumentum  in- 
ternum ,  ut  manum  scribentis.  At  logica  est  instrumentum  internum  vel  con- 
iunctum  ^. 

540.  Respondenda  ad  rationes  dubitandi  initio  (n.  534)  positas.  (Ad  1  et 
ad  2  quid  respondendum  sit,  ex  dictis  satis  apparet.) 

(Ad  3.)  Nisi  quis  voci  prudentiae  vim  latiorem  subicere  velit,  logica  ad 
artem  spectat,  et  non  ad  prudentiam.  Hominem  logica  dirigi  ad  recte  insti- 
tuendas  operationes  quasdam  fatendum  est.  Sed  in  hac  institutione  non  tam 
intenditur,  ut  operationes  apto  et  bono  modo  instituantur ,  quam  id,  ut  opera 
mentis  in  se  spectata  recte  et  apte  instituta  sint;  quod  artis  est.  ,iArs  nihil 
aliud  est,  quam  ratio  recta  aliquorum  operum  faciendorum,  quorum  tamen 
bonum  non  consistit  in  eo,  quod  appetitus  humanus  aliquo  modo  se  habet,  sed 
in  eo,  quod  ipsum  opus,  quod  fit,  in  se  bonum  est.  Non  enim  pertinet  ad 
laudem  artificis,  in  quantum  artifex  est,  qua  voluntate  opus  facit,  sed  quale  sit 
opus,  quod  facit."'  ^ 

(Ad  4.)  Logicam  diximus  esse  artem  liberalem.  Sicut  arte  mechanica 
disponuntur  elementa  materialia,  ita  arte  logica  disponuntur  elementa  logica. 

(Ad  5.)  „Quamvis  scientiae  sint  multae,  et  quaelibet  scientia  habeat  mo- 
dum,  qui  differt  a  modo  alterius,  sicut  et  unaquaeque  scientia  differt  ab  altera ; 
est  tamen  unus  communis  modus  scientiae  per  quoddam  commune,  quod  est  in 
omni  scientia.  Et  hoc  est,  quod  per  investigationem  rationis  ex  cognito  deve- 
nitur  ad  cognitionem  incogniti ;  hoc  enim  fit  in  omni  scientia  quocumque  modo 
dicta,  sive  sit  demonstrativa  sive  non  demonstrativa.  .  .  .  Hic  autem  modus 
quamvis  communis  sit  per  hoc,  quod  est  in  qualibet  scientia,  tamen  secundum 
se  consideratus  et  non  immixtus  scientiis ,  est  quoddam  per  se  distinctum  ab 
omnibus  aliis.  Et  hoc  modo  consideratus  hic  modus  potest  esse  subiectum 
scientiae  et  scientia  specialis  de  ipso  est.  .  .  .  Patet  igitur,  quod  logica  una  est 
specialium  scientiarum,  ^iCMi  fdbrilis ,  in  qua  specialis  est  ars  fabricandi  mal- 
leum :  cuius  tamen  usus  omnibus  adhibetur,  quae  arte  fabrili  fabricantur  ..."  * 
Quodsi  quis  instrumentum  scientiae  ad  eam  scientiam  pertinere  dicit,  cuius  sit 
instrumentum ,  is  recogitet ,  logicam  non  esse  alicuius  scientiae  instrumentum 
proprium  et  proximum,  sed  esse  instrumentum  commune  et  quasi  remotum 
scientiarum  omnium.  Et  ipsam  quidem  logicam,  ut  recte  observat  Sanseverino  ^, 
rectius  dixeris  scientiam  instrumentorum  sciendi ,  quam  instrumentum  scien- 
tiarum  esse. 

541.  CoroUaria.      Coroll.    1.     Ergo    logica    est   scientia;    specie 
una.     Qua  in  re  contra  nos  sunt  Nominalistae ,   qui  dixerunt,   tot 

*  De  praedicab.  tract.  1  c.  1. 

2  Cfr.  S.  Thom.,  Opusc.  in  1.  Boeth.  de  Trinitate  q.  3  a.  1. 

3  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  II.  q.  57  a.  3 ;  cfr.  ibid.  a.  4  et  II.  II.  q.  47 
a.  2  ad  2  et  ad  3. 

*  Albertus  Magnus,  De  praedicab.  tract.  1  c.  1.  ^  Prolegom.  p.  182. 


32  Quaestiones  prooemiales. 

esse  logicas  specie  distinctas,  quot  essent  obiecti  diversae  partes  ^ 
Nam  disciplinarum  distinctio  non  est  petenda  ex  obiecto  materiali, 
sed  ex  obiecto  formali,  sive  ex  ratione,  sub  qua  scientia  rem  sub- 
iectam  contemplatur  (n.  467). 

Coroll.  2.  His  omnibus  consideratis  logica  recte  definiri 
potest :  scientia  operationes  mentis  ad  verum  dirigens. 
Yel  enucleatius:  scientia  et  ars  liberalis  per  experientiam 
reflexam  parta,  quae  versatur  circa  orationem  logi- 
cam  ex  praeceptis  conficiendam,  ut  ea  adhibita  scien- 
tiac  reliquae  comparentur.  Yel:  scientia  et  ars  dirigens 
actum  rationis,  ut  ordinate,  cum  facilitate,  sine  errore  ad  cogni- 
tionem  veritatis  procedat.  Yel  etiam,  ut  placet  Alberto  Lepidi, 
definiri  potest,  ut  sit  scientia,  qua  cognoscuntur  conditiones  for- 
males,  secundum  quas  mens  evolvi  debet,  ut  assequatur  veritatem; 
et  simul  instrumentum,  quo  mens  in  cognitionem  veri  dirigitur. 

Quibus  constitutis  facile  iudicari  potest,  quid  de  his  logicae  definitionibus 
arbitrandum  sit:  Definit  Ueberweg  logicam:  expositionem  criteriorum  veritatis -. 

Christian  Wolff  :  Logica  est  acientia  dirigendi  facultatem  cognoscitivam 
in  cognoscenda  veritate  ^. 

Kant  logicam  dicit  esse  scientiam  de  necessariis  cogitandi  legibus  sive 
de  vacuis  cogitandi  formis  universe  acceptis  *. 

Hekbart  definit  logicam,  ut  sit  scientia,  quae  doceat,  qua  ratione  notiones 
conspicuae  ad  iudicia  et  argumenta  componendae   sint  ^. 

542.  Scholia.  SchoUon  1,  Graviter  errant,  qui,  quum  negent, 
ullam  cognitionem  per  causas  metaphysicas  fieri  posse,  philosophiae 
tamquam  unicum  subiectum  assignant  inquisitionem  cognitionis 
humanae;  ita  ut  tota  et  integra  philosophia  a  logica  quasi  ab- 
eorbeatur  ^.    Cuius  opinionis  levitas  nullam  refutationem  desiderat. 

1  Cfr.  Conimbricensis,  Quaest.  praemial.  q.  4  a.  3  assertione  tertia. 

2  „Tn  Hinsicht  auf  den  Zweck  des  Erkennens  ist  die  Logik  die  wissen- 
schaftliche  Losung  der  Frage  nach  den  Kriterien  der  Wahrheit;  oder:  die  Lehre 
von  den  normativen  Gesetzen,  auf  deren  Befolgung  die  Realisirung  der  Idee  der 
Wahrheit  in  der  theoretischen  Vernunftthatigkeit  der  Menschen  beruht." 

3  Log.  discurs.  praelimin.  §  61;  prolegom.  §  10. 

^  „Logik  ist  die  Vernunftwissenschaft  von  den  nothwendigen  Gesetzen  des 
Denkens  nicht  in  Ansehung  besonderer  GegenstJinde,  sondern  aller  Gegensttinde 
iiberhaupt;  oder  von  der  blossen  Form  des  Denkens  iiberhaupt,  oder  die  Wisseu- 
schaft  des  richtigen  Verstandes-  und  Vernunftgebrauches  nach  Principien  a  priori, 
wie  der  Verstand  denken  solle.^'' 

5  „Logik  ist  die  Wissenschaft,  welche  die  Deutlichkeit  in  Begriifen  und 
die  daraus  entspringcnde  Zusammensetzung  der  letzteren  zu  Urtheilen  und 
Schliissen  im  Allgemeinen  betrachtet." 

^  „Bei  aller  Verschiedenheit  (in  den  Bestimmungen  des  BegriflFs  der  Philo- 
sophie)  ist  von  jeher  mehr  oder  weniger  ausdriicklich    anerkannt  worden,    dass 


2.    De  natura  logicae.  33 

ScJiolion  2.  Errant  quoqiie,  qiii  logicam  tenent  esse  philo- 
sophiae  parteni  potissimam ,  ad  quam  partes  reliquae  tamquam  ad 
finem  referantur.  „Dicendum  enim ,  quod  scientiae  speculativae 
sunt  de  illis,  quorum  cognitio  quaeritur  propter  seipsa.  Res  autem, 
de  quibus  est  logica,  non  quaeruntur  ad  cognoscendum  propter 
seipsas,  sed  ut  adminiculum  quoddam  ad  alias  scientias.  Et  ideo 
logica  non  continetur  sub  philosophia  speculativa  quasi  principalis 
pars,  sed  quasi  quiddam  reductum  ad  eam,  prout  ministrat  specu- 
lationi  sua  instrumenta,  scilicet  syllogismos  et  definitiones  et  alia 
huiusmodi,  quibus  in  speculativis  scientiis  indigemus."  * 

QUAERITUR  3°, 
gnae  ^it  log^icae  ntilitas  isive  necessita^. 

543.  Finem  logicae  in  eo  versari  scimus,  ut  nos  dirigat  ad  recte 
et  facile  acquirendam  scientiam.  Itaque  finis  proximus  logicae  est 
cognitio  praeceptorum  recte  cogitandi  conficiendique  orationes  lo- 
gicas;  finis  remotus  est,  ut  recte  fiant  processus  logici  et  orationes; 
finis  remotissimus  est  ipsa  multiplicis  scientiae  acquisitio.  Unde 
nascitur  quaestio ,  qua  ratione  logica  ad  comparandam  scientiam 
utilis  sit  sive  necessaria  (cfr.  n.   197). 

Rationes  dubitandi.  Videtur  (1.)  inclignum  esse,  logicae  praestantiam  in 
eo  quaerere,  ut  aliis  rebus  utilitatem  afferat.  Sicut  enim  omnis  scientia,  ita 
etiam  logica  sibi  ipsi  finis  esse  videtur  et  propter  seipsam  addiscenda  ^. 

(2  )  Vel  potius  iis  adhaerendum  esse  videtur,  qui  ideo  de  logicae  utilitate 
agi  non  posse  censent,  quod  illae  mentis  humanae  operationes,  ad  quas  iuvandas 
logica  est  inventa,  ad  detegendam  veritatem  jiarum  valent.  Ita  praecipue  sensit 
Petrcs  Gassendi  (n.  56),  qui,  Epicurum  secutus,  omnem  philosophiam  rationalem 
negligendam  esse  duxit  ^.  Ea  enim ,  quae  sunt ,  satis  cognoscuntur  per  expe- 
rientiam  recte  institutam  et  per  intuitum  mathematicura. 

(3.)  Et  illa  operatio  rationis  humanae,  quae  ad  cognoscendam  veritatem 
reqiiiritur,  ex  se  semper  recta  est;  id  autem,  quod  rectum  est,  quo  dirigatur, 
non  indiget.  —  (4.)  Quodsi  quando  directionis  indiget,  haec  satis  in  natura 
hominis  sita  est.  Sicut  enim  actus  aliorum  animalium  in  finem  ordinantur  in- 
stinctu  naturali ,  ita  etiam  ad  dirigendos  actus  rationis  satis  videtiir  esse  sequi 
instinctum  naturae  rationalis,  neque  ad  id  requiri  ulla  ars  vel  doctrina. 


sie,  vorzugsweise  Bearbeitung  der  Begriffe  als  solcher,  die  letzten  Griinde  des 
Erkennens  und  Handelns,  daher  auch  die  allgemeinen  und  nothwendigen  Formen 
des  Denkens  auszumitteln ,  und  jene  Griinde  auf  den  unbedingten  Grund  der 
Dinge  zuriickzufiihren  habe."  Brandis,  Handbuch  der  Geschichte  der  griechisch- 
romischen  Philosophie  I.  S.  6. 

*  S.  Thom.  in  h  BoF/ni.  de  Trinit.  q.  5  a.  1  ad  2. 

2  W.  ScHUPPE,  Das  menschliche  Denken.  1870. 

3  Exercitationes  paradoxae  adv.  Aristoteleos ;  1.  2. 

Pesch,  Logica.    11.  3 


g^  Quaesiiones  prooemiales. 

(5.)  Quodai  dicunt,  rationem  humanam  indigere,  ut  excolatur  perficiatur- 
que,  id  satis  ipso  perpetuo  rationis  exercitio  efficitur.  Videtur  ergo  omnino 
essc  supervacaneum ,  specialem  doctrinam  excolere,  qua  ratio  dirigatur.  — 
(G.)  Et  norma  rectitudinis  sita  est  in  ipsa  ratione,  quippe  quae  sit  acquirendae 
scicntiae  facultas.  Ex  liac  igitur  actus  rationis  diriguntur  satisj  neque  ulla 
doctrina,  qua  dirigantur,  opus  est. 

(7.)  Non  mirum  crgo,  quod  multi  ante  inventam  logicam  in  omni  genere 
scientiae  docti  extiteruntj  et  liodie  etiam  plurimi  eruditissimi  existunt,  qui 
nunquara  logicae  navarunt  operam.  Non  est  igitur  logica  omnibus  disciplinis 
necessaria.  —  (8  )  Quodsi  facultates  rationales  per  scientiam  perquirendae  sunt, 
satis  per  philosophiam  realem  et  moralem  videtur  esse  provisum.  Demon- 
strativis  enim  disciplinis  perquiritur  intellectus  in  suis  actibus,  moralibus  vero 
disciplinis  voluntas  in  actibus  suis.  Ergo  ad  intelligendos  actus  rationis  alia 
disciplina  necessaria  non  est. 

(9.)  Si  logica  necessaria  esset  ad  scientiam  omnem,  esset  quoque  neces- 
saria  ad  seipsam.  Atqui  hoc  dici  non  potestj  secus  sciri  deberet  logica,  ante- 
quam  addisci  posset.  —  (10.)  Id  quod  inutile  est  et  noxium,  non  potest  esse 
necessarium  ad  bonum  aliquid  obtinendum.  Atqui  logica  est  inutilis  et  multum 
nocet,  quum  mens  praeceptorum  multitudine  obruatur  potius,  quam  iuvetur. 
Qua  in  re  ipsum  S.  Augustindm  fatentem  habemus,  plerumque  accidere,  ut  fa- 
cilius  homines  res  eas  assequantur,  propter  quas  assequendas  istae  conclusionum 
et  divisionum  et  distributionum  series  discantur,  quam  talium  praeceptonim 
nodosissimas  et  spinosissimas  disciplinas;  „tanquam  si  quis  dare  volens  prae- 
cepta  anibulandi  monstret,  non  esse  levandum  pedem  posteriorem,  nisi  quum 
jjosueris  priorem;  deinde  minutatim,  quemadmodum  articulorum  et  poplitum 
cardines  oporteat  dimovere,  describat.  Vera  etenim  dicit,  nec  aliter  ambulari 
potest;  sed  facilius  homines  hoc  faciendo  Mnbulant,  quam  animadvertunt,  quum 
faciunt,  aut  intelligunt,  quum  audiunt.  Qui  autem  ambularc  non  possunt,  multo 
minus  ea  curant,  quae  nec  experiendo  possunt  attendere.  Ita  plerumque  citius 
ingeniosus  videt,  non  esse  ratam  conclusionem ,  quam  praecepta  eius  capit; 
tardus  vero  non  eam  videt,  sed  multo  minus,  quod  de  illa  praecipitur:  magis- 
que  in  his  omnibus  ipsa  spectacula  veritatis  saepe  delectant,  quam  ex  iis  in 
disputando  aut  iudicando  adiuvamur ,  nisi  forte ,  quia  exercitiora  reddunt 
ingenia."  ^ 

(II.)  Sit  logicae  sua  necessitas  vel  utilitas.  At  quis  dicet,  artem,  quae 
instrumcnta  parat,  iis  ipsis  necessariam  esse,  qui  instrumentis  utuntur:  Num 
tuhicen  tihicenve  tubas  ipsas  tibiasque  etiam  efficere  et  construere  debet?  Est 
autem  logica  ars,  quae  omnibus  scientiae  disciplinis  instrumenta  parat.  Ergo 
opua  non  est,  ut  scientes  ipsi  sint  logici. 

(12.)  Sed  contra  maxima  erat  logicae  laus  apud  sapientissimos  quos- 
que;  quac,  ut  est  apud  Tullium,  „docet  rem  universam  distribuere  in  partes, 
latentem  cxplicare  definiendo,  obscuram  explanare  interpretando;  ambigua  pri- 
mum  videre,  deinde  distinguere;  postremo  habere  regulam,  qua  vera  et  falsa 
iudiccntur  et  quae  quibus  positis  essent,  quaeque  non  essent  consequentia". 
A  S.  AuGUSTiNO  dicitur  esse  „iudex,  sine  qua  sapientia  oranino  esse  non  potest". 
Ab  aliis  praeclare  laudatur,  ut  sit  exaraen  et  libra  vcritatis,    xorraatrix  sapien- 


*  S.  AuGUSTiNUs  1.  2  de  doctrina  Christ.  c.  37. 


2.    De  natura  logicae.  35 

tiae,  regiila  et  mensura  artiiim ,  clypeus  disciplinarum ,  mundi  rationalis  sol. 
Logicae  studium  formandis  disciplinis  tam  necessarium  esse  dixenint,  ut  ne 
una  quidem  veritas  sine  logicae  praesidio  comprehendi  posse  crediderint  *. 

544.  TllGSlSI  Logica  artiflcialis  ad  scientiam  perfecte  couipa- 
randam  liomini  simpliciter  est  necessaria. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo.  Potest  aliquid  ad  aliquem 
finem  2  necessarium  esse  simpliciter  (necessarium  ad  Esse),  sine 
quo  finis  nullo  modo  obtiueri  potest;  ita  cihus  ad  conservandam 
naturaliter  vitam  simpliciter  est  necessarius.  Aut  etiam  secun- 
dum  quid  (necessarium  ad  „melius-esse"),  sine  quo  finis  obtineri 
quidem  potest,  non  tamen  bene  et  commode;  ita  carnes  bubulae 
ad  conservandam  vitam  sunt  necessariae;  vel  equus  ad  faciendum 
iter.     Quod  etiam  utile  dicitur. 

Praenota  2o,  Yix  necesse  est,  ut  probetur,  logicam  artificialem 
<3sse  saltem  necessariam  secundum  quid,  vel  utilem  ad  scientiam 
perfecte  comparandam.  Sed  videndum  est,  sitne  etiam  ad  scien- 
tiam  in  statu  perfecto  comparandam  necessaria  simpliciter. 

Igitur  concedimus,  logicam  artificialem  non  esse  simpliciter  necessariam, 
ut  disciplinae  reliquae  quocunque  modo  comparentur.  Ut  enim  quis  scientiam 
aliqua  ratione  comparet,  satis  est,  ut  principia  perspecta  habeat  indeque  per 
aptas  disserendi  formas  conclusiones  deducat.  Sed  hoc  etiam  sine  logicae  arti- 
ficialis  praeceptis  praestare  quis  potest.  Ad  principia  enim  per  se  nota  cogno- 
scendum  nulla  arte  opus  est,  quum  haec  ideo  per  se  nota  appellentur,  quod 
fiine  alterius  ope  intellectui  innotescunt.  Formae  autem  disserendi,  quum  in 
ratione  ut  in  germine  praesto  sint,  sine  dubio  ab  ingenio  vel  aliquid  perspicaci 
rudes  saltem  et  inchoatae  inveniri  possunt;  atque  ita  scientia  utcunque  potest 
comparari.  Sed  nunc  dicimus,  logicam  artificialem  ad  scientiam  in  statu  per- 
fecto  comparandam  simpliciter  esse  necessariam. 

545.  Argumeiltuill  (ex  iis  petitum,    quae   ad  scientiam  perfecte 
consequendam   requiruntur).     Ut   quis   scientiam   perfecte  acquirat, 

'  Cfr.  Leibxiz,  Epist.  ad  Wagner.  Edit.  Erdmann  p.  418;  Baco  de  Veru- 
LAMio  1.  5  de  dignit.  et  augment.  scientiarum  c.  1.  Qui  inter  alia  confitetur 
haec :  „Unamquamque  rem  propria  si  placet  dignitate  metiri,  rationales  scientiae 
reliquarum  omnino  claves  sunt ;  atque  quemadmodum  manus  instrumentum  in- 
strumentorum ,  anima  forma  formarum,  ita  et  illae  artes  artium  ponendae  sunt. 
Neque  solum  dirigunt,  sed  et  roborant;  sicut  sagittandi  usus  et  habitus  non 
tantum  facit,  ut  melius  quis  collimet,  sed  ut  arcum  tendat  fortiorem." 

2  Duobus  modis  aliquid  necessarium  esse  potest,  uno  absolute,  neque 
uUa  habita  ratione  alterius,  quo  pacto  solus  Deus  necessarius  est;  altero  ex 
suppositione  alicuius  causae,  propter  quam  aliquid  necessarium  esse  potest. 
Quae  causa  aut  est  efficiens,  aut  finalis.  Hoc  loco  finalem  attendimus,  propter 
quam  illud  est  necessarium,  quod  ad  illam  consequendam  exigitur;  ut  navis 
ad  transmittendum  mare. 

8* 


36  Quaestioncs  prooemiales. 

certo  scire  debet,  se  scire,  i.  e.  debet  sibi  scientiae  suae  rationem 
reddere  posse.  Si  enim  se  scire  uesciat,  vacillabit,  et  facile  a 
vero  abduci  fallique  poterit.  Atqui  id  certo  scire  ut  plurimum 
non  potest,  nisi  sciat,  se  recte  processisse  in  sua  scientia;  non 
potest  autem  scire,  se  recte  procedere  in  sua  scientia,  nisi  noverit, 
quomodo  procedendum  sit,-  non  potest  nosse,  quomodo  proceden- 
dum  sit,  nisi  naturam  cognitionis  humanae  attentiore  animo  con- 
sideraverit,  noveritque ,  quomodo  sit  definiendum,  dividendum, 
argumentandum,  ordinandum,  quomodo  inducenda  principia,  et  ex 
principiis  deducendae  conclusiones.  Id  autem  scire  est  idem  atque 
callere  logicam.  Ut  igitur  aliquis  sit  perfecte  sciens,  necessarium 
est  omnino,  ut  habeat  logicam  artificialem. 

Confirmatur  P  (ex  paritate  cum  aliis  artibus).  Ceterae  artes  ad  opera  sua 
perfecte  conficienda  sunt  simpliciter  necessariae,  ut  artthmetica  ad  numeros,  ars 
musica  ad  perfectum  cantum.  Et  sicut  fieri  non  potest,  ut  mercator ,  qui  nun- 
quam  studuerit  rebus  arithmeticis ,  certo  et  ordinate  sciat  computos  in  negotiis 
suis  efficere,  ita  fieri  nullo  modo  potest,  ut  logicae  ignarus  praemeditatos  ha- 
beat  omnes  disserendi  modos,  quibus  ad  bene  obtinendam  scientiam  opus  cst. 
Ne  igitur  illorum  defectu  in  sciendo  laboret,  et  in  eos  similesve  errores  labatur, 
in  quos  propter  neglectam  logicam  saepissime  inciderunt  viri  ceteroquin  doctis- 
simi,  antc  omnes  disciplinas  logicac  ut  det  oporam  oportet. 

Confirmatur  2'*  (ex  historia).  Ubi  primum  homines  philosophari  coepe- 
runt,  etiam  logica  constitui  coepta  est.  Et  progrediente  philosophia  non  sine 
multo  labore  regulae  logicac  confectac  sunt.  Et  quoties  logica  contemptui  tra- 
debatur,  etiam  philosophos  in  funestissimos  errores  lapsos  esse  videmus. 

546.  Respondenda    ad   rationes    dubitandi  initio    positas  (n.  543)  sunt   haec: 

(Ad  1.)  Non  facile  negabit  quispiam,  etiam  logicam  satis  rerum  praestantium 
habere  in  seipsa,  propter  quas  maxima  cum  diligentia  excolenda  sit,  sicut  disci- 
plinac  reliquae.  Quinimmo  fatendum  esse  censemus ,  quum  zoologi  tanta  ala- 
critate  scarabaeorum  pediculos  susurrumque  et  ranarum  voces  perscrutentur,  et 
aranearum  telas  in  multiplices  classes  distribuant,  quumque  chimici  multiplici 
experimento  uniuscuiusque  elementi  proprietates  maxima  cum  accuratione  in- 
vestigent,  id  profecto  multo  maius  esse,  quam  diligentissime  mirabilia  illa  opera 
logicalia  perscrutari,  qnac  humanum  ingcnium  secundum  certas  et  definitas  leges 
conficere  solet.  Vcrum  haec,  quae  logicae  convenit  secundum  seipsam  prae- 
stantia,  nulla  ratione  obstat,  quominus  eius  opera  maximam  habeant  pro  no- 
bilissima  humanae  mentis  operatione  utilitatem. 

(Ad  2.)  Res  plurimae  sunt,  quibus  in  cognoscendis  sola  experientia  sen- 
suum  vel  certis  pliantasiae  imaginibus  niti  possumus.  Sed  ex  potiore  parte 
operatioulbus  mentis  nostrae  ducimur.  In  his  igitur  refert  plurimum ,  ut  ope- 
rationes  mentis  secundum  rectam  veritatis  normam  instituantur  \ 


*  Hac  de  re  Drouisch  :  „In  den  empirischen  Wissenschaftcn  machen  haufig 
die  Thatsachen  dic  Fehler  des  Denkers  bemerklich,  in  der  Mathematik  leistet 
dic  Anschauung   etwas  Aehnliches.     In    der  Philosophie   dagegen    und    den    mit 


( 


2.    De  natura  logicae.  37 

(Ad  3.)  Ratio  humana  semper  recta  esse  putari  potest,  quatenus  ad 
prima  principia  refertur,  circa  quae  error  accidere  non  potest;  vel  etiam,  qua- 
tenus  generatim  error,  si  accidat,  non  ex  proprietate  ratioriis  evenit,  sed  potius 
ex  eius  defectu,  quem  logica  supplere  potest.  Scite  igitur  Albertus  Magnds: 
,.Haec  scientia  (logica)  a  phantasiis  liberat,  errores  damnat,  et  ostendit  falsi- 
tatem ;  et  lumen  dat  rectae  contemplationi  in  omnibus.  Prae  omnibus  igitur 
consideranda  est  haec  scientia."  * 

547.  (Ad  4.)  Naturae  irrationali  congruens  est ,  ut  inclinatione  caeca  ad 
finem  ducatur  suum;  unde  animalibus  brutis  instinctus  est  datus.  Homini  autem, 
quum  per  rectum  usum  rationis  sub  imperio  liberae  voluntatis  finem  obtinere 
debeat,  datae  sunt  facultates,  quae  arte,  disciplina,  usu  consuetudineque  ad 
eum  perfectionis  gradum  sunt  excolendae,  qui  ad  finem  perfecte  obtinendum 
requiritur. 

(Ad  5.)  Neque  per  solum  exercitium  perfecto  cultui  intellectus  satis  pro- 
videri  potest.  Reperiuntur  sane,  qui  novam  linguam  addiscant  solo  usu  et 
exercitio.  Verum  is  tantum  a  vitandis  dicendi  vitiis  omnino  securus  est  et 
certus ,  qui  etiam  regulas  grammaticas  illius  linguae  consideravit.  Quod  etiam 
in  metliodo  recte  cogitandi  valet. 

(Ad  6.)  Ratio,  quum  sit  potentia,  dirigit  actus  suos  secundum  Esse  sim- 
pliciter.  At  logica  quum  sit  habitus  potentiae  superadditus ,  actus  rationis 
dirigit  secundum  Bene-esse.  Hac  enim  re  habitus  generatim  a  potentia  distin- 
guitur,  quod  haec  est  principium  actus  secundum  Esse  simpliciter,  ille  autem 
est  principium  actus  quoad  Bene-esse.  Unde  logica  efficitur,  ut  homo  facile 
et  ordinate  et  sine  errore  in  acquirenda  scientia  procedere  possit. 

(Ad  7.)  De  eloquentiae .  arte  est  apud  Tullium:  „Etsi  ingeniis  magnis 
praediti  quidam  dicendi  copiam  sive  rationem  consequantur,  ars  tamen  est  dux 
certior  quam  natura."  ^  Consimiliter  cogitandi  copiam  quod  attinet,  esse  homi- 
nes  concedimus ,  quibus  studium  logicae  segregatum  et  speciale  propter  natu- 
ralem  ingenii  praestantiam  minus  videri  possit  necessarium.  Sed  quo  fortiora 
ingenia.  eo  turpiora  vitia,  in  quae  eius  generis  magna  ingenia  ruere  solent,  si 
vel  minimum  initio  a  recta  veritatis  via  deflectunt.  Unde  a  sexcentis  gravis- 
simis  erroribus  cautum  esset,  si  logica  semper  a  magnis  ingeniis  in  honore 
esset  habita.  Et  etiam  in  consueto  scientiae  studio  illis  hominibus  melius  multo 
consultum  fuisset,  si  huius  artis  praesidium  adhibuissent.  ,,Propter  hoc,  ut 
monet  B.  Albertus,  Aristoteles  frequenter  dicit  in  diversis  libris  suis ,  quod 
causa  erroris  antiquorum  fuit,  quia  scientiam  logicam  non  invenerunt  sive 
liabuerunt."  ? 

548.  (Ad  8.)  Actus  rationls  duplici  modo  considerari  possunt:  aut  secun- 
dum  ordinem  realem,  quem  habent  in  se,  quum  ad  obiectum  tum  ad  potentiam ; 
et  hoc  modo  ad  considerationem  philosophiae  realis  pertinent.  Aut  secundum 
ordinem,  quem  ratio  cognoscendo  facit  in  illis,  et  hoc  modo  ut  perficiantur,  re- 
quiritur  doctrina  logica. 

ihr  in  engem  Zusammenhange  stehenden  Wissenschaften  liegt  bei  weitem  die 
grosste  Biirgschaft  fUr  die  Wahrheit  der  Erkenntniss  in  der  Richtigkeit  des 
Denkens."     Neue  Darstellung  der  Logik  §  7. 

'  De  praedicab.  tract.   1  c.  2.  ^  Cicero  1.  4  de  finib. 

^  De  praedicab.  tract.   1  c.  2. 


38  Quaestiones  prooemiales. 

"'  (Ad  9.)  Logicam  propaedeuticam  tractatam  et  rudi  quasi  modo  intellec- 
tam  ad  addiscendam  logicam  perfectam  necessariam  esse  concedimus.  „Fatemur, 
ut  est  apud  Conimbricenses  ^,  dialecticam  inchoatam  praecedere  artificialem ,  et 
unam  artificialis  partem  prius  inveniri,  ab  eaque  iuvari  partem  inventu  poste- 
riorem.  Quod  non  est  idem  scipsum  procedere  et  sui  instrumentum  esse."" 
Sicut  igitur,  quamvis  aliae  disciplinae  grammatica  egeant,  ut  apte  dicant,  neque 
tamen  grammatica  ad  id  alterius  grammaticae  indiget ;  ita,  quamvis  aliae  disci- 
plinae  logicae  indigeant,  ut  tuto  argumentationes  adhiberi  possint,  non  tamen 
logica  ad  id  indiget  altera  logica,  sed  sibi  ipsa  satis  est,  dum  eo  modo,  quo 
diximus,  discitur.  Ad  quam  rem  vulgare  illud  dictum  fepplicari  potest :  Quod 
est  tale  ut  quo,  non  eget  alio.  —  Hanc  rem  Spixoza  comparatione  illustrat, 
quam  ante  ipsum  ex  Aristoteiicis  multi  adhibuerunt.  „Ut  inveniatur,  inquit, 
optima  methodus  verum  investigandi,  non  opus  est  alia  methodo,  ut  methodus 
veri  investigandi  investigetur  j  et  ut  secunda  methodus  investigetur,  non  opu» 
est  alia  tertia,  et  sic  in  infinitum  :  tali  enim  modo  nunquam  ad  veri  cognitionem, 
immo  ad  nullam  cognitionem  perveniretur.  Hoc  vero  eodem  modo  se  habet, 
ac  se  habent  instrumenta  corporea,  ubi  eodem  modo  liceret  argumentari.  Nam 
ut  ferrum  cudatur,  malleo  opus  est,  et  ut  malleus  habeatur,  eum  fieri  necesse 
estj  ad  quod  alio  malleo  aliisque  instrumentis  opus  est;  quae  etiam  ut  habean- 
tur,  aliis  opus  erit  instrumentis,  et  sic  in  infinitum ;  et  hoc  modo  frustra  aliquis 
probare  conaretur,  hominem  nullam  habere  potestatem  ferrum  cudendi.  Sed 
quemadmodum  homines  initio  innatis  instrumentis  quaedam  facillima,  quamvis 
laboriose  et  imperfecte  facere  quiverunt,  iisque  confectis  alia  difficiliora  minori 
labore  et  perfectius  confecerunt,  et  sic  gradatim  ab  operibus  simplicissimis  ad 
instrumenta  et  ab  instrumentis  ad  alia  opera  et  instrumenta  pergendo  eo  per- 
venerunt,  ut  tot  et  tam  difficilia  parvo  labore  perficiant,  sic  etiam  intellectus 
vi  sua  nativa  facit  sibi  instrumenta  intellectualia ,  quibus  alias  vires  acquirit 
ad  alia  opera  intellectualia."  ^ 

549.  (Ad  10.)  Bene  dicunt  Conimbricenses  ^:  „Quod  multis  disserendi  prae- 
ceptis  abundet  logica,  non  ob  id  raagis  inutilis  est  iudicanda,  quam  medicina, 
quod  multa  ad  curandos  morbos  remedia  suppeditet:  sed  ut  haec  corpori  ma- 
gis  nocent,  quam  prosunt,  si  importune  et  intempestive  adhibeantur,  sic  illa 
animo  discentis,  si  tam  multa  confestim  ingerantur,  ut  confusionem  pariant: 
vel  si  quis  in  usu  disserendi  ita  versari  velit,  ut  non  nisi  regulas  et  praecepta 
singulatim  ac  nimis  religiose  attendendo  ratiocinari  audeat.  Tandem  quod 
graves  auctores  in  dialecticam  scripsisse  visi  sunt,  id  non  ut  contra  artem,  sed 
ut  contra  malum  eius  abusum  et  eam  facultatem,  quae,  quum  se  dialecticam 
videri  optet,  sophisticae  contentionis  cavillis  veritatem  oppugnat,  dictum  accipi- 
mus."  Cuius  perversae  artis  cultores  Clemens  Alexandrinus  merito  appellat 
„minutarum  artium  vocumque  aucupes,  certatores  et  litium  avidos,  et  fluctuo- 
sarum  captionum  sartores",  At  quis  id  ipsi  arti  logicae  vitio  vertere  velit? 
Alioquin,  ut  dicit  S.  Augustinus,  qui  pro  patria  est  miles,  non  armandus  esset, 
quia  contra  patriam  nonnulli  arma  sumpserunt.  Neque  boni  doctique  medici 
ferramentis  medicinalibus    uti  deberent  ad  salutem,    quia  his    ad   perniciem    in- 


*  Quaest.  prooemial.  q.  6  a.  2. 

2  Tract.  de  intcllectus  emendatione;  Opp.  tom.  2  p.  424. 

»  Loc.  cit.  p.  6G. 


2.   De  natura  logicae.  39 

docti  pessimique  abutuntur  ^  Sophisticam  igitur  praeceptorum  abundantiam 
et  sollicitiorem  ad  regulas  in  regularum  usu  attentionera  anxietatemve  S.  Au- 
GusTiNCS  notare  voluit,  quum  diceret,  sine  praeceptis  cogitandum  esse,  sicut 
sine  praeceptis  ambularent  homines.  Neque  hac  adhibita  comparatione  dicere 
voluit,  rectam  cogitandi  rationem  non  maioribus  difftcultatibus  et  turbationibus 
esse  obnoxiam,  quam  rectam  ambulandi  rationem.  Multis  locis  laudant  logicam 
ipsi  SS.  Patres ,  qui  a  malo  abusu  cavendum  monent.  Ita  S.  Augustinus  : 
„Haec  docet  docere,  haec  docet  discere;  in  hac  re  ipsa  ratio  demonstrat, 
atque  aperit,  quae  sit,  quid  velit,  quid  valeat.  Scit  scire;  sola  scientes  facere 
non  solum  v-ult,  sed  etiam  potest."  ^  Eamque  laudat  esse  aliarum  philosophiae 
partium  formatricem  iudicemque  ^. 

{Ad  11.)  Si  instrumentorum  confectio  et  adhibitio  inter  se  separari  pos- 
sunt,  concedi  potest,  artem  conficiendi  instrumenta  non  esse  necessariam  iis, 
qui  instrumenta  ad  usum  adhibent.  Sed  scientia  definitiones ,  praedicationes, 
divisiones,  argumentationes  adhibere  non  potest,  quin  eo  ipso  haec  instrumenta 
conficiat.  Unde  ipsos  scientes  logicos  esse  oportet,  sicut  cantor  ipse  instru- 
menta  canendi  a  natura  sibi  data  per  artem  excolere  debet. 

QUAERITUR  4«, 

qnae  sit  differentia  inter  logicam  formalem  Aristote- 

licam   et  logicam  formalem,   qnam  ^ectantnr 

nostri  temporis  Idealistae. 

550.  Nascitur  quaestio.  Si  quaeratur,  quidnam  sit  illud  verum, 
ad  quod  assequendum  operationes  mentis  per  logicam  dirigendae 
sint,  multiplex  est  apud  recentiores  sententia. 

Baco  (n.  55)  quum  contemplationem  externae  naturae  unicum  cognitionis 
humanae  fontem,  qui  consideratione  dignus  esset,  agnovisset,  loco  logicae  seriem 
quandam  regularum  posuit,  quae  in  inspicienda  natura  et  instituendis  experi- 
mentis  servandae  essentj  nec  ulla  ratione  operae  pretium  esse  duxit,  ut  harum 
regularum  cum  humanae  mentis  actionibus  coniunctio  disquireretur.  Quod  qui- 
dem  semen  a  Lockio  ad  Sensualismum  est  evolutum,  et  ab  Hume  ad  Scepticis- 
mum  perductum. 

Contra  Cartesius  observationem  cogitationis  propriae  unum  fontem  omnium 
cognitionum  esse  duxit ,  ad  quem  facilis  pateret  aditus ;  unde  paucas  posuit 
regulas  methodicas  (n.  57),  quas  a  clara  et  distincta  perceptione  tractas  esse  dixit. 

Leibnizius  quum  Lockio  adversatus  ad  considerationes  mentis  humanae 
reverteretur ,  logicam  in  abstractis  et  menti  insitis  principiis  contradictionis  et 
rationis  sufficientis  fundavit,  quae  sententia  a  Wolffio  diligenter  exculta  est. 

Ultra  progressus  est  Kant,  qui  cognitiones  nostras  non  in  analysi  cogita- 
tionis  vel  principiorum  rationis,  sed  in  crisi  sive  examine  facultatum  cogno- 
scendi  fundandas  esse  voluit.  —  Aristotelicos  qui  sequitur,  operationes  mcntis, 
si  secundum  leges  logicas  absolvantur,  r  e  c  t  a  s  esse  dicet ;  si  insuper  conformes 


^  L.  1  contra  Cresconium  c.  1.  ^  L.  2  de  ord.  c.   13. 

3  L.  3  Academ.    c.  17    n.  17;    cfr.    1.  2    contra    Cresconium    c.  3 ;    1.  2    de 
doctrina  Christ.  c.  37. 


40  Quaestiones  prooemiales. 

sint  realitati  rerum ,  esse  veras.  Contra  iis,  (jui,  Kantiana  sententia  irretiti, 
respectum  cognitionis  ad  rerum  externarum  realitatem  negligunt,  cognitionis 
veritas  est  cogitationum  inter  se  cohaerentia  secundum  dispositionem  subiecti- 
vam  normalem  ^  —  Qui  Wolffium  secuti  crant,  in  ea  constantes  erant  sententia, 
fundamenta  logicae  ex  psychologia  et  metapliysica  trahenda  esse  ^j  Kant  per 
omnes  cognitionis  nostrae  partes  distinctionem  posuit  inter  materiam  et  formam, 
ita  ut  tota  vis  cognitionis  nostrae  nasceretur  ex  solis  elementis  formalibus. 

Hegel  (n.  73)  quum  rcm  negaret  uUam  essc  praeter  cogitationem  sub" 
iectivam,  ideam  nostram  et  ens  reale  unum  idemque  esse  docuit  et  quidquid 
existeret,  esse  ideae-entis  evolutionem;  scientias  rerum  non  distingui  ab  ipsis 
rebus,  et  modum,  quo  scientia  rerum  a  nobis  compararetur,  esse  ijjsum  modum, 
quo  res  omnes  gignerentur.  Atque  ita  non  alium  fontem  cognitionis  nostrae 
statuere  potuit,  nisi  conscientiam  sui,  quam  idea-ens  in  mente  humana  acquireret. 

551.  Ex    illa    autem    philosophandi    ratione ,    quam    tenuerunt 

Cartesius,  Leibnizius,  Kantius,  illa  logica  profecta  est,  quam  hodie 
formalem  vocant.    Cuius  tamen  auctor  censendus  est  esse  Kantius. 

Kantium  inter  primos  secutus  est  Fichte  (n.  71),  qui  distinxit  inter  logi- 
cam  et  „doctrinam  de  scientia" ;  hanc  agere  de  obiectiva  realitate  et  de  forma 
scientiae,  illam  de  sola  forma  ^. 

Sed  praecipuus  logicae  formalis  cultor  extitit  Herbart  (n.  77), 
qui  multis  docuit,  logicam  versari  in  solis  cogitandi  formalitatibus 
accurate  determinandis;  neglectis  plane  obiectis  sive  rebus,  quae 
cognitioni  nostrae  ab  experientia  obicerentur.  Logicam  nihil  va- 
lere  ad  solvendas  contradictiones,  quae  in  conceptibus  nostris  in- 
venirentur.  Necesse  igitur  esse  docet,  ut  logica  a  cognoscendis 
rebus  omnino  avocetur,  et  in  solis  formalitatibus  cogitationis  sub- 
iectivae  versetur.  In  schola  huic  logicae  magnas  partes  tribuen- 
das  esse  propter  exercitium  ingenii,  sed  in  scientia,  in  qua  agatur 
de  cognoscendis  iis,  quae  revera  sint  ex  rerum  partibus,  logicam 
ne  flocci  quidem  faciendam  esse  ^.  Ei  vero,  qui  doceri  velit,  qua 
methodo  ad  cognoscendum  verum  perveniri  possit,  non  logicam, 
sed  metaphysicam  adeundam  esse. 

Sicut  igitur  Kant  quaestiones  omnes  de  cognoscendis  rebus  a  logica  for- 
mali   abduxit   eamque   curam    „logicae   transcendentali"    et   „crisi  rationis"    de- 

*  „Formale  Wahrheit  ist  die  Zusammenstimmung  der  Erkenntniss  mit  sich 
selbst  bei  ganzllcher  Abstraction  von  allen  Obiecten  insgesammt  und  von  allem 
Unterschiede  derselben."     Kant,  Logik.   Edit.  Jasche  p.  66. 

2  WoLFF,  Logicae  discursus  praeliminaris  §  82. 

^  „Die  Wissenschaftslehre  hat  zu  ihrem  Gegenstande  den  Gehalt  und  die 
Form  alles  Wissens;  die  Logik  will  es  blosa  mit  der  Form  des  Wissens  zu 
thun  haben,  mit  der  blossen,  abgesonderten  Form."  Wissenschaftslehre,  II.  Ab- 
schnitt  §  6  p.  66  —  70. 

*  Eiuleitung  in  die  Philosophie  §  34  sqq. ;  Opp.  t.  1  p.  77  sqq.  Cfr. 
Ha.rms,  Philosophie  seit  Kant.  Berlin  1876.  p.  514. 


2.    De  natura  logicae.  41 

mandavit,  et  sicut  logicae  formali  ut  separatum  quid  Fichte  adiecit  „doctrinam 
de  scientia",  et  sicut  Schkllixg  (n.  72)  finxit  „systema"  Idealismi  transcenden- 
talis,  ita  Herbakt  omnem  de  cognoscendis  rebus  doctrinam  a  sola  metaphysica 
exspectandam  esse  voluit. 

Et  multi  quidem  ex  recentioris  aetatis  philosophis  Herbartium  in  aesti- 
manda  logica  secutl  sunt. 

552.  Quodsi  cum  his  recentium  philosophorum  placitis  modum 
comparemus,  quem  Aristoteles  in  tractandis  rebus  logicis  tenuit, 
is  semper  formas  cogitandi  ut  re  plenas  consideravit  ^,  neque  um- 
quam  statuit,  veritatem  harum  formarum  esse  in  ipsarum  inter  se 
convenientia  vel  cohaerentia  quaerendam;  et  sexcenties  rationem 
habuit  rerum  metaphysicarum  et  psychologicarum. 

At  enimvero  in  his  libris  praecipuam  vel  unicam  curam  ad 
id  adhibuit,  ut  non  rerum  externarum  vel  internorum  eventuum, 
sed  illarum  cogitandi  formarum  recta  compararetur  notitia  ^.  Quas 
inter  formas  locum  praecipuum  syllogismus  tenet,  cuius  leges  for- 
males  a  Stagirita  cum  diligeutia,  qua  maior  esse  non  potest,  ex- 
cultas  habemus.  Sed  non  opus  est,  ut  multis  moneamus,  etiam 
in  reliquis  logicae  partibus  ab  Aristotele  praecepta  tradita  esse 
secundum  normam  formalem  et  leges  cogitandi  intellectui  insitas^. 

Atque  ex  indole  formali  logicae  Aristotelicae  etiam  illa  nata  est  consue- 
tudo,  ut  Stagirita  eiusque  discipuli  omnes  ad  illustranda  praecepta  logica  ex- 
empla  ponerent  huiusmodi,  ut,  si  rem  spectes  et  materiam,  in  qua  exempla  illa 
versentur,  nulla  sint  utilitate.  Quem  morem  aliqui  quidem  ex  recentioribus, 
inter  quos  Ueberweg,  relinquendum  esse  censuerunt,  alii  vero  ut  rectum  pro- 
barunt  *.     Quinimmo  missis  exemplis    omnibus  Aristotelicos    saepenumero  solas 


'  Cfr.  1.  1  anal.  post.  c.  33;  1.  2  anal.  post.  per  totum;  ex  topicis  prae- 
cipue  libros  I.  VI.  VII.  Alios  locos  citat  Trendelenburg  ,  Log.  Untersuch.  I. 
p.  32.     Cfr.  RiTTER,  Geschichte  der  Philosophie.  III.  p.  117  sqq. 

2  Cfr.  Brandis,  Handbuch  der  Geschichte  der  griechisch-romischen  Philo- 
sophie.  II.  2  a  p.  373  sqq. ;  III.  1  p.  12  sqq.;  Zeller,  Philosophie  der  Griechen, 
edit.  2.  II.  2  p.  130  sqq.;  Ueberweg,  System  der  Logik  §  16,  edit.  5.  p.  27; 
Prantl,  Geschichte  der  Logik.  I.  p.  87,  p.  104,  p.   135. 

2  „Die  Aristotelische  Logik  will  eine  analytische  Theorie  des  Denkens 
sein,  die  analytisch-formale  Logik  im  Kantischen  Sinne  eine  Theorie  des  ana- 
lytischen  Denkens."     Ueberweg. 

*  Inter  quos  F.  A.  Lange:  „Die  Wahl  solcher  nichtssagenden  Beispiele 
hat  vom  Standpunkte  der  Technik  einen  Vorzug.  .  .  .  Das  alte  triviale  Beispiel : 
,Alle  Menschen  sind  sterblich,  Caius  ist  ein  Mensch,  also  ist  Caius  sterblich,' 
hat  in  der  Geschichte  der  Wissenschaften  keine  Rolle  gespielt,  wenn  nicht  eben 
die  Rolle  des  abgehetzten  Schulbeispiels  fiir  einen  Subsumptionsschluss.  .  .  . 
Beispiele  dieser  Art  haben  in  rein  formaler  Hinsicht  gerade  durch  ihre  Leere 
den  Vortheil  volliger  Durchsichtigkeit.  Man  sieht  hier  gleich,  dass  man  im 
Grunde   nichts   in  Ilanden   hat,    als    den   gleichsam   schwach    colorirten  Urariss 


42  Quaestiones  prooemiales. 

litteras  usurpassc  scimus,  praecipue  in  demonstrandis  syllogismi  legibus.  „Nos 
enim,  ut  est  apud  Alrertum  Magnum,  non  quaerimus  hic  nisi  generationem 
syllogismi  secundum  formale  suum  Esse,  secundum  quod  syllogismus  est;  et 
ideo  oportet  tales  terminos  ponere,  in  quibus  non  significetur,  nisi  forma  syl- 
logismi :  quia  si  aliquid  significarent  determinate,  non  denotaretur  in  eis  forma 
omnibus  applicabilis."  ^  Et  ob  hunc  finem  etiam  figuras  geometricas  in  schola 
Aristotelis  adliibitas  videmus,  ut  figurae  et  modi  syllogismi  facilius  intelligerentur  ^. 
Alia  mittimus,  quibus  confirmari  possit,  Aristotelicis  logicam  fuisse  scien- 
tiam  formalem,  non  autem  realem.  Sed  tenendum  est,  hanc  logicam  formalem 
Aristotelis  minime  respectu  ad  res  exutam  fuisse.  Peripateticos  videmus  neque 
res,  ut  sunt  in  seipsis,  spectasse,  neque  actioncs  mentis  absolute  ut  res  con- 
siderasse,  quae  habeant  integram  suam  vim  intentionalem  ex  seipsis;  sed  in 
philosophia  Peripatetica  ab  initio  elementa  subiectiva  spectata  sunt,  ut  habent 
ordinem  ad  cognoscendas  res,  quae  extra  actum  cognoscendi  revera  Esse  habent, 
et  elementa  obiectiva,  ut  habent  ordinem  ad  elementa  subiectiva  in  mente  hu- 
mana  ^.  Atque  semper  putatum  est,  mentem  nostram  co  fine  facultatibus  in- 
structara  esse,  ut  cognosceret  res  obiectivas,  et  res  obiectivas  ad  id  coaptatas 
esse,  ut  a  mente  nostra  cognoscerentur.  Atque  ita  factum  est,  ut  Aristotelici 
neque  analysim  elementorum  subiectivorum  a  contemplatione  rerum  obiectiva- 
rum  sciunctam  consideraverint,  neque  contemplationem  hanc  ab  illa  analysi  se- 
gregatam.  Qua  in  re  persuasione  ducebantur,  neque  sola  illa  analysi,  neque 
rerum  externarum  contemplatione  actiones  nostras  cognoscitivas  in  propria  sua 
natura  cognosci  posse. 

553.  Et  ex  duplici  fonte  Aristoteles  in  libris  logicis  doctrinam 
hausit,  altero  interno,  externo  altero.  Internus  est  operationum 
intellectualium   consideratio ;   externus   in   rerum   externarum   con- 

von  Begriffen  iiberhaupt.  "Wahrend  bei  den  inhaltreichen  Beispielen 
das  Bewusstsein  zu  stark  von  der  Sache  ergrifPen  wird,  um  mitten  in  der  Ueber- 
zeugung  noch  den  formalen  Grund  der  Ueberzeugung  rein  zu  erfassen ,  lasst 
das  nichtssagende  Schulbeispiel  unmittelbar  das  Schema  der  Subsumption  er- 
kennen,  und  bewirkt  dalier  weit  leichter  und  schlagender  die  Ueberzeugung, 
dass  es  sich  nicht  nur  in  diesem  Falle  so  verhalte,  sondern  dass  es  rait  Be- 
griffen  iiberhaupt,  wahle  raan ,  welche  man  wolle ,  ebenso  sein  werde ,  sobald 
sie  sich  hinsichtlich  ihrer  Ueber-  und  Unterordnung  ebenso  verhalten.  Mit 
einem  Worte:  das  nichtssagende  Schulbeispiel  erfUllt  annahernd  dieselbe  Auf- 
gabe,  wie  die  geometrische  Figur  und  wie  die  Spharenzeichnung  in  der  Technik 
der  Logik."     Logische  Studien.  Iserlohn  1876.  p.  23. 

*  L.   1  anal.  prior.  tract.  2  c.  7. 

2  Quum  ipse  Aristoteles  saepe  figuras  ad  doctrinas  suas  declarandas 
ii8urpa»-prit,  sunt,  qui  putent  eum  harum  etiam  auctorem  esse.  Cfr.  Sa.int- 
HiLAiRE,  Explications  graphiques  de  la  th^oric  du  syllogisme.  La  logique 
d'ARisT0TE,  Append.  tom.  2  p.  330  sqq.  Alii  circulos  adhibent,  inter  quos  pri- 
mus  Wkise  (1708),  alii  triaiigulos,  ut  Ludovicus  Vives  in  libro  „de  censura 
veri^'  1.  2. 

*  Cfr.  Arkst.  1.  G  met.  c.  4;  1.  9  c.  10.  Fotxe  o'o-:e  Xoyo;  TOt;  cpatvo|j.^vot; 
l).arj-'jrjtly  xaX  xa  cpaivdfjLevot  tuI  X6-(w.     L.   1  de  coelo  c.  3,  270  b,  4. 


2.    De  natura  logicae.  43 

templatione  est  positus,  quibus  sermonem  humanum  ut  fontem 
quasi  secundarium  adiunxit. 

Vidit  enim ,  ut  recte  observat  Sanseverino  * ,  maximam  esse  inter  res ,  con- 
ceptiones,  voces  necessitudinem,  quia  nos  voces  adhibemus  ad  significandas 
res,  et  res  nominamus,  ut  eas  cognoscimus.  Ex  quo  intelligitur,  cogitationem 
esse  imaginem  rerum  et  sermonem  imaginem  cogitationis.  Si  autem  cogitatio 
est  imago  rerum,  perspicuum  est,  mentem  humanam  non  posse  ordinem ,  quo 
cogitationes  continentur,  perspicere  omni  rerum  consideratione  praetermissa.  Si 
deinde  nos  res  vocibus  nominamus ,  ut  eas  cognoscimus ,  structura  sermonis 
ordinem  et  leges  cognitionis  humanae  prae  se  ferre  debet.  Unde  patet,  nos 
sermonis  analysi  magnopere  iuvari,  quo  facilius  ordinem  cognitionum  nostrarum 
reperire  et  perspicere  possimus.  Sed  de  hac  re  hoc  loco  satis;  ad  rem  pro- 
positam  enim  non  pertinet. 

554.  Rationes  dubitandi  (cfr.  n.  557).  Videntur  recte  egisse  Kantiani,  quod 
in  logica  de  solis  cogitandi  formis  dixerint,  praetermisso  omni  ad  res  sive  ob- 
iecta  respectu.  Nam  (1)  logica  de  cogitationibus  agit,  non  de  rebus.  Res ,  ut 
sunt  in  seipsis,  plane  ignoramus,  formas  autem  cogitandi  cognoscimus.  Si  igitur 
logiea  penderet  ex  respectu  ad  res  obiectivas,  nemo  umquam  revera  logicus 
esse  posset.  —  (2)  Deinde  cogitatio  nostra  et  res  sunt  inter  se  plane  diversae 
et  separatae,  eo  fere  modo ,  quo  diversum  est  speculum  a  radiis  lucis  sibi  im- 
missis.  Naturam  autem  speculi  optime  quis  novisse  potest,  ignorata  penitus 
natura  lucis.  —  (3)  In  logica  veritas  tantum  formalis  in  quaestione  est,  non 
autem  veritas  rerum  sive  materialis.  Nam  logica  nulla  re  regitur  nisi  harmonia, 
qua  formae  omnis  cogitationis  subiectivae  inter  se  conveniunt.  Quae  con- 
venientia  ex  seipsa  constituit  id,  quod  vocatur  veritas  logica  ^. 

(4)  Aliud  est  declarare,  quomodo  functionibus  iudicandi  definiantur  conceptus 
nostri  tum  quoad  extensionem  tum  quoad  comprehensionem ;  aliud  est  osten- 
dere,  quomodo  iudicia  formanda  sint  et  usurpanda  ad  efficiendam  ipsarum  rerum 
cognitionem.  Prius  ad  logicam  spectat,  hoc  ad  theoriam  cognitionis.  Ea,  quae 
logica  docet,  etiam  a  poeta  vel  fabularum  conditore  adhiberi  possunt,  cui  tamen 
de  cognoscendis  rebus  nulla  cura  est.  Leges  ergo  cogitandi  latius  patent,  quam 
leges  cognoscendi,  et  ex  natura  subiecti  cogitantis  in  logica  sunt  extrahendae  ^.  — 
(5)  Logica  formalis  considerat  formam  cogitandi ,  ut  est  forma  recte  loquendi, 
sive  ut  est  lingua  in  potentia.  Unde  eius  laus  tota  in  eo  est,  ut  doceat,  qua 
quis  ratione  cogitata  sermone  exprimere  possit.  In  negotio  autem  cognitionis 
nullam  vim  habet,  neque  umquam  docet,  quomodo  in  novarum  rerum  cogni- 
tionem  venire  possimus.  Atque  haec  est  logica  veterum,  quae  suam  sane  utili- 
tatem  habet  *.  —  (6)  Recte  deinde  dixisse  videtur  Herbart  ,  quum  arbitratus 
esset,  ne  fieri  quidem  posse,  ut  regulae  logicae  applicarentur  earum  rerum  con- 
ceptibus,  quae  ex  experientia  natae  essent;  hos  enim  conceptus  scatere  absurdi- 
tatibus.  Ad  metaphysicam  autem  spectare  docet,  ut  conceptus  notis  istis  inter 
se  pugnantibus  exuantur.     Sicut  logica  est  organum  cogitandi,   ita  metaphysica 


*  Logicae  prolegomena  p.  194.  ^  Ita  Drobisch,  Op.  cit.  praef.  p.  V. 
3  Ita  Ulrici,  Compendium  der  Logik  §   79  Annot. 

*  Ita    Rabus  ,    Die    neuesten    Bestrebungen    auf    dem    Gebiete    der    Logik. 
1880.  p.  152. 


44  Quaestiones  prooemiales. 

est  organum  sciendi  sivc  cognoscendi  id,  quod  est.  —  (7)  Et  ipsum  nomen 
„logicae  formalis",  id  quod  animadvertit  Steinthal  ^,  iam  postulat,  ut  in  logica 
respectus  ad  res  reales,  quae  a  mente  non  pendeant,  omnino  praetermittatur. 

(8)  Nisi  quis  errore  Hegeliano  irretiri  velit,  firmiter  tenere  debet,  formas 
logicas  non  easdcm  esse  atque  formas  ontologicas.  Ab  his  ergo  illae  omnino 
segregatae  sunt. 

555.  Dico  1° :  Probanda  est  illa  logica  formalis,  quam  proposuit 
Aristoteles.  —  Logicae  enim  est,  ut  dicit  Suarez,  sciendi  modum 
tradere  eo,  quod  instrumenta  sciendi  docet,  horumque  vim  et  pro- 
prietates  demonstrat.  Haec  autem  instrumenta  sciendi  proprie  et 
formaliter  inveniuntur  in  cogitationibus  mentis  sive  internis  actibus 
intellectus,  fundantur  vero  in  rebus,  et  vocibus  explicantur.  Nam 
quum  ipsa  scientia  sit  in  intellectu,  etiam  oportet,  ut  propria 
sciendi  instrumenta  sint  posita  in  intellectu  et  in  actibus  eius.  Homo 
enim  per  discursum  scientiam  acquirit  et  ad  discursum.  perficien- 
dum  aliis  prioribus  operationibus  sive  conceptionibus  rerum  indiget. 
Quapropter  huiusmodi  conceptiones  mentis  ita  dispositae  et  ordi- 
natae,  ut  ad  scientiam  acquirendam  per  se  et  directe  conferant, 
dicuntur  instrumenta  sciendi.  Sunt  ergo  huiusmodi  instrumenta 
formaliter  in  operationibus  mentis  ^. 

Rectissime  igitur  in  logica  Aristotelica  res  particulares  rerumque  realitates 
considerationi  discentis  subductac  sunt,  quo  vis  formae  sive  legum,  quibus  mens 
in  acquirenda  scientia  regi  debet,  facilius  et  certius  perspiciatur.  Namque  leges 
illae  cogitandi  generales  a  speciali  indole  rerum  particularium  non  pendent,  sed 
in  rationibus  tantum  universalioribus  rerum  fundamenta  habent,  et  eodem  plane 
modo  rebus  omnibus  vel  plurimis  applicandae  sunt.  Quoniara  autem  in  illis 
legibus  quum  ad  recte  cogitandum ,  tum  ad  rerum  veritatem  cum  certitudine 
consequendam  vis  summa  inest  et  potestas,  nemo  est,  quin  videat,  quantopere 
necesse  sit,  ut  hae  leges  spectatae  in  seipsis  maxiraa  cum  accuratione  intelli- 
gantur.  Ne  igitur  in  hoc  summi  raomenti  ncgotio  mens  discentis  perincom- 
mode  distrahatur,  in  logica  Aristotelica  sapienter  provisum  est,  ut  indoles  rerum 
concreta  et  specialis  eatenus  tantura  tangatur,  quatenus  ad  intelligendas  formas 
logicas  et  raethodum  recte  cogitandi  videatur  esse  necessarium. 

556.  Dico  2o:  Reicienda  est  logica  formalis,  quae  a  recentio- 
ribus  secundum  principia  Kantiana  est  proposita.  —  Nam  logica 
ratione  omni  et  toto  pondere  ad  res  rerumque  ordinem  realem 
sive  ontologicum  refertur  et  inde  determiuationem  suam  accipit. 

Primo  euim  concedunt  ipsi  adversarii ,  veritatem  cerni  in 
conformitate,  quae  sit  inter  cogitationes  nostras  et  res  a  nobis  non 


*  Gramm.  Log.  Psycliol.  Berlin  1855.  p.   14(3. 
-  Disput.  metaph.  d.   1  s.  4  n.  29. 


2.    De  natiira  logicae.  45 

pendentes  ^  Sed  quid  tandem  aliud  curat  logica  nisi  assequen- 
dam  veritatem? 

Secundo  versatur  logica,  id  quod  fatentur  adversarii,  in  con- 
ceptibus.  Sed  conceptus  omnis  tum  ratione  extensionis,  tum 
ratione  comprehensionis  ad  res  refertur  rerumque  notas;  nisi  forte 
quis  dicere  malit,  conceptus  nostros  omnes  esse  vana  figmenta  ex 
arbitrio  composita,  mendacia,  quae  omni  certa  lege  careant.  Neque 
fieri  potest,  ut  conceptus  nostri  obiective  quasi  expleantur  et  com- 
pleantur  solis  elementis  pure  formalibus. 

Tertio  proficiscitur  logica  ex  d  efinitionibus.  At  nuUum 
reperitur  universale  schema,  secundum  quodinunaquaque  definitione 
notae  inter  se  coniangi  possint,  eo  fere  modo,  quo  in  mathesi 
numeri  inter  se  sive  additione  vel  multiplicatione  coniunguntur. 
Sed  modus  coniunctionis  in  variis  definitionibus  admodum  est  varius 
et  multiplex;  nec  ullo  modo  ex  formis  cogitantis  mentis  determi- 
nari  potest.  Reapse  autem  determinatur  semper  ex  respectu  ad 
res  varias,  quas  quis  definire  intendit  ^. 

Quarto  nititur  logica  principiis  contradictionis,  iden- 
titatis,  quae  si  respectu  ad  rerum  realitates  exueris,  merito  inter 
vana  mentis  ludibria  reicies,  quae  apud  neminem  sanae  mentis 
ullam  attentionem  ciere  possunt  ^. 

Quinto  conveniunt  omnes,  syllogismum  usui  esse  et  ad 
causas  rerum  cognitas  recte  declarandas  et  ad  detegenda  vitia  in 
cognitione  rerum  causarumve  commissa.  Yerum  id  tum  solum 
esse  potest,  si  termiuus  medius  in  syllogismo  ex  se  exhibet  id, 
quod  vere  est  causa  rei,  et  si  conceptus,  quibus  constat  syllogis- 
mus,  non  sunt  opus  mentis  ex  libitu  fingentis  conceptus  uuiver- 
sales,  sed  sunt  revera  tales,  quales  apparent,  tracti  ex  reali  rerum 
ordine,  in  quo  sua  fundamenta  habent  *. 

Et  confirmatur  id,  quod  diximus,  ex  opinatione  adversariorum  pantheistica. 
Id  enim,  quod  ab  adversariis  ponitur,  tum  solum  verum  esse  potest,  si  sumitur, 
formas  cogitationis  nostrae  esse  absolutum  quid ,  neque  ulla  ratione  a  rebus 
pendere.     Sed  nemo  non  videt,  sumptionem  hanc  vehementer  Pantheismum  red- 


1  Kant,  Kritik  der  reinen  Vernunft.  Edit.  Rosenkranz  II.  p.  632 ;  Twesten, 
Logik,  insbesondere  die  Analyiik.  Schleswig  1825.  §§  306,  307. 

2  Recte  Trexdelenburg  :  „In  allem  Rechnen  herrscht  nur  die  Behandlung 
einformiger  Einheiten  durch  die  einformige  Art  des  Zuzahlens  und  Abzahlens. 
Schwerlich  wird  sich  das  mannigfaltige  und  vielgestaltige  Denken  aus  seiner 
Allgemeinheit  auf  diese  eine  Art  zuriickfiihren  lassen."  Log.  Untersuchungen. 
tom.  I.  p.  23. 

3  Cfr.  Ueberweg,  System  der  Logik  §   75. 

*  Cfr.  Uebervveg,  System  der  Logik  §   101. 


46  Quaeationes  prooemiales. 

olere.  „Intcllectu8  divinus  est  causa  rei,  unde  oportet,  quod  res  mensuretur 
per  intellectum  divinum.  .  .  .  Scd  res  se  habent  ad  intellectum  nostrum  sicut 
causa,  in  quantum  scilicet  intellectus  accipit  a  rebus.  Et  inde  est,  quod  scientia 
nostra  non  mensurat  res,  sed  mensuratur  ab  eis.  .  .  .  Non  enim  ita  ideo  est  in 
re,  quia  sic  videtur  nobis;  sed  magis ,  quia  ita  est  in  re ,  verum  est,  quod 
videtur  nobis."  * 

Confirmatur  etiam  ex  analogia  cogitationem  inter  et  sensilem  perceptionem. 
Organa  enim  corporalia  sensilesque  perceptiones  explicari  non  possunt  omissa 
consideratione  eorum  obiectorum,  ad  quae  ordinantur.  Ergo  etiam  in  expli- 
candis  cogitandi  facultatibus  ipsisque  cogitationibus  necessario  ad  res  est  re- 
spiciendum,  ad  quas  illae  ex  natura  sua  referuntur. 

557.  Respondenda  ad  rationes  dubitandi  initio  (n.  554)  positas  sunt  fere  haec: 
{Ad  1.)  Absurde  fingunt  adversarii,  cogitationem  esse  activitatem  pure  sub- 
iectivam.  Nam  cogitatio  ex  natura  sua  respectum  habet  ad  obiectum,  quod  co- 
gitanti  repraesentatur  j  est  ergo  cognitio;  omnis  autem  cognitio  ex  se  primo  ad 
id  dirigitur,  ut  manifestettur  nobis  id,  quod  est. 

(Ad  2.)  Inter  cogitationes  nostras  et  res  externas  minime  est  interiectum 
illud  intervallum,  quod  adversarii  videre  sibi  videntur.  Sed  cogitationes  nostrae 
ex  natura  aua  ad  res  referuntur  et  ab  his  pendent,  et  res  ipsae  cogitationibus 
nostris  cognoscuntur,  ut  sunt  in  seipsis;  id  quod  comparatione  illa  inter  lucem 
et  speculum  ab  adversariis  instituta  praeclare  confirmatur  ^. 

(Ad  3.)  Vana  est  logica,  in  qua  respectus  ad  veritatem,  quam  materialem 
vocant,  i.  e.  ad  vim  obiectivam  cogitationum  nostrarum,  praetermittitur  >\ 

(Ad  4.)  Censet  Ulrici,  logicam  per  se  esse  de  legibus  cogitandi,  et  quia 
saepenumero  cogitatione  cognoscuntur  res,  logicam  per  accidens  quasi  dicere 
etiam  de  legibus  cognoscendi.  Verum  id  minus  recte  dictum  est;  nam  cogitatio 
per  se  et  ex  natura  sua  ad  cognoscendum  fertur  et  obiectivam  realitatem  habet, 
id  quod  Ulrici  aliis  locis  fatetur  ipse  *. 

(Ad  5.)  Vehementer  errat  Rabus  dicens,  logicam  formalem,  quam  describit, 
fuisse  logicara  Aristotelicam;  haec  euim  non  solum  „leges  cogitandi",  ut  sunt 
leges  dicendi,  sed  etiam  ipsum  „Cogitare",  ut  est  „Cognoscere",  pro  obiecto  habuit. 

(Ad  6.)  Tantae  molis  non  est,  conceptus  absurditatibus  exuere,  quantam 
fingit  Herbart.  Neque  ulla  est  revera  absurditas  in  conceptu,  qui  clare  et  di- 
stincte  teuetur.  Concedendum  certe  est,  nos  in  formandis  conceptibus  rerum 
particularium  indigere  diligentis  experientiae  observationisque  et  multarum  rerum 
comparationis,  atque  ita  nobis  ad  disciplinas  cmpiricas  et  philosophiam  realem 
sivc  mctaphysicam  recurrendum  essc.  Minimc  tamen  sequitur,  in  cognoscenda 
veritate  reali  nullas  partes  relinqui  logicae  &. 

(Ad  7  quid  respondeatur,  non  opus  est  dicere.) 

(Ad  8.)  Plurimum  abest,  ut  ex  mente  Heqelii  formas  logicas  ipsas  onto- 
logicas  esse  dicamus,  quasi  praeter  nostras  cogitationes  formales  sive  subiectivas 

*  S.  Thom.  1  dist.  19  q.  5  a.  2. 

"^  Cfr.  Trendelenburg,  Log.  Untersuch.,  edit.  3.  tom.  1  p.   16. 
3  Cfr.  Ukberweo,  System  der  Logik  §  3,  §  67. 

*  Compendium  der  Logik  §  9  Annot. 

5  Cfr.  SoAREz,  Disput.  metaph.  d.  1  s.  4  n.  32. 


2.    Ue  natura  logicae.  47 

nullum  „Esse"  reperiatur.  Neque  nobis  satis  est,  ut  id  putemus,  quod  voluit 
Trendelexbcrg,  esse  quidem  extra  nos  ordinem  ontologicum,  a  quo  tamen  ordo 
logicus  nexu  rcali  non  pendeat  determineturque,  quamvis  sit  aliqua  inter  duos 
hos  ordines  propter  harmoniam  nescio  qua  ratione  stabilita  convenientia.  Sed 
propterea  Aristotelicos  laudandos  esse  censemus,  quod  affirmaverint  id,  quod 
formales  moderni  negant,  formas  logicas  inde  vim  suam  trahere,  quod  ad  formas 
ontologicas  referantur,  ab  his  pendeant  determinenturque. 

558.  Scholia.  SchoUon  1.  Ex  iis,  quae  dicta  sunt  hactenus, 
facile  cernitur,  qua  ratione  logica  se  habeat  ad  metaphysicam, 
psychologiam,  grammaticam.  Qua  in  re  duplex  est  a  recto  tra- 
mite  aberratio. 

Si  quis  enim  „Novum  organum"  Baconis  et  ea,  quae  Cartesius  de  methodo 
scripsit,  et  specimen,  quod  LocKe  de  humano  intellectu  edidit,  vel  obiter  in- 
spexerit,  hos  recentis  philosophiae  auctores  ita  de  rebus  logicis  dixisse  intel- 
liget.  ut  non  solum  leges.  quibus  cognitio  nostra  ad  cognoscendum  verum  diri- 
gitur ,  sed  etiam  multa ,  quae  ad  explicandam  naturam  facultatum ,  originem 
idearum,  notionem  entis  supremorumque  generum  perquiri  solent,  ad  ipsum  sub- 
iectum  logicae  traxerint.  Atque  hos  secuti  permulti  sunt  inter  nostrae  aetatis 
philosophos,  qui  logicam  cum  aliis  philosophiae  disciplinis  confundunt. 

Alii  contra  negant ,  in  logica  de  rebus  metaphysicis ,  psychologicis  rebus- 
que  ad  theoriam  cognitionis  spectantibus ,  et  de  ipsa  cognitionis  nostrae  critica 
dici  quidpiam  posse.  Quum  enim,  inquiunt,  logicus  sibi  proponat  investigare 
leges,  quibus  intellectus  actiones  suas  ad  assequendum  verum  in  ordine  quo- 
libet  cognitionis  dirigat,  opus  ei  non  est,  ut  ulla  ratione  vel  cognoscat  facul- 
tates,  quae  sint  ipsarum  actionum  principia  proxima,  vel  ideas,  quae  illis  actio- 
nibus  obiciantur,  vel  vim,  quae  his  ideis  ad  aperiendam  obiectivam  realitatem 
insitj  sed  logico  satis  esse  debet,  ut  ratiocinationis ,  quam  natura  auctore  ex- 
ercet.  leges  diligenter  contempletur.  In  qua  sententia  multi  sunt  Kantiani  atque 
etiam  Hamilton  ,  Ulrici  ^. 

559.  Inter  has  duas  sententias  extremas  media  interiecta  est 
via,  quam  secuti  sunt  Peripatetici.  Quamvis  enim  firmiter  tenuerint, 
obiectum  logicae  in  solis  operationibus  mentis  dirigendis  ad  veri- 
tatis  cognitionem  situm  esse,  tamen  arbitrati  sunt,  finem  logicae 
obtineri  non  posse,  nisi  attendantur  etiam  illae  disciplinae,  quae 
a  logica  quidem  diversae,  tamen  logicae  finitimae  sunt. 

Statuendum  igitur  lo  de  metaphysica,  multas  res,  de  qui- 
bus  disputant  metaphysici,  tractandas  esse  etiam  in  logica.  Nam 
„quia  circa  omnia,  quae  sunt,  habet  negotiari  ratio,  logica  autem 


^  „Von  Erkenntnisstheorie  und  Metaphysik  kann  erst  die  Rede  sein,  nach- 
dem  die  allgemeinen  Gesetze,  Normen  und  Formen  unseres  Dcnkens  iiberliaupt 
festgestellt  sind,  und  von  ihnen  aus  nachgewiesen  ist,  dass  und  inwiefern  wir 
berechtigt  sind  ,  uns  ein  Erkenntnissvermogen  und  eine  Erkenntniss  der  Dinge 
beizumessen."     Compendium  der  Logik,  edit.  2,  Praefatio. 


48  Quaestiones  prooemiales. 

est  de  operationibus  rationis,    logica   etiam    erit   de  his,    quae    ad 
omnes  res  se  habent"  *. 

„Peculiariter,  ut  cst  apud  Suaresium,  pertinet  ad  metaphysicam  cognitio 
essentiae  et  quidditatis  ut  sic :  definitio  autem ,  cuius  rationem  et  formam 
dialectica  tradit,  si  sit  perfecta,  cxplicat  rei  essentiam  et  quidditatemj  et  ideo 
dum  metaphysica  tradit,  quid  sit  uniuscuiusque  rei  essentia  et  quidditas,  pluri- 
mum  confert  ad  perfectum  definiendi  modum.  Praesertim,  quia  non  solum 
tradit  mctaphysica  rationera  essentiae  in  communi,  sed  etiam  intra  suam  ab- 
stractionom  varios  essentiarum  gradus  ac  modos  declarat :  ex  quibus  maxime 
pendet  cognoscere ,  quibus  partibus  definitiones  rerum  constare  debeant ,  aut 
quem  modum  definiendi  in  distinctis  rebus  (v.  g.  in  substantia  vel  accidenti, 
et  in  re  simplici  aut  composita)  tenere  oporteat.  Sic  igitur  metaphysica  pluri- 
mum  perficit  definiendi  artem.  Simili  modo  contingit  circa  aliud  instrumentum 
sciendi ,  quod  est  d  i  v  i  s  i  o  ,  cuius  leges  et  conditiones  tradit  dialectica ;  illae 
vero  omnes  fundantur  in  rerum  distinctione  seu  oppositione:  agere  vero  de 
variis  distinctionibus  rerum  ad  metaphysicam  pertinet :  nam  idem  et  diversum 
ad  proprietates  entis  reducuntur ;  sicut  unum  et  multa,  et  ideo  dum  metaphysica 
distinctiones  varias  rerum  exacte  declarat,  artem  etiam  dividendi  illustrat.  De 
argumentatione  autem  seu  demonstratione  .  .  .  metaphysica  dialecticam 
iuvat  tam  ex  parte  materiae  quam  ex  parte  formae.  Ex  parte  quidem  materiae, 
quia,  dum  metaphysica  fere  omnium  entium  rationes  distinguit  ac  separat,  et 
generatim  declarat,  quid  sit  res  in  essentia,  quid  eius  proprietates ,  quid  res, 
quid  vero  modus,  materiam  subministrat  demonstrandi  et  argumentandi ,  seu 
potius  exacte  declarat,  qualia  esse  debeant  tam  extrema,  quam  media  demon- 
strationis.  Ex  parte  vero  formae,  quia  haec  doctrina  exacte  declarat  et  ostendit 
omnia  principia,  in  quibus  omnis  recta  forma  argumentandi  nititur,  ut  sunt 
illa:  Quae  sunt  eadem  uni  tertio,  sunt  eadem  inter  se;  non  potest  idem  de 
eodem  simul  affirmari  et  negari,  et  similia."  '^- 

Statuendum  est  2»  de  psychologia,  ex  hac  disciplina  logico 
accipiendam  esse  descriptionem  operationum  psychicarum  sive  con- 
ditionum  subiectivarum,  quae  ad  intelligendum  processum  logicum 
sunt  necessariae.  Quum  hodie  disciplinam,  quae  in  explicanda 
cognitione  humana  versatur,  „theoriam  cognitionis"  vocare  soleant, 
theoria  cognitionis  duplex  distingui  debet,  altera,  quae  psycho- 
logiae  est  propria,  altera,  quae  ad  logicam  spectat  ^. 

560.         Statuendum  est  3»  de  grammatica*,    non  sine  maxima 
utilitate  in  logica  considerari  rationes  grammaticas. 


•  S.  TnoM.  in  1.   1   anal.  post.  lect.   19. 
'  Disput.  metaph.  d.  1   sect.  4  n.  29. 

3  „Wie  ist  die  Erkcnntniss  moglich  ?  Die  logisclie  Aufgabe  unterscheidet 
sich  in  dieser  Frage  von  der  Psychologie.  Indem  diese  nur  die  sub.iectiven 
Bedingungen  darzustellen  sucht,  ohne  sich  um  die  reale  Bedeutung  des  Denkens 
zu  bekiimmern,  fasst  jene  gcrade  das  Erkennen  in  seinen  objectiven  Anspriichen 
auf."     TuKXDELENHURQ,  Log.  Untersuch.  I.  p.   130. 

*  TUENDELENBURG,   Op.   clt.   L,  p.   380  n.   20. 


2.    De  natura  logicae.  49 

Nemo  ignorat,  Aristotelem,  quum  de  rebus  logicis  scriberet,  saepenumero 
magna  cum  diligentia  etiam  voces  et  rationes  gramraaticas  investigasse  omniquc 
cogitatione  pertractasse.  Id  rccte  factum  esse  intelliget,  quicunque  recogitaverit, 
sermonem,  etiamsi  signis  arbitrariis  efficiatur,  ex  sese  tamen  ad  manifestaudas 
cogitationes  mentis  destinatum  esse.  Accedit,  ut  homines  sine  ullo  studio,  ipso 
vitae  usu  sermonem  addiscant  prius,  priusque  naturali  rationis  usu  quasi  gram- 
maticam  sibi  conficiant,  quam  ad  studium  ipsius  rationis  humanae  accedunt. 
Consentaneum  igitur  est,  ut  in  logica  ex  consideratione  sermonis,  qui  est  ex- 
terna  cogitationis  manifestatio,  proficiscamur  ad  intelligendam  melius  et  facilius 
ipsam  hanc  internam  cogitationem.  In  qua  re  discrimen  inter  logicum  et  gram- 
maticum  cernitur.  „Grammaticus,  inquit  Zabarella  ,  partes  orationis  tractat  ut 
partes  locutionis,  conceptum  autem  significatum  non  considerat  nisi  propter 
vocem  significantem  5  logicus  vero  conceptus  ab  eis  significatos  contemplatur, 
ipsas  autem  voces  significantes  non  considerat  nisi  propter  conceptus  signi- 
ficatos.  Logicus  enim  primario  conceptus  respicit,  secundario  voces;  contra 
grammaticus  primario  voces,  conceptus  secundario  1."  Quum  igitur  tanta  sit 
inter  conceptus  et  voces  coUigatio,  mirum  esse  non  potest,  Aristotelem  in  suis 
libris  logicis  tanta  accuratione  sermonem  huiusque  elementa  investigasse,  ut 
interdum  non  actuum  internorum,  sed  linguae  scientiam  tradidisse  visus  sit  et 
haud  pauci  perperam  quidem  existimaverint ,  scientiam  logicam  non  esse  primo 
de  conceptibus,  sed  de  vocibus. 

561.  Scholion  2.   Moveri  hoc  loco  potest  quaestio,  rectene  aga- 

tur  separatim  de  logica  critica  (sive  philosophia  fuDdamentali),  quae 
a  logica,  quam  formalem  vocant,  diversa  sit. 

Videtur  enim  haec  separatio  esse  contra  morem  Aristotelicorum,  qui  et  de 
logica  formali  et  de  critica  dixerunt  una  simul  in  unaquaque  logicae  parte  ^. 
Et  magis  etiam  separatio  ista  in  suspicionem  perversae  novitatis  venire  videtur, 
quod  Kant  primus  id  posuit  discriminis,  ut  logica  formalis  ageret  de  normis 
cogitationis  analyticae,  a  qua  separanda  esset  critica  rationis,  quae  inquireret 
in  vim  obiectivam  cognitionis  syntheticae.  Atque  etiam  Benecke  (n.  76),  cuius 
doctrina  in  magna  vituperatione  est,  distinctionem  posuit  inter  cogitationem, 
qua  mens  logice  sive  analytice  cogitet,  et  cogitationis  fundamenta  synthetica. 
Atque  ita  videri  possit,  ad  morem  antiquorum  Aristotelicorum  redeundum  esse, 
qui  nihil  dixerunt  de  philosophia  fundamentali  sive  logica  critica,  quod  a  lo- 
gica  formali  separatum  sit. 

Yerum  non  sine  solida  ratione  a  nostrae  aetatis  Peripateticis 
mos  receptus  est,  ut  praeter  logicam  formalem  dicatur  de  logica 
critica.  Nam  etiamsi  ab  ipsa  logica  formali  male  quis  separaret 
ea  omnia,  quae  ad  logicam  criticam  spectant,   tamen  hodie  de  his 

1  De  natura  logicae  c.  10. 

2  „Sofern  die  Logik  untersucht,  ob  und  in  wie  weit  Uebereinstimmung 
des  Erkenntnissinhaltes  mit  der  objectiven  Realitat  erreichbar  sei ,  ist  sie  Er- 
kenntnisskritik,  insoweit  sie  lehrt,  durch  welches  Verfahren  das  errcich- 
bare  Mass  der  Uebereinstimmung  wirklicli  erreicht  werde,  ist  sie  Logik  im 
engcrn  Sinne.  Beide  Fragen  sind  in  jedem  Abschnitt  der  Logik  in  Verbindung 
mit  einander  zu  beantworten."     Ueberweo,  System  der  Logik  §  3. 

Pesch,   Logica.     II.  4 


50  Quaestiones  prooemiales. 

rebus  surama  accuratione  dicendum  est  propter  adversarios  recen- 
tiorum  temporum,  qui  omnia  fundamenta  cognitionis  humanae  in 
dubium  vocarunt.  Id  autem  fieri  non  potest,  nisi  de  rebus  criticis, 
quae  in  ipsa  logica  formali  non  tanguntur  nisi  obiter,  specialis 
habeatur  tractatio.  Itaque  non  propter  rationes  internas,  sed  ra- 
tione  tantum  maioris  utilitatis  etiam  separatim  dicetur  de  logica 
critica,  quae  a  nonnullis  vocata  est  „philosophia  fundamentalis". 

QUAERITUR  5«, 

qaid  de  methodo  alg^oritlimica  in  rebns  logicis  sit 

arbitrandnm. 

562.  Status  quaestionis.  Quum  iam  ab  aliquibus  philosophis 
antiquioris  temporis  affinitas,  quae  est  inter  aUquas  partes  logicae 
et  res  mathematicas,  observata  esset,  Leibnizius  primus  maiore  cum 
diligentia  animum  induxit,  ut  inveniret  calculum  quemdam  gene- 
ralem,  qui  logicus  esset,  ad  quem  et  logica  et  scientia  mathema- 
tica  revocari  posset.  Posteriore  tempore  Boole  (n.  80)  libros  scripsit, 
in  quibus  logicam  ad  disciplinam  mathematicam  redigere  est  co- 
natus  ^.     Quem  alii  mathematici  secuti  sunt  ^. 

Et  hi  quidem  sibi  persuaserunt,  definiendum  esse  systema  quod- 
dam  signorum  arbitrariorum ,  vel  symbolorum,  quibus  res  logicae 
eodem  fere  pacto  significarentur ,  sicut  id  fieri  soleret  in  rebus 
mathematicis.  Disciplinam  autem,  quae  in  his  symbolis  constituen- 
dis  et  ad  conceptus  et  operationes  logicas  adhibendis  occupatur, 
(nomine  ex  disciplina  mathematica  tracto)  vocant  „algorithmum 
1  0  gicae". 

Ut  huius  rei  aliquod  sit  exemplum :  Conceptus  categorematici  ab  aliquibus 
significantur  litteris  Latinis  maioribus ,  syncategorematici  Latinis  minoribus. 
Conceptuum  elementa  indicantur  litteris  Graecis  minusculis.  Sicut  in  arith- 
metica  numeros  inter  se  coniungi  posse  dicunt  additione,  subtractione,  multi- 
plicatione,  divisione ,  ita  in  logica  conceptus  coniungi  posse  determinatione, 
summatione,  negatione ,  quae  .igitur  sint  quasi  tres  species  fundamentales  algo- 
rithmeticae.     Ita    conceptus  „homo"  determinatur   addito   „honus"  (Ab).     Quodsi 


*  The  mathematical  analysis  of  logic,  Cambridge  1847,  et  An  investigation 
of  the  laws  of  thought  on  which  are  founded  the  mathematical  theories  of  logic 
and  probability.  London  1854. 

2  Inter  alios  R.  Grassmann  (Die  Begriffslehre  odcr  Logik.  Zweites  Buch 
der  Formenlehre  oder  Mathematik.  Stettin  1872),  Staxley  Jevons  (The  prin- 
ciples  of  sciences,  2.  edit.  London  and  New-York  1877),  J.  Delboeuf  (Logique 
algorithmique.  Li6ge  1876)  ,  O.  Schmitz-Dumont  (Die  mathematischen  Elemente 
der  Erkenntnisstheorie.  Bcrlin  1878),  E.  Schroeder  (Der  Operationskreis  des 
Logikkalculs.  Leipzig  1877). 


2.    De  natura  logicae.  51 

conceptum  Jiovio"  segregemus  in  clementa,  quibus  constituatur  (animal  docile, 
suhstantia  hipes,  ens  rationale,  id  genus  alia,  quae  significantur  ocj,  Og,  cf^,  .  .  .)' 
et  conceptum  „honus"  in  sua  etiam  elemcnta  (pius ,  iustus,  moderatus ,  quae 
significantur  jBj,  pg?  Pa?  •  •  •)»  videtur  unumquodque  clementum  conceptus  A  con- 
iungi  cum  unoquoque  elemento  conceptus  b.  Atquc  ita  ad  „determinationem" 
videtur  ut  res  specialis  reducenda  esse  multiplicatio  algebraica;  nam  in  hac 
unumquodque  elementum  multiplicatoris  unicuique  elemento  multiplicandi  con- 
iungitur.  Unde  ad  rem  accommodate  „determinationem  logicam"  signo  mathe- 
matico  (X  vel  •)  multiplicationis  indicari  posse  dicunt  (b  X  ^j  "vel  b  •  A- 
vel  bA)  et  de  „determinando"  agunt  et  dc  „determinatore",  etsi  hi  non  inter  se 
commutari  possunt,  id  quod  in  multiplicando  et  multiplicatore  contingit  ^.  De- 
terminationem  distinguunt  attributivam  et  obiectivam,  prout  determinator  deter- 
minando  aut  adicitur  ut  substantivo  attributum  (velut  arhor  alta)  ,  aut  appo- 
nitur  verbo  ut  obiectum  (y elnt  scrihere  epistolam).  Determinandi  locum  semper 
tenet  conceptus  unus ,  determinator  conceptibus  multis  constitui  potest  (velut 
Jiomo  jyusillus,  doctus).  Determinatoris  elementum,  quod  proxime  rcfertur  ad 
aliud  determinatoris  elementum,  vocatur  determinator  gradus  secundi 
(velut  arhor  in  alto  monte  sita,  vel  scrihere  longam  epistolam,  vel  naturae  con- 
venienter  vivere ,  quibus  in  exemplis  „alto",  „longam" ,  „naturae"  sunt  deter- 
minatores  secundi  gradus,  qui  indicantur  a^  vel  b^  vel  c^).  Littera  „v"  signi- 
ticatur,  praedicatum  non  esse  accipiendum  secundum  totam  suam  extensionem; 
si  quis  igitur  dicit :  GalU  sunt  homines  Caucasici ,  praedicatum  significatur 
v  a  A;  et:  hi  sunt  in  musica  hene  instructi  discipuli ,  v  b^  a  A.  Quodsi  con- 
ceptus  extensione  tota  acceptus  significatur  unitate  1,  et  negatio  conceptus  zero, 
iam  littera  v  aliquid  indicat,  quod  inter  1  et  o  interiacet.  Atque  haec  de  con- 
ceptuum  determinatione. 

Summatio  conceptuum  fit,  quum  conceptus  adduntur  neque  tamen  inter 
«e  determinant,  sed  solum  ad  totum  comprehcnduntur ,  cuius  partes  efficiantur. 
Summationi  respondet  additio  arithmetica  vel  algebraica  eique  signum  (-[-)  com- 
modatur.  In  mathematicis  adduntur  quantitates,  quibus  adiacet  qualitas  ut  res 
aliena;  in  logicis  adduntur  res  secundum  qualitatem  ad  conceptum  universalem, 
neglecta  quantitate,  velut  homo  -h  animal  hrutum  =  animal. 

Negationi    conceptuum    similis    est    in  mathematicis  subtractio  et  divisio  ^. 

Atque  haec  de  conceptibus.  Etiam  ad  indicanda  iudicia  adhibentur  signa, 
velut  homo  =  animal  rationale;  homo  <<  animal ;  animal  >»  homo ;  si  pec- 
cas  ~~]  puniris. 

Symbola  autem,  quae  ad  significandam  ratiociniorum  varietatem  adhibentur, 
complicaliora  sunt,  quam  quae  omnia  hoc  loco  vel  obiter  indicari  possint^. 

563.  Atque  haec  cogitandi  ratio  praecipue  Empiristis  (n.  85) 
placet,  qui  ex  omni  scientiae  genere  omnia  ad  res  quantitativas, 
quae  computis  mathematicis  subici  possint,  referre  conantur.  —  Et 
sane  in  rebus  logicis  consideratio  quantitatis  non  omnino  negligitur*. 


I 


*  WuNDT,  Logik.  L  p.  225.  ^  Wundt  loc.  cit.  p.  239  sqq. 

'  Cfr.  WuNDT  loc.  cit.  p.  340  sqq. 

^  In  rebus  mathematicis  consideratio  quantitatis  est  principalis,  non  tamen 
ita,    ut  qualitas  ratione  omni  excludatur;    in   rebus  logicis  consideratio    princi- 

4* 


52  Quaestiones  prooemiales. 

Saepissime  enim  et  multis  rationibus  de  toto  agitur  et  eius  parti- 
bus,  de  conceptibus  universalibus,  particularibus,  singularibus  et 
id  genus  aliis.  Sed  in  mathematicis  consideratio  quantitatis  est 
certa  et  fixa  et  hinc  mensurabilis,  ita  ut  ad  determinatos  numeros 
vel  mensuras  quantitas  omnis  per  se  reduci  possit.  E  contrario 
quantitas,  quae  in  logica  attenditur,  quum  per  se  indeterminata 
sit,  nec  numeris  nec  ulla  mensura  exprimi  potest  *. 

564.  Dico:  Calculus  ille,  quem  algorithmum  logicae  vocant, 
quamvis  inter  debitos  limites  coartatus  a  veritate  non  abhorreat, 
spectato  tamen  fine  logicae  parum  utilitatis  promittit. 

1.  Primo  igitur  putandum  non  est,  calculum  istum  ex  se  absurdum  esse. 
Sicut  enim  operationes  logicae  et  notiones  exprimi  solent  vocabulis,  quae  sunt 
signa  arbitraria,  ita  etiam  exprimi  possunt  symbolis,  quae  per  artem  ad  hunc 
finem  constituantur,  ut  aliquae  relationes  logicae  clarius  significentur  ^. 

2.  Deinde  vero  calculum  istum  intra  certos  limites  coartandum  esse  dixi- 
mus.  Sunt  enim,  qui  censeant,  evidentiam  omnem,  quae  operationibus  logicis  a 
nobis  comparari  possit,  esse  intuitionem  geometricam  *  ita,  ut  omnis  certitudo 
inspectionem  figurarum  geometricarum  involvat,  quae  sit  sensitiva.  Quod  quam 
falsura  sit,  nemo  est,  quin  videat.  Evidentia  enim  nascitur  ex  lumine  intellectuali 
et  in  intellectu  inest;  unde  neque  ipsa  ex  sensu  oritur,  neque  in  sensu  inest. 

Plurima  sunt  praeterea  in  logica,  quae  symbolis  satis  exprimi  non  pos- 
sunt,  cuiusmodi  sunt  omnes  qualitates  secundum  se  consideratae  atque  essentiae 
et  conceptus  generum  et  differentiarum;  quae  ex  naturae  consideratione  ab  ipsis 
rebus  trahenda  sunt  et  arbitrariis  notarum  combinationibus  significari  non  possunt. 

3.  Tandem  quod  reliquum  est,  vix  opus  est,  ut  multis  ostendatur,  cal- 
culum  istum  ad  finem  logicac  parum  utilitatis  habere  posse  *.  lis  quidem,  qui 
rebus  mathematicis  delectantur,  admodum  iucundus  esse  potest;  atque  id  etiam 
utilitatis  habet ,  ut  leges  oppositionum,  conversionum ,  syllogismi  ad  oculum 
quasi  depingi  possint.  In  conclusionibus  vero  inferendis  nemo  prudens  per 
circuitiones  istas  admodum  implicatas  flectet  viam  suam. 

Sed  haec  hactenus.  Nunc  tempus  est,  ut,  quo  instituimus 
ordine,  ad  res  principes  pergamus. 

palis  qualitatem  spectat,  sed  est  quoque  consideranda  quantitas.  Cfr.  hac  de 
re  O.  SciiMiTz-DuMONT,  Op.  cit.  p.   170  sqq. ;  Wundt,  Logik.  L  p.  23L 

^  Hac  de  re  Wundt  :  „Der  eigentliche  Unterschied  der  Logik  und  Mathe- 
matik  liegt  darin,  dass  die  logischen  BegrifFe  Grossen  sind ,  deren  VerhJiltnisse 
nicht  auf  Zahlenverhaitnisse  reducirt  werden  konnen.  Daraus  geht  zugleieh 
hervor,  dass  die  Logik  die  allgemeinere  Wissenschaft  ist,  welche  die  Mathe- 
matik  ale  eine  specielle  Disciplin  einschliesst.  Die  Logik  verwandelt  sich  in 
Mathematik,  sobald  die  BegriflFe  die  Eigenschnft  annehmen,  nach  Zahlenverhait- 
nlssen  messbar  zu  werdcn."     Logik.  I.  p.  232. 

2  Cfr.  H.LoTzE,  Logik.  Ed.2.  Lips.  1880.  p.  256— 269;  Wundt,  Logik.Lp.218. 

8  LA.NOE,   Logische  Studien  p.  28.  ♦  Cfr.  Wundt  loc.  cit.  p.  220  not. 


LIBER  I.  (IIL) 
LOGICA    CEITICA 

(PHILOSOPHIA  FUNDAMENTALIS) 


SIVE 


QUAESTIOISES  DE  INDOLE  HUMANAE  COGNITIONIS 

ET   CERTITUDINE. 


565.  Criticae  obiectum  et  partitio.  Exordiendum  est  ab  ac- 
curata  crisi  de  ipsa  cogDitioDum  nostrarum  veritate  iustituenda. 

Quum  homines  omnes  natura  duce  persuasum  habeant,  nos 
operationibus  mentis  recte  institutis  duci  ad  cognitionem  rerum, 
quae  revera  sint  a  mente  percipiente  non  pendentes,  nos  bactenus 
hanc  cognitionis  cum  rerum  realitate  conformitatem  sumpsimus  et 
ut  rem  ex  se  manifestam  posuimus,  eo  contenti,  ut  de  rectitudine 
operationum  mentalium  accurate  praeciperemus.  Haec  conformitas 
cognitionis  subiectivae  cum  cognita  realitate  obiectiva  v  e  r  i  t  a  s 
vocatur  (n.  88).  Quicumque  autem  studiis  logicis  vacat,  ad  id 
omnibus  viribus  contendit,  ut  cognoscenti  sibi  comparet  rei  cognitae 
evidentiam,  qua  cognitionis  suae  certitudinem  habere  possit. 

Yerum  haec  naturalis  omnium  hominum  de  veritate  cognitio- 
num  sumptio  atque  persuasio  quum  omni  tempore,  tum  hac  nostra 
aetate  multis  modis  in  dubium  vocata  est.  Et  alii  quidem  ullam 
de  rebus  certitudinem  haberi  posse  pertinaciter  negant;  alii  verbo 
quidem  certitudinem  admittunt,  re  autem  tollunt  eo,  quod  de  rao- 
tivis  sive  rationibus  certitudinis  falsa  praecepta  dant;  alii  eo  cer- 
tam  de  rebus  cognitionem  corrumpunt,  quod  nullam  vel  falsam 
de  ultimo  certitudinis  principio  doctrinam  statuunt.  Quorum  omnium 
commcnta  refutata  erunt,  si  primo  ostenderimus,  certitudinem, 
quam  de  rebus  habere  nobis  videamur,  solidam  esse  et  optime 
fundatam;  si  deinde  statuerimus,  quam  firma  et  certa  praesto  sint 
media  sive  motiva,  quibus  ad  veram  de  rebus  habendam  certi- 
tudinem  adducamur;  si  tandem  rectam  de  principio  sive  motivo 
ultimo  certitudinis  doctriuam  tradiderimus. 


54  Liber  I.  (III.)  Logica  critica.     L    De  ipsa  certitudine. 

566.  Ex  his  consequens  est,  ut  logica  critica  definiatur: 
sciontia,  quae  explicans  certitudinis  existentiam,  motiva,  principium, 
atque  etiani  actum  cognitionis  humanae,  veram  de  rebua  cognitionem 
ab  hominibus  acquiri  posse  ostendit. 

Quibus  verbis  partes  praecipuas  indicavimus,  in  quas  critica  dividitur.  In 
prima  parte  eos  confutabimus,  qui  certitudinem  esse  negantj  in  altera  motiva 
sive  fontes  vel  media  inspiciemus;  in  tertia  motivum  illud  primum  sive  prin- 
cipium  certitudinis  confirmabimus ,  quod  omnis  veritatis  logicae  criterium  esse 
debet;  in  quarta  parte  de  veritate  agendum  esse  arbitramur,  cuius  cognitionem 
certam  per  evidentiam  appetimus.  Postquam  deinde  in  partc  quinta  Criti- 
cismum  illum  falsum  reiecerimus ,  cuius  supra  iam  mentio  facta  est,  in  parte 
sexta  veram  crisim  cognitionis  liumanae  instituemus  tradentes  ea,  quae  de 
theoria  cognitionis  humanae  (noeticam  vocant)  ad  logicam  spectant. 

Et  cordato  cuique  constare  debet,  rem  agi  hoc  loco,  quae  maximum  ad 
vitam  humanam  momcntum  habeat.  Qua  de  re  scite  S.  Acgustinus  contra  Aca- 
demicos,  qui  veritatem  cognosci  posse  negarunt:  „Nisi,  inquit,  prius  tam  mihi 
perauasero,  verum  posse  inveniri,  quam  sibi  illi  (Academici)  non  posse  persua- 
serunt,  non  audebo  quaerere,  nec  habeo  aliquid,  quod  defendam."  *  Quum  igitur 
haec  nunc  inquisitio  vel  crisis  rationis  humanae  instituitur,  de  fundamentia 
totius  philosophiae,  immo  omnis  scientiae  cognitionisque  humanae  tum  theore- 
tlcae  tum  practicae  agitur.  Quae  res  quum  ab  antiquis  non  neglecta  quidem,  sed 
disperse  tamen  tractata  sit,  nunc  ex  ordine  et  secundum  artis  regulas  contra. 
errores  nostri  temporis  longe  lateque  vagantes  componenda  est.  Nec  immerito 
haec  logica  critica  a  nonnullis  philosophia  fundamentalis  est  appellata, 
quae  eadem  fere  ratione  referatur  ad  ceteras  philosophiae  partes,  sicut  scientia 
apologetica  ad  reliquas  disciplinas  theologicas. 

DISPUTATIO  PRIMA. 

De    certitudiiiis    existentia. 

Huius  tractationis  exordia  petimus  ab  ipsa  certitudinis 
existentia  declaranda  et  vindicanda.  Maximo  enim  opere  ordini 
rationis  convenit,  ut  ea  tractentur  prius,  quae  fundamenta  sunt 
ceterorum.  Yeritas  autem  et  existentia  certitudinis  fundamentum 
est,  quo  posito  et  confirmalo  iam  tuto  ad  reliquas,  quae  de  fon- 
tibus  et  criteriis  certitudinis  agitantur  quaestiones,  procedi  potest. 
Neve  opinetur  quispiam,  id  silentio  ab  homine  philosopho  sumen- 
dum  vel  tamquam  a  natura  iam  satis  firmum  praetereundum  esse, 
Certe  t;nim  philosophi  est,  etiam  ad  certitudinem  naturalem 
et  vulgarem  (n.  482),  a  qua  quippe  philosophia  ipsa  proficiscatur^ 
attento  animo  reflectere,  eiusque  firmitatem  diligenter  perspicere. 
Imprimis  igitur  de  certitudinis  existentia  inquirendum  est;  viden- 
dum  deinde,  quae  sit  certitudinis  primitivao  natura. 

»  li.  '2  contra  Academicoa  c.  9. 


1.    De  Scepticismo.  55 

SECTIO   PRIOR. 
De  ipsiiis  certitudinis  negatione. 

De  ipsa  certitudinis  existentia  agentes,  dicemus,  quid  de  iis 
opinandum  sit,  qui  certitudinem  esse  negent  vel  dubitent,  quos 
Scepticos  vocant  sive  quaesitores. 

567.  Scepticismi  notio  et  ratio.  Quicumque  homo  rationem 
adhibet,  ipso  facultatum  cognoscitivarum  usu  certitudinem  de  mul- 
tis  rebus  acquirit,  ut  patet  ex  experientia  universali.  Ante  omnem 
enim  doctorum  virorum  disputationem  inquisitionemve ,  sicut  sex- 
centa  alia,  ita  etiam  certitudinem  humanae  vitae  tam  neces- 
sariam  in  tuto  coUocavit  natura  eo,  quod  et  media  illius  acqui- 
rendae  suppeditavit,  et  usum  mediorum  expedivit  et  vi  tanta  men- 
tem  nostram  veritati  astrinxit,  ut  de  plurimis  rebus  dubitare, 
quantumvis  conemur,  non  possimus.  Hanc  actualem  adhaesionem 
ad  multas  res  ut  omnino  certas  et  veras,  quae  a  sola  natura  pro- 
cedat  et  omnem  voluntatem  reflexionemve  philosophicam  ante- 
cedat  in  unoquoque  homine,  naturalem  et  primitivam  vocare 
licet.  Quam  actu  nemo  habere  potest,  quin  ipso  usu  ostendat, 
facultates  cognoscitivas  ex  se  veritatis  obiectivae  manifestantes  esse. 

Philosophi  autem  est,  fundamenta  huius,  quam  natura  duce 
acquisitam  habemus,  certitudinis  expendere  et  explicare.  Qui  id 
agunt,  philosophi  Dogmatici  vocantur;  qui  certitudinem  natu- 
ralem  nullis  rationibus  scientificis  destrui  posse  firmiter  tenent. 
Alii  quum  in  certitudinis  naturalis  fundamenta  inquirerent,  certi- 
tudinem  omnem  prorsus  negandam  esse  affirmarunt.  Atque  hi 
Sceptici  sunt  vocati.  Alii  tandem  certitudini  naturali  vim  omnem 
et  efficaciam  omnino  denegandam  esse  censuerunt,  sed  posse  per 
criticam  rationis  purae  veram  et  integram  certitudinem  effici  et 
quasi  creari.    Quae  philosophandi  ratio  Criticismus  est  appellatus. 

Et  ScepticoruTn  nomen  initio  illi  tantum  philosophi  sibi  meruerunt,  qui 
quidem  veritatem  comprehendi  vel  percipi  posse  affirmaverunt,  negaverunt  autem, 
eam  ante  se  ab  uUo  comprehensam  esse ;  eam  igitur  sibi  esse  quaerendam. 
Unde  cxeTrTtxot  vel  CT^/xrjTf/.oi  vel  ci-opTjTtxot  nominati  sunt.  Sed  posteriore  tem- 
pore  hoc  nomen  ad  significandos  omnes  translatum  est,  qui  quocunque  modo 
negant,  certo  sciri  quidquam  vel  cognosci  ab  ullo  homine  posse. 

568.  Scepticismi  historia.  Inquirenda  nunc  huius  erroris  historia 
est,  ut  videamus,  quas  rationes  Sceptici  ad  rem  suam  stabiliendam 
protulerint.  Scepticismo  via  parata  est  ab  iis,  qui  de  convenientia 
phaenomenorum  subiectivorum  cum  rebus  naturalibus  externis  mo- 
verunt  dubia.     Quorum  primus  Heraclitus  (n.  23)  erat,  qui  tamen 


56  Liber  I.   (III.)    Logica  critica.     I.   De  ipsa  certitudine. 

a  Scepticismo  omnino  fuit  alienus.  Cui  successerunt  Sophistae  duce 
Protagora  (n.  27),  qui  repraesentationes  cognitione  exhibitas  non 
res  obiectivas  esse  docuerunt,  sed  efFectus  ab  homine  percipiente 
productos.  Qua  doctrina  amplus  hjcus  Scopticismo  apertus  est. 
Et  primi  Academici,  qui  vocantur,  initio  certo  sciverunt,  de  acqui- 
renda  certitudine  desperandum  esse.  Posteriores  autem  Academici 
et  qui  postea  Pyrrhone  duce  extiterunt  Sceptici,  se  id  quoque 
nescire  dixerunt.  Is  autem,  qui  accuratius  rem  inspicere  velit? 
distinguet  eos,  qui  aperte  ab  affirmanda  certitudine  abstinuerunt, 
et  eos,  quorum  systemata  ad  Scepticismum  accedunt,  quamvis  ipsi 
Sceptici  esse  nolint. 

669.  I.    Qui  Scepticismum  aperte  professi  sunt.     1»  Inter  hos   Academici 

sunt,  etsi  hi  Sceptici  (vi  vocis  attenta)  nominati  non  sint.  Et  Academiam 
mediam  intelligimus,  sive  eam,  quae  duce  Arcesilao  (n.  30)  negabat,  esse  quid- 
quam,  quod  a  nobis  sciri  posset]  et  ne  id  quidem  nos  scire,  nihil  a  nobis  sciri 
posse.  Quam  rem  axotTC(Xrj6i'av  vocabant,  sive  defectum  cognitionis  certae  *. 
Opinabantur  enim  Academici,  nullam  esse  posse  ideam,  quae  obiectum  suum  tam 
accurate  distincteque  exprimeret,  ut  retentis  suis  notis  effici  non  posset  ab  alio 
obiecto,  quam  cuius  mens  eam  intelligeret  esse  imaginem.  In  eligendo  bono  et 
reiciendo  malo  satis  esse,  ut  mens  maiorem  sequeretur  probabilitatem ;  de  cetero 
adhibendam  esse  tI^v  iTioyrjV  sive  assensus  cohibitionem  (aTctaiv  oiavota;,  ot'  rjv 
o^JTe  (ztpofji.£v  Tt  0'JTe  T^Ssfxev). 

Paulo  aliter  de  certitudine  docuerunt,  qui  Carneadem  Cyrenensem  (n.  30) 
secuti  sunt.  Hunc  Academiam  tertiam  instituisse  scimus,  qui  ideo  nulla  certi- 
tudinis  fundamenta  posse  esse  putavit,  quod  cognitio  sensualis  per  se  in  am- 
biguo  et  dubio  esset  posita,  omnis  autem  cognitio  intellectualis,  ut  vera  et  certa 
esset,  cognitionem  sensualem  ut  firmam  et  certam  supponeret.  Multa,  inquiunt, 
videntur  esse  vera,  sed  nulla  est  certitudo.  Ea  autem,  quae  videntur  vera  esse, 
revera  probabilia  sunt  sive  ex  parte,  sive  ex  toto;  atque  ita  a  sapiente  ap- 
probari  possunt. 

570.  2o   Pyrrhonem    (n.    37)    magistrum    habent   illi,    qui    et    sunt    et    vo- 

cantur  Sceptici;  inter  cuius  discipulos  eminet  Timon  Phliasius.  Qui  quidem 
primo  tempore  putarunt,  veritatem,  quum  nondum  ab  uUo  homine  inventa  esset, 
Bummis  viribus  esse  quaerendam.  Postea  autem  apertis  verbis  veritatem  nun- 
quam  inveniri  fassi  aunt.  Res  enim,  inquiunt,  sciretur  vel  per  experientiam 
sensuum,  vel  per  rationem.  At  sensu  nihil  sciri  potest,  quum  sensui  vis  sub- 
iectiva  insit,  et  pro  conditionum  varietate  variabilitas  fere  infinita.  Nec  ratione 
quidquam  vere  cognoscitur,  quum  nihil  ratione  percipiatur,  quin  tot  rationibus 
oppugpari  possit,  quot  defendatur.  Unde  omnia  percipi  dicunt  alia  et  diversa 
pro  varietate  individuorum ,  pro  varietatc  facultatum  cognoscitivarum ,  pro  va- 
rietate  adiunctorum,  situs,  intervallorum,  permixtiouum,  pro  varia  consuetudine, 
varictate  victus,  morum,  legum,  fabularum  mythicarumque  rerum  multarum  ex- 
ternarum.    Quibus  omnibus  rebus  effici,  ut   prudentis   sit,    de  nulla  re  affirmare 


*  Cfr.  Crc.  1.  2  Acad.  prior.  c.  6  et  c.  47  et  1.   1  Acad.  post.  c.  12. 


1.    De  Scepticismo.  57 

vel  negare  quidquam ;  in  hac  animi  ambiguitate  fundamenta  sita  esse  beatitu- 
dinis,  quae  nulla  re  turbari  possit. 

Aenesidemds  Gnosius  (qui  Alexandriae  inter  annum  80 — 60  a.  Chr.  n. 
philosophiam  proposuisse  videtur)  resuscitavit  et  ultra  persecutus  est,  quae 
tradita  erant  a  Scepticis  antiquioribus.  Plurimum  ad  firmandum  Scepticismum 
valuit ,  modos  et  fontes  dubiorum  colligendo  ,  c^uos  alii  ante  passim  tetigerant, 
et  secundum  hanc  seriem  indicando:  1«  varietatem  organorum  sensitivorum ; 
2°  varietatem  inter  homines ;  3^  varietatem  viventium  generatim ;  4«  adiuncta 
rerum  apparentium ,  et  mutationem  nostrarum  vitae  conditionum ;  5°  situm, 
intervalla,  loca;  6°  permixtiones  et  varias  rerum  compositiones ;  7»  quantitatem 
et  constitutionem  corporum,  quibus  in  rebus  apprehensiones  nostrae  funda- 
menta  haberent;  S^  relationes  (ad  quas  ex  Sexti  Empir.  sententia  omnes 
Scepticorum  modi  reducuntur ') ;  9°  sensationem  frequentiorem  rarioremve,  et 
inde  ortam  conceptuum  diversitatem ;  10°  victum,  mores,  leges,  fabulas  mythicas 
dogmaticasque  hominum  sententias.  In  nonnuUis  tamen  ad  refellendum  penitus 
Dogmatismum  et  ipse  nova  proposuit,  quae  deinde  cum  reliquis  dubitationum 
argumentis  a  Scepticis  propagata  sunt.  Heracliti  sententiam,  ex  qua  omnia  in 
perpetuo  fluxu  sita  essent,  non  ut  sententiam  certam  admisit,  sed  tamen  ut 
modum  loquendi  et  cogitandi  pure  subiectivum  summopere  laudavit  ^. 

Praeterea  Scepticis  illius  temporis  annumerandi  sunt  Agrippa,  Menodotus, 
Sextus,  qui  vocatur  Empiricus  (n,  37),  Saturninus,  alii.  De  quorum  vitis  parum 
liquet.  Plurimi  diserte  traduntur  fuisse  medici  empirici;  ceteros  credibile  est 
eandem  professionem  secutos  esse.  Unde  haec  Scepticorum  disciplina  ab  em- 
pirica  medicorum  secta  discerni  vix  potest  ^.  Fontes  dubiorum  apud  hos  ad 
quinque  reducti  sunt,  qui  sunt:  1»  opinionum  discrepantia;  2»  necessitas  re- 
gressus  in  infinitum;  3«  varietas  iudicantis  ipsius;  4^  dogmata  ex  libitu  et 
arbitrio  admissa;  5^   petitio  principii  (n.  161). 

Aliqui  ex  his  ab  universali  dubitatione  affectiones  subiectivas  et  existen- 
tiam  propriam  exemisse  videntur  et  admisisse  etiam  principia  rationis  prima. 
Sed  de  his  Scepticorum  opinationibus  difficile  est  certi  quidquam  statuere. 

571.  30   Scepticismus   posteriore    aetate   redivivus.    Quum  sae- 

culo  decimo  sexto  et  septimo  post  relictam  et  contemptam  philosophiam  anti- 
quam  ingens  in  rebus  philosophicis  turbatio  orta  esset,  mirum  non  est,  haud 
paucos  ad  Scepticismi  antiqui  placita  rediisse.     Inter  hos  eminent : 

a)  MiCHAEL  de  Montaigne  (n.  53),  qui,  ut  erat  versatus  in  scriptis  philoso- 
phorum,  quum  silvam  illam  philosophicarum  sententiarum  inter  se  repugnantium 
deprehenderet ,  eo  devenit,  ut  de  omni  certitudine  humana  dubitaret  mentique 
facultatem  assequendi  veritatem  denegaret.  „Malum  omnium  maximum ,  inquit 
(in  apologia  Raimundi  Sabundini),  hoc  est,  quod  putant  homines  non  solum,  se 
habere  cognitionem  veritatis,  vftrum  etiam,  se  posse  unquam  ad  eam  pervenire. 
Etenim,  quum  cognitio  omnis  humana  fiat  per  sensus ,  in  his  omnis  nostra  cer- 
titudo  fundatur.  Sed  sensus  nostri  iis  dotibus  praediti  non  sunt,  quae  ad  cer- 
tam    de    rebus   cognitionem    requiruntur.      Praeterea   non    constat,    non    aliquos 


*  Sext.  Empir.  hyp.  Pyrrh.  I.  ;  36  Gell.  XI.  5,   7. 

2  Videsis  Natorp,    Forschungen  zur  Geschichte    des  Erkenntnissproblems. 
Berlin  1884.  p.   112  et  113. 

^  Cfr.  Natorp,  Op.  cit.  p.   157. 


58  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     I.    De  ipsa  certitudine. 

sensus  homini  deesse,  quibus,  si  adessent,  non  veriorem  tantum,  sed  aliam  plane 
de  rebus  cognitionem  acquirere  possemus.  Porro ,  quisnam  nos  certos  facere 
potest  de  conformitate  idearum  nostrarum  cum  obiectis  repraesentatis ,  ex  qua 
conforraitate  veritas  resultet  oportet?  Num  ratio  ?  At  ratio  nisi  intervenientibus 
sensibus  obiectum  nullo  modo  attingere  potest!  Quis  igitur?  —  Patet,  nos 
facultate  omni  destitutos  esse,  quae  de  veris  falsisque  sensuum  nostrorum  ap- 
prehensionibus  cum  certitudine  iudicare  possit.  Quodsi  vero  talem  haberemus, 
minime  nobis  satisfactum  esset,  sed  alia  insuper  indigeremus,  quae  huic  invigi- 
laret,  et  sic  in  infinitum  pergendum  esset.  Omnia  tandem,  quae  in  mundo 
existunt,  nonne  continuis  mutationibus  subiecta  sunt?  Quomodo  igitur  cum 
certitudine  aliqua  de  rebus  iudicare  possumuS;  quum  eodem  temporis  momento, 
quo  eas  sensibus  percipimus,  mutentur  in  alias  ?  Praeterea  ratio,  quae  interdum 
fallitur :  quum  fallitur,  aut  cognoscit,  se  falli,  aut  non  cognoscitj  si  cognoscit, 
error  impossibilis;  si  non  cognoscit,  tum  semper  debet  formidare  errorem.'* 

b)  Inter  eos,  qui  Michaelis  de  Montaigne  vestigia  secuti  sunt,  praecipuus 
numeratur  eius  amicus  Petrus  Charron:  „Nemo,  inquit,  sibi  blandiatur,  se  per 
facultates  suas  naturales  posse  ad  plenam  certitudinem  pervenire.  Innatum  est 
nobis  desiderium  veritatis;  sed  media,  quae  possidemus,  ad  eam  comparandam 
non  sunt  satis.  Quodsi  forte  homo  pervenit  ad  veritatem,  casu  eo  pervenit; 
retinere  eam  nescit  nec  discernere  a  falsis.  Veritas  et  falsitas  utraque  per  ean- 
dem  portam  intrant  in  mentem,  eandem  autoritatem  sibi  vindicant,  mediis  iisdfim 
sustinentur.  Nulla  est  sententia,  quae  non  oppugnetur,  nulla  opinio,  quae  ubi- 
que  et  ab  omnibus  teneatur,  nulla  ratio,  cui  non  alia  possit  opponi.  Media  ad 
detegendam  veritatem  adhibemus  rationem  et  experientiam ;  sed  utraque  debilis, 
incerta.  Quoties  non  fallimur  sensibus !  Quoties  a  ratione  in  errores  ducimur ! 
Quare  iure  meritoque  mens  humana  labyrintho  comparanda  est  pleno  ambagibus 
occursibusque  ac  recursibus  inexplicabilibus." 

c)  Tertium  locum  inter  Scepticos  illius  temporis  occupat  Franciscus 
Sanciiez,  Lusitanus  (n.  53).  Qui  si  ad  speciem  Scepticismum  moderatiorem 
professus  est,  reapse  tamen  haud  saniorem  doctrinam  in  medium  protulit,  quam 
quos  nominavimus.  Praeter  rationes,  quae  ipsi  sunt  cum  illis  communes,  has 
fere  aftert,  quibus  systema  suum  scepticum  sustinere  conatur :  „Omnes  res 
creatae  simul  unum  totum  efficiunt.  Hinc  sequitur ,  singulas  res  non  posse 
cognosci  nisi  per  relationem  ad  omnes  alias,  i.  e.  nos  debere  cognoscere  omnes 
res,  ut  ppssimus  vel  unam  tantum  cognoscere.  Sed  quis  infinitam  rerum  multi- 
tudinem  scientia  complecti  potest?  Quid  scimus  de  iis ,  quae  fiunt  in  media 
terra,  quid  de  iis,  quae  in  supremo  aethere,  quid  tandem  de  iis,  quae  olim 
acta  sunt?  Contendunt  quidem  philosophi,  notitiam  specierum  generumque 
satis  esse,  ut  singula  individua  cognoscamus,  quum  scientia  sit  de  universalibus. 
Sed  quid  tandem  illiid  universale?  Quid  genera,  quid  species  ?  Fictiones 
merae  et  phantasiae  imagines.  —  Accedit,  ut  res  non  cognoscamus  in  se  ipsis, 
sed  tantum  per  earum  imagines ;  quanta  igitur  cognitionis  imperfectio !  Per- 
fecta  cognitio  supponit  perfectum  subiectum  cognoscitivum.  Sed  Deus  tantum 
perfectus.^''  —  Ex  his  aliisque  praemissis  Sanchez  hanc  tandem  conclusionem 
ducit:  „Nihil  scitur,  sola  fides  solvit  dubium  et  praebet  veritatem!" 

d)  Plures  succedente  tempore  Sceptici  exorti  sunt,  quorum  nomina  re- 
ferre  longum  est.  Inter  alios  Petrus  Bayle  humanae  rationi  solum  errores  dete- 
gendi  potcstatem,  non  autom  verum  certo  cognoscendi  facultatem  concessit. 


1.    De  Scepticismo.  59 

II.  Scepticis  intrinsecus  affines  sunt  1°  illi,  quorum  sententiam  S  u  b- 
iectivismum  vocant,  qui  totum  rerum  Esse  nihil  aliud  essc  volunt,  nisi 
„Percipi^^  Cuius  generis  est  Idealismus  ille  sensualisticus,  de  quo  post  Ari- 
STOTELEM  Aquiuas:  „Priores  naturales  non  bene  dicebant  in  hoc,  quia  opina- 
bantur,  nihil  esse  alhum  aut  nigriiw,  nisi  quando  vidctur;  neque  saporem  esse, 
nisi  quando  gustatur;  et  similiter  de  aliis  sensibilibus  et  sensibus.  Et  quia 
non  credebant,  esse  alia  entia,  nisi  sensibilia,  neque  aliam  virtutem  cognosci- 
tivam,  nisi  sensum,  credebant,  quod  totum  Esse  et  veritas  rerum  esset  in  Ap- 
parere.  Et  ex  hoc  deducebantur  ad  credendum ,  contradictoria  simul  esse  vera 
propter  hoc,  quod  diversi  contradictoria  opinantur.''  ^ 

Inter  hos,  qui  memoretur  dignus  est  Protagoras,  qui  dicit,  „quod  homo 
est  mensura  omnium  rerum,  scilicet  secundum  sensum  et  intellectum  quasi  Esse 
rei  sequatur  apprehensionem  intellectus  et  sensus.  Et  sic,  qui  dicit,  hominem 
esse  mensuram  omnium ,  nihil  aliud  dicit,  quam  hoc  csse  vf-rum ,  quod  videtur 
unicuique.  Quo  posito  sequitur,  quod  idem  sit  et  non  sit,  et  quod  idem  simul 
sit  bonum  et  malum.  Et  simile  est  de  aliis  oppositis,  eo  quod  multoties  vi- 
detur  hominibus  aliquibus  aliquid  esse  bonum,  et  aliis  viJetur  contrarium,  et 
ipsum  Videri  est  mensura  rerum  secundum  opinionem  Protagorae,  ut  scilicet 
in  tantum  sit  verum,  rem  esse,  in  quantum  videtur."  ^ 

Intellectum  a  sensu  non  distinxit  Protagoras,  sed  solum  sensum  ut  om- 
nium  rerum  mensuram  posuit.  Unde  merito  ei  a  Socrate  exprobratum  est, 
cur  non  praeter  hominem  etiam  simiam  vel  porcum  ut  mensuram  omnium  rerum 
poneret^.  Ea  igitur  erat  Protagorae  sententia,  ut  doceret,  nullam  esse  cogni- 
tionis  normam  obiectivam,  sed  ea  vera  esse,  quae  sibi  homo  facultate  sensitiva 
repraesentaret  ut  vera;  unde  de  re  qualibet  contradictoria  affirmari  et  negari  posse. 

Posteriore  tempore  potissimus  G.  Berkeley  (n.  65)  hunc  Subiectivismum 
restauravit,  arbitratus,  obiecta  cognitionis  nostrae  nihil  esse  praeter  afPectiones 
subiectivas  a  Deo  in  nobis  productas.  Nihil  generatim  percipi  posse  nisi  sen- 
sationes  vel  ideasj  aperte  ergo  pugnantia  dicere  eum,  qui  ponat,  existere  res 
praeter  ideas. 

Atque  hic  Subiectivismi  error  hodie  latissime  per  omnes  eruditorum  ho- 
minum  sectas  circumvagatur  *. 

1  In  1.  3  de  an.  lect.  2. 

2  S.  Thom.  in  1.  11  metaph.  lect.  11.  Cfr.  Arist.  1.  11  metaph.  c.  6  init. 
0'jXc  Y^?  'r''-*XP''^''  "^'-^"^  i)cpij.6v  o'j-s  ^(hrA'j  cjte  oXoj;  abyr^TOv  o-joev  'iaxai  [j.rj  aht^a.- 
vofjL^viuv.  L.  9  metaph.  c.  3,  1047  a,  5.  (Cfr.  Bonitz,  Comment.  in  h.  1.)  Hac 
de  re  Plato,  Theaet.  152,  160  A,  B,  C. 

3  Plato,  Theaet.   161  C. 

*  Ita  inter  alios  Goethe:  „Kenne  ich  mein  Verlialtniss  zu  mir  selbst  und 
zur  Aussenwelt,  so  heisse  ich  es:  Wahrheit;  und  so  kann  jeder  eine  eigene  Wahr- 
heit  haben,  und  es  ist  doch  immer  dieselbige"  (Maximen  und  Reflexionen).  Et 
alio  loco :  „Ich  habe  bemerkt,  dass  ich  den  Gedanken  fUr  wahr  halte,  der 
fUr  mich  fruchtbar  ist,  sich  an  mein  ubriges  Denken  anscliliesst  und  zugleich 
mich  fordertj  nun  ist  es  nicht  allein  moglich,  sondern  natUrlich,  dass  sich  ein 
solcher  Gedanke  dem  Sinne  des  Andern  nicht  anschliesse,  ihn  nicht  fordere, 
wohl  gar  hindere,  und  so  wird  er  ihn  fur  falsch  lialten;  ist  man  hiervon  reclit 
grUndlich  uberzeugt,  so  wird  man  nie  controvertiren."  GoETiiE-ZELTEu'scher 
Briefwechsel.  V.  354. 


60  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     I.    De  ipsa  certitudine. 

572.  2^    Scepticismo  affinea  sunt  quoque  Empiristae,  qui  negant,  ullam 

esse  cognitionem  proprie  dictam  praeter  experientiam  aensuum.  Experientia 
percipi  dicunt,  unum  esse  solere  iuxta  aliud  vel  post  aliud,  non  autem  percipi 
nexum  logicum  ullum,  quo  unum  ex  alio  consequi  necesse  sit;  negant  igitur, 
ullum  percipi  a  nobis  nexum  causalem.  Praeter  Iosephum  glanville  {f^  1680) 
hoc  loco  praecipue  nominandus  est  Dayid  Hume  (n.  66) ,  qui  principia  Empi- 
rismi  ita  evolvit,  ut  omni  cognitioni  humanae  omnem  realitatem  obiectivam  ne- 
garet.  Circumscribit  enim  ambitum  cognitionis  ad  solas  senaitivae  experientiae 
perceptiones  subiectivas.  Atque  hic  Empirismi  error  nostra  aetate  plurimorum 
hominum  ingenia  occupata  tenet  (n.  85).  Qui  de  omnibus  veritatibus,  quae 
per  experientiam  sensilem,  observationem,  experimentationem  confirmari  non 
possint,  dubitandum  esse  aperte  docent,  iis  rebus  contenti,  quae  sensus  nostros 
tangant.  Nec  de  harum  rerum  sensibilium  certitudine  vera  multum  sibi  nego- 
tium  facessunt ,  nisi  agatur  de  pecunia ,  ambitu,  voluptate ,  quibus  tribus  rebus 
sane  cum  firma  certitudine  inhaerent. 

30  His  accedunt  Materialistae;  inter  quos  „dixit  Democritus  (n.  24), 
quod  aut  nihil  est  determinate  verum  in  rebus ;  aut  si  quid  est  verum,  non  est 
nobis  manifestum;  cognitionem  enim  rerum  accipimus  per  sensus ;  iudicium 
autem  sensus  non  est  certum,  quum  non  semper  eodem  modo  iudicet"  ^  In 
obvia  sensuum  perceptione  (cdaMriat)  haerendum  non  esse  duxit,  quum  haec 
falsa  esset  et  contradictionibus  plena  ^j  se  autem  ipsum  secundum  rationem 
(X^Jyov)  procedere,  atque  ita  atomos  et  vacua  admittenda  esse  (tanquam  voT|-d), 
ex  quibus  solis  corpora  constituerentur  tanquam  ex  Esse  et  Non-esse. 

Epicurus  (n.  36)  quamquam,  rei  caput  quod  attinet,  Democritum  secutus, 
tamen  in  perceptione  sensuum  absolutam  veritatem  posuit,  arbitratus,  de  omni 
perceptionis  veritate  actum  esse,  nisi  id,  quod  sensui  repraesentaretur,  esset 
obiective  verum  ^.  Sed  hanc  veritatem  contineri  dixit  solis  apparentiis ,  quae 
rebus  productae  essent.  Negavit  Epicurus  homini  praeter  sensum  aliam  facultatem 
cognoscitivam  inesse;  neque  aliud  dixit  quidquam  exsistere,  nisi  id ,  quod  per 
se  sensu  percipi  posset  *.  Speciatim  negavit,  ullum  nexura  logicum  vel  causalem 
a  nobis  percipi.  Propter  rationes  tamen  practicas  asseveravit  necessarium  esse, 
ut  nobis  aliquas  de  rerum  essentiis  persuasiones  ('jrroXTj-Ltv)   fingeremus. 

Praeter  Epicuraeos  sunt  plurimi,  qui  Scepticismum  impugnare  quidem 
sunt  conati,  sed  ipsi  ob  infirmitatem  suam  inviti  a  Scepticismo  devorati  sunt. 
In  quorum  numero  sunt  Stoici  (n.  32),  Thomas  Reid  (n.  68),  Fideistae  (n.  74), 
generatim  omnes,  qui  de  principio  certitudinis  falsa  dogmata  posuerunt. 
His  accedunt  Kantiani  (n.  69),  qui  vocantur  Critici;  de  quibus  post  dicen- 
dum  erit. 


*  S.  Thom.  in  1  4  metaph.  lect.  3.  Cfr.  Arist.  1.  3  met  c.  5,  1009  b,  12; 
1.  1  de  an.  c.  2,  404  a,  27  ;  1.  1  de  generat.  et  corrupt.  c.  2,  315  b,  9;  et  com- 
mentaria  Philogoni  ad  1.  de  an.  B.   16  m. 

2  Cfr.  ATj|;/xptTOs  8e  .  .  .  N(5fAii>  (i.  e.  secundum  apparentiam)  '^^,31  '{X^jxh 
'/.aX  vo[j.(i)  TTtxpov,  vd[x(i)  Oepa^iv,  v(5;j.(i)  6'j)(po'v,  \6\i(n  ypotT^  •  £T£tj  oe  aTOfxot  xai  xevdv. 
Sext.  Emp.  adv.  math.  VIL   135;  cfr.  VIL   135;  IX.   19. 

3  lIctvTiov  xpTjTtt;  xott  tleij.eXto;  t?j  evapyetct.  Cfr.  Natorp  ,  Forschungen  zur 
Geschichte  des  Erkenntnissproblems  p.  210  sqq. 

+  Cfr.  Natorp,  Op.  cit.  p.  223,  235. 


1.    De  Scepticismo.  Q\ 

573.  Scepticismi  variae  Species.  Qaum  Scepticismus  generatim 
doctrina  sit,  qua  statuitur,  nihil  certo  cognosci  posse,  definitur: 
negatio  vel  dubitatio,  quae  versatur  circa  legitimum 
aliquod  certitudinis  motivum  vel  principium.  Est  autem 
duplex:  universalis,  qui  omnia  prorsus,  ne  ipso  quidem  sub- 
iecto  cogitante  excepto ,  in  dubio  versari  asseverat,  hinc  omnia 
certitudinis  motiva  vel  principia  in  dubio  ponit;  et  particularis, 
qui  non  omnia,  sed  aliqua  tantura  motiva  in  dubium  vocat.  Prae- 
terea  distinguunt  Scepticismum  subiectivum,  quo  ipsa  certitudo 
subiectiva  negatur,  et  obiectivum,  quo,  admissa  certitudine  sub- 
iectiva,  ea  solum  reicitur,  quam  obiectivam  vocant.  Quia  autem 
ille,  qui  de  sua  ipsius  existentia,  de  sua  cogitatione  dubitat,  de 
omnibus  plane  rebus  dubitare  debet,  Scepticismus  subiectivus  in 
universalem  recidat  necesse  est.  Quam  Scepticismi  speciem  non- 
nulli  verbis  professi  sunt.  Et  cum  his  quidem  nulla  disputatio 
institui  potest  eo ,  quod  negent  principia  omnia  et  fundamenta, 
unde  quis  argumentando  proficisci  possit.  Neque  tamen  eapropter 
onmino  negligendi  sunt;  sed  ostendendum  est,  quantas  hi  contra- 
dictiones  committant,  et  quam  funestam  et  stultam  doctrinam  pro- 
ferant,  quum  Scepticismum  profitentur. 

Potest  autem  aliquis  inhaerens  certitudini  subiectivae  certitudinem  ob- 
iectivam  reicere  ita,  ut  neget,  nos  de  ulla  re  secundum  se  accepta  certitudinem 
habere  posse;  ex  quo  ille  Scepticismus  particularis  oritur,  quem  Subiecti- 
vismum  diximus  (cuius  species  est  „Solipsismus",  quo  admittitur  certitudo 
tantum,  quam  quis  de  seipso  solo  habet). 

Si  quis  inhaeret  soli  certitudini  idearum  sive  conceptuum  intellectualium, 
negat  autem  certitudinem  facultatum  experimentalium ,  in  Scepticismo  versatur, 
quem  Idealismum  vocant  vel  Acosmismum. 

Contra,  si  quis  res  omnes  metaphysicas  ut  vana  simulacra  reicit,  arbi- 
trans,  nos  solis  intervenientibus  sensibus  ad  aliquam  veram  realitatem  pervenire 
posse,  is  Scepticismum  profitetur,  qui  Empirismus  est  appellatus. 

Inter  varias  has  species  hoc  loco  solus  Scepticismus,  qui  uni- 
versalis  est,  in  quaestionem  vocatur.  De  particularibus  Scepticismi 
speciebus  ferendum  iudicium  erit,  quum  de  motivis  certitudinis 
singulis  disputatio  separatim  instituetur.  Et  Scepticismum  univer- 
salem  sane  delirium  vel  chimaeram  dicemus,  i.  e.  rem  physice 
impossibilem.  Quum  enim  homo  non  cognoscere  non  possit,  et 
naturahs  effectus  cognitionis  sit  certitudo,  iam  consequens  est,  ut 
homo  certitudinem  non  habere  non  possit.  Ex  quo  tamen  non 
sequitur,  non  esse  posse  homines,  qui  Scepticismum  sive  sincere, 
sive  simulate  verbis  profiteantur.  Immo  vix  non  omni  tempore 
fuisse  reperies,  qui  Scepticismum  hunc  verbis  professi  sint. 


62  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     I,   De  ipsa  certitudine. 

Rationes  dubitandi  hae  ferc  sunt  praecipuae  (cfr.  n.  580) :  (1)  De  om- 
nibus  rebus  ingcns  est  apud  bomines  quum  rudes  tum  doctoa  disscnsio.  Et 
quae  est  veritas,  contra  quam  dubium  nullum  moveri  possit?  Ergo  de  re 
nulla  certitudo  ulla  acquiri  posse  videtur.  —  (2)  Si  quis  aliquam  rem  ut 
certam  proponere  velit,  is  in  unum  ex  bis  tribus  incommodis  incidat  necesse 
est:  Aut  enim  in  confirmationem  rei  propositae  affert  aliquid,  quod  confirma- 
tione  cget,  quae  iterum  confirmatione  egeat  et  tertio  et  ita  in  infinitum  usque. 
Aut  in  aliqua  propositione  sistcre  cogetur,  quam  non  probat,  sed  ut  veram 
sumit  atque  supponit.  Aut  invenit  id ,  quo  res ,  de  qua  agitur,  confirmanda 
esset,  luiius  ipsius  rei  vicissim  indigere,  qua  confirmetur.  Si  accidit  primum^ 
in  progressum  illum  in  infinitum  rapitur,  ex  quo  nulla  salus.  Si  secundum, 
gratuito  id  vcrum  csse  sumit,  quod  alter  eodem  iure  falsum  esse  ponet.  Si 
tertium ,  circulo  vitioso  abripitur.  Ita  fere  Sextus  Empiricus.  —  (3)  Ratio, 
quae  in  re  omni  falli  potest,  non  potest  assequi  veritatem  cum  certitudine. 
Sed  ratio  bumana  in  nuUa  re  est  infallibilis.  Ergo  a  ratione  nostra  cum  certi- 
tudine  veritas  cognosci  non  potest.  —  (4)  Pbilosopbo  non  licet  reicere  illud, 
quod  falsum  esse  dcmonstrari  non  potcst.  Sed  Scepticismum  falaum  esse  de- 
monstrari  non  potest.  Ergo  Scepticorum  modestia  ab  impugnatione  immunis 
esse  debct.  Quis  enim ,  ut  est  apud  Aristotelem,  diiudicare  possit  aegrotum 
et  sanum,  errantem  et  cum,  qui  obiectivam  veritatem  tenet?  ^' 

574.  III6SIS  l^^l  Scepticus,  qui  de  oniuibus  dubitaudnm  esse  pro- 
fltetur,  nulla  demonstratioiie  refutari  potest,  nec  ipse  sententiae  suae 
rationem  ullam,  quae  legitima  sit,  proferre  potest. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo,-  Haec  thesis  ponitur  tum 
contra  Academicos;  tum  contra  Pyrrhonicos,  qui  quidem  initio  se 
veritatem  „quaerere"  velle  dixerunt,  postea  tamen  de  veritate  in- 
venienda  desperarunt,  sicut  Academici.  Etiam  posterioris  temporis 
Sceptici  nostra  thesi  tanguntur. 

Praenota  2o:  Haec  thesis  non  ad  Scepticos  dirigitur,  sed  de 
Scepticis  tantum  agit.  Ratio  hac  thesi  proposita  Scepticis  primo 
obiecta  est  a  Stoicis  ^ 

Argumentum  (ex  defectu  fundamenti  ad  argumentandum  ne- 
cessarii).  Ut  Scepticus  refutetur  demonstratione ,  vel  ut  ipse 
Scepticus  rationem  legitimam  suae  sententiae  proferat,  necesaario 
requiruntur  principia  eaque  ut  obiective  certa  ab  utraque  parte 
admissa  et  ut  a  deducenda  conclusione  diversa.  Atqui  Scepticus, 
modo  sibi  constare  velit,  nullum  habet  principium  certum,  ex  quo 
contra  ipsum  quis  proficisci  possit  vel  quod  ipse  ad  ostendendam 
Scepticismi    veritatem    adhibere   possit.     Ergo    neque   ipse  demon- 


*  L.  3  (4)  met.  c.  5,  1009  b  et  c.  G,  1011  a,  3. 

2  Cfr.  Sext.  Empir.  adv.  matb.  VIII    463;  VII.  433;  Pyrrii.  II.   186. 


1.    De  Scepticisrao.  63 

stratione  ulla  refutari  potest,  neque  sententiae  suae  rationem  uUam, 
quae  legitima  sit,  potest  proferre  \ 

Scholion.  Neque  idcirco  Scepticus  victoris  instar  gloriari  potest.  Im- 
potem  enim  esse,  quocum  disputetur,  non  idem  est,  atque  in  disputatione  victo- 
riam  canere.  Quis  enim  dicet,  truncos  vel  lapides  in  disputando  victores  esse  : 
60,  quod  cum  ipsis  nulla  disputatio  iniri  possit?  Scepticus  deinde  neque  cum 
adversario  disputare  potest,  neque  conari,  ut  doctrinam  scepticam  alicui  sua- 
deat;  et  ne  suam  quidem  doctrinam  proponere  potest,  quin  seipsum  confutet. 
Tandem  quod  postreraum  est,  siquidem  sanam  mentem  habeat,  non  potest  non 
videre,  Scepticismum  aperta  contradictione  contineri.  Id  autem  systema,  cuius 
absurditas  videnti  cuique  est  perspicua  et  manifesta,  nullius  demonstrationis 
indiget,  qua  absurditas  illa  manifesta  fiat.  Itaque  intra  mentem  se  victum  non 
agnoscere  non  potest,  quantumvis  pertinaciter  verbis  contradicat. 

575.  TllGSlS  Jll^^I  Scepticus,  dum  dubinm  universale  statuit,  do- 
ctrinam  profert,  qua  admissa  homo  yitam  agere  secundum  suam  uatn- 
ram  non  potest. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota:  Etiamsi  Scepticismus  in  se 
repugnat  —  id,  quod  mox  dicturi  sumus  —  tamen  apparens  quae- 
dam  Scepticismi  professio  in  actu  signato  certe  non  repugnat. 
Hanc  doctrinam  hominibus  exitiosam  esse  dicimus,  quura  contra 
naturam  sit,  et  inde  sequatur  omnis  humanae  vitae  eversio.  Et  haec 
etiam  res  maximopere  a  Stoicis  contra  Scepticos  est  proposita  ^. 

Argumentum  (ex  iis,  quae  ad  vitam  humano  modo  instituen- 
dam  omnino  requiruntur).  Ut  homo  vitam  eo  modo  agat,  quem 
natura  postulat,  imprimis  requiritur,  ut  facultatem  adhibeat  cogno- 
scendi  ea,  quae  sunt.  Yix  enim  ore  sententiam  proferre  potest, 
quin  aliquid  a  se  certo  cognitum  esse  affirmet,  i.  e.  aliquid,  quod 
revera  sit,  etiam  omissa  ipsa  cognoscendi  activitate.  Ecquid  possit 
agere  homo,  qui  ne  id  quidem  ut  certum  et  verum  admittere  velit, 
quod  clara  cum  evidentia  esse  perspicit?  Requiritur  deinde,  ut 
societas  inter  homines  sit,  cuius  vinculum  est  ratio  et  oratio ;  quae 
docendo,  discendo,  communicando ,  disceptando,  iudicando  con- 
ciliat  inter  se  homines  coniungitque  naturali  quodam  commercio,  in 
quo  agnoscantur  notiones  iusti  et  iniusti,  utilis  atque  nocivi,  boni 
et  mali,  et  certa  denique  agnoscatur  auctoritas.  Neque  ulla  re, 
ut  dicit  TuLLius  ^,  longius  absumus  a  natura  ferarum,  in  quibus  in- 
esse  fortitudinem  saepe  dicimus,  ut  in  equis,  in  leonibus:  iustitiam. 


^  Cfr.  Palmieri,  Log.  p.   131. 

2  Cfr.  Plut.,  Sto.  rep.  10,  1;  47,  12;  adv.  Col.  26,  3.  Cic,  Acad.  II.  10—12. 

3  L.  1  de  off.  c.  11  et  c.  16. 


64  Liber  I.   (ITI.)    Logica  critica.     I.   De  ipsa  certitudine. 

aequitateni,  bonitatem,  non  dicimus;  sunt  enim  rationis  et  oratio- 
nis  expertes.  Atqui  haec  omnia,  quae  ordinatae  vitae  humanae 
sunt  fundamenta  necessaria,  is  ignorabit,  qui  doctrinam  Scepticismi 
sequi  velit. 

Accedit,  ut  hominis  sit  propria  veri  inquisitio  atque  investi- 
gatio.  Itaque  quum  sumus  necessariis  negotiis  curisque  vacui,  tum 
avemus  aliquid  videre,  audire,  addiscere:  cognitionemque  rerum 
aut  occultarum  aut  admirabilium  ad  beate  vivendum  necessariam 
ducimus.  , 

Quamobrem  recte  a  Tulmo  dictura  est:  „Qui  negant,  quidquam  posse  com- 
prehendi,  eripiunt  instrumenta  et  ornamenta  vitae,  vel  potius  etiam  ipsam  vitam 
evertunt  funditus,  ipsumque  animal  orbant  animo ,  ut  difficile  sit  de  temeritate 
eorum ,  perinde  ut  causa  postulat,  dicere."  *  „Maxime  vero  virtutum  cognitio 
confirmat,  percipi  et  comprehendi  multa  posse.  In  quibus  nobis  inesse  etiam 
scientiam  dicimus;  quam  noa  non  comprehensionem  modo  rerum,  sed  eam  sta- 
bilem  quoque  atque  immutabilem  esse  censemus :  itemque  sapientiam,  artem 
vivendi,  quae  ipsa  ex  sese  habeat  constantiam.  Ea  autem  constantia  si  nihil 
habeat  percepti  et  cogniti ,  quaero ,  unde  nata  sit  et  quomodo  ?  Quaero  etiam, 
ille  vir  bonus,  qui  statuit,  omnem  cruciatum  perferre,  intolerabili  dolore  lacerari 
potius,  quam  ut  officium  prodat  aut  fidem,  cur  has  igitur  sibi  tam  graves  leges 
imposucrit,  quum,  quamobrem  ita  oporteret,  nihil  haberet  comprehensi,  per- 
cepti ,  cogniti ,  constituti  ?  Nullo  igitur  modo  fieri  potest ,  ut  quisquam  tanti 
aestimet  aequitatem  et  fidem,  ut  eius  conservandae  causa  nullum  supplicium 
recuset ,  nisi  iis  rebus  assensus  sit ,  quae  falsae  esse  non  possunt,  .  .  .  Deinde 
quomodo  suscipere  aliquam  rem ,  aut  agere  fidenter  audebit,  quum  certi  nihil 
erit,  quod  sequatur?  quum  vero  dubitabit,  quid  sit  extremum  et  ultimum  bo- 
norum,  ignorans,  quo  omnia  referantur,  qui  poterit  esse  sapientia?"  ^ 

At  contra  dicunt  Academici :  In  rebus  omnibus  ad  vitae  usum  spectanti- 
bus  sapientissimus  quisque  probabilitate  et  opinione  contentus  esse  solet.  „Quid 
enim  ?  conscendens  navem  sapiens,  num  comprehensum  animo  habet  atque  per- 
ceptum,  se  ex  sententia  navigaturum?  qui  potest?  Sed  si  iam  ex  hoc  loco 
proficiscatur  Puteolos,  stadia  triginta  probo  navigio ,  bono  gubernatore,  hac 
tranquillitate  :    probabile  videatur,    se    illuc  venturum  esse  salvum.     Huiusmodi 


1  Cic.  1.  4  Acad. 

2  Cic.  1.  2  Acad.  prior.  c.  8.  Simili  argumento  non  sine  ingenti  veritatis 
superlatione  I.  G.  Fichte  ex  necessitate  agendi  moraliter  deducere  conatur  exi- 
stentiam  mundi  (non  quidem  realis ,  sed  conficti  et  nobis  apparentis) :  „Wir 
sind  genothigt  anzunehmen,  dass  wir  iiberhaupt  handeln,  und  dass  wir  auf  eine 
gewisse  Weise  handeln  sollen ;  wir  sind  genothigt ,  eine  gewisse  Sphiire  dieses 
Handelns  anzunehmen;  diese  Sphare  ist  diese  Welt  .  .  .  und  umgekehrt  —  diese 
Welt  ist  absolut  nichts  anderes,  als  jene  Sphiire.  .  .  .  Die  Handlungsgesetze  fUr 
verniinftige  Wesen  sind  unmittelbar  gewiss ;  ihre  Welt  ist  gewiss  nur  dadurch, 
dass  jene  gewiss  sind  .  .  ."  (Bestimmung  des  jNIenschen.  1800.  p.  160.)  „Un- 
sere  Welt  ist  das  versinnlichte  Material  unserer  Pflichf  Ueber  den  Grund 
unserea  Glaubens  an  die  gottliche  Weltregierung.   1798. 


1.    De  Scepticismo.  65 

igitur  visis  consilia  capiet  et  agendi  et  non  agendi  "  VcM-um  ad  hanc  dubita- 
tionem  quod  respondeatur ,  in  promptu  est.  Namque  ipsi  Academici  id  saltem 
„certum"  esse  statuunt,  nihil  ab  homine  nisi  cum  sola  probabilitate  cognosei 
posse;  ^certum''  deinde  esse,  res  aliquas  certo  csse  probabiles,  immo  aliis  pro- 
babiliores;  „certas"  denique  esse  regulas,  ex  quibus,  quid  opinandum  sit,  quid 
Tit  improbabile  reiciendum,  distingui  possit,  et  has  regulas  in  vitae  usu  et  con- 
suetudine  tuto  adhiberi  posse.  Accedit,  quod  expcrlentia  teste  natura  homiues 
omnes  cum  necessitate  impellit,  ut  multa  admittant  non  solum  ut  probabilia, 
sed  ut  omnino  certa;  cuiusmodi  est  existentia  propria,  bis  bina  esse  quattuor. 
Praeter  has  res  certas  plurima  etiam  in  vita  humana  occurrere,  quae  probabilia 
tantum  sint,   id  a  nemine  unquam,  qui  sanae  mentis  sit,  negatum  est. 

576.  TnGSlS  III''^  l  Scepticismus  iiniversalis,  sive  ut  factum,  sive 

ut  doctrina  spectatur,  omnino  repugnat. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Quid  nomine  Scepti- 
cismi  significetur,  ex  iis  repetendum  est,  quae  ante  (n.  567)  diximus. 
Quum  dubitatio  generatim  sit  suspensio  intellectus  inter  utramque 
contradictionis  partem,  dubitatio  universalis  omnem  prorsus 
cognitionem  certam  negat  vel  in  dubium  vocat,  non  solum  de 
rebus  externis,  sed  etiam  de  existentia  ipsius  subiecti  negantis 
vel  dubitantis. 

Praenota  2o:  Scepticismus  ut  factum  esset  status  mentis,  in 
quo  quis  intellectum  adhibens  de  omnibus  omnino  rebus  ita  dubi- 
taret,  ut  de  re  nulla,  ne  de  sua  ipsius  quidem  cogitatione  vel 
existentia  affirmaret  vel  negaret  quidquam.  Scepticismus  ut  doc- 
trina  est  systema  ipsum  verbis  propositum,  quod  de  nulla  re  non 
dubitandum  esse  docet. 

Quum  Scepticismum  ut  factum  esse  non  posse  affirmamus,  vohimus 
dicere,  fieri  non  posse,  ut  homo  ratione  utens  de  omnibus  dubitet  sive  assensura 
suspendat.  Ut  doctrinam  Scepticismum  repugnare  asseverantes  volumus 
dicere,  eum.  qui  de  omnibus  plane  rebus  dubitandum  esse  doceat,  hanc  doctri- 
nam  proferre  non  posse,  quin  ipse  in  doctrina  sua  contradictionem  ponat.  Re 
cohaerent  inter  se  pars  utraque,  et  duas  partes  ponimus  solius  claritatis  gratia. 

Praenota  3o:  Adversarii  potissimum  hoc  loco  memorandi  sunt 
Academici,  qui  assensum  ad  summum  probabilem  in  cognitio- 
nibus  nostris  adhiberi  posse,  assensum  autem  certum  semper  re- 
tinendum  esse  ponebant  eo,  quod  nihil  a  nobis  ulla  ratione  certo 
cognosci  posset.  Deinde  Pyrrhonici,  qui  aut  veritatem  hactenus 
nondum  inventam  esse  arbitrati,  permittebant  tamen,  quaeren- 
dam  esse,  aut  veritatem  inveniri  posse  negabant,  aut  id  neque 
negabant  neque  affirmabant,  sed  idipsum  etiam  se  ignorare  pro- 
fitebantur.  Accedunt  alii,  quorum  mentio,  quoad  satis  est,  supra 
est  facta. 

Pesch,   Logica.     II.  6 


66  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     I.   De  ipsa  certitudine. 

Praenota  4o :  In  thesi  ostenditur  Scepticismi  absurditas.  Quae 
declaratio  vel  indirecta  demonstratio  non  adversus  Scepticos  diri- 
gitur,  saltem  non  adversus  Scepticos,  ut  sunt  Sceptici;  sed  insti- 
tuitur  ad  ostendendam  veritatem  iis,  qui  a  contradictionibus  et 
absurditatibus  abhorrent,  atque  adeo,  ut  illi,  qui  se  Scepticos  pro- 
fitentur,  adducantur  ad  sentiendum,  se  revera  Scepticos  non  esse. 

577.  Argumenta  partis  prioris:  Scepticismus  repugnat  ut  fac- 
tum.  Argmnentum  I  (ex  testimonio  conscientiae).  Experientia 
teste  multae  res  sunt  ita  manifestae,  ut  assensum  mentis  atten- 
dentis  velit  nolit  necessitate  naturali  ad  se  rapiant,  ita  ut  dubitare 
nemo  possit,  se  esse,  cogitare,  imminere  periculum,  si  accurrat 
canis  rabie  actus,  vel  furiosus  taurus,  existere  aliquid  in  scypho, 
quo  sitim  sedare  possit,  sexcenta  alia,  de  quibus  vere  a  Tullio 
dictum  est:  „Ut  necesse  est,  lancem  in  libra  ponderibus  impositis 
deprimi,  sic  animum  perspicuis  cedere."  ^ 

Argumentum  II  (ex  iis,  quae  Sceptici  concedunt).  Fatetur 
Scepticus,  in  hominibus  omnibus  naturalem  certitudinem  inesse,  a 
quibus  ipse  differat  eo,  quod  sit  Scepticus.  Ergo  ipse  fatetur,  esse 
obiective  aliquid,  de  quo  dubitet.  Negare  enim  vel  in  dubium 
vocare  aliquid,  quod  nulla  prorsus  ratione  est  obiective,  est  nihil 
in  dubium  vocare  vel  negare.  At  inquiet  Scepticus:  Fortasse  in 
hac  ipsa  mea  confessione  erro.  Quod  nihil  aliud  est,  quam  dicere: 
Fortasse  obiectivam  rei  veritatem  non  assequor.  Hanc  igitur  iterum 
ponit,  dum  dubium  suum  cogitat. 

578.  Argumenta  partis  alterius :  Scepticismus  repugnat  ut  d  o  c- 
trina.  Argumentum  (ex  natura  cognitionis).  Illorum  doctrina 
evidenter  secum  ipsa  pugnat,  qui  necessario  id  tollunt  in  actu 
signato,  quod  ponunt  in  actu  exercito.  Atqui  id  de  Scepticis  di- 
cendum  est,  quum  impugnantibus  Dogmatismum,  tum  profitentibus 
Scepticismum. 

Qui  enim  Dogmatismum  impugnant,  id  facere  non  possunt, 
quin  aliquam  cognitionem  adhibeant.  Sed  cognitio  omnis  involvit 
saltem  tria:  lo  Affirmationem  certam  existentiae  propriae. 
Qui  enim  iudicat,  se  falli  posse,  iudicat,  se  esse.  „Si  fallor,  in- 
quit  S.  AuQusTiNus,  sum;  nam  qui  non  est,  utique  nec  falli  potest."  * 

^  L.  2  Acad.  prior.  c.   12. 

^  L.  II  de  civit.  Dei  c.  2G.  Et  explicatius  alio  loco:  „Si  dubitat,  inquit, 
vivit;  si  dubitat,  unde  dubitet,  meminit;  si  dubitat,  dubitare  se  intelligit;  si 
dubitat,  certus  esso  vult;  si  dubitat,  cogitat;  si  dubitat,  scit,  se  nescire;  si 'du- 
bitat,  iudicat,  non  se  temere  consentire  oportere."     De  Trinit.  1.  10  c.  14. 


1.    De  Scepticismo.  67 

2o  rrincipium,  quod  verbis  exprimitur:  ^N^ihil  simul  esse  potest 
et  Don  esse;  qui  enim  dicit,  dubitandum  esse,  etiam  dubitandum 
esse  certo  iudicat;  et  si  dicat,  se  ipsam  suam  dubitationem  cum 
dubio  de  dubitatione  proferre,  saltem  certo  iudicat,  fortasse  du- 
bitandum  esse.  Id  autem  iudicium  habere  non  potest,  nisi  quia 
timet,  ne  falsum  pro  vero  habeat.  Qui  autem  id  timere  posset, 
nisi  supponeret,  Esse  et  ^on  -  esse  inter  se  esse  opposita  ? 
3o  Cognitionem  nostram  ex  natura  sua  ad  id  necessario  ferri,  ut 
nobis  rem  repraesentet,  quae  sit.  „Nam  si  omnino  nihil  scias, 
inquit  Lactantius,  idipsum  nihil  sciri  posse  tolletur."  * 

Idem  de  illis  dicendum  est,  qui  Scepticismum  proponunt. 
Doctrina  enim  illa,  quae  de  omnibus  rebus  dubitandum  esse  prae- 
cipit,  sive  cum  persuasionis  certae  firmitate  id  praecipit,  sive  cum 
incertitudine  haesitantis  animi,  aut  vera  est  aut  falsa.  Si  vera  est, 
una  saltem  est  veritas,  de  qua  dubitandum  non  est.  Sin  falsa, 
falsum  est,  de  omnibus  rebus  dubitandum  esse  ^. 

Haec  deinde  doctrina  ponit,  ideo  dubitandum  esse,  quia  vera- 
citas  facultatis  cognoscitivae  non  appareat;  ponit  ergo,  hanc  vera- 
citatem  revera  non  apparere.  Ponit  etiam,  et  loquentes  et  audien- 
tes  legentesve  scire,  quid  sit  „dubitare",  quid  „non  dubitare",  et 
^dubitare  aliud  esse  atque  non  dubitare". 

Et  sane  quidem  is,  qui  dubium  profitetur,  hoc  dilemmate  confundi  potest: 
Aut  tu  id  scis,  quod  asseris,  quando  de  omnibus  dicis  esse  dubitandum  eo, 
quod  nihil  sciri  possit;  aut  illud  nescis.  Si  tu  scis ,  quod  dicis,  ergo  homo 
aliquid  scire  potest;  si  nescis,  quod  dicis,  ergo  tacere  debes,  nisi  ab  omnibus 
insanus  haberi  velis. 

Atque  id  ex  ipsa  erroris  notione,  quem  permulti  Sceptici  timent,  erit 
«onfirmatius.  Quemadmodum  enim  is,  qui  de  monstris  sive  peccatis  naturae 
dicit,  ponit,  naturam  per  se  intendere  operationera  rectam,  ita,  qui  errorem  ac- 
cidere  posse  admittit,  ponere  etiam  debet,  facultatem  errori  obnoxiam  per  ae 
ferri  in  id,  quod  verum  est. 

579.         Et   confirmaiur   id,    quod    diximus,    si   causas   inspicimus, 
quibus  homines,  ut  se  profiterentur  Scepticos,  adducti  sunt  ^. 

10  Aliqui  putant,  idem  plane  esse,  si  quis  dicat,  cognitionem  veritatis  ab 
homine  non  sine  difficultate  et  errandi  periculo  haberi  posse,  atque  si  dicat, 
hanc  cognitionem  nullam  esse.  Si  nulla  esset,  quomodo  id  cognoscerent?  quo- 
modo  id  verbis  proferrent?  —  2°  Alii  inde,  quod  homines  nonnumquam  a 
veritate  aberraverint ,  concludunt,  eos  numquam  ad  cognitam  veritatem  per- 
venire  posse.  Neque  tamen  se  ipsos  a  veritate  aberrare  volunt.  —  3^  Alii,  vi- 
dentes  absurditates  multorura  philosophiae  systematum,    nihil    iam    dixerunt  ab 


1  L.  3  Instit.  div.  c.  6.  2  cfr.  Cic,  Acad.  11.  9,  28,  34. 

3  TJbaghs,  Log.,  ed.  5  p.  195. 


gg  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     I.    De  ipsa  certitudine. 

ullo  homine  posse  perspici.  —  4<J  Alii  quum  putarent,  nihil  a  cordato  homlne 
admitti  debere  nisi  id,  quod  ex  solidis  principiis  demonstratum  esset,  caeco 
impetu  etiam  ea  demonstrari  volebant,  ex  quibus  ut  per  se  immediate  certis 
demonstratio  omnis  procederc  debet.  —  Quas  omnes  causas  vanas  esse  et 
inanes,  cogitanti  cuilibet  est  manifestum. 

Praeterea  confirmatur  id,  quod  contra  Scepticismum  constitu- 
tum  est,  quum  fundamenta  tolluntur  destruunturque  causae,  quibus 
miserabilis  ista  animorum  fluctuatio  efficitur. 

Quarum  prima  est,  ut  ait  Tullius,  quod  parura  defigunt  animos  et  in- 
tendunt  in  ea,  quae  perspicua  sunt,  ut,  quanta  luce  ea  circumfusa  sint,  possint 
agnoscere.  „Ordiamur  igitur  a  sensibus.  Quorum  ita  clara  iudicia  et  certa 
sunt,  ut,  si  optio  naturae  nostrae  detur,  et  ab  ea  deus  aliquis  requirat,  conten- 
tane  sit  suis  integris  incorruptisque  sensibus,  an  postulet  melius  aliquid,  non 
videam ,  quid  quaerat  amplius.  .  .  .  Potestne  quisquam  dicere,  inter  eum,  qui 
doleat,  et  inter  eum,  qui  in  voluptate  sit,  nihil  interesse?  aut  ita  qui  sentiat, 
non  apertissime  insaniat?  Atqui  qualia  sunt  haec,  quae  sensibus  percipi  dici- 
mus,  talia  sequuntur  ea,  quae  non  sensibus  ipsis  percipi  dicuntur,  sed  quodam- 
modo  sensibus;  ut  haec:  illud  est  album,  hoc  dulce,  canorum  illud,  hoc  bene 
olens,  hoc  asperum.  . .  .  IUe  deinceps  equus  est,  ille  canis.  Cetera  series  deinde 
sequitur  maiora  nectens ;  ut  haec,  quae  quasi  expletam  rerum  comprehensionem 
amplectuntur:  Si  homo  est,  animal  est  mortale  rationis  particeps.  Quo  e  genere 
nobis  notitiae  rei-um  imprimuntur,  sine  quibus  nec  intelligi  quidquam ,  nec 
quaeri  aut  disputari  potest.  .  .  .  Quid  est,  quod  arte  effici  possit,  nisi  is ,  qui 
artem  tractabit,  multa  perceperit?  Maxime  vero  virtutum  cognitio  confirmat, 
percipi  et  comprehendi  multa  posse.  .  .  .  Illud,  quod  movet  appetitionem ,  qua 
ad  agendum  impellimur,  prius  oportet  videri  eique  credi :  quod  fieri  non  potest, 
si  id,  quod  visum  erit,  discerni  non  poterit  a  falso.  .  .  .  Quaerendi  initium  ratio 
attulit.  Quaestio  autem  est  appetitio  cognitionis;  quaestionisque  finis  inventio. 
At  nemo  invenit  falsa;  nec  ea,  quae  incerta  permanent,  inventa  esse  possunt. 
Sed  quum  ea,  quae  quasi  involuta  fuerunt,  aperta  sunt,  tum  inventa  dicuntur. 
Sic  et  initium  quaerendi  et  exitus  percipiendi  et  comprehendendi  tenet.  .  .  . 
Quodsi  omnia  visa  eiusmodi  essent,  qualia  isti  dicunt,  ut  ea  vel  falsa  esse 
possent  neque  ea  posset  ulla  ratio  discernere ;  quomodo  quempiam  aut  conclu- 
sisse  aliquid,  aut  invenisse  diceremus  ?^'  * 

Alterum  fundamentum  Scepticorum  est,  quod  idem  monet  Tullius,  quod 
fallacibus  et  captiosis  interrogationibus  circumscripti  atque  deceptl  quidam, 
quum  eas  dissolvere  non  possunt,  desciscunt  a  veritate.  Oportet  igitur  et  ea, 
quae  pro  perspicuitate  responderi  possunt,  in  promptu  habere,  et  esse  armatos, 
ut  occurrere  possimus  interrogationibus  eorum ,  captionesque  discutere.  Quod 
deinceps  facere  constituimus  ^. 

580.  Respondenda  ad  dubitandi  rationes  (n.  573)  sunt  fere  haec:  (Ad  1.)  In- 

gens  illa  rerum  confusio  nos  docere  debet,  quantopere  ab  erroribus  in  rebus 
difficilioribus  cavendum  sit,  permultasque  revera  esse  res,  quas  homo  tantum 
suspicando  et  opinando,  vel  autoritate  duce,  vel  saltem  ut  certas  nonnisi  longiore 
studio  et  voluntate  ab  omni  mala  affectionc  libera  attingere  possit.    Sed  verum 

*  Cic.  1.  2  Acad.  prior.  c.  7,  8,  9.  ^  Cic.  1.  2  Acad.  prior.  c.  15. 


\ 


1.    De  Scepticismo.  69 

non  est,  res  omnes  vel  plurimas  illi  dissensioni  subessej  id  quod  sobrio  cuique 
apertum  est  satis. 

(Ad  2.)  Triplex  illud  infortunium  facili  negotio  caveri  potest,  quum  locus 
quartus  refugium  praestet.  Praesto  enim  sunt  veritates  quaedara,  quae  demon- 
strationis  nou  indigent,  neque  gratuito  supponuntur  ut  verae ,  sed  quas  veras 
esae  mens  intuitu  immediato  videt. 

(Ad  3.)  Ratio  humana  si  consideratur  in  se,  fallibilis  quidem  est,  non 
tamen  per  se,  sed  per  accidens;  si  consideratur  ut  applicata  ad  hoc  vel  illud 
cognoscendum ,  infallibilis  est,  si  omnia  ad  recte  agendum  requisita  adsunt. 
Itaque  ratio  semper  quidem  est  fallibilis  per  accidens;  non  tamen  semper  pot- 
€st  falli  per  accidens.  Sed  ohicies,  solum  Deum  per  se  infallibilem  esse.  Be- 
spo)idendum  est,  adhibendo  distinctionem :  Solus  Deus  per  se  infallibilis  est  in- 
fallibilitate  absoluta,  imparticipata,  illimitata.  Et  creaturae  participata  tantum 
et  limitata  infallibilitas  adscribi  potest. 

(Ad  4.)  Quod  falsum  esse  per  demonstrationem  directam  ostendi  non 
potest,  sed  ideo  non  potest,  quia  evidenter  et  immediate  in  se  apertam  falsi- 
tatem  habet,  id  a  philosophia  certe  ostendi  declararique  potest  esse  falsum  de- 
monstratione  indirecta.  Universalis  dubitatio  unum  aliquid  affirmat,  in  quo 
error  ingens  cernitur.  Ceterum  philosopho  non  solum  id  agendum  est,  ut  absit 
error  —  nam  lapis  quivis  vel  truncus  errore  vacat  —  sed  ut  obtineatur  veritas  ^ 

681.  Solvuntur,  quae  restant  dubia.     Dicunt  1° :  Ut  veram  certitudinem  ha- 

bere  possim,  actum,  quo  rem  cognosco,  rei  etiam  revera  conformem  esse  cogno- 
scere  debeo.  Si  igitur  intellectus  cognoscit  actum  suum ,  hunc  alterum  actum, 
quo  primum  cognoscit,  comparare  debet  primo,  itaque  tertium  ponere,  quo 
cognoscat  secundum,  atque  ita  deinceps  in  infinitum  usque.  Besp.:  Potest  qui- 
dem  intellectus  ponere  actum  secundum,  quo  penitius  inhaereat  actui  priori; 
verum  id  minime  est  necessarium,  quum  iam  in  actu  primo  intellectus  directe 
percipiens  rem,  in  ipso  actus  exercitio  etiam  perceperit  suam  cum  re  confor- 
mitatem.  —  At,  inquies,  quomodo  cognitionem  meam  menti  immanentem  cum 
re,  quae  est  extra  mentem,  comparare  possum?  Qui  transitus?  ubi  pons?  qui 
fieri  potest,  ut  mens  e  pelle  quasi  sua  exeat  in  sphaeram,  quae  sphaeram  sub- 
iectivam  transcendit  ?  ^  Resp.  tibi :  Maneat  mens  in  pelle  sua ;  in  iudicii  prae- 
dicato  habet  id,  quod  est  vicarium  cognitionis  suae.  et  in  iudicii  subiecto  habet 
id,  quod  est  vicarium  rei  externae.     Haec  duo  comparet,  et  res  confecta  est. 

Dicunt  2":  Pugnantia  dicit,  qui  falsitatem  alicuius  systematis  demon- 
strari  non  posse  docet,  et  simul  profert  eiusdem  systeraatis  refutationera.  Id 
autera  factum  est,  quum  Scepticisraus  irapugnaretur.  —  Resp.:  Aliud  est  docere, 
systeraatis  alicuius  falsitatera  deraonstratione  directa  ostendi  non  posse;  aliud, 
demonstratione  indirecta  systeraa  illud  confutari. 

Dicunt  3" :  Illa  philosophia  optiraa  est,  quae  omnes  errores  diligenter 
cavet,  et  magnopere  modestiam  nutrit  et  hurailitatera.  At  his  dotibus  prae- 
ditum  esse  Scepticismum,  nemo  non  videt.     Resp. :    Dist.  M.     Si   cavet    errores 


1  Cfr.  S.  TnoM.  in  1.  4  met.  lect.  3. 

2  Dicit  E.  Laas:  „Thatsache  ist  doch,  dass  wir  aus  unserem  Bewusstsein 
jeder  aus  dem  seinigen  nicht  hinauskonncn,  .  .  .  dass  auch  Dinge  an  sich  nicht 
blank  geschaut,  sondern  nur  als  Bewusstseinsobjecte  gedacht  werden  konnen." 
Ideal.  und  positiv.  Erkenntnisstheorie.  Berlin   1884.  p.  140. 


70  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     I.    De  ipsa  certitudine. 

aasecutione  verltatis,  conc.  M.,  si  tristi  illa  obtinendae  veritatis  desperatione 
cavere  errores  conatur,  neg.  M.  Nam  certe  non  est  laudandus  medicus,  qui 
morbo  medetur  occisione  aegroti. 

Dicunt  4:C :  Omne  visum  sive  apparens,  quum  sit  a  vero ,  tale  est,  quale 
etiam  a  falso  esse  potest  ^  Quae  Academicorum  dubitatio  generalius  et  for- 
tasse  ctiam  subtilius  hoc  modo  concipi  potest:  Homo  quum  fallitur,  aut  cogno- 
scit  se  falli,  aut  non  cognoscit.  Si  cognosceret,  non  falleretur :  Si  se  falli  non 
cognoscit,  eodem  modo  rebus  iis,  quae  tamen  nuUae  sint,  movetur  et  afficitur^ 
quo  iis  quae  sunt.  Sed  si  ita  est,  semper  de  singulis  iudiciis  dubitare  licet, 
sintne  vera  an  falsa.  Resp.:  Hominem  nonnunquam  ponere  iudicium  falsum  at- 
que  ita  falli  per  accidens,  in  concessis  est.  Sed  hic  homo  iudicio  falso  irretitus 
imprimis  non  videt  id,  quod  affirmat,  neque  igitur  videt,  se  iudicium  verum 
ponere,  atque  ita  obscuro  quodam  modo  cognoscit,  se  falli  saltem  eo,  quod  de- 
ficiente  motivo ,  quod  ad  iudicandum  satis  sit,  tamen  iudicet.  Etsi  praeterea 
non  advertit,  se  errare:  si  tamen  accurate  motiva  sui  iudicii  perpendere  velit, 
vel  saltem  super  iudicium  latum  attentiore  animo  redire,  errorem  certe  deteget, 
Id  ut  faciat,  eo  monetur,  quod  ipso  momento ,  quo  fert  iudicium,  cuiusdam 
obscuritatis ,  confusionis ,  vitiosae  levitatis  conscius  est.  Dum  au^em  homo 
secundum  veritatem  certo  iudicat,  hanc  sui  iudicii  veritatem  cognoscit  eo,  quod 
reapse  videt,  motiva  sui  iudicii  a  se  accurate  circumspecta  et  clare  percepta 
esse.  Et  quo  diligentius  motiva  sui  iudicii  perpendit,  eo  erit  ad  veritatem  as- 
sensus  confirmatior.  Quamobrem  dici  non  potest,  omne  iudicium ,  quum  sit 
verum,  tale  esse,  quale  falsum  est.  Neque  sempcr  de  iudiciis  singulis  dubi- 
tandum  est. 

In  argumento  autem  ab  adversaria  parte  oppositum  ad  illud:  „Homo  se 
falli  non  cognoscit"  animus  advertendus  est  et  distinctio  adhibenda.  Homo 
enim,  quum  fallltur,  se  falli  non  cognoscit  negative  tantum,  i.  e.  motiva  sui 
iudicii  non  videt;  illud  tamen  „non-cognoscere"  non  cum  cognitione  positiva 
coniuncta  est,  qua  videt,  se  non  falli  et  motiva  certae  adhaesionia  cognoscere, 
Haec  autem  cognitio  positiva  in  iudicio,  quod  est  de  re  vera,  locum  habet. 

582.  Dicunt  5";  Non  est  ulla  res,  quae  non  cum  omnibus  rebus  sive  veri- 

tatibus  cohaereat.  Ut  igitur  rem  unam  certo  cognoscam ,  res  ad  unam  omnes 
mihi  cognoscendae  sunt.  Atqui  complexus  veritatum  maior  est,  quam  qui  limi- 
tata  ratione  cognosci  queat.  Resp. :  Ex  his  rebus  obiectis  illud  tantum  sequitur, 
nullam  intelligentiam  creatam  illa  infinita  et  perfectissima  et  adaequata  rerum 
omnium  cognitione  frui  posse,  quae  soli  Deo  O.  M.  convenit.  Et  agnoscendum 
praetorea  est,  ambitum  earum  rerum,  quae  ab  homine  certo  sciri  possint,  ad- 
modum  coarctatum  esse,  multisque  in  locis  veritatem  parum  virium  et  parum 
firmamenti  habere.  Qua  de  re  scite  Lactantius  :  „Inter  iihilosophos  alii  puta- 
verunt,  sciri  posse  omnia;  hi  sapientes  utique  non  fuerunt ;  alii  nihil ,  et  ne  hi 
quidem  sapientes  fuerunt.  Illi ,  quia  plus  homini  dederunt;  hi,  quia  minus : 
utrisquc  in  utramque  partem  modus  defuit.  Ubi  ergo  sapientia  est?  Ut  neque 
te  omnia  scire  putea,  quod  cst  Dci;  neque  omnia  ncscire,  quod  est  pccudis."  ^ 
Dicunt  6":  Primum ,  de  quo  certitudincm  haberc  possem,  aut  esset  ab- 
stractum,  aut  concretum.  Non  est  abstractum ;  nam  certa  cognitio  abstracti 
supponit  cognitionem  certam  concreti.     Nequc    est    concretum ;    nam    certa  con- 


»  Cfr.  Cic.  1.  2  Acad.  c.   13.  2   L.  3  divin.   institut.  c.  G. 


1.    De  Scepticismo.  71 

creti  cognitio  supponit  certam  abstracti  cognitionem.  At,  si  non  est  primum, 
cuius  veram  certitudinem  acquirere  possum ,  neque  est  secundum,  tertium. 
Besp. :  Id,  quod  cognitione  naturali  et  directa  primum  cognosco ,  est  concretum 
quid.  Id  autem,  quod  cognitione  philosophica  et  reflexa  primum  cognosco,  est 
abstractum  quid. 

Dicimt  7^:  De  re  nuUa  certus  esse  possum,  neque  de  futura,  neque  de 
praesenti,  neque  de  praeterita.  Non  de  futura;  nam  nihil  futurum  est,  quod 
non  pendeat  ex  causis,  quas  ignoro.  Neque  de  praesentij  nam  ad  parandam 
scientiam  quamlibet  tempus  intervenire  debet.  Ergo  ea  tantum,  quae  erant, 
cognoscere  possum.  Sed  ne  haec  quidem.  Omnia  enim  continenter  mutationi 
multiplici  obnoxia  sunt.  Quo  igitur  pacto  nunc  scire  possum ,  interea  nullam 
accidisse  mutationem  ?  et  stellas,  quas  interveniente  lumine  video,  quod  ab  illis 
ante  menses  et  annos  profectum  est,  hodie  in  universo  reapse  adhuc  existere? 
Resp.:  Ex  his  id  minime  efficitur;  sed  illud  tantum  sequitur,  certitudinem,  quam 
de  rebus  habere  mihi  videor,  haud  raro  conditionatam  esse. 

Diciint  8"  :  Si  omnia  sunt  in  continua  mutatione  et  motu,  nihil  est,  quod 
cum  veritate  affirmari  possit,  ut  recte  animadvertit  post  Platonem  Aristoteles  ^. 
Si  autem  nihil  cum  veritate  affirmari  potest,  nulla  est  certitudo.  Atqui  omnia 
in  perpetuo  fluxu  sunt  et  mutatione.  Ergo  nulla  est  certitudo.  „Quod  est  in 
continuo  fluxu ,  per  certitudinem  apprehendi  non  potest,  quia  prius  labitur, 
quam  mente  iudicetur;  sicut  Heraclitus  dixit,  quod  non  est  possibile,  aquam 
fluvii  currentis  bis  tangere."  ^  Resp.:  Perdurant  veritates  metaphysicae,  et  in 
rebus  physicis  ipsae  rerum  substantiae,  praeterea  multa  etiam  sunt  accidentia, 
quae  aliqua  ratione  permanent  in  substantiis.  Et  de  iis  etiam  eventibus,  qui 
continua  mutatione  constituuntur,  id  saltem  verum  est,  hos  continua  mutatione 
constitui. 

Dicunt  9^:  Non  pugnantia  putat,  qui  totum  illum ,  qui  nos  circumdare 
videtur,  conspectum  rerum  a  Deo  ut  inane  quiddam  et  vanum  sensibus  nostris 
obici  opinatur.  Id  autem  si  non  repugnat,  esse  potest;  si  esse  potest,  difficiliter, 
visum  quod  inane  sit ,  a  vero  internoscitur ;  et  ne  ullo  quidem  modo  discerni 
potest,  utrum  ille  mundus  realis  sit  et  verus,  an  visus  tantum  et  apparens  ^. 
Resp.  idipsum ,  quod  scite  hac  de  re  Tdllius  :  Primum  quidem  hoc  reprehen- 
dendum,  quod  captiosissimo  genere  argumentationis  utuntur,  quod  genus  minime 
in  philosophia  probari  solet,  quum  aliquid  minutatim  et  gradatim  additur  aut 
demitur.  Soritas  hos  vocant,  quia  acervum  efficiunt  uno  addito  grano.  .  .  .  Quis 
enim  tibi  dederit,  aut  omnia  Deum  posse,  aut  ita  facturum  esse,  si  possit? 
Quomodo  autem  sumis,  ut,  si  quid  cui  simile  esse  possit,  sequatur,  ut  etiam 
internosci  difficiliter  possit?  deinde  ut  ne  internosci  quidem?  postremo  ut  idem 
sint?  ut  si  lupi  felibus  similes,  eosdem  dices  ad  extremum.  Omnia  deinde  inanium 
visorum  una  depulsio  est,  sive  illa  cogitatione  informantur,  quod  fieri  solere  con- 
cedimus,  sive  in  quiete,  sive  per  vinum,  sive  per  insaniam.  Nam  ab  omnibus 
eiusmodi  visis  perspicuitatem,  quam  mordicus  tenere  debemus,  abesse  dicemus. 

583.  Dicunt   10^':    Ea    videtur    esse    omnium    hominum    condicio,    ut   nullo 

modo  distinguere  possint,  utrum  in  statu  vigiliae  versentur,  an  in  statu  somnii 

1  ¥A  Oc  tzd^noi  XIV2T-7.1,  ojoiv  s^JTat  rxKr^Vt-,  TTc^vtot  ofp'^  'l^c-jor^.  L.  3  (4)  met.  c.  8. 

2  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  84  a.  1. 
'  Cfr.  Cic.  1.  2  Acad.  prior.  c.   10. 


72  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     I.    De  ipsa  certitudine. 

(n.  115).  Nemo  igitur  de  veritatc  earum  rerum,  quas  cognoscere  sibl  videtur, 
ulla  ratione  certus  esse  potest.  Resp.^:  Nos  cum  vigilantibus ,  non  vero  cum 
dormientibus  vel  somniantibus  rom  liabemus ;  vigilantes  autem  omnes  inter  cxpe- 
rientiam  sensuum  et  vana  somnia  clare  distinguunt.  Vigilantibus  enim  visa 
sunt  certa,  dcterminata,  ordinata  et  re  tota  et  omni  ratione  ita  exhibentur,  ut 
in  rcbus  vere  existentibus  fieri  debet  ^.  Contra  somniantibus  omnia  permixta 
sunt  et  confusa  et  indeterminata.  Quod  ideo  fit,  quia  in  somniis  partes  cerebri 
sensui  communi  inservientes  ad  actus  suos  excitantur  non  secundum  nor- 
mam  a  natura  intentam ,  i.  c.  ab  irritatis  sensibus  externis  et  excitatis  inde 
nervis  sensitivis,  sed  praeter  ordinem  ab  illis  partibus  cerebri  pliantasiae 
inservientibus ,  quae  pcr  irritationem  anomalam  (velut  pcr  vim  sanguinis  vel 
pressionem  aliam  mechanicam)  ad  procreanda  phantasmata  excitatae  erant.  Ex 
quo  fit,  ut  somnia,  quae  interposita  vigilia  accidunt,  nullum  inter  se  habeant 
nexum,  ne^jue  ullam  seriem  ordinatam  actionum  vel  rerum  constituant,  neque 
in  potestate  nostra  sit  situm,  ut  eas  ordinemus  ^. 

584.  Corollaria.  Corollarmm  1.  Ergo  facultas  omnis  cognoscitiva 
circa  obiectum,  ad  quod  cognoscendum  ex  natura  sua  destinata 
est,  est  per  se  infallibilis,  quamquam  per  accidens  (nec  tamen  in 
omnibus)  falli  potest. 

Fallibilis  proprie  dicitur  is ,  qui  in  ordine  cognitionis  errare  et  iudicium, 
quod  a  rebus  sit  diversum,  proferre  potest.  Qui  errare  non  potest,  dicitur  in- 
fallibilis.  Per  se  infallibilis  est,  qui  ad  consequendum  verum  ex  natura  sua 
aptus  est  et  destinatus;  qui  igitur  ex  natura  sua  falso  virtute  ipsius  actus  ad- 
haerere  non  potest.  Unde  fallibilis  per  se  ille  est,  qui  etiam  ex  sola  indole 
suae  naturae  adhaerere  falso  potest.  Fallibilis  per  accidens  ille  est,  qui 
propter  causam,  quae  per  accidens  praeter  naturae  intentionem  forinsecus  ad- 
veniat,  errare  potest. 

*  Mirum  est,  quantopere  haec  de  discrimine  inter  vigiliam  et  somnium 
dubitatio  philosophos  vexaverit  a  Platonis  tempore  (Theaet.  158  B).  Et 
Platoni  ipsi,  ut  est  apud  S.  Augustinum,  tota  haec,  qua  circumdamur,  rerura 
aspectabilium  congeries  somnium  esse  videbatur,  ex  quo  nos  philosophia  ad 
vigilandum  excitaret.  Cartesius  nos  ex  sola  Dei  veracitate  scire  posse  docuit, 
nos  vitam  nostram  sensitivam  non  somniare,  sed  revera  vivere.  Spinoza  hanc 
dubitationem  eo  solvisse  se  putavit,  (^uod  diccret  (De  intell.  emend.  c.  8),  „nullo 
modo  timendum  esse ,  nos  aliquid  fingere,  si  modo  clare  et  distincte  rera  per- 
cipereraus".  Lockr  id  dubitantibus  respondit,  si  omnia  essent  somnia,  etiam 
hanc  dubitationem  a  somniis  alienam  esse  non  posse ;  quodsi  quis  serio  id 
dubitare  vellct,  ipsi  de  studio  conservationis  propriae,  quod  vigilantiura  pro- 
priura  esset,  recogitandum  esse  (Ess.  conc.  hura.  underst.  4  c.  11).  Leibnizio 
satis  erat,  ut  diceret,  hanc  dubitationem  propter  phaenoraenorura  combinationem 
(la  liaison  des  ph6nom6nes)  facile  solvi  posse.  Iacobi  (n.  74)  dubitantibus  in 
meraoriam  revocavit,  somnium  esse  non  posse  nisi  supposita  vigilia  ut  statu 
ordinario.  „Wer  nie  gewacht  luitte,  konnte  nie  tniumen ;  und  os  ist  unraoglich, 
dass  es  urspriingliche  Traurae,  einen  urspriinglichen  Wahn  geben  konne. 
(HuME  136  sqq.) 

■^  Cfr.  Balmks,  Piiilosoph.  fundani.  tora.  I.  1.  2  c.  3. 

2  Plura  liac  de  rc  Palmikri,  Institut.  phil.  I.  p.  177, 


\ 


1.    De  Scepticisrao.  73 

Quibus  dictis  nullam  facfultatem  cognoscitivam  per  se  fallibilem  esse 
posse  liquet.  Si  enim  una  facultas  circa  obiectum  ipsi  a  natura  destinatum 
per  se  errare  posset,  iam  numquam  alicui  facultati  milii  aliquid  ut  verum  et 
reale  proponenti  fidere  possem;  et  iam  Scepticismus  esset  admittendus.  „Ad 
proprium  obiectum  unaquaeque  potentia  ordinatur  secundum  quod  ipsa.  Quae 
autem  sunt  huiusmodi,  semper  eodem  modo  se  habent.  Unde  manente  potentia, 
non  deficit  eius  iudicium  circa  proprium  obiectum."  ^ 

Corollariiim  2.  Ergo  etiam  ille  Scepticismi  modus  est  reicien- 
dus,  quem  Scepticismum  obiectivum  vel  Subiectivismum 
vocant,  qui  quidem  admittit,  certo  existere  afFectiones  nostras  sub- 
iectivas,  negat  autem;  realiter  existere  res  eo  modo,  quo  nobis 
sub  conditionum  circumstantia  ordinaria  et  a  natura  intenta  ut 
realiter  existentes  obiciuntur. 

Nam  l^  nulla  est  ratio  affirmandi  existentiam  affectionum  subiectivarum, 
quae  non  sit  etiam  ratio  affirmandi  existentiam  rerum,  quae  actum  subiectivum 
cognitionis  transcendunt  et  nobis  ut  in  se  existentes  repraesentantur.  Et  quis 
est,  quin  eadem  evidentia  res  extra  se  positas  percipiat,  qua  semetipsum?  et 
eadem  necessitate  affirmet  existentiam  ordinis  obiectivi,  qua  ordinis  subiectivi? 
Aut  igitur  et  obiectiva  certitudo  et  suhiectiva  admittenda  est,  aut  neganda 
utraque  ^. 

2o  Accedit,  quod  huius  Scepticismi  asseclae  ex  principiis  sui  systematis 
admittere  debent  existentiam  affectionum  subiectivarum  talium,  quales  habent 
in  conscientia  sua.  Sed  inter  affectiones  suhiectivas  uniuscuiusque  hominis 
multae  sunt,  quae  non  soium  percipiuntur  ut  affectiones  solius  subiecti  neque 
solum  ut  effectae  a  rebus  in  subiecto  (id  quod  adversariis  placet),  sed  prae- 
terea  ut  repraesentantes  formaliter  illas  res.  Etsi  autem  repraesentatio 
obiectas  res  non  perfecte  adaequat,  tamen  hae  res  revera  existere  debent  eo 
modo,  quo  per  se  repraesentari  solent  („modum"  intelligimus  non  subiectivum, 
sed  obiectivum)  j  nisi  quis  putare  velit,  facultates  nostras  cognoscitivas  nos  per 
se  in  errorem  inducere,  et  in  Scepticismum  universalem  relahendum  erit. 

Deinde  3«  si  verum  est,  quod  dicunt  hi  Sceptici,  nihil  obiective  certum 
esse.  neque  certum  obiective  erit  ipsum  principium  contradictionis;  et  a  parte 
rei  aliquid  simul  esse  poterit  et  sub  eodem  respectu  non  esse;  sed  deleta  vi 
ohiectiva  huius  principii  iam  ipsa  certitudo  subiectiva  pereat  necesse  est. 

4P  Praeterea  illi,  qui  Scepticismum  ohiectivum  defendunt,  admittunt  vim 
ipsam  reflexionis  perfectae,  et  conscientiam  suhiecti  cogitantis.  Atqui  neutrum 
admitti  potest,  omissa  certitudine  obiectiva.  Primo  reflexionem  quod  at- 
tinet,  ea  per  modum  actus  secundi  redit  in  actum  primum  ut  in  suum  obiectum. 
Si  igitur  nihil  prorsus  obiective  certum  est,  ne  ipse  quidem  actus  primus  et 
directus,  qui  est  aliquid  ohiectivura  rcspectu  actus  secundi  reflectentis,  certus 
esse  potest.  Et  ipsa  ergo  certitudo  subiectiva  pessumdatur.  Deinde  consci- 
entiara  ipsius  suhiecti  cogitantis  quod  spectat,  haec  esse  non  potest  sine 
percepta    identitate    ipsius    subiecti   variis    temporihus.     Quapropter   ipse  etiam 


*  S.    Thom.  ,    Sumra.   theol.  I.    q.  85    a.  6 ;    cfr.    Quaest.    disput.    q.  1    dc 
verit.  a.  12. 

2  Cfr.  Balmes,  Philosoph.  fundara.  tora.  I.  \.  1  c.  25  n.  251. 


74  Liber  I.  (III.)   Logica  critica.     I.   De  ipsa  certitudine. 

Scepticus,  quocum  rem  habemus,  tuto  profitetur,  se  certo  esse  eundem  hodie, 
atque  heri  fuit,  vel  saltem  ante  duo  minuta.  Ut  autem  percipiatur  liaec  iden- 
titas,  haberi  dcbet  certitudo  obiectiva  de  actibus,  quibus  heri  vel  ante  duo 
minuta  subiectum  cogitans  perceptum  erat.  Hi  enim  actus  praesenti  temporia 
puncto  practcrierunt,  nec  ullus  actus  est,  de  quo  nunc  subiective  certus  esse 
possum,  nisi  hic,  quem  nunc  elicio  *. 

5"  Argumenta  tandem,  quibus  adversarii  Scepticismum  obiectivum  tuentur, 
aut  obiective  vera  sunt,  aut  non  vera.  Si  obiective  vera  sunt,  iam  sunt  saltem 
aliqua,  quae  obiective  vera  sunt.  Si  non  sunt  obiective  vera,  certitudo  obiec- 
tiva  adraittenda  est. 

Corollarium  3.  Ergo  etiam  doctrina  Kantii  (n.  69),  utpote  tota 
haereas  in  Subiectivismo,  reicienda  est. 

Kant,  quum  Scepticismum  a  Berkeley  et  Hume  introductum  oppugnare 
vellet,  omnes  facultates  cognoscitivas  crisi  subiciendas  esse  censuit,  qua  fidae 
et  validae  efficerentur.  Et  eo  devenit,  ut  diceret  „repraesentationes"  quidem  post 
appulsum  rerura  cxternarum  in  nobis  effici,  has  autem  res  ipsas  nulla  ratione 
obici  illis  repraesentationibus ;  id  vero,  quod  nobis  obiective  repraesentemus, 
esse  vana  pbaenomena  a  mente  producta.  Unde  necessitatem ,  qua  cogitaremus 
illa  obiecta,  non  ex  ipsarum  rerum  perceptione  directa,  sed  ex  formis  pure  sub- 
iectivis  deduxit,  de  quarum  cum  rebus  convenientia  nihil  nobis  constaret.  Ad- 
mittunt  igitur  Kantiani,  vocem  si  spectes,  obiectivam  cognitionis  nostrae  reali- 
tatem ;  sed  hanc  non  rebus  attribuunt  perceptis ,  ^ed  phaenomenis  a  subiecto 
efPectis.  Kantii  schola  in  partes  duas  divisa  est.  Quarum  prior  vestigia  ma- 
gistri  consequens  ad  purum  Subiectivismum  (Idealismum  subiectivum  vel  Egois- 
mum)  pervenit,  eo  quod  non  solura  forraae  illae,  sed  insuper  totus  raundus 
phaenomenalis  ex  solo  subiecto  trahi  posset  et  deberet;  omnibus  rebus,  quae  a 
subiecto  cognoscente  diversae  essent,  extinctis,  sublatis,  deletia  ^.  Contra  quod 
alii  Kantiani,  qui  se  Realistas  dicunt,  mundum  in  se  quidem  nobis  ignotum, 
sed  ut  causam  efficientem  repraesentationes  nostras,  in  reali  sua  extra  nos  exi- 
stentia  relinquunt.  Non  ergo  immerito  doctrina  Kantiana  ut  species  Scepticismi 
obiectivi  habetur. 

Corollarium  4.  Neque  minus  recte  sententia  proposita  a  Theodoro 
JouFFROY  (n.  78)  accusatur  Scepticismi  obiectivi. 

Ex  hoc  doctrinae  genere  admittitur,  nos  de  factis  mentis  internis  certitu- 
dinem  habere,  velut:  nos  cogitare,  nos  existere,  atque  etiam  de  iis  rebus,  de 
quarum  veritate  nullo  raodo  posseraus  concipere  dubitationem,  velut  iotum  esse 
maius  sua  pmHe,  existere  totimi  munclum.  De  his  rebus,  inquit  Jocffroy,  cer- 
titudinem  subiectivam  habemus;  verura  haec  nunquam  obiectiva  esse  potest. 
Quoties  enim  raens  nostra  apud  se  de  cognitione  sua  diligenter  cogitat,  neces- 
sario  dubitarc  debet,  neque  abstinere  potest,  ne  inquirat,  sitne  id ,  quod  sibi 
verura  appareat,  ctiam  in  se  obiective  verum.    Sed  in  hac  quaestione  necessario 


^  Vallet,  Praelect.  philos.  Logica  p.   119. 

^  „Ich  weiss  iiberall  von  kcinem  Scin  und  auch  nicht  von  raeinem  cigenen. 
Es  ist  kein  Sein.  Icli  selbst  weiss  iiberhaupt  nicht  und  bin  niclit.  Bilder 
sind,  sie  sind  das  Einzige,  was  da  ist,  und  sie  ■wiasen  von  sich  nach  Weise  der 
Bilder."     Ficute,  Bestimmung  des  Menschen.   1800.  p.   130. 


I 


2.    De  primitivae  certitudinis  natura.  75 

solvenda  mens  non  potest  non  committere  circnlum  vitiosum :  Dehet  enira  sem- 
per  supponere  id,  quod  est  probandum ,  id  videlicet  obiective  verum  esse,  quod 
sibi  verum  esse  appareat.  Videmus,  inquit,  id  quod  apparct,  nec  unquam  vi- 
demus  id,  quod  est;  nec  ulla  ratione  probari  potest,  res  eodem  modo  esse  in  se 
ipsis,  quo  appareant  in  mente  nostra  ^  Putant  quoque,  qui  Jouffroy  sequuntur, 
sicut  oculo  araneae  res  omnes  omnino  aliae  appareant,  quam  oculo  hominis, 
ita  etiam  mentem  humanam  aliam  veritates  omnes  omnino  aliter  percipere  ^. 

Corollarium  5.  Ergo  etiam  Scepticismus  omnis  partialis,  qui 
negat  particularem  aliquem  ordinem  certitudinis  vel  de  existentia 
mundi  corporei,  vel  de  existentia  rerum  metaphysicarum ,  vel  de 
omnibus  factis  historicis,  omnino  reiciendus  est. 

Quum  enim  inde  procedat,  quod  de  tendentia  et  aptitudine  naturali  ad 
consequendum  verum  in  aliquo  ordine  non  constet,  vel  quod  evidentia  vera  a 
falsa  in  illo  ordine  nunquara  discerni  possit,  recta  cogitandi  constantia  ad 
Scepticismum  universalem  animum  dubitantem  adducit.  Quo  enim  pacto  in 
aliis  rebus  certitudinem  nancisci  possimus,  si  vel  in  uno  ordine  facultati  cogno- 
scitivae  fidere  non  possiraus  ? 

Atque  haec  de  existentia  certitudinis  satis.  Neque  enim  omnino 
inepte  ab  ipso  Hume  monitum  est,  praeter  stultitiam,  qua  quis 
veritatem  evidentem  negare  conetur,  vix  reperiri  maiorem,  quam 
qua  quis  veritatem  per  se  evidentem  multis  argumentis  probare  velit. 

SECTIO  SECUNDA. 
De  primitivae  certitudinis  natura. 

585.         Postquam  Scepticismus  est  reiectus,  a  quanam  certitudine 

genus  certitudinis  exoriatur,  videndum  est.    Quaeritur  igitur,  quae- 

nam  reapse  reperiatur  certitudo  primitiva. 

Rationes  dubitandi  (cfr.  n.  597):  Dubium  (1.)  creare  possit,  quod  certitudo 

omnis  supponere  videtur  certitudinem,  quae,    quum  naturalis    sit    et   immediata 

et  primitiva,  ab  omni  vera  certitudinis  indole  aliena  est,  quamdiu  non  ad  cer- 

.    titudinem  evehatur  reflexam  sive  philosophicam,  quae  ex  se  iterum  certitudinem 


*  „Nous  croyons,  c'est  un  fait;  mais  ce  que  nous  croyons,  sommes-nous 
fond^s  h  le  croire?  Ce  que  nous  regardons  comme  la  verite,  est-ce  vraiment 
la  V(5rit6?  Ce  probleme,  Pesprit  se  le  pose  en  vertu  de  ses  lois.  La  raison 
qui  controle  tout  en  nous,  se  controlc  elle-meme.  .  .  .  Mais  de  ce  que  la  raison 
616ve  ce  doute  sur  elle-meme,  s'en  suit-il  que  la  raison  qui  peut  1'elever,  puisse 
le  resoudre?  Nullement.  .  .  .  Le  cercle  vicieux  serait  ^vident;  il  suffit  d'enon- 
cer  la  question  pour  le  prouver.  Si  la  raison  doute  d'elle-meme  au  point  de 
sentir  le  besoin  d'etre  controlee,  elle  ne  peut  se  fier  h  elle-m&mc,  quand  elle 
exerce  ce  controle.  Cela  est  si  ^vident,  que  ce  serait  faire  injure  au  bon  sens 
d^insister."  Oeuv.  de  Reid,  Pr^face  du  traducteur  p.  185 — 199.  Cfr.  Yallet, 
Praelectiones  philosoph.  p.   117. 

2  Videsis  Gosselin,  Hist.  lit.  de  Fenelon,    4.  partie,  art.   1. 


76  lAher  I.   (III.)    Logica  critica.     I.    De  ipsa  certitudine.  ' 

immediatam  et  naturalem  supponat.  —  (2.)  Nihil  deinde  pro  certo  liaberi  pot- 
est,  quod  non  solida  demonstratione  probetur;  verum  omnis  demonstratio  a  rc 
incipit,  quae  ipsa  demonstrari  non  potest.  —  (3.)  Prima  omnium  principia  ne- 
que  homini  innata  sunt,  neque  per  experientiam  comparari  possunt.  Si  igitur 
ne  demonstratione  quidem  comparari  possunt,  nulla  ratione  certa  a  nobis  cogno- 
scuntur.  —  (4.)  Id,  quod  est  fundamcntum  ccrtitudinis  omnis,  ipsum  certum 
esse  non  potest,  nihil  enim  sui  ipsius  fundamcntum  est.  Ergo  certitudo  omnis 
rei  incertae  superstruatur,  necesse  est.  —  (5.)  Facultatum  nostrarum  cognosciti- 
varum  infallibilitas  cognosci  debet,  i^ntequam  his  sine  formidine  timoris  fidere 
possimus.  Sed  haec  infallibilitas  cognosci  non  potest,  nisi  adhibitis  facultatibus, 
quarum  infallibilitas  in  quaestione  versatur. 

586.  IJlGSlS  1™**  Adhaesio  illa  iiatnralis  et  primitiva,  qua  homo 
sola  uatura  duce  multas  res  ut  omniiio  certas  et  veras  amplectitur, 
per  se  est  vera  et  proprie  dicta  certitudo^  quae  a  certitudine  illa  re- 
flexa,  quain  philosophicam  vocant^  non  quoad  rem^  sed  quoad  modum 
tantum  diversa  est. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo.-  Certitudinem  scimus 
duplicem  distingui,  alteram  naturae  opus,  quae  omnibus  hominibus, 
ex  quo  ratione  uti  incipiunt,  communis  est;  alteram,  quae  est 
accuratae  reflexionis  efFectus,  et  philosophantis  animi  est  pro- 
pria  (n.  482). 

Vulgaris  orania  illa  attingit,  quac  in  vita  humana  sunt  obvia  et  ad  usum 
vitae  necessaria;  lianc  sibi  quisque  sine  ulla  difficultate  comparat.  Philosophica 
ea  etiam  penetrat,  quae  magis  sunt  abscondita;  et  ex  accurate  perpensis  et  di- 
stincte  perspectis  motivis  oritur,  quibus  certitudo  omnis  innititur,  Neque  tamen 
eo,  quod  hunc  duplicem  certitudinis  modum  statuimus,  in  animo  est,  ut  gradus 
esse  negemus,  qui  inter  certitudinem  omnino  vulgarem  et  perfecte  philosophicam 
sint  mcdii. 

Fraenota  2o:  Non  dicimus,  homines  in  omnibus  rebus,  qui- 
bus  assentiendo  adhaereant,  certitudine  vera  uti,  sed  tamen  affir- 
mamus,  ab  hominibus  saepissime  eam  acquiri  et  facile  acquiri  posse. 

Duo  nobis  sunt  statuenda,  primo  naturalem  illam  certitudinem  essc  veram 
et  firmam ;  deinde  eam  a  philosophica  non  re,  sed  modo  tantum  difFerre.  Non- 
nunquam  homines  caeca  quadam  in  rcbus  suis  credulitate  et  afPectione  regi 
ambigendum  non  est. 

587.  Argumeilta.  Arg.  partis  prioris.  Experientia  teste  homines 
principiis  primis  et  multis  veritatibus  et  factis  ita  firmiter  adhaorent, 
ut  potuis  de  sana  dubitautium  ratione  dubitent,  quam  de  veritate 
illarum  rerum  cognitarum. 

Cuius  generis  res  sunt :  Idem  non  posse  simul  esse  et  non  esse;  bis  bina 
esse  quattuor;  totum  partc  dimidia  maius  esse;  triangulum  a  quadrato  diflerre; 
esse  et  vivere  alios  homincs;  revera  contigisse  hoc  vel  illud  factum  historicum ; 
revera  reperiri  hanc  vel  illam  terrae  partem ,    etsi  immediate  visa  non  sit;    alia 


2.    De  primitivae  certitiidinis  natiira.  77 

permulta.  Atque  haec  omnia  vulgo  ita  admitterc  solent,  ut  omisso  omni  philo- 
sophandi  studio,  videant,  id  ita  esse  et  aliter  esse  non  posse.  Qui  quidem  in- 
tuitus  clarus  praecipue  prima  rationis  principia  attingit ;  quorum  proprium  est 
ut  non  solum  sint  necessario  vera,  sed  otiam  ut  se  manifestent  unicuique  tam- 
quam  evidenter  vera. 

Ex  quo  concludendum  est:  Ea  est  vera  et  propric  dicta  certi- 
tudo,  in  qua  est  firma  adhaesio  ad  rem  veram,  et  intuitus,  rem 
ita  esse  et  aliter  esse  non  posse,  atque  in  coj^nitione  exprimitur. 
Sed  haec  duo  in  certitudine  naturali  reperiuntur.  Est  adhaesio 
firma  omnem  erroris  formidinem  excludens.  Est  quoque  intuitus 
in  conformitatem ,  qua  res  ita  est,  ut  cognoscitur.  Quae  confor- 
mitas  sive  veritas  non  est  necesse,  ut  cognoscatur  explicite,  quem- 
admodum,  ut  quis  recte  ambulet  vel  cibum  digerat,  non  debet 
cognoscere,  quinam  nervi  et  musculi  organorum  movendi  sint. 

Et  cotiftrmatur  id,  quod  diximus,  adversariae  sententiae  falsa  consequentia. 
Si  enira  illa  explicita  motivi  cognitio  ad  veram  et  proprie  dictam  certitudinem 
requireretur ,  iam  totum  genus  humanum  exceptis  solis  philosophis,  ea  certitu- 
dine  careret.  Et  hi  ipsi  philosophi  certitudine  vera  in  vita  quotidiana  carerent. 
Quotus  enim  quisque  est,  qui  manducans,  ambulans,  scribens,  agens  cum  aliis 
hominibus,  tractans  negotia,  explicite  ad  motivum  attendit,  ex  quo  persuasioni, 
qua  in  omnibus  fere  rebus  ducitur,  firmiter  adhaeret  ? 

Argiimentum  alterius  partis.  Yulgaris  illa  certitudo  a  philo- 
sophica  non  eo  diff^ert,  quod  diverso  in  motivo  vel  principio  pro- 
ximo  sit  discrimen,  sed  quod  motivum  plane  idem  perfectiore 
modo  proponitur.  Dum  enim  homo  motivum,  cur  veritati  cognitae 
adhaereat,  in  communi  vitae  usu  indirecte,  implicite,  in  actu  exer- 
cito  cognoscit,  philosophus  illud  motivum  sibi  ex  exercitio  ex- 
trahit,  explicat  atque  directe  cognoscit. 

588.  ThesiS  IF^:  M,  quod  primum  ab  homine  philosophante  ut 
omnino  certnm  admittitnr,  per  demonstrationem  non  constat^  sed  im- 
mediate  ex  ipsis  inspectis  terminis  constare  debet. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Hac  thesi  nihil  aliud 
statuere  volumus,  quam  id,  quod  S.  Thomas  docuit,  quum  diceret: 
„Certitudo  scientiae  tota  oritur  ex  certitudine  principiorum.  Tum 
enim  illationes  per  certitudinem  sciuntur,  quando  resolvuntur  in 
principia." 

Praenota  2o:  Adversarii  sunt  praeter  Sophistas  antiquos,  de 
quibus  mentionem  facit  Aristoteles  S  ^x  recentibus  inter  alios 
Clauberg  (n.  57)  ^^    qui    principia   prima  demonstrare  est    conatus. 


*  L.  3  metaph.  c.   3. 

2  Ontosophia,  tom.  1.  pag.  283.     Ametelodami  1691. 


78  Liber  I.  (III.)   Logica  critica.     I.   De  ipsa  certitudine. 

Argumenta.  Argumentum  1  (ex  natura  argumentationis).  Illa 
praedicata  tantum  possunt  et  debent  demonstrari  subiecto  inesse, 
quae  intervcniente  medio  subiecto  inesse  cognoscuntur.  At  multa 
sunt,  quae  subiectis  suis  sine  ullo  medio  inesse  cognoscimus. 

Argumentum  2  (ex  absurdis  sequelis).  Qui  id  quoque  ut  de- 
monstretur,  postulat,  quod  primum  ab  homine  philosophante  ut 
omnino  certum  admittatur,  is  eo  ipso  dubitationem  universalem 
inducit,  quam  absurdam  esse  ostendimus.  Quum  enim  demonstratio 
omnis  ab  aliquo  principio  certo  proficiscatur,  et  veritas  demon- 
stranda  eatenus  certa  fiat,  quatenus  certa  sunt  principia,  quibus 
demonstratur:  si  omnia  demonstranda  sunt,  haec  quoque  demon- 
stranda  erunt,  itaquead  alia  principia  recurrendum  erit,  atque  ita 
deinceps.  Quocirca  incipienda  foret  series  demonstrationum  in- 
finita.  Et  quia  haec  series  esse  non  potest,  nihil  unquam  certum 
esse  potest  ^ 

589.  Corollarium.  Ergo  recte  dicunt,  illum,  qui  nihil  affirman- 
dum  putet,  nisi  quod  demonstratum  sit,  opus  moliri  inutile,  im- 
possibile,  scepticum. 

Opus  molitur  scepticum,  quia  universalem  dubitationem  simularet ; 
quum  enim  haec  repugnet  intrinsecus,  ipsa  eius  fictio  absurda  esset.  —  Opus 
molitur  impossibile.  Nam  demonstratio  est  deductio  ex  principiis;  quae 
principia  si  demonstrationis  indigent,  ex  aliis  principiis  deducenda  erunt,  atque 
ita  deinceps.  Ergo  aut  erit  tandem  sistendum  in  principiis,  quae  non  indigent, 
ut  demonstrentur,  aut  infinita  erit  demonstrationum  series  ita,  ut  nunquam  ad 
principia  deveniatur,   unde  tota  demonstrationum  series  suam  trahat  firmitatem. 

Multis  praeterea  hoc  opus  incommodis  obnoxium  est,  quum  quis  ea 
demonstrare  directe  conetur,  quae  ex  se  immediate  certa  sunt.  Nam  eius  ge- 
neris  demonstratio  vix  fieri  potest,  quin  aliquo  modo  fiat  petitio  principii. 
Qui  enim  id  deducere  ex  alia  veritate  vult,  quod  a  nulla  alia  veritate  deduci 
potest,  mutatis  terminis  veritatem  demonstrandam  ut  principium  demonstrationis 
assumere  debet.  Atque  ita  fieri  potest,  ut  demonstratio  nedum  rem  non  con- 
firmet,  sed  eam  potius  labefactet.  Et  non  unus  in  funestissimos  errores  prop- 
terea  lapsus  est,  quod  viderit,  quam  futilia  sint  argumenta,  quibus  demon- 
strentur  veritates  primariae,  a  quibus  omnis  legitima  in  philosophia  conclusio 
pendeat.  Quamobrem  recte  a  logicis  constitutum  est,  hanc  esse  ad  omnem  cer- 
titudinem  omnemque  scientiam  conditionem  necessariam,  ut  ante  demonstrationem 
quamlibet  aifirmentur  quaedam  sine  ulla  demonstratione,  non  solum  ut  certa, 
sed  ut  omnis  certitudinis  fundamenta;  eum  vero,  qui  putet,  non  perveniri  ad 
ullam  certitudinem  nisi  per  demonstrationem,  ipsam  philosophiae  possibilitatera 
corrumperc. 

Noque  audiendi  sunt,  qui  dicunt,  positiones  illas  primas,  quae  sine  de- 
monstratione  tanquam  certae  affirmentur,  arbitrarias  esse  et  omni  ratione  et  fun- 


^  Palmieri,  Instit.  phil.  I.  p.   134. 


2.    De  primitivae  certitudinis  natura.  79 

damento  carere.  Alia  enim  res  est,  quum  aliquid  affirmatur  sine  ratione,  et 
quum  aliquid  affirmatur  sine  demonstratione.  Illud  certe  non  sine  ratione  ad- 
mittitur,  quod  tantam  in  se  lucem  liabet,  ut  ex  se  manifestum  sit.  Videndum 
igitur  philosopho  est,  quae  sint  in  hoc  genere  veritates,  atque  declarandum,  has 
non  indigere,  ut  lucem  accipiant  aliunde,  quum  in  seipsis  lucem  habeant. 

590.  Tj16S1S  IIP^I  Quum  multa  sint,    quae  nec  possunt  demon- 

strari  nec  debent,  primitivae  tamen  veritates,  quas  ante  omnem  pliilo- 
sophicam  inqnisitionem  tanquam  fundamenta  certitudinis  ponere  necesse 
est,  sunt  tres: 

lo    factum  primiim,  quod  est  propria  existentia; 

2o  principium  primum,  quod  est  contradictionis  prin- 
cipium; 

3o  conditio  prima,  quae  est  aptitudo  facultatum  cogno- 
scitivarum  ad  assequendum  cognitione  id,  quod  revera  est. 

Ad  statuni  quaestionis.  Praenota  lo:  Tres  enumerantur  veri- 
tates,  quae  non  solum  ut  immediate  evidentes  nullius  demonstra- 
tionis  indigeant,  neque  uUius  sint  capaces,  sed  etiam  demonstra- 
tionem  omnem  tamquam  veritates  primitivae  et  tamquam  funda- 
menta  omnis  certitudinis  praevertere  debeant.  Quattuor  ergo  de- 
monstranda  suscipimus:  primo  veritates  illas  omnem  demonstra- 
tionem  fugere.  ^eque  negamus,  principia  illa  monstrari  posse 
indirecte,  scilicet  „contradicendo  negantibus  illa  per  ea,  quae  oportet 
ab  eis  concedi,  non  per  ea,  quae  sunt  magis  nota"  ^. 

Praenota  2o:  Secundo  loco  veritates  illas  esse  primitivas  di- 
cimus.  Qua  voce  significare  volumus ,  in  suo  quamque  ordine 
primam  esse,  quae  pro  iudiciorum  nostrorum  certitudine  per  se 
directe  momentum  habeat. 

Nolumus  igitur  dicere,  tres  illas  esse  quasi  fontem,  ex  quo  cognitio  omnis 
haurienda  sit,  quasi  veritates  ceteras  omnes  in  illis  tribus  videamus  et  ex  ipsis 
ratiocinando  extrahamus.  Hoc  enim  modo  nulla  ommno  est  veritas,  quae  pro 
mente  nostra  sit  primitiva. 

Praenota  3o:  Tertio  illas  veritates  dicimus  in  iudicio  omni 
implicite  affirmari. 

Et  hoc  loco  iudicium  non  solum  obiectivum  attendimus,  ut  est  res  iudi- 
cata  sive  veritas  affirmata,  sed  iudicium  tum  obiective  tum  subiective  acceptum 
spectamus.  Fieri  enim  potest,  ut  iudicem,  velut  Deum  existere ,  neque  tamen 
res  iudicata  in  se  obiective  spectata  a  mea  existentia  meaque  ad  cognoscendum 
aptitudine  pendeat.  Itaque  de  iudicio  etiam  subiective  accepto  agitur,  quod 
firmitatem  assensus  includit.  —  Implicite  illas  contineri  dicimus.  Etsi  enim 
una  alterave  explicite  etiam  affirmari  potest,  tres  tamen  simul  uno  iudicio  ex- 
plicite  affirmari  non  possunt. 

*  S.  Thom.  in  1.  1  anal.  post.  lect.  19. 


80  Liber  I.   (III.)    Logica  critica.     I.    De  ipsa  certitudine. 

Praenota  4o:  Quarto  tandem  tres  illas  veritates  enumeratas 
tamquam  fundamenta  certitudinis  affirmamus  cognitioni  omni  sub- 
icienda  esse. 

Ad  fundamenti  rationem  non  solum  necesse  est,  ut  veritas,  de  qua  agitur, 
nullam  aliam,  cui  innitatur,  notitiam  supponat,  sed  praeterea  oportet,  ut  mens 
ea  veritate  sive  explicite  sive  implicite  cognita  de  iis,  quae  cognovit,  certa  esse 
possit,  ea  autem  in  dubium  vocata,  omnis  certitudo  dcsinere  debeat. 

Si  igitur  tres  illas  veritates  primo  ut  in  se  certas  et  indubi- 
tatas,  deinde  in  suo  quamque  ordine  primam,  tertio  omni  iudicio 
certo  inesse,  quarto  denique  etiam  ut  fundamenta  necessaria  sub- 
esse,  per  quattuor  partes  ostenderimus,  id,  quod  hac  in  thesi 
nostrum  est,  omnino  praestitisse  nobis  videmur. 

591.  Argumeilta.  Arguwentum  pro  parte  prima.  Yeritates  illae 
tres  demonstrari  non  possunt,  nec  debent,  quum  seipsis  immediate 
evidenter  innotescant. 

lo  Demonstrari  non  potest  a)  factum  primum.  Factum 
enim  existentiae  propriae  alia  ratione  demonstrari  non  posset,  nisi 
aliquam  proprii  animi  affectionem  in  praemissis  affirmando,  velut: 
Cogito,  volo,  sentio,  et  inde  deducendo :  Ergo  sum.  Sed  eius  generis 
argumentatio  est  petitio  principii. 

Qui  enim  in  praemissis  „se  cogitare"  ponit,  is  nil  aliud  affirmat  nisi,  „8e 
esse  cogitantem'"''.  Ergo  in  praemissis  ipsa  existentia  propria,  de  qua  quaeritur, 
iam  formaliter  et  directe  affirmata  est. 

Quamvis  igitur  meipsum  intervenientibus  affectionibus  meis  cognoscam, 
tamen  non  primo  affectiones  has  in  abstracto  cognosco ,  ex  quibus  cognitis  ad 
cognitionem  mei  ipsius  progrediar,  sed  statim  ab  initio  meipsum  sic  affectura 
cognosco  sive  meipsum  in  affectionibus  mecum  quasi  concretis,  et  deinde  per 
abstractionem  affectiones  ut  formas  quasi  a  subiecto  distinguimus,  quum  dico : 
„Ego  sum  cogitans." 

b)  Neque  principium  primum,  quod  contradictionis  vocant, 
demonstrari  potest.  Omne  enim  ratiocinium  necessitatem  veritatis 
suae  ab  hoc  principio  nanciscitur;  illud  ergo  demonstrationi  cui- 
libct  supponendum  est. 

c)  Neque  conditio  prima,  quae  est  aptitudo  mentis  ad  cogno- 
scendam,  ulla  ratione  demonstrari  potest.  Ante  enim  demonstra- 
tionem  omnem  supponendum  est,  rationem  nostram,  cuius  opus 
est  demonstratio,  cognoscendae  veritati  aptam  esse  et  parem. 

Atque  his  dictis  res  manifcsta  est.  Nam  illa  demonstrari  non  possunt, 
quae  ut  demonstrarentur,  iam  supponenda  essent  illud  idem  csse,  quod  illa  esse 
est  demonstrnndum.  Atqui  has  veritates  si  (juis  demonstrare  vellet,  supponere 
deberet  illud  idem ,  quod  est  demonstrandum.  Ergo  veritates  illae  demonstrari 
non  possunt. 


I 
I 


2.    De  primitivae  certitudinis  natura.  gl 

2o  JsTeque  debent  demonstrari ,  quum  ex  seipsis  evidenter 
certae  sint.  Illud  enim  nullius  demonstrationis  indiget,  quod  quum 
per  se  manifestum  est,  tum  ipsa  affirmatione  vel  dubitatione  affir- 
matur.  Atqui  hae  veritates  menti  humanae  immediate  evidentes 
sunt  atque  ut  lux  clarissima  seipsas  demonstrant,  ita  ut  experientia 
teste  assensum  mentis  ineluctabih  necessitate  ad  se  rapiant,  neque 
quispiam  eas  serio  in  dubium  vocare,  nedum  negare  possit. 

Si  autem  illas  quis  negare   vel  dubitare  vellet,   eas   ipsa  sua 

dubitatione  vel  negatione  affirmaret.     Nam  affirmaret,   falsum  non 

esse  verum,    et  iam   in   confessis  esset   principium  contradictionis. 

Affirmaret   deinde,   aliquid   revera   a  mente   cognosci   posse,   hinc 

aptitudinem    mentis    ad   veritatem   percipiendam   agnoscet.      Affir- 

maret  denique,  se  negantem  existere. 

At,  inquies ,  ipse  Aristoteles  nihil  simiil  esse  ei  non  esse  posse,  inde  de- 
monstrat,  quod  fieri  non  possit,  ut  idem  simul  affirmetur  et  negetur  ^.  Resp., 
principium,  de  quo  dicatur,  duplici  forma  exhiberi,  logica  et  metaphysica;  re 
autem  idem  esse.  Et  fieri  quidem  potest,  ut  formula  metaphysica  recte  dedu- 
catur  ex  logica;  id  quod  loco  citato  eifectum  est;  sicut  etiam  forma  logica  ex 
metaphysica  deduci  potest,  quod  iterum  ab  Aristotele  animadversum  est  ^. 
Disertis  autem  verbis  negavit,  principium  illud  simpliciter  spectatum  demon- 
strari  posse  ^.  • 

Sed  ohicit  Ueberweg  :  Principium  contradictionis  et  potest  demonstrari  et 
debet.  Nam  hoc  principium  per  analysim  natum  est  ex  conceptu  veritatis, 
iudicii,  affirmationis,  negationis.  Ex  quibus  conceptibus  accurate  definitis  sine 
ulla  difficultate  principium  illud  deduci  potest.  Qui  vero  multae  illae  contro- 
versiae,  quae  philosophos  hac  de  re  dicentes  in  multas  partes  trahunt,  unquam 
componi  possint,  nisi  hoc  principium  vere  demonstretur  ?  *  Cui  respondendum 
est,  aliud  esse,  rem  exponere  et  declarare,  aliud,  rem  demonstrare  demonstratione 
proprie  dicta.  Itaque  principium  illud  ad  sua  elementa  vel  causas  reduci  qui- 
dem  et  potest  et  debet,  Et  per  hanc  expositionem  controversiae  illae  satis  com- 
poni  possunt.  Quam  autem  ob  rem  principium  illud  proprie  demonstrari  non 
possit,  in  argumentatione  nostra  satis  est  indicatum. 

At,  inquies ,  Ueberweg  vere  demonstrat  illud  hoc  modo  :  Veritas  affirma- 
tionis  idem  est  atque  repraesentationum  convenientia  cum  rei  realitate;  ergo 
etiam  idem  atque  falsitas  negationis.  Veritas  autem  negationis  idem  est  atque 
repraesentationum  difformitas  a  rei  realitate;  ergo  etiam  idem  atque  falsitas 
affirmationis.  Ergo  si  affirmatio  vera  est,  negatio  falsa  est;  et  si  negatio  vera 
est,  affirmatio  falsa  est.  Quod  erat  demonstrandum  '\  Resp. ,  hanc  declarationem 
ut  principii  a  sua  forma  metaphysica  (Nihil  una  [sive  simul]  esse  et  non  esse 
potest)  ad  formam  logicam  (ludicia  contradictorie  opposita  una  [sive  simul]  vera 
esse  non  possunt)  traductionem  admitti  posse.     Si  igitur  inveniretur  homo,  qui 


1  L.  3  (4)  metaph.  c.  6.  2  l.  3  (4)  metaph.  c.  3. 

^  Cfr.  1.  3  metaph.  c.  3;  cuius  ultima  verba :  Oucei  ydp  dpy)]  xal  xwv  'xXXcov 
ci;[(oij.a-(ov  auT/i  (r^  oo;ot)  TTctvxoDv.     1005  b,  33  et  c.  4. 

*  System  der  Logik  §  77.  ^  Loc.  cit. 

Pesch,  Logica.    II.  6 


82  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     I.    De  ipsa  certitudine. 

admitteret,  non  posse  quidpiam  simul  esse  et  sub  respectu  eodem  non  esse,  ad- 
mitteret  quoque,  cognitioni  nostrae  rerum  realitatem  respondere,  huic  sane  ostendi 
posset,  quantopere  sibi  contradiceret,  si  dicere  vellet,  idem  simul  posse  eadem 
ratione  negari  et  affirmari.  Qua  de  re  S.  Thomas:  „Contingit  quidem  prae- 
dictum  principium  demonstrare  argumentative  (redarguitive ,  elenchice)  .  .  . 
solum ,  si  ille,  qui  ex  aliqua  dubitatione  negat  illud  principium,  aliquid  dicit, 
i.  e.  nomine  sign  ificat."  ^  Itaque  ne  haec  quidem  esset  demonstratio  pro- 
prie  dictaj  nam  semper  supponendum  est  id,  quod  demonstrandum  assumitur, 
non  posse  quidquam  simul  affirmari  et  negari. 

Contra  dicit  Ueberweg:  Si  id  obstaret,  ne  principium  illud  demonstrari 
posset,  iam  de  tota  vi  scientifica  logicae  actum  esset.  Verum  ne  timeat !  Nam 
ad  vim  scientificam  logicae  nullo  modo  requiritur,  ut  demonstrentur  omnia;  sed 
illa  tantum  demonstranda  sunt,  quae  ct  demonstrari  possunt  et  demonstrationis 
indigent. 

Neque  audiendi  sunt,  qui  principium  contradictionis  ex  principio,  quod 
„identitatis"  dicunt,  recta  demonstratione  deduci  posse  contendunt,  ita  ut  prin- 
cipium  omnium  esse  dicant:  Quod  est,  est.  Quae  opinatio ,  quum  pro  re,  de 
qua  agitur,  nullum  momentum  habeat,  alio  loco  disquirenda  erit. 

592.  Argumentum  pro  secunda  parte.  Veritates  illae  primitivae, 
i.  e.  in  suo  quaeque  ordine  primae  sunt.  Duplex  imprimis  ordo 
distingui  solet:  rerum  ordo  sive  ontologicus,  et  cognitionis  sive 
logicus  vel  subiectivus;  quibus  ut  tertius  accedit  utriusque  con- 
nexio  sive  nexus  cognoscentis  et  cogniti.  lam  vero  in  ordine 
ontologico  non  est  veritas,  quae  prior  sit  principio  contra- 
dictionis;  in  quo  lex  universalissima  et  omnium  rerum  necessaria 
collocata  est.  In  ordine  subiectivo  est  ipsa  cogitantis  existentia, 
quae  est  prima,  et  ea  sublata  nullus  ordo  subiectivus  esse  potest. 
Prima  denique  veritas  pro  utriusque  ordinis  connexione  est 
rerum  per  mentem  cognoscibilitas,  sive,  quod  idem  est,  mentis  ad 
cognoscendum  aptitudo.  Et  revera  nulla  esse  potest  hoc  loco 
prior  consideratio,  quam  qua  videmus,  facultates  nostras  naturam 
suam  habere  ex  ordine  ad  obiectum  proprium  ita,  ut  facultates 
esse  desinerent,  si  per  se  circa  obiectum  proprium  decipi  possent. 
„Nulla  potentia  cognoscitiva  deficit  a  cognitione  sui  obiecti,  nisi 
propter  aliquem  defectum  aut  corruptionem."  ^ 

Quum  autem  certitudo  omnis  utrumque  ordinem  et  utriusque 
ordinis  convenientiam  proxime  postulet,  hae  tres  veritates  merito 
ut  primae  attenduntur,  quum  de  perscrutauda  natura  certitudinis 
et  cognitionis  agitur. 

593.  Argumentum  pro  tertia  parte.  Tres  illae  veritates  in  omui 
certo   rationis   iudicio   continentur.     Quum   enim   mens  aliquod 


*  In  1.  4  metaph.  lect.  2.  2  g.  Thom.,   Summa  c.  gent.  1.  3  c.  107. 


2.    De  primitivae  certitudinis  natura.  83 

iudicium  profert,  velut:  Deum  existere,  idque  profert  certo,  simul 
iudicat,  falsum  esse,  Deum  non  existere,  itaque  una  affirmat,  Deum 
non  posse  simul  esse  et  non  esse;  affirmat  ergo  implicite  contra- 
dictionis  principium.  —  Quum  quis  deinde  iudicat,  simul  dicit  im- 
plicite,  se  videre  id,  quod  iudicat,  eiusque  motivum  sive  veritatem 
sibi  manifestatam.  In  hoc  igitur  negotio  praeter  veritatem  in  suis 
motivis  manifestam  attenditur  certa  ipsius  veritatis  cognitio ;  nam 
etiam  haec  ad  motivum  sive  rationem  spectat,  propter  quam  iu- 
dicium  fertur. 

Quod  facilius  perspiciemus ,  si  pependerimus,  ad  iudicium  lioc:  „Deus 
existit",  vel:  „Certum  est,  Deum  existere"  sequi  posse  hoc  aliud  refiexum:  „Ego 
certus  sum,  Deum  existere",  in  quo  directe  status  cogitantis  enuntiatur,  et  in 
obliquo  veritas  cogitata.  Hoc  autem  iudicio  reflexo  non  novus  status  certitu- 
dinis  enuntiatur.  sed  ille  ipse,  qui  erat  ante.  Quia  autem  iudicio  hoc  reflexo 
id  affirmatur,  quod  in  mente  revera  inest,  constat,  mentem  iam  tum,  quum  iudi- 
cium  directum  sive  obiectivum  poneretur,  percepisse,  se  certam  esse. 

Qui  autem  se  certum  esse  percipit,  simul  implicite  dicit,  se 
videre,  quod  iudicat  et  cur  iudicet.  Ergo  etiam  affirmat,  se  esse, 
et  propter  mentis  aptitudinem  veritatem  cognoscere  posse. 

594.  Argumentum  pro  parte  quarta.  Tres  illae  veritates  im- 
plicite  perceptae  sunt  fundamenta  certitudinis ,  qua  mens  veri- 
tati  perceptae  adhaeret.  Illi  veritati  ratio  fundamenti  est  attri- 
buenda,  quae  in  analysi  cognitionis  ultima  est  et  ceteris  secum 
connexis  veluti  subest,  et  ita  subest,  sicut  ad  habendam  certitudinem 
requiritur  et  est  satis.  Atqui  id  de  illis  tribus  veritatibus  arbi- 
trandum  est. 

Et  eas  quidem  in  cognitionis  analysi  ultimas  esse  ceterisque 
subesse,  ex  supra  dictis  luculenter  patet.  Relinquitur  igitur,  ut  eas 
ad  certitudinem  requiri  et  satis  esse  ostendamus. 

Requiritur  autem  factum  primum.  Nam  certa  scientiae 
assecutio  certam  existentiam  illius  supponit  involvitque  aliquo  modo 
cognitam,  qui  scientiam  acquirit.  Cognitio  enim  certa  est,  qua 
quis  sibi  cum  certitudine  rem  cognitam  repraesentat;  qui  igitur 
non  certo  cognoscit,  se  existere,  sibi  cum  certitudine  rem  obiectam 
repraesentare  non  potest. 

Requiritur  deinde  principium  primum.  Nam  omnis  in 
iudiciis  necessitas  et  certitudo  essentialiter  cum  impossibilitate  sive 
repugnantia  partis  contradictoriae  oppositae  coniuncta  cst,  non 
solum  in  re,  sed  etiam  in  cognoscente.  Sed  omnis  impossibilitatis 
sive  repugnantiae  resolutio  ultima  ad  contradictionem  sive  re- 
pugnantiam  inter  Esse  et  Non-esse  reducitur,    quae   illo   principio 

6* 


84  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     I.    De  ipsa  certitudine. 

contradictionis  exprimitur.  Qui  igitur  in  cognitione  hoc  principium 
non  aliqua  ratione  cognoscit,  iam  de  nulla  re  vere  certus  esse  potest, 

Requiritur  tertio  conditio  prima.  Qui  enim  nulla  ratione 
cognoscit  mentis  ad  cognoscendum  aptitudinem,  ille  dubitare  debet, 
sitne  re  illud,  quod  mens  per  facultatem  ut  re  existens  reprae- 
sentet,  an  secus.  Ergo  aliqua  huius  aptitudinis  perceptio  ad  veram 
certitudinem  requiritur. 

Requiruntur  ergo  tres  illae  veritates;  si  autem  adsunt,  funda- 
menti  satis  est  etiam.  Si  quis  enim  implicite  apprehendit,  se  ex- 
istere,  is  cognoscit  certo,  cui  rem  repraesentet;  et  si  apprehendit 
principium  primum,  cognoscit  rationem,  ex  qua  infallibilem  fir- 
mitatem  pro  cognitionibus  haurire  possit;  et  si  apprehendit  apti- 
tudinem  facultatis  cognoscitivae  ad  cognoscendum  id,  quod  est, 
etiam  obiecta  ipsa  tamquam  vera  entia  sibi  repraesentare  potest. 
Neque  quidquam  aliud  praeter  has  tres  veritates  indicari  potest, 
quod  loco  fundamenti  requirendum  sit. 

Si  quis  autem  ea,  quae  dicta  sunt,  labefactare  velit,  satis  esse  arbitrans, 
ut  ante  omnem  pbilosophicam  inquisitionem  sola  illa ,  quae  indicata  est ,  con- 
ditio  prima  tanquam  fundamentum  certitudinis  ponatur  * ;  hac  enim  posita  iam 
certitudinem.  haberi  posse;  is  responsum  habebit,  si  consideret,  oportere,  ut 
etiam  aliquo  modo  percipiatur  is,  cui  veritas  manifestetur,  percipiaturque  etiam, 
rem  ita  esse,  sicut  percipiatur,  et  aliter  esse  non  posse.  —  Quodsi  quis  distin- 
guere  velit  principium  triplex:  subiectivum,  obiectivum,  logicum,  per  nos  di- 
stinguat  nominetque  factum  primum:  principium  subiectivum;  et  principium 
contradictionis :  principium  obiectivum;  et  conditionem  primam :  principium  lo- 
gicum.     Quam  litem  iis  relinquimus,  qui  de  vocibus  litigare  amant. 

Deinde,  inquies ,  non  illa  ad  cognoscendum  aptitudo,  sed  actualis  potius 
cognitio  putanda  est  esse  fundamentum  certitudinis.  Verum  respondeo,  factum 
cognitionis  actualis  potius  superstrui  illi  fundamento.  Fatendum  tamen  est, 
veritates  illas  fundamentales  vim  suam  exserere  non  posse,  nisi  accedat  cognitio 
actualis,  qua  mens  se  aliquid  cognoscere  percipit. 

Quaeres:  Sed  quid,  si  una  ex  illis  tribus  veritatibus  aliquo  iudicio  ex- 
primatur  ?  Resp. :  Tres  illae  veritates  fundamentorum  instar  sunt,  si  referantur 
ad  veritates  alias ,  quibus  quasi  subduntur  et  quae  fundamentis  indigent.  Pro 
certitudine  autem  sua  ij^sarum  ipsae  sibi  satis  sunt.  Itaque  unaquaeque  earum 
cum  aliis  coniuncta  ad  gignendam  in  mente  persuasionem  certam  sufficit,  sive 
explicite  cognoscitur  sive  implicite. 

Dices:  Praeter  principium  contradictionis  requiritur  ctiam,  ut  cognoscatur 
in  omni  iudicio  certo  saltem  implicite  principium  causalitatis  vel  principium 
rationis   necessariae   sive   proportionatae    (sufficientis).     Secus    enim    ex   effectu, 


*  Ita  Ueberweo  :  „Das  oberstc  logische  Princip  ist  nicht  der  Satz  des 
Widerspruches,  sondern  vielmehr  die  Idee  der  Wahrheit,  d.  h.  der  Ueberein- 
stimmung  des  Wahrnchmungs-  und  Denkinhaltes  mit  dem  Sein.''^  System  der 
Logik  §  77.     Cfr.  §§  3.  6. 


I 


2.    De  primitivae  certitudinis  natura.  85 

qui  est  mea  cognitio,  concludere  non  possem  ad  causam,  quae  est  res  cognita. 
Resp.:  Negandum  est,  cognitionem  per  se  in  eius  generis  „conclusionem"  resol- 
vendam  esse.  Ceterum  principia  rationis  omnia  ad  principium  contradictionis 
reduci  possunt;  id  quod  suo  loco  ostendendum  erit. 

Scholion.  In  quo  sita  sit  aptitudo  illa  facultatum  cognoscitivarum,  accu- 
ratius  describi  potest;  sed  ad  alium  id  locum  spectat  *. 

595.  lllGSlS  IV  ^I  Cum  esseiitiali  aptitudine  mentis  ad  cogno- 
scendum  necessaria  ponitur,  facultates  nostras  cognoscitivas  per  se 
fallibiles  non  esse,  etiamsi  per  accidens  falli  possint  in  illis  rebus, 
quae  iis  non  ea  perfectione  proponuntur,  quae  naturae  facultatis  unius- 
cuiusque  conyenit  ^. 

Ad  statum  quaestionis.  Praemta  lo:  Quum  facultas  cogno- 
scendi  in  ipsa  mentis  essentia  sit  sita,  etiam  aptitudo  mentis  ad 
cognoscendum  ad  essentiam  mentis  pertinet. 

Perceptionibus  igitur  nostris  cognoscimus  aliquid ,  quod  (sive  actuale  est, 
sive  possibile,  sive  positivum,  sive  negativum)  dicitur  esse  cognitionis  obiectum. 
Et  cognitioni  sive  perceptioni  nostrae  tanquam  obiectum  illud  idem  respondet, 
quod  ea  repraesentatur.  Cognitio  enim,  quum  sit  repraesentatio ,  nisi  obiecti 
alicuius  sit  repraesentatio,  nulla  erit  repraesentatio.  Itaque  eo  ipso,  quod  mens 
ad  cognoscendum  facta  est,  cognitionis  suae  obiectum  reale  habet.  Cognitione 
debemus  cognoscere  id,  neque  possumus  comprehendere  nisi  id,  quod  reprae- 
sentatione  repraesentatur.    Qua  in  re  vis  obiectiva    cognitionis   nostrae  sita  est. 

Praenota  2o:  Hoc  loco  accurate  recolantur  necesse  est,  quae 
ante  (n.  584)  de  fallibilitate  et  infallibilitate  facultatum  cognosci- 
tivarum  dicta  sunt. 

Ex  his  fallibilem  per  accidens  eum  dicemus,  qui  propter  causam 
suae  naturae  externam  errare  potest ;  infallibilis  ex  toto  dicitur,  qui  nullo 
modo  errare  potest.  lam  vero  si  homo  spectetur  pro  toto  complexu  facultatum 
suarum,  dici  potest  et  debet  fallibilisperse;  ineo  enim  complexu  facul- 
tatum  reperitur  id,  quo  homo  in  errorem  ferri  potest  citra  aliam  causam  homini 
externam.  Si  autem  attendatur  sola  cognoscendi  facultas,  hanc  negamus  esse 
per  se  fallibilem.  Quod  quidem  directe  demonstrari  non  potcst;  suppo- 
nendum  enim  esset  id,  quod  in  quaestionem  est  tractum.  Potest  tamen  de- 
clarari  argumento  indirecto. 

596.  Argumenta.  Argumentum  partis  prioris  (ex  ipsa  conside- 
ratione  facultatis  cognoscitivae  sive  ex  eius  ad  cognoscendum  apti- 
tudine).     Si  facultas  aliqua  cognoscendi  ex  ipsa  sua  natura  errare 


*  Delboeuf  eam  his  principiis  effert :  1°  On  peut  conclure  de  la  represen- 
tation  des  j)henom6nes  aux  ph6nomenes  eux-memes ;  2^  on  peut  poser  corame 
identiques  les  r^sultats  de  1'abstraction  des  diflferences ;  3*^  renchainement  logi- 
que  des  idees  correspond  k  renchainement  reel  des  choses.  Log.  p.  91  sqq., 
104  sqq.,  113  sqq.,  130  sqq. 

2  Palmieri,  Institut.  philos.  I.  p.   139. 


86  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinia. 

posset,  lo  tolleretur  certitudo  omnis;  quum  enim  natura  istius 
facultatis  semper  maneat  eadem,  semper  erit  dubitandum,  erretne 
annon.  2o  Facultas  cognoscitiva  iam  non  esset  facultas  cognosci- 
tiva.  Ut  enim  ex  ipsa  natura  facultatis  cognitio  erronea  nasci 
posset,  requireretur,  ut  mens  cognoscendo  cognosceret  id,  quod 
non  est.  Id  autem  ideni  est  atque  non  esse  facultatem  cognoscitivam. 
Argumentum  partis  alterius.  Facultates  cognoscitivae,  quae  in 
activitate  sua  pendent  a  conditionibus  sibi  externis  et  forinsecus 
agentibus,  per  accidens  errare  possunt;  potest  enim  in  illis  con- 
ditionibus  deesse  aliquid,  quod  ad  certo  agendum  requiritur,  vel 
adesse,  quod  impedit.  Atqui  in  multis  actibus  facultates  cognosci- 
tivae  humanae  ab  illius  generis  conditionibus  pendent  *. 

597.  Respondenda  ad  dubitandi  rationes  initio  (n.  585)  positas.    (Ad  1.)   Cer- 

titudo  naturalis  et  immediata  ut  vera  sit  et  proprie  dicta  certitudo ,  non  requi- 
ritur,  ut  sit  philosophica  sive  reflexa;  sed  in  ipsa  immediate  cum  ipsa  re  certa 
affirmatur  motivum,  ob  quod  rem  certam  esse  menti  apparet. 

(Ad  2.)  Plurima  sunt,  quae  sine  ulla  demonstratione  certo  cognoscuntur. 
Namque  illa  tantum  demonstrationis  indigent,  quae,  quum  luce  propria  careant, 
lucem  ex  aliis  rebus  luminosis  accipere  debent. 

(Ad  3.)  Principia  prima  ex  percepta  notione  entis  sine  ulla  demonstra- 
tione  menti  intuenti  affulgent  (n.  126);  id  quod  suo  loco  proponetur  explicatius. 

(Ad  4.)  Si  de  fundamento  certitudinis  omnis  agitur,  intelligitur  certitudo 
rei  concretae  vel  veritatis  determinatae ,  quae  ex  alia  re  certa  trahatur  necesse 
sit.  Si  quis  autem  certitudinem  absolute  omnem  intelligere  velit,  is  nomen 
fundamenti  non  ita  premere  debet,  ut  nihil  possit  sui  ipsius  fundamentum  esse. 

(Ad  5.)  Necesse  quidem  est,  ut  facultates  nostrae  cognoscitivae  reapse 
sint  infallibiles.  Non  vero  requiritur,  ut  hanc  infallibilitatem  prius  cognosca- 
mus,  quam  facultates  adhibere  possimus.  Adhibendo  enim  has  facultates  simul 
earum  infallibilitatem  cognoscimus  et  experimur.  Aliud  igitur  est  facultatum 
infallibilitas,  aliud  huius  infallibilitatis  rellexa  cognitio.  Haec  infallibilitas  ad 
efficiendam  certitudinem  concurrit  non  ut  signum  obiectivum,  i.  e.  non  per  mo- 
dum  obiecti  cogniti,  sed  ut  signum  formale,  i.  e.  ut  modus  ipsius  cognitionis 
intellectum  ad  habendam  certitudinem  determinans. 

DISPUTATIO  SECUNDA. 

De  motivis  sive  mediis  assequendae  certitudinis. 

(Criteriologia.) 

598.  Media  sive  motiva  certitudinis  quid  sint.  Quum  ostensum 
sit,  nos  veram  certitudinem  acquirere  posse,  sequitur,  ut  speciatim 

*  Neque  tamen  admittimus,  hominem  falli  possc  per  accidens  in  rebus 
omnibus.  Quando  enim  adest  clara  evidentia,  intellectus  ex  sola  sua  natura 
agit  et  ex  se  ad  assensum  determinatur. 


1.    De  experientia.  87 

de  mediis  dicamus,  quibus  veras  et  certas  rerum  cognitiones  nobis 
comparare  possimus.  Et  medium,  quo  obiectum  attingo,  idipsum 
plane  est,  atque  motivum,  propter  quod  obiecto  assentior.  Sicut 
vox  medii  ordinem  ad  actum  inchoatum  significat,  ita  vox  motivi 
ad  actum  perfectum. 

Haec  media,  quibus  intellectui  materia  cognitionum  suppeditatur ,  ad  tria 
revocari  solent :  ad  experientiam ,  intelligentiam ,  auctoritatem.  Vocantur  quo- 
que  fontes  cognitionis,  quatenus  ut  reale  quidpiam  per  modum  facultatis  vel 
actus  intellectui  materiam  cognitionum  exhibent.  Vocamur  criteria,  quia 
non  solum  illis  intervenientibus  cognitiones  nostras  acquirimus ,  sed  etiam  s  e- 
cundum  illa  de  cognitionis  certitudine  et  veritate  iudicamus.  Nonnunquam 
etiam  principia  vocantur,  p  e r  q u a e  certitudinem  acquiramus. 

Ex  ordine  igitur  de  experientia,  intelligentia,  auctoritate  di- 
cendum  erit.  Si  de  factis  contingentibus  agitur,  motivum  est  ex- 
perientia;  si  de  veritatibus  necessariis,  est  intelligentia;  si 
de  veritatibus,  quas  non  ipsi  cognovimus,  sed  aliis  testibus  cogni- 
tas  habemus,  motivum  est  auctoritas.  His  addetur  quaestio, 
possitne  esse  etiam  certitudo  indirecta,  quae  ex  multis  probabili- 
tatibus  orta  sit. 

SECTIO  PRIMA. 
De  experieutia^  quae  est  primum  medium. 

599.  Experientia  quid  sit.  Experientia  ille  modus  cognoscendi 
appellatur,  quo  obiectum  singulare  sive  rem  contingentem  imme- 
diate  ipsi  percipimus.  Haec  igitur  et  intelligentiae  opponitur, 
qua  id,  quod  necessarium  est,  cognoscitur,  et  fidei,  qua  res 
cognoscuntur  interveniente  alieno  testimonio. 

Experientia  sive  cognitio  experimentalis  pro  homine,  cuius 
cognitio  omnis  naturalis  a  sensu  incipiat,  primo  sensilis  est; 
atque  ita  per  se  eam  certitudinis  naturalis  speciem  gignit,  quae 
etiam  in  brutis  animalibus  reperitur  ^.     Verum  natura  humana  tali 


^  Ad  logicum  non  spectat,  ut  ostendatur,  qua  ratione  hae  operationes 
efficiantur;  sed  satis  est,  ut  declaretur,  quomodo  his  operationibus  ad  res 
perveniamus  secundum  veritatem  cognoscendas.  De  experientia  sensili  probe 
Ueberweg:  „Die  Wahrnehmung  ist  in  Hinsicht  der  Weise,  wie  sie  geschieht, 
Gegenstand  der  Psychologie,  in  Hinsicht  der  Uebereinstimmung  oder  Nicht- 
iibereinstimmung  ihres  Inhaltes  mit  dem  Sein  aber  Gegenstand  der  Logik  als 
Erkenntnisslehre.  Die  logische  Theorie  der  Wahrnehmung  ist  ein  integri- 
render  Theil  der  Logik  als  Erkenntnisslehre ,  nicht  eine  blosse  psychologische 
Einleitung  z\i  der  Darstellung  der  normativen  Gesetze  der  Denkoperationen." 
System  der  Logik,  edit.  5.  §  36  p.  96. 


38  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

cognitione  minime  contenta  est;  sed  experientiae  sensili  natura 
auctore  admiscetur  intelligentia,  qua  video,  eandem  rem  non 
posse  simul  esse  et  non  esse;  rem  igitur  ita  esse  et  hoc  posito 
aliter  esse  non  posse.  Ilaec  intelligentia  quamvis  sit  conditio, 
quae  in  omni  perfecta  cognitione  hominis  intervenit,  non  tamen 
est  facultas,  quae  res  contingentes  cognoscit,  nec  proximum  mo- 
tivum  nostrae  de  his  rebus  certitudinis. 

Ad  salvandum  autem  totum  cognitionis  humanae  negotium  suramopere 
necessarium  est,  ut,  quae  sit  experientia  sensuum,  recte  intelligatur  *.  „Sicut 
opinio ,  quae  ponebat,  contradictoria  simul  esse  vera,  veniebat  ex  quibusdam 
sensibilibus,  in  quibus  contingit,  contradictoria  fieri  ex  aliquo  uno,  similiter  et 
opinio  (Protagorae)  de  veritate  apparentium  venit  ex  quibusdam  sensibilibus.  . .  . 
Et  hoc,  quia  de  iisdem  sensibilibus  inveniuntur  contrariae  opiniones  diversorum. 
Et  hoc  tripliciter.  Primo,  quia  quibusdam  gustantibus  videtur  dulce,  quod  aliis 
videtur  amarum  esse;  et  sic  homines  de  omnibus  sensibilibus  contrariam  opi- 
nionem  habent.  Secundo,  quia  multa  animalia  contraria  iudicant  de  sensibilibus 
nobis ;  illud  enim,  quod  videtur  sapidum  hovi  vel  ctsino,  mali  saporis  ab  homine 
iudicatur.  Tertio ,  quia  idem  homo  in  diversis  temporibus  diversimode  iudicat 
de  sensibilibus;  quod  enim  nunc  videtur  sibi  dulce  et  sapidum,  alio  tempore 
sibi  videtur  amarum  et  insipidum  .  .  .  et  ideo  dicit  Democritcs,  quod  aut  nihil 
est  determinate  verum  in  rebus ,  aut  si  quid  est  verum ,  non  est  nobis  mani- 
festum  .  .  .''■  ^ 

Facultates  omnes  experimentales  ad  duas  classes  referri  pos- 
Bunt:  sensus  externos,  quibus  corpora  externa  eorumque  af- 
fectiones  percipimus,  et  sensum  internum,  quo  subiectum  af- 
fectiones  suas  proprias,  atque  etiam  aliquo  modo  seipsum  in  his 
affectionibus  latens  percipere  solet.  Sensui  interno  apud  hominem 
conscientia  perfecta  praeficitur,  qua  fit,  ut  homo  reflexione  per- 
fecta  ad  seipsum  redire  possit. 

Ut  autem  cognitiones  his  facultatibus  acceptae  debito  modo 
ad  utilitatem  eam  adhiberi  possint,  propter  quam  a  natura 
datae  sunt,  praesto  est  p  h  a  n  t  a  s  i  a  et  m  e  m  o  r  i  a.  Quae 
quamquam  cognitiones  novas  ex  se  non  praebent,  quia  tamen 
cognitionem  naturaHter  iuvant,  hoc  loco  silentio  praeteriri  non 
possunt. 

His  breviter  dictis  primo  de  sensibus  externis  dicemus';  secundo  ad  sen- 
sum  internum  ct  conscientiam  advertemus  animum;  tertio  disputabimus  de  ex- 
perientiae  adiumentis,  phantasia  et  memoria,  quantum  huic  loco  satis  est. 


1  Cfr.  Arist.  1.  3  met.  c.  5,  1009  b,  2. 

*  S.  TiioM.  in  1.  4  raetaph.  lect.  3. 

^  Exeraplura  veterura  secuti,  prius  de  sensu  externo  disputamus  quara  de 
sensu  interno.  Qua  proccdendi  ratione  iis  aperte  adversari  volumus ,  qui  opi- 
nantur,  nos  prius  percipere  in  recto  affectiones  interuas,  quam  res  externas. 


I 


1.    De  experientia.     §  1.    De  sensu  externo.  89 

§  1- 

De    seusu    externo    et    perceptione    rerum    externarum. 

600.  Notiones  praemitteildae.  Extra  omnem  controversiam  est 
positum,  unumquemque  nostrum  videri  sibi  sensibus  externis  (n.  110) 
percipere  res,  quae  revera  sint  extra  nos;  idque  summa  cum  certi- 
tudine^:  Et  directe  quidem  omnis  homo  has  res  externas  tam- 
quam  immediate  sibi  obiectas  percipere  arbitratur;  neque  est,  qui 
putet,  se  percipere  directe  imagines,  ex  quibus  ad  res  externas 
ut  ad  imaginum  causas  efficientes  ratiocinio  concludat. 

Perscrutantes  autem  diligentius  hoc  negotium,  in  hac  re  inter- 
venire  quasdam  organorum  nostrorum  affectiones  detegimus,  qua- 
rum  ope  nos  res  illas  directe  cognoscere  putamus.  Quas  affectiones 
sensationes  externas  vocant.  Sensatio  igitur,  quantum  ad 
rem  nostram  modo  attinet,  describi  potest:  cuiusdam  impres- 
sionis  ab  obiecto  praesente  in  corpore  nostro  effectae 
experientia,  qua  obiectum  illud  immediate  percipere 
nobis  videmur  ex  persuasione  naturali^. 

Ipsae  autem  sensationes  ratione  duplici  considerari  possunt;  primo ,  ut 
sunt  subiecti  affectiones  sive  modificationes ,  et  deinde,  ut  sunt  obiectorum  ex- 
ternorum  repraesentationes  sive  perceptiones.  Si  priore  modo  sensationes  con- 
siderare  velimus ,  clarum  est ,  nunquam  apparentiam  a  realitate  difformem  esse 
posse.  Sentire  enim  aliquam  affectionem  et  eam  habere,  plane  idem  est;  et 
perceptio  eo  ipso,  quod  alicuius  rei  perceptio  est,  a  re  percepta  dissentire  non 
potest.  Secundum  hanc  ergo  considerationem  realitas  in  ipsa  apparentia  sita 
est.  Ita  qui  omnia  fiava  videt,  visionem  habet,  in  qua,  si  ea  ad  solum  colorem 
flavum  visum  refertur,  nullus  error  inest.  Etsi  enim  a  parte  rei  corpora,  quae 
obiciuntur,  flava  non  sunt,  semper  tamen  verum  erit,  repraesentationem  illam 
esse  coloris  flavi  et  non  viridis.  Et  canis,  qui  aquam  inspiciens,  rem  immissam 
alio  loco  iacentem  videt,  atque  revera  iacet,  et  vulpes ,  quae  dolorem  sentit  in 
extrema  amissi  pedis  parte,  rem  si  spectes,  quamvis  errent,  seraper  tamen  ve- 
rum  est,    animalia   habere    illas   affectiones,  quibus  falsa  proiectio  vel  locali- 


*  „Perturbat  nos",  inquit  Tullids,  „opinionum  varietas  hominumque  dis- 
sensio ;  et  quia  non  idem  contingit  in  sensibus,  hos  natura  certos  putamus.  Illa, 
quae  aliis  sic,  aliis  secus  nec  iisdem  semper  uno  modo  videntur,  ficta  esse  du- 
cimus.  Quod  est  longe  aliter;  nam  sensus  nostros  non  parens,  non  nutrix,  non 
magister,  non  poeta,  non  scena  depravat,  non  raultitudinis  consensus  abducit  a 
vero."     L.  1  de  legib.  c.  17. 

2  Itaque  sensationem  introducit  organi  materialis  modiflcatio  ex  agentis 
externi  actione.  Et  post  sensationem  sive  perceptionem  sensitivam  in  homine 
cogitante  sequi  solet  perceptio  intellectualis  intellectusque  iudiciura.  Intellectus 
enim  rem,  quae  interveniente  sensatione  animae  facta  est  praesens,  secundum 
notas  intelligibiles  percipit  et  de  illa  iudicat.  Quae  intellectus  operatio  ab 
operatione  sensus  omnino  diversa  est. 


90  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivia  certitudinis. 

zatio  per  accidens  adiuncta  est.  Quidquid  igitur  illae  afFectiones  sunt,  et  quo- 
modocunque  in  subiecto  efficiuntur,  non  potest  subiectum  non  habere  afTectionem, 
quam  sentit,  neque  ab  ea,  quam  sentit,  diversam  habere. 

Verum  lioc  loco  praecipue  ad  considerationem  alteram  est  convertendus 
animus,  ut  videamus,  pariantne  sensationes  veram  certitudinem  etiam  de  ipsis 
rebus  externis.  Et  hae  obiectorum  externorum  repraesentationes  obiectorum 
externorum  apprehensiones  sunt,  quae  iam  in  ordine  sensili  quandam  iudieii 
umbram  participant.  Sed  hoc  loco ,  ubi  de  certitudine  agitur,  potissimum  iu- 
dicia  illa  immediata  intellectus  attendimus,  quae  ad  sensationes  proxime  con- 
sequuntur. 

601.  Statuendum  est  igitur,  nos  sensibus  externis  percipere  res 
externas;  vel,  quod  idem  est,  intellectum  sensibus  duci  in  cogni- 
tionem  certam  complurium  rerum  externarum,  qua  eas  percipiat, 
ut  sunt;  atque  hac  ratione  in  sensibus  positum  esse  motivum 
certitudinis  et  fontem  cognitionis  certae  pro  intellectu.  Id  ut 
ostendatur,  videndum  est,  sintne  perceptiones  sensiles  ita  ob- 
iectivae,  ut  reale  et  externum  obiectum  referant  et  repraesentent. 

Neque  tamen  eo  dirigitur  nostrae  disputationis  intentio ,  ut 
quaeramus,  num  cognitio  sensilis  ita  perfecta  sit,  ut  ea  percipiamus 
omnia,  quae  in  rebus  insint  resque  obiectas  afficiant.  Extra  enim 
omnem  controversiam  est,  cognitionem  sensilem,  non  secus  atque 
cognitionem  humanam  omnem,  admodum  imperfectam  esse  et 
limitatam  et  a  recta  subiecti  cognoscentis  dispositione  pendentem. 

Plurima  intervenientibus  ratiociniis  nos  cognoscimus  rebus  inesse,  quae 
per  se  insensibilia  sunt.  Percipimus  quidem  res,  ut  nobis  quantitate  sua  et 
qualitatibus  suis  quasi  vestitae  apparent;  naturam  autem  rerum  internam,  ex 
qua  obiectivae  illae  apparentiae  sequantur ,  non  cognoscimus.  Neque  sensu 
percipimus,  in  quo  apparentes  illae  proprietates  corporum  consistant,  utrum 
lux  emanatione  propagetur,  an  undulatione;  utrum  colores  formaliter  accepti 
sint  proprietates  rerum  ponderabilium  permanentes,  an  sint  affectiones  aetheris 
in  superficie  corporum  fracti  tantum.  Ratione  ducti  recte  concludemus,  esse 
extra  nos  vires,  quibus  id,  quod  lucem,  colorem  vocamus,  extra  nos  efficiatur 
ut  obiectivum  quid ;  ipsae  autem  hae  qualitates ,  quae  vires  vocantur,  sensibus 
nostris  occultae  manent.  Et  plurima  praeterea  in  rebus  sensu  non  percipimus, 
quae  etsi  per  se  sunt  sensibilia,  tamen  sive  ob  molis  exilitatem,  sive  ob  nimiam 
a  nobis  distantiam ,  sive  ob  suam  parvitatem ,  sive  ob  celeritatem ,  tarditatem, 
tenuitatem  (ut  sunt  ■pori  corporum,  motus  molecularum  aut  siderum)  vel  acutissi- 
mam  sensuum  aciem  effugiunt.  Sunt  denique  plurima,  quae  ob  conditionum,  qui- 
bus  organa  nostra  ex  naturae  instituto  adaptata  sunt,  insolitum  defectum  praeter 
naturae  intentionem  aliter  nobis  apparent,  atque  ex  naturae  instituto  apparere 
debent.    Multa  tandem,  quae  subiectiva  sunt,  perceptioui  rerum  admiscentur. 

Atque  haec,  quae  de  imperfectione  cognitionum  sensitivarum  diximus, 
quum  in  tota  hac  de  sensibus  doctrina  ad  cavendos  errores  summum  momentum 
habeant,  et  nunc  initio  iam  statuimus,  et  saepius  postea  in  memoriam  revoca- 
turi  sumus. 


l 


1.    De  experientia.     §   1.    De  sensu  externo.  91 

602.  Acosmismi  descriptio  historica.  Omnes  homines  auctore 
natura  per  sensatioues  se  certos  esse,  existere  corpora  putant  per- 
suasione  invincibili.  Quam  totius  generis  humani  sententiam  philo- 
sophi  veteres  aliquibus  exceptis  ratam  habueruut,  affirmaveruntque, 
res  illas,  quae  in  sensationibus  nostris  obiective  continerentur,  vere 
ea  ratione  extra  nos  esse,  qua  nobis  sensationibus  nostris  ut  extra 
nos  existentes  formaliter  essent  exhibitae;  quamvis  haec  reprae- 
sentationis  cum  re  externa  conformitas  non  esset  perfecta  et  ad- 
aequata.  Hanc  autem  certitudinem ,  qui  Acosmismum  profitentur, 
praeiudicium  esse  putant  rationi  minime  consonum,  quodque  a 
philosophis  everti  possit.  Qui  non  semper  quidem,  tamen  ut  pluri- 
mum  integras  nostras  sensationes  in  vanas,  ut  ipsi  per  ineptum 
vocis  abusum  dicunt,  ideas  resolvunt,  quibus  ideis  ut  repraesen- 
tationibus  pure  subiectivis  verum  Esse  tribuendum  sit.  Unde  factum 
est,  ut  haud  raro  Acosmistas  omnes  vocent  Idealistas  ^  Qui 
error  duplex  esse  potest:  scepticus,  quum  in  dubio  haerent, 
utrum  extra  nos  res,  quas  sentiamus,  existant  necne,  neque  ullam 
pro  alterutra  sententia  rationem  solidam  afferri  posse  putant;  dog- 
maticus,  quum  demonstratione  solida  ostendi  posse  contendunt, 
corpora  nulla  esse. 

Acosmismus  apud  antiquos.  Inter  primos,  qui  de  veritate  sen- 
suum  dubium  moverunt,  Heraclitus  est,  qui  quum  omnia,  quae  sensibus  appre- 
henderemus,  in  perpetuo  fluxu  esse  dixisset,  negavit,  sensationi  fidendum  esse, 
nisi  accederet  mentis  cogitatio. 

Sensationibus  nostris  acquiri  de  existentia  corporum  certitudinem  primi 
ampliore  rationum  apparatu  negarunt  Eleatici  (n.  26),  qui  inter  opinionem 
vel  cognitionem  incertam  et  scientiam  sive  cognitionem  certam  distinguentes, 
scientiaraque  soli  menti  attribuentes ,  secundum  cognitionem  mentis  omnia  esse 
ens  unum  docuerunt;  ea  autem ,  quae  sensu  perciperentur ,  non  revera  „esse", 
sed  „fieri"  secundum  vanam  apparentiam,  ea  igitur  non-entia  vocanda  esse  vel 
vana  phaenomena. 

Propter  imperfectionem  repraesentationum  sensibilium  etiam  Protagora.s 
(n.  27)  ad  statuendum  suum  Subiectivismum  est  adductus.  Qui  potissimum  ex 
negata  veritate  obiectiva  qualitatum  sensibilium  profectus  est.  Colores  in  oculo 
produci  docuit  intervenientibus  motibus ,  qui  forinsecus  advenirent  ^,  atque  ita 
etiam  qualitates  reliquas  ^. 

Sed  etiam  philosophorum  naturalium  aliqui  testimonium  sensuum  per- 
peram  interpretati  sunt.    Quorum  alii  hoc  testimonium  esse  de  rebus  realibusque 


*  De  hoc  nomine  cfr.  Trendelenbcro,  Log.  Untersuch.,   ed,  3.  II.  p.  512. 

2  Plato,  Theaet.  153  D.  E.,  154  A.,  156  D.  E. 

3  Kc(l    ToEXXa    ryf]    0'JTtO,    TAKf^[j6^    XOtl    i)£f*fXOV    Y.cd   rA^XOLy    ifj^^    CtUTOV  xpdTTOv  UTToXr^- 

-T^ov,  a-JTO  uiv  'AOL^'  auTO  iirfih^  eivat,  o  or^  7.a\  t^^te  DAyofj.zv,  ev  hi  ty]  upo;  aXArjXa 
OixiXia  -avTa  YtyvtaOat  /.at  zavToTa  d-o  Tfj;  y.tv/|7ttu?.  Plato  ,  Theaet.  156  E., 
157  A.;  cfr.  159  D.  et  Arist.  1.  9  met.  c.  3,   1047  a,  5. 


92  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  raotivis  certitudinis. 

extra  nos  eventibus  admiserunt;  quum  vero  ratio  invictis  argumentis  doceret, 
obiecta  illa  alio  prorsus  modo  extra  nos  contingere,  atque  a  scnsibus  nobis 
repraesentarentur :  sensus  omnes  per  se  fallaces  et  mendaces  esse  dixerunt.  In 
quorum  sententiam  ex  Graecis  praecipue  Democritus  concesserat.  Alii ,  quum 
viderent,  nullam  naturae  institutionem  in  hoc  mendacii  dedecus  inici  posse  sine 
perniciosa  omnis  cognitionis  humanae  criminatione :  potius  testimonium  sen- 
suum  esse  de  vanis  apparentiis  maluerunt,  quae  quidem  cum  rebus  nescio 
quibus  tanquam  cum  suis  causis  fundamentalibus  per  relationem  dependentiae 
connecterentur ,  quibus  tamen  tamquam  „res"  a  philosophante  animo  substerni 
posset  quidlibet  ex  libidine.  Hoc  modo  Epicurus  non  solum  errorem  „per  se", 
sed  etiam  omnem  errorem  „per   accidens"  ex  sensuum  locis  eiecit  (n.  572). 

603.  Neque  Plato  (n.  29)  veracitati  experientiae  sensilis  consuluisse  satis 
videtur.  Is  enim,  quum  Esse  omne  in  ideis  reposuisset,  illis,  quae  sensui  ap- 
parent,  solum  Non-esse  reliquit,  sive  ipsius  Esse  vanam  umbram  ^  Et  quamvis 
vocabulis  significatio  recta  et  vera  subici  possit,  rem  sensibilem  videlicet  ac- 
cipere  rationem  „entis  simpliciter",  i.  e.  entis  completi  ex  parte  sua  ideali 
sive  formali,  quae  soli  intellectui  obvia  sit,  neque  ullo  modo  per  se  a  sensu  per- 
cipi  possit,  tamen  Plato  non  satis  agnovisse  videtur,  etiam  ipsis  sensibus  attingi 
obiectum,  quod  revera  s  i  t ,  et  ipsam  rerum  substantiam  sentiri  saltem  per  ac- 
cidens.  Id  quod  postea  ab  Aristotele  praeclare  est  constitutum;  qui  phaeno- 
mena,  quae  per  se  sensu  perciperentur,  esse  accidentia  docuit,  quae  rebus  sub- 
stantialibus  inhaererent;  atque  etiam  has  aliqua  ratione  ipsis  sensibus  percipi. 
Hanc  Aristotelis  sententiam  paucis  praeclare  complectitur  Suarez:  „Res,  quae 
adaequate  et  quasi  materialiter  sensu  cognoscitur,  est  compositum  ex  substantia 
et  accidenti,  quod  per  modum  unius  in  tali  forma  accidentali  concipitur."  ^ 
Verum  post  Aristotelis  tempora  haec  veritatis  via  iterum  a  multis  relicta  est. 
Ex  quibus  hoc  loco  solos  Neoplatonicos  (n.  33)  commemorare  satis  ducimus. 
Quorum  princeps  Plotinus  (n.  .34)  a  mundo  sensibili  aversus  et  in  se  rellexus 
mundum  supersensibilem  per  intuitum  est  contemplatus ;  in  hoc  verum  Esse 
inveniri,  illum  esse  huius  umbram  et  vanam  impuramque  imaginem  a  spiritu 
effectam  et  veritatis  supersensibilis  quasi  speculum  ^.  Sensationem  non  esse 
cognitionem  proprie  dictam,  sed  eius  leve  vestigium,  neque  cognitione  sensitiva 
iuvari  animam  in  cognoscenda  veritate,  sed  impediri  potius  et  turbari  *. 

604.  Acosmismus  idealisticus  apud  Gallos.  Sicut  universum 
genus  humanum,  ita  etiam  omnes  sanae  mentis  philosophi  certitudinem  de 
rerum  externarum  existentia  sensibus  nostris  acquisitam  immediatam  esse, 
omni  tempore  sunt  arbitrati ,  illam  rerum  existentiam  admittentes  ut  quoddam 
factum,  quod  nulla  probatione  egeret. 

Cartesids  autem  observans  multas  sensuum  f6,llacias  in  febricitantibus, 
somniantibus ,  militibus  pede  vel  brachio  mutilatis,  ipsorum  sensuum  veraci- 
tatem  negavit  (n.  57).  Scd  primo  ex  cogitatione  nostra  existentiaque  propria 
ideam  existentiamque  Dei  veracis  dcducere  conatus  est,  et  deinde  ex  Dei  vera- 


*  Zeller,  Philosophie  der  Griechen.  II.  a.  p.  G24. 

2  Disput.  metaph.  d.  38  s.  2. 

3  Zeller,  Geschichte  der  Griechen.  III.  b.  p.  553. 

*  Zeller  1.  c.  p.  606. 


1.    De  experientia.     §   1.    De  sensu  externo.  93 

citate,  qui  nobis  invincibilem  de  corporum  existentia  propensionem  indidisset, 
etiam  existentiam  harum  rerum  externarum,  quas  nos  sensibus  percipere  nobis 
videremur,  demonstrari  voluit  ^ 

Cartesum  multi  secuti  sunt,  qui  sensationibus  nostris  formaliter  non  ex- 
hiberi  res  externas  putant ,  sed  quasdam  tantum  impressiones ,  quarum  causa 
efficiens  inquirenda  sit  -. 

Et  Cartesius  sua  philosophandi  ratione  extra  nos  solam  extensionem  geo- 
metricam  esse  invenit,  arbitrans,  reliqua  omnia,  quae  nos  ut  sensibiles  quali- 
tates  rebus  externis  attribueremus,  ex  subiecto  sentiente  emergere. 

Malebranche  (n.  58)  quum  corpora  propter  essentiam  physicam  ipsis  a 
Cartesio  relictam  nullo  modo  agere  posse  perspiceret,  sensationes  omnes,  quas 
experiremur,  ab  ipso  deduxit  Deo  eas  in  organis  nostris  imprimente;  id  sim- 
plicius  et  attributis  divinis  conveniens  esse  ratus,  ut  Deus  solus  omnium  efPec- 
tuum  naturalium  causa  statueretur.  Cui  rei  consequens  erat,  ut  diceret,  omnem 
nostram  de  existentia  corporum  cognitionem  aliqua  revelatione  divina  niti,  quam 
ille  naturalem  dixit,  ut  a  supernaturali  secerneretur  ^.  Qua  in  doctrina  genus 
quoddam  Idealismi,  quem  obiectivum  dicunt,  cernitur. 

Spixoza  principia  a  Cartesio  et  Malebranche  posita  enucleans,  extensionem 
illam,  in  qua  Cartesius  substantiam  corporum  posuerat,  solum  attributum  sive 
accidens  essentiae  divinae  esse  docuit,  quae  essentia  duobus  generatim  attributis 
affecta  esset :  extensione  et  cogitatione. 

605.  xVcosmismus    in    Anglia.     Post  Baconis  tempora   primo  illa  phi- 

losophandi  ratio  vulgabatur,  qua  cognitionem  omnem  ad  cognitionem  sensitivam 
revocabant.  Deinde  per  crisim  cognitionis  sensitivae,  quam  instituit  I.  Locke, 
haud  pauci  pervenerunt  ad  Acosmismum  dogmaticum.  Hi  igitur  certo 
resciverunt,  nulla  esse  corpora,  quum  solus  Deus  repraesentationes  corporum 
in  nobis  produceret.  Inter  quos  eminet  George  Berkeley  (n.  65)*,  qui  non 
solum  colores  et  alias  qualitates  secundarias  docuit  esse  modos  perceptionis 
nostrae  subiectivos,  sed  etiam  qualitates  primarias  atque  omnes  res  corporeas 
his  modis  subiectivis  annumerandas  esse,  ita  ut  totum  Esse  rerum  nihil  aliud 
esset  quam  Percipi  sive  vanum  phaenomenon  in  organis  nostris  a  Deo  pro- 
ductum.  Qua  in  doctrina  genus  quoddam  Idealismi,  quem  subiectivum  vocant, 
cernitur.  Ab  hoc  Idealismo  differt  Acosmismus  scepticus,  quem  prae- 
cipue  professus  est  David  Hume  (n.  66)  ^,  qui  realitatem  impressionum  dum- 
taxat  vel  perceptionum  admittens,  de  realitate  rerum  dubitandum  esse  censuit. 


^  M^ditation  VI  sur  la  philosophie  F©. 

2  Qua  in  re  ne  Iac.  Balmes  quidem  satis  caute  locutus  est.  Qui  externis 
corporibus  in  nobis  effici  illas  animi  motiones  passivas  et  subiectivas  dixit, 
quas  vocaremus  sensationes;  ex  his  nos  propter  principium  causalitatis  existen- 
tiam  corporum  ratiocinio  longiore  consequi ;  quum  enim  illae  neque  a  Deo, 
neque  ab  animae  activitate  produci  po&sent,  nos  recte  concludere,  existere  cor- 
pora  ut  aflfectionum  illarum  causas  efficientes.  Philosoph.  fundam.  tom.  1  1.  2 
c.   1  sqq. 

3  Recherche  de  la  verit^;  Eclairciss.  VI  sur  le  I.  livre.  Entretiens  sur  la 
m6taphysique,  entretien  3. 

\Treatise  on  the  principles  of  humanknowledge.    1710. 
^  Treatise  on  human  nature.     1739 — 1740. 


94  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

606.  Acosraismus    in    Germania.     Acosmismum    Anglorum    aggressus 

est  Immanuel  Kant;  cjui  saltem  verbotenus  existentiam  rerum  corporearum 
agnoscit,  quae  quidem  agant  in  organa  nostra,  quas  tamen  ipsas  plane  ignore- 
mus  ^  Arbitratus  est  enim,  non  solum  extensionem,  figuram,  successionem,  im- 
penetrabilitatem ,  aed  etiam  ipsam  rationem  substantiae ,  causalitatis ,  realitatis 
ex  solo  subiecto  cognoscente  ortum  ducerc. 

Kant  suum  systema  vocat  Idealismum  transcendentalem ,  quem  opponit 
Idealismo  puro  proposito  a  Berkeley  ^.  Consimiliter  ab  extremi  Idealismi  pla- 
citis  abhorruerunt  Herbart  ^,  Beneke*,  alii,  qui  Kantianum  vel  transcendentalem 
yjRealismum"  se  profiteri  dicunt,  retentis  tamen  Idealismi  principiis.  Sed  alii  non 
dubitarunt  ea  aperte  ponere,  quae  ex  Idealismi  principiis  necessario  fluunt. 

Acosmismus  absolutus  subiectum  et  obiectum,  rationem  et  mun- 
dum ,  Esse  et  Cogitare  esse  absolute  identica  censet.  Atque  is  iterum  in  Idea- 
lismum  subiectivum,  obiectivum,  logicum  distingui  potest. 

Idealismi  subiectivi  autor  est  I.  G.  Fichte  (n.  71),  qui  omnia,  quae 
nobis  repraesentemus,  esse  activitatem  nostram  subiectivam  docet,  consideratam 
in  sua  terminatione  ^. 

Idealismi  obiectivi  speciem  proposuit  Schelling  (n.  72),  qui  ordinem 
obiectivum    quidem    admisit    ab    ordine   subiectivo    secundum    apparentiam    di- 


^  „Ich  gestehe,  dass  es  ausser  uns  Korper  gebe,  d.  i.  Dinge,  die,  obzwar 
nach  dem,  was  sie  an  sich  selbst  sein  mogen,  uns  gjinzlich  unbekannt,  wir 
durch  die  Vorstellungen  kennen,  welche  ihr  Einfluss  auf  unsere  Sinnlichkeit 
uns  verschafft,  und  denen  wir  die  Benennung  eines  Korpers  geben,  welches 
Wort  aber  bloss  die  Erscheinung  jenes  uns  unbekannten,  aber  nichtsdestoweniger 
wirklichen  Gegenstandes  bedeutet."  Proleg.  zu  einer  jeden  kiinftigen  Metaphysik. 
I.  §  13  annot.  2.    Cfr.  Kritik  der  reinen  Vernunft,  edit.  Rosenkr.  II.  p.  226  et  303. 

^  „Wir  haben  in  der  transcendentalen  Aesthetik  hinreichend  bewiesen,  dass 
alles,  was  im  Raume  oder  der  Zeit  angeschaut  wird,  mithin  alle  Gegenstande 
einer  uns  moglichen  Erfahrung,  nichts  als  Erscheinungen ,  d.  i.  blosse  Vorstel- 
lungen  sind,  die  so,  wie  sie  vorgestellt  werden,  als  ausgedehnte  Wesen  oder 
Reihen  von  Veranderungen,  ausser  unseren  Gedanken  keine  an  sich  begrundete 
Existenz  haben.  Diesen  Lehrbegriff  nenne  ich  den  transcendentalen  Idealismus.'' 
(Kritik  der  reinen  Vernunft,  edit.  cit.,  quae  est  prior  p.  388.)  In  editione  altera 
addit:  „Ich  habe  ihn  auch  sonst  bisweilen  den  formalen  Idealismus  genannt, 
um  ihn  von  dem  materialen,  d.  i.  dem  gemeinen,  der  die  Existenz  ausserer  Dinge 
selbst  bczweifelt  oder  leugnet,  zu  unterscheiden."     Supplem.  28. 

3  Einleitung  in  die  Philosophie  §   19  sqq.         ^  Metaphysik  p.  91 — 110. 

^  „Das  Bewusstsein  des  Gegenstandes  ist  nur  ein  Bewusstsein  dea  Setzens 
desselben;  und  das  Bewusstsein  geht  nie  iiber  sich  selbst  hinaus.  Darum  bist 
du  selbst  das  Ding  an  sicli;  du  bist  selbst  vor  dich  liingestellt  und  aus  dir 
hinausgeworfen,  und  alles,  was  du  ausser  dir  erblickst,  bist  immer  du  selbst." 
„Der  Gedanke  von  einem  Dinge,  das  an  sich  uuabhangig  von  irgend  einem 
Vorstollungsvermogen  Existenz  und  gewisse  Bescliaffenheiten  habcn  soll,  ist  eine 
Grille,  ein  Traum,  ein  Nichtgedanke."  „Alles,  was  ist,  ist  nur  insofern,  als  es 
im  Ich  gesetzt  ist,  und  ausser  dem  Ich  ist  Niclits."  „Das  Object  ist  nichts 
als  die  selbstgesetzte  Schranke,  die  negative  Bedingung  der  absoluten  Selbst- 
thatigkeit  des  Ich."-'     Ita  passim. 


4 


1.    De  experientia.     §   1.    De  sensu  externo.  95 

stinctum,  revera  tamen  identicum ;  et  in  hac  rerum  obiectivarum  et  subiectivarum 
identitate  causam  primam  positam  esse  duxit. 

Idealismum  logicum  evolvit  Hegel  (n.  73),  negans,  quidpiam  esse  praeter 
ideam  puram  et  abstractissimam  entis,  ex  qua  per  processum  logicum  sive  dia- 
lecticum  omnia  evolvantur. 

Acosmismus  physiologicus  apud  multos  physiologos  reperitur, 
qui  Kantiana  doctrina  seducti  censent,  a  nobis  physiologice  produci  omne  id, 
quod  sensu  percipere  nobis  videamur.  Quorum  aliqui  Dogmaticorum  more 
docent,  integrum  mundum  corporeum  resolvi  in  atomos  sive  puncta  huc  illuc 
currentia,  vel  relationes  geometricas,  quae  tamen  simul  cum  spatio  et  tempore 
non  extra  nos  existant,  sed  activitate  nostra  producantur  ^. 

Physiologorum  tamen  pars  maxima  in  Idealismo  sceptico  haerent,  qui 
contenti  observatis  phaenomenis ,  res  non  curant  harumque  existentiam  realem 
in  dubio  reliuquunt  ^. 

Acosmismum  profitentur  quoque,  qui  vocantur  Positivistae  et  Rela- 
tivistae.  Qui  id  sibi  proprium  habent,  ut  omissis  omnibus  rebus  sive  ob- 
iectivis  sive  subiectivis  in  iis  haereant,  quae  per  immediatam  experientiam 
ponantur.  Ponuntur  autem ,  ut  ipsi  quidem  arbitrantur ,  solae  relationes 
actuales,  quae  exhibeantur  in  conscientia  nostra  tanquam  existentes  inter  vanas 
repraesentationes  subiectivas  et  vanas  repraesentationes  obiectivas.  Nos  neque 
percipere  nosmetipsos  neque  res  extra  nos  ^ 

Atque  his  de  sententia  adversaria  dictis  ad  rem  ipsam  venien- 
dum  est.  Disputantibus  nobis  de  sensibus  externis  duae  quae- 
stiones  solvendae  sunt,  quarum  priore  quaeritur,  quid  de  sensuum 
veracitate  tenendum  sit;  altera,  de  quibusnam  rebus  sensus  ex- 
terni  certitudinem  pariant. 


1  Pro  omnibus  audiatur  A.  Fick  :  „So  wie  man  einmal  klar  eingesehen 
hat ,  inquit ,  dass  Raum  und  Zeit  nur  die  nothwendigen  Formen  sind ,  unter 
welchen  fiir  unser  Anschauungsvermogen  Dinge  als  Objecte  erscheinen  konnen, 
dann  ist  auch  klar,  dass  alle  iibrigen  Pradicate,  welche  wir  den  Dingen  und 
ihren  Beziehungen  beilegen,  als  Entfernung,  Kraft,  Tragheit,  Masse,  Bewegung, 
ebenfalls  subjectiv  durch  die  Beschaffenheit  unseres  Verstandes  bedingt  sind.  .  . . 
So  bis  auf  den  letzten  Grund  durchschaut,  verrath  sich  die  materielle  Welt  als 
das,  was  sie  wirklich  ist,  als  das  Gespinnst  unseres  eigenen  Intellectes,  ge- 
sponnen  in  den  ihm  eigenthiimlichen  Formen:  Causalitat,  Raum  und  Zeit." 
Die  Welt  ala  Vorstellung.    Wiirzburg  1870.   p.  11  sqq. 

2  Inter  alios  Helmholtz  :  „Die  mit  dem  Charakter  der  Wahrnehmung  auf- 
tretenden  Bewusstseinsacte  verlaufen  so,  als  ob  die  von  der  realistischen  Hy- 
pothese  angenommene  Welt  der  stofFlichen  Dinge  wirklich  bestande."  Die 
Thatsachen  in  der  Wahrnehmung.  Berlin  1879.  p.  34,  35. 

3  Ita  inter  alios  Ern.  Laas  in  libro :  Idealismus  und  Positivismus,  tom.  3. 
„Da3  empirische  Subject  ist  mit  und  an  seinen  iiusseren  Erlebnissen,  und  die 
aussere  Welt  hangt  an  dem  Bewusstsein  iiberhaupt'^  (p.  50;  cfr.  p.  47,  82,  88, 
93,  137,  182,  183,  264).  „Die  Objecte  sind  niclit  ausser  dem  Bewusstsein ; 
freilich  darum  nun  nicht  etwa,  wie  idealistischerseits  missvcrstandlich  sofort 
identificirt  wird,  ,in  uns',  sondern  in  Beziehung  zu  uns,  die  wir  in  Beziehung 


96  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

QUAERITUR  l^ 

qni<l  de  senHnnm  externornm  veritate  vel  veracitate 

tenendnm  nit. 

607.  Rationes  dubitandi  (cfr.  n.  627).    Videtur  nulla  esse  sensuum  veracitas. 

Nam  (L)  a  sensibus  pariuntur  errores  innumerabiles  circa  figuram,  magnitudi- 
nem,  distantiam,  motum.  Ita  lignum,  quod  poris  abundat,  videntibus  nobis 
apparet  continuum ;  luna  superficie  nobis  plana  apparet ,  et  multo  minor,  quam 
revera  est;  turris  quadrata  ex  longinquo  rotunda  apparet;  rota  celerrime  mota 
circum  axcm  quiescere  inspicientibus  nobis  apparet,  quiescere  etiam  illa  sidera, 
quae  tamen  incredibili  celeritate  aguntur  per  immeusa  spatia.  Baculus,  qul 
integer  est,  si  immergitur  aquae,  apparet  fractus  non  solum  hominibus,  sed 
etiam  brutis;  sol  moveri  circum  terram  immobilem  videtur,  quum  tamen  revera 
moveatur  terra.  Quid  igitur  mirum ,  antiquos  iam  infracto  remo  et  columbae 
collo  ad  dubitandum  de  sensuum  veracitate  commotos  esse  ?  *  „Nam  et  in 
remo,  ut  est  apud  Tollium,  sentio,  non,  esse  id,  quod  videatur,  et  in  columba 
plures  videri  colores,  nec  esse  plus  uno."  Mirati  illi,  torsis  oculis  duas  ex 
lucerna  videri  flammulas.  „Videsne  navim  illam  ?  Stare  nobis  videtur,  at  iis, 
qui  in  navi  sunt,  moveri  haec  villa."  „Quid  potest  esse  sole  maius?  Quan- 
tulus  nobis  videtur  ?  mihi  quidem  quasi  pedalis."  ^ 

(2.)  Deinde  philosophi  plurimi  ex  rationibus  metaphysicis  veracitatem 
sensuum  nullam  esse  demonstrasse  dicuntur.  Ut  ex  Graecis  tantum  citemus 
aliquos:  Fallunt  sensus,  dicit  Heraclitus;  nam  ratio  nos  docet,  omnia  fieri,  nihil 
esse;  sed  sensus  id  non  testantur;  ergo  mentiuntur.  Fallunt  sensus ,  dicunt 
Eleatici;  nam  ratio  nos  docet,  omnia  esse  ens  unum;  sed  sensus  contrarium 
testantur;  ergo  mentiuntur.  Fallunt  sensus,  dicit  Democritus;  nam  ratio  nos 
docet,  in  mundo  nihil  esse  nisi  atomos  motas  in  vacuo ;  sed  sensus  testantur, 
esse  in  rebus  etiam  qualitates  sensibiles ;  ergo  mentiuntur  ^.  —  (3.)  Praeterea 
ex  ipsa  sensuum  natura  est,  ut  pro  rebus  veris  vanas  apparentias  et  fallacias 
contemplanti  menti  ingerant.  Ex  quo  fit,  ut  conceptus  omnes,  qui  secundum 
sensuum  relationes  efformantur,  falsi  sint,  id  quod  a  physicis,  physiologis  nostri 
praesertim  temporis  sescentis  argumentis  ostenditur;  plurimum  ab  astronomis, 
qui  a  nobis  in  coelis  praeter  falsas  motuum  apparentias  vix  quidquam  obser- 
vari  docent.  —  (4.)  Accedit,  quod  sensationes  ex  natura  sua  solius  subiecti 
sunt  modificationes :  at  quo  pacto  ex  rebus  subiectivis  cognosci  potest,   num  et 


zu  ihnen  sind"  (p.  52).  Et  hi  quidem  recte  Idealistas  monent,  apertissime  ex- 
perientiae  contradicere  eum,  qui  affirmet,  id  quod  obiective  formaliter  insit  in 
nostris  perceptionibus,  velut  iris,  a  nobis  percipi  ut  affectionem  subiectivam. 
„Uns  sind  urspriinglich  alle  Empfindungsinhalte  objectiv,  nicht  Modificationen 
des  Ich,  sondern  des  Nicht-Ich.  Und  auch  noch  spater  .  .  .  diirfte  es  schwer 
sein,  in  Empfindungscomplexen,  wie  dem  Rcgenbogen,  nur  eine  Affection  des 
eigenen  Selbst,  von  specifisch  gleichem  Charakter  wie  ein  Gefiihl  zu  sehen." 
E.  Laas,  libr.  cit.  p.  453. 

*  Cic.  1.  2  Acad.  prior.  c.  25,  26;    cfr.  Wundt,  Log.  I.  p.  378  sqq. 

2  „Errores"    plurimos    enumerat   E.   Laas  ,    Idealismus    imd    Positivismus. 
Berlin  1884.  p.  9—14. 

3  Cfr.  Fr.  Harms,  Gesch.  der  Logik.  1881.  p.  0;  Logik.  1886.  p.  147  sqq. 


1.    De  experientia.     §   1.    De  sensii  externo.  97 

quid  sint  corpora?  Cognoscere  quidem  ex  illis  possumus,  quid  accidat  intra 
nos;  non  autem,  quid  sit  extra  nos*. 

(5.)  Neque  fieri  posse  videtur,  ut  res ,  quae  sunt  extra  nos ,  sive  quae 
ambitum  nostri  ipsorum  Esse  transccndunt,  nobis  immediate  et  directe  prae- 
sentes  fiant.  Ad  id  enim  requiritur  aliquis  transitus,  qui  pontis  instar  a  sub- 
iecto  ad  rem  illam  forinsecus  existentem  perducatur.  Atqui  eius  generis  trans- 
itus  nunquam  haberi  potest.  Ergo  id  tantum  obiectum  directum  et  immediatum 
cognitionis  nostrae  esse  potest,  quod  reperitur  intra  nos.  —  (6.)  Totum  et 
integrum  Esse  corporum  nihil  aliud  est,  quam  Percipi.  Quicunque  enim  sibi 
aliquod  corpus  repraesentare  velit,  repraesentat  sibi  congeriem  multorum  Percipi. 
Et  quid  relinquitur,  si  quis  ab  omni  Percipi  animum  avocare  velit?  Percipi 
autem  in  sola  mente  est.    Ergo  etiam  omnium  corporum  moles  in  sola  mente  est. 

(7.)  Tandem  quod  reliquum  est,  Deus  certe  putari  potest  omnes  sensibiles 
repraesentationes,  quibus  afficimur,  in  humana  mente  producere,  corporibus  non 
existentibus.  Quodsi  nos  per  errorem  putemus ,  revera  existere  corpora,  is 
error  nostrae  temeritati  tribuendus  et  a  sana  ratione  est  corrigendus.  Et  quis 
nesciat,  Deum  in  omnibus  amentibus  errorem  necessarium,  constantem,  invinci- 
bilem  permittere  ? 

(8.)  Sed  c  o  n  t  r  a  videtur  sensuum  veracitas  solida  arguraentatione  de- 
monstrari  posse.  Id  quod  Cartesius  praeclare  effecisse  videtur  hoc  modo : 
Relatio  sensuum  in  mente  nostra  propensionem  habet,  qua  ferimur  ad  iudican- 
dum,  extra  nos  esse  corpora.  Et  haec  propensio  constans  est  atque  etiam 
invincibilis.  Quidquid  autem  naturae  humanae  constanter  et  invincibiliter 
adhaeret,  ab  ipso  naturae  humanae  conditore  ortum  habeat  necesse  est.  Sed  pro- 
pensio,  quae  a  Deo  menti  nostrae  impressa  est,  fallax  esse  non  potestj  si  enim 
nos  falleret,    error  merito  in  Deum  refunderetur  laedereturque    divina  veracitas. 

(9.)  Sed  iterum  contra  videtur  certitudo  illa  de  corporum  existentia, 
quam  sensationes  gignunt  aluntque,  ab  Idealistis  omnino  everti  posse.  Quum 
enim  non  omnes  mentis  nostrae  vires  cognoscamus,  esse  potest,  ut  repraesen- 
tationes  corporum  a  nobis  solis  effectae  sint,  corporibus  non  existentibus. 

608.  lllGSlS    l^^l     Enuntiatio    sensnnm   per   se    naturaliter   est 

immediate  de  rebus  extra  ipsum  sentiendi  actum  existentibus.  Non  est 
autem  absolute  yera;  sed  ut  vera  sit,  certum  obiectorum  ambitum^ 
certasque  a  natura  intentas  atque  dispositas  conditiones  et  intra  et 
extra  subiectum  sentiens  supponit. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo.-  Haec  thesis  duabus  par- 
tibus  constat,    quarum  prior  ad  id  solum  spectat,   ut   factum  sen- 

^  Ita  Kant  :  „Wenn  wir  iiussere  Gegenstande  fiir  Dinge  an  sich  gelten 
lassen,  so  ist  schlechthin  unmoglich  zu  bcgreifen,  wie  wir  zur  Erkenntniss  ihrer 
Wirklichkeit  ausser  uns  kommen  sollten,  indem  wir  uns  bloss  auf  die  Vor- 
stellung  stutzen ,  die  in  uns  ist.  Denn  man  kann  doch  ausser  sich  nicht  em- 
pfinden,  sondern  nur  in  sich  selbst,  und  das  ganze  Selbstbewusstsein  liefert 
daher  nichts  als  lediglich  unsere  eigenen  Bestimmungen."  Kritik  der  reinen 
Vernunft,  edit.  Rosp:nk,ranz,  II.  p.  302.  In  eadem  sententia  haeret  Trendelenburg, 
Log.  Untersuch.  II.  p.  520. 

PE3CH,  Logica.   n.  ■  7 


98  Liber  I.  (III.)    Logica  critica,     II.    De  motivis  certitudinis. 

sationis,  uti  iu  vita  humana  praeiacet,  recte  intelligatur;  altera  re- 
strictionem  addit,  ne  ab  enuntiatione  sensuum  plus  exspectetur, 
quam  illi  referre  volunt  ^. 

Praenota  2o:  Pars  prior  contra  eos  ponitur,  qui  putant,  sen- 
sationes  nostras  directe  ferri  in  imagines  sive  affectiones  in  or- 
ganis  nostris  effectas,  et  effectas  quidem  a  causa  efficiente,  ad 
cuius  existentiam,  si  lubeat,  concludere  possimus;  eo  fere  modo, 
quo  aegrotus  dolore  ex  somno  excitatus  ex  ardore  corporis,  quem 
sentit,  concludit  ad  sinapismum ;  vel  sicut  qui  aspicit  in  velo  passo 
effectas  umbras,  ex  umbris  concludit  ad  homines  vel  canes,  qui 
umbras  cffecerint. 

Inter  Graecos,  qui  thesi  nostrae  adversantur,  praecipuus  est  Epicurus,  qui 
ut  veracitatem  cognitionis  humanae  salvaret,  eo  adductus  est,  ut  diceret,  enun- 
tiationem  sensuum  non  esse  per  se  immediate  de  rehus  eventibusve  extra  nos 
existentibus ,  sed  de  apparentiis ,  sive  de  effectibus ,  affectionibusve ,  quas  res 
externae  in  nobis  ex  naturae  instituto  valeant  excitare;  quum  de  corporibus 
aliquid  affirmaremus,  nos  nihil  aliud  affirmare,  nisi  hoc:  haec  corpora  hoc  modo 
nos  afficere.  Atque  ita  dicit  fieri,  ut  sensus  nunquam  erroris  accusari  possint, 
eorumque  enuntiatio  absolute  vera  sit.  Nam,  ut  philosophatur  Epicurds,  sensus, 
quum  non  obiecti  actionem  simpliciter,  sed  actionem  hanc,  ut  organa  afficit, 
referre  debeant,  quomodocumque  afficiuntur,  afTectionem  receptam  non  mutant, 
sed  fidelissime  renuntiant.  Remus  si  aquae  immissus  fractus  appareat,  verum 
est,  illum  apparere  fractum;  si  ex  aqua  extrahatur,  rectus  apparet;  eum 
autem  revera  esse  rectum,   nullus  sensus  enuntiat. 

Generatim  thesis  nostrae  adversarii  sunt:  Idealistae  acosmistici 
omnes.  In  quorum  numero  excellunt  Kantiani,  qui  animam  me- 
chanice  vel  chimice,  vel  alia  ratione  affectam,  ex  se  producere 
totum  illum  mundum  phaenomenalem  docent,  quem  homines  om- 
nes  sibi  sentientibus  ut  causam  formalem  obiectivam  obversari 
affirmant  ^. 


1  Hanc  nostram  sententiam  breviter  effert  S.  Tuomas  :  „Sensus  semper 
apprehendit  rem,  ut  est,  nisi  sit  impedimentum  in  organo  vel  in  medio."  Quaest. 
disput.  q.  1  de  verit.  a.  IL 

2  Hic  error  est  omnium  Idealistarum  communis.  Diversitas  est  in  eo, 
quod  ii,  qui  Idealismi  principiis  ad  extremum  usque  cum  constantia  ac  per- 
petuitate  inhaerent  (ut  loii.  Gottl.  Fichte,  A.  Schopenhauer),  negant,  ex  phae- 
noraenis  sensu  perceptis  ad  existontiam  mundi  realis  concludi  posse;  ii  autem 
Kantiaui,  qui  „Realismum"  quendam  concedunt  (ut  Herbart,  Imm.  Herm.  Fichte, 
E.  DE  Hartmann),  conclusionem  in  illo  genere  legitimam  esse  volunt.  De  Idea- 
lismo  dicit  Imm.  Herm.  Fichte  :  „Dcr  feste ,  unerschiitterliche  Augpunkt  des 
Geistes  ruht  nur  auf  sich;  unmittelbar  weiss  er  allein  von  seincn  Zustanden.  .  .  . 
Dieser  einfache  Gedanke  cben  war  es,  welchen  Kaxt  als  den  Geist  des  kriti- 
schen  Idealismus,  lon.  Gottl.  Ficiite  als  das  Princip  der  Reflexion  und  Be- 
sonnenhcit,    als    die    nothwendige    Bedingung    alles    Philosophirens    einscharfte. 


1.   De  experientia.     §   1.   De  sensu  externo.  99 

Nos  contra  affirmamus,  sensationes  omnes,  quales  in  vita  hu- 
mana  reperiantur,  hanc  vim  naturalem  habere,  ut  per  se  primario 
non  de  effectis  in  nobis  affectionibus  vel  phaenomenis,  sed  de 
rebus,  ut  sunt,  enuntiare  aliquid  praetendant;  has  res  esse,  et 
esse  sic  vel  aliter. 

Neque  tamen  negamus,  enuntiationem  sensuum  externorum  esse  etiam  con- 
comitanter  et  secundario  de  iis,  quae  nobis  appareant,  et  de  modo,  quo 
corpora  nos  afficiant.  Si  enim  nunc  tibi  baculiim  omnino  fractum  ostendo ,  si 
tibi  placuerit,  sane  iudicare  poteris:  Sentio  haculum  fractum;  vel:  Haheo  ima- 
ginem  haculi  fracti ;  vel :  Baculus  apparet  fractus ;  vel :  Afficior,  quasi  haculus 
sit  fractiis.  At  vero  iudicium  sensus  per  se  primario  erit:  Baculus  iste 
fractus  est,  atque  in  boc  iudicium  quilibet  natura  duce  prolabitur.  Sed  quia 
ea  est  natura  facultatum  cognoscitivarum,  ut  per  se  ea  repraesentent,  quae  in 
rebus  sint  et  insint,  iam  realitatem  rerum  perceptarum,  quae  a  subiectiva  nostra 
repraesentatione  non  pendeat,  affirmare  debemus.  Hanc  conformitatem  sensa- 
tionis  cum  re  externa  dicimus  veritatem.  „Veritas  est  in  sensu,  dum  iudi- 
cium  sensus  est  de  re,  secundum  quod  est."  *  Inter  quinque  autem  sensus  po- 
tissimum  duo  sunt,  in  quibus  haec  vis  obiectiva  praevalet.  „Iudicium  tactus 
et  visus  extenditur  ad  res  ipsas ;  iudicium  autem  auditus  et  odoratus  ad  ea, 
quac  a  rebus  ipsis  procedunt,  non  ad  res  ipsas."  ^ 

Praenota  3o:  In  parte  altera  hoc  iudicium  sensus  de  rebus 
externis  particularibus  earumque  afFectionibus  non  absolute  verum 
esse,  in  memoriam  revocamus,  sed  secundum  naturam  sensationis 
a  certis  conditionibus  pendere.  Ex  quo  sequetur,  has  sensationes 
per  se  quidem  veras  esse,  per  accidens  esse  posse  falsas. 
Quum  nos,  intellectu  quippe  praediti,  supra  sensationes  reflectere 
possimus,  in  multis  rebus  hos  „errores  per  accidens"  deprehendere 
et  corrigere  possumus. 

Adversarium  etiam  in  hac  parte  Epicurum  habemus,  qui  eo  rem  dimisit, 
ut  diceret,  si  sensus  vel  semel  a  rerum  realitate  deflecterent,  id  mendacium  esse; 
si  autem  unus  sensus  semel  in  vita  mentitus  esset,  nulli  unquam  esse  creden- 
dum.  Quem  sequuntur  fere  omnes ,  qui  sensuum  repraesentationes  non  ad  res 
referri  dicunt,  sed  ad  apparentias  tantum. 

609.  ArgUineilta.  Arg.  partis  prioris  (ex  interpretatione  facti  sive 
experientiae  recte  instituta).  Id  quod  in  cognitione  menti  ut  ob- 
iectivum  quid  repraesentatur,  id  etiam  obiective  esse,  et  esse 
quidem  vestitum  eo  modo,  qui  a  cognoscente  ut  obiectivus  per- 
cipitur,  propter  ipsam  repraesentationem  intuitivam  (omissa  igitur 


Diess  war  es  eigentlich,  von  dem  er  behauptete  und  behaupten  durfte,  dass, 
wer  es  einmal  eingesehen ,  in  alle  Ewigkeit  nicht  es  zuriicknehmen  konne." 
Die  theistische  Weltansicht  und  ihre  Bereclitigung.  Leipzig  1873.  p.  81. 

*  S.  TnoM.,  Quaest.  disput,  q.   1  de  veritate  a.  9. 

2  S.  Thom.  in  1.  1  met.  lect.  1. 

7* 


100  Liber  I.   (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

omni  concludencli  ratione)  est  arbitrandum.  Atqui  in  cognitione 
sensitiva  menti  immediate  ut  obiectivum  quid  repraesentantur  res 
externae  ut  in  seipsis  existentes.  Ergo  euuntiatio  sensuum  est 
immediate  de  rebus,  quae  existunt  in  seipsis  et  a  sentiendi  actu 
non  pendent. 

Maior  constat  ex  facultatum  cognoscitivarum  aptitudine  ad 
assequendam  cum  rebus  obiectis  conformitatem,  quam  in  dubium 
vocari  non  posse,  suo  loco  (n.  591  sqq.)  declaravimus. 

Quodsi  quis  huius  rei  explicatiorem  rationem  desiderat,  is  animo  reco- 
gitet,  sensationem  cognitionem  esse;  cognitionem  autem  omnem  id  proprium  sibi 
habere,  ut  quasi  ex  se  exeat  et  coram  se  habeat  intimeque  sibi  praesens  ob- 
iectivum  quiddam,  quod  revera  in  se  est,  qua  entis  praesentia  et  inexistentia 
ipsa  cognitio  est  obiective  talis,  qualis  est  (n.  89).  Dum  igitur  in  re  omni 
causa  formalis  inest  unius  ordinis,  qua  res  est  id,  quod  est,  in  cognitione 
inest  causa  formalis  duplicis  ordinis :  naturalis  et  intentionalis  ^.  Quia  autem 
causa  formalis,  quae  est  ordinis  intentionalis,  ex  se  refertur  ad  aliquid  menti 
obiective  repraesentandum ,  ideo  ea  et  ut  subiectiva  et  ut  obiectiva  spectari 
potest.  Causa  formalis  obiectiva  est  id,  quod  cognoscenti  directe  ut  imme- 
diate  cognoscendum  obicitur.  Causa  formalis  subiectiva  est  id,  quod  actuoi 
cognitionis  informat  (speciem  vocant) ,  ut  hanc  vel  illam  rem  cognoscendara 
praebcre  possit;  haec  igitur  non  est  obiectum,  sed  ad  medium  spectat,  quo  ob- 
iectum  cognoscitur. 

Proh.  minor  argumenti  principalis.  Unusquisque,  natura  duce,. 
certus  omnino  est,  videntem  se  directe  videre  homines,  equos,  la- 
pides,  cibos;  audientem  audire  sonos;  tangentem  apprehendere  so- 
lida.  Et  homo  sanae  mentis  certe  miraretur  maximopere,  si  ipsi 
quis  serio  diceret,  non  mundum  realem,  sed  mundum  phaenome- 
nalem  tantum  esse  causam  formalem  obiectivam  perceptionum  sen- 
silium,  ex  quo,  si  velit,  ratiocinio  aliquo  ad  mundum  realem  per 
principium  causalitatis  efficientis  concludere  possit.  —  Praeterea 
sensu  satis  saepe  discernimus  inter  affectiones,  quas  res  in  nobis- 
efficiant,  et  illas,  quas  nos  in  rebus  inesse  cognoscamus:  acum  in 
nobis  efficere  dolorem,  in  se  autem  esse  acutam. 

Dices:  Nulli  esse  potest  evidens,  rem  semper  esse,  ut  apparet;  quomoda 
enim  aut  unde  id  evidens  foret?^     Besp. :   Id    evidens    est   ex   immediata    rela- 


*  „Cognoscentia  a  non-cognoscentibus  in  hoc  distinguuntur,  quia  non- 
cognoscentia  nihil  habent  nisi  formam  suam  tantum ;  sed  cognoscens  natum  est 
habere  formam  etiam  rei  alterius.  Nam  species  cogniti  est  in  cognoscente. 
Undo  manifestum  est,  quod  natura  rei  non-cognoscentis  est  magis  coarctata  et 
limitata;  natura  autera  rerum  cognoscentium  habet  maiorem  amplitudiuera  et 
extensionem."  S.  Thom.  ,  Summ.  theol.  I.  q.  U  a.  1;  cfr.  ibid.  q.  75  a.  5  et 
q.  84  a.  2. 

2  Cfr.  ToNGioRGi,  Log.  n.  72G  ad  4. 


1.    De  experientia.     §   1.    De  sensu  externo.  101 

tione  sensuum,  qui  ex  natura  sua  ad  id  coaptati  sunt,  ut  nobis  manifestent  non 
apparentias,  sed  res  ipsas  intervenientibus  apparentiis;  quae  quidem  evidentia 
per  se  vera  est,  per  accidens  potest  esse  apparens  tantum;  ut  accidit  in  illu- 
sionibus  quibusdam  opticis.  Unde  ea  esse  potest  extraordinaria  rerum  circum- 
stantia,  in  qua  illa  de  rebus  evidentia  conditionata  in  absolutam  transire  non 
potest  (n.  486). 

610.  Argnmeiitum  partis  aUerius  (ex  natura  sensationis).  Ut 
enuntiatio  sensuum  externorum  de  rebus  externis  particularibus 
earumque  afFectionibus  etiam  absolute  vera  esset,  requireretur, 
lo  ut  nobis  de  rebus  obiectis  enuntiaret  omnia;  2«  ut  non  pen- 
deret  ab  organis  naturaliter  perfectis,  usu  et  consuetudine  exer- 
citatis,  apte  dispositis,  cum  attentione  debita  adhibitis,  3»  neque 
a  certo  conditiouum  externarum  ambitu. 

Atqui  haec  tria  in  sensatione  bumana  locum  non  habent.  Ergo 
enuntiatio  sensuum  externorum  absolute  vera  non  est. 

Maior  est  manifesta.  Prob.  min.  ex  observatis  factis:  1<^  Sensus  externi 
de  rebus  obiectis  non  enuntiant  omnia.  Etsi  praebent  indicia,  ex  quibus  mens 
essentiam  illarum  rerum  diiudicat,  non  tamen  per  se  quidquam  de  essentiis 
ipsis  rerum  enuntiant.  Ita  qui  vitrum  laevigatum  gemmam  esse  iudicat,  non 
sensuum,  sed  rationis  vitio  fallitur.  Atque  haec  ipsarum  rerum  cognitio,  quam 
intervenientibus  sensibus  acquirimus,  admodum  finita  est  et  imperfecta,  id  quod 
sapienti  cuique  est  apertissimum.  Accedit,  quod  sensus  nostri  concomitanter 
€t  secundaria  quadam  apperceptione  afFectiones  etiam  subicctivas  percipiunt, 
quae  in  multis  rebus  haud  facile  ab  aifectionibus  rerum  obiectivis  distinguuntur, 
€t  ab  incauto  facile  ad  ordinem  obiectivum  transferuntur. 

20  Organa  sunt  media  a  natura  ad  sentiendum  data.  Et  haec  quidem 
media  non  ab  initio  eam  perfectionem  habent,  quae  ipsis  convenit,  sed  natura 
tantum  facultatem  praebuit,  ut  organa  paullatim  evolvantur  et  usu  et  consue- 
tudine  ad  perfectionem  debitam  adducantur.  Deinde  sunt  media  admodum 
complicata  et  artificiose  constructa  et  turbationibus  exposita.  Praeterea  haec 
media  debita  cura  attentione  adhibenda  sunt,  quae  attentio  pro  varietate  obiecti 
varia  esse  debet. 

30  Non  quaelibet  deinde  conditionum  externarum  dispositio  apta  est,  qua 
recta  et  a  natura  intenta  subiecti  cum  re  externa  coniunctio  efficiatur.  Re- 
quiritur  enim  medium  certo  modo  dispositum  ,  certa  quadam  obiecti  a  subiecti 
distantia,  temperata  quaedam  obiecti  in  sensus  externos  actio,  quae  neque  ve- 
heraentior  sit,  neque  debilior,  neque  celerior,  neque  lentior. 

Sicut  igitur  omne  instrumentum,  ita  etiam  sensus  nostri  tum  solum  finem 
assequuntur,  quum  debito  modo  dispositi  sunt  et  debito  modo  adhibentur,  neque 
ullum  impedimentum,  quo  effectus  a  natura  intentus  impediatur,  intervenerit. 

611.  Corollaria.  CorolL  1.  Ergo  actus  sentiendi  est  actus,  quo 
subiectum  percipit  rem  obiectam. 

Ex  quo  consequens  est,  ut  hic  actus  considerari  possit  non  solum  sub- 
iectivc  (inhaesive)  sive  psychologice,  sed  etiam  obiectivc  (terminative)  sive  in- 
tentionaliter.     Id  enim  sil)i  proprium  habet    omnis    actus    cognoscitivus,    ut    in- 


102  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis 

haereat  cognoscenti  et  terminetur  ad  obiectum,  quod  repraesentat  *.  Errant 
igitur  haud  leviter,  qul  sensationem  definiunt,  ut  sit  affectio  mentis,  qua  mens 
admoneatur  de  corporis  praesentia. 

Coroll.  2.  Ergo  qui  quaestioDem  movent,  quomodo  fiat  trans- 
itus  a  subiecto  ad  obiectum,  qua  contineri  dicunt  problema  totius 
philosophiae  recentioris,  quaestionem  movent  inutilem,  utpote  iam 
pridem  expeditam;  et  simul  praeposteram,  utpote  emergentem  ex 
natura  cognitionis  male  intellecta. 

Etenim  transitus,  qui  solus  requiritur,  in  eo  est,  ut  obiectum  cognoscendo 
attingatur;  id  autem  fit  actione  immanente  concurrente  specie  impressa  et  ex- 
pressa  (n.  90)  ^.     Sed  hac  de  re  post  enucleatius. 

612.  Coroll.  3.  Ex  supra  dictis  colligitur ,  quae  sint  c  o  n  d  i- 
tiones  necessariae,  ut  sensus  de  existentia  et  proprietatibus 
rerum  externarum  certitudinem  parere  possint. 

lo  Ex  parte  obiecti  requiritur,  ut  illud  intra  ambitum  illa- 
rum  rerum  existat,  quas  natura  sub  his  vel  illis  conditionibus  ad 
notitiam  nostram  pervenire  voluit. 

Qua  conditione  deficiente  in  errore  versatur,  qui  res  porosas  absolute  con- 
tinuas  esse  iudicat ;  vel  qui  nulla  corpuscula  in  cubiculo  volitare  affirmat  eo, 
quod  illa  non  videat;  vel  qui  sidera  fixa  situm  inter  se  nunquam  mutare  putat; 
vel  qui  lunam  planam,  nec  disco  maiorem  censet;  vel  qui  indicem  in  horologio 
lente  progredientem  quiescere  putat;  vel  qui  navem,  in  qua  sit,  quiescere,  ripas 
moveri  arbitratur ;  qui  solem  terra  immota  oriri  et  occidere  putat  ^ 

2o  Ex  parte  organorum  requiritur,  ut  sensus  sani  sint,  et 
ad  naturale  suum  exercitium  apte  dispositi  et  secundum  normam 
a  natura  constitutam  excitati. 

Cuius  conditionis  defectu  errat  ichtericus  omnia  flava  esse  iudicans;  errat 
ebrius  fornacem  nutare  et  candelam  uuam  duplicem  videns;  errat  homo,  qui 
dolorem  sentit  in  pede  amputato*. 


*  Cfr.  SuAREz,  1.  3  de  anima  c.  5  n.  17. 

2  Cfr.  LinERATORE,  Instit.  philos.  Log.  n.  152. 

^  Quum  cognitio  motuum  a  nobis  nasci  soleat  ex  cognita  relatione  rerum 
locali,  a  natura  ita  constituti  sumus,  ut  sponte  quasi  prorumpamus  in  iudicium 
sensus,  duarum  rerum,  quas  relationem  localem  mutuam  mutare  videmus,  illam 
immotam  esse,  quae  maiore  mole  feriat  sensum ,  illam  respectu  huius  moveri, 
quae  exigua  sensui  nostro  appareat.  Quod  iudicium  consuetudine  confirmatum 
in  rebus  plurimis  verum  est,  iis  praecipue,  quarum  maximi  nobis  intcrest;  in 
aliquibus  rebus  rarioribus  et  remotioribus  incautos  inducere  potest  in  errorem  j 
qui  error  per  accidens  est. 

*  Hoc  observato  facto  Cartesius  in  errorem  adductus  est.  Qui  non  satis 
animadvertisse  videtur,  sensationem  semper  elici  ab  uno  sensu,  cuius  pars 
principalis  ut  sensus  communis  residet  in  cerebro,  pars  instrumentalis  ut  sensus 
proprius  in  parte  corporis  externa.    („Idem,  ut  recte  Albertus  Magnu.s,  est  actus 


1.    De  experientia.     §  1.    De  sensu  externo.  103 

Errat  quoque,  qui  post  sectionem  chirurgicam  in  oculo  factam  res  in  alia 
distantia  vel  directione  sitas  videt,  atque  suntj  qui  sonos  musicae  ex  curru 
magua  celeritate  adveniente  sonantis  acutiores  audit,  quam  ex  parte  externa  suntj 
qui  interveniente  speculo  rem  visam  in  alia  directione  quasi  proicit,  quam  est. 

Nonnunquam  etiam  adiuncta  quaedam  vel  sensationum  praecedentium  ve- 
stigia  impressiones  in  organo  ab  obiecto  receptas  mutant  vel  hebetant.  Ita 
manus  frigidae  palpandis  rebus  tenuibus  ineptae  suntj  palatum  acri  sapore  per- 
fusum  alteri  sapori  gustando  par  non  est;  oculi,  qui  in  flavo  colore  defixi 
fuerint,  ad  alias  res  conversi  has  caeruleo  colore  obductas  vident 

Praeterea  organa,  quum  nobis  non  statim  ab  initio  ad  eum  perfectionis 
gradum,  qui  a  natura  intentus  sit,  exculta  donentur,  longiore  consuetudine  et 
usu  exercitata  esse  debent,  ut  nobis  rectum  de  rebus  dent  nuntium.  Unde  non- 
nulla  explicantur,  quae  in  pueris  vel  in  caecis  illis  a  nativitate  sunt  observata. 
quibus  sectione  medici  visus  est  restitutus. 

3o  Ex  parte  rerum  externarum  intervenientium  requiritur, 
ut  illae  consuetae  et  ordinariae  conditiones  adsint,  quas  natura  in 
constitutis  sensationis  legibus  supposuit. 

Qua  deficiente  conditione  errat,  qui  piscem  in  aqua  vel  solem  occidentem 
semper  eo  loco  eaque  directione  esse  iudicat,  quo  videnti  apparent;  vel  qui 
remum  integrum  aquae  immersum  revera  fractum  putat;  vel  qui  luce  maligna 
colorem  purpureum  atratum  putat.  Pendet  enim  sensatio  ex  medii  natura, 
statu,  uniformitate  et  diifornjitate,  quiete  et  perturbatione,  hac  et  illa  aifectione. 

613.  Coroll.  d.  De  sensuum  fallaciis  haec  hoc  loco  statu- 
enda  sunt^:  lo  Numquam  in  iudicio  decipimur,  quo  nos  sentire 
aliquid  iudicamus. 

Nam  sensus  semper  ita  nuntiant,  ut  afficiuntur:  sensum  autem  „affici"  est 
ipsum  eius  Sentire.  Sed  ex  eo,  quod  sensus  aliter  interdum  afficitur,  quam  res 
est,  sequitur,  eum  nobis  nonnunqnam  rem  enuntiare  aliter,  quam  sit.  Atque  ita 
fieri  potest,  ut  per  sensum  fallamur,  non  quidem  circa  ipsum  Sentire,  sed  circa 
rem  ^.  Et  talis  error  est  per  accidens  et  in  paucioribus ,  quatenus  defectus  est 
in  conditionibus  ad  sentiendum  a  natura  requisitis,  de  quibus  modo  diximus. 

2o  Ex  quattuor  praecipue  causis  fallaciae  sensuum  oriri  solent : 
a)  Inde  quod  perceptionibus  rerum  externarum  apperceptiones 
aiFectionum  subiectivarum  adiunctae  sunt. 

Ita  puerulus  iucunditatem  mellis  melli  adiudicat;  incautus  iudicat,  eadem 
plane  proportione  crescere  sensum  lucis  et  ipsum  lumen ,  augeri  pressionem 
sensam  in  manu  et  pondus  premens ;  aegrotus  per  errorem  putat,  calorem  membri 
esse  in  sinapismo;  sexcenta  in  hoc  genere  alia. 


sensus  proprii  et  sensus  communis"  [in  Tract.  1  de  homine  q.  33  a.  2].) 
Hac  una  sensatione  proici  quasi  sensationem  in  certum  locum;  et  id  quidem 
per  se  recte,  si  organismus  integer  sit;  per  accidens  autem  falso  post 
laesum  organismum ;  idque  ex  anteriore  consuetudine. 

1  De  fallaciis  sensuum  praeclare  scripsit  I.  I.  Hoppe,  Erkliirung  der  Sinnes- 
tauschungen  bei  Gesunden  und  bei  Kranken,  edit.  4.  Wlirzburg  1888. 

2  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  17  a.  2  ad   1. 


104  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinia. 

b)  Quod  multas  impressiones  accipimus  praeter  eum  modum, 
qui  a  natura  intentus  sit,  ut  est  perceptio  motuum  siderum,  vel 
perceptio  rerum  in  aqua  iacentium,  vel  rerum  perceptio  per  vitra 
colorata  *. 

c)  Quod  natura  in  rebus  manifestandis  media  adhibet,  in 
quibus  per  accidens  defectus  contingere  possit,  ut  est  organum 
sanum ,   ccrta  quaedam  organi  affectio,    ordinaria  dispositio  medii. 

„Febricitantibus  orania  videntur  amara  propter  hoc,  quod  sentiunt  per  lin- 
guam  plenam  cholera,  quae  est  amara."  -  „Laborantibus  infirmitate  oculorum 
apparet  tela  aranearum  ante  oculos,  quum  sit  humor  in  pupilla  respersus."  ^ 

d)  Quod  aliquando  non  liabetur  illud  exercitium,  illaque  con- 
suetudo,  quae  ad  organi  debitam  perfectionem  requiritur. 

614.  Scholia.  SchoUon  1.  Quum  non  sit  ea  naturae  intentio,  ut 
error  omnis  ab  unoquoque  homine  in  re  omni  arceatur,  fieri  quidem 
potest  propter  limitationem  rerum  a  natura  adhibitarum,  ut  aliquis 
sensibus  per  accidens  in  errorem  inducatur.  Generatim  tamen  a  na- 
tura  provisum  est,  ut  nobis  de  veritate  illarum  conditionum  con- 
stare  possit.  Quae  inde  potissimum  colligitur,  quod  relatio 
sensuum  est  constans  et  uniformis  nec  cum  uUa  in  organis  molesta 
affectione  coniuncta. 

Si  igitur  quis  praeterordinariam  affectionem  in  s^nsu  experitur,  vel  si 
obiecta  extraordinariis  conditionibus  substant,  vel  si  j)raesentes  sensationes  sen- 
sationibus  ante  habitis  conformes  non  sint,  vel  si  hae  ab  aliorum  iudiciis  circa 
eadem  obiecta  discrepent,  homo  satis  est  monitus.  ut  inquirat,  quid  de  enuntia- 
tionibus  sensuum  suorum  tenendum  sit. 

Ex  quo  perspicuum  est,  quum  insueta  sit  phaenomenorum  ratio,  vel  quum 
praeteritis  sensationibus  sive  certis  veritatibus  contraria  sit,  observationes  multi- 
plicandas  esse,  cxperimenta  diligenter  instituenda,  variatis,  quantum  rei  ratio 
postulat,  adiunctis  positionis  respectivae  inter  oculum  et  obiectum ,  distantiae, 
medii,  lucis,  aliisque,  quae  sensationem  modiflcare  possunt  et  pervertere  ^ 

Scholio7i  2.  Licet  cognitio  sensitiva  absoluta  non  sit,  i.  e.  non 
sine  adhibitis  mediis  quum  externis  tum  internis  absolvitur,  tamen 
respectu  rerum  externarum  est  immediata.  Quae  enim  inter- 
veniunt  media,  per  se  primo  non  sunt  id,  quod  percipitur,  sed  id, 
quo  percipitur.  Habent  tamen  ista  media  etiam  rationem  obiecti 
secundarii^.     Unde  per  defectum  praeter  intentionem  na- 

1  Cfr.  T.  Pescii,  Das  Weltphaenomen.     Frib.   1881.  n.   21  sqq. 

2  S.  TnoM.  in  1.  2  de  an.  lcct.  21.  3  S.  Thom.  in  1.  3  meteor.  lect.  5. 
*  Cfr.  Cic.  1.  2  Acad.  prior.  c.  7. 

^  Hac  in  re  aliqua  est  ordinis  naturalis  similitudo  cum  ordine  artificiali. 
Ita  cista  vel  corhicula  medium  est,  quo  portantur  fructus  vel  res  similes ;  funis 
vel  catena  medium  cst,    quo  trahitur  currus  vel    navis-    quae    tamen   res   simul 


I 


1.    De  experientia.     §   1.    De  sensu  externo.  105 

turae  accidere  potest,  ut  sese  in  locum  rerum  primario  ob- 
iectarum  ingerant;  ut  accidit  in  somniis,  in  halucinationibus,  in 
•pressione  organorum  mecbanica  vel  electrica,  generatim  in  affec- 
tionibus  organorum  non  legitimis. 

Scholion  3.  Enuntiatio  sensuum  externorum  habet  quidem  in 
sensatione  interna,  quae  affectiones  subiectivas  spectat,  aliqua  fun- 
damenta,  si  solum  ordinem  ontologicum  attendas,  non  tamen 
in  ordine  cognitionis;  qui  quidem  solus  in  hac  nostra  logica 
tractatione  spectandus  est. 

Etiamsi  secundum  ordinem  naturae  prius  esse  debent  in  nobis  affec- 
tiones  subiectivae  a  rebus  externis  determinatae ,  quam  bis  intervenientibus  res 
externas  percipere  possimus,  non  tamen  bae  affectiones  prius  a  nobis  cognosci 
debent,  quam  res  externas  possimus  cognoscere. 

615.  Scholion  4.  Sunt,  qui  sensationes  vim  tantum  relativam 
habere  dicant;  alii  iis  vim  etiam  absolutam  attribuunt.  In  qua 
re  attendendum  est,  quidnam  quis  voce  „absoluta"  et  „relativa" 
significare  velit. 

In  tbesi  iam  unam  rationem  indicavimus,  secundum  quam  sensus  non  ab- 
solutam  vim ,  sed  hypotheticam  vel  relativam  (si  ita  nominare  fas  est) 
habeant. 

Praeterea  relativa  vis  sensationis  dici  potest,  quatenus  sensus  percipit 
corpora  sibi  praesentia.  Sensus  enim  percipiunt  quidem  corpora,  sed  quatenus 
ab  his  determinantur.  „Est  sensus  quaedam  potentia  passiva,  quae  nata  est 
immutari  ab  exteriori  sensibili.  Exterius  ergo  immutativum  est,  quod  per  se 
a  sensu  percipitur  et  secundum  cuius  diversitatem  sensitivae  potentiae  distin- 
guuntur.'"''  1  Percipiunt  enim  sensus  corpora ,  quatenus  percipiunt  coloratum, 
calidum,  figuratum;  haec  autem  percipiunt,  quatenus  corpora  propter  certas 
impressiones,  quas  efficiunt  in  sensuum  organis,  seipsa,  ut  colorata,  calida, 
figurata  praesentia  sistunt. 

Sed  absoluta  est  vis  insita  sensationibus,  quatenus  non  habitudinem 
rerum  ad  nostra  organa  nobis  ut  obiectum  praesens  sistunt,  sed  ipsas  res,  ut 
sunt  in  seipsis  2.  Unus  enim  quisque  homo,  naturam  suam  in  sensationibus 
sequens,  viso  i^omo  non  in  cognitionem  labitur:  Apparentia  huiiis  pomi  ro- 
tunda  est;  aut:  Hoc  pomum  mihi  apparet  rotundum;  sed :  Hoc  pomum  est  ro- 
tundum  dicet.  Ita  etiam  magnitudinem  solis  percipiunt,  ut  est  in  se,  licet 
propter  extraordinariam  distantiam  et  defectum  rerum  intermediarum ,  quibus 
magnitudo  distantiae  ab  oculo  recte  aestimari  possit,    et    propter  defectum  vir- 


habent  rationem  obiecti  secundarii.    Verum  nemo  non  videt,  hanc  comparationem 
rei,  de  qua  agitur,  non  in  omnes  partes  adaequatam  esse. 

1  S.  TnoM.,  Summ.  theol.  I.  q.  78  a.  3. 

2  Haec,  quae  ab  Aristotelicis  adhiberi  solet,  dicendi  formula:  „ut  sunt  in 
seipsis"  ambigua  est.  Non  vult  enim  dicere,  res  a  nobia  percipi  secundum  om- 
nera  rationem,  quam  habeant  in  seipsis;  sed  significare  tantum  vult,  res  ipsas 
a  nobis  percipi,  quae  a  perceptione  nostra.non  pendeant. 


106  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

tutis  visivae  in  oculo  apud  homines  vulgares,  in  perceptione  huius  magnitudinis 
error,  qui  est  per  accidens,  contingere  soleat. 

Itaque  sensus  aliquid  absolutum  percipiunt,  hoc  est  extensum  sive 
corpus,  et  hoc  absolutum  absolute  percipiunt,  quatenus  illud  percipiunt,  ut 
est  in  se;  percipiunt  autem  illud  absolutum  relative,  quatenus  illud  non 
percipiunt  sine  praevia  illius  actione  in  nostra  organa,  cognitionem  nostram 
determinante. 

Sunt  denique,  qui  alia  plane  ratione  vim  absolutam  et  relativam  in  per- 
ceptione  sensuum  distinguanti  Ad  quem  locum  canon  ille  pertinet  statutus  a 
Malebrancue  :  „De  rebus,  inquit,  quales  in  se  sunt,  cave  ne  umquam  ope  sen- 
suum  iudicesj  iis  solum  utaris,  ut  cognoscas,  quomodo  res  mutua  relatione  sibi 
invicem  respondeant."  *  Recogitanti  autem  cuilibet  manifestum  est,  id,  quod 
intervenientibus  sensibus  de  rebus  a  nobis  percipiatur,  minime  solis  relationibus 
mutuis  contineri;  manifestum  quoque  est,  has  rerum  relationes  cognosci  non 
posse,  non  cognitis  simul  rebus  absolute  consideratis. 

616.  IIlGSlS   11  *I     Sensnnm   externornm^    sicnt   generatim   ex- 

perientiae  veritas  nec  demonstrari  potest^  nec  demonstrationis  indiget. 

Ad  Statuin  quaestionis.  Praenota  lo:  Quum  sensibus  exteruis 
percipere  res  externas  nobis  videmur,  duplicem  experientiam  ha- 
bemus,  unam  primariam  in  recto,  et  alteram  secundariara  in  ob- 
liquo.  Priore  res  externas  experimur  ipsis  sensibus  externis;  et 
altera  nostram  ipsorum  sensationem  intrinsecus  experimur  (n.  91). 

Haec  altera  speciali  nomine  conscientiae  concomitantis  (sive  directae)  in- 
signitur;  et  est  cognitionis  omnis  et  certitudinis  conditio  sive  principium  mani- 
festativum ,  ad  quod  tamen  separatim  animum  advertere  necessarium  non  est. 
Utramque  in  thesi  attendimus ,  primario  tamen  priorem ,  quae  est  acquirendae 
de  rebus  externis  certitudinis  fons  et  motivum ;  et  secundario  alteram,  quae  est 
huius  certitudinis  conditio  manifestativa.  —  Utraque  autem  iudiciis  antecedit 
et  supponitur;  unde  neutra  in  se  certitudinera  proprie  dictam  habere  potest,  sed 
ad  summum  certitudinis  esse  potest  motivum  pro  iudiciis  intellectualibus  im- 
mediate  conscientiam  consequentibus. 

Praenota  2o:  Experientiae  sensili  naturaliter  illa  vis  iudicandi 
coniuncta  est,  quae  iudicia  sensus  profert,  quae  iudicia,  quam- 
vis  a  ratione  iudicii  perfecti  deficiant  (n.  264),  tamen  efficiunt,  ut 
sensus  res  expertas  reapse  esse  cognoscat.  Homo  autem  natura 
duce  illico  iudicia  intellectus  adicit,  quibus  sensationibus 
fretus  res  perceptas  esse  iudicat. 

Igitur  res  duae  in  sensuum  veritate  hoc  loco  contentae  sunt:  primo 
experientiae  sensilis  cum  obiecto  experto  conformitas,  et  deinde  facultatis 
iudicativae,  quam  in  parte  sensitiva  inesse  diximus,  ad  assequendam  rem  ap- 
titudo.  Quae  etsi  consideratione  diversae  sunt,  tamen  in  argumentis  con- 
iunctae  simul  tractari  possunt. 


*  Recherche  de  la  v6rit6  liv.  1  ch.  5. 


1.    De  experientia.     §   1.    De  sensu  externo.  107 

Praenota  3o :  Idealistae  sensuum  veracitatem  quoad  faeta  in- 
terna  admittunt,  immo  omne  id,  quod  repraesentationibus  nostris 
obiective  formaliter  exhibetur,  in  „facta  interna"  resolvere  student; 
negant  sensuum  veracitatem  quoad  perceptas  res  externas.  Nos 
veracitatem,  quae  res  externas  spectat,  hoc  loco  efferimus. 

Res  externae  intelliguntur  omnia  illa,  quae  in  sensili  repraesentatione  sive 
intuitione  formaliter  expressa  obiective  exhibentur,  ut  a  subiecto  percipiente 
(si  corpus  proprium  excipias)  distincta,  ut  sunt  homines,  sidera,  animalia, 
rupes.  Neque  tamen  hoc  loco  iam  de  ullo  corpore  in  particulari  agere  in  animo 
est,  sed  solum  de  corporibus  in  genere. 

617.  Argtlineilta.  Arg.  pro  parte  priore.  Arg.  I  (a  natura  fa- 
cultatum  cognoscitivarum).  Qui  sibi  demonstrari  expostulat  vera- 
citatem  sensuum,  is  ponit,  esse  aliquam  facultatem  cognoscitivam, 
quae  ex  natura  sua  refert  obiectum ;  neque  tamen  eo  ipso  certum 
esse,  hoc  obiectum  vere  existere.  Atqui  hoc  idem  est,  atque  vera- 
citatem  facultatum  omnium  in  dubium  vocare.  Ergo  sensuum 
veracitas  demonstrari  non  potest. 

Argum.  II  (ex  veracitate  experientiae  demonstrationem  om- 
nem  antecedente).  Id  quod  demonstrationem  omnem  antecedit, 
demonstrari  non  potest.  Atqui  veracitas  sensuum  et  generatim  ex- 
perientiae  omnem  demonstrationem  antecedit.  Ergo  demonstrari 
non  potest.  —  Proh.  min.:  Qui  demonstrari  aliquid  vult,  supponit, 
actus  nostros  cognoscitivos  per  experientiam  nostram  nobis  mani- 
festos  reveraesse;  esse  etiam  principium  contradictionis  nobis  per 
experientiam  quandam  intellectualem  manifestum.  Ergo  qui  de- 
monstrari  aliquid  vult,  veracitatem  experientiae  iam  admittit.  Sed 
experientia  non  solum  facta  interna  refert,  verum  eadem  per- 
spicuitate  etiam  res  externas. 

Vel  sic:  Id  demonstrari  non  potest,  quod  ut  demonstraretur,  ut  verura  et 
certum  supponendum  iam  esset;  in  ea  onim  demonstratione  petitio  principii 
inesset.  Atqui  id  de  veracitate  experientiae  sensilis  dicendum  est.  Ergo 
haec  demonstrari  non  potest.  —  Prdb.  min.  Demonstratio  omnis  ponit,  neces- 
sario  praemissas  perceptas  esse  meque  certo  id  agnoscere.  Sed  id  aliter  mihi 
constare  non  potest,  nisi  ex  experientiae  meae  testimonio.  Si  autem  experientiam 
fidam  adhibeo  quoad  actus  meos,  quos  in  obliquo  cognosco,  eam  fidam  quoque 
adhibeo  quoad  res  externas,  quas  in  recto  cognosco. 

Obicies:  Apud  amentes  occurrunt  errores  per  accidens  quoad  res  externas. 
Resp. :  Nec  pauciores  occurrunt  errores  per  accidens  quoad  aifectiones  internas, 
quae  tamen  ab  adversariis  ut  certae  admittuntur. 

618.  Arg.  pro  parte  altera.  Arg.  I  (ex  veracitate  facultatum 
cognoscitivarum).  Qui  veracitatem  sensuum  demonstrari  vult,  is 
ponit,   saltem  unam  esse  facultatem,  quae   suum  obiectum  ex  na- 


108  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

turae  instituto  proponens,  certitudinem  praebeat,  hoc  obiectum 
esse;  eam  videlicet,  quam  in  demonstratione  adhiberi  vult.  At 
qui  pro  una  facultate  id  ponit,  id  ipsum  pro  aliis  quoque  faculta- 
tibus  ponere  debet,  quum  par  sit  veracitatis  ratio.  Ergo  neque 
sensuum  veracitas  demonstrationis  indiget. 

Vel  sic:  Illud  deraonstratione  non  indiget,  quod  ipsa  dubitatione  affirma- 
tur.  Atqui  vcritas  sensuum  ipsa  dubitatione  affirmatur.  Qui  enim  se  dubitare 
affirraat,  se  dubitantem  concipit,  et  sensum  in  eo  veracem  esse  affirmat,  quod 
hunc  dubitationis  actum  esse  retulerit.  Quoniam  autem  in  iis  omnibus,  quae 
sensus  per  experientiam  refert ,  eadem  veracitatis  est  ratio ,  iam  veracitas  sen- 
suum  simpliciter  ipsa  dubitatione  affirraatur.    Ergo  ut  demonstretur,  non  indiget  \ 

Arg.  II  (ex  immediata  experientiae  sensilis  perspicuitate). 
Id  quod  ex  se  perspicitur  et  immediate  per  se  constat,  id  ut  con- 
stet,  demonstrationis  non  indiget.  Atqui  sensibilium  perceptionum 
cum  suis  obiectis  conformitas  ex  se  constat,  tum  quod  ad  res 
externas  attinet,  tum  quoad  ipsarum  perceptionum  in  subiecto 
existentiam.  Ergo  demonstrationis  non  indiget.  —  Proh.  min.: 
Sensus  nostri  immediate  et  in  recto  feruntur  in  res  ut  in  naturalia 
sua  obiecta;  sed  omnis  facultas  cognoscitiva  quoad  obiectum  suum 
naturale  verax  est,  id  quod  ex  refutato  Scepticismo  constat.  — 
Deinde  affectiones  subiectivas  quod  attinet,  quae  immediate  qui- 
dem,  sed  in  obliquo  et  concomitanter  sentiuntur:  hae  etiam  enti- 
tative  iusunt  ita,  ut  subiectum  percipiens  et  res  percepta  sint  unum 
idemque.  Quamobrem  fieri  non  potest,  ut  ab'ud  sit  obiectum,  quam 
perceptum  fuerit. 

Vel  aliis  verhis:  Id  quod  per  se  ipsum  certitudinem  veritatemque  suam 
declarat,  ut  approbetur,  nullius  probationis  indiget.  Atqui  perceptio  sensitiva, 
qua  mens  percipit,  sibi  obiectum  exluberi ,  et  percipit  quoque  concomitanter 
hane  suam  perceptionem:  per  se  ipsam  certitudinem  veritatemque  suam  declarat. 
Sentire  enim  idem  est  ipsura  atque  sensum  affici  a  re  et  terminari  ad  rem ; 
ipsum  ergo  Sentire  declarat,  rem  certo  et  vere  esse.  Si  deinde  concomitans 
ipsius  perceptionis  experientia  falsa  esse  posset,  inde  hacc  falsitas  oriretur,  quod 
eodem  tcmporc,  quo  perceptioneni  experiar,  eam  non  habere  possem,  at  hoc  esse 
non  potest,  nam  sentirc  aliquam  affectionem  idem  est  ipsum,  atque  eara  habere. 

619.  Corollaria.  Coroll.  1.  Ergo  neque  iudicia,  quibus  intel- 
lectus  sensatione  ductus  res  externas  a  nobis  diversas  existere 
iudicat,  demonstrationis  indigeut,  nec  demonstrari  possunt. 

Sl  cnim  corpora,  quae  sensibus  percipiuntur,  vere  existunt,  iam  intellectus, 
qui  ut  facultas  cognoscitiva  ex  se  ad  veritatcm  assequondam  aptus  sit,  ex  re- 
latione  sensuum  tuto  iudicare  potest,  corpora  cxistere.  Et  iudicia,  quae  in  se 
quiddam  continent  perspicuum,  et  quod  constare  inter  omncs  necesse  est,  liaec 
velle  demonstrare  et  firmare  nihil  attinet. 

*  Cfr.  Arist.  \.  3  met.  c.  D,  1009  a;  S.  Tuom.  in  h  4  mct.  lect.  3. 


1.    De  experientia.     §   1.    De  sensu  externo.  109 

CoroU.  2.  Ergo  eadem  certitudine,  qua  post  sensationes  habi- 
tas  iudicamus,  existere  res  extra  nos,  iudicamus  quoque,  nos 
variis  sensibus  instructos  esse. 

Nam  per  experientiam  illam  sive  conscientiam  primam,  qiiae  omnes  nostras 
cognitiones  concomitatur,  nos  diversas  perceptiones  sensiles  habere  manifestum 
est  nobis ;  manifestum  est  quoque,  nos  eas  in  diversis  corporis  partibus  ]iabere, 
et  ita  quidem,  ut  eaedem  itidera  partes  eaeque  solae  iisdem  perceptionibus  ob- 
tinendis  inserviant.  Itaque  manifestum  est  nobis,  nos  facultatibus  cognoscitivis 
instructos  esse,  quae  diversis  et  determinatis  partibus  corporis  exercentur. 
Quas  quidem  partes  „organa"  dicimus.  Atqui  haec  simul  cum  facultate  sen- 
tiendi  constituunt  id,  quod  sensum  vocamus. 

620.  CorolL  3.  Ergo  erravit  Cartesius,  quum  sensibus  externis 
percipi  immediate  corpora  corporeasque  qualitates  negaret,  diceret- 
que,  esse  necessarium,  ut  ad  propensionem  invincibilem  et  ad  Dei 
veracitatem  recurreremus,  ut  existentiam  corporum  demonstraremus. 

Nam  experientia  teste  corpora  corporeasque  qualitates  percipimus  im- 
mediate  in  seipsis  et  omisso  omni  ratiocinio.  Id  autem,  quod  immediate  in 
seipso  percipitur,  ab  invincibili  propensione  repetendum  non  est.  Neque  illud, 
quod  certo  cognoscitur  prius,  probationem  trahere  potest  ab  eo ,  quod  cogno- 
scitur  posterius.  Experientia  autem  teste  prius  cognoscimus  existere  corpora, 
quam  esse  Deum  ^ 

Coroll.  4.     Errat  Nic.  Malebranche,  qui  existentiam  corporum 

quidem  admittit,  docet  tamen,  eorum  repraesentationes  a  solo  Deo 

occasione  corporum  praesentium  in  nobis  produci. 

Immediate  enim  corpora  sentimus  praesentia,  ut  ipsa  in  sensus  nostros 
agunt.  Et  cognitio  nostra  non  solum  terminatur  ad  corpora  ut  ad  obiecta  co- 
gnita,  sed  insuper  dependet  a  corporibus  ut  a  causis,  quae  agendo  in  nostra 
organa  se  ipsa  ut  obiecta  exhibent.  Neque  recte  docuit  Malebranche,  ad  fidem 
et  revelationem  divinam  recurrendum  esse,  ut  de  corporum  existentia  certitudo 
reflexa  et  philosophica  acquireretur.  Nam  solius  naturae  viribus  ea  certitudo 
comparari  potest  ^. 

*  „Sans  chercher  s'il  n'y  a  pas,  en  bonne  logique,  un  paralogisme  dans  le 
proced^,  qui  fait  reposer  la  certitude  de  Pexistence  du  monde  sur  la  veracite 
divine,  bornons-nous  k  remarquer  que  Descartes  a  commis  une  faute  grave, 
un  anachronisme  evident  dans  1'histoire  de  la  connaissance  humaine,  en  ne 
plagant  pas  sur  la  mSme  ligne,  h  c6t6  de  la  croyance  k  1'existence  de  l'ame  et 
k  1'existence  de  Dieu,  la  croyance  h.  rexistence  des  corps.  Selon  Descartes 
1'homme  ne  croirait  k  Pexistence  du  monde  qu'h,  la  suite  d'un  raisonnement,  et 
d'un  raisonnement  assez  complique,  dont  la  base  serait  la  v6racit6  de  Dieu. 
En  fait,  11  n'en  est  pas  ainsi,  et  la  croyance  h  rexistence  du  monde  est  infini- 
ment  plus  voisine  du  point  de  d^part  de  la  pensee.  Or,  une  fois  l'existence 
du  monde  mise  apr^s  celle  de  l'ame  et  celle  de  Dieu,  on  ne  peut  se  le  dissi- 
muler,  la  porte  est  ouverte  a  1'idealisme  et  on  voit  dej^  venir  Malebranche  .  .  . 
CocaiN,  Histoire  g^ndr.  de  la  philosophie.  VIIP  lcQon. 

2  Cartesius  certitudinem  de  existentia  corporum  ex  Dei  veracitate  trahere 
conatus  erat;    quum  enim  perceptioni  sensuum  adiuncta   esset   propensio  invin- 


110  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     11.    De  motivia  certitudinis. 

Coroll.  5.  Neque  ulla  ratione  certa  illa  persuasio,  quam  habe- 
mus  de  existentia  rerum  oxlernarum,  in  solam  propensionem  cae- 
cam  sive  instinctum  vel  fidem,  quae  nos  post  perceptas  ap- 
parentias  subiectivas  ad  admittendum  rerum  externarum  existen- 
tiam  impellat,  resolvi  potest. 

In  quo  errore  haeserunt  Thomas  Reid  et  quae  hunc  secuta  est  schola 
Scotica  ^  Erravit  quoque  Fried.  Henric.  Iacobi,  qui  censuit,  existentiam  cor- 
porum  teneri  fide,  quae  nullo  modo  ad  ullam  cognitionem  proprie  dictam  reducl 
posset  ^.  Quorum  sententia  ideo  est  reicienda ,  quia  illud  non  potest  ad  in- 
stinctum  vel  fidem  referri,  quod  clare  et  distincte  percipitur.  Et  quilibet  sanae 
mentis  homo  propter  propriam  experientiam  persuasum  habet,  se  admittere 
corpora  non  ex  impulsu  instinctivo  vel  ex  actu  fidei,  sed  ideo,  quia  ea  im- 
mediate  sensibus  percipit. 


cibilis ,  qua  ad  certo  arbitrandum,  corpora  revera  esse,  adduceremur ,  iam  fieri 
non  posse,  ut  Deus,  illaesa  veritate,  nos  impellente  hac  ineluctabili  propensione 
in  errorem  adigeret  ut  arbitremur,  corpora  esse,  quum  tamen  revera  nulla  essent. 
Contra  Malebranche  dixit,  istam  propensionem,  qua  ad  arbitrandum,  esse  cor- 
pora,  ferremur,  reapse  invincibilem  non  esse,  sed  nos  hunc  nisum  corrigere  posse 
eo ,  quod  consideraremus ,  Deum  posse  efficere  per  omnipotentiam  suam,  ut, 
omissis  corporibus,  iisdem  mens  nostra  afficeretur  sensationibus ,  ac  si  revera 
corpora  existerent.  Errorem  igitur  non  Deo ,  sed  nobis  incautis  imputandum 
fore.  Ex  quo  concludit,  ad  revelationem  divinam  recurrendum  esse  ei,  qui  de 
corporum  existentia  certitudinem  habere  velit.  Recherche  de  la  v6rit^,  tom.  IV. 
*  Ex  multis,  qui  in  hanc  sententiam  concesserunt,  audiamus  Royer-Collard, 
qui  Thomam  Reid  interpretatur :  „Si  je  viens  k  toucher  un  corps  dur ,  je  suis 
exterieurement  modifie  d'une  certaine  maniere,  je  change  d'etat,  voilk  la  sen- 
sation.  Mais  en  meme  temps  que  je  change  d'6tat,  j'ai  la  conception  subite 
d'une  chose  6tendue  et  solide,  qui  resiste  k  mon  effort.  Non-seulement  je  con- 
^ois  cette  chose,  mais  j'affirme  la  r^alit^  de  son  existence.  Bien  plus,  je  juge 
sans  ddfiance  qu'elle  continuera  d'exister,  quand  je  ne  la  toucherai  plus.  Cest 
cette  connaissance,  et  cette  suite  de  jugements,  qu'elle  implique,  que  nous  ap- 
pelons  perception.  Nous  renfermons  sous  ce  mot  toutes  les  croyances 
qui  se  d^veloppent  dans  1'exercice  des  sens.  .  .  .  Ainsi  c'est  un  acte  de 
foi  naturel,  inevitable,  inexplicable,  anterieur  de  tout  raisonnement,  qui  affirme 
l'etre  et  la  substance  et  les  affirme  comme  permanents  et  comme  causes  de  nos 
sensations  "  Fragments  de  Royer-Collard  in  appendice  ad  opp.  Thomae  Reid, 
edit.  alt.  tom.  4  p.  432.  —  Acccdit  Gratry  :  „La  perception,  comme  le  demontre 
Royer-Collard  apr^s  lcs  Ecofsais,  et  comme  on  Tadmet  aujourd'hui,  implique 
un  acte  de  foi  naturel,  sup6rieur  j\  tout  raisonnement,  et  qu'aucun  raisonnement 
ne  peut  ni  ne  doit  vouloir  remplacer,  sous  peine  de  detruire  la  raison.  Cet 
acte  de  foi  affirme  1'etre."     Logique  tom.  2  p.   19G. 

2  „Ein  Glaube,  dersich  nicht  in  wissenschaftliche  Erkenntniss  auflosen  lasst, 
oflPenbart  uns  das  Dasein  der  Aussenwelt."  —  Id  ipsum  fere  Theod.  Jouffrot: 
„Le  principe  de  toute  certitude  et  de  toute  croyance  est  d'abord  un  acte  de  foi 
aveuglc."     Cours  de  droit  naturel  t.  1  lect.  9. 


1.    De  experientia.     §   1.    De  sensu  externo.  111 

621.  ThOSiS  III '^I  Certitndo  de  rernm  externarum  existentia, 
quam  sensationes  gignnnt  aluntque,  ab  Idealistis  everti  nou  potest. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo;  Eas  res  externas  intel- 
ligimus,  quae  ab  hominibus  corpora  vocari  solent,  ut  sunt  lapi- 
des,  arbores,  heluae,  homiiies. 

Neqiie  tamen  hoc  loco  de  harum  rerum  natura  quidquam  statuere  in  animo 
habemus,  neque  modum  definimus,  quo  illae  res  sese  nobis  manifestent,  neque 
de  modo  quidpiam  dicere  volumus ,  quo  homines  de  corporum  existentia  na- 
turalem  certitudinem  acquirere  soleant;  sed  ad  solam  corporum  existentiam 
advertimus  animum. 

Praenota  2o:  Sensationes  eas  externas  perceptiones  intelligi- 
mus,  quibus  nobis  res  illae  sub  resistentiae  et  extensionis  specie 
repraesentantur ,  quae  excepto  nostro  proprio  corpore  a  nobis  di- 
stinctae  sunt.  Quarum  genera  quinque  esse  visum,  auditum,  tactum, 
gustum,  odoratum,  alibi  (n.  110)  diximus.  Quum  autem  inter  hos 
quinque  sensus  duo:  visus  et  tactus,  eo  excellant,  quod  clarius 
obiectas  sibi  res  externas,  quae  sensus  nostros  afficiant,  a  nobis 
affectis  discernant,  ad  solas  has  duas  sensationes,  quas  discreti- 
vas  vocant,  omissis  reliquis  in  hac  nostra  thesi  attendere  volumus. 
Existere  autem  in  nobis  revera  has  sensationes,  ab  adversariis 
omnibus  ultro  admittitur. 

Praenota  3o:  Quum  omnes,  qui  errore  acosmistico  sunt  irretiti, 
contra  sanorum  hominum  sententiam  non  admittant,  sensationibus 
nostris  aliquid  obiective  reale  et  actuale  repraesentari,  quod  a 
nobis  diversum  sit,  horum  pars  plurima  repraesentationes  nostras 
sensiles  esse  „ideas"  sive  imagines  subiectivas  firmiter  tenent, 
quibus  ideis  nihil  praeter  afFectiones  subiectivas  pro  obiecto  re- 
feratur.     Atque  hic  error  est  Acosmismus  idealisticus. 

Et  duplicem  quidem  Idealismum  acosmisticum  distingui  posse  scimus: 
subiectivum  et  obiectivum.  Uterque  eo  contentus  est,  ut  investigetur  causa 
efficiens,  quae  in  ordine  efficientiae  procreandis  istis  vanis  et  inanibus  imagini- 
bus  satis  sit.  Idealismus  subiectivus  hanc  causam  in  solo  subiecto  cogitante 
reperiri  affirmat.  Quem  Idealismum  ex  veteribus  potissimum  Neoplatonici, 
ex  recentis  aetatis  philosophis  I.  G.  Fjchte  et  qui  eum  magistrum  sunt  secuti, 
proposuerunt.  Idealismum  obiectivum  imprimis  docet  Bkrkeley,  quiDeum 
solum  auctorem  illarum  apparitionum  esse  voluit,  quas  homines  corpora  putent. 

622.  Argumenta.  Arg.  I  (ex  natura  cognitionis).  Sicut  co- 
gnitio  omnis,  ita  etiam  cognitio  sensilis  proxime  non  consideranda 
est  ut  effectus  ab  aliqua  causa  efficiente  productus,  sed  potius  ut 
obiecti  alicuius  secundura  realitatem  repraesentatio  formalis,  sive 
ut  imago,  qua  formaliter  sentienti  repraesentatur  aliqua  res,  uti 
est.     Atqui    Idealismus    omnis    haerens   in    considerationo    priore, 


112  Liber  I.  (III.)   Logica  critica.     11,   De  motivis  certitudinis. 

alteram  omnino  omittit,  atque  ita  cognitionis  omnis  vim  obiecti- 
vam  negat.  Non  cnim  uUi  cognitioni  ut  essentiale  quidpiam  re- 
servari  potest,  quod  cognitioni  sensili  negatur. 

Arg.  II  (ex  adversariorum  concessis).  Idealistae  nos  quas- 
dam,  quas  sensationes  vocemus,  perceptiones  habere  omnes  ad- 
mittunt,  hisque  intervenientibus  nos  de  quorumdam  saltem  phae- 
nomenorum  existentia  certos  fieri  concedunt.  Atqui  eadem  plane 
necessitate  naturae,  qua  existentiam  quorumdam,  quae  illi  vocant 
phaenomena,  percipimus,  haec  phaenomena  revera  esse  res  extra 
nos  existentes  cognoscimus.  Quicumque  igitur  confidentia  ductus 
in  cognitionem  suam,  admittit,  esse  phaenomena,  is  quoque,  modo 
sibi  constare  velit,  etiam  esse  res  corporeas  persuasum  habere  debet. 

Confirmatur  inde,  quod  Idealistarum  argumenta  excluduntur.  Si  phae- 
nomena  corporum  sunt,  corporibus  non  existentibus ,  alterutrum  ex  his  duobus 
cum  adversariis  dicere  oportebit:  aut  phaenomena  ista  in  subiecto  cogitante 
produci  a  solo  hoc  subiecto,  aut  a  Deo.  Atqui  neutrum  dici  potest.  Ergo 
phaenomena  illa  sunt  rerum  externarum  effectus. 

Prob.  min.  Imprimis  ipsum  subiectum  cogitans  istorum  phaenomenorum 
causa  unica  esse  non  potest.  Nam  a)  experientia  teste  sentio ,  me  illa  phae- 
nomena  quoad  partem  eorum  obiectivam  non  efficere,  sed  recipere.  b)  Vellem 
saepe  ista  habere,  neque  tamen  possum.  c)  Et  interdum  ea  experiri  cogor, 
quum  declinare  vellem ,  neque  possum.  d)  Saepenumero  accidit ,  ut  positis 
omnibus  conditionibus,  quae  a  subiecto  pendent,  non  sequatur  sensatio  ,  quara 
exspectamus ;  haec  ergo  etiam  ab  aliqua  vi  externa  pendet  et  conditione  ^ 

Deinde  neque  Deus  istorum  phaenomenorum  causa  esse  potest.  Namque 
Deum  qui  admittunt,  admittent  eum  verum  et  bonum.  Atqui  fieri  non  potest, 
ut  Deus  verax  et  bonus  in  errorem  invincibilem  inducat  crcaturam  rationalem^ 
quae  ad  veritatem  facta  est;  id  autem  faceret,  si  rebus  externis  non  existentibus 
efficeret  ipse  in  nobis  repraesentationes  corporum,  ut  eae  nobis  reapse  exhiben- 
tur.  Etenim  exhiberet  nobis  res,  quae  non  sunt,  ac  si  essent;  atque  ita  im- 
pelleret  nos,  ut  iudicemus,  res  vere  esse,  quae  non  sunt,  eas  res  exquirendas, 
custodiendas  vcl  timendas,  fugiendas  esse,  in  iisque  fundamenta  alicuius  ordinis 
metaphysici  reperiri ,  qui  realis  sit  et  verus.  —  Et  hic  quidem  error  foret  in- 
vincibilis.  Quis  cnim  unquam  hanc  de  reali  rerum  existentia  persuasionem 
valuit  deponere?  Quae  persuasio  nobiscum  quasi  nata,  nobiscum  aucta  et  con- 
tinuo  usu  rationis  confirmata  est.  Neque  ulla  veritas  nobis  evidentior  esse 
potest,  quam  nunc  error  iste.  Si  revera  res  existerent,  num  earum  existentia 
manifestari  posset  apertius? 


^  Dices,  solam  tamen  mentem  reproducere  posse  repraesentationes  olim 
habitas,  eam  ergo  illas  primo  producere  posse.  Resp.,  mentem  reproducere  re- 
praesentationes  istas  minime  ex  se  solam,  sed  hac  in  re  iuvari  speciebus  olim 
forinsecus  acceptis.  Magnum  praeterea  discrimen  est  inter  phaenomena  primo 
per  externos  sensus  habita  et  deinde  per  phantasiam  reproducta.  Differunt  enim 
haec  ab  illis  non  solum  variabilitate,  obscuritate  repraesentationis ,  minore  im- 
pressionis  intensitate,  sed  etiam  ratione  successionis  et  dependentiae. 


1.   De  experientia.     §   1.    De  sensii  externo.  113 

Et  haec  qiiidem,  quae  nunc  diximus,  illa  etiam  confirmant,  quae  primo 
loco  posuimus.  Quis  enim  non  videt,  Deum  etiam  deceptionis  accusandum  esse, 
sl  menti  humanae  vim  repraesentandi  res  externas  contulisset  ut  actu  extra 
mentem  existentes,  quae  tamen  revera  non  essent  ?  ^ 

623.  Corollaria.  Coroll.  1.  Errant,  qui  dicunt,  cognitionem  omnem, 
qua  existeutiam  rerum  externarum  percipiamus,  necessario  esse 
cognitionem  deductivam ,  qua  existentia  corporum  probetur  ex 
existentia  aifectionum  subiectivarum. 

Nam  falso  ponit  haec  sententia,  prius  percipi  a  nobis  afTectiones  illas, 
quarum  causae  sint  corpora,  quum  tamen  revera  affectiones  illae  nullo  modo  ut 
,,obiectum"  cognitum  inter  facultates  nostras  et  res  externas  interiaceant.  Haec 
deinde  opinatio  contradicit  experientiae  omnium  hominum,  qui  probe  sciunt,  se 
aperiendo  oculos,  vel  utendo  auribus,  vel  adhibendo  ad  ligna  manus  non  per- 
cipere  immediate  affectiones ,  ex  quibus  argumento  deductivo  ad  existentiam 
rerum  externarum  perveniant;  sed  immediate  percipi  res  externas  ipsas  earum- 
que  affectiones  obiectivas. 

Coroll.  2.  Ergo  principium  fundamentale,  quo  innixi  corporum 
existentiam  contra  Idealismum  per  scientiam  tuemur,  est  priu- 
cipium  causalitatis  non  quatenus  in  ordine  causae  efficientis  ex- 
postulat  causam  adaequatam,  sed  potius  quatenus  in  ordine  causae 
formalis  postulat,  ut  sit  id,  quod  per  cognitionem  cognoscenti 
formaliter  exhibetur  et  obicitur. 

Et  revera ,  quo  accuratius  quis  negotium  sensationis ,  ut  in  rerum  natura 
est  et  absolvitur,  perpenderit,  eo  clarius  perspiciet,  res  externas  non  solum  ra- 
tionem  causarum  habere ,  quae  afPectiones  varias  in  organis  nostria  efficiant, 
sed  insuper  habere  rationem  obiectorum,  quae  se  ipsa  cognitioni  nostrae 
patefaciant  et  obiciant  et  formaliter  sistant  ut  immediate  cognoscenda  in  se 
ipsis.  Qua  de  re  Aquinas,  attendens  ignem,  observat:  Si  ignis  nihil  esset  nisi 
causa  calorem  in  organo  efficiens,  „tactus,  etsi  sentiret  calorem,  non  tamen  sen- 
tiret  calorem  ignis,  nec  sentiret,  ignem  esse  calidum"  ^. 

624.  ThesiS  IV*^:  Sensnum  externorum  yeracitas  iis  omnibus, 
qni  vel  aliquam  certitudinem  admittunt,  vere  demonstrari  potest. 

Ad  statum  qnaestionis.  Praenota:  Non  dicimus,  sensuum  vera- 
citatem  absolute  vel  simpliciter  demonstrari  posse,  sed  quibusdam 
hominibus  id  fieri  posse   affirmamus,   iis   videlicet,   qui   concedunt 


1  Quodsi  quis  contra  ea,  quae  diximus,  dubitare  velit,  hoc  argumento  id 
tantum  probari,  necesse  esse,  ut  existat  aliquid  extra  nos,  quod  sit  repraesen- 
tationum  nostrarum  c  a  u  s  a ,  non  vero  existere  illud,  quod  his  repraesentationibus 
nostris  exhibeatur  tanquam  obiectum:  is  meminerit,  non  fuisse  nobis  propo- 
situm,  ut  hoc  argumento  aliud  evinceremus,  quam  ut  confutemus  adversarios. 

2  Ita  nobis  iste  locus  interpretandus  esse  videtur.  Quaest.  disput.  q.  3 
de  pot.  a.  7. 

Pesch,   Logica     II.  8 


114  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II,    De  motivis  certitudinis. 

nobis  aliquid,  unde  tamquam  ex  principio  per  demonstrationem 
ad  probandam  existentiam  corporum  proficisci  possimus. 

Argumentum  (ex  conceptu  demonstrationis).  Ad  demonstra- 
tionem  respectivam  satis  est  et  requiritur,  ut  ab  eo,  adversus  quem 
instituitur  domonstratio,  admittantur  principia,  ex  quibus  per  legi- 
timam  deductionem  conclusio  cogi  possit.  Atqui  ab  eo,  qui  vel 
aliquam  certitudinem  admittit,  admittuntur  quoque  eius  generis  prin- 
cipia,  unde  existentia  corporum  deduci  potest;  velut  quum  per- 
mittit,  facultati  cognoscitivae  manifestanti  veritatem  fidendum  esse; 
vel   admittendum  esse,    quod   verum  esse  immediate  cognoscam  ^ 

Confirmatur  ex  existentia  scientiae  empiricae,  quam  adversariorum  multi 
agnoscunt  maximique  faciunt.  Si  enim  sensibus  fidere  non  possumus,  iam  nuUa 
de  ulla  re  externa  certitudo  esse  potest.  Et  scientia  empirica  non  erit  nisi  de 
vanis  apparentiis  exortis  ex  indole  subiectiva.  Et  miserrime  actum  erit  de 
geologia,  palaeontologia,  astronomia. 

Confirmari  etiam  potest  id,  quod  diximus,  ex  ipsis  sensuum  fallaciis,  quas 
adversarii  in  ore  habent.  Nemo  enim  de  his  fallaciis  dicere  potest,  nisi  con- 
fiteatur,  sensus  per  se  verum  dicere,  neque  nos  semper  falli  sensibus.  Et  ipsi 
adversarii  saepenumero  fallacias  sensuum ,  quae  accidunt ,  ex  rebus  vel  con- 
ditionibus  explicare  conantur,  quas  extra  actum  cognoscendi  existere  ponunt. 

625.  Scholia.  Schol.  1.  Quaeri  hoc  loco  potest,  utrum  iudicium, 
quo  intellectus  corpora  existere  iudicat,  immediatum  sit  an  me- 
diatum  vocari  debeat.  In  qua  re  observandum  est,  mediatum  et 
immediatum  duplici  ratione  intelligi  posse.  Primo  eoque  usita- 
tiore  modo  iudicium  immediatum  dicitur,  si  subiectum,  cui 
corpora  per  sensum  praesentia  fiunt,  eadem  intuetur;  mediatum, 
si  intellectus  per  quoddam  ratiocinium  ex  sensatione  existentiam 
corporum  cognoscit.  Secundo  modo  immediatum  dici  potest, 
quum  intellectus  per  se,  sine  uUa  relatione  sensuum,  corpora 
cognitione  sua  attingit;  mediatum  autem,  si  intellectus  corpora 
non  cognoscit,  nisi  quatenus  ea  per  sensationem  subiecto  praesentia 
fiunt.  Itaque  si  modus  prior  intelligatur ,  cognitio,  qua  corpora 
ab  homine  cognoscuntur,  immediata  est  (n.  614  Scliol.  2).  Si 
autem  altero  modo  immediatum  et  mediatum  dicatur,  cognitio 
corporum,  quantum  ad  intellectum  spectat,  mediata  est;  requi- 
ritur  enim,  ut  sensus  aliquis  ad  hoc  praevertat,  ut  intellectus  hu- 
manus  corpora  cognoscat. 

li,  qui  rei  veritate  ducti  certitudinem  de  corporum  externorum  existentia 
immcdiatam  esse  arbitrantur,  non  eadem  ratione  explicant  ortum  illius  cer- 
titudinis.     Alii   enim   hanc   certitudinem   in   mente  nostra   propensione   quadam 


^  Cfr.  A.  RiEHi.,  Der  philosoph.  Kriticismus.  II.  2.  p.  109  sqq. 


1.   De  experientia.     §   1.    Dc  sensu  externo.  115 

invincibili  produci  docent,  quae  utpote  fundata  in  ipsa  nostra  natura  omnino 
recta  supponenda  sit,  nec  ullam  in  negotio  sensationis  perceptionem  proprie 
dictam  intervenire.  (In  qua  sententia  inter  alios  I.  M'Cosh  haerere  videtur.)  ^ 
—  Alii  contra  certitudinem  sensuum  hac  ratione  immediatam  esse  censent,  ut 
sensatio  sit  vera  et  proprie  dicta  rerum  perceptio;  quum  autem  nihil  percipi 
possit,  quod  non  sit,  necesse  esse,  ut  res,  quae  percipiantur,  etiam  existant.  Et 
haec  sententia  vera  est,  id  ^quod  ex  supra  dictis  satis  liquet. 

626.  Scliol  2.  Certitudo,  qiiam  natura  duce  de  existentia 
rerum  externarum  habemus,  etiamsi  ea  ratione  est  hypothetica, 
quod  sensum  res  illas  manifestautem  supponit,  et  ea  etiam  ratione, 
quod  Deum  repraesentationes  sensibiles  non  effecisse  supponit, 
tamen  certitudini  absolutae  omnino  aequivalet.  Nam  sensationi 
innititur,  quae  immediate  apprehendit  res  externas. 

Neque  obstat,  quod  mens  vulgaris  non  videt,  Deum  non  posse  excitare 
eensationes  omissis  corporibus.  Primo  enim  de  hac  re  possibili  ne  cogitat 
quidem :  apprehensio  autem  huius  possibilitatis  non  foret  nisi  difficultas  quae- 
dam,  quae  solvenda  esset;  sed  ad  certitudinem  alicuius  rei  non  est  opus,  nosse 
omnes  difficultates,  quae  contra  obici  possent;  satis  est  enim,  rem  ipsam  videre. 
Secundo  neque  necesse  est,  ut  mens  de  ea  possibilitate  cogitet,  quia  certitudo 
cxistentiae  corporum  per  se  pendet  ab  obiectivitate  sensationis,  quam  omnes 
homines  naturaliter  percipiunt,  cuius  sensationis  natura  est,  ut  obiectum 
sit  praesens.  Apprehendentes  ergo  homines  obiectum  praesens,  de  eo  esse 
non  certi  non  possunt ,  quum  ab  eiusdem  evidentia  corum  assensus  deter- 
minetur  -. 

Scliol.  3.  Certitudo,  quam  per  reflexionem  philosophicam 
de  existentia  corporum  habemus,  est  absoluta  et  reductive  meta- 
physica.  Si  enim  corpora  illa,  quae  sentire  nobis  videmur,  non 
essent,  principium  causalitatis,  cui  vis  metaphysica  recte  attri- 
buitur,  negandum  esset.  Periret  quoque  certitudo  de  Dei  veritate 
et  bonitate,  quam  metaphysice  certam  esse  suo  loco  ostendunt 
philosophi.  —  Certitudo  autem,  quam  de  alicuius  corporis  deter- 
minati  existentia  habemus,  per  se  quidem  physica  est  et  hypo- 
thetica  (n.  483).  Quodsi  sensatio  omnino  constans  est  et  uniformis, 
ita  ut  nulla  suspicio  oriri  possit,  Deum  legi  generali  derogasse, 
certitudo  est  absoluta  atque  etiam  reductive  metaphysica. 

627.  Respondenda  ad  dubitandi  rationes  initio  (n.  007)  positas.  (Ad  1.) 
Saepe  accidit,  ut  homines  incaute  rebus  attribuant,  quod  sensationum  proprium 
€3t,  velut  pueruli,  qui  iucunditatem  saporis  iudicant  esse  permanentem  sacchari 
proprietatem,  vel  vecti  in  navi  omnesripas  moveri  ct  transvolare  arbitrantur  (n.  613). 
Ex  quo  confirmatur,  sensationem  per  se  aptam  esse,  ut  id  in  ea  appareat,  quod 
revera  cst. 


^  In  libro  :  Intuitions  of  the  mind  inductively  investigated. 
2  Palmikri,  Logica.  thes.   12  Coroll. 

8* 


116  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     11.   De  motivis.  certitudinia. 

(Ad  2.)  Erravit  Heraclitus  ,  qiium  omnia  in  solo  Fieri  collocata  esse 
diceret.  Et  per  iniuriam  sensus  mendacii  accusavit  eo,  quod  non  omnes  mu- 
tationes,  quae  in  rebus  contingerent ,  nobis  manifestarent.  Erraverunt  Eleatici, 
qui  omnia  esse  „ens  unum"  dicerent.  Et  multo  tutius  fidendum  est  sensibus 
testantibus  rerum  multiplicitatem,  quam  Eleaticis  delirantibus  de  omnium  rerum 
unitate.  Erravit  quoque  Democritus,  qui  si  intellectui  credit  testanti  atomos, 
sensibus  credere  debet  testantibus,  esse  corpora  quantitate  et  qualitatibus  affecta. 

628.  (Ad  3.)  Quum  veritas  falsitasve  repraesentationis  sensilis  in  quaestione 
veraatur,  imprimis  inter  repraesentationem  falsam  et  coartatam  sive  imperfectam 
distinguendum  est.  Omnes  enira  eius  generis  repraesentationes  a  natura  mancae 
quodammodo  sunt  et  inchoatae;  neque  ulla  rem  ex  omni  genere  exhibet,  ut 
haec  in  se  est;  sed  multa  omittit,  tacet.  Et  permultae  res  non  absolute,  i.  e. 
ab  omni  additamento  subicctivo  solutas,  repraesentant,  sed  simul  etiam  affectiones 
impressionesque,  quas  res  in  nostris  organis  efficiunt,  secundario  addunt,  ita  ut 
haud  raro  difficile  sit  nobis  distinguere,  quid  sensationis  obiectivae  tribuendum 
sit  rebus  externis,  quid  ad  affectiones  subiectivas  trahendum ;  id  quod  in  caloris 
perceptione  manifestum  est.  Et  quia  sensationes  ex  naturae  instituto  ad  id 
destinatae  sunt,  ut  primario  nobis  res  obiectivas ,  ut  eae  absolute  sunt  in  se, 
patefaciant,  periculum  est,  ne  incauti  rebus  tribuant,  quod  solum  ad  secun- 
dariam  affectionum  subiectivarum  perceptionem  pertinet;  quod  iterum  in  per- 
cepto  calore  satis  perspicitur.  Accidere  enim  potest ,  ut  eadem  aqua  alteri 
manui  frigidiori  appareat  calida,  alteri  manui  calidiori  appareat  frigida. 

Verum  quis  non  videt,  aliud  esse  „tacere",  confusa  vel  incerta  voce  loqui, 
aliud  esse  „mentiri",  sive  per  se  ad  id  tendere,  ut  res  aliter  sint  in  repraesen- 
tatione,  aliter  in  se  ipsis  ?  Sunt  igitur  repraesentationes  sensiles  sub  multiplici 
respectu  imperfectae  quidem,  sed  non  sunt  mendaces.  Sescentas  imagines 
repereris ,  quae  a  perfectione  repraesentationis  deficiunt ;  neque  tamen  eas  ea- 
propter  mendacii  accusabis.  Imperfectae  autem  illae  rerum  repraesentationes, 
quas  per  sensus  primo  acquirimus,  aliis  repraesentationibus  sensilibus,  quae  ad- 
dantur,  saepe  corrigi  vel  ad  maiorem  accurationem  evehi  possunt.  Et  saepius 
etiam  reflexionc  illa  perfici  possunt  et  ad  realitatem  obiectorum  propius  ad- 
moveri,  qua  intellectus  conditiones  subiectivas  et  obiectivas  sensationis  per- 
scrutatur.  Cuius  rei  exemplum  sunt  motus  astronomici  (n.  612,  1),  de  quibus 
homines,  relicti  obviae  impressioni  naturali,  iudicium  ferre  solent,  quod  falsum 
est  per  accidens.  Noluit  enim  natura  sensus  nostros  ea  perfectione  donare,  ut 
de  siderum  distantia  et  magnitudine  ex  sola  impressione  sensili  iudicare  pos- 
sint.  Et  ea  animalia,  quorum  interest,  ut  aliquid  de  vera  siderum  distantia, 
motione,  magnitudine  discant,  intellectu  instruxit,  quo  defectus  sensuum  sup- 
pleri  possit  ^ 

629.  (Ad  4.)  Sensationes  et  secundum  entitatem  suam  spectari  possunt  et 
secundum  Esse   obiectivum   in  iis    repraesentatum.     Si   secundum   hoc  Esse  re- 


*  Hac  de  re  Ueberweg  :  „Eine  Wahrnehmung  kann  schon  durch  andere, 
genauere  Wahrnehmungen  berichtigt,  d.  h.  der  Uebereinstimmung  mit  dem, 
was  an  sich  ist,  nilher  gebracht  werden ;  eine  hohere  Stufc  liegt  in  der  Reflexion 
auf  ausserc  subjective  Bedingungen  der  Walirnehmung  . .  .  wiederum  eine  hohere 
Stufe  . .  .  in  der  physikalisch-physiologischen  und  in  der  psychologisch-logischen 
Betrachtung."     System  der  Logik  §  36  p.  96. 


1.   De  experientia.     §   1.    De  sensu  externo.  117 

praesentatum  accipiantur,  non  sunt  sutiectivum  quid,  sed  obiectivum  et  externum; 
quamobrem  etiam  virtus  rcpraesentandi  essentialiter  respectum  ad  res  obiectivas 
involvit.  Si  secundum  entitatem  spectentur,  sunt  quidem  subiectivum  quid,  sed 
ita  tamen,  ut  causa  obiective  formaliter  determinans  non  sit  in  nobis,  sed  extra 
nos.  Sensationes  igitur  praeter  formalitatem  subiectivam  involvunt  formali- 
tatem  obiectivam. 

Sed  ohiciunt  Monistae  (Pantheistae)  sive  illi,  qui  distinctionem  rei  obiectae 
et  subiecti  cogitantis  negant :  Mundus  externus  in  mentem  agere  non  potest; 
quidquid  igitur  mens  percipit,  id  ex  sese  producere  debet.  Ergo  Esse  quoddam 
ex  mente  tractum  sive  ideale  quiddam  est  id,  quod  nos  putamus  esse  corpora. 
Resp.:  Non  oportet,  ut  corpora  physice  agant  in  solam  mentem;  sed  satis  est, 
ea  agere  in  organum  vivum ,  quod  est  constitutum  ex  potentia  cognoscitiva 
animae  et  mole  corporea  apte  disposita;  et  interveniente  hac  actione  rerum  in 
organa,  et  actione  cognoscitiva  organorum  cognoscimus  res  externas.  —  Instat: 
Sed  cognitum  esse  debet  in  cognoscente;  quapropter  ad  cognitionem  requiritur 
cognoscentis  et  cogniti  identitas.  Besp.:  Non  ita.  Ad  cognitionem  requiritur 
quidem  unio  secundum  repraesentationem,  non  autem  secundum  naturam.  Quae 
unio  eo  efficitur,  quod  obiectum  in  subiectum  ingreditur;  non  secundum  enti- 
tatem,  sed  secundum  speciem  similitudinis.  —  Instat:  Sicut  actio  omnis,  ita 
etiam  cognitio  sensitiva  obiectum  suum  non  supponit,  sed  ponit:  id  igitur  co- 
gnoscimus,  quod  effecimus.  Besp.:  Cognitio  sensitiva  ponit  et  exprimit  illam 
speciem,  qua  obiectum  exhibetur  ut  cognitum.  Hoc  autem  obiectum  a  co- 
gnitione  supponitur,  non  ponitur.  Rem  enim  non  efficit  eognitio,  sed  rem,  quae 
iam  est,  notam  facit. 

Occurrunt  nobis  alii  hocce  modo :  Nunquam  ego  rem  ullam  cognoscere 
possum  me  ipso  omisso;  ergo  semper  cognosco  me  ipsum  et  affectiones  meas. 
Besp. :  Dist.  antec. :  Rem  cognoscere  non  possum  me  ipso  omisso  ut  subiecto 
cognoscente,  conc.  antec. ;  ut  obiecto  cognito,  subdist.  tanquam  ea  re,  quae  co- 
gnitione  repraesentetur ,  neg.  antec;  tanquam  eo ,  cui  res  repraesentetur ,  conc. 
antec.  Itaque  duplex  obiectum  distingui  potest:  obiectum  proprium  est  id,  quod 
cognosco  in  recto  quodque  mihi  cognoscendo  repraesento;  et  obiectum  im- 
proprie  dictum  vel  in  obliquo  sum  imprimis  egomet  ipse ,  quatenus  in  actu 
exercito  sive  concomitanter  in  actibus  sive  affectionibus  meis  cognosco  me 
ipsum  tanquam  eum,  cui  res  obiecta  repraesentatur.  Quodsi  reflexione  co- 
gnitionem  meam  perficere  velim,  me  ipsum  actumque  meum  cognitioni  meae 
directe  obicere  possum. 

630.  (Ad  5.)    Obiectura   extraneum   inest   in   cognoscente   per   speciem   vi- 

cariam,  quae  species  menti  cognoscenti  non  ut  res  cognoscenda  obicitur,  sed  ut 
medium  rei  cognoscendae  subservit.  De  cetero  haec  eadem ,  quae  de  „ponte" 
sive  transitu  agitatur  difficultas,  etiam  ipsis  Idealistis  est  devoranda.  Etiamsi 
enim  phaenomena  subiectiva  sunt  „immanentia"  sive  subiectiva  secundum  quid, 
quatenus  intra  subiectum  cognoscens  existunt,  tamen  sunt  „transcendentia"  sive 
obiectiva  simpliciter,  quatenus  actui  cognoacenti  obversantur  ut  cognita  et  ab 
ipso  actu  cognoscente  distincta. 

Obiciunt:  Corpora  externa  aut  immediate  a  nobis  percipi  dicuntur  aut 
mediate.  Atqui  neutrum  fieri  potest.  Non  immediate:  nam  id  tantum  immediate 
percipere  possumus,  quod  est  in  nobis.  Neque  mediate:  nam  obiectum  illud 
immediatum  et  intermedium ,    ex    quo    cognito  ad  cognoscenda   illa  corpora  du- 


118  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

ceremur,  putari  debet  esse  effectus  productus  ex  causa  duplici :  a  mente  nostra 
et  ab  ignota  re  nescio  qua  externa  ^  Quam  autem  huius  obiecti  partem  uni- 
cuique  causae  ascribere  debeamus ,  plane  ignoramus.  Resp. :  Si  voce  „im- 
mediate"  negatur  obiectum  intermediura,  corpora  cognoscuntur  immediate;  si 
ea  voce  negetur  etiam  medium,  quo  cognoscantur  corpora,  haec  cognoscuntur 
mediate.  Ponimus  igitur,  cam  esse  cognitionis  omnis  naturam,  ut  formalitate 
non  solum  subiectiva  determinata  sit,  sed  etiam  obiectiva  determinari  possit,  qua 
fiat,  ut  rem  externam  exhibeat  ut  cognitam. 

Sed  dices:  Per  speciem ,  quae  inest  in  subiecto  cognoscente,  res  extema 
cognosci  non  potest.  Ut  enim  specie  immancnte  cognosceretur  res  externa,  haec 
species  naturam  rei  externae,  et  non  subiecti  cognoscentis  prae  ate 
ferre  debet.  Sed  prae  se  fert  modum  sive  naturam  subiecti  cognoscentis ,  se- 
cundum  illud  vulgare:  Quidquid  in  aliqua  re  suscipitur,  ad  modum  recipientis 
reclpitur.  Sunt  igitur  species  illae  nihil  aliud,  nisi  eilectus  in  sensibus  pro- 
ducti  secundum  naturam  sensuum  et  non  obiectorum.  Verum  respondeo,  species 
illas,  quum  duplici  ratione  considerari  possint,  si  spectentur  entitative,  modum 
subiecti  habere;  si  repraesentative ,  modum  rerum  externarum  prae  se  ferre, 
atque  ita  nobis  patefacere  res  externas. 

(Ad  6.J  Negandum  est,  ipsum  Esse  corporum  nihil  aliud  esse  quam 
„percipi";  sed  „pcrcipi"  est  relatio,  quae  ipsi  Esse  corporum  additur  et  ab 
illo  iterum  separari  potest.  In  „percipi"  ipsum  Esse  quodammodo  latet  vel 
potius  apparet.  Ideo  ea,  quae  sunt,  percipi  possunt,  quia  sunt;  et  quia  existunt 
entia^  quae  facultate  perceptiva  sunt  praedita. 

631.  (Ad  7.J    Non   certe  Deus    caret    omnipotentia,    qua   possit    corporibus 

etiam  non  existentibus  omnes  in  omnibus  hominibus  repraesentationes  sensiles 
efficere.  Potentia  igitur  absoluta  Deus  id  potest,  non  autem  potest  potentia 
comparata  cum  veracitate  et  sapientia.  Nihil  quidem  obstat,  ne  Deus  sapiens 
et  verax  in  re  particulari  ex  fine  se  digno  iisque  in  adiunctis  ,  ut  error  vitari 
vel  detegi  possit,  aliquam  in  organis  humanis  sensilem  repraesentationem  ef- 
ficiat.  At  qui  fieri  possit,  ut  Deus  sapiens  et  verax  eas  omnes  repraesentationes 
efficiat,  quibus  ad  persuasionem  de  corporum  extra  nos  existentia  addueimur? 
Nam  homo  quilibet  natura  duce  scit,  sibi  sensationibus  constantibus  et  unifor- 
mibus  et  cum  ineluctabili  necessitate  coniunctis  exhiberi  corpora  ut  praesentia 
et  re  existentia  ita,  ut  rationabiliter  suspicari  minime  possit,  has  sensationes  a 
Deo  per  miraculum  excitari.  Quis  autem  putet,  Deum  bonitatem  suam,  vera- 
citatem ,  sapientiam  adeo  violare  posse,  ut  constanter  et  invincibiliter  nos  de- 
cipiat  dederitque  nobis  facultatem,  quae  natura  sua  nos  in  errorem  adduceret, 
quem  noa  veritatis  avidi  nisu  contrario  frustra  corrigere  conaremur?  Cuius- 
raodi  errore  nemo  non  videt  perverti  universum  ordinem  rationalem.  Quod 
praeclare  his  verbis  Tertullianus  increpans  Academicos:  „Quid ,  inquit,  agis, 
Academice  procacissime?  Totiim  vitae  statum  evertis,  omnem  naturae  ordinem 
turbas,  ipsius  Dci  providentiam  excaccas ,  quum  cunctis  operibus  auis  intelli- 
gendis,    incolcndis,    dispensandis    fruendisque    fallaces    ac    mendaces   dominos, 


^  Hanc  dubitationem  los.  Delboeuf  hac  formula  proposuit:  A  =  f  (a  x) 
qua  significaretur ,  A  sive  rera  realem  eruendam  quasi  csse  ex  a,  i.  e.  ex 
modo,  quo  nobis  appareat,  et  ex  x,  i.  e.  ex  natura  mentis  nostrae.  Logic- 
p.  35,  71,  93,  105. 


1.   De  experientia.     §   1.    De  sensii  externo.  119 

praefecerit  sensus?  Annon  istis  conditio  universa  subministratur  ?  Annon  per 
istos  secunda  quoque  mundi  instructio  accessit,  tot  artes,  tot  ingenia,  tot  studia. 
negotia,  officia,  commercia,  remedia,  consilia,  solatia,  virtus,  cultus,  ornatusque? 
Omnia  totum  vitae  saporem  condierunt,  dum  per  hos  sensus  omnium  homo 
aniraal  rationale  dignoscitur  intelligentiae  capax,  et  ipsius  Academiae."  ^ 

Nec  vero  audiendi,  qui  Deum  putabunt  errorem  necessarium,  constantem, 
invincibilem  permittere  posse  in  omnibus  hominibus,  quum  eiusmodi  errorera 
reapse  permittat  in  amentibus.  Nam  aliud  est,  Deum  in  aliquo  individuo  non 
impedire,  ne  defectus  accidat  ex  laesione  organica;  aliud ,  in  omnibus  hunc 
defectum  intendere  tanquara  raedium  naturale  ad  assequendos  fines  in  hii- 
mano  genere.  Illa  igitur  in  delirantibus  et  somniantibus  propensio  non  est  per 
se  invincibilis,  sed  per  accidens  tantum  ob  defectum  conditionis  naturalis.  Si 
enim  retlectere  illi  possent,  errorem  certe  deponerent.  —  Sed  obiciunt  isti,  er- 
rorera  istum  universalem  a  ratione  corrigi  posse;  non  ergo  esse  invincibilem. 
Quibus  respondendum  est,  rationi  humanae  apertum  esse,  Deum  non  posse  uni- 
versum  genus  per  naturam  ad  araplectendum  errorem  adigere.  —  Verum  contra 
isti:  Ratio,  inquiunt,  docet.  Deura  non  efficere  quidquam  mediis  pluribus,  si 
pauciora  satis  sint.  Sed  Deus  potuit  per  omnipotentiara  suam  repraesentationes 
corporura  nobis  exhibere,  neque  ad  id  opus  erat,  ut  crearet  corpora.  Sed  re- 
spondeo ,  Deo  finem  in  promptu  esse  posse,  propter  quem  „plura"  adhibenda 
sint.  Si  Deus  nihil  voluisset,  nisi  in  organis  nostris  excitari  utcuraque  aliquas 
affectiones,  corporibus  sane  opus  non  fuisset;  si  autem  voluit,  percipi  res  cor- 
poreas,  easque  adhiberi  ad  finera  altiorera,  certe  etiam  necesse  fuit,  has  res  re- 
vera  praesto  esse. 

Neque  desunt  adversarii ,  qui  timeant ,  ne  genius  nescio  quis  malignus 
nobis  continenter  obiciat  vana  simulacra.  Sed  tiraorem  deponere  possunt. 
Deus  enim,  quura  sit  naturae  auctor,  permittere  non  potuit,  ut  a  quopiara  tanto 
ludibrio  habearaur,  quura  praesertim  nulla  res  nobis  in  promptu  sit,  qua  illu- 
sionera  istara  detegere  vel  vitare  possimus.  Potius  igitur  istis  malus  genius 
istura  tiraorem  iniecit,  quam  nobis  persuasionem  firmara  de  existentia  corporum. 

632.  (Ad  8.)  Errant,  qui  existentiam  corporum  ex  Dei  existentia  et  vera- 
citate  deraonstrari  dicunt.  Nam  si  firma  illa,  quae  de  existentia  corporum  ex 
imraediata  perceptione  nascitur  persuasio ,  non  est  vera ,  iam  neque  vera  est 
cognitio,  quae  nos  Deum  existere  et  veracem  esse  docet,  neque  ulla  est  facultas, 
qua  verura  attingere  possiraus.  Neque  raro  ab  iis,  qui  eius  generis  arguraen- 
tationes  proferunt,  circulus  vitiosus  coramittitur.  —  Rectissirae  taraen  haec 
demonstratio  adhiberi  potest  ut  „arguraentum  ad  hominera"  contra  eos  adver- 
sarios,  qui  veracitatem  Dei  et  sapientiam  admittunt  et  de  corporum  existentia 
movent  dubia. 

(Ad  9.)  Licet  non  cognoscamus  omnia,  quae  a  viribus  mentis  nostrae 
effici  possint,  tamen  ex  natura  sensationum  nostrarum  satis  apparet,  has  solis 
illis  viribus  effici  non  posse.  Non  igitur  oportet,  ut  omnes  vires  raentis  co- 
gnoscamus  positive;  sed  satis  est,  ut  cognoscamus  negative,  i.  e.  ut  vi- 
deamus,  quid  viribus  illis  effici  non  possit. 

633.  Solvxmtur,  quae  restant  dubia.  Dicunt  1":  Inter  sensationes  et  corpora 
nulla  est  relatio    aut   proportio.     Ergo    ex    sensationibus   corpora    cognosci  non 


*  De  anima  c.  17. 


120  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     11.    De  motivis  certitudinis. 

possunt.  Resp. :  Dist.  M.  Non  est  relatio  sive  proportio  entitatis,  conc.  M. ; 
non  est  relatio  causalitatis  et  repraesentationis ,  neg.  M.  Itaque  revera  inter 
sensationes  et  corpora  est  relatio  dependentiae,  non  solum  illius,  quae  est  inter 
effectum  et  causam,  sed  etiam  eius,  quae  est  inter  repraesentationem  ut  effectum 
formalem  et  rem  repraesentatam  ut  causam  (obiective)  formalem. 

Dicunt  2^':  Etiamsi  essent  corpora,  ea  tamen  nullo  modo  repraesentationes 
vitales  efficere  possent.  Nam  inter  causam  et  effectum  debet  esse  proportio, 
quae  nulla  est  inter  actus  vitales  et  corpora  bruta.  Resp. :  Effectus  sane  causae 
totali  proportionatus  esse  debet;  at  corpora  esse  dicimus  causam  partialem 
tantum.  Itaque  adhibita  distinctione  negamus ,  inter  perceptiones  sensiles  et 
corpora  nullam  esse  proportionem  repraesentationis.  Quod  si  proportio 
efficientiae  attendatur,  subdistinctione  opus  est:  non  enim  est  proportio 
liaec  spectato  toto  cognitionis  actu  5  est  tamen  proportio  haec  spectata  illa  mo- 
dificatione  organica  sive  immutatione  naturali,  qua  organum  ad  eliciendum 
actum  cognoscitivum  disponitur  et  determinatur. 

Dicunt  3":  Ut  per  sensus  de  rebus  externis  vere  certi  esse  possimus,  re- 
quiritur,  ut  antea  naturam  nostrorum  sensuum  cognitam  habeamus,  atque  etiam 
normas,  secundum  quas  in  usu  sensuum  externorum  agendum  sit.  Atqui  hanc 
cognitionem  habere  non  possumus,  nisi  sensibus  externis  adhibitis.  Ergo  tota 
res  in  circulo  vitioso  vertitur.  Resp.:  Sicut  ad  manducandum  et  digerendum, 
quantum  satis  sit,  non  requiritur,  ut  antea  naturam  et  aptitudinem  dentium 
stomachive  cognoscamus ;  ita  ad  sentiendum  corpora,  quantum  satis  sit,  minime 
requiritur,  ut  antea  naturam  normasve  sensationum  cognitas  habeamus.  Sed 
ipso  usu  satis  id  cognoscimus,  et  hanc  sane  cognitionem  post  usum  perficere 
possumus. 

Dicunt  4f\-  Repraesentationes  rerum  omnino  ab  indole  et  natura  sentientia 
pendent  ^  Quis  enim  dubitet,  rem  eandem  aliam  apparere  muscae,  aliam  pisci, 
aliam  liomini?  Et  ipsorum  liominum  iudicia  de  corporum  qualitatibus  omnino 
diversa  sunt.  Ergo  nulla  est  vis  obiectiva  repraesentationum  nostrarum  sen- 
silium.  Resp. :  Non  est  dubium ,  quin  et  coraplexus  affectionum  rerumve  ob- 
iectivarum ,  quae  ab  ente  sensitivo  percipi  possunt,  atque  etiam  huius  percep- 
tionis  rectitudo  a  dispositione  organica  sentientis  pendeat.  Sed  haec  dispositio, 
quum  ad  naturalem  facultatis  cognoscitivae  aptitudinem  pertineat,  per  se  semper 
ea  est,  ut  perceptio  recta  et  rei  externae  consentanea  efficiatur,  etiamsi  per  ac- 
cidens  propter  aliquem  defectum.  qui  praeter  intentionem  naturae  contingat, 
perceptio  falsa  effici  possit  (ut  accidit  in  iis,  qui  Daltonismo  affecti  sunt). 
Praeterea  haec  dispositio  ex  naturae  ordine  in  aliis  animantibus  alia  est;  alius 
est  enim  araneae  oculus,  alius  aquilae,  alius  hominis.  Quae  diversitas  pro  rec- 
titudine  perceptionis  vim  nullam  habet,  sed  id  tantum  efficit,  ut  aranea  vel 
aquila  aliqua  videat,  quae  hominem  lateant.  A  subiectivae  dispositionis  diversi- 
tate  pendet  quoque  affectionum  varietas,  quae  in  parte  appetitiva  variorum  ani- 
mantium    ex   habitis    sensationibus    insunt.     Non   enim    res   tantum    externae   a 


^  Dicit  Helmholtz  :  „Eine  Vorstellung  verlangen ,  welclie  unvcrandert  die 
Natur  des  Vorgestellten  wiedergabe,  also  im  absoluteu  Sinne  -w&hT  -ware,  wiirde 
lieissen,  eine  Wirkung  vcrlangen,  welche  vollkommen  unabhiingig  wiire  von  der 
Natur  desjenigen  Subjectes,  auf  welches  eingewirkt  wird  ;  was  ein  handgreiflicher 
Widerspruch  wiire."     Physiol.  Optik,  Einleit.  zum  3.  Abschnitt. 


1.    De  experientia.     §  l.    De  sensu  externo.  121 

sentiente  sentiuntur,  sed  impressiones  etiam  organicae,  quas  res  externae  in 
sentiente  efficiunt,  concomitanter  a  sentiente  sentiuntur.  —  Dicesporro:  Animalia 
tamen  multa  sentiunt  ut  fugienda,  quae  homo  fortasse  sentit  ut  appetenda. 
Resp.:  Sit  ita.  At  quid  tibi  haec  res  negotii  facessit?  Unaquaeque  enim  species 
animalium  rebus,  quibus  forinsecus  afficitur,  ita  afficitur,  ut  natura  fert  quum 
obiecti  percepti,  tum  subiecti  percipientis.  Et  brutis  sensus  non  sunt  dati  ut 
inde  hauriant  intelligibilem  veritatem,  sed  tantum  propter  vitae  animalis  necessi- 
tatem.  Unde  perceptio  affectionum  subiectivarum  apud  bruta  primas  partes 
tenet.     Quae  affectio  pro  diversitate  naturae  animalis  diversa  esse  debet. 

Ohicies:  Uni  etiam  homini  sapit,  quod  alteri  displicet,  et  una  eademque 
res  alteri  delicias,  alteri  nauseam  creat.  Ergo  hominum  iudicia  de  qualitatibus 
corporum  omnino  diversa  sunt.  Resp. :  Imprimis  distinguere  oportet  inter  af- 
fectiones  ex  subiecto  natas  et  in  subiecto  inhaerentes,  et  affectiones,  quae 
natura  duce  rebus  externis  attribuuntur.  Et  hae  affectiones,  quae  attribuuntur 
rebus,  iterum  duplices  esse  possunt:  aut  enim  iudicamus,  eas  absolute  extra  nos 
esse,  aut  eas  in  rebus  ad  nos  relatis  inesse  ponimus.  Perspicuum  autem  est, 
affectiones  subiectivas  atque  etiam  eas  obiectivas,  quae  relationem  ad  sentientem 
involvunt,  a  sentientis  dispositione,  inclinatione,  consuetudine,  praeiudiciis  pen- 
dere  posse.  Nulla  autem  est  inter  hominum  iudicia  de  rebus  cognitis  diversitas, 
ex  qua  veracitas  vel  vis  cognitionis  obiectiva  attenuari  possit.  Vel  quis  un- 
quam  homines  inter  se  disputantes  audivit,  sitne  plumhimi  gravius  aqua  necne, 
sitne  ignis  calidus  an  frigidus ;  sescenta  alia.  Pari  ratione  sunt  plurima,  quae 
aversantur  omnes,  quae  appetunt  omnes.  Diversitas  autem  illa,  qua  efficitur, 
ut  a  nonnullis  rebus  alii  aliter  afficiantur,  ex  diversitate  accidentali  sentientium 
nascitur,  qua  fit,  ut  etiam  affectiones  diversae  sint. 

634.  Dicunt  5'^:  Nemo  dubitat,  quin  repraesentationes  phantasiae  obiectiva 

realitate  careant.  At  quis  ab  his  repraesentationes  sensiles  distinguere  poterit? 
Resp.:  Id  in  rebus  vix  non  omnibus  homo  potest  unusquisque,  modo  sanae 
mentis  sit.  Phantasiae  (n.  113)  enim  repraesentationes  non  referunt  nobis  res 
ut  praesentes  et  actu  in  organa  nostra  agentes ,  neque  ab  his  pendent.  Quae 
diversitas  a  nobis  vel  leviter  reflectentibus  sine  ullo  negotio  percipi  potest. 
Nam  non  intensitate  dumtaxat  et  evidentia  repraesentationis  inter  se  diiferunt, 
sed  etiam  (quod  multo  magis  attendendum  est),  modo  successionis  et  dependentia 
et  variabilitate.  Repraesentationes  enim  phantasiae  pro  libitu  a  nobis  excitari, 
permisceri  et  alia  cum  alia  qualibet  parte  componi  possunt.  Sed  repraesen- 
tationes  sensuum  externorum  certo  ordine ,  certaque  serie  continentur  nec  nisi 
determinatis  sensationibus  prius  acceptis  ad  alias  obtinendas  pervenire  possumus 
neque  eas,  ut  volumus,  variare  et  permiscere  valemus.  Cuius  discriminis  ea  est 
ratio  prima,  quod  repraesentationes  sensuum  externorum  notitia  rerum  sunt 
informatae  et  ad  res  terminatae  sunt;  contra  repraesentationes  phantasiae  no- 
titia  imaginum  informatae  etad  imagines  rerum  terminatae  sunt.  Altera 
deinde  in  eo  sita  est,  quod  causa,  quae  excitat  et  determinat  in  nobis  per- 
ceptiones  sensuum,  est  extra  nos  actu  existens,  nec  pendet  a  nobis;  contra 
causa,  quae  excitat  in  nobis  imagines  phantasticas,  est  intra  nos  et  a  nobis  pendet. 
Dicunt  6'^;  Ideo  persuasum  nobis  esse  potest,  revera  existere  corpora, 
quia  vim  obiectivam  habet  principium  causalitatis.  Atqui  principium  istud  nihil 
aliud  est,  nisi  necessitas  quaedam  subiectiva,  secundum  quam  agere  debeamus. 
Resp.  1.:   Dist.  M.:   Principium  illud  est  causa    persuasionis   nostrae    in    ordine 


122  Liber  I.  (III.)   Logica  critica.     II,   De  motivis  certitudinis. 

ontologico,  conc.  M.;  in  ordine  cognitionis  neg.  M.  Non  enim  principium  istud 
cognoscendo  adhibemus,  ut  cognoscamus  res  externas,  sed  has  cognoscimus  im- 
mcdiate.  Resp.  2. :  Omissa  M.  neg.  min.  Nam  cogitantes  illud  principium, 
eius  vim  obiectivam  et  a  mente  non  pendentem  intuemur  simul. 

Dicunt  7":  Certitudo,  quam' de  corporibus  habere  dicimur,  aut  in  sensu 
est,  aut  in  intellectu.  Atqui  sensui,  qui  facultate  iudicandi  careat,  nulla  inesse 
potest  certitudo,  quum  certitudo  in  solo  iudicio  reperiatur;  intellectui  autera, 
qui  solum  attingat  universalia,  nulla  de  corporibus  certitudo  esse  potest,  quum 
corpora  omnia  sint  singularia.  Resp.:  Certitudo  illa  inchoative  et  quasl  mini- 
sterialiter  est  in  sensu,  qui,  sicut  iudicare  dicitur,  ita  etiam  certus  esse  dici 
potest.  Perfecte  autem  et  principaliter  est  in  intellectu,  cuius  cognitio  ex  se 
quidem  tendit  ad  universalia  et  in  his  cognitis  aliquo  modo  quiescit,  sed  tamen 
incipit  ex  cognitis  singularibus.  Et  certitudo  illa  inchoata  et  imperfecta,  quae 
est  in  sensu ,  satis  est,  ut  perceptio  sensuum  extemorum  dicatur  esse  motivum 
certitudinis.  —  Instat:  Non  est  proprium  sensus  externi,  cognoscere  veritatem; 
sed  id  intellectus  est;  perceptio  igitur  sensuum  externorum  nullo  modo  mo- 
tivum  certitudinis  esse  potest.  Resp. :  Veritas  illa  formalis,  quae  est  adaequatio 
intellectus  ad  rem,  sensu  non  cognoscitur;  veritas  autem  ontologica,  quae  cum 
ente  convertitur,  sensu  attingi  potest.  Sensus,  quum  facultate  perfecte  in  actus 
suos  redeundi  careant,  adaequationem  cognitionis  cum  re  cognita  cognoscere 
non  possunt;  sed  ad  id  opus  est  activitas  intellectus,  quae  perceptioni  sensuum 
supervenit  ad  reflexionem  illam  instituendam ;  in  quo  negotio  sensus  non  agunt 
principaliter,  sed  ministerialiter.  Unde  recte  quis  dixerit,  perceptionem  sensuum 
esse  motivum  certitudinis  ministerialiter  tantum. 

Dicunt  8»:  Ostendunt  nostrae  aetatis  physiologi,  sensum  pati  ab  irritante 
obiecto  externo  et  excitari  ad  activitatem,  qua  efficiatur  lux,  color,  sonus,  ma- 
gnitudo,  alia;  ita  ut  apparentiae  sensibiles  nihil  aliud  sint,  nisi  efTectus  sub- 
iecti  sentientis,  vel  si  mavis,  irritationes  mechanicae  operatione  sentientis  trans- 
formatae  in  id,  quod  sentienti  apparet.  Quod  si  ita  est,  iam  id,  quod  sentienti 
apparet,  vi  omni  obiectiva  est  destitutum,  neque  quidquam  extra  sentientem 
esse  debet,  nisi  ignotum  quiddam,  quod  sit  causa  irritationis.  Resp.:  Ostendunt 
physiologi,  sensum  pati  ab  irritante  obiecto  externo  et  excitari  ad  activitatem, 
qua  cognoscens  specie  expressa  rem  externam  cognoscat;  non  autem  ad 
activitatem,  qua  producatur  id,  quod  a  cognoscente  primo  et  per  se  cognosca- 
tur.  Experientia  enim  teste  universali  is,  qui  adhibet  oculos,  aures,  non  solum 
ab  aethere,  aere  pulsatur  ad  has  vel  illas  apparentias  ex  se  proiciendas,  sed, 
quod  princeps  est  et  apertissimum,  res  obiectivas  percipit.  Quae  res  manife- 
atissima  explicationibus  non  torquenda  vel  obscuranda,  sed  per  causas  expla- 
nanda  est.  —  Instat:  Ostendunt  tamen  physiologi,  ex  subiecto  trahi  id,  quo 
cognoscens  ad  cognoscendum  sic  vel  aliter  determinetur.  Resp.:  Duplex  erit 
huius  dubitationis  solutio.  Primo  falsum  est,  vim  et  veritatem  obiectivam  co- 
gnitionis  inde  pendere,  quod  formae  determinantes  cognoscentem  ad  res  has  vel 
illas  cognoscendas  ab  ipsis  his  vel  illis  rebus  in  cognoscente  eifectae  sint.  Vera 
enim  obiective  esse  potest  cognitio,  etiamsi  formae  sint  innatae  vel  a  cogno- 
scente  ipso  productae.  Ut  cognitio  sit  obiective  vera,  requiritur  et  satis  est, 
ut  formae  illae  sint  medium,  quo  is,  qui  cognoscit,  ad  has  vel  illas  res,  ut  sunt 
in  se  ipsis,  cognoscendas  defeerminatus  sit.  Nulla  deinde  ratione  physiologi 
ostendunt,    formas  illas    subiecto    cognoscenti   innatas    esse   vel  a  solo  subiecto 


1.    De  experientia.     §   1.   De  sensu  externo.  123 

effectas.  Quae  res  vim  et  ambitum  scientiae  physiologicae  omnino  praeter- 
greditur.  Contra  psychologi  ex  diligenti  factorum  observatione  ostcndunt ,  ior- 
mas  illas  produci  in  sentient^  ab  externis  rebus  sensibilibus.  Qua  in  re  est 
omnino  inter  nostrae  et  antiquae  aetatis  philosophos  concordia. 

Dicunt  9<>;  Sint  igitur  corpora.  Sed  id  videtur  certum  esse,  nos  ratio- 
cinio  vel  saltem  illatione  aliqua  cognoscere  res  externas.  Nam  cognitio  sensi- 
tiva  nihil  est  nisi  actus  mentis  nostrae  a  re  externa  secundum  partem  aliquam 
productus;  ergo  manuducente  nexu  causali  ad  cognitionem  rei  externae  perve- 
nimus  5  quod  aliter  fieri  non  potest,  nisi  per  illationem  vel  ratiocinium.  Besp.: 
Non  est  dubium,  quin  ratiocinium  vel  illatio  adhiberi  possit,  quo  nostra  per- 
suasio  fiat,  quae  philosophum  decet,  reflcxa  et  confirmata.  Minime  id  tamen 
necesse  est  ad  comparandam  quamlibet  de  rerum  existentia  certitudinem.  IUas 
enim  res  existere,  immediatius  multo  cognoscimus,  quam  nexum  causalem,  qui 
intercedit  ut  medium. 

635.  Diciint  10'^:    Certitudo    de    existentia  corporum    in    conscientia   funda- 

menta  habet.  Sed  iudicia  conscientiae  vera  et  certa  esse.  nondum  probatum  est. 
Ergo  certitudo  illa  hoc  loco  satis  formari  non  potest,  nisi  prius  ostendatur  con- 
scientiae  veracitas.  Besp.:  Dist.  M.  Certitudo  illa  fundaraenta  habet  in  con- 
scientia  reflexa  vel  in  conscientiae  iudiciis ,  iieg.  M. ;  in  conscientia  concomi- 
tante,  suhdist.  quatenus  haec  esset  fons  et  motivum  illius  certitudinis  vel 
referret  aliquid ,  quod  prius  directe  aspici  deberet,  neg.  M.  ^ ;  quatenus  ea 
est  conditio,  quae  ipsa  sua  praesentia  rem  externam  manifestat,  conc.  M.  Et 
concessa  minore  neg.  consequ.  —  Instat :  Id  quod  primum  a  nobis  cognoscitur, 
primo  loco  crisi  subici  debet;  at  primo  affectiones  subiectivas  cognoscimus; 
de  his  ergo  prius  disputandum  est,  quam  de  obiectis  sensuum  externorum. 
Resp.:  Dist.  M.  Id  primo  crisi  subiciendum  "est,  quod  primum  cognoscitur 
ut  fons  et  motivum  eorum,  quae  sequuntur,  conced.  M. ;  secus  nego  M.  Itaque 
in  confessis  est,  id,  quod  primo  a  puerulo  cognoscatur,  essc  affectiones  subiec- 
tivas,  ut  doloris,  molestiae,  incommodi,  iucunditatis,  voluptatis,  quibus  cognitis 
iste  ad  primos  suos  motus  spontaneos  cieri  solet.  In  confessis  quoque  est,  id, 
quod  primo  a  reflectente  philosopho  cognoscatur,  esse  illas  afTectiones  sub- 
iectivas,  quae  actibus  cognoscitivis  constituuntur.  Ita  iam  Eleatici  ex  existentia 
reali  loquelae  et  cogitationis  propriae  existentiam  alicuius,  quod  revera  sit,  in- 
tulerunt  ^.  Et  Aristippus  Cyrenaeus  in  affectionibus  subiectivis  unicum  veritatis 
criterium  reposuit.  Et  multi  contra  Academicos  ex  affectionibus  subiectivis, 
quae  omnino  essent  certae,  profecti  sunt.  Quinimmo  Occamus  omnium  rerum, 
quae  nobis  certae  essent,  certissimam  esse  duxit  conscientiam ,  qua  nos  vivere, 
nos  cogitare  cognosceremus.     Quam  sententiam  posteriore  tempore  secutus  Car- 


1  Hac  de  re  Riehl:  „Hinsichtlich  der  Beglaubigung  steht  die  objective 
Erfahrung  der  Existenz  der  subjectiven  um  nichts  nach.  Jene  ist  genau  so 
reell,  wie  diese.  Und  sie  ist  nicht  minder  unmittelbar,  da  sie  nicht  erst,  wie 
der  Idealismus  lchrt,  durch  die  Vorstellung  des  Ich  vermittelt  zu  werden  brauclit, 
sondern  zugleich  mit  dieser  Vorstellung  aus  dcm  empfindenden  Bewusstsein  ent- 
springt.'^     Der  philos.  Kriticismus  II.   1.  p.  70. 

2  Parmenidis  dictum :  To  yoto  ccjto  vostv  Ig-vj  -t  ■/.'■A  eivod.  Cfr.  Plotin,  En- 
nead.  V.  1.  8;  Clem.  Alex.  Strom.  VI.  627  b.  Et  argumentum  Melissi  :  Qui 
fieri  possit,  ut  loquamur  de  ente,  nisi  sit  revera  aliquid  ? 


124  Liber  I.  (III.)   Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

TEsius  in  hac  propriae  cogitationis ,  i.  e.  affectionum  subiectivarum,  certitudine 
exordia  philosophandi  posuit  ^  Et  etiam  Heofx,  ctiamsi  conscientiam  de  actibus 
propriis  non  esse  initium  philosophandi  docuerit,  quod  iam  ad  ipsam  scientiara 
pertineat,  eam  tamen  ut  conditionem  certam  habet,  quae  scientiam  antecedere 
debeat  ^.  Si  Schleikkmaciier  consulas,  tibi  dicet,  in  actibus  nostris  verum  quod- 
dam  Esse  cognosci  ^.  Consimiliter  arbitratus  est  Benkke  ,  cognitis  afTectionibus 
subiectivis  verum  quoddam  Esse  cognosci,  quod  a  sua  i;jBpraesentatione  non 
pendeat*,  atque  in  hac  fundamentali  cognitione  totum  et  integrum  philosophiae 
syatema  reponit. 

Nos  autcm  quum  vim  et  indolem,  quae  cognitioni  afFectionum  subiecti- 
varum  inest,  minime  ignoremus,  in  enumerandis  fontibus  sive  motivis  certitu- 
dinis  primo  loco  conscientiam  poni  posse  concedimus.  Praeferimus  tamen ,  ut 
primo  loco  disputetur  de  sensibus  externis.  Nam  sensatio  externa  est  cogno- 
scendi  genus  apertissimum ,  in  quo  igitur  facillime  naturara  cognitionis  diiudi- 
care  possumusj  et  in  sensatione  externa  obiectum  primum  non  cernitur  in 
aflPectione  subiectiva,  sed  in  re  externa.  Deinde  in  sensu  externo  exordia  dispu- 
tationis  ponentes,  id  iam  efficimus,  ut  efficacius  excludi  possit  error  Idealistarum, 
qui  hodie  modo  apertus,  modo  occultus  longe  lateque  vagatur.  Qui  error  nos 
in  omnibus  nostris  cognitionibus  cognoscere  primo  nos  nostrasque  afTectiones 
statuit,  ex  quibus  cognitis  ad  existentiam  rerum  externarum  concludamus.  Atque 
ex  his  statutis  Idealismum  totam  suam  vim  et  veritatem  haurire  dicunt. 

QUAERITUR  2% 
de  quibns  rebus  sensns  externi  nos  certos  faciant. 

636.  Variae  sententiae.  Rebus  disputatis  hactenus  ostensum  est, 
nos  ope  sensuum  externorum  de  existentia  corporum  in  genere 
saltem  veram  certitudinem  acquirere.  Nunc  accuratius  videndum 
est,  de  quibusnam  rebus  rerumque  affectionibus  nobis  ope  sensuum 
certitudinem  comparare  possimus.  Quaenam  ex  communi  homi- 
num  persuasione  obiciantur  sensibus,  alio  loco  (n.  110  et  111) 
accurate  diximus.  Yerum  haec  persuasio  a  permultis  acriter  im- 
pugnata  est. 

Primus,  qui  qualitates  omnes  sensibiles  esse  affectiones  subiectivas  docuit, 
intcr  antiquos  Graecos  fuit  Democritus,  qui  sensus  ideo  nos  fallere  dixit,  quod 
ex  naturae  instituto  id  nos  ut  obiective  reale  iudicare  cogerent,  quod  tamen 
nihil  esset  nisi  subiective  phaenomenale. 


^  Princ.  philos.  I.  9,  Medit.  II. 

-  Phaenomenol.  des  Geistes  und  Encyclop.  §  413  ff. 

^  „Im  Selbstbewusstsein  ist  uns  gegeben,  dass  wir  beides  sind,  Denken 
und  Gedachtes  und  unser  Leben  haben  im  Zusammenstimmen  beider.  .  .  .  Nen- 
nen  wir  das  Gedachte  ein  Sein,  so  sind  wnr  ein  Sein  neben  dem  Denken." 
Dial.  §   101  et  Not.  p.  54.     Cfr.  Beilage  D.  p.  452  et  Beilage  E.  p.  488. 

"*■  Ncue  Grundlegung  zur  Metaphysik.  1822.  p.  10;  System  der  Metaphysik. 
1840.  p.  G8— 75;  Lehrbuch  der  Psychologie.  1845.  §   129. 


I 


1.    De  experientia.     §   1.    De  sensu  externo.  125 

Etiam  Protagoras  propter  negatam  obiectivam  liarura  qualitatum  reali- 
tatem  adductus  est,  ut  cum  his  qualitatibus  simul  totam  rerum  veritatem  ex 
hominum  aftectionibus  subiectivis  traheret. 

Deinde  omnes,  ad  nostra  usque  tempora,  qui  defendunt  Atomismum  me- 
chanicum,  oranes  qualitates  sensibiles  perhorrescunt  ^ 

Cartesics  generatim  realitatera  obiectivam  repraesentationum  sensibilium 
negavit,  iisdem  fere  ductus  rationibus,  quibus  fidebat  Democritus.  Id  deinde, 
quod  in  mundo  corporeo  extra  nos  existeret,  ex  idea  corporum  nobis  innata 
deducendum  esse  dixit,  sibique  persuasit,  hac  idea  exhiberi  actualera  exten- 
sionem  geometricara,  quae  sola  esset  essentia  corporum.  Unde  praeter  exten- 
sionem  geometricam  in  rebus  externis  nihil  esse  docuit  ^. 

Ex  alio  et  plane  diverso  philosophandi  principio  profectus  John  Locke 
eandem  tamen  de  qualitatum  sensibiliura  natura  retinuit  doctrinara ,  quara  po- 
suerat  Cartesius.  Is  quum  contra  Cartesium  oranera  cognitionera  nostrara  ex 
sensu  trahendara  esse  duceret,  qualitates  distinxit  priraarias,  i.  e.  quae  sensu 
primario  qualitates  corporum  essent  (original  qualities  vel  primary  qualities), 
ut  sunt  magnitudo  ,  figura,  numerus,  situs,  raotus  vel  quies ,  quas  ipsis  rebus 
inesse  sensibus  nostris  percipiamus;  et  qualitates  secundarias,  i.  e.  quae 
sensu  tantura  secundario  qualitates  corporum  dici  possent  (secondary  qualities), 
ut  sunt  calor,  sonus,  odor,  color,  quae  nihil  essent  nisi  eifectus  in  organis  no- 
stris  viribus  rerum  occultis  producti.  Qualitates  rerum  primarias  habere  in 
cognitione  nostra  imaginera  sirailitudinis  dicit,  ita  ut  hac  ratione  cognoscaraus 
res  ut  sunt.  Qualitates  secundarias  non  magis  similes  esse  dicit  rerum  affecti- 
onibus,  quam  vocabula  voce  vel  scripto  expressa  similia  sint  rebus,  quae  voca- 
bulis  exprimantur.  His  qualitatibus  significari  tantura ,  esse  in  rebus  certas 
vires  primitivas  insensibiles ,    quibus  res  in  sensus  nostros  agant,    atque  in  his 


1  Cfr.  E.  Laas,  Idealismus  und  Positivismus.  Berlin  1884.  Tom.  3. 
pag.    80. 

2  „In  re  idem  est,  inquit,  quum  dicimus,  nos  percipere  colores  in  obiectis, 
ac  si  diceremus,  nos  percipere  aliquid  in  obiectis,  quod  quidera  quid  sit,  igno- 
ramus,  sed  a  quo  efficitur  in  nobis  ipsis  sensus  quidara  valde  raanifestus  et 
perspicuus ,  qui  vocatur  sensus  colorum.  In  modo  autem  iudicandi  permagna 
est  diversitas.  Nara  quaradiu  tantum  iudicamus ,  aliquid  esse  in  rebus ,  quod 
quidnam  sit,  ignoreraus,  .  .  .  tantura  abest,  ut  fallaraur,  quin  potius  in  eo  er- 
rorem  praecaveamus,  quod  advertentes,  nos  aliquid  ignorare,  rainus  proclives 
simus  ad  temere  de  ipso  iudicandum.  Quum  vero  putamus,  nos  percipere  co- 
lores  in  obiectis,  etsi  revera  nesciamus,  quidnara  sit,  quod  tunc  noraine  coloris 
appellaraus,  nec  ullam  similitudinem  intelligere  possumus  inter  colorem,  quem 
supponiraus  esse  in  obiectis,  et  illura,  quem  experiraur  esse  in  sensu,  quia  tamen 
hoc  ipsura  non  advertimus,  et  multa  alia  sunt,  ut  raagnitudo,  figura,  numerus, 
quae  clare  percipiraus  non  aliter  a  nobis  sentiri  vel  intelligi,  quara  ut  sunt,  aut 
saltera  esse  possunt  in  obiectis,  facile  in  eura  errorera  delabimur,  ut  iudicemus, 
id,  quod  in  obiectis  vocamus  colorem,  esse  quid  omnino  simile  colori,  quem 
sentimus,  atque  ita  ut  id  ,  quod  nullo  modo  percipimus,  a  nobis  clare  percipi 
arbitremur.  Hicque  priraam  et  praecipuam  errorum  omniura  causara  licet  agno- 
scere."  Princip.  phil.  P.  1.  a.  70,  71.  —  Cfr.  Rieiil,  Der  pliilosoph.  Kriticis- 
mus.  II.  I    p.  62. 


126  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitiidinis. 

repraesentationes  illas  coloris.    lucis    efficiant.     Huius  doctrinae  rationes  Locke 
nullas  indicandas  esse  duxit  ^ 

Et  sicut  illi  lucem,  sonum,  colores,  duritiem  modificationes  subiecti  perci- 
pientis  esse  docuerunt ,  ita  Kant  omnes  rationes  extensionis  et  successionis  ^ 
modos  subicctivos  esse  arbitratus  est,  qui  ex  formis  nobis  innatis  prosilirentj 
res  igitur  et  motus  extra  nos  neque  extensa  esse,  neque  successiva,  neque  in 
tempore,  neque  in  spatio ;  ea  autem ,  quae  nos  sensibus  percipere  nobis  vide- 
remur,  esse  phaenomena  a  nobis  producta. 

Kant  quum  cxtensionem,  quamvis  haec  forma  subiectiva  esset,  significare 
tamen  rationem  obiecti  apparenter  propriam  diceret,  eo  tamen  devenit,  ut  his 
qualitatibus  ne  hanc  quidem  significationem  phaenomenalem  relinqueret,  sed  eas 
solum  statum  subiecti  percipientis  exhibere  doceret  ^.  Unde  qualitates  sensibiles 
adeo  subiectivas  esse  dixit,  ut  ne  aprioristicis  quidem  cognitionis  nostrae  con- 
ditionibus  annumerari  possent.  Qua  in  re  Kant  experientiae  universi  generis 
humani  contradicit ''*. 

Et  huic  sententiae  adversariae  ex  physiologis  nostri  temporis,  auctoritate 
Kantit  seducti,  adhaerent  plurimi. 

Eos  autem  philosophos,  qui  se  Kantianos  profitentur,  in  duas  partes  abiisse 
scimus  (n.  584  Cor.  3).  Alii  ignotum  quoddam  extra  nos  revera  esse  ponunt,  quod 
ad  producenda  phaenomena  ut  causa  excitans  vel  aequivoca  cum  nostris  facul- 
tatibus  concurrat;  cuius  autem  generis  illud  sit,  ab  istis  plane  ignoratur.  Atque 
hi  sunt,  qui  Realismum  Kantianum  sive  transcendentalem  se  profiteri  dicunt. 
A  quibus  vix  dilTerunt  illi  ex  Leibxitzii  et  Boscowich  discipulis,  qui  nos  im- 
mediate  cognoscere  res  ipsas  obiectivas  negant,  permittunt  tamen,  nos  cognoscere 
phaenomena  obiectiva,  ex  quibus  per  ratiocinia  legitima  ad  vires  (monades) 
vel  res  existentes  concludere  possimus.  —  Ex  Kantianis  alii,  vestigiis  magistri 
fidelius  inhaerentcs ,  etiam  ignotum  istud  dicunt  esse  aff^ectionem  subiectivam, 
sive  spiritualem  (id  quod  communiter  volunt) ,  sive  physiologicam ,  ad  quam 
producendam  aut  formis  nativis,  aut  habitudinibus  usu  acquisitis  impellamur. 
Hi  Idealismo  Kantiano  gloriantur. 

^  De  hac  qualitatum  primariarum  et  secundariarum  distinctione  cfr. 
Ueberweg,  Gesch.  der  Philos.  III.  §   10. 

2  „Dass  man  unbeschadet  der  wirklichen  Existenz  ausserer  Dinge  von 
einer  Menge  ihrer  Pradicate  sagen  konne,  sie  gehorten  nicht  zu  diesen  Dingen 
an  sich  selbst,  sondern  nur  zu  iliren  Erscheinungen ,  und  hatten  ausser  unserer 
Vorstellung  keine  eigene  Existenz ,  ist  etwas ,  was  schon  lange  vor  Locke's 
Zeiten,  am  meisten  aber  nach  diesem ,  allgemein  angenommen  und  zugestanden 
ist.  Dass  ich  aber  noch  iiber  diese,  aus  nichtigen  Ursachen,  die  iibrigen  Qua- 
litaten  der  Korper,  die  man  primarias  nennt,  die  Ausdchnung,  den  Ort  und  iiber- 
haupt  den  Raum,  mit  allem,  was  ihnen  anliangig  ist  —  Undurchdringlichkeit  oder 
Materialitiit,  Gestalt  etc.  —  auch  mit  zu  den  blossen  Erscheinungen  zahle,  da- 
wider  kann  man  nicht  den  mindesten  Grund  der  Unzulassigkeit  anfUhren." 
Prolcgomen.  I.  §  13.  Cfr.  Kritik  der  reinen  Vernunft,  Elementarlelire  I.  Theil; 
Transcendentale  Aesthetik;  Logik,  ed.  Jasche  p.  69  sqq. 

^  Kritik  dcr  reinen  Vernunft,  ed.  Rosenkranz,  II.  p.  38. 

*  Cfr.  RiEHL,  Der  philosoph.  Kriticismus.  II.  1.  p.  31. 


1.    De  experientia.     §   1.    De  sensu  externo.  127 

Positivistis  si  credimus,  nihil  percipimus   praeter    ipsas    perceptiones    sive 
relationes,  quae  inter  ignotum  subiectum  ot  ignotum  obiectum  intercedunt  \ 

637.  Rationes  dubitandi.  (Cfr.  n.  651.)  Videtur  id,  quod  nobis  per  sensationes, 

tanquam  a  parte  rei  existens,  formaliter  obiective  repraesentatur,  non  esse  in 
ipsis  rebus  extra  nos.  Nam  (1.)  per  disciplinas  physicas  constat,  differentias 
omnes  qualitativas  ad  solas  quantitativas ,  quae  reperiantur  in  aetheris  vel 
aeris  vel  alius  rei  motibus  minutissimis,  omnino  revocari  ita,  ut  extra  subiectum 
sentiens  praeter  motus  locales  reperiatur  nihil.  Quibus  physiologi  consentiunt, 
qui  diversis  plane  irritationibus  in  uno  eodemque  sensu  easdem  plane  repraesen- 
tationes  produci  dicunt,  et  iisdem  plane  irritationibus  in  diversis  organis  di- 
versas  plane  repraesentationes  ^.  Ita  pressione  m^chanica,  electricitate  in  oculo 
repraesentationes  lucidae  producuntur,  et  una  eademque  electricitas  in  oculo 
luciditatem,  in  lingua  acrem  saporem,  in  auditu  obscurum  sonitum,  in  tactu 
producit  titillationem.  Quae  res  energiis  subiectivis  adscribitur,  quas  alii  spe- 
cificas  et  innatas  esse  putant,  alii  usu  et  consuetudine  acquisitas  ^.  Sed  mani- 
festum  est,  inter  eas  res,  quae  in  repraesentationibus  nostris  nobis  formaliter- 
obiective  exhibentur,  et  illius  generis  motus  locales  sive  mechanicos  nullam  esse 
conformitatem.  Sicut  autem  in  hoc  cognitionis  genere  deest  conformitas ,  deest 
omni  generi.  Et  hoc  modo  per  scientiam  physicam  et  physiologicam  Idealismo 
toti  et  integro  latissima  via  iterum  aperta  esse  videtur.  —  (2.)  Sit  in  rebus 
extra  nos  motus  certus  aetheris  (quem  tamen  nemo  unquam  sensu  percepit), 
tanquam  co?or  causaliter  acceptus:  quoniam  autem  id,  quod  visu  percipitur, 
i.  e.  color  formaliter  acceptus,  prodit  ex  capite  videntis:  etiam  id.  cui  sensus 
colorem  attribuit,  est  in  solo  subiecto.  Ergo  ipsum  figuratum,  coloratum  a  parte 
rei  non  existit.  —  (3.)    Et  sicut  qualitates  sensibiles  omnes   ad  modum  spec- 


1  Interrogat  E.  Laas:  „Wie  gross  sind  die  Dinge?  So,  wie  wir  sie  mit 
blossem  Auge  oder  durch  das  Mikroskop  sehen?  Nach  welchem  Achsensystem 
bestimmt  sich  ihre  Lage,  wenn  unser  Korper  und  die  von  ihm  entnommenen 
bewussten  Centralachsen  entfallen?"   Idealismus  und  Positivismus.  III.  p.  87. 

2  Ita  inter  alios  Jon.  Muller,  Physiologie,  edit.  4.  tom.  1  p.  667,  tom.  2 
p.  249;  Max  Jacobi,  Natur-  und  Geistesleben  p.  1 — 34;  George,  Die  funf  Sinne 
p.  27—42;  LoTZE,  Mikrokosmus,  tom.  1  p.  386;  H.  Helmholtz,  Handbuch  der 
physiolog.  Optik,  Abschnitt  3;  W.  Wcndt,  Grundziige  der  i^hysiologischen  Psy- 
chologie.  Quorum  omnium  loco  audiamus  O.  Liebmaxn  dicentem  breviter:  „Von 
der  physikalischen  Akustik,  Optik  und  Warmenlehre  werden  die  fiir  das  Gehor, 
den  Gesichts-  und  den  Tastsinn  qualitativen  Unterschiede  der  Tonhohe, 
Klangfarbe,  Harmonie  und  Melodie,  Helligkeit  und  Farbenscala,  sowie  der  Tem- 
peratur,  auf  dic  quantitativen  Unterschiede  einer  geschwinden  und  langsamen 
Schwingung  der  Luft-  und  Aetheratome,  iiberhaupt  auf  Bewegungen  des  leiten- 
den  Mediums  reducirt.  Der  qualitative  Inhalt  unserer  Empfindungen  hat  keine 
Aehnlichkeit  mit  jenen  Bewegungen,  ist  ihnen  vollig  disparat."  Analysis  der 
Wirklichkeit.  Strassburg  1876.  p.  40. 

3  Qui  energias  innatas  defendunt,  principiis  Kantianis  magis  inhaerent 
et  Nativistae  vocantur.  Qui  acquisitas  esse  volunt,  ad  Materialistas  ac- 
cedunt,  qui  omnia  evolutione  fortuito  casu  directa  orta  esse  volunt  horrentque, 
quidquid  „specificum"  vocatur;  atque  hi  Empiristae  vel  Genetistae  nomi- 
nati  Bunt. 


128  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

tant,  qiio  rerum  species  sunt  in  subiecto ,  ita  etiam  quantitas  eaque  omnia, 
quae  ad  quantitatem  referuntur,  niliil  sunt  nisi  modi,  secundum  quos  sub- 
iectum  res  sentitj  quibus  quidcm  a  parte  rerum  aliquid  respondet,  quod  tamen 
ignotae  prorsus  rationis  est.  Non  firmiore  persuasione  extensionem  alicuius 
folii  extra  nos  esse  dicimus,  quam  colorem  viridem  ^  —  (4.)  Quidquid  recipi- 
tur,  ad  modum  recipientis  recipitur.  Ex  quo  fit,  ut  etiam  impressiones  venientes 
ab  obiectis  recipiantur  in  cognoscente  ad  modum  cognoscentisj  ad  quem 
modum  spoctant  etiam  extensio,  luciditasj  unde  recte  dicunt,  species  alio  modo 
esse  in  re,  alio  modo  in  organo.  Atque  huic  speciei  existenti  in  organo  re- 
praesentatio  conformis  est. 

(5.)  Schema  illud  extrapositionis  geometricum,  unde  res  habent,  ut  ex- 
tensae  nobis  appareant,  recte  vocatur  spatiumj  et  spatium  nihil  est,  nisi  sub- 
iectiva  mentis  forma.  Nam  in  prima  experientia  iam  videmus  rem  in  spatio ; 
quod  certe  fieri  non  posset,  nisi  ante  omnem  experientiam  apud  nos  sciremus, 
quid  sit  spatium.  Ergo  etiam  omnes  illae,  de  quibus  diximus,  affectiones  indolem 
subiectivam  habent.  —  (6.)  Immo  quantitas  magis  etiam  modus  cognitionis 
subiectivus  esse  videtur,  quam  qualitas  sensibilis.  Nam  fatentibus  hodie  omni- 
bus  physiologis  ^  numerus  fallaciarum  sensuum  circa  extensionem  et  reliqua  sen- 
sibilia  coramunia  multo  maior  est ,  quam  circa  qualitates  sensibiles ;  quod 
signum  est,  repraesentationes  quantitatis  multo  magis  subiectivas  esse,  quam 
repraesentationes  qualitatum  sensibilium. 

(7.)  Et  ne  corpora  quidem  ullo  modo  percipere  videraur.  Nam  sicut  lu- 
ciditas  et  extensio  successioque,  ita  etiam  ratio  substantiae  et  realitatis  ex  sub- 
iectivis  mentis  formis  tracta  esse  videtur.  Et  fatentibus  oranibus  hominibus  ibi 
est  arbor,  ubi  est  eius  extensio;  sed  eius  extensio  est  tantum  in  subiectiva 
repraesentatione  cognoscentis  j  ergo  neque  arbor  ipsa  extra  subiectum  sentiens 
esse  posse  videtur.  Atque  ita  de  rebus  omnibus,  quae  extra  nos  revera  existant, 
actum  esse  videtur,  excepto  fortasse  uno  nescio  quo  ignoto,  quod  sit  causa  om- 
nium.  —  (8.)  Etsi  per  sensus  certi  sumus,  existere  mundum  corporeum,  in  re 
tamen  particulari  sensibus  nullam  videmur  nancisci  posse  certitudinem,  quidnam 
sub  extensionis  et  qualitatum  sensibilium  specie  lateat.  Nam  sensus  hoc  quasi 
rerum  velamine  accidentibus  contexto  contenti  sunt.  Unde  nihil  testantur,  uisi 
multa  esse  phaenomena  multaque  accidentia.  Esse  autem  potest,  ut  haec  phae- 
nomenorum  multitudo  inhaereat  uni  substantiae.  Existere  ergo  mundum,  sive 
substantiale  quid ,  testantur  sensus ,  non  autem  produnt  quidquam ,  ex  quo  ad 
multitudinem  substantiarum  concludi  possit. 

(9.)  Sit  ex  sensuum  testimonio  certura,  existere  mundum  corporeum;  nun- 
quam  autem  iu  re  particulari  certum  est,  existere  hoc  vel  illud  corpus.  Semper 
enim  in  re  particulari  ab  auctore  naturae  legibus  naturalibus  poni  potest  exceptio. 

*  Extensionem  omnem  ex  subiecto  cognosceute  ortam  (sive  ex  forma  in- 
nata,  sive  ex  consuetudine)  per  naturalem  quandara  fictionem  attribui  rebus, 
hodie  apud  pliysiologos  plurimos  pro  re  certa  habetur.  Quod  alii  alia  ratione 
explicant.  Inter  alios  Th.  Waitz:  „Die  Raumvorstellung  beruht  auf  dem  un- 
theilbaren  einfachen  Wesen  der  Seele,  welches  die  Verschmelzung  mehrerer 
gleichzeitig  gegebener  Empfindungen  in  e  i  n  intensives  Vorstellen  verhindert, 
und  daher  Ursache  wird,  dass  dieselben  nebeneinander  geordnet  werden."  Lehr- 
buch  der  Psychologie  als  Naturwissenschaft  §   18. 

2  Cfr.  WuNDT,  GrundzUge  der  physiolog.  Psychol.j  ed.  2.  tom.  2  p.  92  sqq. 


1.    De  experientia.     §  1.   De  3ensu  externo.  129 

638.  T1I6SIS  ±^l  Quicumqne  liomiiiem  yel  aliquid  certo  coguo- 
scere  posse  admittit,  is  quoque  admittere  debet,  extra  nos  et  a  nobis 
diversas  esse  illas  res  obiectiyas  determinatas ,  quas  sub  extensiouis 
specie  ut  corpora  percipimus. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo-.  Hac  thesi  non  solum 
existentiam  mundi  corporei  generatim  ostendere  volumus ,  sed 
unamquamque  rem,  quam  sensus  extra  nos  existere  referant,  revera 
extra  nos  et  a  nobis  diversam  esse  affirmamus. 

Praenota  2o:  Requirendum  est,  ut  sensus  sint  recte  dispositi 
et  convenienter  adhibiti  in  ea  conditionum  circumstantia,  quae  a 
natura  intenta  est  (n.  612).  Huic  et  sequentibus  thesibus  adver- 
santur  ex  schola  Kantiana  non  solum  Idealistae,  sed  etiam  qui 
Realismum  transcendentalem  se  profiteri  dicunt  (n.  584  Coroll.  3). 

639.  Argllinenta.  Arg.  I  (ex  nexu,  qui  est  inter  potentiam  et 
eius  effectum).  Eftectus  proprius,  ad  quem  aliqua  potentia  na- 
turaliter  ordinatur,  debitis  conditionibus  positis  necessario  ob- 
tinetur.  Atqui  perceptio  rerum  obiectivarum ,  quae  etiam  extra 
nos  sint  et  a  nobis  diversae,  est  effectus,  ad  quem  potentiae  cogno- 
scitivae  organis  nostris  insitae  ex  natura  ordinantur.  Ergo  posi- 
tis  debitis  conditionibus  haec  perceptio  necessario  et  infallibiliter 
obtinetur. 

Ad  M.  Certam  aliquam  potentiam  habere,  idem  est,  atque  certum  quid- 
dam  efficere  vel  obtinere  posse.  Si  igitur  omnia  ad  agendum  requisita  sint 
posita,  iam  sequitur,  illum,  qui  habeat  potentiam,  illud  efficere  vel  obtinere 
posse,  ad  quod  potentia  ex  natura  sua  sit  destinata.  —  Ad  min.  Cognitio 
id  experientia  teste  proprium  habet,  ut  ex  se  quasi  exeat,  et  praeter  ipsam 
activitatem  subiectivam  habeat  quoque  coram  se  ens  quoddam  obiectivum  in- 
time  sibi  praesens.  Et  sensibus  quidem  externis  non  universe  solum  mundus 
corporeus  obicitur,  sed  res  certae  et  determinatae ,  ut  homines  individui,  equi, 
canes,  arbores,  sidera,  eaque  omnia  et  a  percipiente  atque  etiam  inter  se  sepa- 
rata,  diversa,  opposita. 

Arg.  II  (ex  existentia  certitudinis).  Quicumque  vel  aliquam 
veram  a  nobis  acquiri  posse  certitudinem  admittit,  is  quoque 
admittere  debet,  id  revera  esse,  quod  actu  cognoscitivo  ut 
ens  naturaliter  et  obiective  effertur.  Atqui  sensationibus  obiecti- 
vum  quidpiam  tamquam  ens  et  extra  ipsum  sentiendi  actum  ut 
res  a  nobis  diversa  e  x  i  s  t  e  n  s  naturaliter  effertur.  Ergo ,  qui 
certitudinem  admittit,  is  quoque  admittere  debet,  extra  nos  et  a 
nobis  diversas  esse  res  illas,  quas  diximus. 

Ad  min. :  Nemo    sanae  mentis  unquam    dubitavit,    quin    sensus    suos    ad- 
hibens  directe  videat  homines,    arbores,    lapides,    audiat   sermones  loquentium, 
sonos  canentium,  tangat  mensam,  pavimentum,  idque  sine  ullo  explicito  ratio- 
Pesch,  Logica.  II.  9 


130  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

cinio,  sed  perceptionc  directa.  Huc  accedit,  ut  haud  raro  sensu  bene  discer- 
namus  id,  quod  res  in  noLis  efficit,  et  id ,  quod  rcs  cst  in  seipsa.  Vel  quis 
non  distinguet  acum  in  sc  acutam  esse,  in  nobis  autem  efficere  dolorem?  Quo- 
ties  deinde  alia  via  explorari  potest,  quo  modo  se  res  in  seipsis  habeant,  nun- 
quam  aliter  se  habere  reperiuntur,  atque  ab  aliquo  sensu  recte  disposito  per- 
cipiebantur;  et  semper  vel  sensibus  aliorum,  vel  tactu  proprio  obiecta  a  nobis 
visa  eius  esse  figurae,  situs,  distantiae,  numeri  compertum  est,  atque  oculis 
nostris  repraesentabantur. 

At,  inquies  consectans  Academicos,  dum  videntur,  eadem  est  in  somnis 
species  et  eorum ,  quae  vigilantes  videmus  ^  Quid  sit  respondendum ,  quum 
alibi  (n.  583)  iam  satis  constitutum  sit,  perspicies,  quam  recte  Tullius  dubi- 
tantibus  plurimum  interesse  dixerit  inter  vanas  somniorum  species  et  ea,  quae 
vigilantes  videmus.  Qui  pergit :  „Id  omittamus,  illud  enim  dicimus,  non  eandem 
esse  vim  neque  integritatem  dormientium  et  vigilantium ,  nec  mente,  nec  sensu. 
Ne  vinolenti  quidem ,  quae  faciunt ,  eadem  approbatione  faciunt ,  qua  sobrii ; 
dubitant,  haesitant,  .  . .  iisque,  quae  videntur,  imbecillius  assentiuntur.  . .  .  Et  ipse 
sapiens  sustinet  se  in  furore,  ne  approbet  falsa  pro  veris.  Et  alias  quidem 
saepe,  si  aut  in  sensibus  ipsius  est  aliqua  forte  gravitas  aut  tarditas ,  aut  ob- 
scuriora  sunt,  quae  videntur,  aut  a  percipiendo  temporis  brevitate  excluditur^ 
Quamquam  totum  hoc,  sapientem  aliquando  sustinere  assensionem,  contra  vos 
est.  Si  enim  inter  visa  nihil  intcresset,  aut  semper  sustineret  aut  nunquam. 
Sed  ex  hoc  genere  toto  perspici  potest  levitas  orationis  eorum ,  qui  omnia  cu- 
piunt  confundere.  Quaerimus  gravitatis,  constantiae,  firmitatis,  sapientiae  iu- 
dicium:  utimur  exemplis  somniantium,  furiosorum,  ebriosorum.  Num  illud  atten- 
dimus,  in  hoc  omni  genere  quam  inconstanter  loquamur?  Non  enim  proferremus 
vino  aut  somno  oppressos  aut  mente  captos  tam  absurde,  ut  tum  diceremus, 
interesse  inter  vigilantium  visa  et  sobriorum  et  sanorum ,  et  eorum ,  qui  essent 
aliter  afFecti ;  tum ,  nihil  interesse.  Ne  hoc  quidem  cernunt ,  omnia  se  reddere 
incerta,  quod  nolunt.  . .  .  Si  enim  res  ita  se  habeat,  ut  nihil  intersit,  utrum  ita 
cui  videatur  ut  insano  an  sano  :  cui  possit  exploratum  esse  de  sua  sanitate? 
Quod  velle  efficere,  non  mediocris  insaniae  est." 

640.  Arg.  III  (ex  constantia  legum  naturalium).  Eae  ipsae 
sensationes,  quae  existentiam  huius  mundi  corporei  nobis  aperiunt, 
ostendunt  nobis,  multas  esse  in  hoc  mundo  rationes  constantes  et 
uniformes,  secundum  quas  causae  naturales  ad  certum  quemdam 
effectum  producendum  dirigantur  vel  non  dirigantur;  quas  leges 
constantes  leges  naturae  vocant  (n.  455).  Quodsi  ratio  post  in- 
ventam  Dei  existentiam  videt,  Deum  posse  per  exceptionem  in 
re  particulari  his  naturae  legibus  derogare,  eadem  ratio  eadem 
cum  certitudine  videt,  id  non  fieri  posse  ad  nos  decipiendum  et 
sine  ratione,  quae  Deo  sit  digna.  Positis  autem  his  legibus  illaesis, 
etiam  respectu  uniuscuiusque  corporis  determiuati  certus  esse  pos- 
sum,    praesto  esse    conditiones    omnes,    quibus  error  per  accidens 


^  Cic,  Acad.  prior.  1.  2  c.  17. 


1.    De  experientia.     §   1.    De  sensu  externo.  131 

excluditur.  Ilaec  igitur  certitudo,  quae  iu  actu  primo  est  condi- 
tionata  et  physica,  in  rebus  plurimis  in  actu  secundo  est  absoluta 
et  quodammodo  metaphysica  (n.  486).  Quoties  enim  certo  mihi 
constat,  Deum  non  ponere  exceptionem  in  legum  naturalium  ap- 
plicatione,  certitudo  illa  absoluta  erit,  et  metaphysicae  aequivalet. 
Atqui  in  rebus  plurimis  clare  et  evidenter  video,  Deum  miraculum 
facere  non  posse. 

641.  Confirmatur  l^  (ex  consideratione  teleologica  naturae).    Natura  per  pro- 

cessus  omnes  a  se  constitutos  quum  physicos  tum  physiologicos  id  intendit,  ut 
nobis  manifestet  res  externas  determinatas,  ut  sunt.  Atqui  natura  non  men- 
titur,  id  quod  ex  se  unicuique  vel  aliquam  certitudinem  admittenti  constare 
debet,  et  omni  experientia  alia  de  re  eadem,  quoties  ea  fieri  possit,  comprobatur. 
Ergo  revera  intervenientibus  illis  processibus  quum  externis  tum  internis  co- 
gnoscimus  res,  ut  sunt.  —  Prob.  M. :  Experientia  teste  effectus  naturalis 
processuum  illorum  est  apud  omnes,  qui  naturam  sequuntur,  homines,  ut  in  con- 
ditionibus  ordinariis  ope  sensuum  invincibili  et  post  conatus  quantumvis  scien- 
tificos  itidem  redeunte  persuasione  sibi  videantur  res  percipere,  ut  sunt.  Atqui 
id,  quod  universaliter  ex  efficientia  naturali  evenit,  id  etiam  a  natura  intentum 
«sse  debet.  Ergo  natura  in  cognitionem  rerum  externarum  nos  ducere  intendit, 
ut  eae  reapse  sunt. 

Confirmatur  2^  (ex  testimonio  generis  humani).  Si  sensus  quoad  res, 
quae  ipsis  per  se  obiciuntur,  fallerent,  homines  iam  nuUam  iis  fidem  adhiberent. 
Nam  qui  in  hoc  genere  acciderent  errores,  admodum  essent  frequentes  atque  in 
iis  etiam  rebus,  in  quibus  homines  momentum  maximum  ponere  solent.  Atqui 
tamen  omnes  homines  nihil  habent  certius  et  evidentius ,  quam  quod  sensibus 
5uis   attigerint. 

Conjirmatur  5»  (ex  sapientia  et  bonitate  Dei  auctoris  naturae).  Sensus 
nostri  post  usum  legitimum  invincibilem  persuasionem  gignunt ,  non  solum 
«xistere  generatim  res  extra  nos,  sed  etiam  has  res  a  nobis  et  inter  se  diversas 
esse  atque  esse  has  vel  illas.  Si  igitur  sensus  in  his  rebus  ex  se  fallaces 
«ssent,  Deus  summe  sapiens  et  verax  nobis  dedisset  media  mendacia. 

Confirmatur  4<^  (ex  destinatione  sensuum).  Sunt  sensus  dati  nobis  qua 
animalibus  ad  protectionem  utilitatemque  vitae  organicae;  sed  nobis  qua  ho- 
minibus  dati  sunt,  ut  inserviant  vitae  intellectivae  ad  contemplandas  res,  ut 
sunt  a  Deo  effectae.  „Quum  sensus  ad  duo  nobis  deserviant,  scilicet  ad  cogni- 
tionem  rerum  et  ad  utilitatem  vitae ,  diliguntur  a  nobis  propter  seipsos,  in 
quantum  cognoscitivi  sunt,  et  etiam  propter  quod  utilitatem  ad  vitam  con- 
ferunt.  Et  hoc  patet  ex  hoc ,  quod  ille  sensus  maxime  ab  omnibus  diligitur, 
qui  magis  cognoscitivus  est,  qui  est  visus,  quem  diligimus  non  solum  ad  agen- 
dum  aliquid,  sed  etiam,  si  nihil  agere  deberemus."  ^  Ita  homo  stellas  contem- 
platur,  non  ad  eas  concupiscendum,  sed  ad  gaudendum.  Unde  proprium  est 
sensuum,  ut  non  solum  illam  dispositionem  convenientem  ingratamve  nobis 
fideliter  referant,  quam  res  efficiant  in  nobis,  sed  etiam  ipsam  dispositionem, 
quam  in  rebus  effecit  auctor  naturae. 


*  S.  TnoM.  in  1.   1  metaph.  lect.   1 


132  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

642.  Corollaria.     Coroll.    1.     Ergo    sensibus    (accedente    iudicio 

intellectuali)  cognoscimus,   extra  nos  esse   substantias  ^   easque 
multas,  quae  tum  a  nobis,  tum  inter  se  diversae  sunt. 

Nam  cognoscimus  entia,  ex  quibus  tamquam  ex  principiis  activitates  egre- 
diuntur;  quae  igitur  in  se  subsistunt.  Cognoscimus  quoque,  activitates  illas  ita 
inter  se  segregatas  esse  et  oppositas,  ut  ab  uno  agente  sive  ab  una  substantia  pro- 
cedere  non  possint;  illae  igitur  substantiae  vere  multae  sunt.  —  Quae  multitudo 
clarissime  patet  quoad  illos,  quos  extra  nos  percipimus ,  homines.  Namque 
intervenientibus  sensibus  alios  hominum  id  totis  viribus  sibi  exoptare  videmus, 
quod  alii  summopere  fugiunt;  alios  id  affirmare  cognoscimus,  quod  alii  negantj 
alios  moralitatem  sectari  virtutesque  exercere,  dum  alii  voluptatibus  indulgent 
perpetrantque  crimina;  alios  felices  se  sentire,  dum  alii  calamitatibus  excru- 
ciantur.  Quae  omnia  in  agente  uno  sive  in  substantia  una  inesse  non  possunt. 
Innumerabilia  sunt,  quae  dici  possunt  in  hanc  sententiam.  Sed  vix  necesse  est. 
Nihil  enim  est,  de  quo  minus  dubitari  possit,  quam  subiectum  omnium  conten- 
tionum  inter  se  oppositarum ,  rixarum ,  litium ,  omnium  scelerum ,  calamitatum 
omnium ,  quae  in  hominibus  contingere  videmus ,  hoc  inquam  subiectum  esse 
non  posse  unam  substantiam ,  cui  omnes  homines  ut  „apparentiae"  vel  „acti- 
vitates"  vel  „modi"  vel  „accidentia"  inhaereant.  —  Alterum  multitudinis  sub- 
stantiarum  argumentum  ex  iis  trahi  potest,  quae  sensibus  observamus  in 
animalibus.  Videmus  enim  plurima,  quae  eveniunt  propter  multiplicem 
cognitionem  et  multiplicem  illam  propriarum  affectionum  cognitionem,  quam 
conscientiam  imperfectam  vocare  licet.  —  Tertium  petitur  ex  consideratione 
organismorum;  quos  testantur  sensus  esse  substantias  multas  eo,  quod 
unusquisque  habet  ortum  proprium ,  evolutionem  propriam,  proprium  in- 
teritura.  —  Quartum  denique  argumentum  suppeditatur  consideratione  omnis 
molis  corporeae,  in  qua  apparct  activitas  diffusa  et  divisibilis  atque 
etiam  separata  et  multiplex,  quae  igitur  substantiae  sunt  multae  vel  actu  vel 
potentia. 

Et  haec  quidem  substantiarum  multitudo  natura  duce  cum  illa 
certitudine  cognoscitur,  quam  naturalem  vocant,  quae  tamen 
facili  negotio  a  reflectente  intellectu  ad  certitudinem  philosophi- 
cam  evehi  potest. 

Scholion.  Immerito  laudatur  Schleiermacher  ,  quod  primus  ille  dete- 
xerit,  nos  in  cognosccndo  mundo  extra  nos  existente  cognoscere  primo  multi- 
tudinem  substantiarum  viventium  ^  Quae  doctrina,  etsi  a  Beneke  putatur 
pertinere  ad  ipsi.  fundamenta  metaphysicae  ^,  a  re  et  experientia  omnino 
absona  est. 


*  Errat  igitur  Wundt:  „Keine  Speculation  in  der  Welt  vermag  den  Be- 
weis  zu  fUhren,  dass  schon  in  den  Dingen  der  Erfahrung  der  absolute  Substanz- 
begrifP  der  Philosophie  steckt."     Logik.  I.  p.  411. 

2  Ueberweg,  Systera  der  Logik  §  41. 

3  System  der  Metaph.  p.  76—90;  Lehrbuch  der  Psychol.,  edit.  2.  §  159; 
Grundlegung  zur  Metaph.  p.  23. 


1.   De  experientia.     §  1.    De  sensu  externo.  133 

Coroll.  2.  Ergo  falluntur  Empiristae,  quuni  corpora  nihil  aliud 
esse  dicunt,  quam  possibilitatem  sensationum  et  quandam  motuum 
collectionem  ^ 

643.  TllGSlS  11^^ 'I   Quicuinque    admittit,    extra   nos   et   a  nobis 

diversas  revera  esse  illas  res  obiectivas,  quas  sub  extensionis  specie 
ut  corpora  percipimus,  is  quoque  admittere  debet,  extra  nos  existere 
revera  in  rebus  extensionem  et  ea,  quae  cum  extensionc  naturaliter 
cohaerent,  eaque  eo  niodo  existere,  quo  sensibus  recte  dispositis  et 
apte  applicatis  ea  percipimus. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  In  hac  thesi  animum 
ad  illas  rerum  sensibilium  aflPectiones  attendimus,  quae,  quia  non 
uno,  sed  pluribus  sensibus  attingi  possunt,  sensibilia  com- 
munia  vocari  solent  (n.  111).  Quae  omnes  ad  quantitatem  sive 
extensionem  referuntur. 

Extensum  intelligimus  illud,  quod  partes  extra  partes  positas  habet 
secundum  regulas  geometricas  consuetas.  Cum  extensione  rerum  simul  sensui 
sese  manifestat  earum  impenetrabilitas  vel  resistentia ,  qua  fit ,  ut  una- 
quaeque  impediat,  ne  alia  simul  idem  spatium  occupet. 

Praenota  2o:  Adversarii  sunt  praecipue  Kantiani  ^.  Qui  ad- 
mittunt,  obversari  nobis  repraesentationes  rerum,  quae  nobis  ap- 
pareant  distinctae  a  nobis,  extensae,  impenetrabiles.  Sed  negant, 
extensionem   rebus   propriam  esse,   arbitrantes,   eam  esse  modum 


1  Ita  inter  alios  Taine:  „Quand,  les  yeux  ferm§s,  j'eprouve  une  sensation 
<i'odeur  de  rose,  et  que  Ik-dessus  je  congois  et  j'affirme  la  presence  d'une  rose, 
je  con(;ois  et  j'afftrme  seulement  la  possibilite  pour  moi  et  pour  tout  etre  sem- 
blable  k  moi  d'une  certaine  sensation  musculaire  et  tactile  de  r6sistance  molle, 
<i'une  certaine  sensation  visuelle  de  forme  coloree,  possibilit^,  qui  deviendrait 
necessite,  si,  k  Texistence  et  k  la  presence  de  Pindividu  sensible  indique,  s'a- 
joutait  une  condition  finale,  tel  mouvement  de  sa  main  exploratrice ,  telle  di- 
rection  de  sea  yeux  ouverts.  Des  possibilites  et  des  necessit^s  de  sensations, 
k  cela  se  reduisent  les  pouvoirs,  partant  les  proprietes,  partant  la  substance 
mSme  des  corps."     De  rintelligence,   tom.  2  p.  30. 

2  „Nachdem  man  sich  daran  gewohnt  hatte,  die  Qualitiit  der  Sinnes- 
empfindung  als  einen  Zustand  des  Bewusstseins  zu  betrachten,  dem  zwar  irgend 
eine  objective  Eigenschaft  der  Dinge  entsprechen  m(3ge,  der  aber  in  seiner  eigen- 
thUmlichen  Beschaffenheit  zunilchst  nur  subjectiv  bestimmt  sei,  lag  es  nahe, 
diese  Auffassung  auf  die  allgemeine  Form  zu  ubertragen,  in  der  die  Aussen- 
welt  uns  erscheint.  Nicht  bloss  der  Idealismus  Berkeley's,  der  die  Dinge  vollig 
in  den  subjectiven  Vorstellungen  verschwinden  lusst,  sondcrn  auch  die  realistische 
Weltansicht  eines  Leibniz  ist  uberzeugt  von  der  phanomenalen  Natur  des  Rau- 
mes  (als  eines  ,continuum  ideale',  Erdmann  p.  461).  Kant  endlich  hat  diesen 
langsam  in  der  neuen  Philosophie  gereiften  Ansichten  ihren  schiirfsten  Aus- 
druck  gegeben."    Wundt,  Logik.  I.  p.  438. 


134  Liber  I.   (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

perceptionis  nostrae  subiectivum ,  qui  ex  nobis  posita  aliqua  ex- 
citatione  forinsecus  adveniente  exoriatur,  et  rebus  et  ipsis  etiam 
nostris  organis  subiective  perceptis  aspergatur,  simili  modo,  sicut 
apud  hominem  perspicillo  caeruleo  utentem  res  omnes  offunduntur 
colore  caeruleo. 

Haec  thesis  iisdem  argumentis  probari  potest,  quibus  postea 
obiectivam  qualitatum  sensibilium  realitatem  probaturi  sumus. 

644.  Argumenta.  Arg.  I  (ex  obiectiva  realitate  cognitionum 
nostrarum).  Id  quod  nobis  naturali  et  invincibiii  necessitate  ut 
rerum  proprium  repraesentamus,  id  quoque  est  rerum  proprium. 
Atqui  extensio,  mobilitas  localis,  eaque  omnia,  quae  cum  his  con- 
iuncta  sunt,  nobis  ea,  qua  diximus,  necessitate  repraesentamus. 
Hae  ergo  affectiones  rerum  propriae  sunt. 

Ad  M.  Ea  est  cognitionis  nostrae  natura,  ut  cognitione  habita  nos  non 
tantum  concludamus,  extra  nos  esse  causam  nescio  quam  efficientem,  quae 
cum  facultate  cognoscente  ad  efficiendam  repraesentationem  concurrat ,  sed  esse 
in  rebus  causam  formalem  sive  id ,  quod  specie  expressa  obiective  formaliter 
repraesentatur.  —  Ad  min.  Non  minore  evidentia  res  ex  se  extensas  esse  iu- 
dicamus,  quam  eas  generatim  esse.  Si  igitur  usu  sensuum  adducimur,  ut  re& 
esse  dicamus,  etiam  res  in  se  extensas  esse  videmus.  Et  frustra  eum  quaeres 
hominem,  qui,  quamdiu  naturam  ducem  sequatur,  non  persuasum  habeat,  in 
rebus  perceptis  non  tantum  esse,  quod  in  nobis  imaginem  extensionis  geome- 
tricae  excitet,  sed  etiam  ipsam  hanc  extensionem  formaliter  acceptam. 

Arg.  II  (ex  necessaria  extensionis  cum  rebus  obiective  rea- 
libus  coniunctione).  Ibi  est  extensio,  ubi  sunt  res,  quas  extensione 
affectas  esse  percipimus.  Atqui  eae  res  sunt  extra  nos.  Ergo 
etiam  extensio  est  extra  nos  ^ 

Confirmatur  (ex  fine  sensuum).  Quae  sensibus  apparent,  ipsum  Esse  rerum 
manifestum  faciunt.  Finis  enim,  propter  quem  homini  sensus  dati  sunt,  non 
solum  is  est,  ut  sensus  res  externas  adesse  prodant,  et  affectionibus  nescio  qui- 
bus  esse  instructas  (quatenus  haec  cognitio  ad  subiecti  conservationem,  vitaeque 
varios  usus  necessaria  videatur),  sed  etiam  eum  praeterea  finem  propositum 
habent,  \\i  manifestent  multa,  quae  in  ipsis  corporibus  reperiuntur,  ut  inde 
phantasma  ingerant,  in  quo  intellectus  rationes  entis,  causae ,  aliarum  rationum 
metaphysicarum  cognoscat. 

645.  Scholion.  Sensibilia  communia  id  sibi  proprium  habent, 
ut,  quamvis  in  multis  rebus  uno  sensu  satis  certo  percipiantur, 
tamen  haud  raro  a  pluribus  sensibus  nou  solum  percipi  pos- 
sint,  sed  etiam  debeant  ad  pariendam  iHam  de  rebus  externis 
notitiam,  quae,  quum  necessitati  et  dignitati  vitae  humanae  sit  con- 


*  Cfr.  Ueberweg,  System  der  Logik  §  44. 


1.    De  experientia.     §  1.   De  sensu  externo.  135 

gruens,  a  natura  est  intenta.  Non  enim  fnistra  id  nobis  a  natura 
tributum  est,  ut  sensibilia  communia  pluribus  sensibus  percipere 
possimus.  Ita  corpus  e  longinquo  oculis  apparet  sub  dimensioni- 
bus  usque  minoribus ;  et  turris  quadrata  sub  figura  rotunda»  Hinc 
innumerabiles  illae,  quas  geometricas  vocant  illusiones,  quum  quoad 
tactum  tum  quoad  visum;  quae  inter  certum  illum  a  natura  in- 
tentum  ambitum  cum  perfecta  certitudine  per  usum  plurium  sen- 
suum  corrigi  possunt. 

Itaque  1«  de  figura  rerum  ut  doceamur,  ad  visum  accedere  debet  motus 
oculorum  vel  totius  corporis  atque  rerum  per  omnes  partes  attrectatio. 

2°  De  magnitudine  rerum  imprimis  per  tactum  certitudinem  nancisci- 
mur.  Magnitudinem  enim  per  mensuram  cognoscimus ;  pro  mensura  autem  com- 
modissime  adhibetur  pars  nostri  corporis,  velut  ulna  vel  pes  vel  digitus. 

3*^  Similiter  de  rerum  distantia  dicendum  est,  quam  cognoscimus  per 
mensuras,  quae  nobis  notae  sunt. 

40  De  m  o  t  u  advertendum  est ,  nos  solo  tactu  vel  visu  interveniente  non 
motum  absolutum  percipere,  sed  relativum  dumtaxat,  i.  e.  mutationem  succes- 
sivam  positionis  inter  sensum  nostrum  et  obiectum.  „Si  tactus  simul  moveatur 
cum  re,  dicit  Suarez,  motum  non  percipit,  veluti,  quum  navi  vehimur,  quam 
licet  tangamus,  ipsum  tamen  motum  vi  praedicti  tactus  non  sentimus.  .  .  .  Sic 
qui  existit  in  navi,  eius  motum  non  videt,  nisi  distantiam  videat  vel  approxi- 
mationem  ad  corpus  fixum."  ^  Haec  autem  positionis  mutatio  eodem  modo  con- 
tingit,  sive  sensus  movetur,  sive  res  externa.  Quod  quum  ita  sit,  de  motu 
rei  non  ex  solo  uno  sensu  iudicari  potest,  sed  complexus  quidam  sensationum 
adhibendus  est,  quo  nobis  constet,  nos  non  moveri.  Generatim  vero  natura  im- 
pellimur,  ut  inter  duas  res,  quae  relationes  locales  inter  se  mutant,  eam  esse 
terminum  in  motu  immobilem,  quae  mole  sua  multo  grandiore  sensus  nostros 
percellit.  Qua  iudicandi  ratione  in  solita  rerum  circumstantia  realitas  even- 
tuum  recte  attingitur,  ut  est  (n.  612). 

50  Si  vcro  in  aestimandis  rerum  distantiarumve  vel  motuum  extensionibus 
sensationes  non  suppeditant,  interdum  fieri  potest,  ut  per  intellectum  et 
scientiam  praeclara  adiumenta  sensibus  comparentur  (n.  628).  Id  si  fieri  non 
potest,  a  iudicio  abstinendum  fatendumque  erit,  cognitionem  nostram  angustis 
limitibus  circumscriptam  esse. 

Neque  id  hoc  loco  praeterire  volumus,  nos  multo  usu  in  rebus 
vitae  obviis  magnam  facilitatem  acquirere,  qua  etiam  uno  tantum 
sensu  de  permultis  sensibilibus  communibus  cum  certitudine  iu- 
dicare  possimus. 

646.  Corollaria.     Coroll.    1.     Ergo    revera    extra    nos    existunt 

co  rp  0  r  a. 

Hac  voce  nunc  substantias  compositas  et  extensione  praeditas  intelligimus, 
quae  per  realitatem  suam  spatium  occupant  et  inter  se  impediunt,  quominus 
plura  corpora  simul  idem  plane  spatium  occupent. 


L.  3  de  anima  c.  8. 


136  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     11.    De  motivis  certitudinis. 

Coroll.  2.  Ergo  errant,  qui  elementa  ad  exprimenda  sensi- 
bilia  communia  requisita  ex  subiecti  percipientis  dispositionibus, 
sive  qualitativis,  sive  quantitativis,  repetunt. 

Sunt  quidem  hae  dispositiones  subiectivae  conditiones*  ad  habendam 
cognitionem  praerequisitae ,  minime  tamen  elementis  cognitionem  obiective  con- 
stituentibus  annumerandae  sunt. 

Coroll.  3.  Ergo  certo  nobis  constat,  etiam  nos  ipsos  corpus 
verum  habere. 

Nam  mens  quum  tactum  interiorem  refert  ad  vivum  corpus  sibi  intime 
coniunctum  eiusque  organa  adversa  gratave  dispositione  affecta,  clare  et  distincte 
existentiam  huius  corporis  cognoscit  sine  ulla  erroris  formidine.  Dum  sentimus 
sensationes,  pressiones ,  famem,  dolorem,  haec  omnia  eodem  modo  ad  corpus 
nostrum  referimus  ut  nostrum,  quo  affectiones  alias  ad  res  alias,  quae  a  nobis 
diversae  sint.  Et  post  appetitionem  executivam  movendi  hoc  vel  illud  mem- 
brum  clare  percipimus ,  nos  a  nobismet  ipsis  motos  esse.  Quum  praeterea 
sensus  nostros  ad  percipiendas  res  externas  adhibemus,  simul  per  conscientiam 
concomitantem  affectiones  subiectivas  alias  aliis  partibus  rerum  respondentes 
sentimus  has  affectiones  alias  iuxta  vel  extra  alias  positas;  sentimus  ergo,  nos 
extensos  esse.  Deinde  partem  extensionis  nostrae  quamlibet  aliis  partibus  im- 
penetrabilem  esse;  atque  ita  nosmet  ipsos  impenetrabilitate  vel  resistentia  prae- 
ditos  esse.     Ergo  sentimus,  nostram  substantiam  esse  corpoream. 

Coroll.  4.  Ergo  etiam  extra  nos  vere  existit  tempus,  ut  dicit 
mutationum  successivarum  capacitatem,  atque  etiam  spatium,  ut 
dicit  extensionum  et  mutationum  illarum,  quae  extensione  geo- 
metrica  mensurantur,  capacitatem. 

Nam  ibi  est  spatium  et  tempus ,  ubi  sunt  rerum  extensiones  et  motus, 
quos  locales  vocant.  Atqui  haec  extra  nos  sunt.  Ergo  etiam  spatium  et  tempus. 
Sed  de  his  enucleatius  alio  loco. 

647.  Tll6SiS  Iir^I  Quicumque  admittit,  sensibus  percipi  cor- 
pora,  quae  extra  nos  existant,  is  quoque  qualitates  sensibiles,  ut 
duritiem,  colorenij  lucem,  sonum^  extra  nos  esse  admittere  debet; 
easque  eo  modo  esse,  quo  a  sensibus  recte  dispositis  et  apte  applicatis 
ea  percipimus. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Qualitates  sensibiles 
multiplici  ratione  considerari  possunt.  Si  intelliguntur  actus  cogno- 
scitivi,  manifestum  est,  hos  actus  in  solo  cognoscente  reperiri.  Si 
intelliguntur  illae  vires,  quae  simul  cum  sentiendi  facultate  con- 
currentes  sensationem  efficiunt,  eas  vires  in  rebus  externis  reperiri 
constat.     Yerum  neque   illi  actus  effecti,    neque  hae  vires  proprie 


*  „Sen8ibilia  movent  sensum  utpote  in  magnitudine  existentem,  non  solum 
ex  vi  qualitatis  propriorum  sensibilium,  sed  secundum  quantitatem  dimensivam, 
ut  patet  de  sensibilibus  communibus."    S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  8  de  veritat.  a.  2. 


1.    De  experientia.     §   1.    De  sensu  externo.  137 

id  sunt,  quod  nomine  qualitatum  sensibilium  insigniri  solet.  Nam 
qualitas  sensibilis  non  ad  id  pertinet,  ad  quod  philosophus  a  sen- 
satione  habita  per  principium  causalitatis  efficientis  concludit, 
sed  ad  id  spectat,  quod  in  ipsa  sensatione  formaliter  obiective 
exhibetur.  JS^eque  ea  intelliguntur,  quae  affectiones  ipsorum 
sensuum  a  rebus  proveuientes  significant ,  sed  solum,  quae  rebus 
perceptis  attribui  solent. 

Potest  enim  sensatio  secundum  id,  quod  formaliter  continet,  considerari 
dupliciter:  aut  secundum  rationem  formalem  subiectivam,  aut  secundum 
rationem  formalem  obiectivam.  Ratio  formalis  subiectiva  non  est  id, 
quod  video  ut  obiectum ,  sed  id ,  quo  video  obiectum.  Ratio  autera  formalis 
obiectiva  est  id,  quod  sentienti  obicitur  ut  extra  aentientem  existens.  Ita  si 
hortum  inspicis,  res  ipsas  virides  esse  conspicis.  Igitur  color  viridis  ad  formam 
obiectivam  spectat,  quae  in  sensatione  continetur.  Atque  hae  qualitates  sunt, 
quae  sensibiles  vocantur. 

Praenota  2o :  Thesi  nostra  statuimus  quidem,  illas,  quas  natura 
duce  rebus  ipsis  adiudicare  solemus,  proprietates  (ut  sunt  colores, 
luciditas)  tales  formaliter  esse  rerum  qualitates,  quales  a  nobis 
sub  conditionum  circumstantia  ordinaria  et  sanis  sensibus  cogno- 
scuntur.  Neque  tamen  in  ulla  re  congruentiam  formalem,  quae  p  e  r- 
fecta  sit,  statuere  volumus.  Certum  est  enim,  multa  esse  in  rebus, 
ut  motus  moleculares,  j^oros,  quae  sensibus  directe  percipere  non  pos- 
sumus.   Itaque  etiam  hoc  loco  conformitas  imperfecta  satis  est. 

Quum  deinde  qualitates  sensibiles  sint  id,  quo  res  sensibilis  maxime  ob- 
viam  quasi  venit  sensui,  ut  hunc  ad  sui  cognitionem  trahat  et  determinet,  non 
mirum  est,  eas  etiam  magis  respectum  quendam  ad  subiectum-  cognoscens  in- 
volvere,  quam  sensibilia  communia,  de  quibus  supra  diximusj  easque  speciali 
quadam  ratione  ad  energias  singulorum  sensuum  specificaa  referri. 

Fraenota  3o:  Certum  praeterea  est,  sensationibus  nostris  ob- 
iective  formaliter  exhiberi  nobis  non  solum  affectiones  rerum  ex- 
ternarum,  sed  aifectiones  etiam  in  organis  nostris  effectas;  verum 
has  non  exhibent  sensus  nisi  secundario. 

Quum  enim  sensus  homini  sint  dati  non  solum  ad  res  in  seipsis  cogno- 
scendas,  sed  etiam  ad  vitae  organicae  commoditates ,  oportet ,  ut  sensus  etiam 
nuntient,  quas  impressiones  res  efficiant  in  nostris  organis.  Atque  ita  reprae- 
aentationibus  sensilibus  etiam  obiective  elementum  quoddam  relativum  vel 
subiectivum  admiscetur;  quod  potissimum  in  gustu  fit  et  olfactu  et  caloris 
sensu  atque  etiam  in  auditu '.  Id  igitur  agnoscimus;  agnoscimus  quoque,  quae 
est  in  multis  rebus,  discernendi  difficultatem ,  ubi  elementum  relativum  et  sub- 
iectivum  incipiat.  Sed  negamus,  sensus  nobis  unice  vel  etiara  primo  exhibere 
elementa  subiectiva  tantum  vel  relativa,  quid  videlicet  et  qualea  sint  res  relate 
ad  sensus  nostros.     „Sensus  apprehendit  res,  ut  sunt.    ^ 

*  Cfr.  RiEHL,  Der  philos.  Kriticismus.  II.  1  p.  3i)  et  47. 
2  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  17  a.  1. 


138  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivia  certitudinis. 

Praenota  4o:  Non  est  nobis  in  animo,  ut  statuamus,  qua  ra- 
tione  qualitates  sensibiles  in  mundo  corporeo  insint. 

Nam  de  unaquaque  fere  qualitate  magna  est  inter  docliasimos  viros  contro- 
versia.  Quam  nos  omnino  omittimus  j  modo  concedatur,  id,  quod  nobis  obiective 
formaliter  exhibetur,  ita  revera  reperiri  extra  nos.  Neque  ad  sensum  spectat, 
sed  ad  intellectum,  sensibilium  qualitatum  naturas  cognoscere  *. 

Fraenota  5o:  Adversarii,  quos  hoc  loco  multos  habemus,  ut 
plurimum  ex  natura  cognitionis  male  intellecta  procedunt.  Im- 
primis  sunt  Democritus,  Protaqoras,  Cartesius,  Locke  (n.  636). 

Praenota  60 :  Rem,  quae  thesi  statuitur,  quum  persuasio  na- 
turalis  omnium  hominum  teneat,  tum  Peripatetici  ad  unum  omnes 
ut  per  se  manifestam  et  evidentissimam  habuerunt.  Unde  saepis- 
sime  ex  ea  ad  illustrandam  naturam  cognitionis  humanae  eiusque 
obiectivam  realitatem  profecti  sunt. 

648.  Argumeilta.  Arg.  1  (ex  obiectiva  realitate  corporum  ab 
adversariis  admissa).  Admittunt  adversarii,  existere  extra  nos  sub- 
stantias  in  se  extensas ,  sive  corpora.  Atqui  eaedem  rationes, 
quibus  in  hac  sua  persuasione  nituntur,  ostendunt  quoque,  res  illis 
qualitatibus  affectas  esse. 

Nam  quemadmodum  oculi  rem  extensam  et  figuratam  referunt,  ita  etiam 
rem  coloratam  esse  ostendunt.  Si  insuper  ea  adiuncta  accedunt,  quae  illusionem 
omnem  avertant,  quis  dubitet,  apparentem  qualitatem  reali  conformem  esse? 
Sunt  ergo  hae  qualitates ,  quae  obiective  formaliter  nostras  repraesentationes 
quasi  implent,  affectiones  ipsarum  rerum  obiectivarum  j  nec  uUo  modo  dici 
potest,  eas ,  quas  naturali  necessitate  homines  omnes  rebus  attribuunt,  per  na- 
tivam  aifectionem  actionemve  aliquam  subiectivam  effectas  esse. 

Vel  sic:  Quum  oculis  videraus /oZ/a  viridia,  non  per  se  percipimus  sensu 
horum  foliorum  substantiam;  substantia  enim  per  se  solo  intellectu  percipitur- 
sed  per  se  percipimus  accidentia,  quibus  substantia  quasi  vestita  apparet.  Nec 
primo  per  se  percipimus  inter  accidentia  quantitatem  ^,  sed  primo  per  se  per- 
cipimus  viriditatem,  qua  folium,  quod  est  „quantum",  eodem  modo  vestitum 
apparet ,  sicut  folium  vestitum  est  quantitate.  Et  natura  duce  substantiam 
folii  iudicamus  esse  id,  cui  accidit  esse  quantum,  et  quantitatem  folii  iudicamus 
esse  id,  cui  in  luce  solari  accidit  esse  viride.  Si  igitur  viriditas  est  modus^ 
subiectivus  sive  affectio  in  subiecto  producta,  iam  etiam  visa  corpora,  quibus 
ipsis  viriditatem  accidere  oculis  videmus ,  sunt  modi  subiecti  percipientia  et 
afFectiones  in  subiecto  productae. 


^  Ita  S.  TnoM. ,  Summ,  theol.  I.  q.  78  a.  3.  Et  alio  loco:  „Sensus  est, 
apprehendere  hoc  coloratum,  intellectus  autem,  ipsam  naturam  coloris."  Quaest. 
disput.  q.  25  de  verit.  a.   L 

2  ,,Dicendum  ost,  magnitudinem  et  distantiam  non  videri  per  proprias 
species,  sed  per  modificationem  specierum  cuiusque  proprii  sensibilis.^'  Suarez, 
1.  3  de  an.  c.  18  n.   10. 


1.   De  experientia.     §   1.    De  sensu  externo.  139 

At,  itiquies ,  ex  Aqninatis  mcntc,  quiim  formae  substantinlcs  rerum  non 
sint  nobis  per  se  notae,  „oportet,  quod  manifestcntur  per  aliqua  accidentia, 
quae  sunt  signa  illius  formae"  *.  Sed  signa  non  oportet  inhaerere  rebus  signi- 
ficatis  ut  accidentia,  sed  satis  est,  ut  sint  certi  quidam  effectus  in  eo  producti, 
cui  res  sunt  significandae.  Eesp.,  non  fuisse  mentem  Aquinatis,  ut  illo  loca 
indicaret,  quid  de  iuhaerentia  illorum  signorum  sentiret;  sed  ei  satis  fuisse, 
dicere,  qualitates  esse  signa  formae  substantialis.  De  cetero  adhibens  vocem 
„accidentia"  leviter  indicavit  suam  sententiam,  quam  aliis  locis  clare  manifestavit. 

Occurrit  Cartesics:  Longe  alio  modo  cognosco,  quidnam  sit  in  viso  cor- 
pore  magnitudo  vel  figura  vel  motus  vel  situs  vel  duratio  vel  numerus,  quam 
quid  in  eodem  corpore  sit  color  vel  odor  vel  sapor.  „Quamvis  cnim  videntes 
aliquod  corpus  non  magis  certi  simus,  illud  existere,  quatenus  apparet  figura- 
tum,  quam  quatenus  apparet  coloratum,  longe  tamen  evidentius  agnoscimus, 
quid  sit  in  eo  esse  figuratum,  quam  quid  sit  esse  coloratum."  ^  —  Verum  id 
sibi  responsitm  referat:  Non  minore  difficultate  laborat  conceptus  extensionis 
geometricae ,  quam  conceptus  qualitatum  sensibilium  ^  |  qua  in  re  fatentes  ha- 
bemus  Kantianos  omnes  et  omnes  nostrae  aetatis  physiologos  Kantiana  philo- 
sophia  imbutos,  qui  apertis  verbis  doccnt,  neminem  hodie  dubitare  posse,  quin 
extensio  geometrica  ad  subiectivum  cognoscendi  modum  pertineat  *.  Verum 
errant  et  vehementer  errant  ii.  qui  se  hanc  „obscuritatem",  quae  inest  in  expli- 
canda  qualitate  sensibili  vel  extensione  geometrica,  depellere  putant  eo,  quod 
colorem  vel  quantitatem  esse  afi^ectiones  ex  subiecto  cognoscente  prosilientes 
dicunt.  Nam  translatis  his  aifectionibus  ex  rerum  externarum  ordine  ad  ordinem 
cognitionis  subiectivum,  non  modo  nihil  explicatur,  sed  res  tota  multo  obscurior 
evadit.  Si  enim  universus  ordo  obiectivus  omni  qualitate  et  quantitate  exutus 
in  obscurissimam  regionem  ignoti  illius  x  transferatur,  aenigma  fit  indissolubile, 
qui  fieri  possit,  ut  ex  homine  cognoscente  atque  adeo  ex  innumerabilibus  in- 
dividuis  humania  et  ipsis  etiam  animalibus ,  eadem  illa  quantitas  ct  qualitatum 
varietas  in  res  exteriores  difi^undatur,  qua  omnes  omnino  res  naturales  mirabili 
harmonia  et  convenientia  afFectas  esse  reperimus. 

Dices :  Existit  tamen  argumentum,  quo  probatur  quantitatis  realitas,  quod 
ad  qualitates  rerum  adhiberi  non  potest.  Insit  in  manibus  baculum  libram 
pondo ;  baculi  iam  fracti  utraque  manus  teneat  partem  dimidiam  separatam,  quae 
igitur  semilibram  pondo  erit;  baculum  igitur  re  extensum  erat.  Sed  tu  icl  di- 
cens  non  satis  attendere  videris,  te  iam  probatum  sumere  id ,  de  quo  probando 


1  L.  2  post.  anal.  lect.  13.  2  Princ.  phih  Part.   1  n.  79. 

3  Nec  inscite  Wundt  :  „Es  ist  nicht  abzusehen ,  warum  die  sogenannten 
primaren  Qualitaten,  Ausdehnung,  Zahl  und  Bewegung,  in  hoherem  Gradc  die 
Biirgschaft  objectiver  Realitat  in  sich  tragen  sollen,  als  Farbe,  Ton  und  Warme, 
wenn  nicht,  wie  es  schon  bei  Descartes  geschali,  der  mathematische  Charakter 
der  Vorstellungen  zum  Maasse  ihrer  objectiven  Siclierhcit  genommen  wird.  Der 
Umstand ,  dass  mehrere  Sinne  gleichzeitig  jene  Anschauungen  vermitteln ,  den 
LocKE  in  den  Vordergrund  stellt,  konnte  doch  selbst  vom  Standpunkte  der  Er- 
fahrung  aus  kaum  ein  zureichendes  Motiv  abgeben ,  wenn  nicht  apriorische 
Grtinde  hinzukamen."    Logik.  L  p.  3G2. 

*  Ita  inter  alios  Benxo  Erdmann,  Dic  Axiome  der  Geometrie.  Leipzig 
1877.  p.  94. 


140  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  cei-titudinis. 

quaestio  instituitur.  Nam  ipsa  partium  dualitas  atque  spparatio  formaliter 
accepta,  si  adversarios  audis,  eadem  prorsus  ratione  ad  subiectivum  reprae- 
sentandi  modum  pertinet,  sicut  lux  vel  color  ex  vi  subiectiva  cognoscentis 
nata   sunt. 

649.  Arg.  II  (ex  testimonio  seDsuum).  Apud  omnes  homines 
sensus  naturaliter  has  qualitates  referunt  non  ut  a  se  productas  vel 
cognoscentem  afficientes,  sed  ut  extra  existentes.  At  sensus,  etiamsi 
nonnunquam  propter  defectum  aliquem  errare  per  accidens 
possint,  per  se  tameu  semper  a  falsitate  immunes  sunt.  Id  quod 
ex  nexu,  qui  est  inter  potentiam  quamlibet  et  eius  effectum  pro- 
prium,  luculenter  apparet  (n.  595). 

Si  enim  ponere  velimus,  vel  unam  facultatem  cognoscitivam  ex  natura  sua 
ad  id  aptam  esse,  ut  nobis  sub  specie  obiectivae  realitatis  aliquid  repraesentet, 
quod  tamen  obiective  reale  non  est,  iam  de  veracitate  omnium  facultatum  actum 
est.  Unde  videmus,  dubitationem  de  obiectiva  realitate  qualitatum  sensibilium 
quum  in  pbilosophia  Graeca  tum  in  philosophia  moderna  viam  parasse  Acos- 
mismo  idealistico  et  Scepticismo.  Atque  in  hac  re,  de  qua  dicimus,  iterum 
elucet,  quam  considerate  illud  a  Stagirita  dictum  sit,  „parvam  a  veritate  aber- 
rat,ionem  fieri  errantibus,  si  longe  progrediantur,  decies  millies  maiorem"  *. 
Neque  immerito  hanc  opinionem,  quae  in  obiectis  nihil  inesse  nisi  motus  ponitj 
colorem  autem  esse  modum,  quo  ipse  sensus  vestiat  quodammodo  motus  in  se 
receptos,  Liberatore  falsam  esse  dicit  et  perniciosam  ^, 

Arg.  III  (ex  natura  cognitionis).  Cognitio  omnis  fatentibus 
adversariis  fit  per  assimilationem  facultatis  cognoscitivae  ad  rem 
cognitam  ^.  Sed  in  cognitione  sensitiva  facultas  cognoscitiva  assi- 
milatur  colori  et  qualitatibus  seusibilibus  reliquis.  Ergo  color  ad 
rem  cognitam  spectat,  quae  (fatentibus  item  adversariis)  est  res 
externa.  —  Prob.  min.  In  cognitione  sensitiva  facultas  assimilatur 
iis,  quae  specie  expressa  obiective  formaliter  exhibentur;  sed  ita 
exhibentur  qualitates  sensibiles  ^. 

Hoc  argiimentum  Jioc  modo  ponatur  enucleatius.  Ea  est  natura  cognitionis, 
ut  non  solum  causa  nescio  quae  efficiens  extra  cognoscentem  esse  debeat, 
quae  cum  facultate  cognoscitiva  ad  efficiendas  species  sive  repraesentationes 
concurrat,  sed  etiam  causa  formalis  sive  id,  quod  specie  expressa  repraesen- 
tatur.  Atqui  specie  cxpressa  repraesentantur  qualitates  sensibiles ;  id  quod 
utenti  cuique  sensibus  manifestum  est.  Hae  crgo  extra  facultatem  cognoscentem 
vere  reperiuntur. 


*  L.  1  de  coelo  c.  5,  271  b,  8. 

2  LiBERATORE,  lustit.  phil.  tom.  1  p.  128. 

^  „Est  quaedam  assimilatio  per  informationem ,  quae  requiritur  ad  cogni- 
tionem,  sicut  visus  assimilatur  colori,  cuius  specie  informatur  pupilla."  S.  Thom. 
1  dist.  34  q.  3  a.  1  ad  4. 

*  „Visu8  habet  similitudinem  visibilis."     S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  16 
Ilis  verbis  paucis  edicitur  id,  quod  sexcentis  locis  docent  Aristotelici. 


a.  2. 


1.    De  experientia.     §   1.    De  sensu  externo.  141 

Proh.  M. :  Nisi  cognitionem ,  quae  re  est,  abdicare  atque  eicerc,  et  aliam 
ad  raentis  libidinem  confingere  velimus,  confitendum  nobis  est,  non  ita  facul- 
tatem  cognoscitivam  insitam  nobis  esse,  ut  ad  praesentiam  ignoti  cuiusdam 
nescio  cuius  aliquam  repraesentationem  intervenientibus  elementis  subiectivis 
nobis  confingamus,  sed  ut  res  nobis  manifestentur,  ut  ipsae  sunt.  Nulla  igitur 
esse  potest  cognitionis  veritas  sine  cognitionis  ad  rem  cognitam  conformitate. 
Quo  autem  modo  fieri  possit,  ut  „iudicium  sensus  sit  de  re,  secundum  quod 
eat"  *,  si  cognitio  nostra  solam  causam  efficientem,  non  vero  formalem  extra  se 
positam  habeat? 

Itaque  dicere  oportet,  „omnem  cognitionem  fieri  secundum  similitudinem 
cogniti  in  cognoscente"  ^ ;  sive  idem  aliis  verbis  dicere  velis,  repraesentationem 
a  cognoscente  effectam  esse  id ,  quo  cognoscatur  res,  „ut  est";  eapropter  id  in 
rebus  formaliter  inesse,  quod  ad  ipsas  res  pertinere  cognoscamus.  Et  scite  a 
ScARESio  dictum  est,  „veritatem  cognitionis  includere  talem  repraesentationem 
cognitionis,  quae  habeat  coniunctam  concomitantiara  obiecti  ita  se  habentis, 
sicut  per  cognitionem  repraesentatur.  Ad  veritatem  enim  nec  sola  repraesen- 
tatio  sufficit,  si  obiectum  non  ita  se  habeat,  sicut  repraesentatur,  neque  con- 
comitantia  obiecti  potest  sufficere  ad  denominationem  veritatis,  nisi  praesup- 
posita  praedicta  repraesentatione ,  vel  potius  includendo  illam :  quia  veritas 
non  est  sola  illa  denominatio  extrinseca,  sed  includit  intrinsecam  habitudinem 
actus  terraiuatam  ad  obiectum  taliter  se  habens."  ^ 

650.  Confirmatu7'  l^    (ex    paritate    sensibilium    propriorum    cum    obiectiva 

ratione  entis).  Si  quis  dubitat,  utrum  color  ut  qualitas  obiective  forraaliter 
perceptus  habeat  vira  realiter  obiectivam.  an  ex  oculis  undulatione  aetheris  ex- 
citatis  resultet,  is  dubitare  quoque  debet,  utrum  ratio  entis  per  conceptum  entis 
obiective  forraaliter  exhibita  habeat  vira  realiter  obiectivara,  an  tota  ab  intel- 
lectu  pendeat  tanquam  modus,  sub  quo  intellectus  agat.  Sicut  enim  ratio  entis 
menti  obicitur  ut  aliquid  ab  intellectu  independens,  quod  ordinem  ad  existen- 
tiam  habet  non  cogitatam,  sed  realem,  ita  sirailiter  color  experientia  teste  sub- 
iecto  non  exhibetur  ut  modus  a  subiecto  effectus,  sed  ut  aliquid,  quod  est  extra 
subiectum  percipiens  *. 

Confirmatur  2"  (ex  fallaciis  sensuum).  Saepissime  falluntur  horaines  per 
accidens  eo,  quod  totura  id,  quod  repraesentionibus  nostris  obiective  forraaliter 


*  S-  Thom.,  Qiiaest.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  9. 

2  S.  Thom.,  Surara.  c.  gent.  1.  2  c.  77;  1.  4  c.  11;  Surara.  theol.  I.  q.  17  a.  5. 

3  Disput.  raetaphys.  d.  8  s.  2  n.  12.  Cfr.  Riehl,  Der  philos.  Kriticisraus. 
n.  1  p.  38,  p.  66—67. 

*  Docet  S.  TnoMAS,  obiectum  incomplexura  in  apprehensione  intellectuali 
ideo  seraper  esse  obiective  reale,  quia  „quod  quid  est"  sit  priraura  obiectum 
intellectus ;  „unde  sicut  visus  nunquam  decipitur  in  prirao  obiecto  (i.  e.  in  sen- 
sibilibus  per  se  prirao,  ut  in  albo)  ,  ita  neque  intellectus  in  cognoscendo,  quod 
quid  est".  (In  1.  3  de  an.  lect.  11  fin.)  Aliis  verbis:  „Proprium  obiectum  in- 
tellectus  est,  quod  quid  est.  Unde  circa  hoc  non  decipitur  intellectus  nlsi  per 
accidens  .  .  .  sicut  et  sensus,  qui  est  propriorum,  est  semper  verus."  (Suram. 
c.  gent.  1.  1  c.  58.  Cfr.  1.  3  c.  108  n.  3.)  Et  alio  loco :  „Intellectus  habet 
verum  iudicium  de  proprio  obiecto,  in  quod  naturaliter  tendit,  quod  cst  quid- 
ditas  rei,  sicut  et  visus  de  colore."     (l  dist.  19  q.  5  a.  1  ad,  7.) 


142  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

exhibetur,  rebus  attribuunt  ut  proprietatea  permanentes  putantque,  res  eo  modo 
esse  calidas,  frigidas,  dulces,  amaras,  quo  non  sunt,  quum  tamen  in  his  per- 
ceptionibus  insit  elementum  subiectivum  sive  relativum,  quod  subtrahendum  sit, 
quum  res  ipsae  dicuntur  calidae,  dulces.  At  hic  error  non  tam  saepe  tamque 
facile  accideret,  nisi  sensus  nostri  a  natura  primo  ad  id  destinati  essent,  ut 
nuntient  nobis,  quae  rebus  externis  ipsis  propria  sunt. 

Confirmaiur  3'^  (ex  natura  motuum  naturalium).  Natura  eventibus  omni- 
bus,  quorum  est  auctor,  id  intendit,  ut  homines  persuasum  habeant,  lucem, 
colores  et  eius  generis  alia  extra  esse  et  obici  sensibus.  Sed  naturam  mendacem 
is  tantum  putare  potest,  qui  a  Scepticismo  non  abhorret.  Qualitates  ergo  sen- 
sibiles  extra  nos  sunt.  —  Proh.  M.:  Usu  et  experientia  docemur,  effectum  na- 
turalem  omnium  operationum  atque  eventuum  physicorum  et  physiologicorum 
cum  esse,  ut  homines  omnes  persuasione  invincibili  sibi  videantur  ea,  quae  de 
re  externa  sentiant,  non  ipsi  ex  se  addere,  sed  ea  habere  obiective  praesentia, 
quae  ipsis  rebus  insint,  resque  ita  esse,  sicut  appareant.  Quae  autem  in  om- 
nibus  omnino  hominibus  omni  tempore  et  loco  natura  duce  eveniunt,  non  praeter 
intentionem  naturae  accidere,   sed  ab  ipsa  intenta  esse,  putandum  est. 

Dubitabis:  Physici  nihil  docent  de  qualitatibus  rerum  sensibilibus,  quum 
tamen  plurima  sciant  de  motibus  rerum  mechanicis.  Resp.:  Quum  scientia 
physica  ea  in  rebus  consideret,  quae  mensurari  et  numerari  possint  rationibus 
mathematicis ,  ridiculum  est  petere  a  physicis,  ut  dicant  de  his  rerum  quali- 
tatibus  ^ 

651.  Respondenda  ad  rationes  dubitandi  initio  (n.  637)  positas.    (Ad  1.)   Per 

disciplinas  physicas  nihil  aliud  constat,  nisi  in  rebus  naturalibus  esse  cohaeren- 
tiam  certam  inter  differentias  qualitativas  et  quantitativas.  Et  praeclaris  suis 
studiis,  nunquam  satis  laudatis ,  physici  nostri  temporis  nobis  ostendunt,  qui- 
bus  legibus  hic  ordo  quantitatis  regatur.  Si  quis  autem  physicus  inde,  quod 
in  eventu  omni  naturali  insit  motus  localis  sive  prccessus  mechanicus,  con- 
cludere  velit,  in  toto  mundo  nihil  esse  praeter  motus  istos  mechanicos,  monen- 
dus  iste  erit :  Sutor  ne  ultra  crepidam.  Et  in  ipsa  etiam  dispositione,  quae  in 
organo  cognitionem  antecedere  debet,  ostendunt  physiologi,  irritationi  mechanicae 
magnas  partes  tribuendas  esse.  Quae  dispositiones,  si  sint  secundum  ordinem 
■a  natura  intentum,  excitant  organa  ad  eam  activitatem,  qua  interveniente  co- 
gnoscantur  ipsae  res,  ut  sunt.  Quodsi  liant  excitationes  mechanicae  ratione 
anomala,  etiam,  quae  sequetur  organorum  activitas,  erit  anomala  atque  fortassis 
adducens  in  „errorem   per  accidens". 

(Ad  2.)  Quum  quaeritur,  sintne  qualitates  sensibiles  a  parte  rerum  ex- 
ternarum ,  retinendum  est,  si  nomine  caloris ,  hicis ,  duritiei,  soni  intelligatur 
sensatio  ipsa,  qualitates  istas  omnino  esse  subiectivas;  id  quod  in  meditatione 
sexta  exposuit  Cartesius,  ubi  ostendit,  inde,  quod  ignis  in  nobis  sensum  ca- 
loris  producat,  non  sequi,  etiam  ipsum  ignem  sensatione  caloris  frui.  Qua  in 
re  homines  omnes  sanae  mentis  fatentes  habet.  Quis  enim  unquam,  quum 
rosam  olfacit,  iudicavit,  rosam  ipsam  odoris  sensu  oblectari  ?  quum  campanam 
audit,  campanam  ipsam  sensu  soni  affici?  Neque  magis  s,Qx\?,\im  saporis  in  ipso 
cibo,  sensum  coloris  in  veste,  sensum  odoris  in  rosa,  sensum  caloris  in  igne, 
sensum  soni  in  chorda  realiter  inesse  iudicandum  est,  quam  dolorem  in  baculo, 


^  Cfr.  A.  RiEHL,   Der  philos.  Kriticismus.  II.   1  p.  01. 


1.    De  experientia.     §   1.    De  sensu  externo.  143 

vel  nauseam  in  pharmaco  K  Si  vero  intelligatur  causa  excitans  in  nobis  eam 
sensationem ,  ea  est  formaliter  obiectiva.  Sed  quid ,  si  intelligatur  id ,  quod 
formaliter  sensus  percipit,  sive  modus ,  sub  quo  corpus  percipitur  (ut  intel- 
ligi  debet,  et  omnes  intelligunt)?  Distinguendum  est  inter  modum  se 
tenentem  ex  parte  subiecti  (ut  est  ingrata  affectio  in  oculo  aegro  vidente  lucem, 
vel  dolor  in  digito  puncto  acu,  vel  pressio  manus  tangentis  lapidem)  et  modum 
se  tenentem  ex  parte  rerum  externarum  (ut  est  lux  mundi  visibilis  vel  acumen 
acus  vel  durities  lapidis).  Et  modus  quidem  semper  formaliter  ibi  est,  ubi 
esse  percipiturj  unde  modus  subiectivus  est  formaliter  in  sensu,  modus  autem 
obiectivus  est  formaliter  a  parte  rerum  externarum.  Neque  hac  de  re  inscite 
Thomas  Reid  :  „Rudis  ait :  ignis  est  calidus,  nix  frigida,  saccharum  dulcej  id 
nostri  testantur  sensus,  et  infitiari  absurdum  est.  Philosophi  dicunt:  calor, 
frigus,  dulcedo  non  sunt  nisi  sensationes  in  nobis ,  eas  in  igne,  in  nive.  in 
saccharo  inesse  statuere  absurdum  est.  Contradictio  magis  est  apparens  quam 
realis;  progignit  illam  abusus  vocabuli  ex  parte  philosophorum,  et  confusio 
idearum  ex  parte  vulgi.  Quum  philosophus  dicit,  nihil  esse  calorls  in  igne, 
quid  intelligit?  Ignem  sensatione  caloris  destitui:  Nae  is  vera  loquitur,  seque 
si  explicat,  vulgus  non  dissentiet.  Verum  hic  homo  perperam  rem  profert; 
reapse  enim  in  igne  inest  qualitas,  quae  calor  nominatur;  atque  tum  philosophi, 
tum  vulgus  multo  saepius  qualitatem  quam  sensationem  nomine  illo  significant."  ^ 

{Ad  3  quid  respondendum,  ex  supra  dictis  patet.) 

(Ad  4.)  In  specie  impressa  distinguere  oportet  modum  entitativum  et 
modum  obiectivum.  Ad  priorem  quod  attinet,  recipitur  species  in  cognoscente 
ad  modum  cognoscentis ;  ad  alterum  autem  quod  attinet,  species  modum  retinet 
rei  externae,  ad  quam  fideliter  repraesentandam  ex  natura  sua  destinata  est. 

Inst.:  Id,  quod  sensatione  obiective  formaliter  exhibetur,  est  effectus  pro- 
ductus  a  causis  duabus,  a  subiecto  sentiente  et  ab  obiecto  externo.  Ergo  ex- 
primit  naturam  quum  obiecti  tum  subiecti  ^.  Eesp. :  TJt  ostendatur  rcalitas 
obiectiva  eius,  quod  in  sensatione  formaliter  obiective  exhibetur,  non  licet  ar- 
gumentari  ex  consideratione  causarum  efficientium ,  sed  ex  natura  cognitionis. 
Causas  efficientes  si  quis  recogitare  velit,  reperiet,  sensationem  subiecto  debere, 
Tit  sit  subiective  hic  actus  et  non  alius ;  obiecto  autem,  ut  sit  obiective  hic 
a,ctus  et  non  alius. 


*  FouRNiER,  Instit.  philos.  Paris  1884.  p.  127.  Cfr.  Arist.  1.  3  de  an. 
c.  2,  426  a,  8.  In  quem  locum  Aquinas:  „Actus  sonativi  vel  soni  est  sonatio, 
auditivi  autem  actus  est  auditio.  Dupliciter  enim  dicitur  auditus  et  sonus ; 
scilicet  secundum  actum  et  secundum  potentiara.  Et  quod  de  auditu  et  sono 
dictum  est,  eadem  ratione  se  habet  in  aliis  sensibus  et  sensibilibus.  Sicut  enim 
actio  et  passio  est  in  patiente  et  non  in  agente  ut  in  subiecto,  sed  solum  ut  in 
,principio  a  quo',  ita  tam  actus  sensibilis,  quam  actus  sensitivi  est  in  sensitivo 
ut  in  subiecto.  Sed  in  quibusdam  sensibilibus  et  sensitivis  nominatus  est  uter- 
que  actus  et  sensibilis,  ut  sonatio,  et  sensitivi,  ut  auditio.  In  quibusdam  autem 
xinum  tantum  nominatum  est,  scilicet  actus  sensitivi.  Visio  enim  dicitur  actua 
visus,  sed  actus  coloris  non  est  nominatus  .  .  ."     In  1.  3  de  anim.  lect.  2. 

2  Essais  sur  les  facult.  de  l'homme.     Essai  2  c.  17. 

^  „In  jedem  Product  einer  Wech.selwirkung  muss  ebensowohl  die  Natur 
des  wirkenden  als  die  des  entgegenwirkenden  Dinges  zur  Geltung  kommen." 
A.  RiEHL,  Der  philos.  Kriticismus.  II.   1.  p.  52. 


144  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

CAd  5.)  Etsi  spatium,  quod  sit  schema  extrapositionis  geometricum ,  in 
ordinc  ontologico  prius  sit,  quam  extensiones  rerum,  tamen  in  ordine  cognitionis 
hae  extensionea  priores  sunt.  Primo  enim  res  extensas  percipimus  et  motas, 
quae  igitur  vere  in  spatio  exlstunt;  deinde  per  abstractionem  nobis  conceptum 
extensionis  cuiusdam  possibilis  dilatatis  limitibus  efFormamus ;  hancque  ingentem 
et  infinitam  extensionem  ut  quandam  capedinem  sive  vas  infinitum,  capax  in  se 
recipiendi  res  extensas  et  motus  locales  concipientes,  in  conceptum  spatii  trans- 
formamus.  Et  ad  id  tandem  pervenimus,  ut  formaliter  has  vel  illas  res  esse  in 
spatio  cogitemus.     Sed  de  his  plura  in  philosophia  naturali. 

CAd  6  et  7  iis,  quae  diximus,  responsum  est  satis.) 

(Ad  8.)  Neque  quantitatem  vel  qualitates  sensibiles  velamini  res  occul- 
tanti  aequiparari  licet,  sed  eae  potius  sunt  id,  quo  ipsae  res  se  nobis  mani- 
festant ,  ita  ut  res  ipsae  nobis  propter  quantitatem  suam  et  qualitates  suas  ap- 
pareant,  quas  sensibus  obiciunt  et  repraesentant.  Itaque  non  solum  apparent 
phaenomena;  sed  in  phaenomenis  apparent  res  agentes,  hinc  in  se  subsistentes 
sive  substantiae.  Et  accidentia  non  sunt  substantiarum  occultationes,  sed  mani- 
festationes.  Manifestant  autem  substantiarum  multitudinem ,  id  quod  supra 
(n.  642)  satis  declaratum  est. 

(Ad  9.)  Saepissime  eae  contingunt  conditiones ,  ut  de  existentia  alicuius 
corporis  in  particulari  certo  nobis  constare  possit.  Reminiscendum  igitur  est, 
fieri  posse,  ut  primo  in  mentem  incidat  suspicio,  fortasse  per  miraculum  praesto 
mihi  esse  phaenomenon,  deficiente  substantianaturaliter  correspondente  (n.631).  In 
plurimis  autem  rebus  eae  sunt  conditiones,  quibus  ea  suspicio  omnino  removetur. 

652.  Solvuntur,    quae  restant  dubia.    Dicunt  lo.-  Inde  oritur  repraesentatio 

extensionis,  unde  nascitur  cognitio  axiomatum  mathematicorum.  Atqui  haec, 
quippe  quae  universalis  sit  et  necessaria,  a  sensu  oriri  non  potest.  Ergo  neque 
repraesentatio  extensionis  a  sensu  hauriri  potest,  sed  ea  ex  forma  mentis  sub- 
iectiva  ortum  trahit.  Resp.:  Dist.  M.:  Si  axiomata  intelliguntur  secundum 
materiam  particularem ,  ex  cuius  consideratione  orta  sunt  et  cui  iterum  appli- 
cari  possunt,  conc.  M. ;  si  intelliguntur  secundum  formam  universalem,  qua  ab 
intellectu  imbuta  sunt,  neg.  M.  Disf.  min.:  Cognitio  axiomatum  oriri  non 
potest  a  sensu  ut  a  causa  forraali  et  principali,  conc.  min.;  ut  a  causa  instru- 
mentali  et  quasi  materiali ,  7ieg.  min.  Causa  enim  principalis ,  qua  cognitio 
omnis  efficitur,  est  intellectus  agens,  qui  praesente  phantasmate  format  con- 
ceptus,  quibus  rationes  rerum  universales  repraesentantur  ^  Non  igitur  potest 
dici  (ut  ad  rem,  de  qua  dicitur,  trahamus  verba  Aquinatis),  quod  sensibilis  co- 
gnitio  sit  totalis  et  perfecta  causa  axiomatum  mathematicorum ,  sed  magis  est 
quodammodo  materia  causae  ^. 

Dicunt  2^:  Plurimi  sunt  eventus,  ex  quibus  clarissime  apparet,  nos  per- 
cipientes  extensionem  percipere  aliquid,  quod  nosmet  ipsi  organis  nostris  eflFe- 
cerimus.  Ita  in  somniis  intuemur  dimensiones  a  nobis  effectas ;  ita  oculis  per 
vitra  stereoscopica  perspicientibus  dimensio  tertia  expresse  et  dilucide  nobis 
exhibetur,  quae  tamen  a  nobis  effecta  est;  ita  perspicienti  uno  oculo  per  duo 
foramina  satis  finitima  una  res  bis  adesse  videtur  (quod  „experimentum 
ScnEiNERi"  vocant) ;    ita    qui   utraque    manu    duos  magnetes  inter  se  repellentes 


1  Arist.  1.  1  met.  c.  6,  987  b,  17.     Cfr.  S.  Thom.  in  h.  1.  lect.  10. 

2  S.  TnoM.,  Summ.  theol.  I.  q.  84  a.  6. 


1.   De  experientia.     §  1.   De  sensu  externo.  145 

tenet  in  tenebris  positus,  si  soli  tactui  credere  velit,  se  unam  rem  tangibilem 
elasticam  manibus  tenere  arbitrabitur;  sexcenta  alia.  Quibus  ex  omnibus  recte 
concludi  videtur,  etiam  in  eventibus  ordinariis  vitae  quotidianae  res  a  nobis 
ipsis  eifectas  esse  id,  quod  sensibus  nostris  ut  res  obiecta  obversatur.  Besp.: 
Conceduntur  facta;  et  7ieg.  consequ.  Nam  sensus  omnis,  utcunque  in  actu 
positus ,  speciem  expressam  sive  repraesentationem  producit,  quae,  etsi  cum 
re  obiecti  similitudinem  babet,  tamen  a  natura  ad  id  tantum  destinata  est,  ut 
sit  mediura ,  q  u  o  res  obiecta  immediate  cognoscatur.  Id  igitur  locum  babet, 
rebus  omnibus  ex  naturae  intentione  dispositis.  Fieri  tamen  potest,  ut  organum 
modo  inusitato  vel  praeter  naturae  intentionem  ad  agendum  excitatum  in  tritos 
repraesentandi  modos  relabatur  et  secundum  suam  assuetudinem  repraesentationes 
exprimat,  quae  deficiente  re  obiecta  ex  loco  medii  egrediuntur  quasi,  in  locum 
rei  obiectae  quodammodo  prorumpentes.  Quis  vero  inde  arguere  velit,  id  etiam 
positis  ordinariis  conditionibus  fieri  ? 

Insfat:  Sed  plurimae  sunt  de  rationibus  quantitativis  fallaciae  sensuum, 
geometricas  vocant,  quae  ex  naturae  more  apud  omnes  bomines  accidunt.  Ita 
in  aestimandis  rerum  distantiis,  quarum  una  verticalis  est,  altera  horizontalis, 
semper  fallimur.  Eadem  distantia,  si  vacua  est,  minor  esse  putatur,  quam  si 
impleta  est.  Hominis  caput  multo  maius  aestimamus,  quam  revera  est.  Angulos 
acutos  semper  maiores  esse  iudicamus ,  quam  revera  sunt.  Lineam  verticalem 
minorem  putamus,  quam  eandem  horizontalem.  Nobis  aetate  provectis  eaedem 
domus,  plateae  minores  videntur,  quam  videbantur  nobis  pueris.  Unde  con- 
cluditur,  nos  non  videre  reales  rerum  affectiones,  sed  apparentias  a  nobis 
effectas.  Resp.:  Concessis  etiam  his  factis  neg.  consequ.  Illae  enim  fallaciae 
omnibus  hominibus  ideo  accidere  solent,  quia  ex  imperfectione  naturali  humanae 
organizationis  oriuntur;  auctorem  habent  naturam  imperfectam,  non  naturam 
mendacem.  Reminiscendum  igitur  est  ,  apparatus  sensuum  nostrorum  ad  id 
quidem  coaptatos  esse,  ut  percipiamus  res,  „ut  sunt";  verum  id  non  per- 
fectione  absoluta,  sed  ad  eum  tautum  perfectionis  gradum,  qui  fini  humanae 
vitae  congruens  est.  Ita  inter  alia  etiam  perceptio  motuum,  quos  ipsi  musculis 
nostris  efficere  debemus ,  medium  est  a  natura  institutum ,  quo  in  aestimandis 
dimensionibus  iuvemur.  Praeterea  perceptionibus  nostris  multos  respectus  rerum 
ad  res  alias  et  praecipue  ad  subiectum  percipiens  admixtos  esse   scimus. 

Dicunt  5"  Zexo  Eleaticus  atque  etiam  Herbart  :  Id  esse  non  potest 
extra  nos ,  quod  aperte  pugnantia  involvit.  Atqui  extensio  omnis  continua  vel 
minutissimae  atomi,  et  etiam  omnis  motus  localis  abundat  absurditatibus.  Ergo 
neque  ulla  extensio,  neque  motus  ullus  localis  extra  nos  esse  potest.  Resp. 
indirecte:  Id,  quod  aperte  pugnantia  involvit,  neque  extra  nos  essc  potest, 
neque  intra  nos  obiective  apparere  in  conceptibus  vel  repraesentationibus  nostris. 
Atqui  res  est  apertissima,  et  extensionem  continuam  et  raotum  localem  reperiri 
obiective  intra  nos  in  actibus  nostris  cognoscitivis.  Ergo  neque  extensio  con- 
tinua,  neque  motus  localis  involvit,  quae  revera  pugnantia  sint;  sed  illa,  quae 
aspicienti  primo  videntur  esse  pugnantia,  diligenter  recogitans  videbit  non  esae 
pugnantia.     Sed  hac  de  re  in  philosophia  naturali  dicendum  erit. 

653.  Dicunt  4^':  Repraesentationes    qualitatum    sensibilium  sunt  repraesen- 

tationes  modorum ,    secundum  quos  res  externae  nos   afficiunt.     Si  quis  enim  e 
fenestra  in  hortum  prospiciens,  sensationem  suam  recte  interpretari  velit,  is  non 
dicet:    Video    colorem   viridem    extra    me  existentem;    sed    dicet:    Viridi    modo 
Pesoh,  Logica.    11.  10 


146  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivia  certitudinis. 

afficior,  modo  inquam,  qui  post  certum  pulsum  mechanicum  ex  raeo  capite  oritur 
mlhique  immanenter  inhaeret ,  sicut  dolor  dentium.  Ergo  saltem  qualitatea 
corporum  sensibiles  extra  sentientem  non  reperiuntur  *.  Besp.:  Haec  Kantianorum 
opinatio  aperte  falsa  est.  Nam  nemo  videns  rem  viridem,  se  viridi  raodo  affici 
dicet  (n.  90).  De  cetero  non  negamus,  qualitates  illas  referri  ad  sensus  no- 
stros.  Sicut  enim  sensus  nostri  referuntur  ad  res.  quibus  percipiendis  coaptati 
sunt,  ita  res  illae  referuntur  ad  sensus  nostros,  ut  ab  his  percipiantur,  „ut  sunt". 
Neque  negamus,  huic  rerum  perceptioni  admisceri  quoque  afFectionum  subiecti- 
varum  perceptionem ;  id  quod  saepius  iam  indicavimus. 

Dicunt  5»:  Per  experientiam  constat,  nos  non  percipere  afFectiones  cor- 
porum,  sed  difFerentias  tantum,  quae  sunt  inter  duas  irritationes  sensuum  ^. 
Resp.:  Simul  cum  afFectionibus  corporum  etiam  percipimus  difFerentias ,  quae 
sunt  aut  inter  raultarum  rerum  afFectiones,  aut  inter  afFectiones  rerum  exter- 
narum  et  afFectiones  corporis  proprii.  Atque  illud  etiam  certum  est,  propter 
has  difFerentias  organa  nostra  percelli  posse  ipsorura  afFectionibus  corporura 
multo  vividius.  Naraque  ut  est  apud  veteres :  Contraria  iuxta  se  posita  magis 
elucescunt. 

654.  Dicunt  60 :   Et  ipsi  Aristotelici    claris   verbis    docere  videntur,    sensi- 

bilia  propria  ante  sensationem  non  esse  sensibilia  actu,  sed  potentia  tantum. 
Repetit  enim  S.  Thomas  id,  quod  dixerat  Aristoteles:  „Quod  sensibile  in  actu 
est  sensus  in  actu ,  et  intelligibile  in  actu  est  intellectus  in  actu."  ^  „Quia  ex 
utroque  fit  unum  sicut  ex  actu  et  potentia."  *  Resp.:  Sensibile  spectari  pot- 
est  duplici  ratione:  aut  in  ordine  ad  actum  sensationis,  aut  in  ordine  ad  id, 
quod  sentitur.  Si  ad  actum  sensationis  refertur,  ante  ipsam  sensationem  recte 
dicitur  esse  in  potentia,  sicut  etiam  intelligibile  ante  ipsam  intellectionem  dici- 
tur  esse  in  potentia.  Si  autera  id  spectetur,  quod  sentitur,  iam  etiam  sensibile 
ante  ipsam  sensationera  est  sensibile  actu,  sicut  etiam  intelligibile  ante  intel- 
lectionem  est  intelligibile  actu.  Nec  unquara  ab  ullo  philosopho  scholae  Peri- 
pateticae  est  dubitatura,  quin  color,  sonus  et  quae  in  hoc  genere  sunt  reliqua, 
actu  ante  sint  sensibilia,  quam  actu  sentiantur  a  sentiente  ^.  Et  ex  contextu 
seraper  patet,  quid  Peripatetici  significare  voluerint,  quura  sensibile  ante  sen- 
sationem  esse  sensibile  in  potentia  tantum  dicant.  Ita:  „Non  recte,  inquit 
Aristoteles  (quem  accurate  hac  in  re  secutus  est  S.  Thomas),  priores  naturae 
scrutatores  hac  de  re  locuti  sunt,    qui    quidem    sine   visu   neque    albura    neque 


*  Ita  Kant,  Helmholtz. 

2  Riehl,  Der  philosophische  Kriticisraus.  II.  I.  „Was  wir  bewusst  em- 
pfinden,  ist  die  DifFerenz,  das  Verhaltniss  je  zweier  Erregungen,  welche  erst 
durch  ihr  Zusammenwirken  als  Product  die  Empfindung  ergeben."  p.  41. 

3  Suram.  theol.  L  q.  14  a.  2.  Cfr.  Arist.  1.  3  de  anima  c.  7,  431  b,  10 
et  1.  2  c.  5,  417  a,  12. 

*  6.  Thom.,  Summ.  theol.  L  q.  55  a.  1 ;  cfr.  I.  q.  12  a.  2;  1.  2  de  an.  c.  14. 
5  „Omne  sensibile  dupliciter  est  in  actu.     Uno    modo,    quando    actu   sen- 

titur,  alio  modo,  secundura  quod  habet  propriam  speciem,  per  quam  sentiri 
potest,  prout  est  in  obiecto;  et  sic  alia  sensibilia  fiunt  in  actu,  prout  sunt  in 
corporibus  sensibilibus,  sicut  color,  prout  est  in  corpore  colorato,  odor  et  sapor, 
prout  sunt  in  corpore  odorifero  et  saporoso;  ex  percussione  corporis  sonantis 
fit  sonus  iu  actu."     S.  Thom.  in  L  2   de  anima  lect.  16;  cfr.  in  1.  3  lect.  2. 


1.    De  experientia.     §  1.    De  sensu  externo.  147 

nigrum  adesse  censebant'''  j  et  concludit :  „Album  sine  visu  remanet  sensibile  in 
potentia"  ^,  i.  e.  album,  etsi  actu  nullo  oculo  videtur,  manet  tamen  in  potentia, 
ut  actu  ab  oculo  videri  possit.  Ante  autem  visionem  actualem  actu  album 
esse  debet.  „Sensibile  enim  sensum  agere  facit,  quare  necesse  est,  ipsum  prius 
esse  quam  potentia."  -  Et  quomodo  sensus  in  sensatione  obiecto  percepto  con- 
formari  posset,  nisi  ab  hoc  obiecto  formam  sensationis  reciperet?  Deinde  pas- 
sim  Stagirita  repetit ,  lumen  (et  non  oculos)  id  esse ,  quo  colores ,  qui  essent 
potentia,  actu  colores  fierent  ^.  Accedit,  quod  constans  est  et  perpetua  apud 
Aristotelem  omnesque  Peripateticos  doctrina ,  sensum  eodem  modo  referri  ad 
sensibilia  propria,  quo  refertur  intelligentia  ad  rerum  quidditates  *.  Et  nisi 
Aristoteles  arbitratus  esset,  corpus  album  iam  ante  actualem  sensationem  esse 
actu  album ,  niilla  ipsi  fuisset  ratio,  cur  sese  Protagorae  et  scholae  Megaricae 
opposuisset.  Hos  absurditatis  accusat  Stagirita,  quod  doceant  ea,  ex  quibus 
sequatur,  neque  frigidum,  neque  calidum,  neque  dulce,  neque  omnino  uUum 
esse  sensibile,  quando  nemo  actu  sentiat;  quo  posito  accidere  istis  opinionem 
Protagorae  ^. 

655.  Corollaria.  Coroll.  1.  Ergo  commodissime  ab  Aristote- 
licis  facta  est  distinctio  inter  sensibile  per  se  et  sensibile  per 
accidens.  Etenim  sensus  naturam  vel  essentiam  vel  intimam 
constitutionem  corporum  non  percipit  neque  qualitates  ab  illis  ab- 
stractas,  sed  ipsam  rem  sibi  praesentem  cognoscit,  quae  est  corpus 
aliquod  sub  forma  concreta,  i.  e.  hoc  coloratum,  durum,  extensum. 
Itaque  etiam  ipsam  substantiam  corporum,  etsi  non  in  se,  tamen  ut 
qualitatibus  extensionique  substantem  et  concretam  sensus  percipiunt. 

„Albedo  immutat  sensum  non  separata,  sed  in  subiecto;  ideo  subiectum 
per  accidens  sentitur,  exvi  tamen  sustentationis ,  quam  praestat  albedini, 
adeo  ut  non  albedo  praecise,  sed  album  videri  proprie  dicatur."  ^  Verum  ipsam 
„substantiam  secundum  se  consideratam  nullo  modo  sensu  percipimus, 
neque  ullo  modo  substantia  mutat  quidpiam  in  accidentibus  respectu  percep- 
tionis  sensitivaej  unde  non  magis  substantiam  percipimus,  ubi  est  sub  acci- 
dentibus,  quam  ubi  non  est" '.  Quae  quum  constent,  perspicuum  debet  esse, 
sola  accidentia  diiudicari  sensibus ,  substantiam  autem  esse  proprium  obiectum 
intellectus  ^.  Et  idipsum  de  ratione  essendi  putandum  est.  „Quamvis 
jEsse'  sit  in  rebus,  tamen  rationem  essendi  vel  intentionem  entis  sensus  non 
apprehendit,  sicut  nec  aliquam  formam  substautialem,  nisi  per  accidens ;  sed 
tantura  accidentia  sensibilia."  ^ 


1  L.  3  de  anima  c.  2. 

2  De  sensu  et  sensato  c.  3.     Cfr.  S.  Thom.  3  dist.   14  a.  1  q.  2. 

*  L.  3  de  an.  c.  8.        *  Videsis  ea,  quae  post  („de  intelligentia''')  dicturi  sumus. 

5  L.  8  (9)  metaph.  c.  3,  1047  a,  3.  In  quem  locum  Aquinas:  „.  .  .  se- 
queretur,  quod  opinio  Protagorae  esset  vera,  quae  dicebat,  omnes  proprietates 
et  naturas  rerum  consistere  solum  in  Sentiri  et  Opinari."     In  1.  9  met.  lect.  2. 

6  SuAREz,  1.  3  de  an.  c.  8.  '  Suarez,  Disput.  metaph.  d.  39  s.  2. 

8  Cfr.  S.  Thom.,  Summ.  theol.  III.  q.  75  a.  5  ad  2. 

9  S.  Thom.  1  dist.  19  q.  5  a.  1  ad  6. 

10* 


148  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

Cur  autem  illa  dicantur  sentiri  per  accidens,  id  explicavit  post  Aristotelem 
Aquinas  hoc  modo :  „Sciendum  est,  inquit,  quod  ad  hoc,  quod  aliquid  sit  sen- 
sibile  per  accidens,  primo  requiritur,  quod  accidat  ei,  quod  per  se  est  sensibile, 
sicuti  accidit  albo  esse  hominem,  et  accidit  ei  esse  dulce.  Secundo  requiritur, 
quod  sit  apprehensum  a  sentiente :  si  enim  accideret  sensibili,  quod  lateret  sen- 
tientem ,  non  diceretur  per  accidens  sentiri.  Oportet  igitur ,  quod  per  se  co- 
gnoscatur  ab  aliqua  alia  potentia  cognoscitiva  sentientis.  Et  hoc  quidem  vel 
est  alius  sensus  vel  est  intellectus.  .  .  .  Dico  autem,  quod  est  alius  sensus,  sicut : 
si  dicamus,  quod  dulce  est  visibile  per  accidens,  in  quantum  dulce  accidit  albo, 
quod  apprehenditur  visu  j  et  ipsum  dulce  per  se  cognoscitur  ab  alio  sensu, 
scilicet  a  gustu.  Sed  ut  proprie  loquamur,  hoc  non  est  universaliter  sensibile 
per  accidens,  sed  per  accidens  visibile,  sensibile  autem  per  se.  Quod  ergo 
aensu  proprio  non  cognoscitur,  si  sit  aliquid  universale,  apprehenditur  intellectu. 
Non  tamen  omne,  quod  intellectu  apprehendi  potest  in  re  sensibili,  potest  dici 
sensibile  per  accidens,  sed  statim,  quod  ad  occursum  rei  sensatae  apprehenditur 
intellectu.  Sicut  statim,  quum  video  aliquem  loquentem  vel  movere  seipsum, 
apprehendo  per  intellectum  vitam  eius;  unde  possum  dicere,  quod  video,  eum 
vivere."  * 

Coroll.  2.  Neque  minus  ad  rem  accommodate  facta  est  a  Peri- 
pateticis  distinctio  inter  sensibilia  per  se  primo,  quae  sunt  sensi- 
bilia  propria,  et  sensibilia  per  se  secundo,  quae  sunt  sensibilia 
communia.  Namque  id,  „quod  sentitur,  vel  sentitur  propria  vi^ 
quia  videlicet  habet  ex  se  virtutem  ad  immutandam  potentiam, 
et  hoc  est  sensibile  proprium;  vel  sentitur,  quia  immutat  modi- 
ficando  aliud,  et  hoc  est  sensibile  commune"  ^.  Et  in  sensibile 
proprium  sensus  fertur  directe,  in  sensibile  commune  ex  consequenti. 

„Sensibilia  propria  primo  et  per  se  immutant  sensum ,  quum  sint '  quali- 
tates  alterantes.  Sensibilia  vero  communia  omnia  reducuntur  ad  quantitatem.  . . . 
Quantitas  autem  est  proximum  subiectum  qualitatis  alterativae,  et  superficies 
est  subiectum  coloris.  Nec  tamen  sunt  sensibilia  per  accidens,  quia  huiusmodi 
sensibilia  aliquam  diversitatem  faciunt  in  immutatione  sensus."  ^  „Quamvis- 
autem  sensibilia  communia  et  sensibilia  propria  sint  per  se  sensibilia,  tamen. 
propria  sensibilia  sunt  proprie  per  se  sensibilia,  quia  substantia  uniuscuius- 
que  sensus  et  eius  definitio  est  in  hoc,  quod  est  aptum  natum  pati  a  tali 
sensibili."  * 

Coroll.  3.  Recte  igitur  obiectum  triplex  sensuum  externorum 
distingui  solet:  sensibile  proprium,  quod  sensu  per  se  attin- 
gitur   primo;    sensibile    commune,    quod   a   sensibus    pluribus 


1  S.  Thom.  in  1.  2  de  an.  lect.  13.  Errant  igitur,  qui  dicunt,  nos  sensu 
percipere  tantum  phaenomena  („objective  Erscheinungen  ausser  uns"),  ex  quibu» 
ad  „res"  concludamus  per  ratiocinia.  In  quo  errore  est  Eng.  Laur.  Fischer, 
Grundfragen  der  Erkenntnisstheorie.    IMog.   1887.  p.  442. 

2  SuAREz,  1.  3  de  an.  c.  8. 

3  S.  Thom.,  Summ.  theol.  L  q.  78  a.  3 ;  cfr.  in  1.  2  de  an.  lect.  13. 
^  S.  Thom.  in  1.  2  de  an.  loc.  cit.  init. 


1.    De  experientia.     §  1.    JXe  sensu  externo.  149 

percipi  potest,  per  se  quidem,  sed  non  primo ;  sensibile 
per  accidens,  quod  nullo  raodo  per  se  sensu  percipitur,  sed 
solum  per  sensibiliapropria  et  communia,  quibus  subest 
et  inest  ^. 

656.  Scholia.  Schol.  1,  Doctrina  est  apud  Aristotelicos ,  „er- 
rorem  per  accidens"  contingere  facilius  multo  in  sensibilibus  per 
accidens,  quam  in  sensibilibus  per  se,  et  iterum  saepius  in  sensi- 
bilibus  communibus,  quam  in  sensibilibus  propriis  ^.  Et  recte  id 
quidem.  ^am  nulla  virtus  cognoscitiva  circa  proprium  obiectum 
decipitur. 

Est  autem  id,  quod  eat  sensibile  per  se  primo,  magis  proprium  obiectum 
sensuum,  quam  sensibile  per  se  secundo;  in  illud  enim  sensus  fertur  proxime, 
in  hoc  vero  ex  consequenti.  Et  illud ,  quod  est  sensibile  per  se ,  multo  magis 
proprium  obiectum  sensuum  est,  quam  sensibile  per  accidens.  Unde  fit,  ut 
„visus  non  decipiatur  in  iudicio  colorum;  sed  dum  homo  per  visum  iudicat  de 
sapore  vel  de  specie  rei,  in  hoc  deceptio  accidit"  ^. 

Schol.  2.  Nunquam  sensus  rem,  quae  non  sit  singularis, 
cognoscere  potest.  „Non  enim  obiectum  per  se  sensus  est  sub- 
stantia  et  ,quod  quid  est',  sed  aliqua  sensibilis  qualitas,  puta  cali- 
dum,  album  .  .  .  Huiusmodi  autem  qualitates  afficiunt  singulares 
quasdam  substantias  in  determinato  loco  et  tempore  existentes. 
Unde  necesse  est,  quod  hoc,  quod  sentitur,  sit  hoc  aliquid,  scilicet 
singularis  substantia,  et  sit  alicubi  et  nunc,  i.  e.  in  determinato 
loco  et  tempore."  * 

At,  inquies ,  obiectum  formale  visus  est  universe  color.  Verum  observeSj 
posse  quidem  intellectum  assignare  facultati  sensitivae  obiectum  universale,  sub 
quo  ea  complura  cognoscere  possit;  ipsam  tamen  facultatem  ad  actum  suum 
traductam  non  percipere  nisi  singularia.  Universalia  autem  ipse  sensus  non 
cognoscit  nisi  per  accidens,  „in  quantum  cognoscit  singularia,  de  quibus  uni- 
versalia  praedicantur.  Cognoscit  enim  hominem,  in  quantum  cognoscit  Socratem, 
qui  est  homo."  ^ 


*  Cfr.  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  17  a.  2;  q.  85  a.  6;  in  1.  3  de  an. 
lect.   16;  Sdarez,  1.  3  de  an.  c.  10. 

2  Ita  sententiam  Aristotehs  (negantis,  accidere  errorem  in  sensibili  pro- 
prio)  interpretatur  Suarez,  1.  3  de  an.  c.  10  n.  4. 

3  S.  Thom.,  Summ.  c.  gent.  1.  3  c.  108  n.  3. 

*  S.  Thom.  in  1.  1  anal.  post.  lect.  40. 

5  S.  Thom.  in  1.  5  metaph.  lect.  13.  Et  alio  loco :  „Singulare  sentitur 
proprie  et  per  se;  sed  sensus  est  quodammodo  et  ipsius  universalis.  Cognoscit 
enim  Calliam  non  solum,  in  quantum  est  Callias,  sed  etiam,  in  quantum  est  hic 
homo,  et  similiter  Socratem,  in  quantum  est  hic  homo.  Et  inde  est,  quod  tali 
acceptione  sensu  praeexistente,  anima  intellectiva  potcst  considerare  hominem 
in  utroque.     Si  autem  ita  esset,  quod  sensus  solum  apprelienderet  id,  quod  est 


150  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

657.         Schol.  3.    Etiam  negationes  a  sensu  percipi  possunt,  ut 
eae  in  concreto  sunt. 

Nam  sensu  percipere  possumus,  aliquid  ab  aliquo  auferri ;  et  compara- 
tionem  instituentes  inter  praesentem  perceptionem  et  priorem,  nunc  aliquid  ab- 
esse  percipimus,  quod  prius  adfuerit;  possumus  quoque  in  phantasia  vel  me- 
moria  imaginem  communem  retinere  et  cum  hac  obiectum  particulare  praesens 
comparare;  et  possumus  etiam  sensu  interno  (n.  112)  cognoscere,  sensus  externos, 
Quamvis  attenti  sint,  has  vel  illas  res  non  percipere. 

Schol.  4.  Ex  iis,  ad  quae  percipienda  facultas  sensitiva  in 
homine  extenditur,  apparet,  propter  quem  finem  sensus  ho- 
mini  dati  sint.  Yehementer  errant,  qui  Cartesium  secuti  censent, 
finem  immediatum,  propter  quem  homini  sensus  tributi  sint,  hunc 
unicum  esse,  ut  illi  manifestent  corporum  praesentiam,  eorumque 
proprietates  sive  vires,  quatenus  ad  hominis  conservationem  vitae- 
que  usus  eas  nosse  conveniat.  Nam  „sensus  sunt  dati  homini  non 
solum  ad  vitae  necessaria  procuranda  sicut  aliis  animalibus,  sed 
etiam  ad  cognoscendum" ;  quibus  praebeatur  homini  in  hoc  mundo 
aspectabili  ratio  „entis"  sub  specie  sensibili,  qua  ex  percepta  sen- 
sibili  realitate  per  cognitionem  intellectualem  ascendat  ad  per- 
cipiendam  reahtatem  supersensibilem  sive  metaphysicam.  Quam- 
obrem  praeclare  ab  Aquinate  constitutum  legimus:  „Cognitio  sen- 
sitiva  ordinatur  ad  duo:  uno  enim  modo  tam  in  hominibus,  quam 
in  aliis  animahbus  ordinatur  ad  corporis  sustentationem ,  quia  per 
huiusmodi  cognitionem  homines  et  alia  animaUa  vitant  nociva  et 
conquirunt  ea,  quae  sunt  necessaria  ad  corporis  sustentationem ; 
alio  modo  specialiter  in  homine  ordinatur  ad  cognitionem  intel- 
lectivam  vel  speculativam  vel  practicam."  ^ 

Schol.  5.  ludicia  intellectus,  quae  sensationes  sequuntur,  aut 
immediata  sunt,  aut  mediata. 

ludicia  immediata  circa  idipsum  versantur,  quod  sensatio- 
nibus   repraesentatur  (n.  619,  1).     Quoniam   autem   sensus   solum- 


particularitatis,  et  nullo  modo  cum  hoc  apprehenderet  universale  in  particulari, 
non  esset  possibile,  quod  ex  apprehensione  sensus  causaretur  in  nobis  cognitio 
universalis."     In  1.  2  anal.  post.  lect.  20. 

^  S.  Thom.,  Summ.  theol.  II.  IL  q.  167  a.  2.  Alio  loco :  „Quum  cetera 
animalia  non  delectentur  in  sensibilibus  nisi  per  ordinem  ad  cibos  et  venerea, 
solus  homo  delectatur  in  ipsa  pulchritudine  sensibilium  secundum  seipsam.  Et 
ideo  quia  sensus  proprie  vigent  in  facie,  homo  habet  faciem  erectam,  ut  per 
sensus  jet  praecipue  per  visum ,  qui  est  subtilior  et  plures  diflPerentias  rerum 
ostendit,  libere  possit  ex  omni  parte  sensibilia  cognoscere  et  coelestia  et  ter- 
rena,  ut  ex  omnibus  intelligibilem  colligat  veritatem.'^  Summ.  theol.  I.  q.  91 
a.  3  a.  3. 


1.   De  experientia.     §  2.    De  conscientia.  151 

niodo  res  siDgulares  attingunt,  haec  iudieia  omnia  sunt  singularia. 
Et  iadicium  intellectus  testilicationem  sensuum  immediate  con- 
sequens,  si  constet,  sensus  rite  dispositos  et  applicatos  esse,  falsum 
esse  non  potest. 

ludicia  mediata  ex  immediatis  deducuntur.  Haec  tam  sin- 
gularia  quam  universalia  esse  possunt.  His  positis  iudiciis  uni- 
versalibus,  iam  ratiocinio,  quod  empiricum  vocant,  principia  ex- 
perimentalia,  quae  per  inductionem  constituta  sunt,  speciebus  in- 
ferioribus  vel  individuis  cum  veritate  applicantur. 

§  2. 

De   conscientia   sive    de   perceptione   rerum    subiectivarum. 

658.  Notiones  praeviae.  Sensus  internus.  Quum  sensus  nostros 
ad  res  externas  percipieudas  adhibemus,  non  solum  videmur  nobis 
percipere  res,  quae  a  nobis  diversae  sint,  sed  etiam  concomitanter 
ipsos  nostros  sentiendi  actus,  quatenus  hi  modo  sensibili  accidunt. 
Quam  cognitionem  psychologi  sensui  interno  sive  communi  ascri- 
bunt  (n.  112),  cui  sensus  externi  sive  proprii  tanquam  instrumenta 
subserviant. 

Hac  de  re  dicens  S.  Augustinus:  „Arbitror,  inquit,  etiam  illud  esse  mani- 
festum,  sensum  illum  interiorem  non  ea  tantum  sentire,  quae  acceperit  a  quin- 
que  sensibus  corporis ,  sed  etiam  ipsos  ab  eo  sentiri.  Non  enim  aliter  bestia 
moveret  se,  vel  appetendo  aliquid,  vel  fugiendo,  nisi  se  sentire  sentiret,  non  ad 
sciendum,  nam  hoc  rationis  est;  sed  tantum  ad  movendum,  quod  non  utique 
aliquo  illorum  quinque  sentit.  Quod  si  adhuc  obscurum  est,  elucescet,  si 
animadvertas ,  quod  exempli  gratia  sat  est  in  uno  aliquo  sensu,  velut  in  visu. 
Namque  aperire  oculum  vel  movere  aspiciendo  ad  id,  quod  videre  appetit, 
nuUo  modo  posset,  nisi  oculo  clauso ,  vel  non  ita  moto  se  id  non  videre  sen- 
tiret.  Si  autem  sentit,  se  non  videre,  dum  non  videt,  necesse  est  etiam,  sentiat, 
se  videre ,  dum  videt :  quia  cum  eo  appetitu  non  movet  oculum  videns ,  quo 
movet  non  videns,  indicat,  se  utrumque  sentire.'*  ^ 

659.  Conscientiae  divisio.  Facultas,  qua  multa  eorum  interne 
percipimus,  quae  in  nobis  fiunt  vel  sunt,  generatim  conscientia 
a  scriptoribus  nostrae  aetatis  vocari  solet.  Quam  duplicem  distingui 
diximus:  imperfectam  et  perfectam  (n.  106). 

Conscientia  imperfecta  in  percipiendis  afFectionibus  propriis  sive  factis 
internis  versatur.  Et  factorum  internorum  duplex  ordo  distingui  potest:  prior 
sensitivus,  qui  obicitur  et  sensui  et  intellectui;  et  alter  intellectivus,  qui 
soli  intellectui  obicitur.  Haec  „conscientia"  etiam  in  parte  sensitiva  reperitur; 
et  imperfecta  vocatur,  quia  in  ea  subiectum  „redire  quidem  incipit  ad  essentlam 
suam ,  quia  non  solum  cognoscit  sensibile,  sed  etiam  cognoscit,  se  sentire ;  non 
tamen  completur  eius  reditio,  quia  sensus  non  cognoscit  essentiam  suam". 

1  L.  2  de  lib.  arb.  c.  4. 


152  Liber  I.  (III. j    Logica  critica.     II.   De  raotivls  certitudinis. 

Conscientia  perfecta  in  sola  parte  intellectiva  inest  (i.  e.  a  solo  in- 
tellectu  (n.  123) ,  et  non  a  sensu  elicitur)  ,  et  perceptis  affcctionibus  propriis 
penetrat  ad  substantiam  usque  propriam,  quam  ex  affectionibus  illis  evolvit 
quasi  explicatque  et  ab  affectionibus ,  quarum  subiectum  est ,  mente  separat. 
,,Substa'ntiae  intellectuales  redeunt  ad  essentiam  suam  reditione  completa:  in 
hoc  enim ,  quod  cognoscunt  aliquid  extra  se  positum,  quodammodo  extra  se 
procedunt ;  secundum  vero ,  quod  coguoscunt,  se  cognoscere ,  iam  ad  se  redire 
incipiunt,  quia  actus  cognitionis  est  medius  inter  cognoscentem  et  cognitum. 
Sed  reditus  iste  completur,  secundum  quod  cognoscunt  essentias  proprias;  unde 
dicitur,  quod  omnis  sciens  essentiam  suam  est  rediens  ad  essentiam  suam  re- 
ditione  completa."  ^ 

Distinguunt  quoque  conscientiam  sensitivam  et  intel- 
lectivam. 

Quarum  prior  affectiones  sensibiles  renuntiat;  altera  non  solum  circa  af- 
fectiones  sensibiles,  sed  etiam  circa  actiones  intellectus  et  voluntatis,  immo  circa 
ipsam  cognoscentis  substantiam  versatur.  Prior  ultra  affectiones  non  penetrat, 
et  substantiam  propriam  non  sentit ,  nisi  per  accidens ,  quatenus ,  ut  diximus. 
huic  dolenti  vel  videnti  accidit  esse  substantiam.  Conscientia  intellectiva  et 
imperfecta  esse  potest  et  perfecta.  Est  imperfecta,  siin  affectionibus  per- 
cipiendis  haeret;  est  perfecta,  si  ad  percipiendam  propriam  subiecti  sub- 
stantiam  progreditur  abstractam  quasi  ab  ipsius  affectionibus. 

660.  Praeterea  etiam  conscientiam  reflexam  distinguunt,  quae 
est  conscientia  simpliciter,  et  conscientiam  concomitantem  (ap- 
perceptionem).  Concomitans  sive  prima  ea  est,  qua  subiectum, 
quum  rem  sibi  obiectam  percipit,  secundario  sive  concomitanter  et 
in  actu  exercito  percipit  experiturque  perceptionem  suam  et  seipsum, 
neque  tamen  ad  has  res  subiectivas  directe  advertit  animum.  Re- 
flexa  ea  est,  qua  subiectum  per  animi  advertentiam  ad  opera- 
tiones  suas  ad  seipsum  redit  et  reflectitur  ^. 


^  S.  Thom.  ,  Quaest.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  9.  Diligenter  animadver- 
tendum  est,  nos  per  conscientiam  perfectam  non  immediate  intueri  substantiam 
nostram  in  seipsa,  sed  tantum  in  nostris  actionibus :  „In  hoc  aliquis  percipit, 
se  animam  habere  et  vivere  et  esse,  quod  percipit,  se  sentire  et  intelligere  et 
alia  huiusmodi  vitae  opera  exercere."     Quaest.  disput.  q.  10  de  verit.  a.  8. 

2  Observandum  est,  hanc  locutionem  ,  qua  quis  ad  affectiones  proprias  et 
seipsum  reflecti  vel  redire  dicitur,  esse  locutionem  metaphoricam.  Non  enim  in 
cognoscendo  est  motus ,  „unde  nec  proprie  loquendo ,  ibi  est  recessus  aut  red- 
itus.  Sed  pro  tanto  dicitur  esse  processus  vel  motus,  in  quantum  ex  uno 
cognoscibili  pcrvenitur  ad  aliud ;  et  in  nobis  fit  per  quendam  discursum.  se- 
cundum  quem  est  exitus  et  reditus  in  animam  nostram,  dum  cognoscit  seipsam. 
Primo  enim  actus  ab  ipsa  exiens  terminatur  ad  obiectum,  et  deinde  reflectitur 
super  actum,  et  dcinde  super  potentiam  et  essentiam.  secundum  quod  actus 
cognoscuntur  ex  obiectis  et  potentiae  per  actus.''  Ita  S.  Thom..  Quaest.  disput. 
q.  2  de  verit.  a.  2  ad  2.  Et  alio  loco :  „Cuiu3libet  potentiae  animae  virtus  est 
determinata  ad  obiectum  suum;    unde   et    eius    actio    primo    et   principaliter    in 


1.   De  experientia.     §  2.   De  conscientia.  153 

Conscientiam  concomitantem  sive  primam  ^  multi  ambigue  vocaut  sen- 
sum  intimum.  Qui  sensum  intimum,  si  spectetur  ut  facultas,  eam  dispo- 
sitionem  dicunt  esse  subiecti  cognoscentis ,  qua  proprias  modificationes  ut  suas 
experiri  possit  j  si  spectetur  ut  actus,  esse  ipsam  experientiam,  quam  subiectum 
habeat  suae  modificationis,  vel  esse  perceptibilem  actus  praesentiam  subiecto 
eundem  elicienti.  Hunc  ergo  „sensum"  non  solum  in  ordine  sensitivo ,  sed 
etiam  in  ordine  rationali  locum  liabere  docent.  Nos  quidem,  rem  si  spectes, 
hanc  doctrinam  veram  et  rectam  esse  abitramurj  sed  neglecta  voce  „sen8us  in- 
timi"  propter  ambiguitatem,  nomine  „conscientiae  concomitantis"  contenti  sumus. 

Et  illa,  quam  concomitantem  dicimus,  conscientia  duplici  ratione 
spectari  potest;  primo,  ut  est  certitudinis  omnis  conditio  prae- 
requisita,  in  quam  iam  incidimus,  quum  de  veracitate  sensuum  ex- 
ternorum  ageretur  (n.  600);  secundo,  ut  est  illius  certitudinis,  quae 
circa  res  subiecto  internas  versatur,  fons  et  motivum;  et  hac 
ratione  hoc  loco  a  nobis  est  attendenda. 

Conscientia  igitur  concomitanSj  si  ut  actus  spectetur,  defini- 
tur  multarum  rerum  subiectivarum  a  subiecto  ipso  habita  in  ob- 
liquo  perceptio,  omissa  tamen  omni  speciali  ad  has  res  subiecti- 
vas  advertentia.  Si  consideratur  ut  facultas,  est  nativa  quaedam 
animi  insita  opportunitas ,  qua  fit,  ut  pro  naturae  commoditate 
animus  multa  ex  iis,  quae  in  ipso  fiunt,  sibi  intime  praesentia  ha- 
beat  et  experiatur  ut  sua. 

Scholia.  Schol.  1.  Eius  generis  conscientiam  concomitantem  in  omni  ente  co- 
gnoscitivo  revera  reperiri  recogitanti  cuique  satis  liquet.  Ex  natura  enim  sua 
actus  omnis  cognoscitivus  non  solum  obiectum,  sed  etiam  subiectum,  cui  ob- 
iectum  praesens  sistitur,  necessario  respicit.  Praeterea  nisi  haec  cognitio  ex- 
perimentalis  factorum  internorum  supponatur,  iam  nuUa  cognitio  ulterior  de  his 
factis  existere  potest.  Ut  enim  homo  super  facta  interna  sese  reflectat  et  de 
iis  iudicet,  non  satis  est,  ut  ea  in  cognoscente  secundum  entitatem  suam  prae- 
sentia  sint;  sed  necesse  est,  ut  subiectum  prius  ea  in  actu  exercito  experimen- 
taliter  cognoverit,  quam  iis  determinari  possit,  ut  ad  ea  etiam  cum  advertentia 
revertatur. 

Et  haec  conscientia  concomitans  non  solum  ad  actus  sensationis  et  in- 
tellectionis,  sed  etiam  ad  actus  appetitus  sensitivi  et  rationalis  referri  in  mani- 
festis  est.  Saepe  enim  accidit,  ut  homo  ex  cognitis  his  actibus  excitetur  ad 
activitatem  ulteriorem,  neque  tamen  advertentiam  suam  ad  illos  actus  reflexerit. 

Itaque  conscientia  concomitans  est  elementum  essentiale  cuiuslibet  ordinis 
cognoscitivi.    Et  sicut  de  essentia  cognitionis  est,  ut,  quum  a  facultate  elicitur, 


obiectum  tendit.  In  ea  vero,  quibus  in  obiectum  tendit,  non  potest  tendere 
nisi  per  quandam  reditionem;  sicut  videmus,  quod  visus  primo  dirigitur  in 
colorem;  sed  in  actum  visionis  suae  non  dirigitur,  nisi  per  quandam  reditionem, 
dum  videndo  colorem  videt,  se  videre."     Quaest.  disput.  q.  10  de  verit.  a.  9. 

^  Nonnulli  eam  „directam"  vocant;  sed  haec  vox  ambigua  est;  nam  et 
„indirectae"  opponitur,  et,  uti  hic,  „reflexae" ;  quamobrem  hac  voce  potius  abs- 
tinebimus. 


154  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

rem  manifestet  cognoscenti ,  ita  de  eius  essentia  est,  ut  etiam  ipsa  sese  secun- 
dario  et  in  obliquo  manifestet  cognoscenti;  in  qua  manifestatione  experimentali 
conscientia  illa  continetur.  Unde  consequens  est,  ut  conscientia  illa,  si  spectetur 
ut  facultas,  non  sit  facultaa  ab  aliis  distincta,  sed  sit  omnium  facultatum  ordinis 
cognoscitivi  proprietas  essentialis. 

SchoL  2.  Differentia  inter  conscientiam  reflexam  et  concomitantem  con- 
tinetur  his  rebus:  l^  Conscientia  concomitans  est  primitiva  quaedam  subiecti 
cognoscentis  dispositio,  qua  fit,  ut  actus  omnes  partis  sensitivae  et  intellectivae 
ipsi  experimentaliter  praesentes  sint.  Conscientia  reflexa  addit  specialem  ad- 
vertentiam ,  ad  hos  actus  advertendo  animum.  Et  haec  conscientia  reflexa 
duplex  est,  ut  diximus.  Si  sistit  in  affectionibus ,  est  imperfecta,  et  etiam 
in  parte  sensitiva  reperitur ;  si  pcrgat  ad  percij^endam  substantiam  in  seipsa, 
perfecta  est,  et  in  sola  parte  intellectiva  reperitur.  —  2°  Conscientia  concomi- 
tans ,  quum  omne  exercitium  facultatum  cognoscitivarum  comitetur ,  semper  et 
continenter  adest,  quamdiu  homo  actu  cognoscit.  Conscientia  autem  reflexa 
animae  essentialis  non  est,  nec  semper  adest.  —  3^  Conscientia  concomitans  est 
fons,  ex  quo  animus  interna  facta  cognoscit.  Conscientia  autem  reflexa  est  vera 
et  propria  illorum  factorum  cognitio.  —  4.^  Conscientia  concomitans  est  con- 
ditio,  sine  qua  nulla  certitudo  unquam  haberi  potest.  Certitudo  enim  exigit, 
ut  mens  cognoscat,  se  percipere  motiva  veritatis,  id  quod  per  conscientiam  illam 
concomitantem  et  experimentalem  efficitur.  Sed  conscientia  reflexa,  etiamsi  in 
cognitionibus  obscurioribus  aliquis  eius  actus  ad  certitudinem  plenam  requLri 
possit,  tamen  per  se  <id  certitudinem  non  requiritur.  —  5»  Conscientia  concomi- 
tans  non  est  conscientia  sensu  proprio ,  qua  significatur  facultatis  alicuius  in 
suos  actus  et  seipsam  reditio.  Haec  vox  si  ita  intelligitur ,  soli  conscientiae 
reflexae  competit, 

661.  Obiectum  COnscientiae  quo  ambitu  contineatur,  ex  supra 
dictis  manifestum  est.  Nunquam  renuntiat  conscientia,  quae  sint 
afFectionum  essentia,  constitutio,  causa,  modus,  neque  omnem  dis- 
criminis  rationem,  sed  refert  tantum,  afFectiones  illas  actu  existere 
utfactainterna. 

Yerum  haec  facta  non  in  seipsis  et  ut  a  subiecto  abstracta 
percipiuntur ,  sed  ut  concreta  in  subiecto  existentia  referuntur. 
Itaque  cum  affectionibus  refertur  simul  subiectum  affectum. 

Et  affectiones  illae  referuntur,  quatenus  insunt  in  nobis  actu 
et  in  praosenti  ut  determinationes  perceptibiles.  Hinc  per  conscien- 
tiam  actus  visionis,  imaginationis,  appetitionis  distinguere  pos- 
sumus;  distinguimus,  utrum  hominem  videamus,  an  lapidem,  an 
fornacem;   utrum  actus  liber  sit,   an  necessarius;  sexcenta  similia. 

QUAERITUR, 
qnid  clc  conNcieiitiae  veracitate  tenendniu  sit. 

662.  Rationes  dubitandi  (cfr.  n.  665).  Videtur  conscientia  haberc  vim  pure 
subiectivam  et  saepissimc  homines  in  errorera  adducere.    Nam  (1*^)  reperiuntur, 


1.    De  experientia.     §  2.    De  conscientia.  155 

qui  putent,  se  sapientes,  doctos,  aegrotos,  macilentos  esse,  quum  tamen  sint 
stulti  et  rudes  et  sani  et  belle  corpulenti.  —  (2°)  Plurimi  in  corpore  fiunt 
motus ;  et  tamen  conscientia  nobis  sanis  quietem  absolutam  testari  solet.  — 
(30)  Speciatim  amentibus  et  somniantibus  conscientia  manifestat  plurima,  quae 
falsa  sunt.  —  (4°)  Saepissime  accidit,  ut  homines  de  affectionibus  mentis  in- 
ternis  dubitent,  nescientes,  utrum  dormiant  an  vigilent,  an  de  delicto  commisso 
vere  doleant,  an  malis  tentationibus  assensum  praestent. 

(50)  Illud  deinde  non  licet  dicere  esse  obiective  reale,  cuius  essentia  sive 
quidditas  a  nobis  non  clare  et  distincte  percipitur.  Atqui  quidditas  doloris  vel 
titillationis  cuiuslibet  nedum  clare  et  distincte  a  nobis  percipiatur,  a  quolibet 
plane  ignoratur,  neque  ullus  scit,  quid  sit  lux,  color.  Namque,  ut  est  apud 
Cartesicm,  „diligentissime  est  advertendum,  dolorem  quidem  et  colorem  et  re- 
liqua  eiusmodi  clare  et  distincte  percipi,  quum  tantummodo  ut  sensus  sive 
cogitationes  (dicere  vult  Cartesius  :  ut  subiectivum  quid  in  sola  mente  in 
cerebri  particula  residente  existens)  spectantur.  Quum  autem  res  quaedam 
iudicantur,  extra  mentem  nostram  (sive  in  nostro  corpore,  ut  dolor,  sive  extra 
nos,  ut  color)  existentes,  nullo  plane  modo  posse  intelligi,  quaenam  res  sint; 
sed  idem  plane  esse,  quum  quis  dicit,  se  videre  in  aliquo  corpore  colorem,  vel 
sentire  in  aliquo  membro  dolorem,  ac  si  diceret,  se  id  ibi  videre  vel  sentire, 
quod  quidnam  sit,  plane  ignorat,  hoc  est,  se  nescire,  quid  videat  aut  sentiat."  ^ 
—  (6*^)  Sicut  error  est  in  sensu  externo,  quum  is  obstinate  lucem,  colorem 
extra  nos  esse  iudicat,  ita  error  est  in  sensu  interno,  quum  is  multas  affectiones 
sensibiles  esse  in  membris  corporis  pertinaciter  iudicat,  ut  dolorem  vel  titil- 
lationem  in  manu  vel  pede :  „Quamvis  enim  haec,  ut  dicit  Cartesics,  non  pu- 
tentur  esse  extra  nos,  non  tamen  ut  in  sola  mente  sive  in  perceptione  nostra 
solent  spectari,  sed  ut  in  manu  aut  in  pede  aut  quavis  alia  parte  nostri  cor- 
poris.'*  „Nec  sane,  ut  ille  addit,  magis  certum  est,  quum  dolorem  sentimus 
tanquam  in  pede,  illum  esse  quid  extra  nostram  mentem  in  pede  existens,  quam 
quum  videmus  lumen  tanquam  in  sole ,  illud  lumen  extra  nos  in  sole  existere. 
Sed  uti'aque  ista  praeiudicia  sunt  primae  nostrae  aetatis.^'  ^ 

(70)  Deinde  ex  quo  tempore  Kantius  ostendit,  nos  tantum  phaenomena 
percipere,  quae  non  revera  sint  id,  quod  esse  appareant,  etiam  omnes  afPectiones 
subiectivae  inter  vana  mentis  ludibria  relegandae  sunt.  Nam  hae  afPectiones 
necessario  successione  notatae  sunt.  At  quis  non  videt,  ^successionem'"'"  omnem 
vanitatem  esse  et  somnium  et  inane  simulacrum.  Si  autem  nulla  est  successio, 
neque  actus  necessario  inter  se  succedentes  revera  sunt,  sed  tantum  esse  ap- 
parent.  —  (8<j)  Quibus  rebus  Fichte  adductus  est,  ut  etiam  ipsum  illud  „Ego", 
quod  subiectum  illarum  affectionum  phaenomenalium  esse  videretur,  purum 
phaenomenon  subiectivum  esse  diceret ,  et  recte  illud  „Ego  phaenomenicum" 
vocaret;  sub  quo  latens  „Ego  reale  et  noumenicum",  quod  in  omnibus  phae- 
nomenis  appareret,  mens  philosophi  per  cogitationem  detegere  posset. 

663.  ThCSiS  l  (juiciimque  vel  aliquam  certitudinem  proprie  dictam 
esse  admittit,  is  quoque  admittere  debet,  iudicia  immediata  conscieu- 
tiae  per  se  errori  obuoxia  esse  non  posse. 

Ad  statuin  quaestionis.  Praenota  lo:  Conscientiae  veracitas 
demonstrationem  absolutam  non  admittit,  neque  eius  est  indigens. 

*  Princip.  philos.  Pars  1  n.  68.  ^  Loc.  cit.  n,  67. 


156  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

Nam  hanc  veracitatem  demonatrare  idem  est  atque  demonstrare ,  con- 
scientiam  concomitantem  revera  esse  fontem  et  motivum  certitudinis.  At  hoc 
a)  demonstrari  non  potest;  nam  demonstranti  ante  omnem  demonstrationem 
praemissae  ut  a  se  perceptae  certae  esse  debent.  Neque  b)  demonstrationis  in. 
diget;  nam  qui  de  conscientiae  veracitate  se  dubitare  affirmat,  se  dubitantem 
concipit,  et  affirmando  id,  quod  concepit,  veracitatem  conscientiae  agnoscit;  ipsa 
ergo  dubitatione  veracitas  conscientiae   affirmatur.     (Cfr.  n.  616.) 

At  vero  post  reiectum  Scepticismum  iam  iis,  qui  certitudinem  esse  ad- 
mittunt,  ea  vere  demonstrari  potest.     (Cfr.  n.  624.) 

Praenota  2o:  Non  agimus  in  thesi  de  conscientia  sensitiva  vel 
seusu  interno;  nisi  quatenus  etiam  sensus  naturam  iudicii  imitatur, 
et  ita  aliquo  modo  falsitatis  errorisve  particeps  esse  potest.  Sed 
potissimum  agimus  de  conscientia  intellectuali.  —  Neque  solum 
agimus  de  conscientia  prima  vel  concomitante ;  nam  haec  est  qui- 
dem  fons  vel  motivum  certitudinis ,  sed  certitudo  in  ipsa  non  re- 
sidet.  Et  quoniam  haec  conscientia  nihil  aliud  est,  quam  affectio 
mentis,  quatenus  praesens  per  experientiam  percipitur,  ea  posita 
necessario  debet  esse  et  id,  quod  percipit,  et  id,  quod  percipitur.  — 
Itaque  in  thesi  sermo  est  de  conscientia  intellectuali  reflexa, 
quum  imperfecta,  quae  in  affectionibus  haeret,  tum  perfecta,  quae 
ad  percipiendum  ipsum  „Ego"  progreditur.  —  Sicut  cognitio  omnis, 
ita  etiam  haec  conscientia  intellectualis  reflexa  duplex  esse  potest: 
apprehensiva,  quae  in  apprehensa  afFectione  vel  apprehenso 
subiecto  haeret,  ut  quum  quis  se  cogitantem  vel  suum  proprium 
„Ego"  percipit;  et  iudicativa,  quae  solutis  separatisque  par- 
tibus  rei  apprehensae  rationem  praedicati  et  subiecti  tribuit,  ut 
quum  quis  dicit:    Ego  sum  cogitans  ^. 

Praenota  3o:  Thesis  sola  iudicia  immediata  spectat  ^,  quae 
igitur  versantur  circa  facta,  i.  e.  ea,  quae  subiectum  in  se  experi- 
tur,  e.  gr.  dolere,  duhitare,  affirmare;  non  autem  circa  singulorum 
factorum  naturam  intimam  et  causam.  Et  haec  facta  interna 
esse  debent  et  praesentia,  i.  e.  actu  in  subiecto  inesse.  IS^on 
igitur  agitur  de  factis,   quae  sensui  externo  obiciuutur,    neque  de 

*  Neque  supervacaneum  est,  revocare  in  memoriam,  duplici  ratione  ho- 
mincm  seipsum  intelligere  posse;  primo  in  concreto  et  singulariter,  quura  actu 
cognoscit,  se  esse  et  se  cognoscere;  secuudo  in  abstracto  et  universalitcrf  quum 
intimam  suam  essentiam  speculatur  essentiaeque  proprietates.  Haec  cognitio 
multa  opera  cogitantis  animi  indiget  et  ad  psychologiae  scientiam  spectat;  illa 
facilis  est  et  omnibus  praesto,  quara  solara  hoc  loco  attendimus. 

2  ludicia  enim,  quae  intellectus  profert,  quum  conscientiae  concomitantia 
apprehendit,  aut  iraraediata  sunt,  aut  raediata.  Iramediata  sunt,  quura  affir- 
mant  id,  quod  subiectura  in  se  experitur:  mediata  sunt,  quum  affirmant  id, 
quod  ex  priorc  iudicio  ratiocinando  deduci  potest. 


1.    De  experientia.     §  2.   De  conscientia.  157 

factis  praeteritis  vel  futuris.  —  Neque  omnia  facta  eius  generis 
immediatis  conscientiae  iudiciis  attingi  posse  dicimus ;  sed  id  tan- 
tum  statuere  volumus,  in  iis  dispositionibus,  quae  referantur,  haec 
iudicia  nunquam  per  se  errori  obnoxia  esse. 

664.  Argumenta.     Arg.   I  (ex   refutato    Scepticismo).     Si   quis 

esse  certitudinem  admittit,  is  saltem  admittere  debet,  seipsum  vi- 
vere,  id  quod  ipsi  per  conscientiam  innotescit.  At  qui  id  admittit, 
etiam  conscientiam  per  se  ab  errore  immunem  esse  admittere 
debet.  Qui  ergo  certitudinem  admittit,  etiam  veritatem  conscien- 
tiae,  quam  in  thesi  indicavimus,  admittere  debet. 

Ad  M.  Hanc  rem  S.  Augustinds  contra  Academicos  sive  Scepticos  prae- 
clare  proposuit:  „Intima  scientia  est,  inquit,  qua  nos  vivere  scimus,  ubi  ne 
illud  quidem  Academicus  dicere  potest:  Fortasse  dormis  et  nescis  et  in  somnis 
vides;  visa  quippe  somniantium  simillima  esse  visis  vigilantium,  quis  ignorat? 
—  Sed  qui  certus  est  de  vitae  suae  scientia,  non  in  ea  dicit :  Scio,  me  vigilare, 
sed:  Scio,  me  vivere.  Sive  ergo  dormiat,  sive  vigilet,  vivit.  Nec  in  ea  scientia 
per  omnia  falli  potest,  quia  et  dormire  et  in  somnis  videre,  viventis  est.  Nec 
illud  potest  Academicus  adversus  istam  scientiam  dicere:  Furis  fortassis  et 
nescis;  quia  sanorum  visis  simillima  sunt  etiam  visa  furentium.  —  Sed  qui 
furit,  vivit;  nec  contra  Academicos  dicit:  Scio,  me  non  furere,  sed:  Scio,  me 
vivere.     Nunquam  ergo  falli  nec  mentiri  potest ,    qui    se  vivere   dixerit  scire."  * 

Arg.  II  (contra  adversarios).  Illud  per  se  errori  obnoxium 
non  est,  cuius  veritas  negari  vel  in  dubium  vocari  non  potest, 
quin  eo  ipso  affirmetur.  Atqui  id  de  conscientiae  veritate  dicen- 
dum  est.  Ergo  conscientia  per  se  errori  obnoxia  non  est.  — 
Proh.  min.  Qui  negat  vel  in  dubium  vocat  conscientiae  veritatem, 
dicit:  Nego  vel  dubito,  me  cogitare,  percipere  quidpiam,  me  ex- 
istere.  Sed  qui  id  dicet,  eo  ipso  affirmabit,  se  cogitare,  percipere 
aliquid,  atque  existere.  Neque  in  his  rebus  ulla  est  (quod  S.  Augu- 
STiNus  monet)  „Academicorum  formido  dicentium:  Quid,  si  falleris? 
Si  enim  fallor,  sum.  Nam  qui  non  est,  utique  nec  falli  potest, 
ac  per  hoc  sum,  si  fallor  .  .  .  Quia  igitur  essem,  qui  fallerer, 
etiamsi  fallerer,  procul  dubio  in  eo,  quod  novi,  me  esse,  non  fallor."  ^ 

Arg.  III  (ex  natura  conscientiae  ut  facultatis  cognoscitivae). 
Facultas  omnis  cognoscitiva  in  cognoscendo  suo  obiecto  per  se 
ad  assequendam  veritatem  apta,  et  hinc  per  se  ab  errore  immunis 
est.    Atqui  habemus  facultatem  cognoscitivam  destinatam  ad  id,  ut 


*  L.  15  de  Trinit.  c.  21;  cfr.  De  vera  religione  39,  72;  contra  Academ. 
III.  26;  Soliloquia  II.  1;  de  Trinit.  1.  10,  14.  Et  Cartesius  huius  veritatis  evi- 
dentia  ductus,  in  ea  fundamenta  omnis  philosophiae  posuit. 

2  L.  11  de  civit.  Dei  c.  26. 


158  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

nobia  ex  affectionibus  nostris  propriis  multae  patefiant,  quam  con- 
scientiam  vocamus.  Ergo  conscientia  per  se  ab  errore  immunis  est. 
Arg,  IV  (ex  natura  conscientiae  ut  perceptionis).  Conscientia 
actualis  est  affectionum  perceptio,  quae  actualiter  et  perceptibiliter 
in  subiecto  insunt.  Atqui  ad  percipiendum  tum  existentia  eius  re- 
quiritur,  qui  percipit,  tum  eius,  quod  percipitur. 

665.  Respondenda.     (Ad  1.)     Saepissime    ab    obicientibus    affenintur   facta, 

quae  extra  statum  quaestionis  vagantur,   quum  conscicntiae  obiecta  non  sint. 

(Ad  2.)  Plurima  sunt  facta  interna,  quae  a  conscientia  nullo  modo  re- 
feruntur.  Itaque  conscientia  de  raultis  motibus  tacet ;  sed  qui  tacet  motum, 
non  ideo  affirmat  quietem  positivam.  Si  quis  silentium  conscientiae  in  testi- 
monium  trahere  velit,  is  conscientiam  testari  absentiam  istorum  motuum  dicere 
debebit,  qui  perceptibiles  sint,  itaque  testari  quietem  respectivam  vel  negativam, 
quae  revera  est.  Sed  si  accurate  rem  concipiamus,  conscientia  per  se  refert 
facta,  quae  sunt,  non  eorum  absentiam. 

(Ad  3.)  Testimonium  conscientiae  sensitivae  supponit,  in  natura  omnia 
esse  ad  recte  renuntiandum  apte  disposita.  Quoniam  autem  in  his  dispositioni- 
bus  a  natura  intentis  et  ex  ordine  effectis ,  sive  propter  morbum  sive  propter 
eventum  extraordinarium,  defectus  accidere  potcst,  fieri  etiam  potest,  ut  homo 
intervenientibus  his  dispositionibus  turbatis  a  conscientia  sua  ad  iudicium 
falsum  adducatur,  quod  est  error  per  accidens. 

(Ad  4.)  Fieri  quidem  potest,  ut  homines  post  certum  et  clarum  testi- 
monium  conscientiae  dubitent  de  natura  affectionis  habitae,  vel  de  denominatione 
illi  tribuenda,  vel  etiam  de  praeterita  eius  existentia.  Nullo  autera  modo  fieri 
potest,  ut  rationabiliter  dubitent  de  existentia  praesenti  affectionis,  quam  adesse 
conscientia  ccrto  testatur. 

(Ad  5.)  Pluriraae  sunt  affectiones  internae,  quas  clare  et  certo  percipimus 
ut  afPectiones  actu  in  corpore  nostro  existentes.  Quarura  quidditatem  etsi  plane 
ignoramus,  tamen  clare  percipimus,  eas  non  esse  raodos  subiectivos  mentis  co- 
gnoscentis,  sed  modos  vel  qualitates,  quae  obiective  in  nobis  ratione  mentis 
vel  corporis,  existunt.  AfTectiones  illas,  ut  caloris,  doloriSf  visionis,  sentimus 
ut  extensas  et  in  diversis  spatii  partibus  existentes  atque  nos  ipsos  simul  cum 
illis  in  iisdera  spatii  partibus  praesentes  sentimus  et  extensos.  Atque  affec- 
tiones  illas  in  diversis  corporis  nostri  partibus  accidere  sentimus.  Affectiones 
autem  illas  obiectivas  esse  inde  luculenter  apparet,  quod  perceptio  omnis  ex 
natura  sua  percipit  aliquid ,  quod ,  quidquid  est,  erit  obiectum  perceptionis. 
Perceptio,  si  nihil  perciperet,  nulla  esset  perceptio. 

(Ad  6.)  Non  error  est,  sed  verum  est  iudicium,  quum  cognoscimus,  co- 
lorem  esse  in  rebus  extra  nos,  et  dolorem  esse  in  partibus  vivi  corporis  intra  nos. 

(Ad  7.)  Vehementer  errant,  qui  Kaxtiom  secuti  censent,  successionera 
nihil  esse,  nisi  raodum  subiectivum  cognitionis  huraanae.  Reflectenti  enira  cui- 
que  raanifestura  est,  successionem  revera  reperiri  tum  in  affectionibus  internis 
tum  in  eventibus  externis.  Ex  indole  successionis  subiectiva  argumentum  peti 
non  potest,  quo  indoles  subiectiva  ostendatur  omnium  affectionum  internorum. 
Tenendura  igitur  est,  has  affectiones  vere  esse  accidentia  sive  realia,  sive  mo- 
dalia,  quae  subiectum,  quod  cognoscit,  afficiant  et  ab  hoc  subiecto  ut  obiectivum 
quid  cognoscantur. 


1,   De  experientia.     §  2.    De  conscientia.  159 

(Ad  8.)  Qui  Kantio  adhaerens  oranes  nostras  internas  affectiones  esae 
vanas  apparentias  pure  subiectivas  putaverit,  is  certe  erit  sibi  constans,  quum, 
FiCHTECM  secutus,  etiam  illud  „Ego''',  quod  affectionibus  istis  afficiatur,  inter 
inania  entis  nescio  cuius  commenta  reiecerit. 

666.  Solvuntur,  quae  restant  dubia.  Dicunt  l^:  Accidit  saepe,  ut,  cui  crus 
vel  brachium  amputatum  est,  is  in  crure  vel  brachio  dolorem  persentiat.  Ergo 
sensus  internus  decipitur,  quum  quoad  subiectum,  quod  sentit,  tum  quoad  rem, 
quae  sentitur.  Resp. :  In  homine  sano  crus  vel  brachium  habet  quidem  vim 
sentiendi,  sed  acceptam  a  sensu  communi,  huicque  subordinatam  cum  depen- 
dentia.  Sentientis  subiecti  pars  principalis  semper  est  cerebrum,  quod  mutilis 
illis  non  deest  *.  Ad  rem  autem,  quae  sentitur,  quod  spectat,  revera  in  locali- 
zatione  affectionis  error  subrepit;  at  is  error  per  accidens  est,  et  ex  statu  ho- 
minis  extraordinario  post  assuetudinem  ante  habitam  satis  explicatur.  Homini 
illi  certa  quaedam  aftectio  systematis  nervei  iudicium  dolorem  localizans  ex- 
citat,  quod  sub  ordinaria  et  naturali  couditionum  circumstantia  verum  et  rectum 
esset,  quod  nunc  falsum  est  per  accidens,  propter  eventum  extraordinarium  (n.  612). 
Atque  hic  error  eo  facilius  accidere  potest,  quia  doloris  sensus  confusus  est, 
ita  ut  locus,  in  quo  residet,  vel  certi  eius  limites  determinari  vix  possintj  id 
quod  multo  facilius  in  membris  detruncatis  accidet,  in  quorum  extremitate 
cutis,  nervi,  ossa  ad  conditionem  violentam  distorta  sunt.  Ad  indefinitam  do- 
loris  sensationem,  quam  nervi  in  laeso  membro  experiuntur,  accedit  praeterea 
phantasia,  quae  ex  consuetudine  imaginem  membri  integri  illi  associat. 

Dicunt  2^^:  Ut  certo  cognoscamus,  nos  huius  vel  alterius  affectionis  con- 
scientiam  habere,  per  secundum  conscientiae  actum  super  primum  reflectere 
debemus,  et  pro  hoc  actu  secundo  indigemus  tertii ,  pro  tertio  quarti  atque  ita 
deinceps.  Resp. :  Conscientia  directa  ad  efficiendam  veram  certitudinem  satis 
est.  Quodsi  quis  hanc  certitudinem  perficere  velit,  unum  conscientiae  reflexae 
actum  adiciat;  et  satis  est. 

667.  Corollaria.  Coroll.  1.  Ergo  falsa  est  distinctio  inter  afFe- 
ctiones  nostras  psychicas,  ut  accipiuntur  secundum  apparentiam, 
et  ut  sunt  in  seipsis  ^.  Nam  idipsum,  quod  apparet  in  affectioni- 
bus  apparentibus,  sunt  affectiones,  ut  sunt  in  seipsis. 


*  „Ubicunque  sunt  diversae  potentiae,  inferior  potentia  comjjaratur  ad 
superiorem  per  modum  instrumenti,  eo  quod  superior  movet  inferiorem.  Actio 
autem  attribuitur  principali  agenti  per  instrumentum,  sicut  dicimus,  quod  artifex 
secat  per  serram.  Et  per  hunc  modum  sensus  communis  sentit  per  visum  et 
per  auditum  et  per  alios  sensus  proprios ,  qui  sunt  diversae  partes  potentiales 
animae."     S.  Thom.  in  1.  de  sensu  et  sensato  lect.  19  j  cfr.  1.  3  de  an.  lect.  3. 

2  Qui  ita  distinguunt ,  notantur  ab  Ueberweg  :  „Von  dem  Schmerz ,  von 
der  Ton-  und  Farbenempfindung  etc.  als  psychischer  Erscheinung  unterscheidet 
der  psychologische  Transcendentalist  (nicht  nur  das  Wesen  und  die  Substanz 
der  Seele,  und  die  inneren  Bedingungen  der  einzelnen  psychischen  VorgfLnge, 
auch  nicht  bloss  die  veranlassende  uusscre  Affection,  sondern  auch)  ein  A  n- 
8  i  c  h  eben  desjenigen  einzelnen  Zustandes  in  mir,  der  mir  als  Schmerz,  Farben- 
empfindung  etc.  erscheint."     System  der  Logik  §  40. 


160  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II,    De  motivis  certitudinis. 

Coroll,  2.  Yehementer  ergo  errant,  qui  censent,  „Ego"  nihil 
esse  nisi  certam  et  constantem  afFectionum  coniunctionem  *. 

Et  falsa  etiam  est  distinctio,  quam  adhibent  Idealistae  ex  schola 
Kantiana  inter  „Ego  phaenomenale"  et  „Ego  noumenicum"  ^. 

Nam  affectiones  illae  non  apparent  ut  a  substantia  abstractae,  sed  ut  sunt 
ipsius  „Ego"  affectiones.  Unde  in  affectionibus  apparet  ipsum  „Ego",  quod 
est  affectionibus  affectum,  affectiones  efficiens,  affectiones  in  se  suscipiens,  tan- 
quam  unum  quid. 

Et  per  conscientiam  quidem  percipimus  in  nobis  1«  unum  quid,  ita  ut 
partes  singulae,  quas  in  nobis  deprehendimus ,  non  sint  multarum  rerum  quae- 
dam  coacervatio,  sed  revera  entia  partialia  unius  rei;  2»  unum  quid,  ita  ut  af- 
fectiones  omnes,  quas  in  nobis  percipimus,  insint  ut  accidentia  uni  substantiae ; 
30  unum  quid,  ita  ut  id,  quod  in  conscientia  perfecta  perceptum  est,  idem  plane 
sit,  atque  percipiens. 

Coroll.  3.  Ergo  non  per  ratiocinium  cognoscitur  substantia 
propria,  sed  ea  primo  et  immediate  et  perspicue  innotescit  in 
activitate  qualibet.  Unde  nemo  dicere  potest:  Cogito,  quin  simul 
dicat:  Sum,  et  se  „esse"  ponat  iam.  Et  petitionem  principii 
committit,  qui  per  veram  argumentationem  cum  Cartesio  dicere 
velit:  Cogito;  ergo  sum. 

§  B. 

De    phantasia    et    memoria. 

668.  Phantasia  accuratius  describitur.  Quum  de  mediis  asse- 
quendae  certitudinis  vel  veritatis  et  speciatim  de  factis  ex  ex- 
perientia  cognitis  agitur,  de  phantasia  et  memoria  silere  non  licet. 
Quae  etsi  non  fontem  cognitionum  novarum  constituunt,  sunt  tamen 
a  natura  destinatae,  ut  nos  in  ordine  cognitionis  adiuvent;  et  vim 
magnam  in  acquirendas  cognitiones  exercere  possunt.  Primo  igitur 
de  phantasia,  de  qua  supra  (n.  113)  iam  aliqua  sunt  indicata. 

Vix  unquam  ab  uUo  philosopho,  qui  hac  de  re  disputaverit 
explicatius,  serio  est  dubitatum,  quin  in  negotio  cognitionis  hu- 
manae  magnae  partes  phantasiae  attribuendae  sint. 


*  Ita  qui  LocKiuM  sequuntur,  et  Empiristae,  inter  quos  Tai^e,  Revue  phi- 
losophique  I.  n.  3  p.  288;  Rieiil,  Der  philos.  Kriticismus.  II.  1.  p.  191. 

2  Cfr.  Kant,  Kritik  der  reinen  Vernunft.  II.  p.  275  sqq.  Von  den  Para- 
logismen  der  reinen  Vernunft  (ubi  dicit  de  paralogismis  substantialitatis ,  sim- 
plicitatis,  personalitatis :  identitatem  conscicntiae  meae  essc  quidem  conditionem 
formalem  activitatis  meae  continuae;  minime  tamen  inde  identitatem  nume- 
ricam  mei  subiecti  cognosci  posse,  p.  291);  Schdppe,  Erkenntnisstheorie  und 
Logik  p.  82  sqq. 


1.   De  experientia.     §  3.    De  phantasia  et  memoria.  101 

Apud  Aristotelicos  phantasia  est  facultas  organica  sive  sensi- 
tiva  praebens  intellectui  inuigines,  ex  quibus  iu  abstrahendo  ad 
conceptus  universales  ascendat,  et  qua  iuvante  conceptus  rebus 
singularibus  applicentur  ^ 

In  schola  Kantiana  phantasiam  arbitrantur  esse  facultatem,  quae  simul  sit 
sensitiva  utpote  fingens  passas  imagines,  et  etiam  spiritualis  utpote  in  produ- 
cendis  iraaginibus  praedita  „libertate" ;  hanc  a  sensualitate  materiam  ad  fingen- 
das  repraesentationes  („Anschauungen")  accipere,  et  efficere  secundum  categorias 
mentis,  quam  vocant  „synthesim  transcendentalem",  qua  intellectualia  cum  ob- 
iectis  aspectabilibus  connectantur. 

Maiores  etiam  partes  phantasiae  defert  Fichte  (n.  71),  qui  eam  omnium 
facultatum  humanarum  laudat  principem,  perfectissimam,  nobilissimam ;  a  phan- 
tasia  fieri  synthesim  inter  activitatem  subiectivam  ipsius  „Ego"  et  illos  vanos 
limites,  quae  ut  Non-Ego  appareant'. 

ScHELLiNG  a  phantasia  exspectat  intimam  omnium  rerum  cognitionem  ^, 

Et  sicut  illi,  ita  sexcenti  alii  phantasiam  dicunt  esse  vim  plasticam  hu- 
mani  ingenii,  qua  ea  producantur,  quae  cognoscere  nobis  videamur*. 

Quodsi  relictis  opinationibus  falsis  experientiam  propriam  cou- 
sulere  velimus,  inveniemus,  nos  saepe  sensu  quodam  interno  for- 
mare  nobis  per  repraesentationem  idola  quaedam  sensibilia  vel 
rerum,  quas  ante  sensibus  nostris  perceperimus,  vel  etiam  aliarum, 


1  „Phantasmata  se  habent  ad  intellectum  uostrum,  sicut  sensibilia  ad  sen- 
sum ;  ut  coloreSj  qui  sunt  extra  animam,  ad  visum."  S.  Thom.,  Quaest.  disput. 
q.  2  de  verit.  a.  6.     Cfr.  Trendelenburg,  Log.  Untersuch.  II.  p.  244. 

2  Breviter:  „Die  Subjectivitat  hat  unbegrenzte,  ausschliessliche  Geltung  ; 
alle  Objectivitat  ist  blosser  Schein,  ist  nur  ein  Ausfluss  der  reinen  Thatigkeit 
des  Subjects;  oder  besser:  Das  Object  ist  nichts  als  die  selbstgesetzte  Schranke, 
die  negative  Bedingung  der  Realisirung  der  absoluten  Selbstthatigkeit  des  Ich. 
Die  Phantasie  vollzieht  nun  die  Synthese  zwischen  der  in's  Unendliche  gehenden 
Thatigkeit  des  ,Ich',  und  der  durch  das  Nicht-Ich  geforderten  Begrenzung  dieser 
Thatigkeit.  In  der  Phantasie  kommt  die  Natur  des  Ich  als  freie,  unabhangige 
Thatigkeit  am  vollkommensten  zum  Ausdruck." 

3  „Phantasie  ist  das  ideal-reale  Vermogen  schopferischer  Anschauung,  er- 
schliesst  das  Wesen  der  Dinge,  weil  in  ihr  intelligible  Bestimmtheit  und  das 
Wesen  der  Dinge  Eins  sind.  Es  ist  dasselbe  geistig-sinnliche,  ideal-reale  Ge- 
stalten,  aus  dessen  gemeinsamem  schopferischen  Schoosse  das  Leben  der  Natur 
wie  des  endlichen  Geistes  quillt.  Die  objective  Welt  iat  die  urspriingliche, 
noch  bewusstlose  Poesie  des  Geistes."  Cfr.  Kuno  Fischer,  Geschichte  der  neuern 
Philosophie;   Schellikg  p.  698. 

'^  Ita  I.  H.  Fichte:  „Phantasie  ist  die  unbcwusst  wirkende  innerc  Ge- 
staltungskraft  der  Seele."  —  Biedermaxx  :  „Phantasie  ist  der  die  Freiheit  mit 
der  Nothwendigkeit  verbindende  Geistleib."  —  Frohschammer  :  „Phantasie  ist 
die  allgemeine  Bildungskraft ,  die  Alles  in  Allem  ist;  zu  Allem  sich  gestaltet, 
sondert,  verinnert,  vertieft;  im  menschlichen  Geiste  verinnert  sie  sich  zu  ihrem 
wahren  Selbst." 

Pesch,  Logica.  II.  '■*■ 


\Q2  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinia. 

quas  ex  habitis  ante  sensationibus  fingere  possimus.  Et  facultas, 
quae  has  imagines  efficit  et  rebus  etiam  absentibus  conservat, 
phantasia  vel  imaginatio  vocatur.  Atque  huius  facultatis  operatio 
naturali  quadam  necessitate  omnes  nostros  actus  cognoscitivos 
comitatur. 

„Hoc  quilibet  in  seipso  experiri  potest,  quod,  quando  aliquis  conatur 
aliquid  intelligere,  format  sibi  aliqua  phantasraata  per  modum  exemplorum,  in 
quibus  quasi  inspiciat,  quod  intelligere  studet.  Et  inde  est  etiam,  quod,  quando 
aliquem  volumus  facere  aliquid  intelligere ,  proponimus  ei  exempla,  ex  quibus 
sibi  phantasmata  formare  possit  ad  intelligendum."  '  Phantasia  intellectui  ob- 
iectum  sive  materiam  proponit,  ad  cuius  praesentiam  ab  hoc  formatur  species 
intelligibilis  quidditatis,  quae  ab  intellectu  divino  illi  rei  impressa  est,  quam 
phantasma  repraesentat.  Praeterea  eo,  quod  phantasia  sese  intellectui  humano 
comitem  praebet,  efficitur,  ut  mens  perceptiones  determinatas  et  claras  habere 
et  in  his  cum  aliqua  firmitate  reraanere  possit.  Deinde  utilitas  phantasiae  eo 
etiam  cernitur,  quod  intellectui  illas  notiones  praebet,  per  quarura  remotionem 
ad  perceptionem  rerum  maximc  simplicium  et  spiritualium  pervenire  possit. 
Praebet  denique  phantasia  intellectui  similitudines  et  analogias  et  symbola  et 
eius  generis  alia,  quae  ex  ordine  sensibili  tracta,  intellectum  in  percipiendis 
rebus  spiritualibus  mirum  in  modum  iuvant. 

669.  Et  res  manifesta  est,  imaginationem,  quum  ex  se  iraagines 
a  se  fictas  ad  ordinem  realem  ut  realiter  existentes  non  referat, 
neque  ex  se  falli  posse.  Qui  autem  naturam  et  volubilitatem 
huius  facultatis  nonnihil  consideraverit,  is  facile  intelliget,  eam  in 
praebendis  errandi  occasionibus  non  esse  difficilem. 

Ex  natura  enim  sua  haec  facultas  a  praesentia  obiecti  non  pendet  et 
libertate  licentiaque  gaudet,  qua  reliquae  facultates  carent,  nec  obiectum  suum 
ad  ordinem  realem  referre  debet.  Et  nos  tamen  ex  omnium  aliarum  facultatum 
usu  quodammodo  assueti  sumus,  ut  id  putemus  esse  reale,  quod  nobis  re- 
praesentemus.  Quam  facile  igitur  fieri  potest ,  ut  imaginatio  sensationibus  af- 
ficiatur  vividius,  et  anima,  fictis  imaginibus  occupata  tota,  omittat  discernere 
inter  species  phantasticas  et  species  a  rebus  haustas.  Qua  de  re  S.  Auou- 
STiNUS :  „Quae,  inquit,  phantasmata  memoriae  mandare,  ut  accepta  sunt,  vel 
partiri,  vel  multiplicare ,  vel  contrahere,  vel  distendere,  vel  ordinare,  vel  per- 
turbare,  vel  quolibet  modo  figurare  cogitando  facillimum  est;  sed  quum  verum 
quaeritur,  cavere  et  vitare  difficile."  ^  Hinc  prudenti  consideratione  et  diligenti 
reflexione  opus  est,  ne  impetu  imaginationis  seducti  vel  abrepti,  existere  di- 
camus ,  quae  non  existunt  vel  existere  solum  videntur ;  ne  certa  praedicemus 
vel  universalia,  quae  probabilia  sunt  et  interdum  tantum  inveniuntur;  ne  ne- 
gemus,  quae  phantasia  attingi  non  possunt.     Et  haec  de  imaginatione. 

670.  Memoriae  natura.  Memoriam  diximus  (n.  116)  esse  facul- 
tatem,  qua  anima  praeteritas  suas  affectiones  et  cogitationes  retinet 
easque  ut  olim  a  se  habitas  recognoscit. 


^  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  84  a.  T.  ^  De  vera  relig.  c.  10. 


1.   De  experientia      §  3.    De  phantasia  et  memoria.  163 

Memoria  sensitiva  in  formandis  idolis  versatur,  quae  sensationes  sub- 
iectivas  antea  habitas  earumque  obiecta  olim  cognita  repraesentant.  Memoria 
intellectiva  in  speciebus  intelligibilibus  versatur.  Ut  pliantasiam  omnes  actus 
nostros  intellectivos  comitari,  adiuvare  vel  etiam  impedire  diximus  ,  ita  etiam 
memoria  sensitiva  intellectivam  tanquam  comes  ab  ipsa  natura  destinata  usque 
prosequitur.  Vix  opus  est,  ut  moueatur,  memoriam  et  ut  potentiam,  et  ut  actum, 
et  ut  habitum  (n.  95)  spectari  posse. 

lam  vero  quum  in  inductionibus  vel  deductionibus  efficiendis 
vix  non  semper  memoria  utamur  ^,  paucis  hoc  loco  de  eius  certi- 
tudine  videndum  est. 


QUAERITUR, 
sitne  memoria  per  se  verax. 

671.  Rationes  dubitandi.  Videtur  memoria  per  se  fallax  esse.  Nam  (1.) 
saepissime  homines  conquerentes  audimus,  quod  memoria  eos  fefellerit.  Et 
meipsum  haud  raro  memoria  in  errorem.  induxit,  quum  certo  mihi  testatur,  me 
rem  bene  scire.  et  tamen,  ubi  primum  periculum  facio,  me  rem  male  scire  ex- 
perior.  Et  saepenumero  itinerantibus  falsam  viam  pro  recta  obicit.  —  (2.)  Phan- 
tasia  admodum  est  obnoxia  erroribusj  sed  memoria  naturaliter  in  phantasia  in- 
nititur.  Neque  ullo  modo  fieri  potest,  ut  inter  phantasiae  importunas  imagines 
et  testimonia  memoriae  distinguamus.  —  (3.)  Ut  certo  de  aliqua  re  nunc  iudi- 
cemus,  oportet,  ut  illius  rei  nunc  perceptionem  habeamusj  sed  afFectionum, 
quae  praeteritae  sunt,  nullam  nunc  perceptionem  habere  possumus. 

672.  1  hCSlS  l  Memoria  per  se  rectam  rationem  nunquam  in  er- 
rorem  positivum  adducit. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Memoria  intelligitur  prae- 
cipue  intellectiva;  quam  diximus  esse  vim  reproducendi  conceptus 
olim  habitos  eosque  recognoscendi. 

Reproductio  fit  adminiculante  associatione  idearum  sive  conceptuum.  Et 
recognitio  est  cognitio  intellectus  reflexa,  ideas  illas  iam  semel  a  se  cognitas 
€sse.  Simul  enim  cum  idea  rei  reproducitur  etiam  idea  actus  prioris  conscien- 
tiae,  quae  cum  illa  coniuncta  erat. 

Praenota  2o:  Satis  est  et  requiritur  aliqua  rei  in  thesi  pro- 
positae  explicatio,  quae  quia  certitudinem  parit,  vere  scientifica  est. 


^  Etiam  in  prudentia,  quae  est  homini  ad  vivendum  necessaria,  memoria 
magnas  partes  habet.  „Prudentia  est  circa  contingentia  operabiliaj  in  his  autom 
non  potest  homo  dirigi  per  ea,  quae  sunt  simpliciter  et  ex  necessitate  vera, 
sed  ex  his,  quae  ut  in  pluribus  accidunt;  quid  autem  in  pluribus  sit  verum, 
oportet  per  experimentum  considerare;  experimentum  autem  est  ex  pluribus 
memoriis.  .  .  .  Sicut  prudentia,  ita  etiam  memoria  non  solum  a  natura  pcrficitur, 
sed  etiam  habet  plurimum  artis  et  industriae."  S.  Thom.  ,  Summ.  theol.  II.  II. 
q.  49  a.   1.     Cfr.  n.   177. 

11* 


164  Liber  T.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivia  certitudinis. 

Sicut  generatim  rectitudo  rationis ,  ita  speciatim  haec  veracitas  memoriae 
in  dubio  posita  per  demonstrationem  probari  non  potest.  Nemo  enim  ullam 
demonstrationem  proponere  potest,  quin  nitatur  in  memoriae  certitudine. 

Praenota  3o:  Negamus,  per  se  sive  natura  sua  memoriam  in 
errorem  ducere. 

Potest  tamen  memoria  esse  erroris  occasio,  quum  intellectus  propter  illius 
imperfectionera  in  iudicium  temerarium  labitur,  quod  post  falsum  esse  depre- 
henditur. 

Praenota  4o:  Recta  ratio  in  errorem  non  aclducitur,  quia 
prudenti  consideratione  bene  distinguit,  quid  referatur  a  memoria, 
quid  addatur  fortasse  a  phantasia,  et  quia  non  solum  ad  obiectum 
attendit,  quod  memoria  exhibetur,  sed  etiam  ad  modum,  quo  ob- 
iectum  repraesentatur. 

Fieri  enim  potest,  ut  memoria  facti  alicuius  quasi  partes  recte  exhibeat, 
de  quarum  tamen  coniunctione  et  ordine  nihil  testatur.  Qua  in  re  cavendum 
est,  ne  id,  quod  memoria  non  refertur,  cum  ea  re  confundatur,  quae  refertur. 

Praenota  5o:  His  dictis  apertum  est,  cur  memoria  dicatur  nun- 
quam  adducere  in  errorem,  qui  sit  positivus. 

Conceditur  ergo,  fieri  posse,  ut  memoria  adducat  in  errorem  negativum, 
qui  est  error  improprie  dictus ;  et  negativus  vocari  potest,  quia  mens  humana  in 
multis  rebus  prona  est  ad  negandum ,  quae  ignorat  vel  obscurius  cognoscit. 
Et  per  experientiam  constat,  memoriam  multis  rebus  debilitari  posse  et  in  multis 
deficere  ita,  ut  decurrente  longiore  tempore  de  multis  rebus  non  testetur  nisi 
obscure,  confuse,  dubie,  de  aliis  omnino  sileat,  et  ne  excitata  quidem  clare 
recordari  possit. 

673.  Argumenta.  Arg,  I  (ex  natura  memoriae).  Actus  me- 
moriae  constituitur  et  reproductione  cognitionis  olim  habitae  et 
eiusdem  recognitione.  At  neque  in  illa  reproductione  neque  in 
hac  reoognitione  falsitas  inesse  potest.  Ergo  memoria  per  se 
nunquam  rectam  rationem  inducit  in  errorem  proprie  dictum.  — 
Prob.  min.  Ibi  tantum  falsitas  locum  habere  potest,  ubi  per  iudi- 
cium  aliquid  affirmatur  vel  negatur.  Atqui  ueque  in  reproductione 
neque  in  recognitione  memoriae  per  se  est  iudicium.  Reproductione 
intellectus  format  conceptum  obiecti  olim  cogniti.  Recognitio  illa, 
quae  est  memoriae,  per  se  apprehensiva  dumtaxat  est,  non  vero 
iudicativa.  Recognitione  intellectus  videt,  cognitionem  esse  olim 
habitam. 

Arg.  II  (ex  natura  memoriae  ut  facultatis  cognoscitivae). 
Nisi  quis  in  Scepticismum  ruere  velit,  admittere  debet,  omues 
facultates  cognoscitivas  a  natura  hominibus  datas  per  se  ab  errore 
immunes  esse.  Atqui  niemoria  est  inter  facultates  cognoscitivas^ 
hominibus  a  natura  datas. 


1.   De  experientia.     §  3.   De  phantasia  et  memoria.  165 

A7-(/.  III  (ex  memoriae  ad  vitam  humanam  necessitate).  Na- 
tura  per  se  non  deficit  in  necessariis.  Sed  ad  vitae  nostrae  con- 
ditionem  omnino  est  necessarium,  ut  habeamus  memoriam,  earaque 
per  se  non  fallacem. 

Sine  memoriae  certo  testimonio  neque  vita  privata  neque  socialis  esse 
potest.  Quam  enim  vitae  curam,  quod  scientiae  studium,  quam  artium  culturam, 
quod  humanum  commercium  ille  habere  potest,  quem  deficit  certa  cognitionum 
praeteritarum  recognitio  ?  Memoria  virtus  est ,  qua  animus  retractat  praeterita, 
ut  ex  iis  metiatur  futura.  „Qui  nihil  de  praeterito  cogitat  (ut  est  apud  Sexecam), 
vitam  perdidit;  memoria  est  thesaurus  omnium  cognoscibilium,  in  quo  veritas 
servatur.  Animus  oblivioSus  est  quasi  locus ,  in  quo,  quidquid  repositum 
fuerit,  moritur." 

Arg.  IV  (ex  experientia).  Per  experientiam  constat,  nos  non 
errare  per  memoriam  nisi  per  accidens. 

Cognoscere  enim  solemus  locum  nostrum  natalem,  domum,  nomen,  parentes, 
officia,  sescenta  alia;  recordamur  res  heri  visas,  auditas,  vim  verborum,  neque 
hodie  aliud,  aliud  cras  eadem  voce  significamus.  Quodsi  error  Irrepserit,  me- 
moria  ipsa  illius  nos  admonet.  „Quid,  inquit  S.  Augustinus,  quum  ipsa  me- 
moria  perdidit  aliquid,  sicut  fit,  quum  obliviscimur  et  quaerimus,  ut  recor- 
demur?  Ubi  tandem  quaerimus,  nisi  in  ipsa  memoria  ?  Et  ibi,  si  aliud  pro 
alio  forte  ofPeratur,  respuimus,  donec  illud  occurrat;  et  quum  occurrerit,  dici- 
mus:  ,hoc  est' ;  quod  uon  diceremus,  nisi  meminissemus."  * 

674.  Respondenda.  (Ad  1.)  Non  raro  memoriam  fallere  dicunt.  At  non 
fallit,  qula  vel  semel  affectionem  nunquam  habitam  ut  habitam  recognoscit,  sed 
solum,  quia  vis  reproducendi  aliquid  deficere  solet.  Ex  quo  fit,  ut  de  aliquibus 
rebus  omnino  sileat  memoria,  alia  referat  ex  parte  tantum,  nonnullis  conditioni- 
bus  obliteratis,  alia  denique  revocet  obscure  vel  confuse  tantum.  Qui  defectus 
omnes  negativi  sunt,  propter  quos  memoriam  infidelem  vocare  liceat,  nulla  tamen 
ratione  m.endacem.  Accedit,  ut  hos  defectus  is,  qui  aliquam  attentionem 
animi  adhibere  velit,  facile  advertat.  Itaque  fallacem  dices  memoriam^  qua- 
tenus  deficit  in  reproducendo;  non  autem,  quatenus  in  reproducendo  falsa 
proponat. 

(Acl  2.)  Hac  intima  memoriae  cum  phantasia  connexione  nihil  aliud  ef- 
ficitur,  nisi  ut  magna  in  recordandis  rebus  attentione  opus  sit. 

(Ad  3.)  Mens  nunc  percipit  speciem,  in  qua  repracsentatur  etiam  id,  quod 
res  olim  cognita  sit.  Ut  memoria  nobis  nunc  det  certitudinem ,  requiritur  et 
satis  est,  ut  vestigium  quoddam  cognitionum  praeteritarum  in  nobis  retentum 
esse  ponamus,  ex  quo  cognitiones  illae  resuscitari  quasi  et  nunc  ut  priua  a 
nobis  habitae  recognosci  possint.  His  enim  positis  affectiones  illae  praesentes 
sistuntur,  quantum  ad  cognitionem  memorativam  satis  est. 

675.  Corollaria.  Coroll.  1.  Ergo  errant  omnes  illi,  qui  cen- 
sent,  nos  cognoscere  quidem  cognitionem  praesentem,  non  vero 
praeteritam  ut  praeteritam;    hanc  teneri  solo  instinctu,  vol,  ut  alii 


'  L.   10  Confeas.  c.  19. 


166  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

volunt,   sola  fide  caeca  *.     Nam   actus  memoriae  est  actus   cogni- 
tionis  proprie  dictae. 

Coroll.  2.  Ergo  error  omnis,  quem  memoriae  adscribunt,  non 
ex  memoria  nascitur,  sed  ex  imprudentia  quadam  iudicii. 

Coroll.  3.  Quum  igitur  clare  recordor ,  me  olim  ex  ratiociniis 
longioribus  conclusionem  certam  collegisse  —  etiamsi  singulorum 
argumentorum  fuerim  plane  oblitus  —  tamen  vi  solius  recorda- 
tionis  nunc  certus  de  conclusione  existere  possum.  Id  contra 
Cartesium  affirmamus  ^. 

Coroll.  4.  Ergo  certitudo,  quam  ex  memoria  haurimus,  non 
mediata  est,  sive  quae  demonstratione  acquirenda  sit,  sed  im- 
mediata  vel  experimentalis.  Nam  ubi  primum  adest  recor- 
datio  clara,  adest  quoque  perceptio  immediata  ipsius  aifectionis 
ut  olim  habitae  et  obiecti  ut  olim  cogniti.  Et  per  memoriam  tam 
clare  percipio,  me  heri  fuisse  et  nudius  tertius,  quam  me  hodie 
esse  cognosco.  Nec  ulla  ratione  demonstratio  proprie  dicta  ad 
probandam  memoriae  veracitatem  adhiberi  potest. 

At,  inqutes,  praeclaram  a  Cartesianis  et  aliis  demonstrationem  in  probanda 
memoriae  veracitate  adhibitam  videmus ,  cuius  haec  sunt  momenta  praecipua : 
Cogito,  ergo  sum.  At  quum  non  semper  fuerim,  non  sum  a  meipso,  sed  a  Deo, 
qui  est  ens  a  se;  ergo  realissimum  et  infinite  perfectum  atque  ita  etiam  ab- 
solute  verax ;  sed  Deus  verax  permittere  non  potest,  ut  omnis  homo  in  errore 
versetur  invincibili,  constanti,  universali.  Atqui  si  memoria  fallax  esset,  error 
ille  foret  invincibilis,  constans,  universalis.  Ergo  memoria  est  verax.  Fesp.: 
Relinquatur  isti  argumentationis  vis  aliqua  secundaria  et  relativa,  qua  fit,  ut 
tanquam  confirmatio  adhiberi  possit  contra  adversarios,  quibus  Dei  essentia  et 
existentia  est  cognita.  At  vim  absolutam  nullo  modo  habet.  Nam  in  tanta 
rationura  serie  veracitas  memoriae,  quae  probanda  suscipitur,  iam  formaliter 
sumi  debet.  Ecquis  omisso  memoriae  testimonio  scit,  se,  alios  homines,  quin- 
immo    universum   genus   humanum  ubique  et  semper   inhaesisse   memoriae  pro- 


*  „There  is  faith,  always  along  with  other  exercises,  involved  in  nearly 
every  act  of  human  intelligence.  There  is  faith ,  I  acknowledge  of  a  simple 
kind,  even  in  the  very  acts  of  memory,  for  in  every  cxercise  of  memory  we 
believe  in  that  which  is  not  before  us."  M°  Cosh,  Intuit.  of  Mind.  P.  III.  1.  2 
c.  5  s.  1.  Ceterum,  qui  ita  opinantur,  potius  vocem  fidei  male  adhibere,  quam 
naturam  mcmoriae  falso  concipere  videntur. 

^  Princ.  phil.  p.  1  n.  13,  Cfr.  Kleutgex,  Philos.  antiquae  n.  289.  —  Id 
quod  Cartesio  coneedendum  est,  his  indicat  Kleutgen  :  „Indem  der  Mensch  das 
Nachdenken  tiber  die  GrUnde,  die  ihm  die  Ueberzeugung  aufdrangen  wUrden, 
vermeidet,  und  auch  die  Erinnerung,  sie  friilior  durchdaclit  und  ihre  siegende 
Kraft  eingesehen  eu  haben,  nicht  zum  klaren  und  bestimmten  Bewusstsein  xCer- 
den  liisst,  kann  er  auch  an  den  cvidentesten  Satzen  strenger  "VVissenscliaft  Zweifel 
in  sich  erregen."     Theol.  der  VorEcit,  edit.  2.  tom.  4  n.  22G. 


2.    De  intellectu  et  ratione.  167 

pensione  invincibili?  Quodsi  in  probanda  memoriae  veracitate  nequc  debet 
neque  potest  adhiberi  demonstratio  ulla ,  recte  a  nobis  memoriae  cognitio  ad 
perceptionem  experlmentalem  reducta  est.     (Cfr.  n.  616,  n.  632.) 

Coroll.  5.  Recte  haec  documenta  de  usu  memoriae  a  logicis 
constituta  sunt:  lo  Nunquam  quidpiam  negandum  est  eo,  quod 
de  illo  memoria  tacet;  nisi  forte  praesto  sint  motiva  illud  negandi, 
vel  memoria  positive  suggerat  aliquid,  quod  illud  excludit.  2»  Quum 
reproductio  obscura,  vel  dubia  recognitio  est,  suspendendus  assen- 
8us,  et  res  aliunde  indaganda,  velut  ratiocinando  vel  alios  inter- 
rogando.  3o  Attendendum,  ut  a  memoriae  relationibus  discer- 
namus  supplementa  illa,  quae  paulatim  iis,  ut  solet,  inseruimus, 
ubi  reproductio  deficiebat,  vel  per  imaginationem,  vel  per  divina- 
tionem.  4o  Attendendum,  ne  cum  conditionibus  facto ,  quod  me- 
moria  refert,  associatis  confundamus  conditiones,  quae  associatae 
sunt  memoriae  facti  alias  habitae,  ex  eo,  quod  in  iis  versaremur, 
quum  facti  memoria  instaurata  fuit.  5o  Haec  omnia  comprehendi 
possunt  hoc  uno  praecepto :  Nunquam  memoria  erit  tibi  erroris 
occasio,  si  affirmaveris  idipsum  et  solum,  quod  memoria  recogno- 
scit,  eoque  modo,  quo  recognoscit. 

SECTIO  SECUNDA. 
De  intelligentia,  quae  est  secundum  medium. 

676.  Intelligentia  quid  sit.  Intelligentia  humana  (vi  huius  fa- 
cultatis  latius  accepta)  sive  „ratio  pura" ,  quam  hodie  vocant,  eo 
differt  ab  humana  experientia,  quod  haec  respicit  facta  singularia, 
quatenus  ea  per  se  interveniente  sensu  cognitionem  nostram  de- 
terminant;  intelligentia  autem  in  rebus  rationem  entis  considerat 
et  ad  veritates  supra  sensum  positas  progreditur.  Hoc  autem  tri- 
pliciter  contingere  potest,  quatenus  mens  aut  terminos  etiam  sen- 
sum  praetergredientes  simpliciter  apprehendit,  aut  propoeitos  ter- 
minos  alicuius  propositionis  vel  convenire  vel  discrepare  iudicat, 
aut  interveniente  ratiocinio  ulterius  progreditur.  Quorum  duo 
priora  ad  intelligentiam  (vi  huius  vocis  artiore)  pertinent, 
tertium  rationis  est,  ad  quam  pertinet,  conclusiones  legitimas 
ex  praemissis  iudiciis  argumentando  eruere  (n.  122).  Quod  si  ita 
est,  iam  tres  erunt  in  hac  re  tractandae  res :  apprehensio,  iudicium, 
ratiocinium. 

Intelligentia  etiam  dicitur  esse  facultas,  qua  mens  percipit,  quidquid  est 
absolute  sive  antecedenter  necessarium.  Unde  obiectum  intelligentiae  ab 
obiecto  experientiae  differt ;    quod    est   solum   hypothetice   vel    consequenter  ne- 


168  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

cessarium.  Haec,  quae  in  obiecto  intelligentiae  inesse  dicitur,  necessitas,  licet 
explicite  a  mente  non  in  apprehensionibus  percipiatur,  sed  in  iudiciis  tantura, 
tamen  ut  recte  explicetur  intclligaturque ,  videndum  est,  sitne  illud ,  quod  ap- 
prehensione  intellectuali  obiective  exhibeatur,  ex  natura  sua  aliquid  reale  a 
percipiente  mente  independens,  nccne.  Non  id  igitur  quaeritur,  actus  appre- 
hensionis  conveniatne  cum  obiecto ,  quatenus  id  in  apprehensione  apparet. 
Simplex  enim  apprehensio,  de  qua  hic  agitur,  hoc  ipso ,  quod  aliquid  refert, 
obiecto,  quod  refert,  non  concordare  non  potest.  Sed  id  videndum  est,  utrum 
id ,  quod  apprehensioni  obiciatur,  sit  aliquid  subiectivum ,  an  reale  a  mente 
independens. 

677.  Intelligentiae  obiectum  ab  obiectis  sensuum  diversum  est  \ 
Si  enim  cogitanti  liomini,  qui  oculum  figit  in  rem  singularem  totam 
eiusque  partem,  principium  proponitur:  Totum  sua  parte  maius  est, 
statim  is  illud  universale  esse  et  absolute  necessarium  perspiciet, 
et  ab  omni  contingentia  et  mutatione  separatum,  idque  ad  rem 
omnem  applicandum.  Quae  cognitio  si  ab  obiecto  sensus  oriretur, 
quum  sensui  res  usque  singularis  obversetur,  necesse  esset,  ut 
omnes  res  ipsi  obversarentur,  et  ut  in  iis  totum  parte  maius 
deprehenderetur.  Experientia  enim,  si  sola  est  fundamentum 
cognitionis  universalis,  absolute  generalis  esse  debet,  ut  ea  nixus 
de  rebus  omnibus  aliquid  cognoscere  possim.  Aliud  igitur  ob- 
iectum  intelligentiae  obversatur,    quod  obiectum   sensuum  superat. 

De    apprehcnsione    intellectuali. 

678.  De  conceptibus  sive  ideis,  quid  sit  quaerendum.  Quum  de 
apprehensionis  intellectualis  veracitate  agitur ,  attendendae  sunt 
ideae  vel  conceptus  (n.  94).  Neque  de  his  hoc  loco  agitur, 
ut  sunt  operationes  mentis  sive  repraesentationes  subiectivae,  sed 
de  earum  cum  rebus  externis  coniunctione  et  necessitudine.  Qua 
in  causa  duae  quaestiones  solvendae  sunt,  eaeque  gravissimae, 
quarum  prior  est  de  idearum  obiectiva  vi  sive  realitate,  altera  de 
idearum  universalium  obiecto. 


*  ,,'Evo'!)(5r);  o'aJaOi^5eyj?  toi?  [jlev  tcov  C«i>wv  i-c^htxcn  u.ovrj  toO  ocbDi^ijLOtTo;,  TOt; 
o'o'Jx  i^yhzTOLi.  "Oaoi?  [).iv  ouv  [xrj  iyyNtzai,  .  .  .  oux  eaTt  to-jtoi;  yvioai;  £';w  to'J  a{- 
Ct)c(v£a»}ott  •  Iv  ot;  hii  eveaTiv  a{a}}o;jivot?  (alii  legunt  «{ailavouevoi;;  melius  fortasse, 
ut  suspicatur  Trendelenburg,  fj.rj  aia&avo[ji.dvot;)  eyetv  £Tt  ev  t^  4"^Zfr  •  •  •  '""''-  l-'-^'^ 
oov  atat)i^aeto;  ytveTat  |J.vrj[xrj,  Ix  5$  (j.vTQ[j.rj;  TioXXaxt;  too  aoTOO  Ytvo[jL^vrj;  i}j.:r£tpi'a  .  .  . 
i'A  0£  lp.7T£ip{a;  /j  iy.  zavTo;  6p£[j.T^aavTo;  toO  xaOdXou  dv  xf^  «i^^Xfi»  "^^^  ^'^^^  «tapd  Ta 
TzoXkd,  0  av  iv  aitaaiv  ^v  dv^  ixe^vot;  t6  a^Td,  liyyr^i  dpyrj  xai  £7iiaTT^ij.T|;.  Arist. 
1.  2  anal.  post.  c.   19,  99  b,  36— 100  a,  8;  cfr.  1.  3  de  anima  o.  2,  425  b,  '24. 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §  1.  De  conceptibus.  1(59 

Et  illa  quidem,  quae  de  obiectiva  realitate  idearum  movetur,  sub  hac 
forma  proposita  est  primo  ab  Immanuele  Kant;  altera  ex  antiquis  temporibus 
philosophantium  animos  vehementer  exercuit  et  in  plurimas  partes  distraxit. 
Utraque  autem  ad  hanc  logicae  partem  spectat;  utraque  enim  in  ipsis  cogni- 
tionum  fundamentis  versatur. 

Videre  igitur  primum  oportebit,  constetne  certo ,  ideas  csse  obiectorum 
realium  repraesentationes.  In  qua  quaestione  non  solum  ad  ideas  universales 
attenditur,  quae  certa  et  artiora  rerum  genera  constituunt,  sed  etiam  ad  alias 
maxime  communes,  ut  sunt  ens  ^  substantia ,  cansa  et  efectiis ,  totum  et  pars, 
alia;  immo  ad  has  maxime.  Et  est  quaestio,  utrum  id,  quod  in  ideis,  prae- 
sertim  in  hisce  primitivis  et  communioribus  obiective  expressum  continetur, 
revera  sit  extra  mentem  in  rebus  iis,  quas  ideae  spectant,  necne;  velut  utrum 
illa  res,  quam  necesse  est  existimare  et  dicere  suhstantiam,  revera  in  se  id 
habeat,  quod  hac  substantiae  idea  exprimitur,  an  secus. 


QUAERITUR  1°, 

sitne    apprehensionibns   nostris    obieetive    acceptis   vel 
conceptibnj^   obiectiva  etiam  realitas   attribnenda. 

679.  Idealismus  modernus  breviter  describitur.  Qui  idearum 
partes  subiectivas  ita  extoUunt,  ut  vim  obiectivam  vel  negent,  vel 
deprimant  minuantque,  hodie  Idealistae  vocari  solent.  Sed  hic 
Idealismus  „modernus"  ab  Idealisrao  antiquorum,  Platonis  prae- 
cipue,  omnino  diversus,  immo  ei  oppositus  est  ^  Dum  enim  anti- 
qui  illi  vim  realem  idearum  obiectivarum  nimium  exaggerant  — 
id  quod  post  videbimus  —  recentiores  ideas  obiectivas  ab  omni 
fere  vi  reali  evacuant.  Quorum  error  generatim  in  eo  cernitur, 
quod  solis  imaginibus  illis  subiectivis  realitas  adscribitur,  obiectis 
autem  omnis  realitas  negatur.  Hac  in  re  si  mundus  hic  corporeus 
spectatur,  Idealismus  ille  acosmisticus  est,  cuius  mentionem 
supra  fecimus,  quum  de  veracitate  sensuum  externorum  ageretur. 
Si  autem  generatim  vis  obiectiva  idearum  attenditur  etiam  meta- 
physicarum,  hic  error  Idealismus  modernus  simpliciter 
vocari  solet. 

Et  ingens  opinionum  varietas,  quae  in  hac  re  extitit,  ad  duo 
capita  revocari  potest,  ad  Idealismum  moderatiorem  et  absolutum. 


*  Haud  raro  etiam  sententia,  quam  cordatus  quisque  contra  funesta  Ma- 
terialismi  placita  tuetur,  hodie  „Idealismus^^  vocatur.  —  Nec  desunt,  qui  ipsum 
Platonrm  ad  partes  Idealismi  moderni  sive  Subiectivismi  trahere  conentur.  Quod 
quam  falsum  sit,  nemo  ignurat,  qui  Platonis  scripta  vel  obiter  vidit.  Semper 
enim  ille  sioo;  sive  iosav  ut  reale  et  obiectivum  quid,  et  Aoyov,  qui  sit  subiec- 
tivus  mentis  partus,  distinguit  (de  republ.  V.  p.  477  j  VI.  p.  509  sqq.;  VII. 
p.  533  sqq.j  Tira.  p.  27  D,  29  Cj    37  B,  C,  51  D,  E). 


170  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

Idealismus  moderatior,  qui  criticus  vocatur,  ideis  nostris  ohicctivitatem 
concedit,  sed  internam  tantum,  i.  e.  eam,  quae  in  subiecto  cognoscitivo  con- 
clusa  manet,  ita  ut  mens  revera  prae  se  habeat  obiectiva  phaenomena,  quae 
tamen  ab  ipsa  mente  fabrili  quasi  opera  confecta  fuerint.  Quodsi  apud  Idea- 
listas  criticos  oritur  quaestio,  utrum  extra  subiectum  cognnscens  sit  entitas, 
quae  actum  cognoscitivum  transcendat,  necne,  duplex  nata  cst  responsio. 
Quarum  prior  negat,  extra  actum  cognoscitivum  quidpiam  existere  entitatis, 
quod  a  nobis  ulla  ratione  cognosci  possit.  Altera  autem  affirmat,  esse  eius 
generis  entitatem ,  quam  transcendentem  vocant,  quae  etsi  a  nobis  directe  co- 
gnoaci  non  possit  atque  ita  quoad  suum  ipsius  „Esse"  nobis  plane  ignota  ma- 
neat,  tamen  indirecte  ope  principii  causalitatis  quoad  suum  „Existere"  attingi 
possit.  Itaque  Idealismi  critici  species  duae  ortae  sunt,  quarum  priorem  Idea- 
lismum  subiectivo-criticum  vocant,  alteram  Idealismum  realisticum 
vel  etiam  Realismum  transcendentalem.  In  Germania  utriusque  parens 
est  Immanlel  Kant  *. 

Cum  priore,  quam  diximus,  specie  admodum  affinis  est  Idealismus  ab- 
solutus,  ad  quem  omnes  illac  opinationes  trahendae  sunt,  quibus  omnis  ob- 
iectivitas  ideis  detrahitur,  non  solum  realis  externa  (^transcendens"),  sed  etiam 
phaenomenalis  interna  („immanens").  Hic  igitur  Idealismus  omnia  in  apparen- 
tiam  vanam  pure  subiectivam  sive  in  lusum  omni  obiecto  carentem  resolvenda 
esse  docet.  Quam  doctrinam  primus  post  Kant  in  Germania  proposuit 
I.  G.  FicHTE,  qui  praeter  phaenomenon  subiectivum,  quod  „Ego  phaenome- 
nale^''  vocari  voluit,  omnia  esse  nihil  dixit,  in  multis  autem  „Ego  phaenome- 
nalibus'''  unum  „Ego  absolutum"  apparerej  quidquid  nos  ideis  nostris  nobis 
repraesentare  nobis  videamur,  esse  ipsius  „Ego"  nostri  positiones  vel  potius 
limitationes,  ita  ut  Cogitare  se  et  alia  perinde  sit  atque  „Ponere"  ipsum  „Ego" 
et  „Non-Ego". 

Ex  hoc  Idealismo  Schellino,  Hegel,  alii  in  suo  quisque  genere  pro- 
fecti  sunt. 

His  duabus,  quas  diximus,  opinionibus  tertia  addi  potest,  ad 
quam  trahenda  sunt  Materialistarum  dogmata,  qui  realitatem  sin- 
gularum  rerum,  quae  sensu  percipiuntur,  duabus  manibus  amplec- 
tentes  et  supra  modum  extoUentes,  realitatem  omnium  earum  rerum 
perverse  negant,  quae  sint  metaphysicae,  i.  e.  sensuum  experien- 
tiam  superantes.  —  Accedunt  Empiristae,  qui  nihil  se  cognoscere 
asseverant  praeter  ipsam  experientiam  sensilem. 

680.  Rationes  dubitandi.     (Cfr.  n,  685.)     Videtur    de  vi    obiectiva   idearum, 

quac  ambitura  actus  cognoscitivi  transcendat,  nihil  prorsus  statui  posse.  Nam 
(1.)  quis  scit,  sintne  ideae  humanae  aliquid  praeter  quasdam  secretiones  cerebri 
materiales  per  modum  caloris  vel  lucis  phosphoreae  productas,  quae  igitur  in 
se  sint  corporeum  quid,    caducum ,    mutabile  et  vanorum  simulacrorum  instar? 

^  De  natura  idearum  Kant  plurima  obscure  dixit.  Unde  de  mente  Kantii 
pcrpetuae  sunt  intcr  viros  doctissimos  controversiae.  Ita  de  re,  quae  est  in 
doctrina  Kantiana  caput,  magnopere  inter  se  rixati  sunt  Trendelenbdko  (Log. 
Untersuch.  I.  p.  1G4  et  opusc.  hoc  hico  cit.)  et  Kuno  Fischer  (Gesch.  der  neuern 
Philosophie.  IIL  Praef.  p.  IV.  sqq.  et  opusc.  Anti-Trendelenburg.     Jena  1870). 


2.   De  intellectu  et  rntione.     §    1.    De  conceptibus.  171 

(2.)  Deinde  id  saltem  compertum  esse  videtur,  ideas  nostras  esse  sub- 
iectivum  quid  in  nostra  subiectivitate  omnino  inclusum  ct  internum.  At  nulla 
ratione  fieri  potest,  ut  res,  quae  est  hoc  modo  immanens,  in  cognitionem  ducat 
rei,  quae  sit  extranea  et  ambitum  subiecti  transcendens.  —  (3.)  Nec  ulla  ra- 
tione  a  nobis  cognosci  potest,  sintne  ideae  nostrae  illis  obiectis  similes,  nisi 
illa  obiecta  in  seipsis  cognoscantur.  At  obiecta  in  seipsis  non  percipimus,  sed 
tantum  ipsorum  ideas. 

(4.)  Ideae,  quibus  respondeat  obiectiva  realitas,  ortum  alium  habere  non 
possunt,  nisi  per  impressionem  sensilem  a  rebus  scnsibilibus.  Intellectus  enim 
est  potentia  passiva  K  Intellectus  autem,  quum  sit  multo  nobilior  sensibus,  non 
poterit  ab  his  cognitionem  accipere.  Ergo  unum  est  reliquum,  ut  intellectum 
ipsum  illa  producere  putemus,  quae  tanquam  obiecta  prae  se  habere  videtur. 

(5.)  Praeterea  cognitio  ex  natura  sua  requirit,  ut  cognitum  sit  in  co- 
gnoscente.  Sed  in  intellectu  nihil  praeter  ipsum  intellectum  esse  potest.  Et 
quo  intellectus  pacto  securus  et  certus  de  re  recte  percepta  esse  possit,  nisi 
obiecto  uniretur  immediate,  i.  e.  omissa  omni  specie?  Sed  intellectus  nuUi  rei 
immediate  uniri  potest,  nisi  sibi  ipsi.  Quibus  ex  rebus  liquet,  assimilationem 
cognoscentis  ad  cognitum  ad  veritatem  cognitionis  satis  non  esse,  sed  requiri 
omnino  identitatem  subiecti  cognoscentis  et  obiecti  cogniti.  —  (6.)  Accedit, 
quod  meus  intellectus  est  alius  atque  intellectus  tuus.  Ergo  aliud  est  intellectum 
a  me  et  aliud  est  intellectum  a  te;  nam  intellectum  est  in  intellectu  intelligente. 
Ergo  non  est  idearum  obiectiva  in  rebus  extra  mentem  realitas,  sed  subiectiva 
tantum  in  multis  mentibus  apparentia. 

681.  TllGSlS  I™^  l    Valor  obiectivus  ideariim  denionstrari  non  pot- 

est^  neqnCj  nt  admittatur,  demoustrationis  indiget. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Quum  de  re  quapiam,  sive 
ea  ens  physicum  est,  sive  metaphysicum,  sive  ens  rationis  (n.  517), 
iudicium  ferimus,  ea  est  mentis  nostrae  sententia,  nos  ad  sic  vel 
aliter  de  re  iudicandum  non  solum  ex  necessitate,  quae  subiectiva 
sit  et  ex  mente  nostra  oriatur,  esse  adductos  et  quasi  coactos; 
^ed  existimamus  quoque ,  nos  illam  ipsam  rem  ut  independentem 
a  nostro  cogitationis  genere  apprehendere  et  cognoscere,  eamque 
obiective  in  se  ita  esse,  sicut  eam  cognitam  habeamus;  et  neces- 
sitatem  illam,  qua  ad  sic  vel  alia  ratione  de  re  cogitandum  coga- 
mur,  primario  inde  oriri,  quod  res  secundum  se  ita  sit  et  aliter 
esse  non  possit. 

Existimamus  igitur,  ideis  nostris  ordinem  quendam  ontologicum  exhiberi. 
cui  intellectus  noster  in  intelligendo  subiectus  sit,  quemque  fideliter  et  veraciter 
suis  ideis  exprimat.  Quodsi  in  cogitando  „legibus"  certis  et  absolute  immu- 
tabilibus  nos  constringi  experimur,  quas  leges  cogitandi  nominamus,  tamen 
natura  duce  et  invincibili  persuasione  has  leges  cogilandi  potius  esse  leges 
essendi  arbitramur.  Inter  quas  leges  praecipua  illa  est,  quam  principium 
contradictionis    nuncupant  (n.  128).     Atque   has    leges    non    ad    solum    ordinem 


1  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.   79  a.   2. 


172  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

existendi  coarctamus ,  sed  ad  totum  essendi  ambitum  etiam  rerum  posaibilium 
extendimus.  Quaccumque  enim  res  est  et  quacumque  necessitate  aut  contin- 
gentia  existit  vel  est,  nos  necessitate  illa  adducimur,  ut  negemus  fieri  posse,  ut 
simul  sit  et  non  sit. 

Praenota  2o:  Qui  adversantur  Idealistae,  quum  nos  nihil  aliud 
cognoscere  putent  nisi  solas  nostras  ideas  subiectivas,  quae  sint 
typi  in  intellectu  existentes,  quos  intellectus  in  formandis  suis 
conceptionibus  adhibeat:  iam  etiam  negant,  ideis  nostris  eam  vim 
inesse,  ut  ordinem  a  nostra  cognitione  independentem  sive  onto- 
logicum  exprimaut.  Yel  saltem  hanc  rem  in  dubium  vocant  et 
ignorare  se  omnino  dicunt,  utrum  ideis  nostris  ordo  realis  et  onto- 
logicus  repraesentetur  necne  (n.  679). 

Praenota  3o:  In  hac  thesi  quum  ideis  realitatem  obiectivam 
et  ontologicam  inesse  dicimus,  non  in  animo  est,  ut  ideis  omnibus, 
quas  vel  ore  vel  mente  proferre  videamur,  ea,  quam  diximus,  rea- 
litas  insit;  revera  enim  ideae  falsis  iudiciis  compositae  illa  vi  ob- 
iectiva  destitutae  sunt;  qui  error  est  per  accidens  et  inde  natus, 
quod  intellectus  in  suis  operationibus  male  progressus  est.  Sed 
coguitionibus  sive  ideis,  quas  intellectus  apprehendendo,  iudicando, 
ratiocinando  in  se  exprimit,  per  se  et  ex  natura  res  ipsas  secundum 
suas  rationes  et  inter  se  relationes  repraesentari  volumus,  quae 
obiectivae  sint  et  ontologicae. 

Praenota  4o:  Etsi  hac  thesi  ideas  nostras  vim  obiectivam  ha- 
bere  ostendimus,  minime  tamen  de  ipsa  conceptarum  rerum  natura 
sive  de  conceptibus  obiectivis  agimus ;  sed  de  ideis  subiective 
spectatis  secundum  id,  quod  repraesentant,  agitur,  sive  de  natura 
nostri  intellectus  ad  obiecta  sua  relati. 

Itaque  non  quaeritur,  cuius  ordinis  vel  naturae  sit  hic  vel  ille  conceptus 
obiectivus,  velut  quum  dico:  suhstantia,  spatium,  foramen.  Sed  ea  est  quae-% 
stionis  nostrae  vis,  ut  videamus,  sitne  ea  natura  intellectus  noster,  ut,  quod  esse 
vel  non  esse ,  habere  hanc  vel  aliam  realitatem ,  esse  ens  rationis  vel  reale  co- 
gnoscamus,  revera  etiam  in  ordine  ontologico  sit  vel  non  sit,  habeat  hanc  vel 
aliam  realitatem,  sit  ens  rationis  vel  ens  reale;  nisi  forte  intellectus  erret  per 
accidens.  Quod  si  ita  esse  firmaverimus,  iam  ipsis  nostris  ideis  transitura  ex 
cogitandi  ordine  ad  essendi  ordincm  esse  factum  ostensum  erit.  Nec  ultra 
„pons"  quaerendus  erit,  quo  ex  fmibus  subiecti  cogitantis  ad  res  ontologicas 
transcendamus. 

682.  Argumenta.  Arg.  partis  prioris,  qua  vis  obiectiva  idearum 
demonstrari  non  posse  dicitur  (ex  aptitudiue  iutellectus  ad  veritatem 
obiectivam  assequendam).  Demonstrari  non  potest,  iutellectum 
nostrum  ad  veritatem  assequendam  aptum  esse  (n.  590).  Atqui 
intellectuni  nostrum  veritati  assequendae  parem    esse,   idem    phiue 


2.  De  intellectu  et  ratione.     §   1.    De  conceptibiis.  173 

est,  atqiie  ideas  nostras  habere  vim  obiectivam.  Ergo  neque  ob- 
iectiva  idearum  realitas  demonstrari  potest.  —  Proh.  mln.:  Is  tan- 
tum  veritatem  assequi  dicitur,  qui  ideas  acquirit  rerum  realitati 
extra  illius  intellectum  existenti  conformes.  Sed  haec  conformitas 
idipsum  dicit,  atque  idearum  vis  obiectiva. 

Idipsiim  confirmatnr  (ex  defectu  termini  medii).  Quidquid  loco  medii  ad 
hanc  veritatem  demonstrandam  adhibetur,  non  esse  idea  non  potest.  Atqui 
nulla  idea  adhiberi  potestj  aut  enim  supponitur,  eam  vi  obiectiva  praeditam 
esse,  aut  non  supponitur:  si  supponitur,  petitio  principii  committitur;  si  uon 
supponitur,  tota  demonstratio  vi  obiectiva  caret;  hinc  vana  est.  Ergo  vis  ob- 
iectiva  idearum  demonstrari  non  potest. 

683.  ArgumeMa  partis  alterms,  qua  vis  obiectiva  idearum  nullius 
demonstrationis  indigere  dicitur.  Arg.  I  (ex  aptitudine  intellectus 
ad  veritatem  obiectivam  assequendam  simili  modo  peti  potest,  at- 
que  in  parte  priore  est  tractum). 

Arg.  II  (ex  natura  cognitionis  cuiuslibet).  Illa  veritas  a  de- 
monstratione  non  pendet ,  quae  ipsa  negatione  vel  dubitatione 
affirmatur.  Atqui  eius  generis  est  veritas,  qua  ideis  vis  obiectiva 
addicitur.  Qui  enim  idearum  naturam  hanc  esse  negat,  ut  sint 
repraesentationes  obiectorum  ab  ipso  actu  non  pendentium,  ipse 
affirmat  hanc  ideam  reflexam,  quam  de  priore  idea  ut  vana  forma 
subiectiva  habet,  suo  obiecto  reali  conformem  esse.  Qui  autem 
dubitat,  is  saltem  ponit,  ideis  „ideae",  „obiecti",  „subiecti  dubi- 
tantis"  respondere  reale  obiectum;  quod  nisi  ponit,  nihil  retinet, 
de  quo  dubitet. 

Confi7"matur  (ex  notione  entis).  Illa  obiecta,  quae  menti  ideis  offeruntur, 
offeruntur  ut  entia,  quae,  etsi  quoad  actualem  repraesentationem  a  mente  cogi- 
tante  pendent,  tamen  quoad  internam  vim  et  veritatem  virtutem  omnem  mentis 
transcendunt.  Ideae  igitur  entis  respondet  obiectiva  realitas.  Ex  idea  autem 
entis  formantur  prima  principia:  ex  primis  autem  principiis,  accedente  experi- 
entia,  idearum,  quae  deinde  sive  acquiruntur,  sive  elformantur,  obiectiva  realitas 
immediate  consequitur. 

684.  TliesiS   11'^'' :    Ils  tamen,  qui  yel  aliquam  certitudinem  pro- 
prie  dictam  admittunt^  vis  obiectiva  idearum  demonstrari  potest. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota:  Haec  thesis  momentum 
habet  contra  eos,  qui  admittiint  quidem  veram  certitudinem,  ne- 
gant  autem  realitatem  ordinis  metaphysici;  in  quo  genere  plurimi 
sunt  Positivistae  sive  Empiristae,  praecipue  E.  Littre,  H.  Taine  ^ 


*  Cfr.  DE  Margerie,  Philosophie  contemporainej   Brin,  De  intellectualismo. 
Paris  1875.  tom.  1  p.  113  sqq. 


174  Liber  I.  (IH-)    Logica  critica.     II.    De  motivia  certitudinis. 

ArgDineilta.  Arg.  I  (ex  certitudine  admissa  ut  medio  demon- 
strationis  termino).  Cognitio,  quae  praebet  certitudinem,  habet 
obiectivam  vim  et  realem.  Atqui  ideae  praebent  certitudinem. 
Habent  ergo  vim  obiectivam  et  realem. 

Haec  propositio  minor  quum  per  se  constet,  hac  consideratione  confirmari 
potest :  Qui  dubitare  vult,  an  idcae  praebeant  certitudinem,  is  quoque  dubitare 
debet  de  primis  principiis,  quae,  utpote  analytica,  ex  quarumdam  idearum  con- 
sideratione  nascuntur.  Et  dubitare  etiam  debet  de  factis  internis,  quippe  quae 
repraesentationibus  intellectui  reflectenti  exhibeantur;  quae  ideis  quoad  vim  et 
naturam  saltem  aequiparandae  sunt.  Et  abstinere  praeterea  debet  ab  omni  iu- 
dicandi  genere,  quum  omni  iudicio  affirmetur,  subiectum  ita  se  habere,  ut  idea 
praedicati  cxprimatur.  Qui  autem  de  principiis  primis  et  factis  internis  dubitat 
atque  abstinet  ab  omni  iudicio,  is  nullam  certitudinem  admittere  potest.  Qui 
ergo  vel  aliquam  certitudinem  admittit,  is  quoque  ideis  praeberi  certitudinem 
admittere  debet. 

Arg.  II  (ex  absurdis  consequentiis).  Si  ideae  nostrae  vim 
obiectivam  non  haberent,  omnis  necessitas  in  iudiciis  esset  proi*sus 
irrationalis  et  caeca;  et  aeque  necessitari  possem,  ut  dicerem,  his 
hina  esse  qitinque,  vel  circulum  esse  qtmdratum ,  atque  nunc  neces- 
sitor,  ut  dicam,  his  hina  esse  quattuor,  vel  circulum  rotundum  esse. 
Atqui  huiusmodi  consequentias  nemo  admittit,  qui  vel  aliquam 
esse  certitudinem  arbitratur. 

685.  Respondenda.     (Cfr.  n.  680.)    (Ad  1.)    Non  opus  est,  ut  ante  statuatur 

idearum  nostrarum  natura  spiritualis,  quam  de  obiectiva  earum  realitate  dicatur. 
Sed  ex  efTectibus,  sive  ex  factis  clare  observatis  proficiscendum  est,  ut  inde  ad 
notitiam  causae  sive  naturae  idearum  nostrarum  perveniatur.  Est  autem  om- 
nium  hominum  experientia  maximopcre  perspicua,  nos  habere  ideas,  quae  re- 
praesentent  id,  quod  a  colore,  sono,  duro,  calido,  ab  extensione  et  motu,  ab  in- 
dividualitate  omnino  separatum  est,  quodque  in  se  est  necessarium  et  immu- 
tabile ,  et  itidem  eodem  prorsus  modo  mihi  repraesentetur  et  repraesentari 
necessario  debeat.  Ex  hoc  autem  facto  clare  obaervato  sanus  quisque  per 
legitima  ratiocinia  inferet,  ideas  humanas  esse  spirituale  quid,  neque  ulla  ra- 
tione  secretionibus,  quas  vocant,  materialibus  similes  esse. 

(Ad  2.)  Etsi  ideae  nostrae  spectatae  entitative  sunt  subiectivae,  tamen 
repraesentative  acceptae  ambitum  actus  cognoscitivi  transcendunt.  Itaque 
dici  non  potest,  ideas  nostras  esse  aliquid  mere  subiectivum;  sed  aliquid  sub- 
iectivum  sunt  cum  respectu  essentiali  ad  aliquod  obiectum  externum. 

Sed  dicunt  Idealistae:  Calor,  color,  sonus ,  lux  et  aliae,  quae  vocantur 
qualitates  sensibiles,  etsi  videntur  nobis  esse  afTectiones  sive  modificationes 
ipsorum  corporum,  quae  dicuntur  calida,  lucida,  re  tamen  nihil  sunt  nisi  modi, 
secundum  quos  nos  percipimus  corpora.  Ergo  a  pari  neque  substantialitas, 
causalitas,  affectiones  reliquae,  quae  ideis  exprimi  solent,  etsi  videntur  nobis 
esse  obioctive  reales,  re  tamen  nihil  sunt,  nisi  modi,  secundum  quos  nos  in- 
telligimus  quiddam  nescio  quid.  Besp.:  Quidquid  nobis  cognitionibus  nostris 
8ub  conditionibus  ordinariis  exhibetur  obiective  formalitcr  ut  reale  quid ,  est 
etiam  obiective  reale  (n.  647). 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §   1.   Dc  conceptibus.  175 

(Ad  3.)  Ponunt  adversarii,  intellectum  nostrum,  quum  aliquem  percipiendi 
actum  exerceat,  non  ipsas  res  obiectas,  sed  earum  tantum  ideas  perclpere.  At 
id  falsum  est.  Idea  enim  non  id  est,  quod  mens  percipiens  primario  intelligit, 
sed  est  id ,  quod  in  se  exprimit  tanquam  rei  intelligendae  similitudinem ,  qua 
interveniente  rem  ipsam  percipere  possit  directe  et  immediate.  Et  quoniam  res 
ipsa  cognoscitur,  ut  est  in  se,  non  sunt  duae  res,  quae  inter  se  ad  detcgendam 
conformitatem  sive  similitudinem  comparari  debeant.  Sed  comparatio  et  co- 
gnitio  illius  eonceptuum  cum  suis  obiectis  conformitatis  in  ipso  exercitio  actus 
directi,  quantum  satis  sit,  reperitur.  Qua  in  re  illud  quoque  notandum  est, 
semper  aliquo  modo  cognitionem  rei  priorem  esse  comparatione  cognitioneque 
illius  conformitatis.  Semper  enim  aliquo  modo  prius  cognosci  debet  mensura, 
quam  mensurati  ad  mensurara  conformitas. 

686.  (Ad  4.)  Corporibus  in  organa  nostra  agentibus  in  organo  interno 
phantasma  oritur  sive  imago  sensilis  rera  externara  repraesentans ,  ad  cuius 
similitudinera  species  intelligibilis  efficitur.     Sed  de  his  plura  psychologi  ^. 

(Ad  5.)  In  intellectu  cognoscente  non  solura  est  intellectus  ut  facultas, 
sed  etiara  intellectus  ut  actus.  In  hoc  autera  actu  obiectum,  quod  cognoscitur, 
inest,  non  quidera  entitative,  sed  repraesentative.  Atque  haec  subiectl  cogno- 
scentis  et  obiecti  cognoscendi  coniunctio  ad  veritatera  cognitionis  satis  est. 

(Ad  6.)  „Id  quod  intelligitur,  non  est  in  intellectu  secundura  se,  sed  se- 
cundura  suara  similitudinera ;  lajyis  enim  non  est  in  aniraa,  sed  species  lapidisj 
et  tamen  lapis  est  id,  quod  intelligitur,  non  autem  species  lapidis  (nisi  per  re- 
flexionera  intellectus  supra  seipsura) ;  alioquin  scientiae  non  essent  de  rebus, 
sed  de  speciebus  intelligibilibus.  Contingit  autem,  eidera  rei  diversa  secundum 
diversas  formas  assimilari.  Et  quia  cognitio  fit  secundum  assirailationera  co- 
gnoscentis  ad  rera  cognitara,  sequitur,  quod  idem  a  diversis  cognoscentibus  co- 
gnosci  contingit,  ut  patet  in  sensu ;  nam  plures  vident  eundem  colorem  secundum 
diversas  similitudines ,  et  similiter  plures  intellectus  intelligunt  unam  rera  in- 
tellectam.  Sed  hoc  tantura  interest  inter  intellectum  et  seusum,  quia  res  sen- 
titur  secundura  illam  dispositionem,  quam  extra  aniraara  habet  in  sua  particu- 
laritate;  natura  autem  rei,  quae  intelligitur,  est  quidem  extra  animara,  sed  non 
habet  illura  modura  essendi  extra  animara ,  secundum  quem  intelligitur.  Intel- 
ligitur  enira  natura  communis  seclusis  principiis  individuantibus,  non  autem 
hunc  modura  essendi  habet  extra  animara."  ^ 

687.  Solvuntur,  quae  restant  dubia.  Dicunt  l^ :  Obiectiva  idearura  realitas 
non  cognoscitur  nisi  ideis  ipsis ,  atque  ita  petitio  fit  principii.  Ilesp. :  Dist. 
assertum:  Cognoscitur  ideis  ut  medio  quo,  sive  medio  non  cognito,  conc. 
ass. ;  cognoscitur  ideis,  ut  raedio  obiectivo  sive  medio  cognito,  i.  e.  medio,  quod 
prius  cognosci  debeat  atque  ita  loco  termini  medii  poni  possit,  neg.  ass.  — 
Instat :  Ante  taraen ,  quara  ideara  raeam  vira  obiectivara  habere  cognoscam, 
debet  iam  esse  idea,  cui  vim  obiectivam  inesse  supponere  debeo.  Ergo  ante 
cognitionera  vis  obiectiva  idearum  praesupponitur :  quod  autera  ante  oranem 
cognitionem  supponitur,  caeco  modo  et  hinc  irrationabiliter  praesupponitur. 
Resp.:  Praesupponitur  sane  illa  vis  ante  cognitionem  in  ordine  ontologico  sive  ma- 
terialiter,  non  tamen  in  ordine  cognitionis  ut  a  cognoscento  formaliter  admissum. 

^  S.  TiioM.,  Summ.  theol.  I.  q.  84  a   6;  Quaest.  disput.  q.  10  de  verit.  a.  6. 
2  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  76  a.  2  ad  4. 


176  Liber  I.  (IIT.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

Dicunt  2^:  Sensus  falli  possunt  per  accidensj  ergo  etiam  intelligentia  falli 
potest.  Et  reapse  fefellit  se  ille,  qui  hominem  definivit  esse  animal  bipes  im- 
plume,  vel  animam  utentem  corpore.  Besp. :  Neg.  parit:  Nam  ad  sensationis 
rectitudinem  intercedere  debet  organum,  quod  rite  sit  dispositum;  intelligentia 
autem  omnino  immediata  est.  Etenim  „obiectum  proprium  intellectus  est  quid- 
ditas  rei;  unde  circa  quidditatem  rei  per  se  loquendo  intellectus  non  fallitur, 
sed  circa  ea,  quae  circumstant  rei  essentiam  vel  quidditatem,  intellectus  potest 
falli,  dum  unum  ordinat  ad  aliud  vel  componendo  vel  dividendo  vel  etiam  ra- 
tiocinando.  Et  propter  hoc  etiam  circa  illas  propositiones  errare  non  potest, 
quae  statim  cognoscuntur,  cognita  terminorum  quidditate,  sicut  accidit  circa 
prima  principia,  ex  quibus  etiam  accidit  infallibilitas  veritatis  secundum  cer- 
titudinem  scientiae  circa  conclusiones.  Per  accidens  tamen  contingit  intellectum 
decipi  circa  ,quod  quid  est'  in  rebus  compositis,  non  ex  parte  organi, 
quia  intellectus  non  est  virtus  utens  organo,  sed  ex  parte  compositionis  inter- 
venientis  circa  definitionem,  dum  vel  definitio  unius  rei  est  falsa  de  alia,  sicut 
definitio  circuli  de  triangulo ,  vel  dum  aliqua  definitio  est  in  seipsa  falsa  im- 
plicans  compositionum  impossibilium.  .  .  .  Unde  in  rebus  simplicibus,  in  quarum 
definitionibus  compositio  intervenire  non  potest,  non  possumas  decipi.''  * 

Sed  dubitabis:  Illos  saltem  conceptus,  quibus  exhibentur  nobis  per  se  illae 
substantiae,  quas  sensus  percipit  per  accidens,  non  constat  esse  obiective  reales. 
Quidquid  enim  intervenientibus  sensibus  in  notitiam  nostram  pervenit,  phaeno- 
menale  est  ^.  Resp.:  Suo  loco  (n.  642  et  655)  ostendimus,  sensu  a  nobis  per- 
cipi  revera  (etiamsi  per  accidens  tantum)  substantias. 

688.  Corollaria.  Coroll.  1.  Ergo  dubium  de  obiectiva  idearuja 
realitate  non  solum  physice  repugnat,  sed  etiam  mctaphysice. 

Coroll.  2.  Ergo  in  ideis  et  iudiciis,  quae  ideis  innituntur,  non 
necessitatem  qualemcunque  experimur,  sed  necessitatem ,  quae  ex 
intelligentia  veritatis  oritur. 

Coroll.  3.  Ergo  Empirismus  sive  illa  doctrina,  quae  praeter 
experientiam  nullum  plane  fontem  cognitionum  nostrarum  admittit, 
reiciendus  est. 

Haec  igitiir  Empiristarum  sententia  omnia  ex  experientia  repetit  et  in  ex- 
perientia  ita  sistit,  ut  nihil  admittatur,  nisi,quod  per  expericntiam  sensilem 
acceperimus.  Quum  autem  constet ,  sensibus  nihil  percipi ,  nisi  quod  singulare 
sit  et  contingens  et  mutabile,  omnem  veritatem  atque  scientiam  positis  Empi- 
rismi  placitis  apertum  est  pessumdari ;  scientia  quippe  sine  rebus  necessariis, 
universalibus,  immutabilibus  esse  non  potest. 

1  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.   q.  85  a.  6. 

2  Dicit  WuNDT :  „Indem  man  dic  Substanz  als  den  unter  den  Erscheinungen 
verborgenen  Trager  derselben  auffasst,  stellt  raan  sich  vor,  dieser  Trager  be- 
deute  das  Ding,  wie  es  an  sich  selbst,  unabhangig  von  den  verandernden  Be- 
dingungen  unserer  sinnlichen  Wahrnehmung,  beschatfen  ist.  INIan  iibersieht  dabei, 
dass  wir  bei  dem  Begriff  eines  solchen  Tragers  der  Erscheinungen  immer  an 
die  Bedingungen  unserer  Anschauungen  gebunden  bleibcn,  dass  also  die  Sub- 
stanz  immcr  nur  das  Ding  enthalt,  wie  es  unserm  Denken  gegeben,  nie, 
wie  es  an  sich  sclbst  ist."     Logik.  I.  p.  494. 


2.   De  intellectu  et  ratione.     §  1.  De  conceptibus,  177 

Et  magis  etiam  Empirismi  falsitas  perspicitur,  si  consideremus ,  in  hoc 
systemate  ideas  omnes,  quarum  obiectum  per  se  sensu  non  percipiamus,  vi  sua 
omnino  destitutas  esse.  At  quis  non  videt,  ideas  illas,  velut  hi7'is  et  offciiy 
virtutis  et  peccati,  veritatis,  bo7iiiatis,  ordinis,  pulchritiidinis,  esse  fundamentorum 
instar,  quibus  universus  ordo  socialis,  ethicus,  religiosus  innitatur? 

Et  facultatem  cognoscitivam  appetitiva  sequitur.  Si  igitur  cognitio  hu- 
mana*  ambitu  sensualitatis  continetur,  iam  vana  erit  nobilis  illa  appetitio,  qua 
optimus  quisque  in  bono  honesto  morali  rem  summi  momenti  collocandam 
esse  censet. 

CoroIL  4.  Turpiter  errant,  qui  dicunt,  „Cogitari"  et  „Esse" 
idem  esse.  In  quorum  numero  simt  Eleatici  et  plurimi  ex  poste- 
rioris  aetatis  Pantheistis. 

Etsi  enim  ipsum  ^Esse"  cogitare  non  possimus,  quin  cogitemus  Esse,  quod 
reapse  cogitetur  (ita  ut  Esse,  quod  actu  non  cogitetur,  actu  cogitare  non  pos- 
simus),  tamen  istud  „Cogitari"  est  denominatio  externa  a  nostro  cogitandi  actu 
proveniens ,  neque  ulla  ratione  constituit  id,  quod  cogitatur.  Itaque  ipsum 
rerum  Esse  supponit  quidem,  ut  sit  cogitatum  ab  intellectu  divino;  atque  etiam 
ordinem  habet  ad  gignendam  cogitationem  in  intellectu  humano ;  ipsum  tamen 
non  formaliter  eo  constituitur,  quod  a  nobis  cogitetur. 

QUAERITUR  2% 

qnid  de  obiectiva  realitate  conceptnnm  nniver^alinm, 
nt  nniversale^  ^nnt,  ^it   arlbitranclnm. 

689.  Notiones  praeviae.  Quum  quaestio ,  quae  de  obiectiva 
idearum  realitate  instituta  est,  facilius  solvi  possit,  difficilior  omni- 
bus  visa  est  illa  quaestio ,  quum  ad  universalitatem ,  quae  in  con- 
ceptibus  sive  ideis  inest,  animum  advertunt.  Et  vix  est  in  tota 
philosophia  disputatio ,  quae  tantopere  animos  philosophantium 
commovit,  quam  haec,  in  qua  agitur  de  universalibus.  Et  recte 
id  quidem.  Nam  in  causa  sunt  ipsa  cognitionum  nostrarum  fun- 
damenta,  nec  ulla  est  scientia,  in  qua  principia  universalia  et  hinc 
etiam  universales  conceptus  adhibendi  non  sint.  Si  igitur  rationes 
universales  nulla  ratione  in  ipsis  rebus  reperiuntur,  si  adeo  vocibus 
universalibus  nullus  conceptus  universalis  respondet,  iam  scientia 
omnis  est  inane  mentis  figmentum  vel  verborum  lusus.  Contra  si 
universalitas  in  ipsis  rebus  inesse  dicitur,  quomodo  non  omnia 
ens  unum  erunt?  Inter  Scepticismi  igitur  Scyllam  et  Charybdim 
Pantheisiiii  naviculae  philosophantis  animi  via  tuta  quaerenda  est. 

Quoniam  autem  experientia  teste  conceptus  universalis  oritur,  quum  homo 
percipiens  rem  singularem,  velut  hominem  (Socratem  vocemus),  omittit  id,  quo 
Socrates  est  hic  homo  individuus  sive  singularis,  ct  illud  sibi  loco  obiecti  re- 
tinet,  quod  ex  se  aptum  est,  ut  in  multis  reperiatur:  in  liac  tota,  quam  nunc 
sumus  ingressuri  de  universalibus,  tractatione  prae  oculis  habenda  sunt,  quae 
Pesch,  Logica.    II.  1- 


178  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

alibi  (n.  97  et  99)  de  distinctione  et  abstractione  ^  satis  luculenter  sunt  ex- 
I)osita.  Quibus  ex  rebus  praecipue  in  memoriam  revocandum  est,  quod  ibi 
monuimus.  praecisionem  duplicem  distinguendam  esse,  formalem  et  obiectivam 
(n.  102).  Praecisio  obiectiva  fit,  quum  de  una  re  duos  conceptus  (obiectivos) 
formo  ita,  ut  unus  de  altero  formaliter  et  obiective,  sive,  quod  idem  est,  se- 
cundum  rationem  formalem  et  ex  parte  rei  negari  possit.  Hoc  enim  posito, 
obiecta  illis  conceptibus  cognita  inter  se  formaliter  non  includunt,  ne  confuse 
quidem. 

Neque  dubium  est,  quin  ita  duo  conceptus  de  re  una  eademque  formari 
possint.  Identitas,  quae  est  a  parte  rei  physica,  id  nulla  ratione  impedit;  im- 
pedit  quidem  distinctionem  realem  et  physicam,  non  autem  distinctionem  ra- 
tionis.  Et  fundamenti  in  re  satis  adest  ad  dualitatem  vel  pluralitatem  illorum, 
quos  diximus,  conceptuum ;  quod  praecipue  in  similitudine  sive  conformitate  et 
difformitate  sive  dissimilitudine  rerum  reperitur.  Et  intellectus  humanus  ea  im- 
perfectione  laborat,  ut  obiecta  omni  ratione  et  re  tota  simul  adaequare  non 
possit.  Ex  quo  fit,  ut  rationem  naturae  humanae,  quae  cst  in  Socrate ,  ita  ab 
isto  homine  abstrahere  et  concipere  possim,  ut  in  hoc  naturae  humanae  conceptu 
ne  confuse  quidem  contenta  sit  ipsa  Socrateitas.  At,  inquies ,  in  Socrate  hu- 
manitas  idem  est  atque  Socrateitas ;  si  igitur  hauritur  ex  Socrate  humanitas, 
hauritur  quoque  Socrateitas.  Verum  ad  hoc  responsum  in  promptu  est.  Non 
enim  secum  pugnat,  ne  res  una  ita  habeat  rationes  multas,  ut  intentione  sive 
cognitione  tangatur  ratio  una  et  percipiatur,  non  perceptis  formaliter  rationibus 
aliis.  Et  fatemur,  humanitatem,  quae  sit  in  Socrate,  concipi  non  posse,  quin 
materialiter  et  identice  concipiatur  Socrateitas.  Non  tamen  necesse  est,  ut  So- 
crateitas  ipsa  etiam  formaliter  concipiatur  et  actu  cognitionis  attingatur.  Atque 
haec  initio  satis. 

690.  Controversiae  origo.  Causa  celebris  de  obiectiva  realitate 
universalium  nata  est  tempore  aevi  medii.  Sed  huius  controversiae 
quaedam  praeludia,  rem  si  spectes,  apud  antiquos  Graecos  re- 
periuntur.  Quorum  alii  genera  et  species  in  rebus  ipsis  esse  dixe- 
runt,  alii  in  solis  nudisque  conceptibus  vel  nominibus  collocarunt. 
Heraclitds  eiusque  discipulus  Cratylus  (n.  23)  nihil  esse  in  rebus  uni- 
versale  docuerunt.  A  quibus  vix  aliena  est  sententia  Epicuraeorum  (n.  36),  ex 
qua  adducebantur ,  ut  negarent,  uUam  de  rebus  scientiam  esse  posse.  Ab  his 
nonnihil  differt  doctrina  Stoicorum  (n.  32),    qui,   quum  admitterent,    esse  con- 

*  Abstractionem  Aristoteles  ctcpaipectv  vocat  (I.  1  anal.  post.  c.  18,  81  b,  3), 
quae  vox  a  rerum  materia,  ex  qua  vel  sculpendo  vel  excidendo  finguntur  arti- 
ficia,  ad  notiones  translata  est,  quibus,  omissis  notis  accidentariis  et  individua- 
libus,  essentiae  sive  constantes  et  necessariae  formae  exhibentur  (1.  1  phys. 
c.  7,  190  b,  T;  1.  6  metaph.  c.  11,  1036  b,  3;  Ul  anal.  post.  c.  5,  74  a,  35); 
quam  abstrahendi  vim  non  solum  in  metaphysicis ,  sed  etiam  in  mathematicis 
laudat  (1.  10  metaph.  c.  3,  1061  a,  28;  1.  2  phys.  c.  2,  194  a,  10).  Abs- 
tractioni,  qua  a  singularibus  ad  universalia  et  magis  etiam  et  maxime  uni- 
versalia  ascenditur,  opponitur  7rpd3i}£3t;  (1.  1  anal.  post.  c.  27,  87  a,  34 ;  1.3  de 
coelo  c.  1,  299  a,  16),  quae  est  aliqua  additionis  species ,  per  quam  ab  univer- 
salioribus  ad  minus  universalia  descenditur. 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §   1.    De  conceptibua.  179 

ceptus  universales,  quibus  multa  singularia  confuse  repraesentarentur,  negarunt 
tamen,  extra  mentem  quidquam  esse,  quod  ulla  ratione  universale  dici  posset. 
Contraria  his  Platonis  (n.  29)  erat  sentcntia,  quem  Aristoteles  docuisse  refert, 
universalia  extra  humanam  meiitem  esse  a  rebus  singularibus  separata.  Inter 
has  opinationes  media  interiecta  est  sententia  Aristotelis  (n.  31) ,  qui  posuit, 
universale  quidem  extra  mentem  humanam  esse,  neque  tameu  a  rebus  sin- 
gularibus  diversum. 

691.  Tempore  aetatis  mediae,  ubi  primum  philosophia  instau- 
rari  coepta  est,  quaestio  haec  revixit;  et  iterum  illae  duae  sen- 
tentiae  inter  se  oppositae  apparuerunt,  quarum  ante  mentio  est 
facta,  quae  nunc  nomine  Nominalismi  et  Realismi  insignitae  sunt. 

Nominalistarum  alii  post  Ioannem  Roscellinum  (n.  41)  univer- 
salitatem  non  reperiri  voluerunt  nisi  in  vocabulis  sive  nominibus, 
genera  et  species  esse  conceptus  collectivos;  vocabulis  vero,  quae 
universalia  essent,  indefinite  et  confuse  significari  collectiones  in- 
dividuorum;  si  quid  autem  ultra  indicare  viderentur,  nihil  esse 
nisi  „flatum  vocis". 

Alii  autem  Nominalistarum  non  solum  voces  universales  esse 
existimabant,  sed  etiam  conceptus;  hos  vero  conceptus  univer- 
salitatem  suam  haurire  omnino  et  penitus  ex  mente  cogitante,  qua 
res  secundum  se  absolute  singulares  considerarentur  secundum 
typos  quosdam  menti  insitos.  Cuius  sententiae  auctores  et  patroni 
Conceptualistae  vocati  sunt. 

In  hac  sententia  etiam  Abaelardus  (n.  42)  fuisse  videtur,  qui  docuit, 
universalia  esse  ipsas  collectiones  individuorum;  sive  universalia  esse  quidem 
in  conceptibus,  his  autem  conceptibus  respondere  collectiones  individuorum.  „Spe- 
ciem,  inquit,  dico  esse  non  illam  essentiam  hominis  solum,  quae  est  in  Socrate . .  . 
sed  totam  illam  coUectionem  ex  siugulis  aliis  huius  naturae  coniunctam.  Quae 
tota  collectio,  quamvis  essentialiter  multa  sit,  ab  auctoritatibus  tamen  una 
species,  unum  universale,  una  natura  appellatur,  sicut  populus ,  quamvis  ex 
multis  collectus  sit,  unus  dicitur."  „Res  singularis  est  apta  nata  movere  in- 
tellectum  ad  concipiendam  ipsam  confuse  et  ad  concipiendam  ipsam  distincte. 
Et  voco  conceptum  confusum,  quo  intellectus  non  distinguit  unam  rem  ab  alia. 
Et  sic  Socrates  movet  intellectum  ad  concipiendum  hominem,  et  per  illum  in- 
tellectus  non  distinguit  nec  distincte  cognoscit  Socratem  a  Platone.^'  *  Atque 
hoc  signum  rerum  confusione  effectum  putavit  non  esse  realiter  distinctum  ab 
ipso  intelligendi  actu  ^. 


*  In  1.   1  dist.  2  q.  7. 

2  „Sed  quid  est  in  anima,  inquit  Occam  (n.  48),  id,  quod  est  tale  signum? 
Dicendum  est,  quod  circa  istud  sunt  diversae  opiniones.  Aliqui  enim  dicunt, 
quod  non  est  nisi  quoddam  fictum  per  animam;  alii,  quod  est  quacdam  qua- 
litas  subiective  existens  in  anima,  distincta  ab  actu  intelligendi;  alii  dicunt, 
quod  est  ipse  actus  intelligendi.    Et  pro  istis  est  ratio  illa,  quod  frustra  fit  per 

12* 


180  Liber  I.    (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

Et  haec  Nominalismi  sententia'*  posthacnunquam  penitus  ex- 
tincta  est,  donec  saeculo  decimo  octavo  Materialistae  et  Sensistae 
omnes  ad  Roscellini  opinationes  reverterunt.  Neque  ulli,  qui 
Kanth  systema  recogitaverit,  dubium  esse  potest,  quin  istud  recte 
vocatum  sit  Conceptualismus  quidam  exaggeratus.  Kantianis  si 
credimus,  nihil  cognoscimus,  nisi  phaenomena  rerum  sensibiliura 
a  nobis  effecta  ex  formis  menti  innatis.  Ulterius  progressus  est 
FicHTE,  qui  non  solum  universalia,  sed  etiam  ipsa  singularia  formis 
pure  subiectivis  formari  docuit. 

692.  Realistae  sive  „Reales"  hoc  nomine  insigniti  sunt,  quia 
posuerunt  universalia  realia.  Qjiorum  nonnullos  in  purum  putum 
Pantheismum  lapsos  videmus,  quum  genera  et  species  extra  indi- 
vidua  esse  et  in  natura  divina  contenta  dicerent;  ex-quo  con- 
sequens  erat,  ut  docerent,  naturam  divinam  esse  realem  omnium 
rerum  essentiam.  Qui  error  reperiebatur  apud  Scotdm  Erigenam 
(n.  35),  Almaricum  de  Chartres,  David  de  Dinanto  (n.  41). 

Ex  iis  vero,  qui  a  tanto  errore  abhorruerunt ,  alii  in  alias 
sententias  abierunt.  Guilelmus  Campellensis  (n.  41)*genera  et  species 
esse  ipsam  essentiam  rerum  singularium  his  re  communem  voluit, 
ita  ut  indiyidua  solis  accidentibus  inter  se  distinguerentur.  In 
quam  sententiam  concesserunt  etiam  nonnulli  ex  Ioannis  Duns  Scoti 
(n.  47)  discipulis,  qui  essentiam  universalem,  quae  esset  in  indi- 
viduis,  suam  in  his  universalitatem  re  et  veritate  retinere  asseve- 
raverunt.  '  Et  alii  aliter  ^. 

Ad  Platonicam  sententiam  accesserunt  multi  ex  philosophis  Arabibus  (n.43). 
Censuerant  Platonici,  naturas  universales  esse  quasdam  ideas  a  rebus  singu- 
laribus  separatas.  Harum  autem  idearum  dicebant  duplicem  fieri  impressionem, 
imam  in  materia  corporali,  aliam  in  mentibus  nostris;  priore  effici  multitudinem 
individuorum,  posteriore  scientiam.  „Sed  quia  contra  rationem  rerum  sensibilium 
est,  quod  earum  formae  subsistant  absque  materiis,  ideo  Avicenna,  hac  posi- 
tione  remota,  posuit,  omnium  rerum  species  .  .  .  praeexistere  immaterialiter  in 
intellectibus  separatis.  Et  sic  in  hoc  Avicenxa  cum  Platone  concordat,  quod 
species  intelligibiles  nostri  intellectus  effluunt  a  quibusdam  formis  separatis, 
quas   tamen  Plato    dicit   per  se  subsistentes,    ut   refert  Aristoteles.     Avicenna 


plura,  quod  potest  fieri  per  paucioraj  omnia  autem,  quae  salvantur  ponendo 
aliquid  distinctum  ab  actu  intelligendi ,  possunt  salvari  sine  tali  distincto ;  ea 
quod  supponere  pro  alio  et  significare  aliud  ita  potest  competere  actui  intel- 
ligendi,  sicut  illi  ficto  :  ergo  praeter  actum  intelligendi  non  oportet  ponere  ali- 
quid  aliud."     Log.  1.  1  c.  12.     Cfr.  Suauez,  1    3  de  an.  c.  1. 

*  Haud  pauci  ex  iis,  qui  accusantur  Noniinalismi,  potius  male  dixisse 
qunm  male  sensisse  videntur.    Cfr.  Suarez,  Disp.  met.  d.  C  s.  2  n.  1  et  s.  5  n.  3. 

2  Cfr.  Kleutgen,  Philos.  ant.  n.  151  sqq. 


2,    De  intellectu  et  ratione.     §   1.   De  conceptibus.  181 

vero  ponit  eas  in  intelligentia  agente.  Diffcrunt  etiara  quantura  ad  hoc,  quod 
AvicENNx  ponit,  species  intelligibiles  non  remanere  in  intcUectu  nostro,  postquam 
desinit  actu  intelligere;  sed  indiget,  ut  iterato  se  convertat  ad  recipiendum  de 
novo;  unde  non  ponit  scientiam  naturaliter  inditam,  sicut  Plato  ,  qui  j^onit, 
participationes  idearum  immobiliter  in  anima  permancre."  ^ 

693.  Est  alia  denique  sententia,  quae  inter  Nominalismum  et 
Realismum  exaggeratum  media  est,  in  quam  S.  Thomas  et  S.  Boxa- 
VENTURA  concesserunt,  esse  quidem  in  rebus  illam  naturam,  quae 
conceptu  universali  exhibeatur,  non  tamen  eodem  modo,  quo  con- 
cipiatur. 

Quam  S.  Thomae  sententiam  his  verbis  expressam  videmus :  „Sciendum 
€st,  quod,  quia  intellectus  noster  est  separatus  a  materia,  .  .  .  ideo  illud,  quod 
obiective  in  actu  recto  intellectui  repraesentatur,  oportet  esse  denudatum  a  ma- 
teria  et  a  conditionibus  materiae,  quae  sunt  hic  et  nunc.  Et  dico  hic  denu- 
datum  a  materia  non  simpliciter  ab  omni  materia,  sed  a  materia  signata  (n.  101)  : 
res  enim  naturales  intelliguntur  cum  materia:  et  propter  hoc  dictum  est,  quod 
debet  esse  denudatum  a  conditionibus  materiae.  Verbi  gratia  in  nostra  phan- 
tasia  est  phantasma  seu  forma  repraesentans  hunc  hominera ,  secundum  quod 
fuit  in  aliquo  sensu  exteriore :  quae  forma  virtute  intellectus  agentis  agit  in 
intellectum  possibilem,  sicut  colores  virtute  luminis  agunt  in  potentiam  visivam: 
et  causatur  tunc  in  intellectu  possibili  quaedam  forma,  quae  dicitur  species 
intelligibilis  (vel  secundum  alios :  actua  intelligendi  vel  verbum) ,  quae  forma 
repraesentat  hominem,  non  tamen  ut  est  hic  et  nunc,  sed  abstractum  a 
talibus  conditionibus,  et  hoc  dicitur  esse  universale.  TJnde  in  homine  sic 
intellecto  est  duo  considerare :  scilicet  ipsam  naturam  humanam ,  seu  habens 
eara,  et  ipsam  universalitatem  seu  abstractionem  a  dictis  conditionibus  materiae. 
Quantum  ad  primum,  ,homo'  dicit  rem,  quantum  vero  ad  secundum,  dicit  in- 
tentionem:  non  enim  in  re  invenitur  homo,  qui  non  sit  hic  et  nunc.  Et  ipsa 
natura  ut  sic  dicitur  esse  prima  intentio.  Sed  quia  intellectus  reflectitur 
supra  seipsum,  et  supra  ea,  quae  in  eo  sunt  sive  subiective  sive  obiective, 
considerat  iterum  hominem  sic  a  se  intellectum  sine  conditionibus  materiae:  et 
videt,  quod  talis  natura  cum  tali  universalitate  seu  abstractione  intellecta  potest 
attribui  huic  et  illi  individuo ,  et  quod  realiter  est  in  hoc  et  illo  individuo : 
ideo  format  secundam  intentionem  de  tali  natura  et  hanc  vocat  universale 
seu  praedicabile  vel  huiusmodi.  Secundum  crgo  praedicta,  res  ut  est  in- 
tellecta ,  dicitur  universalis ,  secundum  autem  quod  intellectus  universalitatem 
considerat,  secundum  hoc  attribuit  ei  aliquid,  scilicet  esse  in  pluribus  vel  dici 
de  pluribus,  et  sic  dicitur    secunda    intentio."^ 

694.  Variae  sententiae.  Omnis  igitur  sententiarum  varietas  ad 
duas  revocari  potest:  ad  Nominalismum  et  Eealismum.  Quorum 
prior  ipsum  universale  in  signis  tantum  ponit,  quod  duplici  ratione 
fieri  potest.  Aut  illud  unum,  quod  in  multis  inest,  in  sola  voce 
sive  vocabulo  inesse  dicunt,  et  Nominalismus  purus  est;   aut 


*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  84  a.  4. 

2  S.  Thom.,  Opusc.  44  de  totius  logicae  summa  tract.  1  c.   1. 


182  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     11.   De  motivis  certitudinis. 

non  tantum  in  vocabulo,  sed  etiam  in  nostro  modo  concipiendi,  et 
Nominalismus  moderatior  est,  quem  aliqui  Conceptualismum 
vocant.  Ex  altera  parte  Realismus  ipsum  universale  extra  no- 
stram  mentem  in  rerum  ordine  collocat.  Ex  quibus  Platonici  ali- 
qui  illud  etiam  extra  res  omnes  singulares  Imius  mundi  collocant 
in  typis  sive  ideis  sive  intellectibus  a  mundo  separatis.  Alii  autem 
Realistae  universale  in  ipsis  rebus,  quas  sensibus  perceptas  ha- 
beamus,  aliqua  ratione  ponendum  esse  censent;  illud  unum,  quod 
de  multis  praedicetur,  aliquam  realitatem  esse  putantes  multis  com- 
muuem.  Id  quod  etiam  duplici  ratione  intelligi  potest.  Aut  illud 
unum  putant  esse  multis  commune  formaliter,  ita  ut  sit  quid- 
piam  universale  a  parte  rei  etiam  ante  omnem  mentis  operationem, 
et  Realismus  exaggeratus  est,  quem  Forraalismum  vo- 
care  solent.  Aut  illud  unum  fundamentaliter  tantum  com- 
mune  in  multis  ponitur,  ita  ut  formaliter  universale  fiat  opera- 
tione  intellectus  in  fundamento,  quod  in  re  inest,  innitentis;  et 
Eealismus  moderatior^  est,  quem  nos  defensuri  sumus  ut 
veram  sententiam. 

Sed  obicies,  huic  de  universalibus  doctrinae  supponendam  esse  certam  de 
origine  idearum  doctrinam,  quae  nondum  probata  sit.  Cui  dubio  respondendum 
est,  inter  has  duas  doctrinas  certum  nexum  quidem  esse,  nulla  tamen  ratione 
hoc  loco  quidquam  supponi,  quod  nondum  probatum  sit.  Sed  ex  doctrina, 
quam  modo  proposituri  sumus,  multa  sequi,  quae  post  in  constituenda  de 
idearum  origine  doctrina  magnopere  observanda  erunt,  omnino  certum  est. 

Errores  autem  in  utramque  partem  potissimum  inde  profecti 
sunt,  quod  obiectum  intellectum  habere  eundem  plaue  essendi 
modum  in  ipso  intellectu  atque  in  ipsis  rebus  putaverint.  Inde 
enim,  quod  in  rebus  sunt  individua  inter  se  distincta  neque  est 
quidquam,  quod  omnibus  realiter  commune  sit,  inde,  inquam,  con- 
cluserunt,  qui  Nominalistae  vocantur,  etiam  in  ordine  ideali  solum- 
modo  individua  eorumque  coUectionem  percipi  posse,  nihil  autem, 
quod  omnibus  commune  sit.  Et  inde,  quod  in  mente  sunt  con- 
ceptus  exhibentes  essentiam  unam,  quae  inest  multis,  concluserunt, 
qui  exaggeratum  Realismum  sectantur,  etiam  in  ordine  reali  extra 
mentem  aliquid  unum  esse  in  multis  ^. 

Qui  igitur  inter  hos  errores  rectum  veritatis  tramitem  sequi  velit,  is  fir- 
miter   teneat    oportet,    minimc  necesse   esse,    ut  res,    quae  a  nobis    intelligitur, 


*  Nonnulli  id,  quod  nos  Realismum  moderatiorem  vocamus,  Conceptualis- 
mum  vocant;  unde  commodius  a  nomine  Conceptualismi  abstineudum  esse  ar- 
bitramur. 

2  Cfr.  S.  TnoM.  in  1.   1  metaph.  lect.  10. 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §  1.   De  conceptibus.  183 

eodem  modo  intelligatur ,  atque  est  in  rebus  externis.  Et  post  institutam  dis- 
putationem  videbimus,  universale  revera  alio  modo  esse  in  ordine  reali,  et  alio 
modo  in  ordine  ideali.  Universale  in  ordine  reali  videbimus  esse  multa  in 
actu ,  unum  in  potentia ;  in  ordine  autem  ideali  unum  in  actu ,  multa  in  po- 
tentia.  Numquid  igitur,  inqiiieSf  intellectus  non  est  falsus,  qui  res  aliter  intel- 
ligit ,  atque  illae  sunt  ?  Ad  hanc  dubitationem  responsum  dedit  his  verbis 
Aquinas:  „Haec  propositio:  ,Intellectus  intelligens  rem  aliter,  quam  sit,  est 
falsus",  est  duplex  ex  eo ,  quod  hoc  adverbium  .aliter*  potest  determinare  hoc 
verbum  .intelligens'  vel  ex  parte  intellecti,  vel  ex  parte  intelligentis.  Si  ex 
parte  intellecti,  sic  propositio  vera  est,  et  est  sensus :  Quicumque  intellectus 
intelligit,  rem  esse  aliter,  quam  sit,  falsus  est.  Sed  hoc  non  habet  locum  in 
proposito.  .  .  .  Si  vero  ex  parte  intelligentis ,  sic  propositio  falsa  est.  Alius 
est  enim  modus  intellectus  in  intelligendo  quam  rei  in  essendo.  Manifestum 
est  enim,  quod  intellectus  noster  res  materiales  infra  se  existentes  intelligit 
iramaterialiter,  non  quod  intelligat,  eas  esse  immateriales,  sed  habet  modum  im- 
materialem  in  intelligendo.""  *     Atque  haec  hoc  loco  satis. 

695.  Rationes  dubitandi.     (Cfr.  n.  723.)     Videtur,    id   quod   statuit  Nomi- 

nalismus  purus,  universalitas  omnis  vana  esse,  et  in  solis  vocabulis  sive 
nominibus  quaerenda.  Nam  (1.)  unaquaeque  res  individua  ab  unaquaque  re 
alia  penitus  diversa  est;  et  sicut  res,  ita  etiam  conceptus  nostri.  qui  rebus  re- 
spondent.  diversi  sunt.  —  (2.)  Ut  conceptus  vere  universalis  sit,  prius  com- 
parare  oportet  individua  omnia.  At  qui  id  fieri  possit  ?  Ergo  conceptus,  quem 
universalem  dicunt,  ad  summum  aliquam  individuorum  collectionem  repraesentat. 
—  (3.)  Nihil  esse  potest,  quod  sit  unum  idemque  in  multis  rebus.  —  (4.)  Per 
illusionem  videmur  nobis  conceptum  universalem  habere.  Nam  ex  confessis 
universale  in  ordine  reali  esse  non  potest.  Atqui  id,  quod  esse  non  potest,  neque 
concipi  potest.  Et  revera  conceptus,  qui  universalis  vocari  solet,  nihil  nisi 
singularum  rerum  exhibet  congeriem,  id  quod  primus  Chr.  Wolffius  clare  ex- 
plicasse  videtur.  Quemadmodum  enim,  quum  scriptum  lego,  videor  mihi  litteras 
singulas  unica  perceptione  percipere  et  nihilo  tamen  setius  litteris  singulis  sin- 
gulae  perceptiones  respondent,  ita  similiter,  quum  „hominem  in  communi"  con- 
cipio ,  videor  mihi  unum  aliquid  concipere ,  revera  tamen  plurimae  celerrime 
existunt  perceptiones,  quibus  plurimos  homines  individuos  cognoscimus. 

Quodsi  aliqua  universalitas  admiltenda  est,  ea  ex  placitis  Nominalismi 
moderatioris  sua  fundamenta  in  solo  nostro  concipiendi  modo,  nec  uUa  ra- 
tione  in  rebus  ipsis  habere  potest  ^.  Nam  (5.)  quidquid  existit ,  singulare  est ; 
id  autem,  quod  singulare  est,  universali  opponitur,  unde  nulla  ratione  conceptui 
universali  fundamenta  praebere  potest.  Quod  quum  ita  sit,  notio  universalis 
nihil  aliud  esse  videtur  quam  notio  rei  singularis,  quae  abstracta  ab  existentia 
actuali  rem  possibilem  exhibet,  ut  est  typus  plurium  rerum  singularium,  quae 
illi  rei  sunt  similes.     Itaque  universalitas  notionis  a  possibilitate  rei  singularis 


1  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  13  a.   12  ad  3. 

^  „Universale,  ut  est  apud  Gabrielem  Biel  (n.  48),  non  est  res  aliqua, 
neque  habet  Esse  subiectivum.  i.  e.  Esse  reale  et  actuale,  neque  extra  animam, 
neque  in  anima;  sed  est  quoddam  fictum  ab  intellectu  habens  tantum  Esse  ob- 
iectivum  in  anima,  cuius  Esse  non  est  aliud  quam  Cogitari  vel  Intelligi  ab  in- 
tellectu."     In  1.  1  sent.  dist.  2  q.  8. 


184  Liber  I.  (ITI.)   Logica  critica.     II.  De  motivis  certitudinis, 

notione  repraesentatac  repctenda  est,  qua  ipsa  res  singularis  ut  typus  omnium 
rerum  existentium  eiusdem  naturae  intelligitur.  Hanc  uotionis  universalis  ex- 
plicationem  a  Lribnizio  obscure  indicatam  enucleatam  tenuit  Rosmini  *.  Atque 
ita  ab  Occamo  universale  recte  videtur  esse  definitum :  conceptus  vel  vox  plura 
significans. 

Sed  contra  cum  Platoxk  opinandum  videtur,  universalia  esse  extra  nos 
atque  etiam  extra  res  huius  mundi,  ea  autem  subsistere  in  seipsis  ut  immu- 
tabile  quid ,  aeternum ,  absolutum.  Nam  (6.)  intellectus  non  est  nisi  eorum, 
quae  non  mutantur  neque  ulla  ratione  moventur,  sed  semper  eodem  modo  ae 
habent.  Eius  autem  generis  nihil  est  in  hoc  mundo  corporeo.  —  (7.)  Prae- 
terea  universalia  illa  esse  aeterna,  absoluta,  necessaria  nos  ipsi  mente  nostra 
intuemur.  At  neque  in  nobismetipsis  neque  in  rebus ,  quas  sensu  percipimus, 
quidquam  est,  quod  non  sit  caducum,  relativum ,  contingens.  —  (8.)  Res  tan- 
dem  singulares  omnes  imitantur  in  sua  essentia  universale  quoddam  aui  ge- 
neris.  Cuius  imitationis  exemplum  esse  potest  domus  vel  statua ,  quae  fit  se- 
cundum  ideam  universalem,  quam  artifex  sibi  proponit.  Ita  etiam  homo  uni- 
versalis  est  exemplar,  quod  omnes  homines  singulares  imitantur,  quod  igitur 
ante  singulares  realiter  existit.  Atque  ita  singularia  omnia  per  participationem 
idearum  universalium  facta  sunt.  Et  sicut  singularia  sunt  obiecta  sensuum,  ita 
ideae  universales  sunt  obiectum  intellectus.  Homo  universalis ,  qui  intellectui 
obicitur,  est  essentialiter  aeternus  et  immortalis,  invisibilis  et  insensibilis,  im- 
passibilis,  omni  figura  carens  nec  ullo  loco  circumscriptus.  Ab  hoc  magnopere 
differt  homo  singularis,  qui  certo  tempore  est  et  in  ccrto  loco,  passibilis ,  cibi 
appetens,  mortalis,  visibilis.  Illas  igitur  ideas  intellectus  intueatur  omnino  ne- 
cesse  est,  quibus  videlicet  moveatur  ad  formandas  definitiones  immutabiles  et 
demonstrationes  necessarias  et  a  quibus  imagines  immutabiles  impressaa  accipiat. 

Vel  si  cui  universalia  illa  a  rebus  separata  non  prohentur,  videtur  saltem 
universalitas  non  solum  fundamenta  habere  extra  mentem,  sed  etiam  ipsa  ut  res 
extra  mentem  nostram  existens  inveniri,  idque  in  rebus  ipsis;  id  quod  Rea- 
lismus,  quem  exaggeratum  vocant,  recte  statuit.  Nam  (9.)  obiectum  scien- 
tiae,  ut  omnes  norunt,  est  universale  ut  universale;  at  obiectum  scientiae  non 
intra  mentem  est,  sed  sunt  res  ipsae.  —  (10.)  Nisi  porro  universalitas  esset  in 
rebus,  intellectus  eam  fingeret.  At  id  fieri  non  potest  sine  mendacio.  Qui- 
cumcjue  enim  intellectus  rem  aliter  intelligit,  atque  est,  est  falsus. 

696.  TliesiS   P"" :    UniYersales  iion  solum  snnt  voces  sive  nomina, 

sed  etiam  conceptus;  unde  Nominalismus  purus  reiciendus  est. 

Ad  statum  quaestionis.  Fraenota  lo:  Universale  si  latissime 
accipiatur  ^,  definiri  potest  unum  quacunque  ratione  ad  multa  per- 


1  Nuovo  saggio  sull'  origine  delle  idee.  Neap.  1842.  Sez.  3  c.  2  a.  10  et 
sez.  5  part.  2  c.  3. 

2  Reminiscendum  est,  universale  duplex  esse  posse,  complexura  et  incom- 
plexum.  Complexum  sive  compositum  est  oratio  quaedam  compluribus  ter- 
minis  constans  conveniens  multis,  cuius  generis  est  omnis  propositio  universalia. 
Universale  incomplexum  est,  quod  unico  vocabulo  expressum  est.  Et  hoc  loco 
de  universali  incomplexo  agitur. 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §   1.    De  conceptibus.  185 

tioens.  Pro  huius  rationis  diversitate  quinque  universalia  distingui 
possunt.  In  causando  universale  est  id,  quod  non  solum  ad  suos, 
sed  etiam  effectus  diversae  rationis  producendos  concurrit,  ut  est 
Deus,  et  mnatnrsi  geueT8itim  motus  mechanicus,  calor^.  In  reprae- 
sentando  universale  est,  quod  multa  repraesentat,  ut  idea  artefacti 
in  mente  artificis.  In  significando,  quod  multa  significat,  ut 
sunt  voces  aequivocae  et  analogae.  In  essendo,  quod  multis 
inest,  ut  naturae  rerum  in  abstracto  significatae.  In  praedicando, 
quod  de  multis  dicitur,  ut  naturae  in  concreto  acceptae.  Atque 
haec  de  universali  sensu  latissimo.  —  Si  autem  arctius  accipiatur 
haec  vox,  universale  id  tantum  est,  quod  „unum  in  multis"  de- 
finiunt.  Quae  unitas  ita  accipitur,  ut  sit  unum  nomine,  ex- 
clusis  complexis  sive  propositionibus,  et  unum  ratione,  exclusis 
aequivocis  et  analogis.  Atque  ita  haec  vox  tantum  universale 
in  essendo  et  in  praedicando  significat.  Et  hoc  universale 
duabus  notis  constituitur ,  unitate  aliqua,  et  quae  ad  unitatem 
accedere  debeat,  communicatione  in  multis,  vel  saltem  com- 
municabiUtate. 

Praenota  2o:  Permulta  nomina  sive  vocabula,  quum  ad  com- 
plures  res  significandas  eodem  plane  modo  adhibentur,  revera  sunt 
universalia.  Neque  ullus  tam  stolidus  est,  qui  hac  in  re  possit 
veritatem  ignorare.  Yerum  id  philosophorum  aliquorum  animos 
occupatos  tenuit,  responderentne  his  universalibus  nominibus  etiam 
conceptus  universales,  quibus  res  complures  secundum  aliquid  sibi 
commune  conciperentur.  Id  negatur  a  Nominahstis  (n.  691),  quibus 
adnumerandi  sunt  Sceptici,  Materialistae,  Darwinistae,  Empiristae, 
alii.  Contra  hos  igitur  omnes  ponimus,  universalitatem  a  nomini- 
bus  sive  vocabulis  ad  conceptus  etiam  extendendam  esse. 

Praenota  3o:  De  vocabulis  sive  terminis  non  aequivoce  neque 
analogice,  sed  univoce  universalibus  loquimur,  quae  eodem  plane 
modo  de  rebus  plurimis  proferri  solent. 

697.  Argumenta.  Arg.  I  (ex  testimonio  conscientiae  et  ex- 
perientia).  Experientia  teste  res  non  solum  vocamus  nomine 
communi  vel  universali,  sed  concipimus  etiam  conceptu  universali. 
!N^amque  conceptus  illi  universales  sunt,  qui  obiectum  unum  ex- 
hibent  ab  individualitate  abstractum,  quod  aptum  est,  ut  ad  multa 
individua  referatur.  Atqui  experientia  teste  eius  generis  conceptus 
in  mente  habemus,  velut  quum  mente  concipitur  atiimal,  homo, 
lapis,  quadratum,  motum,  viride.    Et  hos  quidem  conceptus  nos  re- 

1  Cfr.  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  13  a.  5. 


186  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

vera  in  mente  habere,    eadem  certitudine  nobis  constat,    qua  con- 

stat,  nos  flatum  vocis  in  ore  habere,  quum  vocabula  promimus. 

Vel  sic:  Si  nulli  essent  conceptus  universales,  iam  termini  universales, 
quos  fatentibus  adversariis  habemus,  significarent  nihil.  Atqui  id  putari  non 
potest.  Ergo  habemus  conceptus  vere  universales.  —  Proh.  M.:  Aut  signifi- 
carent  rem  singularem  aut  collectionem  rerum  singularium ;  at  neutrum  esse 
potest.  Non  significant  rem  singularem,  nam  res  terminis  illis  significatae  pluri- 
bus  atti'bui  possunt;  neque  collectionem,  quae  plura  simul  sumpta  complectitur, 
dum  nomina  communia  dicuntur  de  singulis  singulatim  sumptis.  —  Proh.  min.: 
Terminus  universalis  sive  communis  voce  prolatus  duas  notitias  in  mente  efficit: 
soni  materialis,  et  rei  a  loquente  significatae;  quod  per  experientiam  omnium 
hominum  constat.  Ergo  dici  non  potest,  terminum  universalem  significare  nihih 
&i  igitur  neque  ad  conceptum  singularem  refertur,  neque  ad  conceptum  col- 
lectivum,  nihil  aliud  relinquitur,  nisi  ut  conceptum  universalem  significet. 

Arg.  II  (ex  natura  vocabulorum).  Nomina  universalia  quum 
ex  natura  sua  sint  signa,  aliquid  significatum  supponunt,  quod  uni- 
versale  est.  Nam,  quod  adversarii  fatentur,  vocabula  universalia, 
quae  ad  multa  applicari  possint,  existunt.  Sed  is  praecipuus  est 
vocabulorum  finis,  ut  conceptus  manifestent  ita,  ut  id  ipsum  alteri 
exterius  significent,  quod  mente  concipitur  interius.  Ergo  existunt 
etiam  conceptus  universales. 

Vel  sic:  Nisi  essent  conceptus  universales,  neque  nomina  universalia  es- 
sent;  ad  hunc  enim  solum  finem  vocabula  ab  hominibus  usurpantur,  ut  res 
cogitatae  significentur.  Si  igitur  homines  non  haberent  ullum  conceptum  uni- 
versalem.  neque  ullum  adhiberent  vocabulum,  quod  in  se  unum  esset  et  aptum, 
ut  ad  multa  referretur. 

698.  Arg.   III  (ex    apprehensione    multiplicis   inter    individua 

conforitiitatis).  Qui  individuorum  conformitatem  percipit,  eamque 
ab  individuis  abstrahit,  is  conceptum  vere  universalem  habet.  Atqui 
humana  mens  conformitatem  multiplicem  percipit  abstrahitque ;  id 
quod  ex  multis  adhibitis  voeabulis  universalibus  sive  communibus 
est  perspicue  manifestum;  quibus  eius  generis  conformitas,  quae 
insit  in  ipsis  rebus,  significatur. 

Confirmatur  1'*  (ex  terminis  collectivis).  Concedunt  adversarii,  existere 
in  mente  conceptus  collectivos.  At  hi  conceptus  universales  supponunt.  Nam 
collectionis  conceptus  numerationem  supponit,  quae  sine  conceptu  universali 
fieri  non  potest. 

Confirmatur  2"  (ex  absurdis  sequelis).  Si  conceptus  omnes  necessario 
res  singulares  ut  singulares  efferrent,  id  quod  placitum  est  adversariorum,  si,  in- 
quam,  illi  conceptus,  quos  nos  universales  esse  arbitramur,  nihil  essent  nisi  flatus 
vocis,  iam  nulla  esse  posset  scientia  nisi  de  flatibus  vocis ;  quinimmo,  differentia 
omnis  essentialis  inter  intellectum  et  sensum  atque  etiam  inter  hominem  et 
brutum  animal  esset  neganda;  id  cjuod  iis  saltem  ex  adversariis,  qui  non  sunt 
Sceptici  vel  Materialistae,  summopere  displicet. 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §   1.    De  conccptibus.  187 

699.  TllCSlS   11  '^  r   Conceptns  nniyersales  in  rebns  extra  nientem 

fnndamenta  habent;  nnde  Xominalisnms  etiam  moderatior  reiciendns  est. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Qui  adversarii  sunt,  non 
tantum  noniina,  sed  etiam  conceptus  universales  esse  docent,  con- 
ceptus  autem  universales  penitus  subiectivos  esse  et  figmentis  mentis 
contineri.  Atque  his  conceptibus  exhiberi  quidem  convenientiam 
quandam  rerum  secundum  idem,  sed  hanc  „convenientiam"  et  hoc 
ipsum  „idem"  nulla  prorsus  ratione  reperiri  in  rebus  nec  in  rebus 
fundari,  sed  sola  mentis  consideratione  constitui.  Omnem  autem 
in  essendo  convenientiam,  quae  rebus  ipsis  inesse  videatur,  vanam 
esse,  fictam,  commenticiam,  et  ex  solis  subiectivis  formis  mentis 
nostrae  exortam. 

Quibus  sane  concedendum  est,  nihll  reperiri  in  rebus,  quod  iam  universale 
sit  etiam  formaliter.  Sed  contra  illos  constituendum  erit,  universalitatem 
illam ,  quae  in  conceptibus  insit  formaliter ,  habere  in  rebus  ipsis  fundamenta. 
Quae  fundamenta  in  eo  sunt  sita,  quod  natura  sive  essentia  conceptu  universali 
repraesentata  aeque  et  eodem  plane  modo  in  compluribus  individuis  reperitur, 
ita  ut  rationes  conceptibus  universalibus  repraesentatae  ex  se  ad  res  extra 
mentem  referantur. 

Praenota  2o:  Inter  adversarios  primipilus  est  Guilelmus  Ocoam 
eiusque  discipulus  Ioannes  Buridanus,  deinde  etiam  Petrus  Allia- 
cENsis,  Gabriel  Biel  (u.  48). 

Hos  hac  thesi  confutamus,  quatenus  una  voce  universalitatem  habere  sua 
fundamenta  defendunt  in  solis  conceptibus  formalibus ,  i.  e.  in  cognitionibus 
nostris  naturaliter  et  indiscriminatim  repraesentantibus  multa  singularia  similia. 
Conceptus  vocant  „universalia  naturalia''",  quia  ex  natura  sua  repraesentant, 
quidquid  repraesentant ,  qui  ea  de  causa  apud  omnes  gentes  iidem  reperiantur. 
Nomina  vocant  „universalia  arbitraria",  quia  ex  hominum  arbitrio  suam  signi- 
ficationem  habent.  Sententiarum  diversitatem ,  quae  inter  philosophos ,  quos 
nominavimuSj  haud  est  exigua,   in  thesi  non  attendimus. 

Ad  errorem,  quem  hoc  loco  impugnandum  suscipimus,  omnes 
illi  philosophi  aliqua  ratione  concedunt,  qui  ideis  sive  conceptibus 
subiectivis  vim  nimiam  tribuunt. 

Inter  quos  ex  antiquioribus  eminent  Stoici,  qui  Zenone  principe  nos  nihil 
realitatis  cognoscere  docuerunt,  nisi  solas  res  singulares;  qui  tamen,  quum  de 
conceptuum  universalitate  mentionem  non  fecerint  nisi  obscure  et  ambigue,  ad- 
versariis  nostrae  thesis  annumerari  vix  possunt.  Obiectivum  Aoyov  in  rebus, 
qui  in  Aoyoj;  etiam  dispergatur,  admiserunt;  omiserunt  tamen  dicere,  istos  Xoyou? 
conceptibus  nostris  exprimi. 

Ex  recentioribus  ad  Nominalismi  (saltem  moderatioris)  errorem 
accesserunt  ii,  qui  ideas  nobis  innatas  esse  voluerunt,  inter  quos 
praecipue  Cartesius.     „Fiunt  haec  universalia,    inquit,    ex  eo  tan- 


138  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

tum,  quod  una  et  eadem  idea  utamur  ad  omnia  individua,  quae 
inter  se  similia  sunt,  cogitanda."  ^ 

Kantiani  Formalismum  docuerunt,  qui  a  Nominalismo  rao- 
deratiore  discerni  non  potest. 

Vix  necesse  est,  observare,  hac  thesi  erroris  convinci  etiam 
eos,  quos  Nominalismo  puro  adhaerere  vidimus,  generatim  omnes, 
qui  hoc  loco  in  ambiguo  volutantiir,  cuius  generis  praecipue  sunt 
Darwinistae  et  alii,  qui  in  rebus  certas  classes  esse  negant  vel 
ignorari  volunt  ^. 

700.  Argumenta.  Arg.  I  (ex  conceptu,  ut  est  signum).  Unus 
idemque  conceptus  signum  complurium  rerum  esse  non  potest, 
nisi  quatenus  aliquid  repraesentat,  quod  in  his  compluribus  rebus 
vere  inest;  nam  alia  signi  ratio  in  conceptu  inesse  non  potest, 
quam  quod  conceptus  sit  intentionalis  quaedam  rei  expressio  sive 
repraesentatio.  Atqui  concedentibus  adversariis  conceptus  est 
signum  complurium  rerum  unum.  Ergo  id,  quod  repraesentat,  vere 
compluribus  illis  inest;  nisi  quis  putare  velit,  non  inesse  in  illis 
rebus  id,  quod  conceptus  repraesentat;  id  quod  putari  sine  absur- 
ditate  non  potest.  Habent  igitur  conceptus  universales  fundameuta 
a  parte  rerum. 

Vel  sic:  Si  conceptus  universales  universalitatem  suam  ex  solis  concepti- 
bus  ita  traherent,  ut  nulla  fundamenta  in  rebus  reperirentur,  falsa  esset  horum 
conceptuum  significatio.  Atqui  id  admitti  non  posse  nemo  non  videt.  Ergo 
conceptus  universales  aliquod  in  rebus  fundamentum  habent.  —  Proh.  M. :  Con- 
ceptus  universaliS;  quatenus  exhibet  naturam  communem,  exhibet  aliquid,  quod 
aptum  est  referri  ad  multas  res  extra  intellectum  existentes ,  quodque  in  rebus 
multis  vere  inest  vel  inesse  potest.  Sed  haec  aptitudo  vana  esset  et  ficticia.  si 
esset  in  solis  conceptibus  nec  ulla  liaberet  in  rebus  fundamenta  ^. 

*  Princip.  p.  1  §  59. 

2  Ex  quibus  unum  citare  liceat  W.  AVuxdt  :  „So  wcnig  auch  jene  Ueber- 
treibung  des  logischen  Triebes,  welche  in  die  Erkenntnissobjecte  selbst  eine 
ihnen  immanente  Logik  verlegt,  aus  der  wirklichen  Natur  des  Denkens,  noch 
auch  der  Erfahrungen,  welche  das  Denken  bearbeitet,  sich  rechtfertigen  lasst. 
so  unumganglich  ist  die  Voraussetzung,  dass  alles,  was  uns  in  der  Er- 
fahrung  gegeben  wird,  der  Bearbeitung  durch  unser  logisches  Denken  sich  fUgen 
muss,  und  durch  diese  Bearbeitung  eine  Verbindung  gewinnt,  durch  welche 
es  der  Forderung  der  Begreiflichkeit  entspricht."  (Logik.  I.  p.  80,  82.)  ,,Das 
Abstractionsverfahren  besteht  in  einer  Feststellung  von  Bezichungen,  welche 
unser  Denken  an  seinen  Vorstellungen  antrifft.  .  .  .  Jene  Beziehungen  sind  in 
Wahrheit  gar  nicht  Merkmale,  die  den  GegenstJinden  selbst  zukommcn,  sondern 
solchc,  die  sich  in  unserm  Denken  erst  bilden.  .  .  .  Es  ist  die  alte  (falsche) 
Aristotelische  Vorstellung,  dass  in  den  Dingen  ein  bcgriffliches  Sein  ruhe,  das  nur 
auf  uns  zu  wirken  brauche,  um  in  unserm  Denken  nacherzeugt  zu  werden."  p.  100. 

'  Cfr.  Kleutgen,  Phih  ant.  n.   158. 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §   1.   De  conceptibus.  189 

jir^.  II  (ex  praedicatione  conceptuum  universalium  de  indi- 
viduis).  Universales  conceptus  apti  sunt,  qui  secundum  id,  quod 
obiective  in  iis  exhibetur,  univoce  de  compluribus  individuis  prae- 
dicentur,  in  qua  re  adversarios  confitentes  habemus.  Atqui  illud 
unum,  quod  de  compluribus  individuis  praedicatur,  neque  nomen 
est,  neque  conceptus  subiectivus,  nec  realitas  individui,  nec  indi- 
viduorum  collectio.  Ergo  illud  unum  est  aliquid  reale,  quod  eadem 
ratione  in  unaquaque  re  invenitur.  Et  iam  probatum  est  id,  quod 
constituimus,  conceptum  universalem  habere  obiectivam  realitatem. 

Quod  autem  in  minore  posuimus,  manifestum  est.  Si  enim  dico :  Socrates 
€$t  liomo,  non  ea  est  dicentis  mens,  ut  praedicetur,  Socratem  esse  hoc  nomen : 
..homo" ;  neque,  Socratem  esse  hanc  ideam :  „homo^' ;  nec  voce  hominis  realitas 
individui  exprimitur,  haec  enim  in  singulis  diversa  est,  et  proprio  cuiusque 
nomine  significatur ;  neque  individuorum  collectio ,  nam  collectio  non  est  unum- 
quodque  eorum. 

701.  Arg.  III  (ex  obiecto  scientiae).  Scientia  est  de  rebus,  non 
de  conceptibus  subiectivis.  Atqui  scientia  est  de  universalibus. 
Ergo  res  ipsae  aliqua  ratione  universales  esse  debent.  —  Et 
scientiam  omnem  de  rebus  esse,  facile  perspicies,  si  consideres,  , 
appetentem  scientiae  non  id  appetere,  ut  cognoscat  mentis  nostrae 
ideas  subiectivas;  verum  res  sunt,  quas  noscere  vult,  qui  scire 
desiderat  ^  —  Et  scientiam  esse  de  universalibus,  haud  dif- 
ficiliore  negotio  intelligitur,  et  ab  adversariis,  quibuscum  rem  ha- 
bemus,  nobis  conceditur. 

Vel  sic:  Id  scimus,  quod  conceptibus  percepimus.  Si  igitur  id,  quod  con- 
ceptibus  obicitur,  non  est  in  rebus,  sed  in  mente  tantum,  nunquam  res  ipsas 
percipimus,  neque  ullam  de  rebus  ipsis  scientiam  sive  cognitionem  certam  nobis 
comparare  possumus. 

Vel  sic:  Non  est  homo  ratione  utens,  quin  persuasum  habeat,  se  multa 
cognoscere  de  certis  rebus  universe.  Ergo  universalia  in  rebus  fundamenta  habent^. 

Arg.  /F(ad  hominem).  Si  individuarum  multarum  rerum  simili- 
tudinemvel  conformitatem  percipimus,  aliquid  unum  apprehendimus, 
secundum  quod  res  inter  se  conformes  sunt  et  similes;  et  omissa 
nota  individualitatis  illud  tanquam  unum  concipimus,  quod  in  multis 
rebus  insit  vel  saltem  inesse  possit.  Atqui  id  est  aliquid  in  rebus 
ipsis.  Ergo  conceptus  universales  habent  aliquod  fundamentum  in  re. 

Vel  sic:  Fatentibus  ipsis  adversariis  id,  quod  conceptu  universali  exhibe- 
tur,  ad  res  multas  referri  a  nobis  potcst,  quia  in  illis  rcbus  convenientiam  for- 
maliter  percipiamus.  Atqui  convenientiam  sic  percipere  non  possumus,  nisi  in 
singulis  insit  aliqua  ratio  sive  formalitas,  in  qua  illae  res   conveniant. 


*  Cfr.  Kleutoen,  Phil.  ant.  n.  155. 

2  Cfr.  Ueberweo,  System  der  Logik  §  129. 


190  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  raotivis  certitudinis. 

Confirniatur  (ex  sequelis  absurdis).  Si  naturis  per  conceptus  universales 
expressis  nihil  prorsus  a  rerum  partibus  responderet,  iam  in  rebus  nullus  ordo 
esset,  convenientia  nulla,  nullus  nexusj  et  „universum"  totum  quoad  realitatera 
suam  in  rudem  indigestamque  molem  solutum  esset. 

702.  Corollaria.  Coroll.  1.  Quum  couceptus  signum  formale  sit 
(n.  214),  sive  „8ignum  quo",  non  „signum  ex  quo",  nec  ^signum 
quod"  (signum  instrumentale) ,  ex  supra  disputatis  sequitur,  ob- 
iectum  immediatum  cognitionis  non  esse  ipsum  conceptum  univer- 
salem  (subiectivum) ,  sed  rem  conceptu  universali  repraesentatam, 
quae  est   ipsa   rerum  natura   sive  quidditas  (conceptus  obiectivus). 

CorolL  2.  Ergo  etiam  sententia  illorum  reicienda  est,  qui  ob- 
iectum  ideae  universalis  dicunt  esse  ipsa  singularia,  ut  apprehensa 
sunt  confusissime,  i.  e.  per  praecisionem  formalem  tantum 
(quapropter  hi  „Confundentes"  vocati  sunt). 

Nam  experientia  teste  confusione  potest  quidem  parari  imago  quaedam 
multis  rebus  communis ;  sed  nulla  confusione  conceptus  vere  universalis  effici 
potest,  quamdiu  nota  individualitatis  aliqua  ratione  vel  obscurissima  intellectu 
retinetur.  Sed  haec  nota  ex  conceptu  obiectivo  simpliciter  eliminanda  est.  — 
Deinde  ne  fieri  quidem  potest,  ut  idea  generis  species  omnes  omniaque  indivi- 
dua  repraesentet ,  quum  saepe  accidat ,  ut  haec  cogitanti  plane  ignota  sint.  — 
Quinimmo  nulla  ratione  praedicatum  universale  de  re  singulari  vere  dici  posset, 
si  in  isto  omnia  singularia  vel  confusissime  contenta  essent.  —  Certum  igitur  est, 
conceptum  universalem  ne  confuse  quidem  complura  et  singularia  exhibere,  sed 
unum  aliquid,  i.  e.  naturam  a  notis  individuantibus  obiective  praecisam. 

703.  TllGSlS  1II''^I  FundamentuDi  reale  coneeptuum  universa- 
lium  non  solum  in  conformitate  vag^a,  ambigua,  ilnctuante^  accidentaria 
invenitur,  sed  etiam  in  conformitate  certa,  stabili,  imnuitabili,  essen- 
tiali,  qua  res  secuudum  certas  species  et  ^euera  et  classes  alias  ad 
systema  quoddam  naturale  segregautur  *. 

Ad  statuin  quaestionis.     Praenota  lo:  Non  dicimus,  conformi- 

tatem    omnem    ad    couformitatem    hanc    definitam    et   typicam   re- 

duci  posse. 

Haud  raro  enim  conformitas  late  accipitur  pro  maiore  accessu  vel  recessu 
minore  respectu  alicuius  notae,  quae  ab  hominibus  statuta  est.  Secundum  eius 
generis  conformitatem  dividunt  homines  in  Caucasios,  Mongolicos,  Aethiopicos, 
Americanos ,  Malaicos ,  quae  non  sunt  classes  certae  et  inter  se  definitis  inter- 
vallis  segi'egatae,  sed  multis  rebus  paullatim  siue  ulla  fissura  vel  rima  varianti- 

^  Hac  de  re  conferatur  A.  Wiqand,  Der  Darwinismus  uud  die  Natur- 
forschung  Newtons  und  Cdviers;  Trendelenburg,  Log.  Untersuch.  II.  p.  239  sqq. ; 
Herm.  HorEMANN,  Untersuchungen  zur  Bestimmung  des  Werthes  von  Spccies 
und  Varietiit.    Giessen  18G9. 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §   1.   De  conceptibus.  191 

bu3  inter  se  coniunctae.  Alii  ^  homines  distribuerunt  iu  pulchros  et  foedos, 
alii  in  nigros ,  flavos ,  albos  ^.  Sanguinem  dividunt  in  calidum  et  frigidum  j 
colorem  riihrum  generice  acceptum  dividunt  in  rufum,  russeum,  rutilum,  rubi- 
dum,  purpureum,  badium,  cervinum,  coccinum,  miniaceum,  rubicundum,  sub- 
rubrum;  sexcenta  alia,  quae  „3pecies"  vocari  vix  possunt,  quum  inter  se  certis 
et  ruptis  intervallis  non  separentur. 

Sed  praeter  has  conformitates  accidentales  dicimus  esse  etiam  in  rebua 
complexus  certos  individuorum,  inter  quos  difterentia  essentialis  inter- 
cedit ,  eo  quod  determinatis  proprietatibus  identidem  redeuntibus  insignita 
et  ab  individuis  aliis  constanter  diversa  sunt  ^  certis  et  determinatis  positis 
intervallis. 

Praenota  2o:  Si  adversariis  credimus,  ex  rerum  partibus  nuUa 
est  certa  et  fixa  et  intrinsecus  definita  specierum  generumve  di- 
versitas.  Sed  res  omnes  suut  in  via  quasi  ad  ulteriorem  trans- 
mutationem  (Travta  psi),  vel,  ut  illi  dicunt,  evolutionem.  Unde  nul- 
lam  reperiri  rerum  classem,  quae  in  se  absoluta  sit  et  perfecta, 
dicunt,  sed  omnem,  quae  extra  nos  conspiciatur,  rerum  diversi- 
tatem  impressionibus  foris  advenientibus  efFectam  esse  et  perpetuo 
mutari.  Eam  ob  causam  factum  esse,  ut  in  rebus  nihil  sit  praeter 
formas  quam  maxima  varietate  inter  se  commistas  et  confusas  pro- 
miscue,  discrimine  in  omni  genere  sensim  et  continenter  diverso. 
Nos  autem  impellente  ratione  nostra,  quae  sit  amans  ordinis,  per 
artem  in  hac  rerum  mole  rudi  indigesta,  incomposita,  inordinata- 
que,  ordinem  eo  ponere  aiunt,  quod  aliquas  fingamus  in  mente 
firmas  formas  tanquam  „species"  et  „genera",  ad  quae  res,  quae  extra 
nos   continuis  transitionibus  inter   se   coniunctae   et  finitimae  sint, 


*  Ita  Melners,  Grundriss  der  Geschichte  der  Menschheit.    Lemgo  1793. 

2  Ita  GoLiNEAU,  Essai  sur  Tinegalit^  des  races  humaines.    Paris  1855. 

3  Nec  inscite  hac  de  re  Sigwart  :  „Indem  die  socratische  Verdeutlichung 
der  mit  den  Wortern  der  Sprache  verbundenen  Bedeutungen  es  unternimmt, 
dem  Inhalte  dessen,  w^as  unter  dem  Worte  Mensch,  Pferd,  Gold  gedacht  wird, 
die  feste  Form  eines  Begriffs  zu  geben ,  der  als  ein  mit  sich  identischer  und 
fest  bestimmter  ein  Baustein  unseres  Wissens  wiirde,  setzt  sie  voraus,  dass  die 
Objecte  selbst  eine  entsprechende  Constanz  zeigen  und  sich  auch  in  der  Zukunft 
gleich  bleiben,  in  immer  gleichen  Exemplaren  sich  wiederholen  werden;  mit 
anderen  Worten,  dass  es  feste  Formen  in  der  Natur  gibt.  Der  Werth  eines 
BegrifTes  beruht  ja  nicht  darauf,  dass  er  erzahlt,  die  und  die  Merkmale  seien 
so  und  so  vielen  Dingen  gemeinschaftlich  gewesen,  sondern  dass  er  ein  Muster- 
bild  aufstellt,  nach  welchem  immer  und  iiberall  das  Einzelne  sich  gestaltet; 
dass  er  den  Stempel  zeigt,  mit  welchem  die  Natur  pragt.  Die  Platonische 
Lehre  von  den  Ideen ,  die  Aristotelische  von  den  Formen  gibt  dieser  Ueber- 
zeugung  einfachen  und  scharfen  Ausdruck;  sie  sieht  cine  innere  Nothwendigkeit, 
welche  bestimmte  Merkmale  zusammenbindet,  und  willkiirliche  und  regellose 
Wandlung,  den  stetigen  Fluss  aller  Dinge,  verbictet,"     Log.  tom.  2  p.  199. 


192  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

plus  rainusve  accedere  nobis  videantur.  Et  incautos  nos  hos  quasi 
loculos  arte  nostra  confectos  in  naturam  rerum  transferre! 

Praeter  hos  sunt  etiam  alii  thesis  nostrae  adversarii,  qui  apparentem  quen- 
dam  specierum  et  generum  ordinem  extra  nos  esse  admittunt,  sed  eius  causam 
integram  trahunt  immediate  ex  intelligentia  Dei  artificis,  qui  ex  una  eademque 
materiae  massa  semper  formet /errMW ,  plunihum,  quercum,  leonem  ea  fere  ra- 
tione,  sicut  pucrulus  ex  eadem  limi  massa  homines  formet,  canes,  domunculas  ^. 
Verum  hi,  ([uum  ex  Dei  attributis  sua  argumenta  trahant,  ex  Dei  attributis 
confutandi  sunt.  Nemo  cnim  non  videt,  quantopere  dedeceat  Deum  sapientem 
et  veracem  ea  ad  perpetuo  nos  decipiendum  ordinata  ratio  agendi.  Hos  ad- 
versarios  in  thesi  hac  et  sequentibUs  non  tangimus  nisi  indirecte  eo ,  quod  di- 
versitatem  genericam  et  specificam  in  ipsis  rebus  fundamenta  habere  osten- 
suri  sumus. 

Pmenota  3o:  Ut  res  sub  hac  essentiali  universalitate  cogno- 
scantur,  inductione  opus  est  ^.  Ad  habendam  universalitatem 
qualemcunque  satis  est  abstractio. 

Neque  tamen  dicere  volumus,  nos  per  inductionem  semper  et  in  re  omni 
omnino  certo  illam  conformitatem  cognoscere  posse,  quae  essentialis  sit,  et  ad 
ponendas  species  vel  genera  adhiberi  possit.  Immo  vero  certum  est,  ad  hoc 
saepenumero  multa  opera  peritorum  hominum  opus  esse  ^.  Nec  semper  facile 
est,  individua,  quac  sunt  in  classium  confiniis,  secernere  et  iis  speciebus  sub- 
icere,  ad  quas  revera  pertinent*. 

704.  ArgUineilta.  Arg.  I  (ex  experientia  et  factorum  observa- 
tione).  Per  experientiam  et  observationem  constat,  lo  esse  in 
rerum  natura  coUectiones  certas  et  determinatas  formarum  inter 
se  similium,  quae  a  reliquis  coUectionibus  formarum  inter  se  simi- 


1  Hoc  duplex  adversariorum  genus  notat  S.  Thomas  :  „Causam  distinctionis 
rerum  multipliciter  aliqui  assignaverunt.  Quidam  eam  attribuerunt  materiae 
vel  soli,  vel  simul  cum  agente.  Soli  quidem  materiae,  sicut  Democritcs  et 
omnes  antiqui  naturales,  ponentes  solam  causam  materialem:  secundum  quos 
distinctio  rerum  provenit  a  casu  secundum  motum  materiae.  Materiae  vero  et 
agenti  simul  distinctionem  et  multitudinem  rerum  attribuit  Anaxagoras,  qui 
posuit  intellectum  distinguentem  res,  extrahendo,  quod  erat  permixtum  in  ma- 
teria."     Summ.  theol.  I.  q.  47  a.  1. 

2  Fieri  non  posse  docuit  Aristoteles,  ut  universalia  contemplemur  nisi 
per  inductionem.  (L.  1  anal.  post.  c.  18,  81  b,  3.)  „Apparet  igitur,  inquit, 
prima  nobis  inductione  esse  cognoscendaj  hac  enim  via  sensus  in  anima  uni- 
versale  efficit."     L.  2  anal.  post.  c.   19,  100  b,  5. 

3  Ueberweg,   System  der  Logik  §  58. 

*  „Das  Nebeneinander  der  sich  allmiihlich  abstufenden  Untcrschiede  im 
Raum,  die  langsame,  in  kaum  merklichen  Schritten  sich  vollziehende  Umbildung 
in  der  Zeit,  scheint  von  vornehcrein  jeder  Bemlihung  zu  spotten,  einen  festen 
und  scharf  abgegrenzten  Complex  unveriinderlicher  ^Merkmalc  als  Ausdruck  der 
bleibenden  BeschafTenheit  einer  zusammengehorigen  Gruppe  organischer  Indivi- 
duen  zu  gewinnen."     SuavART,  Log.  tom.  2  p.  203. 


2.   De  intellectu  et  ratione.     §  1.   De  conceptibus.  193 

lium  certis  et  praeruptis  quasi  intervallis  seiuuguntur;  2o  collectio- 
nes  illas  sub  conditionibus  maxime  diversis  perque  plurima  saecula 
typum  suum  indolemque  servare,  defendere,  restituere;  3o  itaque 
ipsum  rerum  Esse  totum  ex  se  primo  ad  id  ordinari,  ut  definita 
ratione  in  firmo  et  immutabili  essendi  atque  agendi  typo  consti- 
tuatur,  qui  typus  in  rerum  natura  ex  se  primo  ab  aliis  diversus  est. 

Atqui  idipsum  plane  est,  quod  affirmamus,  quum  res  secun- 
dum  certas  species  et  genera  et  classes  alias  ad  systema  quoddam 
naturale  segregari  dicimus.  —  Haec  minor  probatione  non  indiget, 
et  ab  adversariis  admittitur. 

Prob.  M.:  Imprimis  manifestum  est,  omnes  res  naturales  ex 
se  separatas  esse  in  viventes  et  non-viventes. 

Si  res  eo  contentae  sunt,  ut,  constituto  aliquo  per  vires  internas  et  co- 
haesivas  et  expansivas  typo  interno  (qui  ex  se  in  aequilibrio  positus  immobilis 
perduret),  deinde  sese  in  statu,  in  quo  positae  sint,  conservent  et  denique  ad 
alias  res  externas  immutandas  agant ,  iam  aperte  ostendunt,  se  vita  carere.  Si 
autem  res  non  id  ad  extremum  appetunt,  ut  alias  res  actione  transeunte  im- 
mutent,  sed  eum  finem  superiorem  sequuntur,  ut  (adhibitis  etiam  istis  „actioni- 
bus  transeuntibus""  tanquam  mediis)  seipsas  ulterius  perficiant  agendo  erga 
s  e  sive  immanenter ;  aliis  verbis :  si  totum  Esse  uniuscuiusque  individui  ad  id 
ex  se  constitutum  est,  ut  ultra  aequilibrium  chimico-physicum  per  continuam 
sui  ipsius  motionem  seipsum  perficiat:  eae  res  se  viventes  esse  manifesto 
ostendunt,  A  quibus  igitur  (non  solum  secundum  nostram  conceptionem ,  sed) 
ex  natura  et  essentialiter  diversae  sunt  res  non-viventes,  quae,  ut  diximus,  ob- 
tento  aequilibrio  interno  non  ulterius  quaerunt  seipsas  perficere,  sed  actionem 
in  alias  transeuntem  tanquam  sibi  propriam,  specificam,  summam  habent. 

Res  non-viventes  quod  attinet,  chimici  inter  res  metalli- 
cas  et  non-metallicas,  inter  substantias  elementares  et  compositas 
distinguunt,  quae  non  solum  a  nobis  trahuntur  ad  classes  con- 
ceptione  nostra  fictas  ordinis  gratia,  sed  quae  etiam  secundum  se 
diversae  sunt.  Quae  res  quum  longa  sit,  ad  locum  alium  reicienda 
est.  JSTobis  hoc  loco  satis  est,  ut  elementa  ipsa,  quorum  numerus 
fere  70  est,  moneamus  essentialiter  inter  se  diversa  esse,  omissa 
etiam  omni  nostrae  mentis  ordinatione. 

Sed  haec  peritorum  sapiens  industria  et  ordinatio  ad  res  sua  natura  es- 
sentialiter  diversas  accessit;  et  quia  illud  systema,  quod  a  natura  in  rebus 
positum  esse  nemo  ex  illis  chimicis  dubitat,  difficile  satis  est  in  omnes  partes 
explorare  atque  constituere,  interea  aliquid  artis  in  illa  systemata  irrepsisse 
negare  nolumus.  Nobis  igitur  satis  est,  constituere  hoc  loco  et  confirmare,  ele- 
menta  a  parte  rei  fatentibus  omnibus  chimicis  inter  se  essentialiter  differre  ^ 


*  Hodie   systema   a  Mendelejeff    propositum    maxime   celebratur,    in  quo 
res  secundum  periodos,    ordines,    classes  dispositas  invenies.     Ex  quo  rem    vel 
leviter    contemplanti    satis    elucet,    etiam    in   ipsa   elementorum    dispositione   re- 
Pesch,  Logica.    II.  13 


194  Liber  I.  (III.)    Logica  critica,     II.    De  motivis  certitudinis. 

Et  sane  quidem  indoles  unicuique  elemento  insita,  quae  cum 
ipso  stabilitate  maxima  et  immutabili  et  ita  coniuncta  sit,  ut  inter 
elementa  varia  sint  certa  et  abrupta  plane  intervalla:  talis,  inquam, 
indoles  ex  elementorum  motibus  et  operationibus  evenire  minime 
potest,  sed  in  ipsa  rei  substantia  fandamenta  habere  debet.  Haec 
enim,  de  qua  agitur,  inter  elementa  distinctio  „praecedit  naturaliter 
motum  et  operationes  rerum;  determinati  autem  motus  et  opera- 
tiones  sunt  rerum  determinatarum  et  distinctarum"  ^ 

At,  inquies,  tamen  ista  specierum,  quam  aiunt,  certa  diversitas,  quam  in 
corporibus  naturalibus  dcterminatam,  constantem  et  sine  speciebus  intermediis 
coniungentibus  conspici  dicunt,  constanti  diversitate  figurarum,  motuum ,  et 
partium  translatione  satis  explicatur.  Minime  gentium,  inquam.  Sit  igitur,  ut 
motuum  effectuumve  diversitas  partiumque  traiectio,  quae  pro  variis  conditioni- 
bus  varia  esse  potest,  id  quod  proxime  phaenomena  eorumque  diversitatem 
efficiat.  Numquid  hac  ratione  etiam  explicari  possunt  ipsae  res  rerumque 
determinatae  diversitates,  quae  tamen  ut  determinatorum  effectuum  causae  omnino 
supponendae  sunt?  Quidquid  igitur  ut  causa  proxima  apparentiae  specifice 
diversae  ab  adversariis  indicatur,  id  ab  ipsorum  elementorum  diversitate  ortum 
ducit,  a  qua  numerum  et  mensuram  habet. 

Recogitent  igitur  adversarii,  a)  varietatem  figurarum  dislocationumve  ipsi 
partium  „Esse"  extraneam  esse  et  adventitiam,  hinc  ab  ea  ivEpystav  singularum 
partium  ultimo  determinari  non  posse,  sed  extrinsecus  tantum  modificari ;  b)  illam 
porro  varietatem  ex  se  fluxam  esse,  instabilem  et  continenter  variabilem,  hinc 
ex  se  non  posse  esse  causam  proprietatum  immutabilium  et  perpetuarum ;  c)  eam 
denique  indeterminatam  esse,  et  unamquamque  translationem  vel  figuram  multis 
aliis  figuris  vel  translationibus  per  continuitatem  quasi  sine  ulla  interruptione 
esse  finitimam,  hinc  eorum,  quae  inter  elementa  varia  intersint,  intervallorum 
causas  esse  non  posse.  Haec  tria  qui  diligenter  perpenderit,  diversitatem  es- 
sentialem  in  ipsis  rebus  inesse  clare  videbit. 

Quod  de  elementis  diximus,  idipsum  quoque  de  rebus  chimice 
compositis,  ut  de  aqua,  de  sale,  miniOy  acido  sulphurico^  sexcentis 
aliis,  est  arbitrandum.  Hae  enim,  etiamsi  ex  elementis  consti- 
tuuntur,  et  elementa  virtute  in  se  continent,  et  in  elementa  resolvi 
possunt,  tamen  eadem  ratione  typica  inter  se  et  ab  elementis  dif- 
ferunt,    qua  haec   elementa    chimice  simplicia   inter  se  comparata. 

Deinde  res  viventes  quod  attinet,  harum  multae  motus 
produnt,  quos  ex  cognitione  habita  determinatiouem  suam  tra- 
here  manifestum  est;  spontaneos  vocant.  Quae  igitur  perfectionem 
suam   propriam   cum   aliquali    sui    cognitione    appetunt,    atque   ita 


periri  ordinem  mirabilem,  qui  forte  fortuna  ortus  esse  non  possit,  sed  opus  sit 
intelligentiae.  Verum  id  mittamus;  elementa.  quae  indicata  sunt.  inter  se  sub- 
stantialiter  differre.  ostendendum  est;  etenim  de  hoc  nunc  est  omnis  controversia. 
i  S.  Thom.,  Summ.  c.  gent.  1.  2  c.  39.  Cfr.  Arist.  1.  2  phys.  c.  6.  198  a,  5  sq. 
et  S.  TiioM.  i.  h.  1.  in  1.  2  lcct.   10. 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §   1.    De  cohceptibiis.  195 

vivunt   cum  aliqua  vitae   fruitione  saltem  imperfecta  ^,   quae   ani- 
malia  ab  omnibus  vocantur. 

Ab  his  essentialiter  difterunt  plantae,  quae  vita  cogno- 
scitiva  plane  carent,  quarum  motus  omnes  a  natura  determi- 
nati  sunt. 

Hoc  essentiale  inter  plantas  et  animalia  discrimen  diversitate  non  solum 
psychologica  manifestatur,  sed  etiam  morphologica  tum  interna,  tum  externa,  et 
physiologica,  quinimmo  chimica  et  physica.  Et  omnia  quidem,  quae  in  animali 
insunt,  ab  initio  et  penitus  ex  radice  quasi  ipsius  substantiae  ad  eum  finem, 
quem  indicavimus ,  directa  et  constituta,  esse  invenimus  ita,  ut  elementa  ipsa 
chimica  in  vitam  quodammodo  intrinsecus  subsumpta  sint.  Ab  initio  enim  ele- 
mentares  vires  in  organismo  ita  sunt  constitutae,  ut  et  organa  sensitiva  opera- 
tionibus  chimicis  physicisve  ad  sentiendum  apte  disponi  possint,  et  vita  ve- 
getativa,  ad  executionem  quod  spectat,  illis  operationibus  omnino  absolvatur. 

Diff^erentiam  autem  iuter  animalia,  plantas,  res  inanimes,  es- 
sentialem  esse  sive  in  substantia  ipsa  fundatam,  ex  considera- 
tione  appetitus  naturalis  his  diversis  rebus  insiti  praeclare 
confirmari  potest. 

Ubi  enim  essentialis  diversitas  est  appetituum  naturalium,  ibi  essentialis 
diversitas  est  naturarum  sive  substantiarum.  Sed  in  rebus,  quas  diximus,  appe- 
titus  essentialiter  diversus  est.  Etenim  appetitus  naturalis  rei  cognoscentis 
ad  id  tendit,  ut  acquirat  sibi  formas  sive  species  aliarum  rerum,  quibus  inter- 
venientibus  cum  aliqua  sui  conscientia  sibi  illas  res  repraesentet  j  eaeque  formae 
sunt  principia  variorum  appetituum  cognoscitivorum  in  illas  res  elicitorum.  — 
Naturalis  appetitus  rei  non-viventis  eo  absolvitur,  quod  res  se  in  typo  quan- 
titativo  constituit ,  seque  conservat  in  statu  accepto ,  deinde  versus  alia  ad  ea 
immutanda  fertur -.  —  Et  naturalis  appetitus  rei  pure  vegetantis  is  est,  ut 
aliis  rebus  substantialiter  iutus  susceptis  augeatur,  nutriatur,  generatione  propa- 
getur.  —  Dum  igitur  in  vita  cognoscitiva  formae,  quae  appetitus  vitales  elicitos 
determinant,  cognitione  acquiruntur,  eae  in  vita  vegetativa  praeiacent.  Dum  in 
vita  cognoscitiva  assumuntur  rerum  imagines,  in  vita  vegetativa  ipsa  rerum  ele- 
menta  arripiuntur.     Sed  de  his  accuratius  philosophi  naturales. 

Plantas  porro  quod  attinet,  has  a  peritis  in  certos  typos 
specificos   certasque  classes   in   natura  divisas  esse  compertum  est. 

Hoc  modo  cryptogamae  in  thallophyta,  characeas,  thecophyta  (sive  mu- 
scineas)  ,  corraophyta  distinguuntur •  phanerogamae  praeter  gymnospermas 
continent  angiospermas ,  quae  aut  monocotyledones  suut  aut  dicotyledones. 
Quarum  unaquaeque  classis  secundum  notas  reales  et  substantiales  in  certos 
ordines    certasque    familias    et   species    divisa    est ,    id    quod    sciunt   botanici  ^, 


1  Cfr.  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  II.  q.  11  a.  2. 

2  Cfr.  S.  Thom.,  loc.  cit.  I.'  q.  80  a.   1. 

3  Dicit  Ueberweg:  „Mit  Recht  sicht  Lunne  in  den  Klassen  und  Ordnungen 
des  kunstlichen  Systems  nur  eincn  Nothbehclf.  bis  dic  natiirlichen  erkannt  scien, 
betrachtet  aber  die  wahren  Artcn  und  Gattungen  entschieden  als  walire  Werke 
der  Natur.     (Philos.  botan.  §   161  sqq.)"     System  der  Logik  §  58. 

13* 


196  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

quamvis  his  in  perficiendo  systemate,  quod  omni  ex  parte  naturale  sit,  multa 
inquirenda  restent.  , 

Et  animalia  quod  attinet,  ex  his  iterum  homines  sunt^ 
qui  praeter  vitam  vegetativam  et  sensitivam  etiam  rationalem 
habent,  qua  ad  perfectam  sui  conscientiam  et  ad  cognoscendum 
Deum  usque  pertingere  possint ,  quae  vita  reliquis  animalibus 
omnino  deest. 

Inter  se  autem  homines  non  solum  in  facultatibus  vitalibus  conveniunt, 
sed  etiam  in  structura  corporis,  in  vitae  duratione,  in  calore  corporis  interno, 
in  arteriarum  motu,  in  eo,  quod  iisdem  morbis  subiecti  sunt,  aliis.  Discrepan- 
tiam  autem  inter  varietates  humanas  accidentales  esse  inde  apparet,  quod  nulla 
ratione  fixae  sunt  et  determinatae,  et  ab  appulsu  pendent  rerum  externarum,  ut 
sunt  coeli  temperies,  modus  vivendi,  occupationum  varietas. 

Irrationalia   autem   animalia  item   per  diversas  species 

divisas  esse  cernitur. 

Et  proxime  quidem  secundum  septem  typos  principes  inter  se  distin- 
guuntur:  protozoa,  actinozoa  (sive  radiata) ,  vermes,  arthropoda,  mollusca, 
tunicata,  vertebrata;  quorum  unusquisque  iterum  in  multas  certas  classes 
dividitur. 

Diversitatem  hanc  essentialem  esse  et  in  ipsa  substantia  fun- 
damenta  habere,  inde  elucet,  quod  ea  ab  influxibus  externis  nulla 
ratione  pendet,  sed  potius  contra  vim  tactusque  foris  advenientes 
non  sine  summo  conatu  conservatur,  retinetur,  defenditur,  restau- 
ratur.  Praeterea  organismi  omnes  certis  vivendi  rationibus  ex  se 
ab  initio  ita  coaptati  sunt,  ut  omnis  mutatio  sub  conditionibus 
ordinariis  in  eorum  damnum  cedat.  Deinde  geologia  teste  species 
plurimae  per  ingentia  temporum  spatia  immutata  perraanserunt. 
Et  specics  omnes  subito  ortas  esse  res  apud  palaeontologos  certa 
est,  qui  post  inventa  plurima  ne  minimum  quidem  invenerunt 
vestigium,  quo  suaderi  videatur,  unam  speciem  ex  alia  trans- 
mutatam  esse. 

Neque  id  est  contra  nos,  quod  complures  species  intermcdias  a  geologis 
reperiri  dicunt.  Nam  hae  repertae  species  non  sunt  intermediae  simpliciter, 
i.  e.  formae  transitoriae,  quae  dent  quasi  transitum  rebus  ab  una  specie  in 
aliam  proficiscentibus  coniungantque  hoc  modo  formas  remotiores;  sed  sunt 
intermediae  tantum  secundum  quid,  quatenus  tanquam  spccies  in  se  omnino 
absolutae  suoque  modo  perfectae  et  quasi  consolidatae  inter  species  remotiores 
interiacent  mediae. 

705.  Arg.  II  (ex  existentia  reali  individuorum).  Admittunt  ad- 
versarii,  in  rerum  natura  esse  substantias  individuas.  Atqui  iisdem 
plane  ratiouum  momentis  cogimur,  ut  admittamus  etiam  in  ipsis 
rebus  rationcs  specificas,  gcnoricas.  Ergo,  qui  admittit  individua, 
is  quoque  admittere  debct  generum  et  specierum  existentiam. 


2.    De  intellectu  et  ratione      §   1.    De  conceptibus.  197 

Ad  minorefn:  Experientia  teste  non  solum  in  rebus  ea  perapicitur  con- 
formitas  in  individuis  multia ,  quae  ansam  praebeat  ad  classificationem,  quam 
no8  arte  propter  commoditatem  nostram  et  utilitatem  faciamus ,  sed  ea  etiam, 
qua  res  individuae  multae  quoad  Esse  suum  principale  a  natura  in  certas 
classes  distributae  sunt.  Et  eadem  evidentia,  qua  existere  Socratem,  Petrum, 
Andream  videmus,  videmus  etiam,  has  substantias  singulares  in  typo  principali 
convenire  hominis ,  qui  non  pendeat  a  uostra  consideratione ,  sed  a  natura 
constitutus  sit.  Et  eadem  iterum  evidentia,  qua  videmus  hominem,  eqtitim, 
quercum ,  lapidem ,  videmus  etiam ,  lias  species  a  natura  in  generibus  esse 
positas  ^ 

Arg.  III  (ex  appetitu  humanae  menti  insito  a  natura).  Is  est 
appetitus  naturalis  mentis  humanae,  ut  omnia  secundum  varias 
classes,  genera,  species  distribuat.  Atqui  sicut  omnis  facultas 
cognoscitiva,  ita  etiam  facultas  intellectiva  arbitranda  est  a  natura 
esse  per  se  cooptata  ad  id,  ut  percipiat  res,  ut  sunt.  Ergo  re- 
vera  sunt  etiam  eiusmodi,  quas  diximus,  classes. 

Quae  in  hac  argumentatione  sumpsimus,  probatione  vix  indigent.  Certum 
est  enim,  mentem  scientiae  cupidam  in  omnes  partes  ad  id  niti,  ut  res  oranes 
ordinet  secundum  certum  systema,  cuius  fundamenta  sint  in  ipsa  rerum  natura. 
Quodsi  eiusmodi  systema  naturale  propter  nostrara  ignorantiara  inveniri  non- 
dum  potest,  raens  nostra  saltera  indicia  investigat,  quibus  per  artem  systema 
condi  possit,  quod  illius  locum  interim  obtineat.  Sed  ad  arbitrandum,  systema 
quoddam  a  natura  rebus  insitum  esse,  a  natura  quodammodo  impellimur  ^. 

Confirmatur  id,  quod  in  thesi  dictura  est,  ex  sapientia  Creatoris.  „Deus 
produxit  res  in  Esse  propter  suam  bonitatem  coramunicandara  creaturis  et  per 
eas  repraesentandara ;  et  quia  per  unam  creaturam  sufficienter  repraesentari 
non  potest,  produxit  multas  creaturas  et  diversas,  ut  quod  deest  uni  ad  re- 
praesentandara  divinara  bonitatera,  suppleatur  ex  alia.  Nam  bonitas,  quae  in 
Deo  est  sirapliciter  et  uniformiter,  in  creaturis  est  multipliciter  et  divisim; 
unde  perfectius  participat  divinam  bonitatem  et  repraesentat  eam  totum  uni- 
versum,  quam  alia  quaecunque  creatura."  ^ 

706.  Scholion.  Haec  tamen  generum  specierumve  in  rebus  inter- 
rupta  diversitas  non  obstat,  quominus  in  rebus  etiam  agnoscatur 
illa,  quae  apud  recentiores  philosophos  post  Leibnizium  vocatur 
-lex  continuitatis". 


^  Bene  hac  de  re  Braun:  „Wie  das  Individuura  als  Glied  der  Species. 
80  erscheint  die  Species  als  Glied  der  Gattung,  die  Gattung  als  Glied  der  Fa- 
milie,  der  Ordnung,  der  Klasse,  des  Reiches.  .  .  .  Die  Anerkennung  des  Natur- 
organisraus  und  seiner  Gliederungen  als  objectiver,  von  der  Natur  selbst  aus- 
gesprochener  Thatsachen,  ist  fiir  die  "hohere,  einheitliche  Gestaltung  der  Natur- 
geschichte  ein  wesentliches  Bediirfniss."     Verjiingung  in  der  Natur,  p.  343. 

2  Fatetur  Wundt:  „Die  Neigung,  alle  Beziehungen  der  Begriffe  unter  das 
Schema  der  einen,  der  Unterordnung  zu  bringen ,  hlingt  mit  den  fundamentalen 
Eigenschaften  unseres  Denkens  nahe  zusammen."     Logik.  I.  p.  95. 

3  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  47  a.  Ij   cfr.  Summ.  c.  gent.  1.  2  c.  45. 


198  Liber  L  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

Sicut  cnim  plctor  ad  picturani  colores  specie  diversos,  ut  flavum,  caeru- 
leum,  rubrum,  adhibet,  eos  tamen  haud  raro  in  confiniis  diluit  et  confundit,  ita 
etiam  in  praeclara  hac  totius  universi  tabula  semper  invenitur,  infimum  supremi 
generis  contingere  supremum  inferioris  generis  ^. 

Quis  autem,  reperiri  in  tahula  colorem  flavum,  rubrum,  caerulcum ,  ideo 
neget,  quod  non  quivis  omni  loco  ad  amussim  indicare  possit,  qua  linea  mathe- 
matica  color  unus  incipiat,  alter  desinat?  Ob  confiniorum  igitur  obscuritatem 
non  in  dubium  vocanda  est  ipsa  specierum  generumve  diversitas. 

De  cetero  hanc  legem  non  videmus  ubique  et  omni  ratione 
in  natura  observatam.  Mechanismus  enim  astronomicus,  qui  per- 
fectissimus  est,  longe  abest  a  chemismo;  et  ex  plantis  illae,  quae 
quoad  vitam  vegetalem  sunt  perfectissimae,  animalibus  imperfectis- 
simis  plane  sunt  dissimiles. 

707.  ThesiS  IV*^:    Universale   Platonicnm    qnod    vocant,    sive 

separatum  et  per  se  subsistens  plane  absurdum  est. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Ex  iis,  quae  modo  sta- 
tuta  sunt,  consequens  est,  ut  non  solum  conceptus  subiectivi  uni- 
versales  sint,  verum  etiam  naturae,  quae  illis  repraesentantur.  Et 
videndum  est,  quae  sit  illa  obiectiva  universalium  realitas.  Nunc 
cum  illis  congrediendum  est,  qui  obiectivam  idearum  universalium 
realitatem  supra  modum  extoUunt  ^. 

Praenota  2o:  Haec  thesis  contra  nonnullos  Platonicos  ponitur, 
qui  praeter  res  singulares  putarunt  esse  communes  rerum  naturas 
et  universales,  quae  aeternae,  incorruptibiles ,  propria  entitate  et 
unitate  reali  praeditae  extra  res  singulares  et  extra  Deum  per 
se  et  in  se  existerent,  earumque  participatione  singularia  con- 
stituerentur  ^. 

Neque  tamen  ideas  putasse  videntur  esse  universalia  in  essendo,  sive 
illa  unitate  et  multiplicitate  praeditas,  quae  huius  universalis  est  propria;  sed 
illas  esse  universalia  in  repraesentando,  sive  illa  universalitate  praeditas, 
quae  est  propria  exemplaris.  Et  has  ideas  arbitrati  sunt  esse  quiddam  ob- 
iectivum   medium    et    a  Deo    diversum    et   a  rebus    singularibus.     „Has   formas 


1  S.  TnoM.,  3  dist.  26  q.  1  a.  2;  Quaest,  disp.  q.  15  de  verit.  a.  1 ;  et 
q.  25  a.  2;  et  q.  de  an.  a.  7;  Lib.  de  caus.  lect.  30;  Summ.  theol.  I.  q.  71  a. 
un.  ad  4;  q.  110  a.  3.  Et  „debet  adverti,  quod,  quia  in  generibus  ultimum 
supremi  attingit  supremum  infimi,  oriri  solet  aliqua  confusio,  per  quam  su- 
premum  infimi  confunditur  cum  infimo  supremi,  nec  satis  ab  ipso  discernitur"'. 
Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil.  1.  4  q.  28. 

*  Hos  olim  sibi  nomen  Realistarum  meruisse  scimus  (n.  090),  vel 
etiam  Idealistarum.  Ex  quo  quisque  perspiciet,  qua  ambiguitate  eius  ge- 
neris  nomina  laborent. 

3  Cfr.  S.  TnoM.,  Summ.  theol.  I.  q.  84  a.  1. 


2.    De  intellectu  et  rationc.     §   1.   De  conceptibus.  199 

ponebat  Plato  participari  et  ab  anima  nostra  et  a  materia  corporali.  .  .  .  Par- 
ticipatio  autem  ideae  fit  per  aliquam  similitudinem  ipsius  ideae  in  participante 
ipsam,  per  modura,  quo  exemplar  participatur  ab  exeraplato."  * 

708.  Argumenta.  ^l^*y.  /  (ex  comparatione  universalium  per  se 
subsistentium  cum  individuis).  Si  res  aliqua  universalis,  velut  homo, 
separatus  a  singularibus  existeret,  aut  inveniretur  etiam  in  singu- 
laribus,  aut  non  inveniretur.  Atqui  neutrum  dici  potest.  Res  ergo 
illa  universalis  non  existit.  —  Pr'oh.  min.:  Si  res  illa  universalis 
in  singularibus  inest,  aut  est  res  indivisa  aut  divisa.  Si  indivisa, 
iam  singularia  non  sunt  res  complures,  sed  res  una.  Si  divisa, 
iam  res  universalis,  ut  inest  in  una  re,  dividitur  a  seipsa,  ut  est 
in  ceteris,  et  realem  pluralitatem  involvit;  id  quod  esse  non  posse 
nemo  non  videt.  Si  autem  res  illa  universalis  in  singularibus  non 
inest,  iam  res  illa  universalis  universalis  esse  desinit;  universalis 
enim  res  ea  est,  quae,  etsi  una  est,  tamen  in  multis  inest.  Et  ex 
altera  parte  res  singulares  ipsae  illa  natura  carent,  velut  si  homo 
est  extra  Socratem  et  Flatonem,  neque  Plato  homo  dici  potest,  ne- 
que  Socrates.  Quis  vero  non  videt,  universale  illud  essentiale,  quod 
de  multis  praedicatur,  in  illis  multis  intrinsecus  inesse  debere  ? 

Vel  sic:  Si  formae  illae  separatae  existerent,  iam  natura,  velut  humanitas, 
separatim  existens  simul  sub  eodem  respectu  communis  esset  omnibus  indivi- 
duis,  ut  Platoni ,  Socrati ,  et  non  esset;  communis  esset,  quia  individuam  es- 
sentiam  constituit  et  de  individuis  praedicatur;  non  communis  esset,  quia  po- 
nitur  ut  res  numero  una  in  seipsa  existens.  —  Et  revera,  si  dico:  Socrates  est 
homo,  leo  est  animal,  hic  lapis  est  substantia,  non  ea  est  propositionis  sententia : 
Ista  sunt  secundum  ideas  substantiao,  animalis,  lapidis,  quas  immediate  intueor 
sive  intuitus  sum  in  seipsis,  sed  mens  proponentis  est:  Ista  sunt  homo,  animal, 
substantia.  Atqui  nihil,  quod  uUa  ratione  a  rebus  ipsis  separatum  est,  sive  idea 
divina  ponitur ,  sive  idea  in  se  subsistens ,  ita  cum  veritate  de  rebus  praedi- 
cari  potest. 

Arg.  II  (ex  comparatione  generum  et  specierum).  Aut  solae 
species  ab  individuis  separatae  sunt,  aut  etiam  genera.  Si  solas 
species  dicis,  sunt  universalia  realia  (genera),  quae  per  se  non  sub- 
sistunt.  Si  etiam  genera  dicis,  iam  silvam  ponis  rerum  univer- 
salium  inter  se  per  universalitatem  devorantium. 

709.  Confirmatur  1"  (ex  eo,  quod  accidentia  universalia  in  seipsis  esse 
non  possint).  Si  substantiae  universales  existunt  separatae  a  rebus  individuali- 
bus,  id  etiam  de  accidentibus  putandum  erit.  Omnia  enim  argumenta,  quibus 
adversarii  universalia  a  parte  esse  ostendere  volunt,  etiam  ad  accidentia  trahi 
possunt.  Atqui  accidentia  separata  esse  non  possunt  universalia.  Qui  enim 
esse  possit  color  indeterminatus  vel  motus  localis  in  genere  acceptus,  qui  nulli 
substantiae  inhaereat? 


*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  84  a.  4. 


200  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinia. 

Confirmatur  2^  (ex  obiecto  scientiae).  Vera  universalia  sunt  obiectum 
seientiae.  Atqui  universale  Platonicum  non  est  obiectum  scientiae.  Quum  enim 
scientia  agit  de  viventibus,  metallis ,  figuris,  non  de  universali  nescio  quo  agit, 
sed  de  rebus  ipsis,   quae  his  vocibus  nominantur. 

Confirmatur  3"  (ex  inutilitate  idearum  Platonicarum).  IUud  systema  est 
reiciendum,  quod  non  explicat  id,  ad  quod  explicandum  assumptum  est.  Atqui 
id  de  ideis  separatis  illis  dicendum  est.  Est  enim  hoc  systema  inventum ,  ut 
ostendat,  qua  ratione  praedicata  universalia  cum  rebus  singularibus  coniungere 
possimus  eo  modo ,  quo  fit  in  iudiciis.  Sed  posito  universali  Platonico  crescit 
obscuritas.  Quo  enim  pacto  fieri  possit,  ut  rem  a  re  diversam  et  separatam 
per  identitatem  cum  re  coniungamus? 

710.  Scholia.  Schol.  1.  Quae  ipsius  Platonis  fuerit  de  natura 
idearum  universalium  sententia,  gravis  est  inter  philosophos  dissensio. 

Haec  etsi  ad  logicam  non  spectat,  quum  tamen  a  nonnullis  hoc  loco  agi- 
tetur  1,  paucis  saltem  indicanda  videtur.  Peripateticorum  plurimi,  fulti  auctori- 
tate  Aristotelis  '',  censent,  Pla.tonem  posuisse  universalia  ut  separata  ab  indivi- 
duis  et  per  se  subsistentia  ^,  ita  ut  etiam  a  Deo  separata  sint.  Contra  ex 
Platonicis  plurimi  volunt,  Platonis  sententiam  eam  esse,  ut  hae  ideae  in  ipso 
Deo  reperiantur.  Ex  quibus  alii  Platonem  Pantheismum  docuisse  volunt;  alii 
vero,  inter  quos  S.  Adgustinds  '^,  Platonis  sententiam  ita  interpretantur,  ut  sint 
ideae  in  mente  divina  existentes,  a  quibus  tanquam  a  causis  exemplaribus 
omnis  cuiusque  rei  species  et  intelligibilitas  deducatur. 

Et  recte  quidem,  si  modum  dicendi  et  mentem  obviam  spectes,  Plato  ab 
Aristotele  reprehensus  est.  Exhibet  enim  (in  Timaeo)  Deum  contemplantem 
ideas  istas  tanquam  exemplaria,  quae  ipse  imitareturj  has  vero  ideas  esse  causas 
efficaces  vi  aliqua  quasi  vitali  praeditas. 

At  vero  non  videntur  esse  vituperandi,  qui  censent,  eam  tantum  Platonis 
mentem  intimam  fuisse,  ut  contra  Sensistas  doceret,  revera  esse  stabiles  rerum 
et  aeternas  rationes,  quae  essent  verae  scientiae  firma  fundamenta  ^. 

Certum  est,  Platonem,  quid  ipse  senserit,  exposuisse  obscurius;  unde,  qui 
controversiis  delectantur,  semper  habebunt,  in  quo  aetatem  conterant.  Nos 
aequius  ducimus,  ut  Platonem  in  ea  obscuritate  relinquamus,  qua  ipse  sese 
obvolvit.  Certum  quoque  est,  a  Stagirita  universam  de  ideis  doctrinam  plus 
aequo  neglectam  esse. 

Schol.  2.  lisdem  f^re  argumentis,  quibus  universale  Platoni- 
cum  sive  ideae  separatae  in  se  subsistentes  reiectae  sunt,  etiam 
sententia  eorum  refutari  potest,  qui  universalia  immediate  in  ideis 
divinis  (sive  in  essentia  divina  sese  nobis  immediate  manifestante) 
reponunt. 

Nam  universalia  sunt  obiecta  scientiae ;  scientiae  autem  non  sunt  de  ideis 
divinis,  sed  de  rebus  ipsis  secundum  essentiam  et  veritatem  spectatis.  —  Univer- 
salia  praedicantur  de  multis;    sed  ideae  divinae  non  praedicantur  de  multis.  — 


*  Cfr.  Roselli,  Log.  q.  5  a.  4.  -  h.   l'i  metaph.  c.  4. 
3  Cfr.  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  84  a.  4. 

*  De  div.  qu.  83  q.  46  n.  2.  &  Cfr.  Plat.,  Soph.  p.  246  A  sqq. 


2.   De  intellectu  ct  ratione.     §  1.   De  conceptibus.  201 

Quamquam  concedimus,  essentiaa  rerum  creatarum  esse  quandam  participatanL 
aimilitudinem  essentiae  divinae  et  secundum  ideas  intellectu  divino  exhibitas 
productaa  esse. 

Neque  minus  his  argumentis  universale  Avicexnae  (n.  692)  refutatum  est. 
Reiectus  quoque  est  error  ille  de  quodam  intellectu  universali,  quem  statuit 
AvERRHOEs  * :  atque  etiam  tlieorla  „rationis  impersonalis",  proposita  a  Vict.  Codsin. 

Schol.  3.  Nonnunquam  universale  spectata  sententiarum  varie- 
tate  dividi  solet  in  universale  post  multa,  universale  ante  multa, 
universale  in  multis. 

Universale  post  multa  est  vox  vel  conceptio,  quae  multa  singularia  similia 
respicit,  et  post  multa  singularia  similia  ab  hominibus  eiformata  est;  estque 
universale  Nominalisticum,  quod  confutavimus.  Universale  ante  multa  est  idea 
individuas  naturas  praecedens  estque  universale  illud  Platonicum ,  quod  etiam 
refutatum  habemus.  Restat,  ut  videamus,  universale  in  multis  qua  ratione  con- 
cipiendum  sit. 

711.  ThCSlS  \  *^  I  Etiam  nniversale  realisticuin  vel  formalisticum 
quod  vocant,  sive  quod  iam  ante  intellectus  operationem  in  rebus  ipsis 
formaliter  inesse  dicunt,  omnino  absurdum  est. 

Ad  statmn  quaestionis.  Praenota  lo:  Quaestio  erat  posita, 
utrum  universale  in  praedicando  nihil  supponeret  nisi  universale 
in  significando,  id  quod  Nominalistis  placuit,  an  etiam  universale 
in  essendo,  id  quod  docent  Realistarum  plurimi.  Et  refutatis  No- 
minalistis  iterum  quaerendum  erat,  utrum  existerent  extra  intel- 
lectum,  quae  formaliter  essent  universalia,  id  quod  Platonicis  et 
Ultra-realistis  placuit,  an  fundamentum  tantum  universalitatis  re- 
periretur  extra  intellectum. 

Et  refutatis  Platonicis  nunc  Ultra-realistas  impetimus,  qui  res 
ipsas  formaliter  universales  ponunt  extra  nos,  non  tamen  ab  indi- 
viduis  separatas,  sed  in  ipsis  singulis  rebus  ut  formaliter  univer- 
sales  existentes. 

Hi  igitur  realitatem  universalium  ita  tuentur,  ut  in  rebus  esse  contendant 
non  solum  naturam  sive  essentiam,  cui  post  mentis  operationem  universalitas  con- 
veniat  formaliter,  sed  etiam  ipsam  universalitatem  formaliter  acceptam.  Quibus  si 
credimus,  natura  humana,  quae  universalis  denominatur  et  in  singulis  inest,  in 
se  et  realiter  et  ante  intellectus  operationem  illam  unitatem  habet,  propter  quam 
universalis  denominatur. 

Praenota  2o:  Thesis  nostrae  ea  est  vis,  ut  negemus,  uUam 
naturam  sive  essentiam,  omissa  mentis  nostrae  operatione,  illam 
unitatem  habere  formaliter,  qua  ipsa  simul  compluribus  communi- 
cari  possit  ita,  ut  in  his  compluribus  multiplicetur. 


*  De   quo    philosopho  S.  Thomas  :    „Non    fuit   Peripateticus,    sed   philoso- 
phiae  peripateticae  depravator." 


202  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

Nihil  plane,  i.  e.  nullam  naturam  sive  essentiam,  dicimus  ex  se  et  a  parte 
rei  sive  in  statu  physico  (vel  metaphysico  proximae  possibilitatis)  hinc  extra 
statum  logicum  sive  abstractionis  universalem  esse. 

Praenota  3o :  Inter  eos,  qui  hunc  Realismum  exaggeratum 
defendunt,  eminet  Guilelmus  Campellensis  (n.  41). 

Is  Abaelardo  teste  ipsas  rerum  naturas  universales  esse  docuit,  atque  es- 
sentiam  in  unoquoque  individuo  alicuius  speciei  ita  totam  inesse,  ut  individua 
quoad  esscntiam  non  modo  essent  similia,  sed  plane  identica  et  solis  accidenti- 
bus  inter  se  differrent  *. 

712.  ArgUinenta.  Arg.  I  (ex  comparatione  naturae  in  se  uni- 
versalis  cum  natura  singulari).  Si  aliqua  natura  in  se  formaliter 
universalis  est,  nullo  modo,  retenta  hac  universalitate,  singularis 
fieri  potest.  Atqui  natura  in  unaquaque  re  singulari  singularis 
est ;  est  enim  determinata  et  in  re  omni  ab  omni  alia  re  distincta. 
Ergo  natura  in  se  universalis  esse  non  potest.  —  Proh.  M.:  Ratio, 
quae  naturam  in  se  universalem  singularem  redderet,  eam  penitus 
sic  afficere  deberet,  ut  destructa  universalitate  et  multiplicabilitate 
eam  totam  singularem  redderet  et  immultiplicabilem  secundum  in- 
tegram  suam  entitatem.     At  qui  id  fieri  possit? 

Sed  oppones:  Obiectum  actui  facultatis,  quae  in  illud  tendit,  ex  natura 
rei  semper  praeexistere  debet.  Atqui  universale  est  obiectum  cognitionis  intel- 
lectualis.  Ergo  illi  praeexistere  debet.  Resp.:  Praeexistere  quidern  debet  actui 
facultatis  id ,  circa  quod  versatur  actus.  Numquid  etiam  modus ,  quo  versatur 
actus  ?  Praeexistere  is  etiam  debet  fundamentaliter  sive  virtualiter ,  minime 
tamen  formaliter.  Itaque  obiectum  cognitionis  intellectualis  est  essentia,  quae 
sub  consideratione  intellectus  est  universalis;  non  autem  ipsa  universalitas. 

Arg.  II  (ex  praedicatione  naturae  de  individuis).  Si  quis 
dicit :  Petrus  est  homo,  ea  est  vis  praedicationis,  ut,  quidquid  secun- 
dum  comprehensionem  in  praedicato  continetur  ut  toti  conveniens, 
id  etiam  conveniat  subiecto.  Si  igitur  homo  ex  se  universalis  est, 
etiam  Petrus  universalis  erit. 


1  SuAKEz,  Disp.  metaph.  d.  6  s.  1.  —  Postea  autem  Guilelmum  mutasse  sen- 
tentiam  refcrt  Abaelardus  ab  ipso  convictum:  „Sic  autem  istara  suam  correxit 
sententiam,  ut  deinceps  rem  eandem,  non  essentialiter,  sed  indiff crenter 
diceret.  Socrates ,  in  quantum  est  Socrates,  nullum  prorsus  indifftycns  habet, 
quod  in  alio  inveniatur :  sed  in  quantum  est  honio ,  plura  habet  indiffereutia 
(i.  e.  quibus  non  differt),  quae  in  Platone  ct  in  aliis  inveniuntur.  Nam  et  Plato 
similiter  est  homo  ut  Socrates,  quamvis  non  sit  idom  homo  ossentialiter,  qui 
est  Socratcs.  Idcm  de  animali  et  substantia.''  Voluit  igitur,  ,,nihil  esse  praeter 
individuum,  sed  et  illud  aliter  et  aliter  attentum  speciem  et  genus  et  ens  gene- 
ralissimum  esse".  V.  Cousi\,  Fragments  philosophiques.  Philosophie  acolastique 
p.  1{)2,   169,  170. 


2.   De  intellectu  et  ratione.     §  1.   De  conceptibus.  203 

Vel  sic:  Illa  vox  „h(ytno^  non  partera  physicam  essentiae  vel  naturae  si- 
gnificat,  sed  naturam  totam,  quae  in  Petro  inest.  Quidquid  autem  toti  naturae 
realiter  ex  se  convenit,  id  convenit  etiam  individuis  naturam  habentibus.  Si 
ergo  natura  subsistens  in  Petro  universalis  est,  Petrus  ipse  et  est  et  nominari 
debet  universalis;  id  quod  nemo  sanus  dixerit. 

713.  Arg.  III  (ex  repugnantia  inter  realem  einsdem  rei  uni- 
tatem  et  niultiplicitatem).  Natura  illa,  quae  universalis  esse  dici- 
tur,  aut  multiplicabilis  est,  aut  non  est.  Si  non  est,  non  est  uni- 
versalis;  nam  id  tantum  universale  est,  quod,  quum  sit  unum,  in 
multis  multiplicari  potest.  Si  est  multiplicabilis,  illud  mirabile  se- 
quitur,  eam  esse  unam  simul  et  plures,  indivisam  et  divisam.  Et 
fac,  naturam  multiplicari,  certe  hae  naturae  multiplicatae  inter  se 
difFerunt  propter  multiplicationem,  et  multae  simpliciter  singulares 
naturae  sunt,  nec  ulla  ratione  universales.  Ergo  nulla  esse  potest 
natura  universalis  existens. 

Obicies:  Natura  universalis,  quae  a  parte  rei  inest  in  Petro  et  Paulo,  est 
quidem  multiplex  numero,  sed  specie  est  una.  Resp. :  In  Petro  natura  humana 
specifica  et  numerica  non  sunt  duae  naturae,  sed  una  realiter.  Atque  ita  est  in 
unoquoque  individuo.  At  ccrte  natura  numerica  Pauli  realiter  a  natura  nu- 
merica  Petri  distinguitur.  Ergo  etiam  natura'  specifica  Petri  realiter  distingui- 
tur  a  natura  specifica  Pauli.  NuUa  igitur  ratione  inest  a  parte  rei  individuis 
natura ,  quae  una  sit.  —  Urgehis:  Petrus  et  Paulus  sunt  a  parte  rel  speciei 
unius  et  eiusdem ;  ergo  a  parte  rei  est  species  una,  ergo  una  res,  quae  univer- 
salis  sit.  Besp. :  In  Petro  et  Paulo  sunt  naturae ,  quae  propter  sui  conformi- 
tatem  intellectui  legitima  fundamenta  praebent  speciei  efficiendae.  Quamobrem 
est  species  a  parte  rei  fundamentalis,  non  autem  species  formalis.  Et  individua 
non  sunt  eiusdem  speciei,  nisi  fundamentaliter,  quatenus  naturas  habent  ita  inter 
se  similes  sive  conformes ,  ut  mens  ex  iis  speciem  unam  efficere  possit.  — 
Adhuc  urgebis:  Individua  aut  sunt  a  parte  rei  speciei  formaliter  eiusdem. 
aut  diversae.  Non  sunt  diversae.  Ergo  sunt  eiusdem.  Resp.:  Neg.  M.:  Ante 
probent  adversarii,  esse  speciem  formaiiter  a  parte  rei,  quam  istam  disiunctionem 
ponant. 

Arg.  IV  (ex  consideratione  naturae  genericae  et  specificae). 
Si  naturae  sunt  a  parte  rei  universales,  sine  dubio  non  solum 
specificae,  sed  etiam  genericae  hac  dote  praeditae  sunt.  At  quum 
genera  essentias  incompletas  significent,  in  se  ut  genera  a  parte 
rerum  sola  existere  non  possunt. 

714.  Confirmatur  (ex  absurdis  sequelis).  Si  unitas  essentiae 
actu  et  formaliter  in  ipsa  esset  rerum  natura,  cum  necessitate  ad- 
duceremur,  ut  substantiam  unam  multis  rebus  communem  esse 
putaremus.  At  id  absurdum  est.  2sam  aut  supponitur,  illam  unam 
substantiam  rebus  multis  realiter  identificatam  esse,  aut  non.  Si  est 
identificata,  in  plures  res  dissolvitur,  et  iam  una  non  est;   si  non 


204  Liber  I.  (III.)   Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

est  identificata ,  iam  non  erit  substantia  multis  communis ,  sed 
singularis. 

Vel  sic:  Si  natura  communis ,  quae  notione  universali  exprimitur,  in 
rebus  ipsis  ut  ens  actu  et  formaliter  unum  inesset,  haec  unitas  aut  com- 
peteret  naturae,  ut  consideratur  in  individuis  existens,  aut  naturae,  ut  con- 
sideratur  secundum  se  sive  secundum  attributa,  quibus  constituitur.  Atqui 
neutrum  dici  potest.  Ergo  cxtra  mentem  unitas  nulla  naturae  competit  actu 
et  formaliter.  —  Proh.  min.:  Primo  naturae  non  competit,  ut  haec  existit  in 
individuis.  Quidquid  enim  est  in  individuo,  individuatum  est.  Et  natura  cum 
unoquoque  individuo  est  unum  idemque.  Quoniam  vero  fieri  non  potest,  ut 
eorum,  quae  unum  sunt  et  idem,  unum  dividatur  aliis  non  divisis,  iam,  si  in- 
dividua  divisa  sunt,  natura  etiam  in  individuis  divisa  erit.  Neque  deinde  illa 
actualis  et  formalis  unitas  competit  naturae  secundum  se  consideratae.  Nam 
quidquid  naturae  secundum  se  consideratae  competit,  competit  omnibus,  quibus 
illa  natura  convenit;  velut  animaUtas  et  rationalitas,  quia  naturae  humanae  se- 
cundum  se  consideratae  competunt,  competunt  quoque  unicuique,  in  quo  natura 
humana  reperitur.  Si  igitur  natura  secundum  se  esset  actu  et  formaliter  una, 
unitas  ista  in  omuibus  reperiretur,  in  quibus  reperitur  natura.  Itaque  indivi- 
dua  omnia  essent  essentialiter  unum,  et  iam  Plato  et  Socrates  esset  unus  homo; 
Plato  et  asinus  unum  animal;  Plato  et  quercus  unum  vivens;  Plato  et  lapis 
una  substantia;  Plato  et  jiagitia  Neronis  unum  ens.  —  Sed  ohicies:  Natura 
humana  secundum  se  spectata  vere  una  est;  nam  natura  iwminis,  leonis,  lapidis 
sunt  naturae  tres;  ergo  natura  hominis  est  natura  una.  Resp.:  De  hac  unitate 
essentiali  non  est  orta  quaestio,  sed  de  unitate  reali  et  formali. 

Vel  aliis  verhis:  Ponunt  Ultra-realistae,  quidquid  nos  sub  uno  conceptu  co- 
gitemus,  esse  extra  nos  in  rebus  eo  modo,  quo  illud  cogitamus.  Sed  nos  omnia, 
quae  sunt,  sub  uno  conceptu  entis  cogitamus.  Si  ergo  verum  est,  quod  illi  volunt, 
omnia,  quae  sunt,  sunt  ens  realiter  unum,  et  verus  est  Monismus  Pantheistarum. 

Vel  sic:  Si  quis  Socrati  unam  realem  naturam  esse  cum  aliis  hominibus 
communem  arbitratur,  is  aut  in  Socrate  naturas  ponere  debet  duas,  alteram 
communem,  singularem  alteram;  aut  dicere  debet,  individualitatem  esse  accidens 
naturae  communis,  hinc  omnes  homines  esse  accidentia  sive  phaenomena  unius 
humanitatis,  et  quod  consequens  est,  entia  omnia  esse  phaenomena  unius  sub- 
stantiae.     Sed  neutrum  esse  posse,  res  manifesta  est. 

715.  Corollarilim.  Ergo  neque  gradus,  qui  vocantur  metaphysici, 
actu  a  parte  rei  distincti  sunt;  distinguuntur  tamen  a  meute  per 
praecisionem  obiectivam  (n.  102). 

Gradus  metaphysicos  diximus  esse  attributa  essentialia,  quibus  ens  in- 
dividuum  et  realiter  unum  constituitur;  cuiusmodi  gradus  sunt  in  Socrate: 
homo ,  ayiimal,  vivens ,  corpus,  suhstantia ;  et  praedicata  illa,  quibus  superiora 
genera  ad  inferiora  contrahuntur,  ut  corporeum,  vivens ,  sensitivum ,  rationale. 
Et  hi  quidem  gradus  metaphysici  non  sunt  distincti  a  parte  rei ,  id  quod  ex 
modo  disputatis  sponte  sequitur.  Mente  tamen  distinguuntur  per  praecisionem 
obiectivam.  Nam  horum  graduum  unus  de  alio  forraaliter  obiective  (i.  e.  a 
parte  rei  secundum  rationem  formalem)  negari  potest,  velut:  rationale  non  est 
animal,  et  contra.  Ergo  hi  gradus  inter  se  non  includunt,  ne  confuse  quidem ; 
atque  ita  inter  illos  obiective  praescindi  potest.    Sed  hac  de  re  post  accuratius. 


2.   De  intellectu  et  ratione.     §   1.   De  conceptibus.  205 

716.       TliesiS   VI^*:   Uniyersalitas  oiimis  ab  intellectu  constitnitur 
cum  fundaniento  in  re. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Sicut  in  iis,  quae  con- 
stituta  sunt  hactenus,  ita  etiam  in  hac  thesi  de  eo  agitur,  quod 
est  universale  in  essendo  et  quod  consequens  est  in  praedicando. 
Quod  definitur  expressius:  unum  aptum  ut  compluribus  insit,  et 
consequenter  de  compluribus  praedicetur,  idque  universe  et  divisim. 
Res  igitur  quattuor  ad  universalitatem  requiri  constat,  quae  sunt 
unitas,  aptitudo  essendi  in  multis  et  praedicationis  de  multis  sive 
communicabilitas,   univocatio,   divisio  sive  multiplicatio. 

Primo  igitur  unitatem  aliquam  universale  postulat,  non  quidem  numeri- 
cam  sive  individualem ,  sed  eam ,  quae  communicationi  vel  saltem  communi- 
oabilitati  supponitur;  quam  unitatem  dicere  possumus  logicam. 

Deinde  unitati  aptitudo  illa  accedit.  Actualis  enim  communicatio  in 
multis  ad  rationem  naturae  universalis  non  requiritur ,  sed  satis  est  com- 
municabilitas. 

Requiritur  autem  univocatio,  i.  e.  ut  unum  illud  de  multis  eodem 
modo  et  eodem  sensu  praedicetur;  nam  aequivoca  et  analoga  a  ratione  veri 
universalis  excluduntur. 

Ut  insit  divisim  natura  universalis  in  rebus  compluribus,  requiritur. 
Nisi  enim  natura  illa  ita  inest  in  multis,  ut  ipsa  natura  multiplicetur  et  nu- 
merari  possit,  vere  universalis  non  est.  Unde  natura  divina,  quam  ex  revela- 
tione  Christiana  unam  scimus  in  tribus  Personis  subsistere,  universalis  non  est ; 
in  Personis  enim  non  divisim  est,  sed  indivisim,  sive  inest  in  tribus  sine  uUa 
sui  multiplicatione,  ita  ut  de  tribus  in  numero  plurali  efferri  non  possit.  Hanc 
igitur  conditionem  a  philosophis  Christianis  additam  invenimus. 

Praenota  2o:  In  universali  distingui  solet  universalitatis  ma- 
teria  sive  subiectum,  quod  est  et  dicitur  universale,  et  forma, 
quae  est  ipsa  universalitas.  Ex  supra  disputatis  apertum  est,  ma- 
teriam  universalitatis  neque  nomina  esse  neque  conceptus  formales 
neque  ideas  in  se  subsistentes ,  sed  esse  essentias  sive  naturas 
rerum  finitarum  tum  substantiarum  tum  accidentium.  Certum  est 
igitur,  naturas  rerum  esse  universales  in  essendo  et  in  praedicando ; 
nam  natura  ipsa  est  una  eademque  specie  in  hac  re  et  in  illa  re, 
et  de  hac  re  et  de  illa  re  vere  praedicatur.  Nunc  videudum  est, 
unde  ipsa  forma,  quae  est  universalitas,  trahenda  sit. 

Praenota  3o:  Universalitatem  per  operationem  intellectus  con- 
stitui  dicimus.  Si  enim  res  ipsae  ex  se  non  sunt  formaliter  uni- 
versales,  nihil  aliud  relinquitur,  nisi  ut  universalitas  efficiatur  ope- 
ratione  intellectus  ^. 


*    „Quum    dicitur  universale  abstractura,    duo    intelliguntur,    scilicet    ipsa 
natura  rei  et  abstractio  seu  universalitas.     Ipsa   igitur    natura,    cui   accidit   vcl 


206  Liber  I.   (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

Conveniunt  omnes,  operationem  illam,  qua  universalitas  efficiatur,  esse  ali- 
fjuam  mentis  apprehensionem,  sed  disputant,  sitne  apprehensio  sola  abstractiva, 
an  acccdere  debeat  etiam  compapativa;  an  fortasse  sit  confusiva,  ut  universali- 
tas  constituatur.  Quam  controversiam  nos  in  thesi,  quae  de  sola  universalitatis 
constitutione  agat,  non  discernimus.  Satis  est  nobis,  tangere  apprehensionem 
abstractivam  et  praecisivam.  Qua  in  re  Aquinatem  sequimur,  qui  univeraali- 
tatem  et  abstractionem  confundere  solet. 

Praenofa  4o:  Fundamenta  in  re  esse  diximus,  quum  refuta- 
retur  Nominalismus  moderatus  (n.  700).  Id  igitur  propter  rei  veri- 
tatem  retinendum  est. 

Praenota  5o:  Hac  thesi  sententia  ut  vera  statuitur,  quae  inter 
omnem  Nominalismum  et  exaggeratum  Kealismum  est  media,  et 
Realismifs  moderatus  vocatur  (ab  aliquibus  Conceptualismus 
dicitur).     Hanc  doctrinam  proposuit  Aristoteles  ^. 


intelligi  vcl  abstrahi  vel  intentio  universalitatis ,  non  est  nisi  in  singularibus ; 
sed  hoc  ipsum,  quod  est  Intelligi  vel  Abstrahi  vel  intentio  universalitatis  est 
in  intellectu.  Et  hoc  possumus  videre  per  siraile  in  sensu.  Vistis  enim  videt 
colorem  pomi  sine  eius  odore.  Si  ergo  quaeratur,  ubi  sit  color,  qui  videtur 
sine  odore,  manifestum  est,  quod  color,  qui  videtur,  non  est  nisi  in  pomo.  Sed 
quod  sit  sine  odore  perceptus,  hoc  accidit  ei  ex  partc  visus,  in  quantum  in 
visu  est  similitudo  coloris  et  non  odoris.  Similiter  humanitas,  quae  intelligitur, 
non  est  nisi  in  hoc  vel  in  illo  homine;  sed  quod  humanitas  apprehendatur  sine 
individualibus  conditionibus,  quod  est  ,ipsam  abstrahi',  ad  quod  sequitur  in- 
tentio  universalitatis,  accidit  humanitati,  secundum  quod  peroipitur  ab  intellectu, 
in  quo  est  similitudo  naturae  species,  et  non  individualium  principiorum." 
S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  85  a.  2  ad  2. 

^  Multis  locis;  inter  alios  1.  2  de  an.  c.  5,  417  b,  23:  tj  ir^ia-zr^iJ.ri  t(I»v  v.rxd- 
6\o\j  •  TaOra  o'lv  otuTrj  tku?  iaxi  T-fj  'i^uyv,.  Cfr.  S.  Thom.  in  1.  2  de  an.  lect.  12 ; 
Summ.  theol.  I.  q.  13  a.  9;  ibid.  q.  85  a.  2;  Opusc.  de  ente  et  esscntia  c.  4. 
Alio  loco  haec  dicit  Aquinas:  „Eorum,  quae  significantur  nominibus,  invenitur 
triplex  diversitas.  Quaedam  enim  sunt,  quae  secundum  Essc  totum  completum 
sunt  extra  animam;  et  huiusmodi  sunt  entia  completa,  sicut  homo  et  lapis. 
Quaedam  autem  sunt,  quae  nihil  habent  extra  animam ,  sicut  somnia  et  imagi- 
natio  chimaerae.  Quaedam  autem  sunt,  quae  habent  fundamentum  in  re  extra 
animam;  sed  complementum  rationis  eorum  quantum  ad  id ,  quod  est  formale, 
est  per  operationem  mentis,  ut  patet  in  universali.  Humanitas  enim  est  ali- 
quid  in  re,  non  tamcn  ibi  habet  rationcm  universalis,  quum  non  sit  cxtra  ani- 
mam  aliqua  humanitas  multis  communis;  sed  secundum  quod  accipitur  in  in- 
tellcctu,  adiungitur  ci  per  operationem  intellectus  intentio,  secundum  quam 
dicitur  specics :  et  similiter  cst  de  tempore,  quod  habet  fundamentum  in  motu, 
scilicet  prius  et  posterius  ipsius  motus;  sed  quantum  ad  id,  quod  est  formale 
in  tempore,  scilicet  numcratio,  completur  per  operationem  intellectus  numerantis. 
Similiter  dico  dc  veritatc,  quod  habet  fundamentum  in  rc ;  sed  ratio  oius  com- 
pletur  per  actionem  intellectus,  quando  scilicet  apprehenditur  eo  modo,  quo  est." 
1  dist.  19  a.  5  a.   1. 


2.  De  intellectu  et  ratione.     §   1.    De  conceptibus.  207 

717.  Argumentuill    (ex    natura    obiecti    et    intellectus    liumani). 

Ut  universale  constituatur,  duo  imprimis  necessaria  sunt,  primo 
ut  id,  quod  universale  dicitur,  sit  quodammodo  unum,  deinde  ut 
lioc  uuum  in  corapluribus  individuis  realiter  multiplicari  possit  sive 
ut  sit  compluribus  communicabile.  Duo  haec  hoc  loco  efferimus, 
quia  tota  huc  redit  quaestio  de  universalium  realitate,  quomodo 
secundum  vcritatem  dici  possit  aliqua  natura  esse  una  in  se  et 
multis  communicabilis.  Atqui  haec  duo :  unitas  et  communi- 
cabilitas,  quae  a  parte  rei  ante  intellectus  operationem  rebus 
uon  conveniunt,  tamen  conveniunt  iisdem,  ut  operationi  intellectus 
abstractivae  et  praecisivae  subsunt;  neque  tamen  id  sine  funda- 
mento,  quod  est  in  rebus.  Ergo  universale  per  intellectus  opera- 
tionem  constituitur  cum  fundamento  in  re. 

Proh.  mi?i.  per  partes:  lo  Intellectus  operatione  abstractiva  et 
praecisiva  fit,  ut  naturis  conveniat  unitas  et  communicabiHtas. 
Quamquam  enim  in  individuis  inter  naturam  eiusque  singularitatem 
sive  individualitatem  non  est  distinctio  realis,  quoniam  tamen 
determinatus  ille  existendi  modus,  qui  singularium  sive  individuo- 
rum  proprius  est,  non  est  de  ratione  ipsius  naturae  per  se  specta- 
tae,  fundamentum  adest  ad  distinctionem  rationis  inter  naturam 
eiusque  singularitatem ,  ita  ut  in  definitione  conceptuve  naturae 
nuUo  modo  lateat  singularitas  neque  in  definitione  conceptuve 
singularitatis  lateat  natura.  Intellectus  ergo  naturam  ab  illo  de- 
terminato  modo,  haecceitate  videhcet,  obiective  abstrahere  et  prae- 
cidere,  eamque  sine  conditionibus  individuantibus  percipere  potest. 
Et  natura  ita  obiective  abstracta  et  praecisa  iam  formaliter  est 
universahs.  Nam  novum  quendam  in  statu  logico  existendi  modum 
accipit,  qui  est  modus  separationis  ab  haecceitate,  secundum  quem 
existendi  modum  ita  est  positive  una  sive  in  se  indivisa,  ut  nihilo 
secius  sit  compluribus  communicabilis  et  in  his  reaUter  multiphca- 
bilis,  utpote  ab  omnibus  conditionibus  individuantibus  exuta  et 
hinc  ab  omni  singularitatis  unitate  libera. 

2o  Fundatur  haec  universalitas  proxime  in  similitudine  reali 
quoad  naturam.  Atque  ita  fundamentum  sunt  individua  ipsa  rea- 
liter  in  se  quoad  essentiam  conformia,  quae  quum  apprehendit  in- 
tellectus  cognitione  praecisiva,  essentias  singulorum  apprehensas 
et  inter  se  comparatas  unico  exprimit  conceptu;  quia  in  unum  re- 
vera  conceptum  sic  abstractae  ex  se  coadunantur.  Fundamentum 
autem  ultimum  et  remotum  universalitatis  ex  una  parte  est  rerum 
creatarum  contingentia  vel  natura  finita,  quatenus  ea  in  formali 
suo  conceptu  rationem   individuationis    et   existentiae   actualis  non 


208  Liber  I.  (III.)   Logica  critica.     II.  De  motivis  certitudinis. 

includit.  Ex  altera  parte  est  intellectus  divinus,  quatenus  exhibet 
rerum  creandarum  ideas,  secundum  quas  multae  res  inter  se  quoad 
naturam  conformes  produci  possunt. 

Sed  ohicies:  Abstractione  illa,  quae  in  argumento  proponitur,  universalitas 
effici  non  potest.  Nam  intellectua  ab  inferioribus  aut  abstrahit  naturas  aut  na- 
turam;  non  naturam,  nisi  ponere  quis  velit,  naturam  iam  unam  fuisse  a  parte 
rerum;  ergo  abstrahet  naturas ,  et  iam  natura  post  abstractionem  manet  multi- 
plex.  Resp.:  Intellectus  abstrahendo  efficit,  ut  n%tura,  quae  ante  erat  multiplex 
in  singularibus,  iam  una  sit  in  mente.  Neque  errat  intellectus  concipiendo  na- 
turam,  non  cogitando  de  eius  singularitatibus. 

718.  Scholia.  Schol.  1.  Quum  quaestio  oritur,  per  quem  ap- 
prehensionis  actum  universalitas  efficiatur,  triplicis  apprehensionis 
mentionem  facere  solent:  abstractivae,  comparativae,  confusivae. 

Apprehensio  abstractiva  ea  est,  ut  vidimus,  qua  obiectum  concipitur,  non 
concepto  alio ,  quocum  coniunctum  est.  Apprehensio  comparativa  est  ea ,  qua 
obiectum  aliquod  cum  alio  confertur.  Apprehensio  confusiva  est,  qua  multa 
singularia  ita  confuse  concipiuntur,  ut  videatur  unum  quid  concipi.  Conceptum 
universalem  sola  confusione  vel  aggregatione  effici,  inter  alios  docuit  Petrus 
Gassendi  \ 

Ad  universale  directum  constituendum  praeter  apprehensionem  confusi- 
vam  omnino  requiritur  abstractio  (n.  99).  Neque  tamen  ad  id  per  se  necessaria 
est  comparatio ,  licet  haec  ad  illud  occasionem  praebere  soleat.  Ad  universale 
autem  reflexum  praeter  abstractionem  requiritur  comparatio,  non  quidem,  ut 
universale  constituatnr  in  universalitate ,  quae  simul  est  praedicabilitas  in  actu 
primo,  sed  ut  haec  praedicabilitas  ponatur  in  actu  secundo ,  atque  ita  ad  prae- 
dicationem  actualem  expedia{ur  ^. 

Schol.  2.  In  universali  logico  (n.  239),  quatenus  id  per  modum 
rei  concretae  exprimitur  (velut  homoj^  duo  attendi  possunt:  forma 
(humanitas)  et  subiectum  (hahens  humanitate^n).  Quod  formam 
attinet ,  illud  a  singularibus  omnino  abstractum  esse ,  nemo  non 
videt.     Numquid  etiam   quoad  subiectum    omnino    abstractum  est? 

Qui  negant,  hoc  modo  philosophantur:  Quum  concretum  hoc  distincte 
quidem  formam,  sed  confuse  etiam  subiecta  significet,  subiecta  autem,  quae 
formas  habent,  singularia  sint,  concretum  nullum  a  singularibus  omnino  abs- 
trahi  potest.  Ad  universale  Igitur  logicum  spectato  subiecto,  quod  in  eo  con- 
fusc  exprimitur  post  abstractionem ,  requiritur  apprehensio ,  quam  confusi 
vam  vocari  diximus.  Itaque  universalitas  pura  in  iis  tantum  habetur,  quae 
per  modum  essentiae  sive  naturae  abstractae  exprimuntur.  In  iis  autem ,  quae 
per  modum  rei  concretae  significantur,  secundario  aliquid  singularitatis  con- 
fuse  conceptac  admisceri  videtur.  —  Qui  contra  affirmant,  hi  concretum 
non   solum   formam ,    sed  etiam    subiectum    respicere    concedunt;    negant  autem 


*  Instit.  log.  p.  1  can.  4. 

2  Id   hoc   loco    brcvitcr  indicamus  claritatis    gratia ;    probc  gnari ,    hac    de 
re  disputandum  essc  enucleatius  in  libro  liuius  logicae  altero. 


2.   De  intellectu  et  ratione.     §   1.   De  conceptibus.  209 

subiecta  necessario  ut  singularia  concipienda  esse.  Hi  igitur  tenent,  a  con- 
cipiente  subiectum  etiam  subiecti  singularitatem  per  abstractionem  omnino 
omitti  posse. 

719.  Schol.  3.  Triplex  est  alicuius  naturae  sive  essentiae  con- 
sideratio  ^  Primo  enim  considerari  potest  secundum  Esse,  quod 
habet  in  individuis,  sive  in  statu  concretionis  ad  individua.  Deinde 
secundum  Esse  intelligibile  sive  in  statu  praecisionis  ab  omnibus 
principiis  individuantibus.  Tertio  secundum  Esse  absolute  specta- 
tum,  sive  ut  ab  utroque  statu,  concretionis  et  praecisionis,  abs- 
trahit  et  naturam  tantum  relate  ad  ea  considerat,  quae  ipsi  in 
se  et  per  se  conveniunt. 

Homini  in  statu  concretionis  considerato  accidit,  ut  sit  individualis,  aegrotus, 
cloctus,  Africanns,  alia.  In  statu  praecisionis  hotnini  convenit  esse  unum  actu  et 
multos  potentia,  esse  speciem,  praedicatum,  alia.  Homint  autem  absolute  spectato 
tantum  attributa  essentialia  et  propria  conveniunt.  Haec  autem  attributa,  quae 
naturae  in  statu  absoluto  consideratae  conveniunt,  eadem  omnia  necesse  est 
conveniant  eidem  etiam  in  statu  concretionis  et  abstractionis. 

Natura  igitur  absolute  spectata  positive  est  neque  singularis,  neque  uni- 
versalis ;  et  ab  omnibus  attributis  abstrahit ,  quae  ex  duplici  illo  statu  pro- 
veniunt.  Unde  consequens  est,  ut  natura  absolute  spectata  ad  singularitatem 
et  universalitatem  indifferens  sit  ^. 

Ad  statum  concretionis  quod  attinet,  observare  per  transennam  liceat, 
hunc  in  ordine  duplici  reperiri  posse:  existentiae  actualis  sive  physicae,  et 
possibilitatis,  qui  est  ordo  metaphysicus  possibilitatis  proximae.  Nam  sicut, 
quae  actu  existunt,  sunt  individualia,  ita  etiam,  quae  possibilia  considerantur 
in  potentia  ad  existendum  proxima. 

Schol.  4.  De  praedicatione  ipsa  non  est  supervacaneum  ob- 
servare,  in  ipso  actu  praedicationis  (velut  quum  dico :  Socrates  est 
homo),  praedicari  formaliter  solummodo  naturam  absolute  specta- 
tam  (n.  284). 

Non  igitur  praedicatur  universale  secundum  universalitatem  acceptum ;  sic 
enim  univcrsali  per  modum  rei  concretae  significato  praefigi  semper  potest  par- 
ticula  „omnis",  et  ea  potestate  esset  propositio,  qua  Socratem  esse  omnem  ho- 
minem  quis  diceret;  id  quod  falsum  est.  Neque  natura  ut  singularis  prae- 
dicatur.  Praedicationis  enim  ea  est  ratio  formalis,  ut  subiecto  (Socrati) 
inesse   praedicata    essentialia    naturae   (humanitatis)  affirmetur,    hinc   subiectum 


1  Cfr.  S.  Thom.,  Opusc.  30  de  ente  et  essentia  c.  4. 

2  Cfr.  RiPA,  Comment.  q.  3  a.  7.  Haec  natura  absolute  spectata  ea  est, 
quae  ex  dicendi  modo  communiore  vocatur  universale  directum  („universale", 
quia  non  est  singulare;  „directum",  quia  ad  eam  concipiendam  nulla  reflexione 
opus  est);  antiquiores  eam  potius  vocabant  univcrsale  metaphysicum  (quia 
ciua  consideratio  ad  metaphysicum  pertinet).  Subtilius  certe  dicunt,  qui,  ut 
S.  TiioMAS,  ab  hoc  loquendi  modo  abstinent.  Nam  universalitas  non  convenit 
naturae  specificae  nisi  negative. 

Pesch,    Logica     II.  1-1 


210  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II,    De  motivis  certitudinis. 

sub  universali  praedicato  esse ,  neque  tamen  explicite  exprimatur ,  ea  in  statu 
concretionis  esse  (quod  si  quis  exprimere  velit,  is  Socratem  esse  hunc  hO' 
minem  dicet).  Neque  natura  illa  absolute  spectata  ad  singularem  contra- 
hitur,  nisi  materialiter,  quatenus  subiectum  singulare  est.  et  praedicatum 
materialiter  semper  idem  dicit,  atque  subicctum.  Et  quamvis  in  praedicato 
concretum  in  recto  significetur,  et  natura  sive  forma  in  obliquo  tantum  (velut 
„homo",  quod  idem  est  atque  „hahens  humanitatem") ,  tamen  manet,  quod  dixi- 
mus,  per  se  naturam  ipsam  explicite  praedicari,  et  concretum  vel  naturam  sin- 
gularem  („hoc  individuum  habens  humanitatem'')  implicite  tantum  \  Itaque 
praedicatur  de  subiecto  natura,  quae  a  parte  rei  singularis  est,  et  in  intellectu 
universalis  est;  non  tamen  praedicatur  reduplicative  (i.  e.  ut  singularis  aut  ut 
universalis) ,  sed  specificative,  sive  quae  diverso  modo  est  et  singularis  et  uni- 
versalis,  praecidendo  ab  universalitate  et  a  singularitate. 

720.  Schol.  5.  Quum  „unum"  generatim  sit  illud,  quod  est 
indivisum  in  se  et  divisum  a  quolibet  alio:  sicut  triplex  est  ali- 
cuius  naturae  consideratio ,  ita  etiam  u  n  i  t  a  s  naturae  triplex 
distinguitur. 

Prima  est  unitas  individualis  (numerica,  physica,  realis) ,  quae  na- 
turae  in  statu  concretionis  convenit,  et  multiplicationem  sive  multiplicabilitatem 
illius  naturae  unius  positive  excludit.  Altera  est  unitas  universalis  vel 
logica  (generica  aut  specifica) ,  quae  naturae  in  statu  praecisionis  convenit  et 
multiplicationem  sive  multiplicabilitatem  illius  naturae  unius  positive  includit. 
Ex  quo  perspicuum  est,  unitatem  individualem  et  universalem  inter  se  esse 
oppositas  atque  inter  se  excludere,  ut  multiplicabile  et  non  multiplicabile. 
Tertia  est  unitas  essentialis  sive  formalis,  quae  naturae  absolute  con- 
sideratae  convenit,  sive  naturae  non  in  aliquo  statu  acceptae,  sed  secundum 
propriam  suam  rationem,  qua  est  talis  natura  et  non  alia.  Quae  unitas  essen- 
tiae  propria  est,  et  quia  cum  natura  sive  essentia  necessario  est  coniuncta.  es- 
sentiam  in  omnem  statum  sequitur.     Sicut  porro    ipsa  essentia    sive  natura  ab- 


*  „Sciendum  est,  quod  in  qualibet  propositione  affirmativa  vera  oportet, 
quod  praedicatum  et  subiectum  significent  idem  secundum  rem  aliquo  modo  et 
diversum  secundum  rationem.  Et  hoc  patet  tam  in  propositionibus,  quae  sunt 
de  praedicato  accidentali,  quam  in  illis,  quae  sunt  de  praedicato  substantiali. 
Manifestum  est  enim,  quod  homo  et  alhus  sunt  idem  subiecto  et  difPerunt  ra- 
tione,  alia  enim  est  ratio  hominis  et  alia  ratio  albi.  Et  similiter,  quum  dico  : 
Homo  est  animal ;  illud  enim  ipsum,  quod  est  homo,  vere  animal  est;  in  endem 
autem  supposito  est  et  natura  sensibilis,  a  qua  dicitur  animal ,  ot  rationalis,  a 
qua  dicitur  homo.  Unde  et  hic  etiam  praedicatum  et  subiectum  sunt  idem  eup- 
posito,  sed  diversa  sunt  ratione."  Quinimmo  in  propositionibus,  ,4n  quibus 
idem  praedicatur  de  seipso ,  hoc  aliquo  modo  invenitur,  in  quantum  intellectus 
id,  quod  ponit  ex  parte  subiecti,  trahit  ad  partem  suppositi;  quod  vero  ponit 
ex  parte  praedicati,  trahit  ad  naturam  formae  in  supposito  existentis,  secundum 
quod  dicitur,  quod  praedicata  tenentur  formaliter,  et  subiecta  materialiter.  Huic 
vero  diversitati,  quae  est  secundum  rationem,  respondet  pluralitas  praedicati  et 
subiecti;  identitatem  vero  rei  significat  intellectus  per  ipsam  compositionem.*' 
S.  TuoM.,  Summ.  theol.  I.  q.   13  a.  12. 


2.   De  intellectu  et  ratione.     §   1.    De  conceptibua.  211 

solute  spectata  ad  statum  utrumque,  imiversalitatis  et  singularitatis,  est  indif- 
ferens,  ita  etiam  haec  unitas  ad  unitates  alias,  universalem  et  individualem,  in- 
differens  est.  Ex  qua  indifferentia  efficitur,  ut  non  sit  unitas  positiva,  sicut 
est  unitas  individualis  et  univcrsalis,  sed  negativa  tantum. 

721.  Corollaria.  Co^-oll.  1,  Ergo  duplici  ratione  intellectus  con- 
ceptus  universales  acquirere  potest,  quarum  prior  est  sita  in  mul- 
torum  cognitione  praecisiva  individuorum  similium ,  quae  via  est 
maxime  in  consuetudine  posita;  altera  est  sita  in  unius  cogni- 
tione  individui,  quum  intellectus  advertit  alia  Imic  similia  existere 
posse  ^ 

Coroll.  2.  Tria  universalia  distingui  possunt :  universale  fun- 
damentale,  quod  in  naturis  individuis  similibus  repertum  est, 
et  universale  formale,  quod  obiective  in  mente  existit,  et  duplex 
est:  uuiversale  formale  directum,  quae  est  ipsa  natura  ab  indi- 
vidualitate  praecisa;  et  universale  formale  reflexum,  in  quo  ad 
universale  directum  additur  cognitio  reflexa  imiversalitatis. 

Coroll.  3.  Ipsum  igitur  universale  partim  ex  rebus  exsurgit, 
partim  ab  intellectu. 

Res  quum  naturam  suam  sivc  essentiam  exhibent,  quam  sub  lumine  in- 
tellectus  divini  acceperunt,  intellectui  humano  materiam  offerunt  sive  id,  quod 
•universale  denominatur.  Intellectus  autem  formam  universalitatis  tribuit  sive 
modum,  quo  universale  formaliter  est  universale.  Forma  igitur,  quae  rem 
"universalem  denominat,  est  extra  rem;  sed  ipsa  res  apta  est,  ut  ad  eius  prae- 
sentiara  oriatur  forma  in  intellectu  humano  sub  huius  lumine,  quia  res  effecta 
est  ex  directione  intellectus  divini. 

Quae  quum  ita  sint,  patet,  universalium  idearum  obiectum  reale  esse 
spectata  materia,  non  vero  forma.  Universale  enim  directum  ex  ratione  speci- 
fica  vel  generica  revera  inest  in  individuis  multis,  et  inest  totum  in  unoquoque. 
At  non  eo  modo  inest,  quo  in  mente  repraesentatur ;  in  mente  repraesentatur 
ut  aliquid  a  notis  individuantibus  abstractum  et  ut  commune  multis;  in  rcbus 
vero  essentia  uniuscuiusque  individui  re  non  distinguitur  a  principiis  indivi- 
duantibus,  neque  una  natura  re  multis  communis  est.  Sed  natura  ab  individuis 
intellectu  agente  abstrahitur,  et  in  hoc  statu  abstractionis  communitatem  ac- 
quirit,  quae  non  est  realis,  sed  logica. 

Coroll.  4.  Ergo  diversitas,  quae  est  inter  universale  in  ordine 
reali  et  in  ordine  ideali  sive  logico,  sic  describi  potest,  ut  univer- 
sale  in  ordine  reali  sit  multa  in  actu,  unum  in  potentia,  in  ordine 
autem  ideali  sit  unum  in  actu,  multa  in  potentia. 

*  Per  se  satis  est  experientia  una,  ut  formetur  cognitio  universalis.  Dicit 
Lotze:  „Wer  auch  nur  einmal  Roth,  nur  cinmal  Orange  und  einmal  Blau  ge- 
sehen  hatte,  wiirde  keine  Wiederholungsfalle  nothig  haben,  um  die  Satze  mit 
der  Gcwissheit  ihrer  allgemeinen  Geltung  auszusprechen :  Orange  sei  verschieden 
von  Rothj  aber  ihm  ahnlich,  und  zwar  iihnlicher  als  Blau."  Gesch.  der  Philos.  §  18. 

14* 


212  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

722.  Coroll.  5.  Ergo  universale  directum  quoad  naturam,  sive 
quoad  id,  quod  concipitur,  in  ipsis  rebus  existit.  Nam  id,  quod  idea 
universali  concipitur,  vere  de  rebus  extra  nos  existentibus  prae- 
dicatur  propter  identitatem,  non  solummodo  propter  similitudinem ; 
id  autem,  quod  in  rebus  non  inest,  non  potest  de  rebus  propter 
identitatem  praedicari.  Non  autem  existit  in  rebus  quoad  statum 
sive  quoad  modum,  quo  concipitur;  concipitur  enim  omissa  (i.  e. 
npn  concepta)  individuatione;  non  autem  ita  existit. 

In  quo  negotio  falsitas  nullum  locum  habet,  sicut  non  falso  apprehendit 
is,  qui  vitrum  caeruleum  quadratum  videns  apprehendit  solum  vitrum,  omittens 
colorem  caeruleum  et  figuram  quadratam.  Ad  veritatem  enim  cognitionis  sati» 
est-et  requiritur,  ut  conformitas  sit  inter  intellectum  et  rem  quoad  id,  quod 
concipitur,  etiamsi  non  omnia  concipiuntur,  quae  in  obiecto  insunt.  Et  cognitio 
potest  esse  vera  et  tamen  inadaequata  sive  negativc  difFormis. 

E  contrario  universale  reflexum  sive  logicum  etiam  quoad 
id,  quod  cognoscitur,  forraaliter  existit  tantum  obiective  in  intellectu. 

Quod  quo  facilius  intelligatur ,  prae  oculis  habendum  est,  universale  re- 
flexum  includere  universale  directum,  huicque  addere  aptitudinem,  ut  insit  in 
multis  et  multorum  essentiam  repraesentet.  Haec  aptitudo  non  ponitur  in  con- 
ceptu  ab  intellectu,  sed  reperitur  in  ipso.  Ipse  enim  conceptus  essentiam  ali- 
quam  repraesentans  iam  ex  se  est  aptus,  qui  essentiam  multorum  repraesentet, 
et  praecisione  vel  abstractione  iam  illud  obtentum  est,  quod  est  aptum  inesse 
in  multis.  Ut  autem  mens  cognoscat  etiam,  conceptum  illum  exhibere  aliquid 
unum ,  quod  reperiri  possit  in  multis ,  reflexione  supra  conceptum  essentiae 
redire  debet  hancque  cum  multis  comparare.  Quapropter  notio  huius  univer- 
salis  actu  habetur  per  reflexionem,  sive  quod  idem  est:  hoc  universale  cogni- 
tum  in  intellectu  reflectente  existit.  —  Quamvis  igitur  universale  reflexum  fun- 
damenta  in  ipsis  rebus  vel  in  reali  rerum  intcr  se  similitudine  habeat,  tamen 
naturam  qua  universalem  sive  ut  praedicabilem  significat.  Haec  autem  extra 
mentcm  existit  nuUibi.  Quae  quum  ita  sint,  ipsa  universalitas  non  reale  quid- 
piam  est,  scd  est  accidens  rationis,  quod  ad  statum  ipsius  rei  cognitae  pertinet, 
quam  eo  acquirit,  quod  cognoscitur  cum  praecisione  quadam  et  aptitudine,  qua 
ad  multa  referri  possit. 

Coroll.  6.  Ergo  universale  reflexum ,  quatenus  per  modum 
entis  actualis  in  natura  existentis  cogitatur  et  adhibetur,  recte  dici 
potest  esse  ens  rationis  cum  fundamento  in  re.  Ipsa  uni- 
versalitas  formaliter  (non  fundamentaliter)  considerata  recte  dicitur 
esse  ens  rationis  sive  relatio  rationis. 

Coroll.  7.  Etsi  ergo  conceptus  universalis  reflexi  est  conceptus 
eiusdem  essentiae,  quae  in  universali  directo  exhibetur,  est  tamoQ 
conceptus  numero  distiuctus  ab  illo ;  quia  est  alter  actus  mentis, 
actus  refloxionis  sivc  intentionis  secundae. 

Coroll.  8.  Praedicabilitatem  ipsam  quod  attinet,  ea  quoad  uni- 
versale  directum  proprietas  dici  potest,  quoad  autem  universale 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §  1.   De  conceptibus.  213 

reflexum  nota  essentialis.  Nam  universale  directum  tantum 
per  potentiam  remotam  praedicabile  est;  universale  autem  reflexum 
per  potentiam  proximam  vel  potius  minus  remotam. 

723.  Respondenda  ad  rationes  adversarias  supra  (n.  695)  positas.  (Ad  1.)  Falso 
ponunt  Nominalistae,  unamquamque  rem  individuam  a  qualibet  alia  penitus 
diversam  esse.  Nam  conformitate  etiam  res  coniunguntur  secundum  rationes 
specificas,  genericas,  alias,  qua  universale  constituitur,  quod  fundamentale  dixi- 
mus.  Unde  universale  in  rebus  est,  non  quidem  secundum  formam  ipsam  uni- 
versalitatis,  tamen  secundum  materiam  ^. 

(Ad  2.)  Ad  constituendum  universale  directum  considerationem  individui 
iinius  sufficere  posse  diximus.  Si  enim  huius  natura  oraissa  singularitatis  nota 
concipitur,  ea  ab  oranibus  iara  singularibus  abstracta  est.  Haec  natura  in  illo 
individuo  reali  identificata  est  tali  singulari:  at  in  mente  nihil  habet,  quo  ad 
unum  potius  individuum  determinetur,  quara  ad  aliud,  sicque  est  indifferens  ad 
omnia ,  estque  apta,  quae  insit  in  multis  et  usque  pluribus.  Quando  autem 
iiniversale  directum  obtentum  est,  id  iam  suae  speciei  individua  repraesentare 
potest;  ubi  primum  eius  ordo  ad  individua  cognitus  est,  siniul  eius  ordo  ad 
omnia  cogaoscitur,  quae  eandem  speciem  singulatim  habere  possunt. 

(Ad  3.)  Universale  est  unum  idemque  in  raultis  unitate  et  identitate 
logica,  non  autera  unitate  et  identitate  reali.  Et  est  coraraune  secundum  mentis 
conceptum;  si  esset  commune  ctiam  realiter,  non  universale  esset,  sed  singu- 
lare;  quemadraodura  ex  revelatione  divina  sciraus,  naturara  divinam  singularera 
€sse,  quae  est  una  eaderaque  natura  realiter  coraraunis  tribus,  at  non  est  in 
tribus  naturis  individuis,  quod  esse  non  potest;   sed  in  tribus  Personis. 

(Ad  4.)  Quaravis  universale  in  re  esse  nequeat,  in  conceptu  tamen  esse 
potest.  Fieri  quidem  non  potest  in  ordine  ideali ,  ut  tanquam  positum  in  or- 
dine  reali  id  concipiatur,  quod  in  ordine  reali  esse  non  potest.  Facile  taraen 
fit,  ut  res  in  ordine  ideali  eo  raodo  concipiantur ,  quo  in  ordine  reali  esse 
non  possunt. 

Quod  autera  dicunt,  conceptura  universalera  exhibere  raultarura  rerum  sin- 
gularium  congeriem,  minirae  id  experientiae  et  veritati  est  consentaneum.  Eius- 
modi  congeriei  in  lecto  vocabulo  exemplura  habes,  in  quo  quidera  multis  sin- 
gulis  litteris  raultae  singulares  perceptiones  respondent,  si  mentis  attentio  figitur 
in  ipsas  litteras,  ut  sunt  vocabuli  raateria;  sin  mens  attendit  significationem 
totius  vocabuli,  ad  quam  efficiendam  singulae  litterae  ordinatae  sunt,  adest  per- 
ceptio  unica,  quae  tamen  ut  una  in  singulis  litteris  non  inest,  neque  apta  est, 
ut  de  singulis  separatim  litteris  praedicari  possit;  hinc  a  conceptu,  qui  univer- 
salis  dici  solet,  omnino  diversa  est.  —  At,  inquies,  saepissime  accidit,  ut  con- 
ceptus,  qui  videtur  esse  unus,  sola  apprehensione  confusiva  multorum  consti- 
tuatur,  qui  igitur  vere  unus  non  est.  Cuiusmodi  est  conceptus:  pater ,  rex. 
Quomodo  enim  fieri  possit,  ut  quis  patrem  cogitet  sine  filiis  vel  regem  sine 
subditis?  Pariter  ergo  quum  hominem  in  communi  concipio,  apprehensione 
confusiva  multos  singulares  homines  concipio.  Resp.:  Obiectum  termini  patris 
vel  regis  vere  unum  est,  quamvis  de  conceptibus  relativis  agatur,  in  quibus 
termini   aliqua   ratione    connotentur.     Quod  (tiam    in    conceptu :    „homo  in  com- 


1  Cfr.  P.  FoNSECA,  L.  5  metaph.  c.  28  q.  2. 


214  Liher  I.  (III.)   Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

muni'*  locum  habet,    qui  unus  in  se  manet,    etiamsi  quia  eum   ad  homines  sin- 
gulares  referre  velit. 

Et   ea    diversitas    intcr    conceptum    collectivum   et   universalem    reperitur 
qua  maior  esse  vix  potest.     Collectio,  ut  supra  iam  monuimus,  a  multis  incipit 
et  ad  unum  terminatur;    universale  ab  uno  incipit    et  terminatur    ad  multa.     In 
notione  universali  unitas  est  eo  modo  principium  multitudinis,    quo    in   notione 
collectiva  multitudo  est  principium  unitatis. 

(Ad  5.)  Duhium  non  est,  quin  res  omnes,  quae  realiter  existunt,  for- 
maliter  sint  singulares,  quae,  quamdiu  retinetur  singularitas ,  universalihus  op- 
positae  sunt,  nec  ullum  qua  singulares  conceptui  universali  fundamentum  prae- 
here  possunt.  Quid  autem,  si  individualitas  ab  abstrahente  intellectu  negligitur? 
Tum  nihil  iam  impedit,  quominus  natura,  quae  in  re  singulari  inest,  cnnceptui 
universali  ut  fundamentum  suhiei  possit.  Neque  dici  potest,  notionem  univer- 
salem  nihil  esse  aliud,  quam  notionem  rei  singularis,  ut  abstractae  ab  existentia 
actuali  et  in  statu  possihilitatis  conceptae,  quatenus  ea  sit  typus  omnium  alia- 
rum  rerum  simillum.  Nam  notio  universalis  non  ah  existentia  actuali  ahstrahit, 
sed  a  singuLaritate  (n.  235,  Scliol.  4). 

Neque  audiendus  est  Biehl,  qui  conceptus  nominibus  expressos  dicit  pro 
rehus  ipsis  supponere  ideo ,  quod  sint  signa  rerum  naturalia.  Fatentur  enira 
ipsi  Nominalistae,  conceptus  a  se  haheri  non  ut  signa  formalia,  i.  e.  signa 
quibus  intelligamus  res,  sed  signa  ohiectiva,  i.  e.  id,  quod  intelligamus.  Id 
si  verum  esset,  iam  non  ipsas  res,  sed  rerum  signa  perciperemus,  quae  essent 
in  anima  nostra  *. 

724.  (Ad  6.)  Anima  intellectu  non  universalia  cognoscit,  quae  a  rebus  ma- 
terialihus  et  mutahilihus  separata  sint,  sed  has  ipsas  res  cognoscit  immateriali, 
universali,  necessaria  cognitione.  „Primi  philosoj)hi  .  .  .,  quia  videhant,  omnia 
corpora  mohilia  esse  .  ,  .,  existiraaverunt,  quod  nulla  certitudo  de  rerum  veri- 
tate  haheri  posset  a  nohis.  Quod  enim  est  in  continuo  fluxu,  per  certitudinem 
apprehendi  non  potest,  quia  prius  lahitur,  quam  mente  diiudicatur,  sicut  Hera- 
CLiTDs  dixit,  quod  ,non  est  possihile  aquara  fluvii  currentis  bis  taugere'.  His 
autem  superveniens  Plato,  ut  posset  salvare,  certam  cognitionem  veritatis  a 
nohis  per  intellectum  haheri,  posuit  praeter  ista  corporalia  aliud  genus  entium 
a  materia  et  motu  separatum,  quod  nominat  species  sive  ideas;  per  quarum 
participationeni  unumquodque  istorum  singularium  et  sensihilium  dicitur  vel 
homo,  vel  equus ,  vel  aliquid  huiusmodi.  Sic  ergo  dicehat,  scientias  et  defini- 
tiones,  et  quidquid  ad  actum  intellectus  pertinet,  non  referri  ad  corpora  ista 
sensihilia,  sed  ad  illa  immaterialia  et  separata,  ut  sic  aniraa  non  intelligat  ista 
corporalia,  sed  intelligat  horura  corporalium  species  separatas.  Sed  hoc  dupli- 
citer  apparet  falsum:  primo  quidem,  quia,  quum  illae  species  sint  immateriales 
et  immohiles,  excluderetur  a  scientiis  cognitio  motus  et  materiae,  quod  est  pro- 
prium  scie.ntiae  naturalis,  et  deraonstratio  per  causas  moventes  et  materiales. 
Secundo,  quia  derisihile  videtur,  ut,  dum  eorum,  quae  nohis  sunt  manifesta, 
notitiam  quaerimus,  illa  entia  in  medium  afferaraus,  quae  non  possunt  esse 
eorum  suhstantiae,  (|uura  ah  eis  differant  secundum  Esse;  et  sic,  illis  substantiis 
separatis  cognitis,  non  propter  hoc  de  istis  sensihilihus  iudicare  possemus.    Vi- 


*  Cfr.  S.  TnoM.,  Summ.  tlieol.  I.  q.  85  a.  2. 


2.   De  intellectu  et  ratione.     §  1.    De  conceptibus.  215 

detur  autem  in  hoc  Plato  deviare  a  veritate,  quia,  (juum  aestimaret,  omnem 
cognitionem  per  modum  alicuius  similitudinis  esse,  credidit,  quod  forma  cogniti 
ex  necessitate  sit  in  cognoscente  eo  modo,  quo  est  in  cognito.  Consideravit 
autem,  quod  forma  rei  intellectae  est  in  intellectu  universaliter  et  immateria- 
iiter  et  immohiliter,  quod  ex  ipsa  operatione  intell^us  apparet,  qui  intelligit 
universaliter  et  per  modum  necessitatis  cuiusdam.  Modus  enim  actionis  est 
secundum  modum  formae  agentis.  Et  ideo  existimavit,  quod  oporteret,  res  in- 
tellectas  hoc  modo  in  seipsis  subsistere,  scilicet  immaterialiter  et  immobiliter. 
Hoc  autem  necessarium  non  est,  quia  etiam  in  ipsis  sensibilibus  videmus^  quod 
.  .  .  forma  alio  modo  est  in  re,  quae  est  extra  animam,  et  alio  modo  in  sensu, 
qui  suscipit  formas  sensibilium  absque  materia,  sicut  colorem  auri  absque  auro. 
Et  similiter  intellectus  species  corporum ,  quae  sunt  materiales  et  mobiles ,  re- 
cipit  immaterialiter  et  immobiliter  secundum  modum  suumj  nam  receptum  est 
in  recipiente  per  modum  recipientis."  ^ 

At  contra  obicies:  Ex  simili  simile  facile  cognoscitur,  sed  typos  illos 
rerum  harum  simillimos  esse  supponitur.  Ergo  ex  typis  separatis  hae  res  facil- 
lime  cognoscuntur.  Resp.:  Hae  res  nobis  propinquiores  sunt  illis  typisj  unde 
potius  ex  his  ad  illos  concluderemus.  Et  unde  sciremus ,  inter  illos  typos  et 
has  res  esse  similitudinem?  Neque  ex  typis  separatis  adduci  possemus,  ut 
cognosceremus  has  res  in  seipsis.  Tandem  typi  illi  esse  non  possunt.  —  Sed  dices: 
Quidquid  concipitur,  esse  potest.  Atqui  concipitur :  „homo  in  communi".  Ergo 
„homo  in  commiini"  esse  potest.  Besp.:  Dist.  M.:  Id  esse  potest  secundum  id, 
quod  concipitur,  conc.  M.;  secundum  modum,  quo  concipitur,  neg.  M. 

(Ad  7.)  Nos  non  „intuemur"  universalia ,  sed  ea  concipimus  ,  ut  neces- 
saria,  absoluta,  aeterna,  quatenus  exhibent  essentias  metaphysicas ,  secun- 
dum  quas  res  huius  mundi  creatae  sunt;  has  autem  nos  abstractione  ex  his 
rebus  haurimus.  Neque  sunt  necessaria  et  absoluta  secundum  essentias  physi- 
cas  harum  rerum.  —  Consimiliter  hae  res  creatae  secundum  entitatem  suam  phy- 
sicam  contingentes  sunt,  quatenus  autem  creatae  sunt  ab  iutelligentia  secundum 
ideas  sive  normas  essentiales,  necessariae  sunt  et  absolutae.  —  Itaque  essentiae 
universales  non  sunt  aeternae,  si  reales  sive  physice  actuales  accipiantur.  Si 
autem  ab  harum  rerum  realitate  concipiuntiir  abstractae .  aliquo  modo  aeternae 
sunt,  non  tamen  aeternitate  positiva,  sed  iiegativa  tantum.  Nihil  enim  habent, 
cur  semper  esse  debeantj  exhibent  tamen  indifferentiam  ad  quamlibet  partem 
temporis.  Nam  „aliquod  esse  semper  et  ubique  potest  intelligi  dupliciter.  Uno 
modo,  quia  habet  in  se,  unde  se  extendat  ad  omne  tempus  et  ad  omnem  locum. 
.  .  .  Alio  modo,  quia  non  habet  in  se,  quo  determinetur  ad  aliquem  locum  vel 
tempus.  .  .  .  Et  per  hunc  modum  quodlibet  universale  dicitur  esse  ubique  et 
semper,  iu  quantum  universalia  abstrahuntur  ab  hic  et  nunc.  Sed  ex  hoc  non 
sequitur,  ea  esse  aeterna,  nisi  in  intellectu,  si  quis  sit  actcrnus."  ^  —  Qua  distin- 
ctione  etiam  diluitur  id ,  quod  de  univcrsalium  incorruptibilitate  quis  obicere 
posset.  Sunt  enim  universalia  incorruptibilia  quidem  negative ,  quatenus  in  se 
causam  corruptionis  non  habent,  non  tamen  positivej  non  enim  in  se  causam 
incormptionis  habent. 


1  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  84  a.   1. 

2  S.  Thom.  ,   loc.    cit.    q.  16  a.  7  ad  2j    cfr.  Quaest.  disput.    q.  5    de    pot. 
a.  9  ad  16. 


216  Liber  I.  (IIL)    Logica  critica.     IL    De  motivia  certitudinis. 

(Ad  8.)     Neo   ulla   rationc   univeraalc  Platonicum   ideae  instar  sive  exem- 

plaris  ante  singularia  cxistat  necesse  est.    Ideae  enim  rerum',  ad  quas  imitandas 

omnia  flunt  aecundum  varios  gradus  perfectionis,    in  Dei    intellectu    et   essentia 

divina    reperiuntur,    in    qua    emiiicntcr    perfcctiones    omnes    modo    simplicissimo 

contincntur.     Ncc   intellcctjas   humanus    illarum    idearum    ut  obiccti  proximi  in- 

digens  est.    Non  cnim  pcr  impressas  ideas,  sed  per  abstractionem  a  singularibus 

intcllectus    humanus    ad   cognitioncm   certam    et   immutabilcm    de    universalibus 

progreditur.     „Ut  obiocti  proximi"  diximus.     Sicut  cnim  ,    qui  artis  gnarus  sta- 

tuam  singularem  contcmplatur,  a  forma,  quam  in  statua  vidct,  ad  cognoscendam 

ideam  exemplarcm  ducitur,    quac  in  mcnte  statuarii  exstitit,    ita  etiam,  qui  in- 

tellectu  praeditus  naturam  in  re  singulari   contemplatur,    a  forma,    quam   in  re 

videt,  ad  cognoscendam  ideam  exemplarem  ducitur,  quae  in  intellectu  divino  existit. 

(Ad   9.)    Obiectum    scientiae    est    quidem    universale,    sed    non    ipsa   uni- 

versalitas.     Itaque   res    sunt   obiectum  scientiae,    quatenus    conceptibus   univer- 

salibus   fundamcntum   praebent.     Id    autem    praebent   non    secundum    suam    ex- 

istentiam   et    defectibilem    entitatem,    sed  secundum  essentiam   et  inde  orituram 

propositionis   veritatem.     Igitur    obiectum    scientiae  dici  potest  esse  a  parte  rei 

secundum    realitatem    essentiae   in   eo    exhibitae,    non    autem    secundum  statum 

universalitatis. 

(Ad  10.)  Confirmatum  est,  universalitatem  cffici  per  abstractionem  (n.  99)  : 
„Abstrahere  contingit  dupliciter:  uno  modo  per  modum  compositionis  et  divi- 
sionis  .  .  . ,  alio  modo  per  modum  simplicis  et  absolutae  considerationis.  Abs- 
trahere  igitur  per  intellectum  ea ,  quae  secundum  rem  non  sunt  abstracta,  se- 
cundum  primum  modum  abstrahendi  non  est  absque  falsitate.  Sed  secundo 
modo  abstrahere  per  intellectum,  quae  non  sunt  abstracta  secundum  rem,  non 
habet  falsitatem."  ...  *  At,  inquies,  vos  universalitatera  naturae  ipsi  affingitis, 
naturam  enim  universalenj  esse  dicitis.  Besp.:  Affingimus  quidem  universali- 
tatem  formaliter  naturae  existenti  in  intellectu,  non  autem  naturae  existenti  a 
parto  rei,  nisi  fundamentaliter. 

725.  Solvuntur  ,    quae   restant   dubia.     Dicimt  1(>.    qui  Nominalismo   favent : 

Quidquid  reale  est,  est  individuum.  Ergo  natura  universalis  esse  non  potest. 
Resp  :  Dist.  antec.  Quidquid  est  reale,  est  individuum  ita,  ut,  quidquid  insit 
in  hoc  individuo  ,  semper  simul  cum  individualitatis  nota"  concipi  debeat,  neg. 
antec. ;  ita,  ut  intellcctus  notas  individuantes  per  abstractionem  omittere  possit, 
conc.  antec.  Quod  si  fit,  natura  haec,  quae  ita  concipitur,  realis  manet,  quam- 
quam  modus,  quo  concipitur,  realis  non  est,  —  Jnstant:  Id,  quod  unum  est  et 
multis  identicum,  reale  esse  non  potest.  Atqui  natura  illa  universalis  dicitur 
esse  una  et  multis  identica.  Ergo  realis  esse  non  potest.  Besp.:  Dist.  M. 
Unum  illud  reale  esse  non  potest,  si  est  multis  identicum  unitate  reali,  conc.  M. ; 
si  est  multis  identicum  unitate  tantum  logica,  neg.  M.  Et  patet  solutio.  Na- 
tura  igitur  universalis  formaliter  realis  non  est,  est  tamen  fundamentaliter. 

Dicunt  2<>,  qui  Realismo  exaggerato  favent  :  Etiam  ante  operationem 
intellectus  natura  cst  eadem  in  omnibus  individuis.  Ergo  ex  se  universalis  est. 
Resp.:  Natura,  si  spectatur  identitas  realis,  non  est  eadem  in  omnibus.  Si 
identitas  logica  attenditur,  est  quidem  eadem  fundamentaliter.  non  autem  actua- 


*  S.  Thom.,  Sumni,  theol,  I.  q.  85  a.   1  ad  1. 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §  1.  De  conceptibus.  217 

liter  nisi  post  operationem  intellectus.  —  Instat:  Natura  humana  etiam  realiter 
est  eadem  in  Socrate  et  Platone  ante  omnem  intellectus  operationem.  Nam  illi 
duo  re  sunt  eiusdem  speciei ,  nemine  intellectum  adhibente.  Besp. :  Negative 
eam  esse  unam  et  eandem  naturam,  concedimus;  positive,  negamus.  Et  illi  duo 
non  sunt  formaliter  in  una  specie,  sed  fundamentaliter  tantum,  quateuus  con- 
formitatem  habent,  secundum  quam  in  una  specie  coUocari  possunt. 

Dicunt  3":  Natura  ex  se  indifTerens  est,  ut  sit  in  individuis,  nec  postulat, 
ut  in  hoc  potius  quam  in  illo  insit.  Ergo  ex  se  est  universalis.  Resp.:  Natura 
indifferens  est,  si  concipiatur  abstracte.  Sin  consideretur  natura  realiter  existens, 
ea  est  indifferentia.  ut  alia  individua  similia  non  excludantur,  non  autem,  ut  ea 
ipsa  natura,   ut  existit  in  hoc  iudividuo,  etiam  in  aliis  individuis  inesse  possit. 

Dicu7it  4^:  Definitio  naturam  realem  exprimit.  Atqui  una  est  omnium 
individuorum  eiusdem  speciei  definitio.  Ergo  una  est  natura  omnium.  Resp.: 
Dist.  M.  Definitio  exprimit  naturam  realem  exhibendo  id,  quod  concipitur, 
quum  natura  concipitur,  cotic.  M. ;  exhibendo  etiam  modum ,  quo  concipitur, 
neg.  M.  Igitur  natura  illa  una  quidem  est  unitate  logica,  non  tamen  unitate 
reali.  —  Instat:  Individua  omnia  unica  definitione  definiuntur;  ergo  natura 
omnium  individuorum  est  unica  in  ipsis.  Resp.:  Dist.  conseq.  Natura  est  unica 
in  individuis  omnibus  secundum  rationem,  conc.  conseq.;  secundum  rem,  neg.  conseq^. 
Natura  enim  ante  non  definitur,  quam  fuerit  in  intellectu  definiente.  —  Instat: 
Natura  definitur,  ut  est  a  parte  rei;  sed  definitur  una;  ergo  una  est  a  parte  rei. 
Resj).:  Dist.  M.  Ita  definitur,  rem  definitam  si  spectes,  conc.  M.,  quoad  statum, 
quem  habet  a  parte  rei,  neg.  M.  Itaque  natura,  quae  definitur,  est  eadem,  quae 
est  a  parte  rei,  sed  definitur,  quatenus  mente  concipitur. 

Dicunt  o^> :  Ilhid  est  unum,  quod  est  indivisum  in  se  et  divisum  a  quo- 
libet  alio.  Atqui  natura,  velut  humana,  est  a  parte  rei  divisa  a  qualibet  alia, 
velut  equina,  leonina;  et  indivisa  in  se,  quia  nulla  includit  principia  dividentia, 
ut  sunt  Petreitas,  PauWitas.  Ergo  est  una  natura  a  parte  rei.  Resp.:  Negan- 
dum  est,  naturam  a  parte  rei  in  multis  individuis  indivisam  esse.  Natura  non 
quidem  formaliter  et  in  conceptu  principia  dividentia  includit;  includit  tamen 
realiter  et  identice. 

Dicunt  6";  Individua  unius  speciei  sunt  a  parte  rei  inter  se  similia  sive 
conformia  in  natura.  Ergo  habent  naturam  unicam.  Resp.:  Individua  in  na- 
tura  similia  sunt,  si  intelligitur  natura  abstracta.  Si  autem  natura  accipitur, 
ut  est  a  parte  rei,  potius  dicenda  sunt  similia  in  naturis.  Ex  naturali  simili- 
tudine  potius  sequitur,  individuis  multis  non  unam  naturam  a  parte  rei  inesse, 
sed  aliam  et  aliam.  Fundamenta  quippe  relationum  realium  realiter  distincta 
esse  debent.  Ubicunque  igitur  similitudo  est,  unitas  necessario  excluditur,  et 
includitur  actualis  pluralitas.  —  Instabis:  Similitudo  omnis  in  unitate  fundatur; 
si  ergo  individua  unius  speciei  sunt  essentialiter  inter  se  similia,  unicam  essen- 
tiam  habere  debent.  Resp.:  Similitudo  fundatur  quidem  in  unitate  fundamentali 
et  convenientiae,  non  autem  formali  et  identitatis.  Itaque  essentiae  individuorum 
essentia  una  sive  natura  una  dici  possunt,  sed  fundamentaliter  tantum,  non 
formaliter. 

Dicunt  !'>:  Unitas  universalis  est  unitas  essentialis.  Atqui  unitas  essen- 
tialis  est  in  rebus  ipsis.  Ergo  etiam  unitas  universalis.  Resp.:  Neg.  M.  Nam 
unitas  essentialis  est  indivisio  rei  in  multas  cssentias  dissimiles.  Unitas  autem 
universalis  est  indivisio  alicuius  naturae  in  naturas  multas  tum  similes  tum  dis- 


218  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

similes  cum  aptitudine  tamen,  ut  in  multas  naturas  dividi  possit.  Itaque  unitas 
essentialis  neque  communicabilitatem  significat,  neque  incommunicabilitatem. 
TJnitas  autem  imiversalitatis  communicabilitatem  significat.  —  Instat:  Natura 
secimdum  se  considerata  necessario  concipitur  ut  ad  existendum  in  multis  in- 
diiferens.  Atqui  id,  quod  ita  concipitur,  ut  universale  concipitur.  Ergo  natura 
secundum  se  est  iam  universalis.  Resp. :  Conc.  M.  et  neg.  min.  Nam  tum  so- 
lum  natura  ut  universalis  concipitur,  si  concipitur  ut  una,  et  non  solum  una 
negative,  sed  positive,  quae  igitur  affirmationem  indivisionis  in  inferiora  ad- 
iunctam  habet.  —  Instat:  Illa  natura  est  formaliter  una  in  multis,  quae  non 
dividitur  formaliter  sive  specifice  in  multis.  Atqui  natura,  velut  humana,  non 
dividitur  formaliter  in  multis  hominibus.  Ergo  est  formaliter  una  in  multis. 
Resp. :  Dist.  M.  Illa  natura  ita  dici  potest  una  unitate  improprie  dicta ,  quae 
nihil  est  nisi  quaedam  unitas  similitudinis  sive  conformitatis ,  conc.  M.,  unitate 
positiva  et  entitatis,  neg.  M.  —  Instat:  Si  quis  dicit:  Socrates  est  homo ,  et: 
Plato  est  homo ,  is  praedicato  significat,  quod  unum  est.  Resp.:  Id  unum  est 
unitate  externa  et  ab  intellectu  eflectaj  non  tamen  unitate,  quae  interna  sit  sive 
realis  et  formalis. 

Dicunt  8'*:  Natura  communis  est  ens.  Atqui  ens  est  unum.  Ergo  na- 
tiira  est  una.  Resp.:  Dist.  M.  IUa  natura  est  in  uno  ens  unum  et  in  alio 
ens  aliud,  conc.  M.;  est  in  omnibus  ens  unum,  suhdist.  unitate  negativa  et  fun- 
damentali,  conc.  M. ;  unitate  formali  est  positiva,  neg.  M. 

Dicunt  9«:  Constat  ex  revelatione  divina,  in  Deo  esse  naturam  unam  in 
tribus  Personis.  Non  ergo  secum  pugnat,  ne  natura  una  multis  communis  sit. 
Resp. :  Nego  paritatem.  Natura  enim  divina  est  una  eademque  numero  in  Per- 
sonis  tribus,  nec  ulla  ratione  apta  est,  quae  multiplicetur.  Contra  natura  uni- 
versalis  est  in  aliis  rebus  alia. 

Dicunt  10  0:  Res  dividuntur  in  universales  et  singulares.  Sed  non  divi- 
duntur  res,  ut  sunt  in  intellectu.  Ergo  Esse  universale  competit  naturae  se- 
cundum  se.  Resp.:  Haec  divisio  est  de  rebus,  ut  sunt  in  anima  intervenientibus 
conceptibus,    qui  nominibus  immediate  significantur  *. 

Dicunt  11'^:  Si  nullae  sunt  a  parte  rerum  extra  nos  naturae  universales. 
quum  tamen  nostrae  ideae  vere  universales  sint,  iam  de  obiectiva  realitate  idea- 
rum  actum  est,  et  totum  cognitionis  nostrae  negotium  in  vanum  lusum  mentis 
nostrae  dissolvitur.  Resp. :  Ad  vim  obiectivam  cognitionum  nostranim  tuendam 
satis  est  et  requiritur,  ut  id  reapse  a  parte  rerum  sit,  quod  conceptus  nostri 
repraesentant,  nec  ulla  ratione  requiritur,  ut  etiam  eo  modo  sit,  quo  conceptus 
nostri  illud  repraescntant.  —  Instat:  Cognitio  omnis  fit  per  assimilationcm  co- 
gnoscentis  ad  cognitum.  Scd  nulla  est  assimilatio  rerum  singularium  ad  con- 
ceptus  universales.  Et  cognitio,  ut  vera  sit,  requirit,  ut  cognoscens  cognoscat 
rem  eo  modo ,  quo  est ,  ita  ut  modus  accipiatur  et  a  parte  cogniti  et  a  parte 
Cdgnoscentis.  Quum  enim  cognitio  fiat  per  applicationem  cogniti  ad  cognoscen- 
tem,  oportet,  ut  idem  sit  modus  cogniti  et  coguoscentis.  Resp. :  „Ad  cognitionem 
non  requiritur  similitudo  conformitatis  in  natura,  sed  similitudo  repraesentationis 
tantum,  sicut  per  statuam  auream  ducimur  in  memoriara  alicuius  hominis.  Et 
perfectio  cognitionis  consistit  in  hoc,  ut  cognoscatur  res  esse  eo  modo,  quo  est, 

1  Cfr.  S.  Thom.  in  1.  I  periherm.  lect.  2  et  10. 


2.   De  intellectii  et  ratione.     §   1.    De  conceptibus.  219 

non,  ut  modus  rei  oognitae  sit  in  cognoscente.  Et  applicatio  cogniti  ad  co- 
gnoscentem,  quae  cognitionem  facit,  non  est  intelligenda  per  modum  identitatis, 
sed  per  modum  cuiusdam  repraesentationis.  Unde  non  oportet,  quod  sit  idem 
modus  cognoscentis  et  cogniti."  * 

Dicunt  12^:  Obiectum  scientiae  est  realo.  Atqui  universale  est  obiectum 
scientiae.  Ergo  est  reale.  Resp. :  Dist.  min.  Universale  materiale  et  fundamen- 
tale  est  obiectum  scientiae,  conc.  min.;  universale  formale,  neg.  min.  Obiectum 
enim  scientiae  non  est  univorsalitas,  sod  natura,  quae  est  subiectum  universali- 
tatis.  —  Instat :  Universale  fundamentale  nihil  aliud  est,  nisi  multa  singularia 
inter  se  similia.  Atqui  singularia  non  sunt  obiectum  scientiae.  Ergo  universale 
fundamentale  non  est  obiectum  scientiae,  Besp. :  Dist.  M.  Universale  illud 
nihil  aliud  est.  nisi  siugularia  spectata  secundum  naturas ,  conc.  M.;  spectata 
secundum  singularitates.  neg.  M.  Et  patet  difficultatis  solutio.  Itaque  scientiae 
obiecta  sunt  ipsae  naturae  singularium,  omissa  orani  singularitate. 

726.  Praeterea  dicunt  13":  Intellcctus  nullo  modo  universale  efficere  potest. 

Nam  nulla  res  alteri  quidquam  dare  potest,  quod  non  habet  in  se;  sed  intel- 
lectus  humanus  in  se  non  universalitatem ,  sed  singularitatem  habet.  Resp.: 
Dist.  min.  Intellectus  non  habet  universalitatcm  entitativam  sive  in  essendo, 
conc.  min.;  non  habet  eam  obiective  sive  in  cognoscendo  et  repraesentando, 
neg.  min.  Cuius  rei  si  quis  ulteriorem  rationem  quaerat,  is  naturam  intel- 
lectivam  in  hoc  consistere  recogitet,  ut,  quum  sit  una  et  simplex,  sit  quodam- 
modo  multa,  immo  et  omnia,  quatenus  omnium  rerum  perfectionem  in  se  con- 
tinet  2.  Quoniam  autem  modus  operandi  et  cognoscendi  sequitur  modum  essendi 
et  huic  proportionatur ,  iam  intellectio ,  quae  est  propria  operatio  naturae  intel- 
lectivae,  quamvis  sit  unica,  est  tamen  quodammodo  multa,  immo  omnia,  quatenus 
multa  et  omnia  cognoscit,  atque  ita  universalis   est  in  repraesentando. 

Ex  quo  reicitur  error  Avkrrhois  ,  qui  inde,  quod  intellectus  universale 
efficiat.  hunc  intulit  ita  universalem  esse,  ut  sit  unus  et  unicus  in  omnibus  ho- 
minibus.  Inde  enim,  quod  intellectus  universale  efficit,  sequitur,  eum  univer- 
salem  esse  in  repraesentando,  non  autem  in  essendo.  Et  inde,  quod  est  univer- 
salis  in  repraesentando ,  non  sequitur,  eum  unicum  esse  in  omnibus  hominibus, 
sed  eum  unum  esse  in  unoquoquc  homine  ita,  ut  sit  quodammodo  omnia  per 
quandam  virtualem  continentiam  perfectionis  ^. 

Dicunt  li^' :  Intellectus  humanus  accipit  cognitionem  a  sensibus.  Sed  sensus 
cognoscunt  singularia  tantum.  Intellectus  ergo  universale  cognoscere  non  potest. 
Resp  :  Dist.  M.  Intollectus  accipit  cognitionem  a  sensu  inchoativc,  conc.  M. ; 
perfecte,  neg.  M.  Connaturale  est  enim  animae  humanae,  ut  a  cognitione  singu- 
larium  per  sensus  accepta  progrediatur  ad  cognitionem  universalis  tanto  per- 
fectiorem  cognitione  sensitiva  singularium.  quanto  intellectus  est  perfectior  sensu. 
Unde  fit,  ut  multa  sint  in  intcllectu  homiiiis  (ut  virtus ,  doctrina,  sapientia), 
quae  per  se  et  formaliter  non  fuerint  in  sensu ;  etiamsi  illa  fuerint  in  sensu  per 
aliud,  quod  est  eorum  fundamentum.  Qua  in  re  sempcr  illud  praeclare  dictum 
prae  oculis  habendum  cst,   modum  operandi  et  cognoscendi  proportionari  modo 


*  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  2  de  verit.  a.  5  ad  5.  6,  7. 

2  Cfr.  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.   14  a.   1. 

3  Ita  SvLv.  Matrus,  Quaest.  log.  q.   13  ad   1. 


220  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   Dc  motivis  certitudinis. 

esaendi.  Indc  enim  cst,  quod  connaturalis  modus  cognoscendi  animae  rationalis 
est,  ut  a  cognitione  rerum  sub  concretione  materiali  existentium  incipiat,  et  de- 
inde  cognitionem  ipsi  animae  proportionatam  suj^eraddat,  qua  cognoscit  idem 
obiectum,  concrctionc  inatcriali  omissa.  Ex  quo  pcrspicitur,  scnsum  non  requiri, 
ut  perficiat,  scd  ut  incipiat  cognitioncm  univcrsalium  j  ct  modo  sensus  singulare 
quidpiam  cognoverit,  intellectus  abstrahendo  a  singularitate  cognitionem  univer- 
salem  ijerficcre  potest. 

Dicunt  15 (^ :  Si  intellectus  humanus  universalc  efficerct,.  cfficcrct  cogno- 
scendo.  Atqui  cognitione  nihil  cfficitur  circa  obiectum,  sed  obiecti  natura  im- 
mutata  manet.  Jiesp.:  Intellectus,  ut  naturas  rerum  universales  efficiat,  eas  in- 
trinsecus  mutare  non  debet.  Universalitas  enim  non  est  interna  naturis  cognitis, 
sed  per  solum  modum  cognoscendi  obtinetur.  Itaque  nj^turam  universalem  esse 
nihil  aliud  est,  quam  naturam  esse  universaliter  repraesentatam,  Nequc  enim 
intellectus  fingit  naturam  universalem  a  parte  rei,  quae  esset  fictio  inutilis  et 
falsa;  sed  pcr  cognitionem  suae  ipsius  naturae  propriam  cognoscit  naturas  rerum 
universalitcr. 

Dicunt  16^:  Angeli  habcnt  conceptus  universales,  neque  tamen  intelligunt 
])er  species  a  rebus  abstractas.  Ergo  abstractio  ad  efficiendos  conceptus  uni- 
versales  non  requiritur.  Resp.:  „Accidit  universali,  ut  a  singularibus  abstraha- 
tur,  in  quantum  intellectus  illud  cognoscens  a  rcbus  cognitioncm  accipit.  Si 
vero  sit  aliquis  intellectus  a  rebus  cognitionem  non  accipicns,  universale  ab  eo 
cognitum  non  erit  abstractum  a  rebus,  sed  quodammodo  ante  rcs  praeexistens, 
vel  secundum  ordinem  causae,  sicut  universales  rerum  rationes  sunt  in  Verbo 
Dei,  vel  saltem  ordine  naturae,  sicut  uuiversales  rcrum  rationes  sunt  in  intel- 
lectu  angelico."  *     Sed  plura  hac  de  re  post. 

§  2. 

De    iudicio    intellectuali    immediato. 

727.  Notiones  praeviae.  Illis  satis  cognitis,  quae  de  vi  ob- 
iectiva  conceptuum  tenenda  sunt,  nunc  de  cognitionibus,  quae  ab 
intellectu  in  conceptus  acquisitos  reflectente  comparantur,  pauciora 
dicemus,  non  quo  non  latus  locus  sit  et  gravis  —  est  enim  gravis- 
simus  — ,  sed  ante  iacta  iam  sunt  fundamenta,  quibus  res  facile 
conficitur.  Et  primo  de  verifcatibus,  quae  ex  ipsa  idearum  sive 
conceptuum  consideratione  immediate  eruuntur  per  iudicia.  Sed 
inter  ordinis  intellectualis  sive  rationalis  iudicia  illa,  quae  axio- 
mata  vocari  suo  loco  (n.  327)  diximus,  speciali  attentione  sunt 
digna,  quia  scientiae  omnis  sunt  fundamenta  et  ex  iis,  quippe  per 
se  notis,  primo  omnis  demonstratio  proficiscitur. 

Intcr  haec  eminerc  diximus  principium  contradictionis,  principium  causali- 
tatis  vel  rationis  necessariae  (sufficientis) ,  principium  aequalitatis  et  inaequali- 
tatis.     Quibus    accedunt  alia,    quorum   usus    frcquens   cst,    ut :    Moclus    agenoli 


*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  55  a.  3. 


2.   De  intellectu  et  ratione.     §  2.   De  iudiciis.  221 

modum  essendi  sequitur  j  et  modus  essendi  seqtiitur  ens ;  vel :  Eadem  causa 
ordinis  naturalis  in  suis  effectihus  producendis  easdem  leges  sequitur ;  vel : 
NiJiili  proprietates  nuUae  sunt. 

Intelligi  autcm  debet,  horum  principiorum,  sicut  gcneratim  iudiciorum  ana- 
lyticorum  veritatcm,  quae  in  obiectiva  subiccti  ct  praedicati  identitate  cst  sita, 
a  rerum  rcali  existentia  non  pendere.  Etiamsi  enim  nullum  in  rerum  natura 
esset  trianguliim,  nihilo  tam  minus  affirmandum  esset,  quidquid  scientia  geo- 
metrica  de  triangulo  docct.  Si  autem  aliqua  res  existit,  quac  in  subiecti  ex- 
tensione  continetur,  haec  notionem  praedicato  expressam  necessario  habet;  non 
enim  quidquam  esse  potest,  quod  subiecto  exx^rimatur,  quin  habeat  in  se  id, 
quod  ad  ipsam  subiecti  rationem  pertinet. 

His  igitur  iudiciis  fons  specialis  veritatis  constituitur,  intellectu 
essentiam  resolvente  in  notas  eas,  quas  haec  ratione  sui  continet. 
Quae  ex  essentiae  analysi  tractae  sunt  notiones,  eandem  revera 
rationem  continent,  atque  idea  principalis,  verum  non  semper  in- 
tegram,  sed  haud  raro  ex  parte  tantum  consideratam  et  sub  re- 
spectu  particulari.  Quum  igitur  notiones  illae  omnes  cum  primi- 
tivo  conceptu  obiective  identicae  sint,  ipsa  conceptus  huius  con- 
sideratio  (sine  termini  medii  adiumento)  intellectui  identitatem 
manifestat,  quae  identitas  exprimitur  iudicio.  Ita  conceptum  totius 
considerans  haec  ex  conceptus  analysi  efformo  iudicia:  Totum 
omnibus  partibus  est  aequale;  est  maius  quavis  parte;  est  per  se  in 
partes  divisibile. 

Triplex  est  discrimen  inter  haec  iudicia  rationalia  sive  intellectualia ,  de 
quibus  nunc  agitur,  et  illa,  quae  versantur  in  ordine  experimentali,  i.  e.  in  rebus 
sensu  externo  et  conscientia  perceptis.  Primo  ad  illa  experientia  et  extremorum 
notionem  suppeditat  et  praedicati  cum  subiecto  identitatem  aperit,  quapropter 
etiam  iudicia  synthetica  (n.  269)  nuncupantur.  Haec  autem  analytica  sunt,  et 
sola  consideratione  conceptus  eliciuntur,  qua  alicuius  rei  essentia  exhibetur. 
Illa  deinde,  quum  ex  consideratione  rerum  ut  existentium  nascantur,  quae  sin- 
gulares  sunt,  ex  se  sunt  singularia.  Hacc  ex  consideratione  idearum  emergunt, 
quibus  obiectivae  rationes  al)  omni  conditione  individuante  praecisae  exhibentur; 
unde  ex  se  ad  univcrsalitatem  evehuntur.  Tertio  deniquc  iudicia  ordinis  cx- 
pcrimentalis  veritatem  habent  contingentem  et  certitudinem  hypotheticam  (n.  483); 
haec  autem,  quae  ad  ordinem  rationalem  spectant,  vera  sunt  absoluta  necessi- 
tate  et  omnino   ccrta. 

Dc  veritate  iiitelligentiae,  quatenus  iudicia  profert,  quae  ad  ordinem  experi- 
mentalem  spectant,  nihil  dicendum  restat.  In  his  enim  iudiciis  mens  nihil  aliud 
facit,  nisi  repetit  suo  modo  illud  ipsum,  quod  sensibus  externis  et  conscientia 
perceptum  est.  Cui  deinde  lucem  addit,  quae  ex  veritate  iudiciorum  rationalium 
deducta  cst.  —  Haec  iudicia  intellectualia  sive  rationalia  sequuntur  apprehen- 
sionem  quidditatum  sive  essentiarum  et  ad  scicntiam  relata  solent  comparari 
semini  vel  lumini  ^ 


*  Reminiscendura  hoc  loco  est,    posse  fieri  nonnunquam  ,    ut   iudicia   syn- 
thctica  habeantur  non  ratione  obiecti,  sed  ratione  nostrae  iguorantiae,  i.  e.  quod 


222  Liber  I.  (III.)   Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

QUAERITIR, 

poH^itiie    ineiiH    nontra    in    proferendin    iudicii^ 
intellectualibn^i    falli. 

728.  Rationes  dubitandi.  Videtur  mens  nostra  in  proferendis  suis  iudiciis 
ab  errorc  immunis  non  essc.  Nam  (1.)  saepissime  accidit,  ut  errores  in  iu- 
dicia  hominum  irrepant.  ut  quum  unus  ex  analysi  divinae  esscntiae  erui  posse 
ncgat  Dei  in  ordine  reali  existentiam,  quod  alter  ijervicaciter  affirmat.  Neces- 
sario  igitur  alteruter  errat.  —  (2.)  Et  accidit  quoque,  ut  iudicia  per  multa 
saecula  ab  universo  genere  humano  ut  vera  et  certa  sint  habita.  quae  tamen 
postea  falsa  esse  invenerunt.  Cuiusmodi  sunt:  aquam  elementum  esse,  acidum 
carbonicum  in  statum  liquidum  vel  solidum  transferri  non  posse.  —  (3.)  Num- 
quam  deinde  certus  esse  possum,  subiectum  ita  a  parte  rei  esse,  ut  illud 
praedicato  subicio.  Si  autem  conarer  id  cognoscere,  fieri  non  posset  nisi  iu- 
dicio  novo  j  et  ad  subiectum  iudicii  secundi  dignoscendum  requireretur  iudicium 
tertium,  atque  ita  deinceps  in  infinitum.  —  (4.)  ludicium  eatenus  ab  errore 
immune  est,  quatenus  vim  obiectivam  habet,  et  circa  obiectum  reale  versatur. 
Sed  iudicia  analytica,  quum  ex  sola  idearum  analysi  oriantur,  ab  experientia 
nullo  modo  pendent  neque  ulla  ratione  circa  obiecta  realia  versantur.  —  (5.)  lu- 
diciis  analyticis  multa  edicere  possumus,  quae  cum  veritate  ad  ideas  nostras 
trahuntur.     Atqui  rerum  veritas  ab  ideis  nostris  non  pendet. 

(6.)  ludicia  analytica  ideo  veri  cognitionum  nostrarum  fontes  esse  dicun- 
tur,  quia  intellectus,  ideas  reflexione  ontologica  (n.  106)  tractans,  per  analysim 
relationes  inter  ideas  detegere  possit.  At  quum  naturam  idearum  plane  igno- 
reraus,  neque  ullas  idearum  relationes  cum  veritate  cognoscere  possumus.  — 
(7.)  ludicia  analytica,  et  speciatim  quae  vocantur  principia  immediata,  nuUam 
cognitionem,  quae  nova  sit,  efficiunt.  Quinimmo  vana  tautologia  continentur. 
Revocantur  enim  ad  formulam :  A  est  A.  —  (8.)  Nulla  sunt  iudicia  in  humano 
ingenio,  quae  non  per  sensum  comparenturj  unde  omnia  ab  experientia  pendent, 
et  hypothetice  tantum  sunt  necessaria.  —  (9.)  ludicia  saltem  negativa  roalitate 
omni  obiectiva  destituta  sunt.  Negationes  enim  in  sola  mente  esse,  ipse  docet 
Aristoteles  ^. 

(10.)  Intelligcntia  non  differt  a  conscientia ;  non  ergo  de  ea  separatim 
dicendum  cst. 

729.  TllGSlSI  Intellectus  iu  profereudis  iudiciis  aualyticis  per 
se  falli  uon  potest. 

Ad  statum  quaestioilis.  Praenota  lo:  ludicia  analytica  iam 
diximus  ea,  in  quibus  ratio,    ob  quam  praedicatum  subiecto  attri- 


essentiam  rerum  ignoramus.  Ita  rustico  iudicium  syntheticum  esse  potest,  si 
angelum  non  quantitative  in  spatio  extendi  iudicat,  id  quod  philosopho  recte 
cogitanti  iudicium  analyticum  est. 

^  Et  TuENDELENBDRQ :  „Die  logische  Negation  wurzelt  dergestait  in  dem 
Denken  allein,  dass  sie  sich  rcin  und  ohne  Triiger  nirgends  in  der  Natur  finden 
kann."  (Log.  Unters.  I.  p.  44.)  ,iDie  reine  Verneinung  findet  sich  nirgends, 
ausser  im  Denken.'"''     Loc.  cit.  p.  169. 


l 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §  2.    De  iudiciis.  223 

buitur,  in  ipsa  horum  terminorum  notione  sive  compreliensione 
continetur,  et  ex  ipsa  per  analysim  erui  potest.  Analyticis  oppo- 
nuntur  synthetica  (n.  269). 

Praenota  2o:  Scimus  quoque,  iudicia  analytica  generatim  aut 
mediata  esse  aut  immediata  (n.  322).  Et  hoc  loco  de  solis  iudi- 
ciis  analyticis  immediatis  dicendum  est. 

ludicia  immediata  sunt,  quae  ad  ideutitatem  inter  subieetum  et  praedica- 
tum  manifestandam  nullius  termini  medii  indigent.  In  his  igitur  notio  una  in 
notioncs  duas  resolvitur.  quarum  altera  ex  altera  efflorescit .  quaeque  idem  ex- 
hibent,  sed  diverso  modo.  Et  quia  intellectus  alteram  altera  quasi  contineri  videt, 
earum  identitatem  percipit.  Eo  autem,  quod  intellectus  nunc  distinctam  co- 
gnitionem  rei  acquirit .  quam  prius  solum  confusam  habebat ,  sub  hoc  respectu 
cognitionem  adipiscitur,  quae  vere  nova  est.  Et  hanc  actu  iudicii  exprimit, 
notiones  duas  coniungens. 

Praenota  3o:  IUa  mentis  facultas,  qua  mens  terminorum  in* 
tellectorum  convenientiam  vel  discrepantiam  immediate  intuetur, 
speciali  modo  intellectus  vocatur,  ut  is  a  ratione  ratiocinante 
diversus  est  secundum  conceptum. 

Realiter  una  est  in  nobis  facultas ,  quae  ut  intellectus  per  simplicem  co- 
gnoscit  intelligentiam  veritatem  iudiciorum  analyticorum  et  imraediatorum,  quae 
ut  ratio  argumentando  ratiocinatur,  quae  ut  conscientia  veritatem  experientiae 
nostrae  diiudicat  (n.  122  et  123). 

Praenota  4o :  Intellectum  per  se  falli  non  posse  affirmare  vo- 
lumus;  per  accidens  eum  falli  posse  fatemur,  quatenus  incauto 
animo  defectus  irrepere  potest  in  recte  apprehensis  terminis  sive 
subiecto  et  praedicato,  quibus  iudicia  illa  ut  elementis  quasi  ma- 
teriaUbus  constituuntur. 

Praenota  5o:  Thesis,  quam  posuimus,  si  absolute  consideratur, 
directe  demonstrari  non  potest. 

Nam  demonstratio  omnis  in  principiis  vel  iudiciis  analyticis  immediatis 
innititur.  Neque  impugnari  potestj  qui  enim  impugnaret,  demonstrationem  ad- 
hiberet,  quae  thesim  veram  esse  supponit.  Si  autem  attenduntur  ii,  qui  ali- 
quam  certitudinem  admittunt,  hinc  aptitudinem  facultatis  cognoscitivae  ad  as- 
sequendum  verum,  his  thesis  aliqua  ratione  demonstrari  potest. 

Argunieilta.  Arg.  I  (ex  aptitudine  intellectus  ad  cognoscen- 
dum  verum).  Facultas,  quae  per  se  apta  est  ad  cognoscendum 
id,  quod  est,  per  se  falli  non  potest.  Atqui  intellectus,  quum 
sit  facultas  cognoscitiva,  quinimmo  inter  has  facultates  in  homine 
sit  princeps,  est  facultas  per  se  apta  ad  cognoscendum  id,  quod 
est.  Ergo  intellectus,  qui  cognoscit  vel  videt  aliquid,  per  se  falli 
non  potest.  Atqui  in  iudiciis  analyticis  et  immediatis  intellectus  clare 
et  immediate  videt,  causam,  cur  praedicatum  de  subiecto  affirraetur, 


224  Liber  I.  (III.)   Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

in  ipsa  ratione  subiecti  essentialiter  inclusam  esse;  et  id  esse  qui- 
dem  ex  parte  rerum ,  etiam  independentcr  ab  ipso  intellectu. 
Ergo  iudicia  haec  per  se  nunquam  possunt  esse  falsa. 

Vel  sic:  Facultas,  quae  ex  se  apta  est  ad  videndum  id,  quod  est,  num- 
quam  potest  percipere  convenientiam  inter  ideas  non  convenientes,  ncc  discre- 
pantiam  inter  ideas  convenientes.  Atqui  intellectus  cst  facultas  cx  se  ad  vi- 
dendum  verum  coaptata;  id  quod  ab  omnibus  admittitur,  qui  Scepticismum  horrent. 

Vel  aliter :  Mens  in  iudiciis  analyticis  et  immediatis  id  afftrmat,  quod  ob- 
iectum  interveniente  idea  praesens  ipsi  manifestat,  sive  id  affirmat,  quod  videt. 
Qui  igitur  meiitem  falli  posse  putat,  aut  negare  debct,  intellectum  csse  aptum 
ad  videndum  id,  quod  est,  aut  timere  debet,  ne  ideae  illud  obiectum  reprae- 
sentent,  cuius  sunt  ideae.  Atqui  id  manifestc  aptitudine  mentis  ad  cognoscendum 
exclusum  est. 

Ary.  II  (ex  existentia  certitudinis).  Si  iudicia,  de  quibus 
dicimus,  per  se  errori  obnoxia  esse  possent,  iam  nulla  esse  posset 
certitudo.  Nam  esse  posset,  ut  id,  quod  ego  clare  video  ita  esse 
et  aliter  esse  non  posse,  a  parto  rei  aliter  esset.  Atque  ita  vana 
esset  vis  omnis  persuasionis  cuiuscunque  et  certitudo  funditus 
eversa.  Atqui  tamen  est  certitudo,  ut  illi,  quibuscum  res  in  hac 
thesi  agitur,  concedunt. 

730.  Respondenda  ad  rationes  dubitandi.    (Ad  1.)  Recordandum  est,  ea,  quae 

quoad  se  nota  sint  et  per  se  certa,  haud  raro  quoad  homines  obscura 
osse  (n.  394)  ;  quac  sint  „per  se  nota  sapientibus  tantum ,  qui  rationes  termi- 
norum  cognoscunt,  vulgo  eos  ignorante".  Neque  illud  praetereundum  est,  multa 
ab  hominibus  ore  proferri  voluntatis  imperio,  quae  non  ita  percipiuntur  mente, 
ut  *ore  proferuntur.     Nam  „nihil  est  adeo  verum,  quin  voce  negari  possit"  ^ 

(Ad  2.)  Inter  ca,  quae  a  dubitantibus  in  contrarium  exempla  proferri 
solent,  plurima  sunt,  quae  iudiciis  analyticis  immediatis ,  de  quibus  solis  in 
thesi  dicitur,  annumeranda  non  sunt.  Reliqua  erroribus,  qui  per  accidens  evenire 
possunt,  annumeranda  sunt. 

(Ad  3.)  Per  se  semper  fit,  ut  apprehendam  subiectum  id,  quod  est;  neque 
ulla  ratione  ad  veritatem,  quac  apprehensionis  propria  est,  iudicium  requiritur. 
Per  accidens  quidcm  ficri  potest,  ut  in  errorem  incidani.  Ad  detogendum  autem 
crrorem  satis  est  per  se,  ut  adhibeatur  reflexio  ontologica. 

(Ad  4.)  Id,  quod  iudicio  analytico  vel  axiomate  continctur  (vclut  quum 
dico ,  his  hina  esse  quattuor ,  vel :  omnes  trianguli  angidos  acceptos  simuJ 
aequare  duos  rectos ,  vcl:  totum  supcrare  partem,  vcl:  ejfectui  cuilihct  causam 
me),  non  quidem,  si  formaliter  accipiatur,  habet  Esse  physicum  sive  actu 
existens,  sioMi  stella,  vel  angelus ;  habet  tamen,  si  f undamcnt aliter  accipia- 
tur.  Et  fundam(Mitum  in  ordinc  cognitionis  illae  res  pliysicae  sivc  actu  cxistcn- 
tes  pracbent,  undc  ideac  universalcs,  ex  quarum  analysi  illa  iudicia  nata  sunt. 
ab  intellectu  abstrahebantur.  Hoc  modo  iudicia  illa  aliquo  modo  ab  experientia 
pendent,  non  quoad  suam  veritateni  et  certitudinem,  sed  quoad  cognitionis  ori- 


*  S.  TuoM.  in  L  2  anal.  post.  lect.  19. 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §  2.    De  iudiciis.  225 

ginem.  Si  autem  iudicia  illa  sive  principia  accipiantur  secundum  id,  quod  for- 
maliter  contineut  atque  enuntiant,  quamquam  non  habent  Esse  physicum  sive  actu 
existens,  tamen  habent  Esse  quoddam  reale,  quatenus  exhibent  aliquid,  quod  a 
mente  nostra  non  pendet.  neque  a  rebus  singuhiribus ,  a  quibus  intellectus  per 
abstractionem  notitias  suas  sibi  comparavit.  Mens  enim  non  creat  sibi  illud 
obiectum ,  a  quo  pendet  et  quo  determinatur ,  sed  illud  percipit  ut  aliquid, 
quod  esset,  etiamsi  ipsa  mens  non  esset,  et  etiam  ut  aliquid,  quod  esset,  etiamsi 
res  nullae  creatae  essent.  Unde  hoc  Esse  etiam  Esse  transnaturale  vel  meta- 
physicum  vocatur,  quatenus  est  Esse  reale,  quod  ab  Esse  physico  rerum  exi- 
stentium  omnino  diversum  est,  illudque  transgreditur.  Ex  his  igitur  manifestum 
est,  quantopere  necesse  sit,  ut  inter  Esse  reale  generatim  et  Esse  physicum 
rerum  existentium  fiat  distinctio. 

Et  fatendum  est,  hanc  iudiciorum  analyticorum  obiectivam  realitatem,  quae 
obiective  in  mente  est,  sicut  fundamenta  habet  pro  cognitione  in  rebus 
sensu  perceptis,  ita  pro  ordine  ontologico  fundamentum  petere,  quod  „ens 
actu"  sit,  et  absolutae  illius  necessitatis  logicae  fons  primus  sit  et  origo.  Qua 
de  re  praeclare  est  apud  Bossuet:  „Omnis  veritas,  inquit,  et  quidquid  per  firmum 
ratiocinium  deduco,  subsistit  non  pendens  ex  cursu  temporum.  In  tempore,  quo 
velis,  humanam  pone  rationem :  et  illa  cognoscet  veritatem;  sed  veritatem  co- 
gnoscens,  veritatem  inveniet,  non  efficiet.  Cognitiones  enim  nostrae  non  creant 
obiecta,  sed  ea  supponunt.  Igitur  et  est  et  fuit  veritas  ante  omnia  mundi  tem- 
pora  et  ante  rationem  humanam.  Si  igitur  aliquando,  quidquid  factum  est  se- 
cundum  regulas  veritatis  et  quidquid  video  in  natura,  me  excepto ,  destructum 
fuerit,  regulae  illae  in  mea  cogitatione  conservabuntur  j  et  clare  ego  eas  semper 
bonas,  semper  veras  esse  intuebor,  idque  etiam  tum,  quum  ipsemet  ego  cum 
ruinis  mundi  interiero."  ^     Verum  hac  de  re  diligentius  alio  loco. 

{Ad  5.)  Veritas  rerum  non  pendet  quidem  ab  ideis  nostris  quoad  ori- 
ginem ;  pendet  tamen  quoad  sui  manifestationem.  Et  in  iudiciis  nostris  non 
statuimus  quidquam,  quod  ideis  nostris  conveniat,  sed  id,  quod  ad  obiecta  per- 
tinet,  quae  ideis  repraesentantur. 

(Ad  6.)  Inde  ,  quod  quis  naturam  idearum  ignorat ,  id  tantum  sequitur, 
istum  neque  illas  relationes  idearum  cognoscere  posse,  quae  ab  ideis  subiective 
spectatis  pendeant;  potest  tamen  cognoscere  eas,  quae  sunt  inter  ideas  obiective 
spectatas.  Ad  naturam  enim  idearum  attendendum  non  est,  ut  quis  cognoscat 
id ,  quod  idea  interveniente  repraesentetur,  atque  id,  quod  hac  repraesentatione 
contineatur.  Atque  id  satis  cst,  ut  analysis  ideae  instituatur  deprehendaturque 
idearum  partialium  cum  primitiva  identitas  necessaria. 

(Ad  7.)  Ex  supra  dictis  (n.  727)  apparet  satis,  novam  iudiciis  analyticis 
effici  cognitionem.  Et  est  quidem  tautologia,  quatenus  A  eifertur  duobus  inter 
se  diversis  conceptibus,  non  autem,  quasi  ipsi  etiam  conceptus  plane  iidem  sint. 
Non  principia  solum,  quae  a  priori  sunt,  sed  reliqua  etiam  iudicia  omnia  ad 
hanc  formam  reduci  possunt:  A  est  A.  In  omni  enim  iudicio  affirmari  scimus 
duorum  conceptuum  obiectivam  identitatem  vel  diversitatem.  Tautologia  in  iis 
tantum  inest,  in  quibus  conceptus  obiective  identici  sunt  etiam  intrinsecus 
identici  sub  omni  respectu.  Id  vero  in  principiis,  de  quibus  loquimur,  non 
evenit.     Etsi  praedicatum  est  de  essentia    subiecti   et  sub    aliqua   ratione  plane 


^  De  la  connaissance  de  Dieu  c.  5. 
Pksch,    Logica.    II.  15 


226  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

idcm  atque  subiectum ,  facile  tamen  fieri  potest,  ut  quis  notionem  subiecti 
habeat,  neque  tamen  sciat,  lioc  vel  illud  in  hac  notione  necessario  includi.  Id 
vero  si  comperit,  nonne  eum  scientiam  vere  novam  acquirere  dices? 

CAd  8.)  ludicia  analytica  ab  experientia  pendent  quoad  originem ,  unde 
orta  sunt;   non  autem,  quod  veritatem  attinet,  quam  continent. 

(Ad  9.)  Respondet  Aristotkles,  iudicia  affirmativa  et  negativa  quaedam 
habere  fundamenta  in  ipsa  rerum  compositione  et  divisione.  „Quam  ob  rem 
verum  dicit,  qui  divisum  divisum  esse,  et  compositum  compositum  esse  putat; 
falsum  autem,  qui  contra,  quam  res  se  habent."  ^  Ad  quemJocum  !S.  Thomas  : 
„Qui  putat  dividi ,  quod  est  divisum  in  rebus,  verus  est  in  sua  opinione,  ut 
qui  putat,  hominem  non  esse  asinum:  et  similiter  qui  putat  componi.  quod  est 
compositum  in  rcbus,  ut  qui  putat,  hominem  esse  animal.  Ille  autem  mentitur 
(i.  e.  fallitur)  in  opinando ,  qui  e  contrario  res  alitcr  habet  in  sua  opinione. 
quam  res  sint  in  sua  natura:  ut  qui  putat  hominem  asinum ,  aut,  non  esse 
animal,  quia,  quando  aliquid  est  aut  non  est,  tunc  dicitur  verum  vel  falsum.  .  .  . 
Esse,  in  quo  consistit  compositio  intellectus  et  affirmatio,  compositionem  quan- 
dam  et  unionem  indicat;  Non-esse  vero,  quod  significat  negatio,  tollit  composi- 
tionem  et  designat  pluralitatem  et  diversitatem."  ^ 

(Ad  10.)  Operationes  intellectus  omnes,  quae  certitudinem  efficiunt,  ad- 
iunctam  sibi  habent  conscientiam ,  quam  concomitantem  diximus  (n.  660). 
Distinguendum  est  igitur  inter  veritatem  illis  iudiciis  expressam,  quae  neces- 
saria  est  et  ex  notionum  intuitu  nobis  innotescit;  et  illius  veritatis  cognitionem, 
quae  factum  contingens  est,  cuius  existentiam  nobis  conscientia  manifestat. 
Inde  autem,  quod  mens  nostra  propter  conscientiam  se  veritates  necessarias 
percepisse  cognoscit,  non  est  concludendum,  hanc  conscientiam  motivum  esse, 
propter  quod  intellectus  his  veritatibus  assensum  praestet.  Sed  conscientia  sola 
conditio  est,  qua  posita  fieri  potest,  ut  mens  veritate,  quam  clare  percipit, 
illustretur;  sicut  fere  fenestra  conditio,  non  tamen  causa  est  lucis.  qua  cubicu- 
lum  illustratur  (ii.  6G3  sqq.). 

731.  Corollaria.  Coroll.  1.  Quidquid  ergo  in  alicuius  rei  idea 
includi  percipitur,  id  de  re  affirmandum  est;  negandum  vero  de 
ea,  quidquid  ab  ea  excludi  percipitur. 

Coroll.  2.  Ergo  veritates  in  iudiciis  analyticis  immediatis  con- 
tentae  certitudinem  metaphysicam  liabent  vel  simpliciter  absolutam. 

Nam  nulla  prorsus  facta  hypothesi  praedicatum,  quod  in  his  iudiciis  de 
subiecti  essentia  esse  affirmatur,  subiecto ,  quamdiu  essentiam  illaesam  retinet, 
separari  potest.  Sunt  igitur  iudicia  immediata  multa,  quae  tanta  claritate  lucent, 
ut  ne  per  accidens  quidem  iis  falsitas  admisceri  uUa  possit:  ,,Invenitur  ali- 
quando  verum,  in  quo  nulla  falsitatis  apparentia  admisceri  potest,  ut  patet  in 
dignitatibus;  unde  intellectus  non  potest  subterfugere,  quin  illis  assentiat."  ^ 

Coroll.  8.  Sicut  igitur  conceptus  universales  vim  obiectivara 
habent,  ita  etiam  relationes  ontologicae  inter  illos  conceptus, 


1  L.  8  (9)  motaph.  c.  10,  1051  b,  5.  2  in  1.  9  metaph.  loct.  5. 

3  S.  Thom.  2  dist.  25  q.  1  a.  2. 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §  2.    De  iudiciis.  227 

quas    intellectus   iudicando   efFert   et  enuntiat  ut  principia,   eadem 
vi  obiectiva  sunt  praeditae. 

Coroll.  4.  Ergo  principia  prima  sunt  immediate  per  se  et  ab- 
solute  certa. 

Horum  enim  principiorum  vis  non  ex  experientia  provenit ,  neque  ex 
caeco  nescio  quo  naturae  instinctu,  neque  ex  necessitate  pure  subiectiva,  neque 
ex  cognitione  mediata  veracitatis  divinae,  sed  ex  immediata  terminorum  co- 
gnitione  et  ex  intuitu  nascitur,  quo  video,  rem  ita  esse  et  aliter  esse  non  posse. 
Quae  principia  non  solum  vera  esse  videmus,  sed  intelligimus  simul.  cur  vera 
sint ,  eo  quod  videmus ,  ens  et  non-ens  inter  se  absoluta  necessitate  excludere. 
„Proprium  est  horum  principiorum,  quod  uon  solum  necesse  sit,  ea  per  se  vera 
essej  sed  etiam  necesse  est  videre,   quod  sint  per  se  vera."  ^ 

Coroll.  5.  Erf2;o  obiectum  principiorum  non  est  fictio  sive 
figmentura  mentis  nostrae,  sed  est  ipsum  ens  reale,  quod  am- 
bitum  mentis  humanae  omnino  transcendit;  transcendit  quoque 
limites  omnes  et  rerum  genera. 

Veritas  enim  in  conformitate  cognitionis  cum  re,  quae  est,  cernitur;  et 
principia  ideo  sunt  vera,  quia  exprimunt  id,  quod  est.  Praeterea  conceptus 
universales  secundum  id,  quod  exprimunt,  in  rebus  esse  docuimus.  Sed  prin- 
cipia  idipsum  per  iudicia  exhibent,  quod  conceptus  illi  exprimunt  per  appre- 
hensionem.    Ergo  etiam  principia  secundum  id,  quod  exprimunt,  sunt  in  rebus. 

Ex  quo  cogitur,  principia  cognoscendi  esse  etiam  principia  essendi;  ita 
ut  V.  g.  principium  rationis  necessariae  non  solum  exigat,  ut  nihil  sine  ratione 
sufficienti  esse  cogitemus,  sed  etiam,  ut  nihil  sit  sine  ratione  proportionata ; 
et  ideo,  quod  aliquid  per  certitudinem  sciatur,  est  „ex  lumine  rationis  divinitus 
interius  indito ,  quo  in  nobis  loquitur  Deus".  Hoc  lumen  et  haec  principia 
dicuntur  omnibus  naturaliter  inserta  et  divinitus  indita,  quia  omnibus  natura- 
liter  insertum  ct  inditum  est  aliquid ,  unde  facile  et  suapte  quisque  natura  ad 
cognoscenda  illa  principia  pervenire  potest  (n.  126  et  127). 

Coroll.  6.  Ergo  ratio  entis  non  ante  omnem  experientiam  a 
nobis  cognoscitur,  sed  statim  post  habitam  rerum  per  sensus  ex- 
perientiam  intellectui  ex  rebus  cognitis  manifestatur.  Et  intellectus 
hac  manifestatione  utitur,  ad  progrediendum  ulterius,  tanquam 
scientiae  semine. 

Id  significare  voluit  Aquinas,  quum  diceret :  „Praeexistunt  in  nobis  quae- 
dam  scientiarum  semina,  scilicet  primae  conceptiones  intellectus ,  quae  statim 
lumine  intellectus  agentis  cognoscuntur  per  species  a  sensibilibus  abstractas, 
Bive  sint  complexa,  ut  dignitates  (axiomata),  sive  incomplexa,  ut  ratio  entis  et 
unius  et  huiusmodi,  quae  statim  intellectus  apprehendit.  In  istis  autem  prin- 
cipiis  universalibus  omnia  principia  includuntur,  sicut  in  quibusdam  rationibus 
seminalibus.  Quando  ergo  ex  istis  universalibus  cognitionibus  mens  educitur, 
ut  actu  cognoscat  particularia ,    quae  prius  in  potentia,    et  quaai   in  universali, 


*  S.  Thom.  in  1.  1  anal.  post.  lect.  19. 

15* 


228  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     TI.    De  motivis  certitudinis. 

cognoscebantur,  tunc  aliquis  dicitur  scientiam  acquirere."  *  Ilarum  universalium 
conceptionum  cognitionem  S.  Thomas  dicit  nobis  esse  naturaliter  insitam  ^  et 
certitudinem  scientiae  totam  oriri  ex  certitudine  principiorum.  „Tunc  enim, 
inquit,  conclusioiies  per  certitudinem  sciuntur,  quando  resolvuntur  in  principia."" 

§  3. 

De    iudicio    intellectuali    discursivo    sive    de    ratiocinio. 

732.  Quibus  de  rebus  hoc  loco  quaerendum  sit.    Ad  intelligentiam  immediatam 

spectare  vidimus,  ut  abstractione  efficiantur  conceptus  universales  atque  etiam 
])rincipia  vel  iudicia,  quae  cx  immediato  terminorum  intuitu  efflorescunt.  Haec 
universalia  mens  iam  ratiociniis  deductivis  ad  particularia  applicare  potest. 
Accedunt  deinde  ratiocinia  inductiva,  quibus  mens  ex  observatis  rebus  parti- 
cularibus  efficit  conceptus  genericos  et  specificos  et  principia  illa  universalia, 
quae  in  his  conceptibus  fundamenta  habent.  Id,  quod  processui  deductivo  ex 
parte  rerum  obiective  respondet,  a  nobis  ut  modus  constans  et  uniformis  con- 
cipitur,  secundum  quem  causa  universalis ,  quae  cognita  est,  causalitatem  cum 
aliqua  necessitate  exercet  in  eifectus  magis  partitulares.  Et  id,  qiiod  processui 
induetivo  ex  parte  rerum  obiective  respondet,  a  nobis  ut  modus  constans  et 
uniformis  concipitur,  secundum  quem  effectus  particulares ,  qui  cogniti  sunt, 
efficientiam  cum  aliqua  necessitate  accipiunt  a  causa  aliqua  universali.  Qui 
modi  constantes  et  uniformes  leges  vocari  solent  ^.  Duae  igitur  nobis  in 
hac  de  ratiocinio  tractatione  critica  quaestiones  ponendae  sunt,  quarum  prior 
deductionem  spectat,  altera  inductionem.  Et  quia  ab  inductione  perfecta  ea  se- 
cernenda  est,  quae  est  incompleta  imperfcctaque ,  quam  analogicam  vocant, 
tertia  addetur  quaestio ,  qua  quaeritur,  quam  vim  habeat  argumentum  ab 
analogo. 

QUAERITUR  l^ 
po!s*^itne  ratiocinio  tleductivo  vera  comparari  certitudo. 

733.  Quae  sit  huius  tractationis  materia.  Inter  omnes  constat, 
copiam  maximam  cognitionum  humanarum  iis  iudiciis  contineri, 
quae  nec  ipsi  sensuum  usui,  nec  immediatae  idearum  considera- 
tioni  ortum  debent,  sed  ex  aliis  iudiciis  sive  principiis  per  ratio- 
cinium  doducta  sunt;  his  iudiciis  omnes  scientiae  disciplinas  re- 
fertas  esse,  in  aperto  est. 

Deductione  veritates  per  se  notae  veritatibus  altioribus  subiciuntur,  atque 
ita  alicuius  veritatis  ab  altiore  dependentia  cognoscitur,   quae  notitia  nova  est ; 


*  Quaest.  disput.  q.   11   de  verit.  a.  1. 

2  Loc.  cit.  ad  5.  Et  alio  loco :  „Sicut  inquit,  a  veritate  intellectus  divini 
effluunt  in  intellectum  nngelicum  species  rerum  innatae,  secundum  quas  omnia 
cognoscit,  ita  a  veritate  intellectus  divini  exemphiriter  procedit  in  intellectum 
nostrum  veritas  primorum  principiorum,  secundum  quam  de  omnibus  iudicamus.^'' 
Quacst.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  4. 

3  Cfr.  Ukrerweo,  Systom  der  Logik  §   120. 


2.    De  intsUectu  et  ratione.     §  3.    De  ratiociniis.  229 

velut  quum  dico,  onuie  animal  sensu  praeditum  esse,  hominem  animal  esse,  lio- 
minem  igitur  sensu  p7'aeditum  esse.  Attributum  enim  illud,  quo  homo  sensu 
praeditus  esse  dicitur,  etsi  noveram  per  experientiam  propriam,  nihilominus  illo 
interveniente  ratiocinio  illud  homini  inesse  cognosco ,  quia  homo  animal  est. 
Praeterea  ratiocinio  deductivo  efficitur,  ut  innumerabiles  inter  conceptus  nostros 
relationes  deteganius,  quae  immediate  per  se  ne  acutissimo  quidem  ingenio  hu- 
mano  omnes  patere  possunt,  neque  igitur  ratiocinio  hoc  omisso  reperiuntur. 
Qua  re  praeclarus  ille  et  perpetuus  in  inquisitiouibus  mathematicis  progressus 
efficitur,  quo  in  dies  nova  inveniuntur  et  inaudita.  Atque  haec  quidem,  si 
praemissae  ambae  analyticae  sunt. 

Ab  hoc  ratiocinio  puro ,  quod  praemissas  analyticas  continet,  differt  ra- 
tiocinium  empiricum,  cuius  praemissae  aut  ambae  sunt  principia  experimen- 
talia  per  inductionem  efformata,  aut  alterutra  factum  exprimit,  quod  per  ex- 
perientiam  constat;  velut  quum  dico,  corpora  omnia  inter  se  attrahere,  montem 
istum  corpoream  molem  esse,  moiitem  ergo  attrahere  res  circumpositas.  Ex  qua 
re  efficitur,  ut  cognita  natura  alicuius  rei  qualitates  illius  vel  effectus  invenian- 
tur,  etiamsi  horum  experientiam  in  hac  re  individua  nondum  habuerim.  Et  hoc 
modo  sexcentas  notitias  novas  quotidie  apud  homines  gigni  nemo  non  videt. 

Sed  praeterea  est  etiam  ratiocinium,  quod  mixtum  vocant  (n.  328),  quod 
altera  praemissa  analytica  constat ,  synthetica  altera.  Cuius  usus  frequens  est 
et  multiplex.  Primo  enim  hac  ratiocinatione  cognitiones  experimentales  ana- 
lyticis  subiciuntur  principiis,  velut  quum  quis  ratiocinatur,  omnes  creaturas  esse 
mutahiles,  se  autem.  ipsum  creaturam  esse ,  ergo  mutahilem  se  esse.  Quamvis 
enim  se  mutabilem  esse  cognoscat  per  propriam  experientiam,  tamen  nunc  causa 
explicatur,  unde  trahatur  ista  mutabilitas.  Deinde  saepenumero  ostenditur,  re- 
lationes  inter  res  per  experientiam  cognitas  esse,  quae  ex  principiis  analyticis 
sunt  cognitae.  Huc  conclusiones  omnes  mathesis  applicatae  spectant.  Tertio 
per  ratiocinium  mixtum  fit,  ut  post  experientiam  rite  adhibitam  statuantur  leges 
universalesj  fit  quoque,  ut  ex  effectu  vel  signo  cognito  deducatur  causae  vel  rei 
significatae  realitas. 

734.  Quid  ratiocinio  quaeratur.  De  ratiocinii  natura  ante  dis- 
putatum  est  satis  (n.  383  et  sqq.).  Hoc  loco  advertendum  est, 
etsi  ratiocinio  inveniatur  nova  veritas,  quae  ante  cognita  non  sit, 
non  tamen  semper  veritatem  inveniri,  quae  ante  quaesita  fuerit. 
Fieri  enim  potest,  ut  repraesentato  menti  obiecto  cum  aliqua  sua 
ipsius  proprietate  simul  menti  ex  inopinato  occurrat  principium, 
quod  hanc  proprietatem  cum  alia  quadam  coniunctam  offert;  unde 
et  hanc  alteram,  quam  tamen  nulla  ratione  quaesiverimus,  obiecto 
illi  convenire  cognoscimus. 

Inquisitionis  autem  duplex  ratio  esse  potest.  Aut  enim  in- 
quirimus,  quodnam  praedicatum  dato  subiecto  conveniat,  aut  ratio- 
nem   quaerimus,    cur    datum  praedicatum   dato  subiecto  conveniat. 

In  utraque  quaerendi  ratione  id,  quod  directe  et  immediate  inquirimus,  est 
terminus  medius.  Hunc  quum  invenimus,  iam  ratiocinamur ,  et  quod  quaere- 
bamus,  assequimur.  Invenitur  autem  ille  terminus  in  quaestionis  subiecto  vel 
etiam  in  praedicato,  si  id  etiam  datum  fuerit. 


230  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

Qiiibus  ex  dictis  intelligitur,  in  quovis  ratiocinandi  genere  quaedam  esse, 
quae  omnino  nobis  comperta  sint  et  nota,  ut  ex  his  animus  proficiscens  per 
ratiocinationem  transeat  ad  noscenda  incognita. 

Ut  praecognita  requiruntur  conclusionis  subiectum  et  praedicatum  et  prin- 
cipia.     Et  de  his  praecognitis  praenotiones  quaedam  habendae  sunt. 

Ratiocinium  ipsum  et  ut  perfectum  sive  in  termino  vel  „in  Facto  esse" 
spectari  potest,  et  ut  inchoatum  sive  in  via  vel  ,,in  Fieri".  In  Facto  esse  si 
spectetur,  apprehensione  consequentiae  continetur ;  spectatum  autem  in  Fieri  est 
quaedam  cognitionum  series,  quae  inter  se  succedunt,  ut  praecedens  sit  ratio, 
cur  cognoscatur  consequens. 

735.  Rationes  dubitandi.  Videtur  nulla  scientia,  quae  omnino  certa  sit,  ra- 
tiocinio  comparari  posse.  Nam  (L)  quis  hominum  omnes  illas  leges  dialecticae 
subtilitatibus  refertas  scire  vel  in  memoria  tenere  possit,  quibus  ab  errore 
caveat?  Multa  deinde  ante  ratiocinium  quodlibet  praenoscenda  sunt  (n.  390), 
quae  et  multitudine  sua  et  incertitudine  mentem  vel  impavidam  turbant  et  plane 
obruunt.  —  (2.)  Ratiocinium  plurrmos  in  errorem  induxit.  Quinimmo  errorum 
omnium  patrocinium  ratiocinio  suscipi  potest.  Deest  autem  criterium ,  quo 
rectum  ratiocinium  a  perverso  dignoscatur. 

(3.)  Ex  altera  parte  inde  gravissima  dubitandi  ratio  nascitur,  quod  veri- 
tas  invenienda  ratiocinio,  si  prius  ignoretur,  inveniri  non  potest;  sin  prius  iam 
nota  est,  frustra  quaeritur  ^.  —  (4.)  Per  ratiocinia  nihil  novi  cognoscitur ;  nam- 
que  consequens  ante  ratiocinium  erat  cognoscendum,  tum  quia  finis  ante  usum 
mediorum  cognoscitur,  tum  quia  secus  nunquam  principia  opportuna  poni  possent^. 

(5.)  Videmus,  in  rebus  mathematicis  per  deductiones  legitimas  propter 
necessariam  in  cogitando  consecutionem  perveniri  ad  conclusiones,  quae,  quum 
sint  imaginariae,  omni  realitate  carent.  Ergo  similiter  arbitrandum  est,  in  rebus 
aliis  per  legitima  ratiocinia  nos  ad  conclusiones  deduci  posse ,  quae  non  sunt 
obiective  reales,  nisi  in  nostra  mente. 

736.  ThCSlS  •  Cognitioiies  ope  ratiocinii  comparatae  falsae  esse 
nou  possuut,  si  praemissae  sint  verae^  et  forma  legitima,  quae  dno 
nobis  certo  coustare  possuut. 

Ad  statuin  quaestionis.  Praenota  lo.-  Recolenda  hoc  loco  bre- 
viter,  quae  ante  (n.  733)  explicata  sunt  satis. 

Ratiocinium  igitur,  ut  breviter  dicamus,  ea  mentis  operatio  est,  qua  post 
institutam  duarum  notionum  comparationem  cum  notione  tertia  duarum  illarum 
inter  se  identitatem  vel  discrepantiam  cognoscimus.  Ex  quo  consequens  est,  ut 
in  ratiocinio  apprehensivo  triplex  distinguatur  apprehensio :  a)  apprehensio  im- 
mediata  (vel  etiam  mediata)  identitatis  aut  discrepantiae  idearum  sive  termi- 
norum  extremorum  cum  termino  tertio;  b)  apprehensio  immediata  consequen- 
tiae;  c)  apprehensio  mediata  consequentis. 

ludicium ,  quod  ipsa  consequentiae  apprehensione  determinatur ,  conclusio 
vocatur,  vel  consequens,  vel  iudicium  deductum,  sive  mediatum. 


^  Haec  difficultas  Menonis  est  in  Platonis  dialogo. 
2  Sextus  Empir.  Pyrrhon.  institut.  II.   13. 


2.    De  intellectii  et  ratione.     §  3.    De  ratiociniis.  231 

Fraenota  2o:  Recolendum  quoque,  quod  de  ratiocinii  prin- 
cipiis  (n.  327)  declaratum  est. 

Principium  cognoscendi  generatim  id  est,  unde  est  cognitio.  Intellectus 
vel  ratio  est  principium,  a  quo  cognitio  intellectualis  fit.  Principia  rationis  et 
leges  cogitandi  sunt  principia  directiva.  Praemissae  syllogismi  sunt  prin- 
cipium  ex  quo,  quae  sunt  principia  directa  Et  haec  proprie  principia  syl- 
logismi  vocantur.  Quae  vox,  si  artissime  accipiatur,  solas  illas  veritates  prin- 
cipales  significat,  quae  propter  suam  intimam  cum  ipsa  essendi  notione  cohaeren- 
tiam  lucidiora  sunt  et  foecundiora.  Sed  latius  accepta  vox  veritatem  omnem 
universalera  et  necessariam  significat,  ex  qua  per  applicationem  veritatis  alterius 
conclusio  deducitur. 

Haec  igitur  principia  in  mente  habuit  S.  Thomas,  quum  diceret:  „Certitudo 
f?cientiae  tota  oritur  ex  certitudine  principiorum.  Tunc  enim  conclusiones  per 
certitudinem  sciuntur,  quando  resolvuntur  in  principia.'"^  ^ 

Pmenota  3o:  lam  vero  principia  sive  praemissae  conclusionem 
virtute  continent;  qui  igitur  illa  tenet,  iam  virtute  et  implicite 
consequens  cognoscit. 

„Habita  evidentia  vel  certitudine  de  principiis  primis,  inquit  Scotus,  patet, 
quomodo  habetur  de  conclusionibus  ex  eis,  propter  evidentiam  formae  syllo- 
gisticae ,  quum  certitudo  conclusionis  tantummodo  dependeat  ex  certitudine 
principiorura  et  ex  evidentia  illationis."  - 

Fraenota  4o:  Haec  thesis,  si  consideretur  absolute,  directe 
non  potest  demonstrari. 

Omnis  enim  demoustratio  per  ratiocinium  fit,  itaque  id  supponendum  est, 
de  quo  quaeritur,  jDariatne  certitudinem  veram.  Tamen  reflexe  declarari  potest 
et  etiam  iis,  qui  certitudinem  admittunt,  demonstrari. 

737.  Argumeilta.  Arg.  pro  parte  priore  (ex  aptitudine  facultatis 
cognoscitivae).  Facultas  cognoscitiva  circa  suum  obiectum,  quod 
natura  duce  percipit,  falsa  esse  non  potest.  Atqui  ratio  humana  est 
facultas  cognoscitiva,  cuius  obiectum  est  nexus  identitatis  inter  duo, 
quae  ideo  eadem  inter  se  esse  percipiuntur,  quod  ea  cum  uno 
tertio  eadem  esse  cognoscuntur.  Ergo  ratio  humana  in  ratio- 
cinando  falsa  esse  non  potest.  Etenim  is  ratiocinatur,  qui  in  con- 
ckisione  duo  sive  aftirmatione  coniungit,  sive  negatione  separat, 
prout  principium  identitatis  vel  discrepantiae  exigit. 

Vel  sic:  NuUa  facultas  a  proprio  et  naturali  actu  per  se  deficit.  Quicum- 
que  autem  ullam  veram  certitudinem  adraittit,  admittere  debet,  facultatem  co- 
gnoscitivam  hunc  proprium  et  naturalem  actum  habere,  ut  percipiat  id,  quod 
est.  ,,Ratio"  porro,  qua  homo  ratiocinatur ,  est  facultas  percipiens  duos  con- 
ceptus  inter  se  convenientes  ideo ,  quod  cum  tertio  conveniant;  aut  percipiens 
duos  conceptus  inter  se  discrepantes  ideo ,  quod  altcr  cum  tertio  conveniat, 
alter  discrepet. 


*  Quaest.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  1.  ^  j^  i.  i  gent.  dist.  3  q.  4  Scliol.  §  8. 


232  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinig. 

Vel  si  placet,  ita  concludatur  argumentum:  Actus  omnes  naturale.s  facul- 
tatum  cognoscitivarum  ex  se  veritati  cognoscendae  coaptati  sunt  (n.  595) .  a 
qua  deficere  non  posaunt,  nisi  per  aceidens.  Atqui  ratiocinatio  sive  syllogismus 
est  actus  naturalis  rationis  humanae.  Ergo  per  syllogismum  falli  non  pos.sumus, 
nisi  per  accidens,  —  Ac  syllogismus  et  necessariis  et  contingentibus  veritatibus 
applicari  potest.  „Licet  ex  praemissis  contingentibus  non  sequatur  conclusio 
necessaria  necessitate  absoluta,  sequitur  tamen,  secundum  quod  est  ibi  necessi- 
tas  consequentiae,  secundum  quod  conclusio  sequitur  ex  praemissis."  ^ 

Confirmatur  1":  (reductione  iudicii  mediati  ad  iudicia  immediata).  lu- 
dicia  immediata  ex  se  sunt  ab  omni  errore  libera,  id  quod  supra  certo  est 
constitutum.  Sed  iudicium  raediatum  in  iudicia  tria  immediata  resolvi  potest, 
quorum  duo  de  veritate  utriusque  praemissae  ferenda  sunt,  tertium  de  illationis 
rectitudine. 

Confirmatur  2^>:  (ex  necessitate,  qua  homo  ad  ratiocinandum  a  natura  im- 
pellitur).  Si  ratio  ratiocinans  per  se  a  veritate  deficere  posset ,  homo  eo  co- 
gnitionis  medio  privaretur,  quod  ipsi  pro  vita  sua  humana  summopere  est 
necessarium.  Atqui  res  eius  generis*^  ab  homine  auferre  non  licet.  Ergo  ratio 
in  ratiocinando  per  se  ab  errore  immunis  est, 

Ratiocinationem  autem  ad  cognitionem  homini  necessariam  omnino  per- 
tinere,  id  quum  ex  ipsa  humanae  mentis  potissima  denominatione,  quae  voca- 
tur  ^ratio""',  perspicuum  et  manifestum  sit,  tamen  ex  experientia,  quae  per- 
petuum  fere  et  universalem  ratiocinandi  testatur  usum,  comprobatur  et  confirmatur. 

Argf.  pro  parte  altera   (ex   natura   ratiocinii).     Praemissas   ra- 

tiocinii    veras    esse,  ex    iis    veritatis    fontibus    innotescere    potest, 

unde   praemissae  perceptae   sunt.     Aut  enim   ex  se   immediate 

evidentes   sunt,    et  res   perfecta   est;    aut   alia   cognitionis   genera 

intercedere  debent.  Intercedant  igitur,  donec  ad  veritates  primas 
iramediate  evidentes  perventum  sit;  et  praemissas  veras  esse  per- 
ceptum  erit. 

Forma  autem  legitima  sive  ratiocinii  consequentia  imme- 
diata  apprehensione  patet,  qua  mens  nexum  intuetur  inter  ante- 
cedens  et  consequens  et  videt,  antecedente  posito  etiam  conclusio- 
nem,  quae  in  antecedente  videatur,  ponendam  esse. 

738.  Respondenda    ad    rationes    dubitandi.     (Ad  1.)     Quum    leges    ratiocinii 

60  spectent,  ut  aperiatur,  qua  ratione  processus  ille  dialecticus  per  singula 
peragatur,  cognitio  distincta  harum  legum  utilis  est,  quo  facilius  ratiocinii 
recte  peracti  ratio  reddi  possit,  et  in  rebus  difficilioribus  ab  omni  errore 
caveatur,  Non  tamen  cognitio  legum  requiritur,  ut  quis  se  recte  ratiocinari 
sciat;  nam  rectitudo  conclusionis  cognitione  directa  immediate  j^ercipi  potest, 
in  qua  perceptione  cognitio  illarum  legum,  quantum  satis  est,  implicite  con- 
tinetur,  De  praenoscendis  autem  nihil  timendum  est,  Neque  ullus  unquam  his 
umbris  inquietatus  est,  nisi  qui  in  vocibus  liacrens  reni  non  cogitaverit.  Nihil 
enim  est  facilius,  quam  habere  omnes  illas  de  praecognitis  praenotiones,    qua^ 

^  S.  TiioM,  in  1.   1  anal.  post,  lect,   14. 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §  3.    De  ratiociniis.  233 

ad  recte  ratiocinanduni  sunt  necessariae;  id  quod  consideranti  cuique  illa  prae- 
cognita  et  praenotiones  perspicuum  erit.  —  De  cetero  intelligendum  est,  hoc 
loco  voce  ratiocinii  non  tara  significari  artificiosam  dispositionem  syllogisticam, 
quam  potius  ipsum  actum  mentis  identitatem  duarum  rerum  cum  uno  tertio 
percipientis  et  duaruni  istarum  inter  se  identitatem  concludentis. 

(Ad  2.)  Ratiocinium,  quod  et  secundum  formam  et  secundum  materiam 
verum  est,  nulli  unquam  errori  originem  dedit.  Qui  autem  ratiocinia  facta 
paullo  diligentius  inspicere  velit,  is  facile  verum  a  falso  disceruet. 

(Ad  3.)  Ante  ratiocinii  actum  conclusionem  cognoscimus  virtualiter  in 
principiis  contentam,  et  hanc  quaeriraus  extrahere  per  ratiocinii  actura,  et  facere 
actualem.  Cuius  rei  exemplura  ponatur,  me  quaerere  horainem  ignotum  quidem, 
quem  tamen  scio  in  hac  domo  esse  et  hoc  nomine  appellari.  Hunc  profecto  in 
iis,  quae  explicite  et  actu  cognosco,  cognosco  virtualiter  et  implicite,  et  his 
ductus  indiciis  inveniam ,  et  inventum  ut  quaesitum  cognoscam.  Ita  qui  novit 
principia,  non  frustra  conclusionera  quaerit;  quamquam  enim  aliquam  conclusi- 
onera  ex  illis  elici  posse  scit  atque  ita  ratio  praesto  est,  cur  quaerat,  nondum 
taraen  actu  et  explicite  novit,  quae  sit  illa  conclusio,  vel  illam  conclusionem 
veram  esse.  Neque  tiraendura  est,  ne  eara  non  agnoscat,  postquara  inveneritj 
videbit  enira  nexum,  quo  conclusio  sive  conclusionis  veritas  cum  principiis  actu 
et  explicite  cognitis  cohaeret.  Si  id ,  quod  invenitur ,  quaesitum  erat ,  praeno- 
scehatur  quidem  ut  quaestio ;  non  taraen  actu  et  explicite  cognoscebatur,  sitne 
verum  an  falsura.  Sin  autera  quaesitum  non  erat,  latehat  tamen  in  iis,  quae 
actu  et  explicite  cognoscehantur.  Atque  hac  distinctione,  quae  est  inter  co- 
gnitionera  explicitam  sive  actualem  et  cognitionem  implicitam  sive  virtualera, 
tota  haec  dubitandi  ratio  diluitur.  —  Sed  urgebis:  Conclusio  non  erit  certa, 
nisi  certae  suraptae  sint  praeraissae;  et  praeraissae  non  sunt  certae,  nisi  certam 
iam  ponatur  esse  conclusionem.  Bespondendum  est  tibi :  Conclusionem  certam 
esse,  debet  quidem  poni  in  ordine  ontologico,  non  autem  in  ordine  logico 
sive  cognitionis,  nisi  virtualiter;  i.  e.  conclusio  debet  esse  vera,  non  autem 
debet  cognosci  ut  vera,  nisi  ut  virtute  in  praemissis  continetur. 

(Ad  4.J  Veritas,  quara  ratiocinii  conclusio  continet,  prius  ignorabatur 
actu;  sed  virtute  tenebatur  in  principiis  implicata.  Neque  ut  nunc  cognoscatur 
explicite  conclusio ,  opus  est,  ut  ante  in  seipsa  cognita  fuerit;  non  enim  se 
habet  ut  obiectum  inter  multa  visione  immediata  in  seipsis  visa  discernendum 
et  eligendura  quasi,  sed  ut  effectus,  qui  ex  causa,  in  qua  virtute  continetur, 
per  quandam  eductionem  oritur  ^.  Qui  autem  rem  potentia,  non  actu  cognoscit, 
is  rera  non  cognoscit;   quia  cognitio  est  actus,  et  actus  potentiae  opponitur. 

Generatim  igitur  principia  ratiociniorum  omnes  conclusiones  continent, 
quae  ab  iis  per  rectam  consequentiam  deduci  possunt.    Et  si  quis  perfectissimo 


*  Rem  illustrat  Aquinas,  acquisitionem  scientiae  parera  faciendo  eductioni 
forraarura  in  Esse  et  acquisitioni  virtutum  (Quaest.  disput.  q.  11  de  verit.  a.  1). 
..Principia  se  habent  ad  conclusiones  in  demonstrativis,  sicut  causae  activae  in 
naturalibus  ad  suos  eflectus.^'  (S.  Thom.  in  1.  2  anal.  post.  lect.  2.)  Alio  loco 
dicit:  „Omnis  ratiocinans  alia  consideratione  intuctur  principia  et  alia  conclu- 
sionem ;  non  enira  oporteret  consideratis  principiis  ad  conclusionem  procedere, 
si  ex  lioc  ipso ,  quod  principia  considerarentur,  conclusiones  etiam  considera- 
rentur."     Summ.  c.  gent.  1.   1   c,  57. 


234  Liber  I.  (TII.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

instructus  esset  intellectu,  is  nullius  profecto  indigeret  argumentationis,  sed  in 
principiis  omnia  immediate  videret.  At  quae  est  humani  intellectus  imbecilli- 
tas,  „quum  ad  conclusionem  inferendam  duae  propositiones  requirantur,  scilicet 
maior  et  minor,  cognita  propositione  maiore,  nondum  habetur  conclusionis  co- 
gnitio.  Maior  ergo  propositio  praecognoscitur  conclusioni.  Ut  si  sic  demon- 
straret  aliquis :  Omnis  triangulus  habet  tres  angulos  aequales  duohus  rectis,  ista 
cognita  nondum  habetur  conclusionia  cognitio.  Sed  quum  postea  accipitur : 
Haec  /igura  in  semicirculo  descripta  est  triangulus,  statim  scit,  quod  habet  tres 
angulos  aequales  duobus  rectis."  * 

(Ad.  5.)  Id,  quod  in  mathesi  vocant  imaginarium,  nihil  est  nisi  certa  cuius- 
dam  impossibilitatis  expressio ;  cuius  apud  mathematicos  mentio  fit,  quia  ma- 
thesis  versatur  etiam  in  relationibus  rationis ,  quae  ex  ipsis  operationibus 
mathematicis  resultant.  Neque  per  se  obstat  quidem,  quominus  etiam  apud 
philosophos  conclusiones  imaginariae  in  mentionem  cadant,  velut:  dimidium  Dei, 
vel:  ens  creatum,  qiio  maius  esse  non  potesf.  In  manifestis  est  autem,  id  nullo 
modo  thesi  nostrae  officere. 

739.  Solvuntur,  quae  restant  dubia.  Dicunt  l'^:  Ut  ratiocinando  acquiramus 
certitudinem,  nos  scire  oportet,  ratiocinium  esse  legitimum,  et  praemissas  veras. 
Atqui  id  sciri  non  potest,  nisi  ratiocinio  novo,  cuius  tamen  certitudo  et  veritas 
non  minus  ambigua  est,  quam  ratiocinii  prioris.  Resp. :  Conc.  M.  et  neg.  min. 
Nam  rectitudo  consequentiae  attento  animo  ex  se  immediate  manifesta  esse 
potest.  Veritas  autem  praemissarum  aut  ex  aliis  fontibus  veritatis  aperta  est, 
aut  si  per  ratiocinium  coguoscenda  est,  ad  ultimum  certe  a  veritatibus  ex  se 
evidentibus  dependet. 

Dicunt  2'> :  Qui  ratiocinatur,  memoriam  adhibere  debet;  sed  memoria  fal- 
lax  est;  qui  autem  facultatem  adhibet,  quae  errori  est  obnoxia,  ad  veritatem 
cum  certitudine  pervenire  non  potest.  Resp. :  Si  ratiocinium  spectatur  perfectum, 
sive  quod  aiunt  in  Facto  esse,  apprehensione  nexus  continetur,  quo  consequens 
cum  praemissis  coniungitur;  in  hac  igitur  parte  memoria  non  opus  est,  ut 
praemissae  iterum  cogitentur ,  quum  cogitatur  consequens.  Sin  ratiocinium 
spectatur  in  Fieri,  saepe  fit,  ut  ex  principiis  illationes  proximae  deducantur, 
ita  ut  mens  ea,  quae  proxime  inter  se  cohaerent,  uno  quasi  intuitu  compre- 
hendat.  Neque  in  hac  igitur  parte  magnus  memoriae  locus  relinquitur.  Re- 
stat  igitur,  ut  in  ratiocinils  longioribus,  quibus  remota  admodum  a  iudiciis 
immediatis  illatio  deducitur,  mens  memoria  uti  debeat. 

Et  memoria  quidem  fallax  est,  quatenus  res ,  quae  longiore  temporis  in- 
tervallo  praecesserunt,  omnes  ab  oblivione  vindicare  vix  possumus,  ita  ut  haud 
raro  dubitationi  locus  aperiatur.  Xi  nullo  modo  in  eo  memoriae  fallibilitas 
sita  est,  quod  per  se  referat  rem  pro  certa,  quae  dubia  est,  vel  pro  re  per- 
cepta  rem,  quae  nunquam  est  cognita  (n.  672).  Quod  si  quando  contingat,  fit 
per  accidens,  sive  propter  iudicandi  temeritatem,  sive  propter  defectum  con- 
siderationis  debitae.  Si  igitur  memoria  non  est  in  promptu,  ratiocinatio  omit- 
tatur,  error  corrigatur. 

740.  Corollaria.  Coroll.  1,  Ergo  ratio  intema,  ob  quam  con- 
sequens  ex  antecedcnte  vero   reete  deductum   etiam   ipsum  verum 


*  S.  Thom.  iu  1.  2  anal.  post.  lect.   1. 


2.    De  intellcctu  et  ratione.     §  3.    De  ratiociniis.  235 

esse  clebeat,  in  eo  posita  est,  quod  ex  una  parte  consequens  in 
antecedente  virtualiter  iam  contentum  est,  et  ex  altera  parte,  quum 
antecedens  verum  sit,  etiam  id,  quod  in  antecedente  sive  actu  sive 
virtute  continetur,  consequens  verum  esse  debet.  Secus  enim  idem 
simul  verum  esset  et  non  verum. 

Coroll.  2.  Ergo  certitudo  ratiocinii  ut  sic  est  semper  certi- 
tudo  metaphysica. 

Nam  nexus  ille,  quo  conclusio  ut  sic  cum  praemissis  coniungitur,  est 
absolute  necessarius.  Quod  etiam  tum  locum  habet,  quum  conclusio  veritatem 
contingentem  continet.  Conclusio  generatim,  quae  ex  ratiocinio  formaliter  et 
materialiter  recto  est  deducta,  semper  certitudinem  sequitur  principiorum,  quae 
materiam  ratiocinii  constituunt.  Ita  si  quis  ratiocinetur,  in  terram  proiecta 
semina  fruges  prodiccere,  nuiic  autem  semina  in  terram  proici,  haec  ergo  fruges 
productura  esse,  conclusio  formaliter  spectata  est  certa  metaphysicej  materia- 
liter  autem  certa  est  certitudine  physica. 

Coroll.   3.     Ergo    mens    dum   praemissas    veras    esse    et    con- 

sequentiam  rectam  agnoscit  affirmatque,    consequenti  non  assentiri 

non  potest,  sed  ad  admittendum  naturali  necessitate  adducitur. 

Nam  ex  una  parte  veritatem  consequentis  a  se  in  praemissis  clare  ad- 
missam  videt,  et  ex  altera  parte  fieri  non  potest,  ut  admittantur  contradictoria. 
Et  contra  naturam  mentis  est,  ut  a  vero  evidenti  refugiat. 

Coroll.  4.  Falsa  ergo  est  etiam  illa  Platonis  sententia,  qua 
ampliatio  cognitionum  nostrarum  dicitur  contineri  quadam  verita- 
tum  reminiscentia  in  mente  delitescentium,  non  autem  inventione 
veritatis  prius  ignotae.  Id  enim  internae  experientiae  aperte 
repugnat. 

ftUAERITUR  2«, 
pof*»sitne  inclnctione   comparari   certitndo. 

741.  Inductionis  usus  instinctivus  et  rationalis.  Ex  iis,  quae 
alio  loco  (n.  3G4  sqq.)  de  inductione  dicta  sunt,  manifestum  est, 
vitam  humanam  abundare  inductionibus,  si  ea  vox  accipiatur  sensu 
latissimo. 

Ad  vitam  enim  dogendam  necesse  cst  cognoscere  alimentorum  vim  ad 
nutritionem,  plantarum  ad  sanationem  morborum.  Nisi  enim  perspectum  habe- 
remus ,  pane  sedari  famem ,  aqua  sitim  restingui ,  calore  ignis  frigida  recreari 
membra,  his  plantis  salubrem  vini  inesse,  istis  autem  nocivam,  iam  vitae  nostrae 
vel  nullam  vel  non  aequam  necessitatibus  curam  agere  possemus.  Experientia 
autem  haec  aliaquc  id  gcnus  nos  non  cdocet,  nisi  illi  inductionis  vim  addas, 
cuius  ope  certum  est,  proprietates  in  variis  rebus  observatas  illis  naturalcs  esse, 
iisque  certas  rerum  loges  manifestari.  —  Et  disciplinae  naturales  fere  totae  nitun- 
tur  inductionibus.  Quae  per  inductionem  non  solum  rerum  corporearum  phae- 
nomena,    sed    etiaiii    proprietates    et  leges   universales    investigant   et    definiunt. 


236  Liber  I.   (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

Itaque  inductio  non  solum  cxplicat,  quae  sint  impraesentiarum  corporum  pro- 
prietates,  sed  etiam,  qui  eventus  olim  fuerint,  quique  in  posterum  futuri  sint, 
vaticinatur  *. 

Utilis  quoque  vel  necessaria  cst  inductio ,  quae  mores  inclinationesve  ho- 
minis  spectat.  Quae  per  probabilitatem  haud  exiguani  nobis  praenuntiat,  (^uid 
nos,  quid  alii  in  hac  vel  illa  rerum  circumstantia  acturi  sint;  ex  quo  suara 
quique  agendi  rationem  homines  ad  prudentiae  regulas  accommodare  possunt, 
tum  quoad  se,  tum  quoad  alios.  Omissa  inductione  morali  nulla  liberorum 
educatio ,  nuUa  societatis  civilis  moderatio ,  nullum  inter  homines  cum  ordine 
commercium  ^, 

Yerum  magnopere  in  his  rebus  distinguere  oportet  inter  in- 
ductionem  instinctivam  (n.   118)  et  rationalem. 

Quia  enim  tanta  cst  inductionis  neeessitas,  ideo  homini  iam  a  natura  pro- 
visum  esse  videmus,  ita  ut  hoino  quilibet  sola  duce  natura  secundum  vim  cuius- 
dara  inductionis  agere  videatur.  Quae  vis  inest  in  omnibus.  Ipsos  videmus 
infantulos,  quinimmo  belluas  aliquo  inductionis  sensu  praeditos.  Puerulus,  si 
admota  ad  fornacem  manu  dolorem  expertus  fuerit,  in  futurum  cavebitj  et  ani- 
malia  sponte  appetunt,  quae  aliquoties  iucuiida  experta  sunt,  horrent  ea,  qui- 
bus  dolor  sibi  inflictus  sit.  Itaque  inductionis  quoddam  initium  vel  quaedam 
quasi  umbra  in  vita  humana  usum  omnem  rationis  antevertit,  quinimmo  ut  ea, 
quam  vocant,  „ex8pectatio  casuum  similium"  in  ipsa  brutorum  animalium  vita 
reperitur,  quae  instinctu  quodam  animali  secundum  principia  inductionis  dirigi 
videntur.  Quum  autem  homines  cuiuscunquc  indolis  sive  docti  sive  indocti 
quotidie  totam  agendi  cogitandique  rationem  secundum  principia  inductionis 
componant,  neminem  reperies,  qui  naturalem  illam  firmitatem,  qua  inductioni 
fidat,  ex  mente,  quantumvis  conetur,  evellere  possit,  velut  putare  incipiat, 
ignem  in  alia  terrae  parte  ante  mille  annos  non  ussisse,  vel  perendie  apud 
nos  iam  non  usturum  esse.  Et  haec  est  inductio  naturalis  sive  instinctiva,  de 
qua  hoc  loco  non  agitur.  Solam  enim  attendimus  inductionem  ratio- 
nalem,  quae  est  actus  rationis  humanae  ratiocinantis. 

742.  Inductionis  rationalis  fundamentum  diximus  esse  hoc:  Quid- 
quid  valet  de  singulis,  valet  de  omnibus.  Principium  autem  in- 
ductionis  hoc  esse  vidimus:  Id,  quod  universe  et  constanter  in  ob- 
servatis  multis  individuis  alicuius  speciei  reperitur,  ex  natura  harum 
rerum  oritur:  quod  autem  ad  aliquam  naturam  pertinet,  convenit 
individuis  omnibus  illius  naturae  (n.  369). 

Quum  autem  de  certitudine  huic  principio  tribuenda  diversae 
sint  apud  philosophos  sententiae,  hac  de  re  hoc  loco  apertius 
quaerendum  esse  videtur. 

Simul  atque  intellectum  maiore  cum  attentione  ad  phaenomena  per  ex- 
perientiam   comperta   advertimus,    eventuum    conforraitas,    quae   in  certis  rebus 

1  Cfr.  RoYER-CoLLAKb,  Oeuvrcs  dc  Rf.id,  edit.  2.  tom.  4  p.  279.  Neque 
ipsa  mathesis  sine  inductionibus  est.  Qui  enira  probaturus  est :  a  b  =  b  a, 
vel :    a  b  c  =  b  a  c ,    id  efficiet  inducendo  exempla  numerorum  determinatorum. 

2  Vali.kt,   Praelect.  phil.  Log.  p.  (50. 


2.   De  intellectu  et  ratione.     §  3.    De  ratiociniis.  237 

itidem  conspicitur,  percellit  animum.  Et  quia  eosdom  a  certis  rebus  effectus 
constanter  et  uniformiter  prodire  videmus,  easdemque  qualitates  ipsis  constanter 
et  uniformiter  convenire,  iam  ratione  ducti  concludimus,  hanc,  quao  sit  in  ef- 
fectibus,  constantiam  et  uniformitatem  a  causa  constanti  et  communi  repetendam 
essc,  quac  hos  effectus  edere  possit  vel  has  qualitates  r^quirat  ^.  Hanc  autem 
causam  ipsis  rebus  non  ut  his  individuis,  sed  ut  talem  naturam  habent,  attri- 
buere  solemus,  quem  ad  finem  conceptus  formamus,  quibus  essentias  rcrum 
exprimanius ;  et  hos  confoptus  adhibentes,  ignem  generatim  urere  dicimus,  aqua 
sedari  sitim  posse ,  plumbum  omne  in  aqua  immergi ,  sexcenta  alia.  Itaque  ex 
individuis  notis  ratione  duce  universaliter  concludimus,  etiam  ceteras  res  indi- 
viduas,  in  quibus  eadem  natura  reperiatur  2,  eosdem  effectus  producere  easdem- 
que  habere  qualitates. 

Id  igitur  ex  consideratis  factis  ut  compertum  habetur,  rebus  inesse  certam 
et  determinatam  naturam,  quae ,  etsi  ad  producendos  certos  et  determinatos  ef- 
fectus  certas  conditiones  externas  et  adventicias  supponat,  quae  per  se  contin- 
gentes  sint,  tamen  ex  se  constantem  et  uniformem  agendi  modum  habet,  ex 
quo  pro  circurastantia  conditionum  ordinaria  et  consueta  certi  et  determinati 
effectus  exspectari  possint. 

Atque  ita  evenit,  ut  plurima  per  inductionem  formentur  iudicia  univer- 
salia,  non  per  idearum  analysim,  sed  per  synthesim  ope  experientiae.  Cuius 
generis  sunt :  Corpora  omnia  inter  se  attrahunt  ratione  directa  massarum  et 
ratione  inversa  qitadratae  distantiae ,  vel:  Pluribus  intentus  minor  est  ad  sin- 
gida  sensiis,  vel:  Parentes  omnes  liberos  amant,  vel:  Sol  quotidie  nobis  oritur. 
Si  quis  autem  huius  ordinis  naturalis  causam  ultimam  et  altissimam  cogi- 
tando  penetrare  velit,  is  ad  existentiam  Dei  Creatoris  et  Gubernatoris  concludet, 
qui  rebus  certas  naturas  sive  essentias  secundum  ideas  divina  mente  conceptas 
indiderit,  secundum  quas  certis  positis  conditionibus  ferrea  quadam  necessitate 
effectus  certos  producant;  qui  sub  rerum  initiis  maxima  cum  sapientia  in  hoc 
mundo  posuerit  eam  conditionum  congeriem,  quae  ad  adducendum  huius  mundi 
ordinem  fuerit  necessaria,  qui  res  omnes  conservet  et  res  omnes  ad  agendum 
secundum  naturam  coadiuvet,  qui  ordinem  simul  a  se  in  mundo  procreatum 
constantem  velit,  hinc  non  turbet  nec,  ut  turbetur,  permittat  ^. 

Atque  haec  hausta  ex  ordine  legibusque  naturae  de  Deo  sapienti  ac 
providenti  notitia  notitiam  ordinis  et  legum  naturae,  quae  ex  sola  conside- 
ratione  ipsius  naturae  ope  inductionis  acquisita  erat,  ex  sua  parte  iterum  illu- 
strat  atque  confirmat.  Videmus  enim,  Deum  Optimum  Maximum  ex  sapientia 
sua  ad  id  necessario  adduci,  ut  huic  mundo  ex  libero  voluntatis  arbitrio  creato 
ordinem  certum  imponat  certasque  leges  indat.     Et  quantumvis  perspicuum  sit, 

1  Cfr.  J.  8t.  Mill,  Logic.  lib.  3  c.  21. 

2  Quodsi  quis  hanc  conclusionem  labefactare  velit,  quum  omissa  etiam 
certa  natura  rerum  interna,  decretum  Dei  omnipotentis  et  sapientis  satis  sit,  ut 
cum  his  vel  illis  rebus  hi  vel  illi  effectus  coniuncti  sint  constanter  quidem  et 
uniformiter,  sed  tamen  extrinsecus  tantum :  is  interim  sibi  ex  consideratione 
divinae  sapientiae,  quam  ipse  obiecit,  responsum  referat,  istum  agendi  modum 
Deum  sapientem  et  veracem  summopere  dedecere.  Hacc  igitur  res  ad  id,  quod 
agitur,  nihil  interest. 

'  Cfr.  Ptolemaeus,  Philosophia  mentis  et  sensuum.    Romae  1702.    p.  194. 


238  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

in  Deo,  summo  rerum  domino,  manere  potestatem,  ut  per  exceptionem  legi  ali- 
cui  naturali  in  re  particulari  ob  finem  altiorera  deroget,  tamen  manifestum  quo- 
que  est,  sapienti  provisori  cavendum  esse,  ut  ordo  illaesus  perduret  neve  ex- 
ceptio  cedat  in  regulam,  et  ut  homines  in  iudiciis  suis  syntlieticis  universalibus 
eam  liabeant  certitudincm,  quae  ad  vitam  recte  instituendam  requiritur. 

743.  Nascitur  quaestio.  Quum  Aristoteles  ad  inductionem  con- 
vertisset  animum,  illico  perspectum  habuit,  inductioni  vim  univer- 
salem  ex  sola  experientia  habita  simplicique  enumeratione  esse 
non  posse.  Et  probe  intellexerunt  Peripatetici,  in  usu  inductionis 
post  factam  experientiam  multiplicem  inquirendum  csse  et  distin- 
guendum,  quid  ex  natura  sive  essentia  rerum  eveniret,  quid  autem 
naturae  solum  accideret:  „Quod  accidit  alicui  naturae,  non  in- 
venitur  universaliter  in  natura  illa;  sicut  hahere  alas,  quia  non  est 
de  ratione  animalis,  non  convenit  omni  animali."  ^  Yel  ut  rem 
ponamus  enucleatius,  perspectum  illi  habuerunt,  ex  factis  multis 
constantibus  et  uniformibus  observatis  adhibito  causalitatis  sive 
rationis  proportionatae  (sufficientis)  principio  ad  causam  constan- 
tem  et  uniformem  concludendum  esse,  hanc  autem  causam  con- 
stantem  et  uniformem  aliam  esse  non  posse  nisi  ipsam  rerum  na- 
turam  sive  essentiam,  hanc  cognitam  rerum  essentiam  fontem  esse, 
ex  quo  iudicia  synthetica  vim  universalem  haurire  possent  ^. 

Quum  inter  recentiores  primus  Baco  de  Verulamio  maiore  cum  diligentia 
de  inductione  diceret,  is  naturam  et  vim  logicam  vix  tetigit,  sed  totus  erat  in 
constituendis  praeceptis,  quae  in  usu  inductionis  utilia  esse  possent  (n.  373,  3). 
Et  magis  etiam  ab  illis ,  qui  Baconem  in  cultu  rerum  terrestrium  secuti  sunt, 
Empiristis,  in  hac  re  peccatum  est.  Quum  enim  omnia  principia  rationalia  sive 
analytica,  quipjie  quae  non  redolerent  experientiam  sensilem,  summopere  horre- 
rent,  ad  id  omnem  suam  operam  contulerunt,  ut  ostenderent,  quo  pacto  omissis 
omnibus  principiis  analyticis  per  solam  experientiam  et  quandam  enumeratio- 
nem  certitudo  universalis  comparari  posset.  Et  ab  aliis  etiam  philosophis  haec 
quaestio  vehementer  agitata  est;  quorum  aliqui,  de  certitudine  desperantes,  aut 
ad    Scepticismum    pervenerunt,    aut    certitudinem    ad    solam    probabilitatem   re- 


*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  51  a.  1. 

2  Postquam  Aristoteles  primus  inductionis  notioncm  magna  cum  dili- 
gentia  est  interpretatus  (vide  intor  locos  alios  1.  1  topic.  c.  12  et  18;  1.  I 
ethic.  c.  9  et  1.  2  c.  5 ;  1.  2  polit.  c.  8) ,  hoc  argumentandi  genus  apud  philo- 
sophos  Graecos  oblivioni  quasi  traditum  esse  videtur.  Apud  Stoicos  et  Epi- 
curaeos  vix  invenies,  quae  de  inductione  memoratu  digna  sunt.  Et  in  omnibus 
pliilosophorum  sectis  praeter  Aristotelicam  tota  philosophandi  ratio  sola  de- 
ductione  comprehendebatur.  A  mediae  aetatis  Peripateticis  ipsa  vis  et  structura 
inductionis  secundum  Aristotelis  principia  satis  est  explorata  et  constituta; 
quamvis  illo  tempore  praeclarum  lioc  sciendi  instrumentum  ad  investigandas 
naturae  vires,  quae  ad  exornandam  hanc  vitam  terrestrem  essent  idoneae,  vix 
sit  adhibitum. 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §  3.    De  ratiociniis.  239 

duxerunt.  Inter  quos  praecipuus  est  David  Hume,  qui  iudicioruni  omnium  uni- 
versalium  principium  posuit  praeterito  futurum  fore  simile.  Quod 
principium  quum  neque  experientia  fulciri  videret,  neque  interno  conceptuum 
nexu,  in  sola  persuasione  subiectiva  subsistere  dixit ;  internam  hanc  animi  per- 
suasionem  oriri  ex  more  et  consuetudine  ^ 

TnoMAS  Reid  (n.  373,  4)  quum  Humii  Scepticismum  vitare  vellet,  in 
auxilium  vocavit  caecum  illum  naturae  instinctum ,  qui  iam  in  belluarum  et  ■ 
infantulorum  vita  summopere  celebraretur :  „Dum  naturam,  inquit,  in  diversis 
suarum  productionum  generibus  easdem  externas  qualitates  multitudini  indivi- 
duorum  impertientem  contuemur,  certo  ferimur  instinctu,  qui  experientiam  praeit, 
ad  credendum ,  individua  illa  similia  etiam  fore  quoad  qualitates  eas ,  quae 
minus  apparent,  quaeque  nondum  nobis  compertae  sunt."  ^  Instinctu  illo  nos 
ad  id  adigi  dicit,  ut  plus  affirmemus,  quam  per  sensum  vel  intellectum  per- 
cipere  possimus  '. 

Immanuel  Kaxt  ut  vitaret  Scepticismum  ab  Hume  introductum,  non  caecum 
instinctum  adhibuit,  sed  iudicia  synthetica,  quae  ante  omnem  experientiam  in 
mente  nostra  insculpta  a  natura  finxit. 

Et  ab  aliis  aliud  quiddam ,  quod  pure  subiectivum  esset ,  confictum  est, 
quod  experientiis  singularibus  vim  universalem  largiretur.  Inter  quos  prae- 
cipue  Apelt,  Roter-Collard,  Th.  Jouffrot,  Gratrt,  J.  M.  Cosh. 

Pascalis  Galluppi  se  nuUius  fulcri  praeter  solam  experientiam  indigere 
dixit,  ut  universalem  vim  inductionis  sustineret;  similitudinem  inter  futurum 
et  praeteritum  propter  solam  experientiam  certam  esse,  atque  ita  effatum  illud: 
futurum  simile  praeferito ,  veritatem  esse  empiricam  *.  Quod  hac  ratione  per- 
suadere  est  conatus :  Longissimum  tempus  praeteritum,  quamvis  nunc  praeteri- 
tum  sit,  tamen  initio  rerum  erat  futurum.  Ergo  quum  in  toto  eius  decursu 
similitudinem  eventuum  mens  deprehenderit,  similitudo  inter  futurum  et  prae- 
teritum  experientiae  obnoxia  erat.  —  Verum  hac  in  audacia  Galluppi  vix  ullos 
nactus  est  discipulos.  Etsi  enim  sola  experientia  transacta  hactenus  aliquam 
inter  aliqua  praeterita  et  aliqua  futura  similitudinem  ostenderit,  tamen  nuUo 
modo  ex  se  sola  ostendit,  eam  similitudinem  etiam  in  posterum,  i.  e.  in  iis, 
quae  nunc  nondum  evenerunt,  permansuram  esse. 

744.  Nos  igitur  insisteDtes  doctrinae  peripateticae  per  inductio- 
nem  etiam,   quam   incompletam  dicunt,   iudicia  universalia  omnino 

^  Ita  praecipue  in  libro:  Enquiry  concerning  the  human  understanding 
London  1748. 

2  Essays  on  the  intellectual   powers   of  man.    Edinburg  1785.    V.  c.  6. 

•^  De  Reidii  doctrina  videsis  Analys.  de  la  log.  d* Aristote  c.  6  sect.  2 ; 
Oeuv.  tom.  1  p.  205  sqq. ;  et  Recherch.  sur  l'entend.  hum.  tom.  2  c.  6  sect.  24. 
Simili  modo ,  quo  Reid  ,  etiam  Waddington  ,  mentionem  facit  sensus  cuiusdam 
sive  propensionis  naturalis,  quo  post  cognitum  factum  particulare  caeco  modo 
cogeremur  ad  divinandam  legem  univcrsalem.  Inductionem  vcram  in  remini- 
scentia  Platonica  adumbratam  videt;  omnem  vim  inductioni  eripi,  si  intra  formam 
legesque  cuiusdam  ratiocinationis  coarctetur,  eique  interdicatur  illa  principiorum 
divinatio,  quae  eiusdem  notam  essentialem  constituat.    Essays,  Ess.  6  c.  2  §  1  et  2. 

*  Lezioni  di  Log.  e  di  Metafisica.  Ncap.  1832—1836.  tom.  I  lez.  32. 
Cfr.  Liberatore,   Logicae  p.  2  n.   141. 


240  Liber  L  (IIL)    Logica  critica.     II.    I)e  motivis  certitudinis. 

certa  comparari  posse  dicemus,  eo  quod  iure  merito  (refragante 
licet  Empiristarum  vulgo)  ad  experientiam  adsciscuntur  principia 
analytica,  quorum  praecipuum  est  principium  causalitatis  sive  ra- 
tionis  necessariae  sive  proportionatae  (sufficientis),  quibus  principiis 
cognoscimus  ipsas  rerum  essentias  ut  causas  effectibus  omnibus 
proportionatas. 

Quae  autem  hac  in  re  solvenda  est  quaestio,  ea  a  nonnullis  in  duas  divi- 
ditur;  ita  ut  quaeratur  primo,  qua  via  vel  qua  ratione  procedatur,  ut  ex  ain- 
gularibus  non  omnibus  perceptis  ad  rem  universalem,  i.  e.  ad  genus  totum  vel 
speciem  totam  concludendum  adducamur;  et  deinde,  utrum  hac  via  efficiatur 
probabilitas  tantum,  au  vera  certitudo  ^  Quae  duae  quaestiones  etsi  duae  sint-, 
tamen  inter  se  omnino  coniunguntur,  quapropter  eas  una  solvemus  thesi. 

Nunc  ea  videamus,  quae  contra  disputari  solent. 

Rationes  dubitandi.  Videtur  ab  iis ,  quae  apud  Aristotelicos  de  vi  in- 
ductionis  statuta  leguntur,  omnino  recedendum  esse.  Nam  (1)  persuasio  illa, 
qua  homines  aliquid  propter  inductionem  incompletam  verum  et  reale  putare 
solent,  aut  experientia  nititur  aut  ratiocinio.  Sed  ab  experientia  effici  non 
potestj  haec  enim  non  est,  nisi  de  praeteritis  particularibus ,  neque  quidqitam 
de  universalibus  patefacere  potest.  Unde  non  per  iniuriam  Baco  illam  in- 
ductionem,  quae  procedat  per  enumerationem  simplicem  partium,  ut  „pinguem''', 
„crassam" ,  „puerile  quiddam"  risisse  putandus  est.  Sed  neque  ex  ratiocinio 
illa  persuasio  oriri  potest.  Nam  omnem  usum  rationis  antevertit.  Si  infantulus 
ad  candelae  flammam  digitum  admoverit,  statim  persuasionem  se  habere  ostendit. 
constanter  flammae  proprietatem  esse ,  ut  admotum  digitum  dolore  afficiat. 
Neque  ulla  apparct  ratio ,  ob  quam  a  rebus  notis  particularibus  ad  res  omnes 
concluderc  possimus.  —  (2.)  Id,  quod  ad  singularum  rerum  experientiam  in 
excultiore  homine  accedit  ad  efficiendam  „persuasionem  scientificam" ,  nihil 
aliud  esse  videtur,  nisi  quaedam  impressionum  associatio.  Hume  enim,  quum 
principia  illa  experimentalia  experientiae  soli  inniti  non  posse  videret,  diligenter 
monuit,  per  multiplicis  experientiae  repetitionem  oriri  in  nobis  insciis  opinionem 
illam,  qua  futurum  simile  fore  praeterito  putemus  ^. 

(3.)  Vel  si  quis  timeat,  ne  sola  impressionum  associatione  res  satis  ex- 
plicari  non  possit,  is  putet,  propter  enumerationem  simplicem  persuasionem  oriri 
legum  universalium  vel  saltem  unius  legis  universalis  :  iisdem  positis  conditio- 
nibiis  eosdem  usque  eventus  accidere;  quae  persuasio  certe  ea  est  potestate,  ut 
inductionem  omnem  complere  possit  ad  vim  universaleni.    Hoc  modo  J.  St.  Mir.r, 

*  Hac  de  re  notissimum  scripsit  J.  St.  Mill  opus:  „System  of  logic, 
rationative  and  inductive.''  Inductionem  is  intelligit  eam  mentis  operationem. 
qua  id,  quod  in  eventibus  aliquibus  (per  experientiam)  novimus,  conclu- 
damus  de  evcntibus  omnibus,  quac  illis  notis  sub  certis  quibusdam  rela- 
tionibus  sunt  similes ;  et  id,  quod  in  aliquibus  individuis  novimus,  concludamus 
de  individuis  omnibus,  quae  ob  similitudinem  in  eadem  classe  sint  reponenda; 
et  id,  quod  ut  aliquo  tempore  rerum  cognovimus,  concludamus  de  tempore 
omni,  quod  conditionibus  similibus  aflcctum  sit,     Tom.  3  c.  2. 

2  Cfr.  CiiR.  SiGWART,  Logik.    Tiibingen  1878.    toni.  2  p.  3GS. 

^  In  specimine  quarto  et  quinto.     Cfr.  Siowakt,  Logik  II.  p.  260. 


2,    De  intellectii  et  ratione.     §  3.    De  ratiociniis.  241 

huius  rei  rationem  iutimam  et  altissimam  aperuisse  sibi  videtur.  —  (4.)  Si  quis 
autem  ulterius  velit  inquirere,  quo  iure  et  qua  ratione  ducti  nos  huic  per- 
suasioni  de  conformitate  eventuum  in  natura  fidere  possimus  ^ ,  is  sequens 
W.  Whewell  (n.  86)  putet,  nobis  a  nativitate  inditas  esse  ideas  vel  iudicia 
synthetica,  quae  vim  universalem  habeant  ^,  In  hac  igitur  causa  Whewell  cum 
Kantii  doctrina  convenit,  quod  per  processus  inductivos  nobis  afferri  tantum 
materiam,  formas  accedere  ex  mente  nostra  docet.  Fieri  arbitratur,  ut 
non  sine  vi  plastica  mentis  (some  formative  power  of  the  mind)  perceptis 
rebus  ideae  indantur  et  informentur  (informs)  quasi  universales.  Ita  cognitio- 
nibus  nostris  per  sensus  receptis  novum  quoddam  elementum  spirituale  additur 
(suporinduced),  quo  fit,  ut  primo  praesto  sint  ideae  fundamentales ,  ex  quibus 
deinde  nascantur  conceptiones  intellectuales  reliquae  ^. 

(5.)  Vel  si  quis  ideas  illas  innatas  et  iudicia  synthetica  horreat,  quae 
iam  ante  omnem  experientiam  in  natura  nostra  sint  formata ,  is  caeco  illo  nisu 
praepotenti  et  universali,  quo  homines  omnes  ad  generalizandum  vehementer 
impulsos  videmus,  contentus  esse  potest;  sive  is  nisus  vocatur  caecus  instinctus, 
sivc  naturalis  impetus,  sive  fides  caeca  et  primitiva ,  qua  constantiam  et  gene- 
ralitatem  eventuum  admittimus.  Ita  philosophatus  est  praeter  Thomam  Reid 
praecipue  Iacobi.  —  (6.)  Vel  si  non  placet  instinctus ,  recurratur  ad  idealiza- 
tionem  quandam ,  qua  notitia  ex  experientia  hausta  ad  universalitatem  supple- 
atur.  Hanc  docuit  Dugald  Steward,  ad  eamque  accessit  Ueberweg  ^^  Quae 
idealizatio  vim  suam  inde  haurit,  quod  supponimus,  in  rebus  nexus  causales 
inesse.  quibus  eventus  certis  legibus  regantur;  iieque  tamen  ullo  modo  id  cogno- 
scimus.  Sed  ex  caeco  quodam  et  firmo  internae  conscientiae  sensu  certae  et 
evidentes  illae  conclusiones  universales  gignuntur.  Qui  sensus  ab  aliis  alio 
nomine  insignitus  est.  Gratry  eum  vocat  divinum,  docetque,  intellectum  hu- 
manum  ideo  a  rerum  singularium  aliqua  enumeratione  ad  conclusionem  vere  uni- 
versalem  venire,  quod  in  natura  intueatur  splendorem  infinitudinis  divinae. 

(7.)  Si  autem  quis  opinari  velit,  nos  ex  percepto  nexu  causali  et  cognita 
rerum  essentia  ad  illa  iudicia  pervenire,  tamen  videtur  inhaesio  ita  in  mente 
nostra  efPecta  potius  esse  opinio  probabilis,  quam  scientia  certa.  Nam  a  Leib- 
xizio  ct  RosMiNi  observatum  est,  leges  naturae  et  rerum  essentias,  quum  con- 
tingentes  sint  et  mutabiles,  semper  dubio  prudenti  locum  relinquere.  —  (8.)  Ut 
tandem  ex  inductione  certitudinem  hauriamus  de  naturae  legibus  et  certis  rerum 
effectibus.  numerus  phaenomenorum  tantus  esse  debet,  qui  nunquam  determi- 
nari   possit. 


*  Hac  de  re  monet  Sigwart  :  „Jener  Obersatz  kann  das  inductive  Ver- 
fahren  nicht  erklare/i .  dcnn  er  ist  selbst  durch  Induction  gewonnen.  .  .  .  Die 
Ausfiihrungen  Mills  zeigen  die  Hilfslosigkeit  des  reinen  Empirismus ,  die  Un- 
moglichkeit,  auf  dem  Sandhaufen  loser  und  vereinzelter  Thatsachen,  oder  ge- 
nauer  Sinneswahrnehmungen  eiiie  Gebaude  aus  allgemeinen  Satzen  zu  errichten; 
es  heisst  don  Bock  melken,  wenn  man  aus  einer  Summe  von  Thatsachen  irgend 
eine  Nothwc^ndigkeit  lierauspressen  will."     Logik,  tom.  2  p.  374 — 376. 

2  The  philosophy  of  the  inductive  scienccs,  founded  upon  their  history. 

'  „Observed  facts  are  connectcd,  so  as  to  produce  new  truths,  by  su- 
perinducing  upon  them  an  Idea ;  and  thus  truths  are  obtained  by  induction." 
CiV.  Beneke,  System  der  Logik.  II.  p.  21 — 50. 

*  System  dcr  Logik  §   120. 

Pesch,  Logica.  II.  16 


242  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinia. 

745.  IJlOSlSr    Adhaesio,  qua  innlta  iudicia  synthetica  universalia 

indiictione  incompleta  comparata  admittimus,  nititur  cognitione  facto- 
rum  empirica  et  cog-nitione  rationali  principiorum  analyticorum,  qua 
cognitione  ad  percipiendas  rerum  essentias  adducimur.  Unde  inductione 
incompleta  acquirere  possnmus  eius  generis  iudicia,  quae  certa  sunt 
certitudine  physica. 

Ad  statum  quaestionis.  Fraemta  lo.-  Indicatum  est  suo  loco, 
inductionem  aliam  vocari  posse  completam ,  aliam  incompletam ; 
incompletam  iterum  aliam  perfectam  esse,  aliam  a  perfectione  certi- 
tudinis  deficere  (n.  371). 

Inductio  completa  etsi  a  syllogismo  deductivo  diversa  est ,  tamen  propter 
vim  concludendi  syllogismo  omnino  est  aequiparanda;  id  quod  rem  inspicienti 
omnino  erit  perspicuum.  Sed  de  inductione  incompleta  quaerendum  est,  utrum 
ea  unquam  certitudinem  propi'ie  dictam  parere  possit  necne.  Et  ea  est  vis 
nostrae  thesis,  ut  dicamus,  revera  esse  posse  inductionem  incompletam,  ex  qua 
veram  hauriamus  certitudinem.     Thesis  duas  partes  habet. 

Praenota  2o:  In  priore  parte  thesis  inquirimus,  unde  haec  na- 
scatur  inhaesio,  qua  homines  eiusmodi  inductionem  ut  fidam  et 
certam  et  veram  admittere  solent.  In  altera  deinde  parte  quae- 
rendum  erit,  an  vera  sit  hoc  modo  parta  certitudo  et  firma. 

Exemplum  inductionis,  de  qua  quaeritur,  sit  hocce:  Plumhum,  lignum, 
animal,  lapis  sunt  impeneirabiUa  et  uni  loco  totali  praesentia  (id  quod  „uni- 
locata"  vocant).  Atqui  plumbum,  lignum,  animal,  lapis  sunt  corpora.  Ergo 
corpora  sunt  impenetrabilia  et  unilocata.  Cuius  inductionis  ut  pateant  prin- 
cipia,  haec  sit  resolutio:  Omnia,  quae  Tiomiiies,  quantum  scio  om^ies,  sensu  ex- 
perti  sunt  corpora ,  ea  inter  se  sunt  impenetrahilia  et  uni  loco  totali  indiviso 
praesentia.  —  1»  Atqui  factum  tam  constans  debet  habere  rationem  sihi  propor- 
tionatam.  Ergo  est  causa  aliqua  proportionata ,  cur  corpora  p>er  experientiam 
adhuc  cognita  omnia  esse  impenetrabilia  et  unilocata  repertum  est.  —  2«  Atqui 
causa  huic  effectui  proptortionata  alia  esse  non  potest,  nisi  ipsa  natura  corporum. 
Ergo  corpora  omnia  hactenus  repertum  est  esse  ideo  inter  se  impenetrabilia  et 
unilocata,  quia  haec  est  natura  corporum.  —  3«  Atqui  natura  corporum  onini- 
bus  corporibus  communis  est.  Ergo  corpora  omnino  omnia,  etiam  ilia ,  qiiae 
tiemo  adhuc  homo  expertus  est,  sunt  unilocata  et  inter  se  impenetrahilia  ^. 

Praenota  3o:  Non  tamen  de  inhaesione  illa  naturali  et  „ex- 
spectatione  casuum  similium"  vel  generalizatione  instinctiva 
agitur,  quae  in  omni  natura  animali  a  nativitate  est  insita,  et  quae 
per  experientiam  augetur  et  excolitur,  sed  de  generalizatione  ra- 
tionali  et  scientifica,  quae  eius  sit  indoles  logica. 


*  Hunc  sumptionura  ordinem  in  polysyllogismo  adhibemus  claritatis  gratia, 
quo  planius  fluat  conclusionum  series.  Pro  syllogismi  natura  ordo  minorum 
propositionum  et  maiorum  invertendus  erat. 


2.   De  intellectu  et  ratione.     §  3.    De  ratiociniis.  243 

Non  igitur  de  huius  quaeritur  origine  ps  y  cho  lo  gica,  i.  e.  qua  mentis 
vel  organismi  vivi  indole  fiat ,  ut  homines  ad  iudicia  illa  universalia  formanda 
adigantur.  Id  si  quaeratur,  fatendum  est,  homines  a  natura  per  inelinationem, 
vel  nisum,  vel  instinctum  propter  necessitatem  vitae  ad  illa  iudicia  propendere. 
Sed  in  quaestione  versatur  natura  logica  illorum  iudiciorum,  ita  ut  quaera- 
mus,  ob  quam  rationem  homines  in  ordine  cognitionis  id,  quod  perceperint  de 
aliquibus ,  saepenumero  sine  uUa  mentis  haesitatione  affirment  de  rebus  illius 
generis  absolute  omnibus. 

Alii  dicunt,  id  fieri  ex  caeco  impulsu  ad  solam  experientiam  accedente. 
Alii  intervenire  principium  universale  fatentur,  in  quo  tamen  explicando  in 
varias  sententias  abeunt.  —  Nos  interventum  principiorum  universalium  defen- 
dimus,  sed  insuper  adversus  Stuart  Mill  tenemus,  haec  aliud  fundamentum 
habere  non  posse,  nisi  perceptas  a  nobis  ipsas  rerum  essentias  sive  naturas. 

Praenota  4o:  In  altera  thesis  parte  illa  omnino  certa  esse 
volumus. 

Qua  in  re  adversarios  habemus  :  1»  Wolff,  qui  iudiciis  illis  verbo  quidem 
certitudinem  relativam  tribuendam  esse  docet,  i-evera  autem  probabilitatem  tan- 
tum  attribuit.  Indubia  illa  esse  dicit,  si  ad  rcs  iam  exploratas  restringantur, 
sed  probabilia  tantum ,  si  ad  res  extcndantur ,  quarum  experientia  nondum 
facta  sit. 

2°  HuME,  quum  principii  a  se  statuti  (futurum  praeterito  erit  simile)  nulla 
in  rebus  fundamenta  solida  invenisset,  necessaria  consecutione  ductus,  iudiciis 
illis  probabilitatem  tantum  attribuit,  immo  sibi  constans  posteriore  tempore  in 
Scepticismum  est  lapsus,  ex  quo  Kant  (iudiciis  syntheticis,  quae  menti  ante 
omnem  experientiam  insita  essent,  adhibitis)  Humium  eruere  frustra  conatus  est^ 

746.  Argumenta.  Arg.  pro  parte  priore  (ex  natura  iudiciorum  uni- 
versalium).  Experientia  teste  iudiciis  universalibus  inhaeremus  in 
ordine  cognitionis,  non  quia  caeca  quadam  necessitate  subiectiva 
acti  sumus,  sed  propter  motiva  cognita  et  propter  obiectivas  ra- 
tiones  perceptas.  Atqui  haec  motiva  vel  rationes  aliunde  hausta 
esse  non  possunt,  nisi  ex  factis  per  experientiam  cognitis  et  ex 
principiis  analyticis,  quibus  ad  percipiendum  ipsas  rerum  essentias 
physicas  adducti  simus.  Ergo  id  verum  est,  quod  in  priore  thesis 
parte  affirmayimus.  —  Proh.  min.:  Requiri  factorum  notitiam  em- 
piricam  res  manifestior  est,  quam  quae  ab  homine  negata  sit.  Sed 
inter  motiva  debent  esse  etiam  ea,  quae  iudiciis  syntheticis  veram 
largiantur  universalitatem  et  necessitatem.  Id  autem  nulla  notitia 
empirica  fieri  potest  (quippe  quae  usque  singularis  sit,  et  semper 
ad  numerum  aliquem  individuorum  coarctetur).  Eequiruntur  igitur 
principia  aualytica,  cuius  generis  est  principium  causalitatis  sive 
rationis  proportionatae.  His  autem  principiis  effici  nihil  potest, 
nisi  iis  intervenientibus  cognoscatur,  inesse  in  rebus  causas,  quibus- 

*  Cfr.  Sigwabt,  Logik.  II.  p.  370. 

IG* 


244  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivia  certitudinis. 

cum  effectus  constantes  et  uniformes  constanter  et  uniformiter 
eoniuncti  sint,  sive  inesse  in  rebus  aliquid,  quo  omnino  necessario 
determinatae  sint,  ut  sic  agant  et  sint,  et  non  aliter.  Id  autem 
nihil  aliud  esse  potest  praeter  ipsas  rerum  essentias  sive  naturas. 
Essentia  enim  definitur  id,  quo  res  in  sua  specie  constituitur  et 
a  diversis  distinguitur;  et  ideo  est  aliquid  primum  in  re  et  radix 
omnium  proprietatum  ipsius. 

Confirmatur  (ex  existentia  verae  in  his  rebus  certitudinis  illorum  iudicio- 
rum  a  plurimis  adversariis  admissa).  Admittunt  reapse  plurimi  ex  adversariia, 
nos  veram  habere  in  iudiciis  multis  syntheticis  universalibus  certitudinem ;  et 
riderent  profecto  eum ,  qui  certo  constare  negaret,  corpora  omnia  esse  ex  na- 
tura  impenetrabilia,  sub  legibus  gravitatis  plumbura  omne  e  manu  emissum  ad 
terram  moveri.  Atqui  non  est  alia  via  ad  certitudinem  hanc  perveniendi  nisi 
ea,  quae  in  argumento  est  indicata. 

747.  Argumenta  pro  parte  altera  (ex  reductione  inductionis  ad 
processum  syllogisticum).  Conclusio,  quae  per  formam  syllogisti- 
cam  recte  institutam  colligitur  ex  praemissis,  quarum  partim  per 
experientiam  certo  constant,  partim  sunt  principia  analytica,  est 
omnino  certa  (certitudine  saltem  physica).  Atqui  iudicia  synthe- 
tica  per  inductionem  incompletam  quidem ,  sed  perfectam  com- 
parata  eandem  vim  habent,  ac  si  concludantur  syllogistice  ex  factis 
per  experientiam  notis  et  ex  principiis  analyticis.  Ergo  haec  iu- 
dicia  omnino  certa  sunt  (certitudine  saltem  physica). 

Ad  minorem.  lu  praemissis  inest  1«  experientia,  qua  nobis  constat  non 
solum  accidere  facta  singularia ,  sed  etiam  eventuum  identitas  et  constantia  et 
uniformitas,  quae  certis  positis  conditionibus  contingere  solet;  unde  in  nobis 
oritur  magna  iudiciorum  particularium  collectio,  de  quorum  veritate  nobis  certa 
constat  (certitudine  saltem  physica).  Atque  ita  per  experientiam  percipimus, 
eandem  rem  in  iisdem  conditionibus  positam  constanter  et  uniformiter  •  eosdem 
edere  effectus. 

Insunt  2o  haec  principia  analytica:  a)  Eventus  illi  constantes  et  uniforme& 
a  causa  constanti  et  uniformi  repetendi  sunt;  quod  nihil  aliud  est,  quam  ap- 
])licatio  principii  rationis  necessariae.  b)  Haec  causa  non  est  aliquid ,  quod 
rei  tantum.  de  qua  agitur,  accidat,  sed  quod  ipsi  rei  sit  insitum,  i.  e.  esse  ipsam 
rei  naturam  sive  essentiam.  Manifestum  est  enim,  nihil  esse  praeter  ipsam  rei 
essentiam  ita  cum  re  necessario  coniunctum,  ut  nulla  mutata  conditionum  cir- 
cumstantia  a  re  separari  possit.  Exigit  igitur  iterum  principium  rationis  pro- 
portionatac,  ut  eventuum  constantiam  et  nniformitatem  iudicemus  esse  ipsius 
essentiae  eifectuni.  c)  Natura  aliquorum  individuorum ,  quum  sit  omnibus  in- 
dividuis  communis,  in  omnibus  individuis  etiam  eosdem  efFectus  producere  debet. 

Confirmatur  1»  (ex  necessitatc  illorum  iudiciorum  ad  vitam  luimano  modo 
institucndam).  ludicia  illa  falsa  esse  non  possunt,  ad  quae  firmanda  ipsa 
natura  homines  nisu  invincibili  impcllit,  quibus  homo  omnis  suam  agendi  ra- 
tionem  conformaro  debet,  ut  vitam  suam  humano  modo  degere  possit.  Id  enim, 
quod    generatim    ad    beno   vivendum   neccssario    requiritur,    vcrum    esse    debet. 


2.   De  intellectu  et  ratione.     §  3.   De  ratiociniis.  245 

Atqiii  id  dicendum  de  iudiciis  syntheticis  universalibus,  quae  formare  solemus, 
quoties  est  conditionum  identitas  et  numerus  individuorum  observatorum,  qui 
satis  sit,  ut  ad  eorum  naturam  sive  essentiam  concludamus.  Reiecta  horum 
iudiciorum  certitudine  iam  nuUa  nobis  prodest  rerum  praeteritarum  experientia, 
ueque  futuris  eventibus  providere  quisquam  potest. 

Confirmatur  2"  (ex  consideratione  divinae  bonitatis  et  sapientiae).  Ex 
una  parte  Deum  bonum  et  sapientem  decet,  ut  rebus  creatis  imponat  certum 
causarum  et  legum  ordinem,  quo  praesentia  cum  praeteritis  et  futura  cum  prae- 
sentibus  certo  modo  connectantur.  Et  ex  altera  parte  Deus  bonus  et  sapiens 
velle  non  potest,  ut  homines  careant  iis  notitiis ,  quae  ipsis  ad  vivendum  sunt 
necessariae. 

Confirmatur  5»  (ex  salvanda  humana  scientia).  Nulla  cst  de  rebus  na- 
turalibus  vel  humanis  scientia ,  quae  non  sit  plena  iudiciorum ,  in  quibus  effi- 
ciendis  inductio  intervenit  incompleta;  neque  sine  his  iudiciis  illae  disciplinae 
esse  possunt.  Si  igitur  inductione  incompleta  non  possumus  comparare  iudicia, 
quae  vere  certa  sunt,  illae  scientiae  disciplinae  omnino  vanae  sunt  et  inanes. 

748.  Respondenda    ad    dubitandi   rationes   supra   positas.     (Ad  1.)    Baco  in- 

ductioni  scholasticae  exprobravit,  a)  quod  procederet  per  solam  enumera- 
tionem  affirmativam  aliquorum  singularium,  ex  quo  fieret,  ut  experimento 
contrario  destrui  posset;  b)  quod  ab  his  singularibus  illico  neglectis  omnibus 
intermediis  avolaret  ad  universale.  Unde  isti  substituendam  esse  aliam,  quae 
non  uno  saltu  per  affirmationes ,  sed  gradatim  per  negationes,  reiectiones ,  ex- 
clusiones  a  singularibua  ad  universale  progrederetur ;  et  multis  deinde  praecepit, 
qua  ratione  per  „tabulam  praesentiae",  „tabulam  absentiae",  „tabulam  com- 
parationis"  triplex  experimentorum  ordo  instituendus  esset  *.  Verum  non  anim- 
advertit  vir  doctissimus,  scite  quidem  a  se  praecipi,  quae  ad  rem,  quae  agatur, 
nuUo  modo  pertineant.  Vis  enim  logica  inductionis  in  quaestione  versatur,  non 
vero,  quae  sit  in  inductione  servanda  methodus,  quaeritur.  Videndum  igitur, 
quam  ob  causam  positis  praemissis  inductivis  de  veritate  conclusionis  nobis 
certo  persuasum  esse  possit. 

Persuasionem  illam,  de  qua  quaeritur,  neque  ex  sola  experientia,  neque 
€x  solis  principiis  analyticis  oriri  posse  concedimus.  Oriuntur  autem  ex  utris- 
que  elementis  coniunctis.  Neque  hoc  loco  agitur  de  conditionibus  psychologicis, 
quibus  natura  nos  ad  illa  iudicia  disposuit.  Quodsi  ad  inductionem  ab  in- 
fantulis  factam  recurrant,  verum  est,  hos  sine  ulla  ratiocinatione  moveri  ad 
cxspectandos  efTectus  similes  a  similibus  causis.  At  ipsi  tum  non  ut  rationales 
cogitant ,  sed  instinctu  naturali  ducuntur  sensum  consequente.  Non  autem 
quaerimus,  quomodo,  dum  sola  vita  sensitiva  operemur,  per  instinctum  ducamur 
ad  exspectandos  eventus  eosdem  iisdem  causis  apprehensis.  Sed  ea  est  quaestio, 
quodnam  sit  fundamentum,  quo  nitatur,  et  quinam  fons.  unde  fluat  nostra  per- 
suasio  rationalis,  quando  operamur  ut  intellectu  praediti.  Hanc  investiga- 
tionem  omittere  et  ad  conditiones  naturales  confugere ,  idem  est  atque  extra 
controversiam  vagari,  vel  hominem  rationali  certitudine  destituere  ^. 

(Ad  2.)  Nemo  unquam  hominum  dubitavit,  quin  reapse  in  rebus  multis 
futurum  simile  fore  praeterito    arbitremur.     Sed    errat  Homr,    quum    id    semper 


*  N.  O.  1.  1  aphor.  105.  ^  Ita  Libeuatorp:,  Log.  part.  2  n.  142. 


246  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

per  solam  opinionem  et  ut  probabile  quid  a  nobis  tencri  affirmat.  Errat,  hanc 
persnasionem  arbitrans  sola  cxperientiae  repetitione  niti.  Errat,  quum  docet 
effatum  a  sc  statutum:  futurum  praeferito  simile  erit ,  esse  posse  inductivae 
demonstrationis  principium.  Nam  illud  certe  non  potest  esse  demonstrationis 
principium ,  cuius  vis  ex  facta  demonstr.itione  conscquitur.  Est  autem  factae 
demonstrationis  consequens,  ut,  si  individua  cetera  iisdem  proprietatibus  in- 
structa  sint,  idem  etiam  de  individuis  futuris  tenendum  sit,  atque  ita  putandum, 
futurum  praeterito  simile  fore. 

(Ad  3.)  Non  negamus ,  posse  hominem  post  evolutam  rationem  et  lon- 
giorem  consuetudinem  brevi  hoc  modo  cum  certitudine  concludere :  Omnis  ignis, 
quem  experius  sum.  hactenus,  comburit  stuppam  siccam.  Atqui  praeterito  simile 
erit  futurum ,  vcl :  natura  semper  eodem  modo  operatur ,  vel :  iisdem  positis 
conditionihus ,  iidem  eventus  accidunt ,  vel :  principium  causalitatis  vim  hahet 
universalem.  Ergo  etiam  futuro  tempore  ignis  stuppam  immissam  comhuret. 
Quum  enim  principia  eius  generis  sexcenties  in  vita  et  in  scientia  adhibenda 
sint,  ea  proxime  cogitanti  menti  praesto  sunt,  et  in  consuetudinem  alteramque 
abeunt  naturam.  Sed  ipsa  haec  principia  a  reflectente  ratione  humana  non  ad- 
mittuntur  ut  certa,  nisi  quia  ante  in  multis  rebus  constantiam  et  uniformitatem 
eventuum  experti  sumus,  et  inde  per  quandam  ratiocinationem  penetrando  rerum 
essentiam  ex  multis  rebus  expertis  ad  res  universas  concludendum  esse  vidimus. 

(Ad  4.)  Certum  est,  id,  quod  de  rebus  cxternis  per  iudicia  universalia 
cum  veritate  affirmamus,  in  ipsis  rebus  fundamenta  habere.  Necessitas  enim 
iudicandi,  omnia  corpora  esse  impenetralia ,  non  a  solo  subiecto  provenit,  sed 
inde,  quod  ita  extra  nos  esse  cognosciraus. 

(Ad  5.)  Instinctum  vel  impulsum,  quo  ad  iudicia  synthetica  universalia 
forraanda  feramur,  minime  negaraus.  Inest  enim  animo ,  ut  sapienter  observat 
LiBERATORE,  uaturalis  ad  recte  et  secundum  veritatem  iudicandum  determinatio, 
quae  instinctus  dici  potest.  Haec  taraen  est  tantura  conditio  subiectiva  sive 
psychologlca;  non  fundamentum ,  cui  raens  in  iudiciis  profcrendis  innititur. 
Secus  enim  iudicia  mentis  essent  caeca,  ratione  destituta,  et  repugnarent  na- 
turae  intcUectus,  qui  seraper  percepto  raotivo  obiectivo  ad  assentiendura  ad- 
duci  debet  \ 

(Ad  6.)  Qui  de  „idealizatione"  dicunt,  loquuntur  arabigue.  Si  enim 
idealizationera  in  eo  consistcre  putant,  quod  formeraus  ideas  sive  conceptus 
universales,  qui  fiindaraento  in  rebus  externis  careant,  „idealizatio"  ad  errorem 
Nominalisrai  iara  alibi  (n.  099)  refutatura  reducitur.  Sin  post  habitam  singu- 
lariura  experientiara  ideas  sive  conceptus  universales  forraari  arbitrantur,  quibus 
ipsae  rerum  esscntiae  exhibcntur,  recte  sentiunt. 

(Ad  7.)  Errant,  qui  volunt,  nullam  esse  posse  de  eventibus  sive  legibus 
naturalibus  scientiam  certam,  eo  quod  omnia  in  raundo  sint  contingentia  et 
mutabilia.  Per  experientiam  onim  ot  observationem  certo  constat,  pluriraa  in 
mimdo  o.vonire  secundum  ordinom  nocessarium  et  irarautabilera.  Quae  necessi- 
tas  irarautabilitasque  partira  fundaraenta  habet  in  rerura  essentiis,  quae  „prin- 
cipia  naturalia  sunt  ad  determinandos  eflectus,  ultra  quos  sose  extendero  non 
possunt"*;  partira  in  divina  sapientia,  qua  factura  est,  ut  omnia  ordinata  sint, 
et  ita  „disponantur  a  divina   providentia    motus  et   situs    coelcstium   corporura. 


1  Log.  part.  2  n.   142.  2  c;.  Thom.,  4  dist.  43  q.   1  a.   L 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §  3.    De  ratiociniis.  247 

\\t  semper  et  eodem  modo  proveniant"  ^.  Et  illa  quidem  principia  sicut  et  haec 
rerum  dispositio  partim  ab  intellectu  divino  pendent,  partim  a  voluntate  di- 
vina,  quae  in  rebus  omnibus  necessario  procedit  secundum  ordinem  divinae 
sapientiae;  requirit  autem  haec  sapientia,  ut  res  relinquantur  naturae  suae  et 
legibus  certis,  et  quamvis  exceptio  rara  admitti  possit,  exigit  tamen  ratio  ordinis, 
ne  exceptio  abeat   in  regulam. 

(Ad  8.)  Fatendum  est,  numerum  phaenomenorum ,  qui  ad  legem  statuen- 
dam  certo  requiratur.  generatim  secundum  mathesim  accurate  determinari  non 
posse.  Fatendum  quoque  est,  numerum  illum  variuni  esse  pro  varietate  even- 
tuum  conditionumque ,  de  quibus  agitur.  Fatendum  tandem  est,  nos  in  multis 
rebus  propter  insufficientem  numerum  haerere  ancipites  et  dubios.  Inde  tamen 
minime  sequitur.  nos  in  nullis  rebus  numerum  eventuum  determinare  posse,  qui 
satis  sit,  ut  clare  videamus,  hos  vel  illos  eventus  cum  rerum  essentiis  cohaerere. 
Quis  accuratione  mathematica  definire  possit,  quot  numero  homines  observationi 
subiciendi  sint,  ut  statuatur,  homines  omnes  ex  natura  morti  obnoxios  esse  ?  Et 
quis  dubitet,  numerum,  qui  satis  sit,  hactenus  observatum  esse,  ut  sine  uUa 
erroris  formidine  etiam  nos  ipsos  mortales  esse  putemus  ? 

749.  Corollaria.  Coroll.  1.  Ergo  inductio,  de  qua  loquimur, 
ad  genus  demonstrationis  a  posteriori  reducitur.  Et  est  ratio- 
cinium  mixtum,  quia  in  experientia  et  in  principiis  analyticis  fun- 
damenta  habet. 

Coroll.  2.  Ergo  similitudo  inter  futurum  et  praeteritum  non 
fundatur  in  persuasione  tantum  subiectiva,  sive  haec  dicitur  orta 
psychologice  ex  consuetudine  (id  quod  Hume  placuit),  sive  ex  caeco 
naturae  instinctu  (eo  modo,  quem  Reid  proposuit),  sive  ex  iudiciis 
syntheticis  naturae  insitis  (qualia  Kant  effinxit),  sed  fundamenta 
habet  in  percepta  realitate  obiectiva  principii  causalitatis  sive  ra- 
tionis  necessariae,  et  in  perceptis  rerum  naturis  sive  essentiis  physicis. 

Coroll.  3.  Ergo  per  inductionern  incompletam  etiam  ad  per- 
cipieuda  ea  pervenimus,  quae  certis  et  determinatis  rebus  sunt 
essentialia.  Quapropter  errant  Empiristae  illi  (inter  quos  prae- 
cipuus  J.  St.  Mill),  qui  nos  putant  habere  posse  iudicia  experi- 
mentalia,  vere  universalia,  non  percepta  ipsa  rerum  essentia. 

Coroll.  4.  Ergo  duplex  est  legum  vel  iudiciorum  genus,  quae 
per  inductionem  incompletam  statuuntur.  Alia  enim  ad  solas  ex- 
primendas  notas  essentiales  alicuius  rei  referuntur,  alia  facta  in- 
dicant,  quae  in  natura  ex  statutis  semel  conditionibus  in  rebus 
evenire  solent. 

Coroll.  5.  Ergo  argumentum  inductivum,  quo  ex  ordine  phy- 
sico  ad  ordinem  metaphysicum  transimus,  vim  habet  obiectivam. 
Id  ex  thesi  patet. 

*  S.  Thom.j  Summ.  theol.  II.  II.  q.  95  a.  5. 


248  Libcr  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    I)e  motivia  certitudinis. 

Praeterea  contra  adversarios  confirmari  potest.  Hi  enim  omnes.  quam- 
quam  praeter  cognitionem  inductivam  nullam  cognitionem  esae  ponunt,  tamen 
liberrime  dicunt  de  „infinito''',  „axiomatis  aeternis'^  „de  principiis  immutabili- 
bus".  quibus  regatur  mathesis  et  natura,  „de  proprietatibus  immanentibus^', 
quibus  innitatur  biologia,  sociologiaj  fatentur,  hypotheses,  quae  in  scientia 
saepenumero  adhiberi  solcant,  haud  raro  ad  principia  adducere,  quae  vim  ge- 
neralem  habeant;  ipsum  principium  causalitatis  agnoscuntj  neque  facta  illa 
remota  omittunt,  quae  nunquam  nos  oculis  immediate  percipimus,  sed  solis 
argumentis  inductivis  cognoscere  possumus  ^    Ergo  adversarii  ipsi  secum  pugnant. 

750.  Scholia.  Schol.  1.  Si  quis  inquirere  velit,  utrum  effectu.s 
aliquis  ab  aliqua  causa  revera  eveniat  necne,  is  hoc  praeceptum 
sequi  poterit:  Ea  est  habenda  causa  phaenomeni  cuiuslibet,  quae 
ubi  adest,  phaenomenon  adest;  ubi  demitur,  phaenomenon  demi- 
tur;  ubi  crescit,  phaenomenon  crescit;  ubi  decrescit,  phaenomenon 
decrescit  ^. 

Schol.  2.     Ea,    quae    de   legibus  physicis  per  inductionem  de- 

tegendis  sunt  statuta,  etiam  de  legibus  moralibus  dicenda  sunt. 

Sed  in  hac  re  experientia  tantum  docet,  quid  homines  ut  plurimum 
agere  soleant.  Quoniam  igitur  harum  legum  observatio  haud  raro  a  libero  ho- 
minum  arbitrio  pendet,  eae  futuris  eventibus  non  nccessitatem  imponunt,  sed 
inclinationem  tantum  subiciunt. 

Schol.  3.  ludicia  illa  universalia  certa  esse  diximus  certitudine 
saltem  physica,  quae  nitatur  in  legum  constantia.  Sed  haec 
certitudo  alias  absoluta,  alias  est  conditionalis. 

Si  iudicia  sive  leges  illis  iudiciis  exhibitae  accipiantur  in  sua  universali- 
tate  et  ut  applicatae  eventibus  ex  ordine  et  consuetudine  accidentibus ,  certe 
sunt  absoluta.  Nam  unica  ratio,  ob  quam  habendae  essent  ut  hj'pothetice 
tantum  certae,  in  eo  reperiretur,  quod  Deus  eas  leges  suspendere,  vel  commu- 
niter  iis  derogare  posset.  At  quominus  leges  suspendantur,  vcl  per  modum  re- 
gulae  iis  derogetur,  impedit  Dei  sapientia  et  providentia.  —  Si  autem  leges 
physicae  considerentur  ut  applicatae  ad  unamquamque  rem  singularem,  fieri 
potest,  ut  sint  liypothetice  tantum  certae,  quoties  rationabiliter  putare  non  pos- 
sum,  Deum  non  posuissc  per  miraculum   exceptionem  legis. 

Leges  morales  quod  attinet,  non  necesse  est,  ut  Deus  ad  ponendam  ex- 
ceptionem  interveniat,  sed  id  per  liberam  hominum  voluntatem  fieri  potest. 
Quando  igitur  de  eventu  particulari  agitur,  ad  hunc  per  leges  morales  certo 
concludi  non  potcst,  sed  sempcr  in  probabilitate  haerebimus.  —  Si  autem  leges 
morales  generatim  spectentur,  ut  leges,  ne  Deus  quidem  has  leges  delere  potest. 
Impedit  divina  bonitas,    sanctitas ,    sapientia,    ne  Deus  efficiat,  ut  homines  ge- 

*  Ita  passim  A.  Comtf.,  H.  Taine,  E.  Littrk.  Cfr.  Brin,  De  intellectualismo, 
tom.  1  p.  115. 

2  LiBERATORE,  Log.  part.  2  n.  123  j  qui  addit :  „Quamquam  non  diffitemur. 
hac  in  re  plus  quam  praecepta  valere  olfactum  quendam  quasi  venaticum  ra- 
tionis,  qui  disciplina  non  acquirltur,  sed  dono  traditur  a  natura." 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §  3.    De  ratiociniis.  249 

neratim  honestate  et  utilitate  propria  non  afticiantur,  ut  naturaliter  non  ament 
veritatem ,  atque  ita  maximo  numero  ad  fingendum  mendacium  noxium  vel  in- 
utile  conspirent. 

Schol.  4.  Errant,  qui  clocent,  uullam  esse  iudiciorum  syn- 
theticorum  certitudinem  ante  probatam  argumentis  explicitis  Dei 
existentiam. 

Nam  omissa  etiam  hac  praevia  de  Dei  sapientis  existentia,  videmus  in 
natura  modos  multos  constantes  et  uniformes  mirabili  ordine  dispositos.  Vi- 
demus  quoque,  fieri  non  posse,  ut  „praestantissimus  effectus,  qui  semper  posita 
una  re  sive  causa  videtur  de  novo  existere  et  produci ,  et  ita  visus  est  ab 
omnibus  in  omni  loco  et  tempore,  in  qualibet  regione  et  aetate  mundi,  ut  hic, 
inquam,  effectus  non  sit  a  natura  et  essentia  illius  rei,  et  quod  illa  res  non 
habeat  virtutem  naturaliter  productivam  illius  effectus,  sed  tantum  procedat  ex 
alia  re  incognita  et  accidentaliter  associata  illi  primae  rei"  ^  E  contrario  igitur 
ex  harum  certarum  legum  existentia  horumque  iudiciorum  certitudine  et  veri- 
tate,  quibus  homines  omnes  natura  impellente  fidere  debent,  ad  existentiam  Dei 
creantis  et  sapienter  ordinantis  logica  nocessitate  concludendum  est  tam- 
quam  ex  effectu  ad  causam. 

QUAERITUR  3% 

qnid   de   indnctione    illa   imperfecta,    q^nani  analog-iant 
vocant,   sit   arbitrandnm. 

751.  Magnam  esse  analogiae  utilitatem  in  vita  humana  et  etiam 
in  fere  omnibus  scientiae  disciplinis,  alibi  (n.  160  et  n.  374)  satis 
exposuimus.  Scio ,  divltes  tali  vestitu  incedere,  et  nunc  video  ho- 
minem  tali  vestitu  ornatum;  quum  igitur  ex  similibus  efFectibus 
semper  ad  causas  similes  concludendum  sit,  hunc  hominem  divi- 
tem  iudico.  Scio,  lupparioni  tales  dentes  proprios  esse,  et  nunc 
talem  dentem  invenio,  et  propter  similitudinem  concludo,  hunc 
dentem  esse  hipparionis.  Scio,  Bohemos  amare  musicam;  video 
Bohemum;  concludam  ergo,  hunc  hominem  amare  musicam.  Huius 
igitur  analogiae  vis  nunc  crisi  subicienda  est.  Sunt  enim,  qui 
analogiam  omnino  spernant;  sunt  quoque,  qui  eam  praeter  modum 
aestiment. 

Rationes  dubitandi.  Primo  quidem  videtur  analogia  nihil  prorsus  valere. 
Nam  (1.)  plurima  ex  analogia  concluduntur,  quae  aperte  falsa  sunt;  cuiusmodi 
sunt :  Anima  equi  morte  interit.  Homo  equo  in  multis  similis  est.  Ergo  etiam 
anima  hominis  morte  interit.  —  Petrus  est  iracundus.  Ergo  Faulus,  eius  frater, 
etiam  iracundus  est.  —  In  terra  nostra  homines  vitam  agunt.  Ergo  etiam  in 
luna  homines  reperientur.  —  Andreas  longiore  nasu  praeditus   erat  fiir.     Ergo 


*  Ptolemaeus,  Philosophia  mentis  et  sensuum.  Roraae  1702.  Loj^ico-physica 
Dissert.  36  Sect.  2  n.   13. 


250  Liber  I.   (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

Paulus ,  qui  naso  simili  est ,  etiam  furahitur.  —  (2.)  Et  res  per  se  manifesta 
est,  plurimas  inter  res  varias  similitudines  intercedere  posse,  quae  ex  diversis 
plane  causis  ortae  esse  possint. 

(3.)  Scd  contra  analogia  certitudinem  perfectam  gignere  videtur.  Ni- 
titur  enim  analogia  principio,  de  similibus  similia,  de  dissimilibus  dissimilia 
affirmanda  esse.  Sed  hoc  principium  est  absolutc  certum.  —  (4.)  Si  praeterea 
accuratior  analogiae  analysis  instituatur,  facile  quivis  videt,  analogiam  omnem 
aequivalere  syllogismo.  Sed  syllogismo  gignitur  certitudo  ^  Unde  plurimae 
ex  analogia  ducuntur  conclusiones ,  quae  aperte  certae  sunt:  Hesternum  diem 
secuta  est  nox.  Ergo  etiam  hodiernum  sequetur  nox.  —  Glohulus  mollis  celeriter 
motus  in  polis  effectus  est  planior.  Terra  est  glohus  celeriter  motus  et  in  polis 
effecta  est  planior.     Ergo  aliquando  mollis  erat. 

752.  TIlGSlSr    Analogia   sive   argumentuin   ab    analogo  probabili- 

tatem  quidem  efflcere  potest,  non  tamen  certitudinem. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota:  Analogiam  sive  argumentum  a  simili 
diximus  esse  inductionem  quandam  incompletam  et  imperfectam;  et  praecedere 
a  consideratione  alicuius  similitudinis,  quae  tamen  non  sit  essentialis,  vel  saltem 
non  ut  essentialis  cognoscatur.  Unde  similitudo,  ad  quam  concluditur,  non 
putatur  esse  essentialiter  necessaria.  Definitur  proccssus  mentis,  quo  id,  quod 
de  uno  individuo  vel  specie  notum  est,  infertur  de  alio  individuo  vel  alia  specie 
propter  solam  similitudinem  quandam  minus  perfectam  vel  propter  perspectum 
nexum  causalem  non  quidem  necessarium,  sed  probabilem. 

ArgumeiltuiII  (ex  reductione  analogiae  ad  processum  syllo- 
gisticum).  Argumentum  ab  analogo,  si  accuratae  analysi  subiciatur, 
ad  syllogismum  vel  polysyilogismum  (n.  165,6)  resolvitur,  in  quo 
una  saltem  sumptio  erit  probabilis  tantum.  Sed  huius  processus 
conclusio  ultima  non  erit  certa;  erit  tamen  probabilis. 

Cuius  rei  hoc  sit  exemplum  ^ :  Ex  candenti  cupro  vidi  spectra  iridea 
luminosa  tali  linea  interrupta.  Atqui  similium  sunt  similia  et  dissimilium  dis- 
similia  (causae,  effecius,  proprietates,  qualitates,  leges,Jines,  structurae  .  .  .).  Ergo 
solum  candens  cuprum  tales  lineas  ohscuras  inscrihit.  Atqui  ex  ista  stella 
spectrum  irideum  luminosum  tali  linea  inierrumpitur.  Ergo  in  ista  stella  est 
candens  cuprum.  Facile  autem  intelligitur  ex  hoc  exemplo ,  argumentum  ab 
analogia  petitum  hanc  vim  habere,  et  non  aliam,  quae  ex  percepto  nexu  ex- 
tremorum  cum    mediis   terminis    modo    indicatis    oritur.     Sed  in  boc  polysyllo- 


*  Dicit  IIoppe:  „Nacb  Aristoteles  tbeilt  man  die  Schliisse  ein  in:  Schliisse 
vom  Allgemeinen  aufs  Besondere  (=  Syltoglsmen),  Schliisse  vom  Besonderen  aufs 
Allgemcine  (=  Induction)  und  Schliisse  vom  Bosonderen  aufs  Besondere  (=  Ana- 
logie).  Diese  Eintheilung  ist  unrichtig.  Es  gibt  nur  Ueber-  und  Unterordnungs- 
schliisse  (ehemals  Induction  uml  Syllogismus  genannt) ;  jedes  Dritte  ist  entweder 
ein  unvollkommener  oder  gar  unklarer  Uoberordnungsscliluss,  oder  ein  solcher 
Unterordnungssclduss,  odcr  ein  nicht  aufgelostes  Gemenge  von  beiden."  Die 
gesammte  Logik.    Paderborn  18C8.    p.  008. 

2  Vax  df.r  Aa,  Log.  p.   103. 


2.    De  intellectu  et  ratione.     §  4.    De  sensu  naturae  coramuni.         251 

gismo ,  etiamsi  aliquae  praemissae  certae  sunt,  principium  tamen  illud:  „Simi- 
lium  sunt  similia'^  ita  generatim  accoptum  probabile  est.  Est  quidem  certum, 
si  propter  inductionem  (incompletam)  perfectam  concludere  possumus ,  simili- 
tudinem,  quae  interveniat,  essentialem  esse.  Sed  id  in  analogia,  vi  vocis  usitata 
accepta,  excludi  diximus. 

753.  Respondenda  ad  rationcs  dubitandi  supra  (n.  751)  positas.  (Ad  1.) 
Plurima  sunt,  quae  ex  analogia  concluduntur,  quae  probabiliter  vera  esse  nemo 
negabit  quispiam.  In  quo  genere  sunt  haec :  Pars  inferior  huius  domus  munda 
est.  Ergo  pars  supe7'ior,  quae  curae  eiusdem  Jiominis  commissa  est,  ut  plurimum 
munda  erit.  —  Calor  comitem  hahet  motum  mechanicum.  Ergo  etiam  lux.  —  Pomum 
rersus  terram  cadit ;  luna  etiam.  Ergo  utrumque  uni  eidemque  legi  suhsunt. 
Quodsi  incautis  aliquando  accidit,  ut  per  analogias  in  errorem  adducti  fuerint, 
id  non  analogiae  vitio  vertendum  est.  Neque  negamus ,  magnam  in  hac  re 
cautionem  adhibendam  esse,  quum  plurimae  occurrant  in  rebus  similitudines, 
quae  nihil  nisi  debilem  suspicionem  movere  possintj  plurimae  etiam,  quae  cum 
nullo  interno  nexu  coniungantur,  nullam  plane  vim  habeant. 

(Ad  2.  quid  respondendum  sit,  ex  dictis  manifestum  est.) 
(Ad  3.)    Si  agitur  de   similitudine    essentiali,    iam  non  de    analogia  loqui 
solent,  in  qua  non  agitur  de  similitudine,   quae  ut  essentialis  ab  argumentante 
cognoscitur. 

(Ad  4.)  Analogia  non  est  tertium  arguraentandi  genus,  quod  a  deductione 
et  inductione  omnino  diversum  est.  Sed  diversitas  tantum  in  externa  specie 
cernitur.  Quodsi  analogia  secundum  rera  accipiatur,  est  inductionis  initium, 
et  ad  deductionem  reduci  potest ;  id  quod  multis  praeclare  dictis  exposuit 
HoppE.  Neque  tamen  inde  sequitur ,  ex  analogia  oriri  per  se  certitudinem ; 
id  quod  ex  supra  dictis  satis  liquet. 

De    sensu    naturae    communi. 

754.  Quid  hac  voce  intelligatur.  Sensus  naturae  communis  hoc 
loco  non  intelligitur  sensus  ille  internus  vitae  sensitivae  proprius, 
ex  quo  ut  a  communi  radice  sensus  externi  enascuntur,  et  ad  quem 
ut  ad  commune  centrum  omnia,  quae  sensibus  externis  percepta 
sunt,  referuntur.  Sed  intelligitur  aliquid,  quod  ad  vitam  ratio- 
nalem  spectat.  Nec  intelligitur  ipsa  communis  hominum  consensio, 
qua  omnes  in  affirmandis  quibusdam  rebus  conveniunt.  Sed  in- 
telligitur  aliquid,  quod  naturae  rationalis  uniuscuiusque  homiois 
est  proprium,  et  cuiusdam  consensionis  radix  est  et  ratio. 

Aristotelem  si  consulas,  is  multis  locis  naturam  uniuscuiusque 
rei  in  appetitu  sive  in  inclinatione  apparere  docuit,  qua  res  ad 
finem  sibi  convenientem  ferretur  ^    Itaque  apud  Aristotelicos  sen- 

*  „Appetitus  naturalis  est  inclinatio  cuiuslibet  rei  in  aliquid  ex  natura 
sna.      Unde    naturali    appetitu    quaelibet    potentia    desiderat    sibi     conveniens." 


252  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

SU8  naturae  communis  nihil  aliud  est,  quam  inclinatio  illa  naturalis 
naturae  rationali  insita,  qua  homines  ad  cognoscendas  illas  veri- 
tates  feruntur,  quae  ad  vitam  rationalem  ducendam  vel  saltem  in- 
choandam  sunt  necessariae.  Sicut  igitur  vitae  sensitivae  per  in- 
stinctum  proprie  dictum  provisum  est,  ita  vitae  rationali  impulsu 
quodam,  qui  animali  instinctui  analogus  est,  quantum  est  satis,  pro- 
videtur.  Qui  impulsus  dici  potest  „sensus",  quia  post  formata  eo 
impellente  iudicia  omnes  perculsi  evidentia  horum  iudiciorum,  per 
specialem  delectationem  intellectualem  quodammodo  sentiunt, 
quantopere  ea  naturae  rationali  conveniunt  ^;  dicitur  „sensus  na- 
turae",  ut  significetur,  non  agi  hic  de  inclinatione  cognoscitiva, 
i.  e.  de  appetitu,  qui  cognitionem  ab  ipso  appetente  elicitam  con- 
sequatur,  sed  de  appetitu  quasi  innato,  qui  iam  antecedat  omnem 
actualem  cognitionem  in  ipso  appetente  ^.  Et  dicitur  ^communis", 
quum  omnibus  insit,  in  quibus  natura  reperitur,  tum  quia  fertur 
ad  formanda  iudicia,  in  quibus  homines  omnes  conveniunt;  eaque 
„iudicia  communia"  vocari  solent. 

lam  Heraclitum  legimus,  quum  sensus  externos  fallaces  veritatis  „testes''' 
haberet,  hunc  sensum  communem  (Aoyov)  duxisse  divinum  veritatis  „iudicem", 
quem  omnino  sequi  oporteret  ^. 


(S.  Thom.  ,  Summ.  theol.  I.  q.  78  a.  1  ad  8.)  „Unaquaeque  j)otentia  animae 
est  quaedam  forma  seu  natura  et  haljet  naturalem  inclinationem  in  aliquid. 
Unde  unaquaeque  appetit  obiectum  sibi  conveniens  naturali  appetitu."  S.  Thom., 
Summ.  theol.  I.  q.  80  a.  1  ad  3. 

1  Natura  enim  omnis  per  appetitum  sibi  inditum  non  solum  ad  finem  as- 
sequendum  impcllitur,  sed  etiam  in  fine  obtento  perfecte  et  terminative  quiescit. 
Consimiliter  non  solum  ad  capessenda  media,  quae  naturalem  ad  finem  neces- 
situdinem  habent,  tendit,  sed  in  his  mediis  etiam  quiescit  imperfecte  et  vialiter. 
Neque  in  vita  cognoscitiva  fieri  potest,  quin  haec  quies  appetitus  in  obtento 
bono  a  mente  percipiatur.  Qui  igitur  recogitavit,  quantum  momentum  pro  ho- 
mine  habeant  illa  iudicia  ad  obtincndum  finem,  is  facile  intelliget,  iis,  si  ab 
homine  rationem  sequente  habeantur,  naturalem  quendam  delectationis  ^sensum""' 
admisceri.  „Sicut  onim  in  naturalibus  est  quaedam  quies  naturalis ,  quae  sci- 
licet  est  in  eo ,  quod  convenit  naturae,  .  ,  .  ita  et  in  moralibus  est  quaedam 
delectatio  bona,  secundum  quod  appetitus  superior  aut  inferior  requiescit  in  eo, 
quod  convenit  rationi."  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  11.  q.  34  a.  1.  Quod  etiam 
de  intellectualibus  est   intelligendum. 

2  „Inclinatio  appetitus  naturalis  uon  consequitur  apprehensionem  (sive 
cognitionem)  ipsius  appetentis  sed  alterius"  (i.  e.  eius,  qui  naturam  instituit). 
S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  II.  q.  35  a.  1. 

^  Sext.  Emp.  adv.  math.  VII.  126,  131.  Huvdv  i3Ti  -aat  -:6  cppovieiv  $uv 
vd(o  XeyovTa;  hyy^H^za^ai  ypT]  toj  ^uvijj  rdvTtov  oxcoa-ep  vdfjiii)  z(5Xt;  xat  rdXio; 
ioj^upoT^pto?  •  Tp^cpovTat  ydp  TiavTs;  o\  dvt)poj7:tvoi  vojjloi  'j-o  evo;  tou  OcIO-j.  Stob., 
Serm.  III.  84. 


2.    Dc  intellectu  et  ratione.     ^  4.    De  sensu  iiaturao  communi.         253 

ApudStoicos  liic  sensus  naturalis  ut  -poXi^diei;  vel  xotvat  swotat  magnopere 
celebratus  est.  Nobis  insciis  formari  paullatim  in  mente  nostra  „8ententias 
communes",  a  scientia  per  industriam  comparanda  quidem  diversas,  quibus 
tamen  tuto  fidere  possimus.  „Multum  dare  solemus  praesumptioni  (-poXrj^ei) 
omnium  hominum.  inquit  Seseca,  apud  nos  veritatis  argumentum  est ,  aliquid 
omnibus  videri;  tanquam  deos  esse,  inter  alia  sic  colligimus,  quod  omnibus  de 
diis  opinio  insita  est,  nec  ulla  gens  usquam  est  adeo  extra  leges  moresque 
proiecta.  ut  non  aliquos  deos  credat.  Quum  de  animorum  aeternitate  disseri- 
mus ,  non  leve  momentum  apud  nos  habet  consensus  hominum  aut  timentium 
inferos  aut  colentium.^'  ^ 

Sed  Stoici  ambitum  horum  „iudiciorum  communium"  non  accurate  de- 
finierunt.  Ilaud  raro  enim  hoc  nomine  significasse  videntur  communem  illam 
popularemque  sanae  mentis  existimationem,  qua  homo  sine  reflexione  approbat 
ea,  quae  cum  veritate  conveniunt,  ea  respuit,  quae  absurda  sunt.  Et  hodie 
etiam  a  nonnullis  ea  vox  sensus  communis  ita  intelligitur  -.  Nos  sensum  com- 
munem  ca  latitudine  acceptum  non  negamus,  sed  omittimus.  Et  ea  tantum 
iudicia  attendiraus  fundamentalia,  quae  ad  vitam  humanam  recta  ratione  agen- 
dam  vel  inchoandam  sunt  necessaria.  Saltem  haec  iudicia,  si  diuturna,  con- 
stantia,  apud  omnes  homines  universalia  sunt,  et,  si  in  sua  universalitate 
spectentur.  ex  aliis  causis  tota  et  omni  ratione  explicari  non  possunt,  ea  a  sensu 
naturae  communi  repetenda  esse  censemus. 

755.  Et  sane  quidem  is,  qui  illa,  quae  inter  homines  magna  cum 
consensione  circumferuntur ,  iudicia  perpendere  velit  accuratius, 
multa  inveniet,  quae  ex  illa  naturali  rationis  inclinatione  orta  esse 
videantur. 

Cuiusraodi  iudicia  sunt :  Anima  hominis  post  mortem  corpori  superstes  est. 
Homines  omnes  in  multis  actionihus  libertate  fruuntur.  Est  principium  uni- 
versale ,  omni  e^ectui  causam  prop>ortionatam  suhesse.  Nunquam  ex  concursu 
pliirimarum  pa7'tium  fortuito  oriri  potest  totum,  qitod  ordinatum  sit  et  con- 
stantes  ordinatosque  motus  edat.  Si  vigilans  in  conditionum  circumstantia 
ordinaria  utor  oculis  sanis ,  id ,  quod  video  ut  ohiectivum  quid,  non  sunt  ima- 
gines  a  me  dejnctae  et  extensae ,  sed  video  id,  quod  est  extra  me  a  mea  cogni- 
tio7ie  non  pendens.  Fieri  non  potest ,  ut  homines  omnes  ad  me  fallendum  et 
decipiendum  in  iis  conspirent ,  quae  concordi  iudicio  affrmant.  Est  distinctio 
inter  actiones  moraliter  honas  et  malas ;  illae  laude  dignae,  hae  omni  opera 
vitandae  sunt.  Existit  Deus  vindex  malorum ,  ita  ut  j^raemia  iustis ,  poenae 
malis  in  vita  futura  retrihuantur.  Suum  cuique  Irihuendum  est;  nec  generatim 
alii  cuiquam  faciendum  est  id ,  quod  sihi  quisque  fieri  non  velit.  Mendacium 
semper  illicitum  est.     Parentes  colendi  sunt. 

Ilacc  exempla  sunt.  Consensus  uniformis,  universalis,  constans  circa 
veritatem  vitae  humanae,  ordini  sociali,  morali  vel  religioso  necessariam  omnino 


1  Cfr.  Zellf.r,  Philos.  der  Griechen,  edit.  3.  Stoiker  p.  74. 

2  Ita  inter  alios  Fkn^.lon,  Trait^  de  rexistence  de  Dieu,  part.  2  chap.  11. 
Cfr.  RoTHRNFLUE,  lustitut.  philos.  Paris  1854.  tom.  1  p.  162.  Etiam  Mosrs 
Mendelsohx  sanam  hanc  liumanae  mentis  rationem  esse  primura  veritatis  et 
certitudinis  criterium  posuit.     Opp.  Lips.   1843.  tom.  1  et  2. 


254  Liber  I.   (III.)    Logica  critica.     11.    De  motivi^  certitudinis. 

signum  eat,  iudicium  illud  cum  inclinatione  naturali  sive  sensu  naturae  com- 
muni  ab  hominibus  proferri  *. 

756.  Indoles  mdiciorum  commiiiiium  ab  aliis  alio  modo  explicata. 
Sunt,  qui  post  amissam  regiam  antiquae  philosophiae  viam,  quum 
de  certitudine  facultatum  cognoscitivarum  desperatum  esset,  in  in- 
stinctu  rationali  spem  unicam  posuerint,  quo  a  Scepticismi  per- 
nicie  salvarentur. 

Qui  dixerunt,  naturae  rationali  inesse  praeter  facultates  omnes  perceptivas 
vim  quandam  necessariam,  immediatam,  caecam,  qua  homo  sine  uUa  motivi 
IDcrceptione  ad  iudicia  quaedam  pro  certis  habenda  adigeretur.  Ilunc  instinctum 
rationem  internam  esse,  ob  quam  omnes  veritates  affirmarentur  ab  hominibus. 
Qui  igitur  sensum  communem  ut  criterium  summum,  immo  unicum  omnis  veri- 
tatis  habent  ^.  Et  in  hac  sua  sententia  ideo  confirmari  se  dicunt,  quod  vident, 
homines  ratiocinii  incapaces  et  ipsos  pueros  iUas  veritates  sponte  percipere, 
neque  tamen  homines  in  his  iudiciis  ferendis  ulUus  percepti  motivi  obiectivi 
sunt  conscii. 

Yerum  haec  sententia  errore  ducitur.  Nam  experientia  teste 
nuUa  ex  nostris  cognitionibus  certis  a  nobis  admittitur  uisi  ob  per- 
ceptum  a  nobis  motivum  obiectivum,  sive  id  est  rei  iudicatae  in- 
ternum  sive  externum.  Nec  quisquam  dubitare  potest,  quin  iudicia 
sensus  communis  eadem  ratione  admittantur,    atque  cetera  omnia. 

Si  praeterea  ea  iudicia  accurate  considerentur ,  videbuntur  faciUora  esse, 
quam  putantur ,  et  captui  etiam  rudium  accommodata.  Rudes  enim  eo  ipso, 
quod  ratione  utuntur,  iudicia  iUa  ex  communibus  rationis  principiis  inferunt 
prona  ratiocinatione  Ucet  vulgari  imperfectaque.  Et  re  quidem  vera ,  quae 
difficultas  tanta,  ut  captum  cuiusvis  hominis  ratione  utentis  omnino  superet,  in 
hoc  cerni  possit,  quod  Dei  existentia  ex  ornatu  mundi  et  conscientiae  dictamine, 
quod  animi  immortalitas  ex  beatitudinis  desiderio,  quod  futura  post  mortem 
retributio  ex  improborum  prosperitate  et  bonorum  homiuum  aerumnis  prae- 
sentibus  deducatur?  Nec  obstat,  quod  rudes  ut  plurimum  eius  generis  ratio- 
cinia  diserte  expUcare  verbis  non  possunt.  MuUa  enim  etiam  in  doctis  ho- 
minibus  contingunt,  quae  si  verbis  vestienda  sint,  maximas  creant  difficuUates. 
AUud  enim  est  cogitare,  aUud  cogitata  exprimere  ^. 

Rectissime  igitur  monitum  est,  sedulo  eorum  opinionem  fu- 
giendam  esse,   qui  nomine  sensus  naturae    communis  nescio  quam 


*  Van  dkr  Aa,  Log.  p.  94. 

2  Ita  claris  et  apertis  verbis  duce  Thoma  Reid  docuit  schola  Scotica.  Sed 
huius  erroris  vestigia  invenies  apud  Cartesiom,  Locke,  Leibnizium;  qui  omnes 
uUimam  rationem  certitudinis  non  in  evidentia  obiectiva,  sed  in  aUquo  mo- 
mcnto  sive  impulsu  subicctivo  vel  subiecti  dispositione  reposuerunt.  Ex 
quo  factum  est,  ut  inulti  ex  schola  Leibniziana  sensum  uaturac  communem  ut 
speciale  motivum  ccrtitudinis  statueriut;  donec  tandem  de  certitudine  omni  eat 
desperatum,    quae  nou  in  affectionc  aliqua  pure  subiectiva  fundamenta  haberet. 

■^  Ita  fcre  Liberatore,  Log.  part.  1  n.   100. 


2.   De  intellectu  et  ratione.     §  4.    De  sensu  naturae  communi.         255 

iib  intelligentia  et  ratiocinatione  vim  diversam  ponaut,  qua  liomi- 
nes  in  iudicia  quaedam  prorumpant,  quae  nec  sint  per  se  imme- 
diate  evidentia,  nec  per  experientiam  constent,  nec  uUo  ratiocinio 
deducta  sint. 

Haec  opinio ,  ut  recte  observat  Liberatore  ,  Reidianum  commentum  re- 
staurat,  quo  suggestio  quaedam  et  inspiratio  caeca  naturae  inducitur,  indeque 
nos  compelli  et  cogi  statuitur  ad  aliqua  affirmanda  et  pro  certis  habenda,  quae 
nec  immediata  nec  mediata  evidentia  nitantur.  Quae  iudicia  instinctive  et  sine 
percepta  ratione  prolata  fundamenta  esse  dicuntur  et  principia  totius  cognitionis 
humanae.  Qua  seuteutia  nihil  est  perniciosius  scientiae,  nec  magis  quidquam 
dignitati  mentis  contrarium.  ludicia  illa  essent  prorsus  irrationalia  et  tamen 
rationi  consentanea.  In  ipsis  nulla  cognita  ratio ,  sed  ad  summum  fides  quae- 
dam  erga  nostram  naturam  contineretur.  At  ante  cognoscere  debemus,  naturam 
fide  dignam  esse.  Unde  in  nobis  huiusmodi  cognitio  vel  confisio  ?  Ex  ipso 
communi  naturae  sensu  V  Eodem  revolvimur ,  et  in  circulo  vitioso  versamur. 
Hac  igitur  adstructa  opinione  in  eosdem  scopulos  impingimur ,  quos  supra 
contra  Scepticos  disputantes  evitandos  curavimus ,  ut  certitudinis  et  veritatis 
iura  illaesa  servarentur. 

Ab  hac,  quam  reiecimus,  sententia  vix  difFert  eorum  opi- 
natio,  qui  sensum  naturae  communem  non  esse  aliam  a  ratione 
distinctam  facultatem  dicunt,  sed  esse  rationem  ipsam,  quae  veri- 
tatem,  i.  e.  connexionem  subiecti  et  praedicati,  in  illis  iudiciis  per- 
cipiat,  non  tamen  percipiat  motiva  nisi  forte  perceptione  confusa, 
implicita,  incompleta,  quem  defectum  impulsus  ipse  naturalis  mentis 
suppleat  ^. 

Quae  sententia  ideo  est  improbanda,  quia  veritas  iudicii  non  magis  et 
efficacius  percipi  potest,  quam  percipitur  motivum.  Et  ne  illud  quidem  fieri 
potest,  ut  impulsio  caeca  fiat  vel  pars  rationis  internae,  ob  quam  iudicii  veritas 
affirmetur.     Id  quod  ex  supra  constitutis  satis  elucet. 

Alii,  quum  doctrinam  de  sensu  naturae  communi  hoc  modo 
depravatam  difficilem  habere  explicatum  viderent,  omnem  etiam 
inclinationem  rationis  naturalem  omiserunt,  atque  omnia  illa  iudicia 
aut  ex  revelatione  aliqua  primitiva,  aut  ex  consensu  et  auctoritate 
hominum,  aut  ex  evidentia,  aut  ex  causis  accidentalibus  explicari 
satis  posse  docuerunt. 

Nos  igitur  ad  veterum  sententiam  regressi  sensum  naturae  communem 
agnoscimus  esse  inclinationem  illam  naturae  rationalis ,  qua  omnes ,  qui  usum 
habent  rationis,    ad    iudicia  formanda    impelluntur,    quae    ad    fundamenta  vitae 


*  Hanc  sententiam  recentiores  multi  ex  schola  Leibnizii  et  Wolffu  aecuti 
sunt.  Qui  sensum  naturae  communem  non  quidem  statuunt  esse  critcrium  uni- 
versale  veritatis.  tamen  esse  motivum  speciale  certitudinis  a  reliquis  motivis 
diversum.  Neque  Balmes  ab  hoc  errore  satis  alienus  esse  videtur.  Cfr.  Phi- 
losoph.  fund.  tom.  1  1,   1  c.  15. 


256  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     H.    I)e  motivis  certitudinis. 

humanae,  ordinis  religiosi,  moralis,  socialis  spectant.  Negamus  autem,  hoc  pacto 
speciale  motivum  certitudinis  constitui.  Nihilo  tamen  secius  ex  consideratione 
sensus  naturae  communis  ratiocinium  fieri  posse  affirmamus,  quo  veritas  iu- 
diciorum  ex  illo  sensu  prolatorum  praeclare  confirmari  possit. 

757.  Rationes  dubitandi.  Videntur  imprimis  nuUa  esse  iudicia  communia. 
constantia ,  uniformia ,  quae  ad  sensum  qucndam  naturae  referantur.  Nam 
(1.)  si  ulla  eius  generis  iudicia  reperirentur,  ea  essent,  quae  Dei  existen- 
tiam  ct  prima  moralitatis  principia  spectant.  At  ne  haec  quidem  sunt  apud 
omnes  homines  communia,  constantia,  uniformia.  —  (2.)  Omnia  illa,  quae 
indicantur  iudicia,  ex  aliis  causis  nata  esse  possunt,  quamobrcm  ut  eorum 
causa  indicetur,  necesse  non  est,  ponere  sensum  naturae  communem.  —  (3.)  De- 
inde  iudicia,  quae  sensus  communis  esse  dicuntur ,  tantum  vera  sunt,  quantum 
generatim  consenaus  universalis,  constans  perpetuusque  ut  infallibile  certitudinis 
motivum  semper  et  indiscriminatim  assumi  potest.  At  id  fieri  non  posse  res 
est  ex  experientia  conspicua.  Etenim  sententiae  illae  de  vi  siderum  in  ortum 
metallorum  vel  rerum  viventium,  de  motu  solis  circum  terram  fixam,  de  im- 
possibilitate  antipodum,  sexcentae  aliae  aniraos  hominum  occupatos  tenuerunt. 
Si  quae  porro  causae  sint,  quae  homines  singulos  in  errorem  adducere  possunt, 
cur  non  possint  omnium  animos  constanter  movere  ?  Quemadmodum  igitur  vis 
harum  causarum  universalis  esse  potest ,  ita  quoque  error  universalis  effici 
potest.  Sicut  fieri  potest,  ut  homines  omnes  eodem  tempore  aegroti  sint ,  ita 
neque  pugnantia  amplectitur,  qui  censet,  universum  genus  humanum  in  aliquo 
errore  versari  posse.  —  (4.)  Eccur  inclinatio  sive  appetitus  naturalis  rationi 
insitus  non  posset  per  se  erroribus  irretire  mentem  ?  Nam  non  minor  esse  potest 
inclinatio  intellectus  in  falsum,  quam  inclinatio  voluntatis  in  malum.  At  magna 
est  voluntatis  in  malum  inclinatio.  Sicut  igitur  homo  probus  pugnare  debet  et 
opiirimere  hanc,  ita  etiam  illam. 

758.  lllGSlSI  Inest  in  rationali  liominis  natnra  inclinatio  quae- 
dam,  qwa  ad  illas  cognoscendas  yeritates  ducitur,  quibuscum  bonum 
essentiale  liumanac  naturae  artius  coniunctum  est.  Ex  hac  inclinatione, 
qua  homines  omnes  ad  certa  illa  iudicia  ferri  yidennis,  ad  comproban- 
dam  horum  iudicioruni  veritatem  argumentum  solidum  peti  potest. 

Ad  statum  quaestionis.  Praemta  lo.-  Quum  thesis  ex  duabus 
partibus  constituatur,  in  priore  sensum  naturae  communem  revera 
existere  dicimus. 

Quem  sensum  naturae  non  intelligimus  ipsam  iudiciorum  formationem 
neque  intellectivorum,  neque  sensitivorum;  sed  impulsum  naturalem  intelligimus 
esse,  quo  mens  ad  attendendum  quibusdam  veritatibus  inclinetur  atque  ita  ad 
formanda  quaedam  iudicia  feratur;  quae  iudicia  postquam  formata  sint,  in  se 
liabeant  evidentiam  de  convenientia  subiecti  et  praedicati.  Itaque  sensum 
naturae  communem  ex  mente  scholae  Aristotelicae  definiendum  censemus,  id 
quod  supra  (n.  756)  indicavimus,  quo  loco  etiam  huius  nominis  ratio  est  data, 

Praenota   2o:    In    altera    parte   docetur,    quatenus    sensus    ille 

communis   ut    fons    certitudinis    adhiberi    possit.     Ex    supra    dictis 

intelligi    debet,   sensuin    naturac    communem,    quum    inclinatio    sit 


2.   De  intellectu  et  ratione.     §  4.    De  sensu  naturae  communi.         257 

caeca,  neque  rationem  internam  esse,  ob  quam  iudicia  illa  ab 
eo,  qui  ipsa  ferat,  affirmentur,  neque  in  hanc  rationem  internam 
ut  partem  complentem  ingredi  posse,  sed  esse  rationem  exter- 
nam,  ob  quam,  contemplans  huius  sensus  in  omnibus  hominibus 
existentiam,  intelligat,  iudicia  illa  falsa  esse  non  posse. 

Ex  quo  consequitur,  sensum  illum  sive  impulsum  non  esse  unicuique  ho- 
mini  necessarium ,  ut  veritates  illas  intelligat  et  ratas  illas  certasque  habeat. 
Sunt  enim  hae  unicuique,  qui  illas  amplectitur,  certissimae  propter  eam,  quae 
omnibus  affulget,  evidentiam;  et  possunt,  si  opus  sit,  ratiociniis  demonstrari 
atque  illustrari.  Requiritur  tamen  sensus  ille  pro  toto  genere  humano ,  quo 
homines  promptius,  faeilius,  certius,  tutius  ad  illa  iudicia  adigantur,  quae  vitae 
liumanae  fundamenta  sunt  necessaria;  atque  etiam  llla  iudicia,  postquam  for- 
mata  sint,  in  tot  tantarumque  difficultatum  et  distractionum  turba  constituti 
firmius  et  constantius  teneant,  quae  praesertim  naturae  rationali  tantopere  con- 
venire  sentiant. 

Homini  autem  philosopho  ius  vindicamus,  ut  ex  sensus  natur^e  communis 
consideratione  argumentum  petat,  quo  veritates  illae  praeclare  confirmari  possint. 

759.  Arguineilta.  ^r^.  ^^ar^/s/jmm  (aposteriori  petitum).  ludicia, 
quae  supra  (n.  753)  indicavimus,  consensu  tam  uniformi,  constanti, 
universali  inter  homines  proferri  non  possent,  nisi  impellente  ad  ea 
sensu  naturae  communi  sive  inclinatione  naturali  rationis  humanae. 
Ergo  eius  generis  inclinatio  naturalis  inest  in  unoquoque  homin^.  — 
Pi^oh.  antec.  Causa  integra  iudiciorum  illorum  repeteretur  aut 
lo  ex  causa  aliqua  accidentali  passim  inter  homines  occur- 
rente,  ut  sunt  vana  praeiudicia,  fraus  legislatorum,  educatio,  metus 
inanis,  illusio  aliqua,  pravitas  hominum;  aut  2o  ex  revelatione 
primitiva  humano  generi  ohm  facta;  aut  3o  ex  omnium  consen- 
sione  sive  testimonio  uniformi  hominum:  aut  4o  ex  evidentia, 
qua  veritates  illis  iudiciis  contentae  ab  homine  quolibet  ad  eas 
attendente  facile  percipi  possunt.  Atqui  ex  his  momentis  causa 
integra  illius  in  iudicando  consensus  repeti  non  potest,  sive  illa 
momenta  sumuntur  separatim,  sive  simul  collecta.  Ergo  nihil  aUud 
relinquitur,  nisi  ut  ponamus,  in  ratione  humana  inesse  inclinationem 
naturalem,  qua  homines  ad  cognoscendas  illas  veritates  ducantur. 
Proh.  min.  per  partes.  lo  Ei  nulla  accidentah  causa  ille  con- 
sensus  deduci  potest.  Nam  eius  generis  causae  non  sunt  con- 
stantes,  universales,  uniformes;  has  tamen  dotes  habere  debent, 
ut  sint  effectuum  constantium,  universalium,  uniformium  causae. 

Unde  reicitur  a)  educatio,  quae  varia  est  apud  varias  gentes ,  variis  tem- 
poribus,  variis  positis  conditionibus.  Si  autem  in  hac  apparct  aliqua  apud 
varios  homines  conformitas,  iudicia  illa  quod  attinet,  haec  explicari  non  potest, 
nisi  posito  sensu  communi.  Reicitur  b)  praeiudiciorum  vis,  quae,  quum  nun- 
quam  universalia  sint  et  constantia,  in  his  praesertim  rebus,  quae  cupiditatibus 
PE5CH     Logica.    II.  17 


258  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

adversantur,  mobilia  sunt  admodum.  Reicitur  c)  fraus  leguralatorum  vel  aliorum 
hominum  pravitaa ,  quae  id  certe  non  effecisset,  ut  homines  tanto  consensu  in 
veris  illis  et  humanae  perversitati  eaepissime  oppositis  iudiciis  convenissent. 
Reicitur  d)  metus  inanis,  qui  ex  natura  sua  varius  est  et  ad  varia  fingenda 
obiccta  levem  quemque  et  timidum  hominem  impellere  quidem  potest ,  non 
tamen  ad  ponendum  illud  uniforme  obiectum,  quod  illis  iudiciis  enuntiatur. 
Neque  tamen  diffitendum  est,  positis  illis  iudiciis  ctiam  metum  rationabilem 
apud  prudentem  quemque  cordatumque  hominem  oriri. 

2o  Neque  ex  revelatione  primitiva  ^.  Etsi  a  traditione  aliqua 
iudicia  illa  accepta  et  propagata  sunt,  certum  tamen  est,  per  solam 
traditionem  generi  liumano  provideri  satis  non  potuisse,  nisi  po- 
natur,  singulos  a  natura  sua  ad  formanda  iudicia,  de  quibus  dixi- 
mus,  vehementius  inclinatos  fuisse.  Per  solam  enim  naturalera 
inclinationem  aequipondium  quasi  paratur,  quod  inclinationibus  in- 
feriori  parti  homiuum  insitis  atque  etiam  pravis  exemplis  par  sit, 
et  hominibus  distractis  conceptum  atque  retentum  iudiciorum  illo- 
rum  satis  facilem  reddat. 

Neque  ex  ista  sola  revelatione  et  per  traditionem  propagatione  satis  in- 
telligitur,  cur  iudicia  etiam  in  iis  nata  sint,  qui  rudem  vitam  agunt  neque 
nnquam  quidpiam  de  tradita  doctrina  parentum  primorum  audiverint.  Et  ante- 
quam  pueri  nostri  in  scholis  excolantur  vel  a  parentibus  sint  instituti,  haud. 
raro  iam  signis  manifestant,  se  inter  actiones  iustas  et  iniustas,  inter  actiones 
honas  et  malas  aliquo  modo  distinguere.  Quae  res  certe  explicatur  facilius,  si 
in  iis  inclinationem  specialem  ad  has  distinctiones  faciendas  inesse  ponatur. 

3o  Neque  ex  consensu  vel  testimonio  hominum.  Namque 
iudicia  illa  apud  singulos  prius  iam  esse  debent,  quam  consensus 
omnium  et  resultans  inde  testimonium  hominum  oriri  potuerit. 
Sensus  naturae  communis  iudicia  antecedit,  consensus  ea  subsequi- 
tur.     Ergo  iudicia  ex  consensu  gigni  non  potuerunt. 

Quum  consensus  nihil  aliud  sit,  quam  iudiciorum  singulorum  collectio, 
singulos  iam  ad  iudicandum  adductos  fuisse  necesse  est,  antequam  omnes  in 
iudicando  convenerint.  Neque  tamen  negamus,  etiam  consensui  ipsi  vim  suam 
inesse  ad  confirmandas  veritates  aptissimam,  quae  tamen  a  vi  sensus  naturae 
communis  diversa  est. 

40  Neque  ex  sola  evideutia.  Etsi  enim  evidentia  tota  ratio 
interna  esse  potest,  ob  quam  iudicia,  si  adsunt,  a  iudicantibus 
ferantur,  praeter  vel  potius  ante  eam  adesse  aliquid  debet,  quo 
mentes  siugulorum  ad  formanda  illa  iudicia  inclinentur.  Id  ipsa 
evidentia  esse  non  potest,  quae  non  adest  ante  commuues  illas 
sententias. 

*  De  existentia  eius  generis  traditionis  hoc  loco  non  est  quaerendum. 
Eam  ponimus  fuisse,  eiusque  vestigia  apud  populos  etiam  maxime  pervcrsos 
conscrvata  esse. 


2.    De  intellectii  et  ratione.     §  4.   De  sensu  naturae  ccmmuni.         259 

Neque  esse  potest  sola  habendae  evidentiae  facilitas.  Fatendum  quidem 
est,  veritates  illas,  velut  Dei  existentiam,  facile  cognosci  „in  aliquo  communi 
sub  quadam  confusione",  quatenus  videlicet  Deus  est  hominis  beatitudo  et 
auctor  legis  moralis  et  causa  prima  mundi.  „Sed  hoc  non  est  simpliciter  co- 
gnoscere,  Deum  esse,  sicut  cognoscere  venientera  non  est  cognoscere  Petrum, 
quamvis  sit  Petrus."  ^  Ad  hoc  cognoscendum  requiritur  discursus,  qui  quidera 
etiam,  hominibus  praesertim  bonae  voluntatis,  est  facilis  et  pervius.  Quia  tamen 
res  plurimae  sunt ,  quae  sic  communiter  sub  simili  confusione  agnoscuntur 
mentemque  distrahunt,  et  quia  plurima  sunt,  quae  homines  propter  sensitivam 
eorum  naturam  ab  illis  veritatibus  absterrent,  requiritur  specialis  quaedam  ad 
illas  capessendas  veritates  inclinatio.  Quoniam  autem  videmus,  generatim  rebus 
a  natura  provisum  esse  non  solum  in  iis,  quae  absolute  sunt  necessaria,  sed  in 
iis  etiam,  quae  magnopere  sunt  utilia,  illam  specialem  inclinationem ,  quae  evi- 
dentiam  antecedat  et  comitetur,  in  ratione  humana  inesse,  rationabiliter  ponitur. 
Nec  nisi  hac  posita  inclinatione  ex  omni  parte  ratio  illorum  iudiciorum  com- 
munium  reddi  posse  videtur. 

Confinnatur  ratione  a  priori  petita  (ex  consideratione  divinae  bonitatis, 
qua  res  in  Esse  productae  sunt).  „Quum  enim  optimi  sit,  optima  producere, 
non  convenit  summae  Dei  bonitati,  quod  res  productas  ad  perfectum  non  per- 
ducat.  Ultima  autem  perfectio  uniuscuiusque  est  in  consecutione  finis.  Unde 
ad  divinam  bonitatem  pertinet,  ut,  sicut  produxit  res  in  Esse,  ita  etiara  eas  ad 
finem  perducat."  ^  Atque  ita  „inest  homini  primo  inclinatio  ad  bonum  secun- 
dum  naturam,  in  qua  communicat  cum  omnibus  substantiis,  prout  scilicet  quae- 
libet  substantia  appetit  conservationem  sui  Esse  secundum  suam  naturam.  .  .  . 
Secundo  inest  homini  inclinatio  ad  aliqua  magls  specialia  secundum  naturam, 
in  qua  communicat  cum  ceteris  animalibus.  .  .  .  Tertio  modo  inest  homini  in- 
clinatio  ad  bonum  secundum  naturam  rationis,  quae  est  sibi  propria;  sicut 
homo  habet  naturalcm  inclinationem  ad  hoc,  quod  veritatem  cognoscat  de  Deo, 
et  ad  hoc,  quod  in  societate  vivat'.  .  ."  ^ 

760.  Arg.  partis  aUerkts  (ex  natura  facultatum  cognoscitivarum). 
Si  quae  sunt  hominum  persuasiones  communes,  constantes,  per- 
petuae,  quas  non  ex  alia  causa,  quam  ex  solo  rationis  fonte  eve- 
nisse  constat,  nemini  dubium  esse  potest,  quin  liis  iudiciis  ex- 
primantur  certissimae  veritates.  Esse  enim  non  potest,  ut  ipsi 
humanae  rationi  insit  interna  erroris  causa,  qua  per  pondus  quod- 
dam  naturale  feramur  ad  complectendum  errorem.  Atqui  huius 
generis  persuasiones  apud  homines  revera  reperiuntur;  quae  in 
primis  vitae  humanae  principiis  versantur  vel  in  necessariis  horum 
consecutionibus;  id  quod  ante  satis  est  declaratum. 

Vel  sic:  Facultates  cognoscitivae  pro  sua  natura  totae  ad  veritatem  asse- 
quendam  ita  coaptatae  sunt,  ut  per  se  in  errorem  adducere  non  possint.  Atqui 
sensus    naturae    communis   non    solum  ad  facultatem    rationalem    utcunque  per- 


*  S.  Tmom.,  Summ.  tlieol.  I.  q.  2  a.   1  ad   1. 

2  S.  Thom.,  loc.  cit.  q.  103  a.  1. 

3  S.  Thom.,  loc.  cit.  I.  II.  q.  94  a.  2. 

17 


260  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  ccrtitudinis. 

tinet,  setl  est  ipsa  inclinatio  naturalis,  qua  ratio  ad  quaedam  iudicia  ducitur. 
Ergo  sensus  naturae  communis  per  se  hominem  in  errorcm  adducere  non  potest. 
Atqui  id  tamen  efficeretur,  si  iudicia  illa  vera  non  essent.  Ergo  quum  quis 
sensum  naturae  communem ,  quo  homines  ad  certa  iudicia  ductos  videt,  recte 
perpendit,  inde  argumentum  solidum  ad  comprobandam  horum  iudiciorum  veri- 
tatem  petere  potest. 

Confirmatur  l^  (ex  Dei  veracitate).  Quod  naturae  nostrae  insitum  est, 
a  Deo  ut  ab  auctore  naturae  est  rcpetendum.  Sed  Deus,  qui  sit  ipsa  veritas, 
per  naturales  inclinationes  intellectui  creato  inditas  hunc  ad  errandum  adigere 
non  potest.  Recte  igitur  ad  rem,  de  qua  dicitur,  trahi  illud  potest,  quod  prae- 
clare  est  apud  Tkrtullianum  :  „Haec  testimonia  animae  quanto  vera,  tanto 
simplicia;  quanto  sim])licia,  tanto  vulgaria;  quanto  vulgaria,  tanto  communia ; 
quanto  communia,  tanto  naturalia;  quanto  naturalia,  tanto  divina.'"'  * 

Confirmatur  2''  (ex  iudiciorum  illorum  constantia,  diutumitate,  univer- 
salitate).  Id  cnim ,  quod  iudiciis  illis  continetur,  procedente  cum  tempore  et 
crescente  litternrum  morumque  cultura,  roboratum  est  ampliusque  inter  homines 
diffusum.  Nec  inscite  Tullius:  „Id  nisi  cognitum  comprehensumque  animis 
haberemus ,  non  tam  stabilis  opinio  permaneret ,  nec  confirmaretur  diuturnitate 
temporis ,  nec  una  cum  saeculis  aetatibusque  hominum  inveternre  potuisset. 
Etenim  videmus,  ceteras  opiniones  fictas  atque  vanas  diutumitate  extabuisse; 
quis  enim  hippocentnurum  fuisse  aut  chimaeram  putat?  Opinionum  enim  com- 
menta  delet  dies,  naturae  iudicia  confirmat."  2 

761.  Respondenda   ad    rationes   dubitandi.     (Ad  1.)    Negandum    est,    nulla 

existere  de  Dei  existentia  et  primis  moralitatis  princii^iis  iudicia,  quae  sint 
apud  omnes  homines  communia.  Observandum  autem  hoc  loco  est,  agi  de 
hominibus,  ut  ex  norma  humanae  naturae  et  lege  esse  solent,  quae  quidem  lex 
consueta  exceptiones  aliquas  admittit.  Per  exceptionem  reperiuntur  homlnes, 
qui  ob  cerebri  morbum  usum  rationis  omnino  amiserunt;  sed  ex  mente  captis 
indolem  liumanne  naturne  diiudicnre  non  licet.  Per  exceptionera  reperiuntur 
quoque,  qui  ob  perversum  abusum  libertatis  lumen  rationis  a  natura  insitum 
adeo  extinxerunt,  ut  ipse  sensus  naturae  communis  in  iis  corruptus  sit.  Quis 
autem  ex  his  iudicare  velit,  quid  nnturae  humanae  conveniat?  His  igitur  ex- 
ceptionis  gratia  omissis  iudicia  illa  apud  omnes  homines  ratione  utentes  reperies. 
„Multi,  inquit  Tullius,  de  diis  prava  sentiunt,  id  enim  vitioso  more  effici  soletj 
omnes  tamen  esse  vim  et  naturam  divinam  arbitrantur."  ^  Et  prima  moralitatis 
principia  quod  spectat,  fiitendum  est,  complures  populos  contra  ea  principia 
egisse.  Quis  autcm  inde  opinabitur,  eos  haec  prima  principia  ignorasse?  Qua 
de  re  recte  Fournier  :  „Scelera  non  probant,  prima  moralitatis  principia  populis 
ignota  fuisse;  tum  quia  huiusmodi  scelera  plerumque  ex  notione  generali  ad 
rem  pnrticularcm  male  npplicata  oriebantur,  tum  quia  impulsus  naturae  ra- 
tionalis  ad  haec  iudicia  ferenda  intellectum  respicit,  et  voluntns,  quae  libera 
maneat,  recedens  ab  intellectus  dictamine  ad  nefanda  crimina  hominem  per- 
trahere  potest,  quum  prnescrtim  corrupti  mores  et  prava  corruptorum  hominum 
exempla  subsidium  fernnt.^'  * 


*  De  testimonio  animae  c.  5;  cfr.  Apolog.  17.         ^  j^    2  de  nat.  deor.  c.  2. 
'  Cic,  Tusculan.  quaestion.  1.  1  c.  13. 

♦  FouRNiER,  Instit.  phil.    Paris  1854.  p.   102. 


3.    De  fide  et  auctoritate  testimonii.  261 

Praeterea  ad  rem ,  de  qua  dicitur ,  sapienter  observat  Zigliara  ,  quoties 
agatur  de  iudiciis  sensus  communis,  caute  eorum,  ut  sic  dixerim,  substantiam  a 
modo  accidentali,  quo  substantia  illa  vestita  sit,  distinguendam  esse.  Si  ad 
iudicium  de  Dei  existentia  regredi  liceat:  „existentia  supremi  cuiusdam  Numinis 
€st  substantia  iudicii  sensus  naturae  communis;  sed  unitas  vel  pluralitas 
eiusdem  Numinis  est  m  o  d  u  s  eiusdem  iudicii.  Et  ratio  est,  quia  sensus  naturae 
communis  de  perviis  veritatibus  est,  quao  studium  et  reflexionem  antevertunt. 
Quod  vero  Deus  sit  unus,  non  difficili  quidem  ratiocinatione  determinatur ;  sed 
quae  vel  passionibus  vel  praeiudiciis,  quibus  homines  passim  subiciuntur,  im- 
pcdiri  potest."  ^ 

(Ad  2.  dubitandi  rationem    in    argumento  proposito    satis  responsum  est.) 

(Ad  3.)  Sit,  illa  iudicia  de  reali  motu  solis  et  de  rebus  similibus  fuisse 
iudicia  in  consensu  hominum  communi  fundata,  certe  nulla  ratione  sensu  na- 
turae  communi  fulciebantur.  Non  enim  erant  de  rebus  fundamentalibus  ad 
vitam  humanam ,  socialem ,  ethicam ,  religiosam  necessariis ,  neque  ea  ex  certa 
veritatis  cognitione,  sed  ex  levi  cogitandi  genere  nata  erant.  TJnde  extra  con- 
troversiam  vagatur  ista  dubitatio.  Consensum  autem  illum  quod  attinet,  etsi 
ille  ut  infallibile  certitudinis  motivum  semper  accipi  non  potest,  tamen  nemo 
non  videt,  communes  totius  humani  generis  constantesque  sententias  magna 
auctoritate  excellere,  a  quibus  sine  necessitate  non  recedendum  sit. 

(Ad  i.)  Non  repugnat,  esse  in  homine  inclinationem ,  ex  qua ,  si  aifectio 
accidentalis  accedat,  mens  ad  iudicia  falsa  disponatur.  Sed  esse  non  potest,  ut 
sit  inclinatio  naturalis,  quae  per  se  hominem  ad  iudicia  falsa  adducat;  id  quod 
supra  constitutum  est  satis.  Neque  est  in  humana  voluntate  inclinatio  naturalis, 
quae  malum  ut  malum  respiciat,  sed  semper  fertur  in  id,  quod  cum  aliquo  bono 
coniunctum  esse  potest. 

SECTIO  TEETIA. 
De  fide  et  auctoritate  testimonii. 

762.  Principia    credendi.      Postquam    de    veritate    experientiae 

atque  intelligentiae  vidimus,  restat,  ut  tertium  cognitionis  humanae 
fontem,  quem  in  fide  et  aliena  auctoritate  situm  esse  diximus,  in 
quaestionem  vocemus.  Solent  homines  in  rebus  plurimis  iisque 
gravissimis  experientiae  alienae  et  aliorum  intelligentiae  fidere, 
aliisque  fidem  adhibere.  Quae  fides  tuto  adhiberi  posse  videtur, 
ubi  primum  de  testis  auctoritate  (n.  498)  nobis  constat.  Si  enim, 
facta  verace  testis  locutione,  cognovero,  quid  testis  ille  revera  de 
re  iudicet,  simulque  propter  manifestam  mihi  eiusdem  scientiam 
cognovero,  eum  nonnisi  sapienter  et  prudenter  certa  iudicia  ferre, 
nihil  iam  requiri  possc  videtur,  ut,  quod  ille  iudicaverit,  propter 
ipsius  auctoritatem  verum  esse  affirmemus. 

Credendi  autem  principia,  sive  illa  principia,  ex  quibus  de 
scientia  et  veracitate  testis  iudicium  ferimus,    ipsae   leges   naturae 

*  Summ.  philos.  tom.  1  n.  59. 


262  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     11.   De  motivis  certitudinis. 

8unt,  quibus  homines  ratione  ct  libertate  praediti  in  cognoscenda 
et  manifestanda  veritate  regi  solent.  Quo  autem  modo  testis  in 
re  quaque  singulari  his  legibus  obsecutus  fuerit,  generatim  ex 
concretis  hominura,  rerum ,  locorum,  temporum  conditionibus  de- 
terminandum  est. 

8i  testimonia  non  actu  proferuntur  ore ,  ncc  ab  ipso  teste  interveniente 
traditione  orali  excipiuntur,  sed  scriptis  vel  impressis  libris,  monumentis,  aliis 
eius  generis  documentis  consignata  sunt:  iam  praeter  historiarum,  antiquitatum, 
aliarum  rerura  multarum  notitiam  etiam  sana  et  diligenti  interpretatione  opus 
est  atque  etiam  arte  critica,  qua  vis  harum  rerum  genuina  eruatur.  Quorum 
quasi  subsidiorum  applicatio  multiplex  est  et  pro  diversitate  testimoniorum,  de 
quibus  agitur,  diversis  methodis  determinanda.  Sed  haec  ad  historiam  spectant» 
de  qua  plura  alio  loco. 

Ex  legibus  naturae  huc  pertinet  imprimis  illud  Aristotelis: 
Omnes  homines  natura  sua  cognoscendi  sunt  cupidi; 
quapropter  natura  duce  inclinantur  ad  cognoscendas  veritates,  quae 
facile  attinguntur,  quae  ipsis  utilitatem  vel  honorem  aliquem  affe- 
runt.  Neque  non  spectat  ad  hunc  locum  alterum  illud :  Nemo 
gratis  mendax.  Quum  enim  natura  veritati  adhaereamus,  nemo, 
qui  sanus  sit,  veritatem  cognitam  sive  verbis  sive  scriptis  negabit, 
nisi  forte  mendacium  sibi  propter  studium  partium  aliudve  emo- 
lumentum  aliquam  saltem  speciem  bonitatis  et  excusationis  prae 
se  ferre  videat  ^ 

Quaerendum  est  nunc,  quo  iure  humanum  testimonium  ut  fons 
veritatis  sive  motivum  certitudinis  adhibeatur. 

763.  Rationes   dubitandi.     Videtur   fides    humana   in   ordine  cognitionis  esse 

fulcrum  inutilc.  Nam  (1.)  homo  a  sua  natura  impellitur,  ut  omnia  per  ex- 
perientiam  propriam  et  intelligentiam  noscat  et  perspiciat.  Ex  quo  praeceptum 
est,  non  esse  iurandum  in  verba  magistri,  et  in  scientia  tantura  valere  auctori- 
tatem,  quantum  valeant  rationes  allatae  "*-. 

(2.)  Omne  praeterea  testimonium  humanum  sive  scientificum  sive  histori- 
cum  ex  rationibus  sive  per  ratiocinia  fit  certum ;  unde  auctoritas  etiamsi  ali- 
quam  praebet  certitudinem ,  non  tamen  est  fons  veritatis ,  qui  a  ratiocinio 
distinctus  sit. 

(3.)  Sed  contra  nunquam  ullum  testimonium  humanum  ullam  certitudinem 
gignere  posse  videtur.     Non  enira  sine  ratione  omnem  liominem  mendacem  esse 

1  IIc^vte;  avDpio-ot  too  efosvct  opiyovtott  cpo^ct  •  arju.erov  h'  i]  twv  ot?39rj3£(ov 
aYa-Tjai;*  "/,71  yo-p  yiopU  tt];  /pei'^';  dcYaTKuvTcxt  ot'  a-JTctc.  Arist.  1.  1  metaph.  c.  1, 
980  b,  30. 

2  „Les  iins  me  citent  Aristote  comme  le  prince  des  philosophes :  j'en  ap- 
pellc  h  la  raison  qui  est  le  juge  commun  entre  Aristote  et  tous  les  autres 
hommes.  Laissons  h  part  les  grands  noras  et  vcnons  aux  preuves:  donnez-moL 
des  id^es  claires,  ct  non  des  citations  d'auteur3,  qui  ont  pu  se  tromper."" 
F^N^LON,  Lettre  sur  Tidee  de  l'infini. 


3.    De  fide  et  auctoritate  testimonii.  263 

dixerunt,  i.  e.  essentialiter  fallibilera  atque  fallacem.  Neque  dubium  est,  quin 
homo  semper  sua  fallendi  libertate  uti  possit.  Unde  S.  Augustinus  :  ,,Humana, 
inquit,  auctoritas  plerumque  fallit."  Et  S.  Thomas  :  „Locus  ab  auctoritate,  quae 
fundatur  super  ratione  humana,  est  infirmissimus."  —  (4.)  Certum  est  prae- 
terea,  hominibus  singulis  separatim  acccptis  non  competere,  ut  nobis  de  rebus 
narratis  veram  praebere  possint  certitudinem.  Quod  autem  non  convenit  sin- 
gulis,  neque  competit  omnibus.  Vel  quis  dicet,  probabilitatibus  multis  inter  se 
additis  unquam  oriri  posse  certitudincm  ? 

(5.)  De  antiquioris  saltem  temporis  rebus  traditis  semper  dubitandum 
esse  videtur.  Nam  labente  tempore  identidem  aliquid  certitudinis  perit.  — 
(6.)  Tandem  si  de  his  antiqui  temporis  rebus  gestis  agitur,  quaestio  movetur 
inutilis.  Vix  enim  ac  ne  vix  quidem  eventus  per  historiam  referuntur,  ut  nulla 
sit  inter  tcstimonia  oppositio  et  contradictio,  non  solum  minutiores  res  quod 
attinet,  sed  etiam  in  momentis  principalibus. 

764.  lllGSlS   L^^l    Fides  huniana  iu  rebus   quum  scientificis  tuin 

historicis  est  omnibus  utilis  et  saepe  necessaria. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Fidem  diximus  (n.  496) 
esse  assensum  mentis  rebus  ex  testimonio  acceptis  propter  aucto- 
ritatem  testantis. 

Testis  est,  qul  aliquid  a  se  cognitum  aliis  manifestat.  Quod  cognitum  si 
est  quoddam  factum  cognitum  per  experientiam,  testis  historicus  vocatur;  si 
est  veritas  ratione  vel  inquisitione  scientifica  cognita,  testis  vocatur  dogmaticus. 
Testis  est  immediatus  (vel  oculatus)  ,  qui,  quod  testatur,  non  ab  aliis  accepit, 
sed  suis  ipse  sensibus  vel  intelligentia  cognovit.  Mediatus  vel  auritus  est  ille, 
qui,  quod  testimonio  suo  refert,  ab  aliis  accepit,  non  ipse  per  se  cognovit.  — 
Testimouium  est  actus  ipse,  quo  testis  rem  a  se  cognitam  alteri  manifestat. 

Testirtionium  (testificatio,  locutio,  revelatio)  ratione  testantis  dividitur 
in  divinum  et  humanum;  ratione  rci  manifestatae  in  h  i  s  t  o  r  i  c  u  m  et 
dogmaticum,  prout  eo  aut  factum  aliquod  sensibile  aut  doctrina  aliqua  in- 
tellectu  comparata  continetur.  Ohiectiim  testimonii  historici  sunt  facta  sen- 
sibilia,  quae  visu  vel  alio  sensu  percipi  possunt;  eaque  individua,  quaa 
sensibus  percipiuntur ;  facta  enim  universalia,  i.  e.  leges  physicae,  factorum 
causae,  fines  atque  in  hoc  genere  alia,  non  testimonio  historico,  sed  argumentis 
rationis  vel  testimonio  dogmatico  cognoscuntur.  Huiusmodi  facta  historica 
modo  simplici  narratione,  modo  scriptis  libris  aliisve  documentis  referuntur  et 
posteritati  transmittuntur.  Obiectum  vero  testimonii  dogmatici  sunt  veri- 
tates  theoreticae  vel  practicae,  quas  testis  propria  intelligentia  immediata  vel 
mediata  cognovit  atque  certas  vel  probabiles  vel  falsas  esse  iudicavit. 

Auctoritas  testis,  cui  fidimus ,  generatim  est  idoneitas  ad  fidem  sibi 
conciliandam ;  vi  vocis  strictiore  est  ius  vel  dignitas  fidem  imponendi;  illa  de- 
finitio  magis  respicit  auctoritatera,  cui  credere  possumus;  haec  magis  auctori- 
tatem,  cui  credere  debemus.  Auctoritas  in  concreto  duplici  elemento  constitui- 
tur:  scientia  et  veracitate  testantis,  vel,  ut  alii  dicunt,  veritate  intellectuali 
testis,  ratione  cuius  mihi  de  recta  illius  cognitione  persuasum  est,  et 
veritate  morali,  ratione  cuius  de  sincera  mentis  m  an  i  fest  atio  n  e  se- 
curus  sum. 


264  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.   De  motivis  certitudinis. 

Res  igitur,  quam  testis  refert,  est  obiectum  materiale  fideij  auctoritas 
testis  autem  est  obiectum  formale  sive  motivum  fidei ,  quia  ipsa  est  ratio .  cur 
obiectum  materiale  admittamus  assensu  fidei  intellectuali. 

Praenota  2o:  Fidem  humanam  non  solum  utilem,  sed  in  multis 
rebus  necessariam  esse  dicimus,  ut  vitam  humano  modo  instituere 
possimus.  Utile  hoc  loco  id  intelligitur,  sine  quo  finis  obtineri 
quidem  potest,  non  tamen  ita  bene.  Necessarium  est,  sine  quo 
finis  nullo  modo  obtineri  potest  (n.  545).  Quae  fidei  necessitas  in 
primis  vitae  rationalis  initiis  manifesta  est. 

765.  Argumenta.  Arg.  partis  prioris,  quae  res  historicas  spectat 
(ex  artis  et  experientiae  propriae  limitibus).  Facta  locorum  saltem 
distantium  et  praeteritorum  temporum,  quibus  non  adfuimus,  sola 
auctoritate  humana  cognoscere  possumus.  Atqui  plarima  eiusmodi 
facta  novisse  pro  vita  quotidiana  et  spirituali  omnino  utile  atque 
adeo  necessarium  est;    quod  nemo  cogitans  in  dubium  vocabit. 

In  multis  etiam,  quae  aliquo  modo  ipsi  experiri  possumus, 
ultima  certitudinis  ratio  pro  nobis  consistit  in  testimonio  aliorum. 
Ita  liberi,  etsi  ex  amoris  sinceritate  et  formae  similitudine  parentes 
ab  aliis  aliquomodo  distinguere  possunt,  certitudinem  tamen  huius 
rei  haud  raro  nisi  fidendo  aliorum  auctoritati  non  acquirunt.  Si- 
militer  hanc  esse  urbem  natalem,  hanc  Romam,  hunc  nativitatis 
diem,  et  sexcenta  eiusmodi  credendo  aliis  cognoscere  possumus 
atque  debemus. 

Ad  rem  accommodate  S.  Augustinus:  „Quaero  enim,  si,  quod  nescitur, 
credendum  non  est ,  quomodo  serviant  parentibus  liberi  eosque  miitua  pietate 
diligant,  quos  parentes  suos  esse  non  credant.  Non  enira  ratione  ullo  pacto 
sciri  potest,  sed  interposita  matris  auctoritate  de  patre  creditur;  de  ipsa  vero 
matre  plerumque  nec  matri ,  sed  obstetricibus ,  nutricibus ,  famulis.  Nam  cui 
furari  filius  potest,  aliusque  supponi,  nonne  potest  decepta  decipere?  Credimus 
tamen  et  sine  ulla  dubitatione  credimus,  quod  scire  non  posse  confitemur. 
Quis  enim  non  videat,  pietatem,  nisi  ita  sit,  sanctissimum  generis  humani  vin- 
culum,  superbissimo  scelere  violari?  Nam  quis  vel  insanus  eum  culpandum 
putet,  qui  eis  officia  dehita  impenderit,  quos  parentes  esse  crediderit,  etiamsi 
non  essent?  Quis  contra  non  exterminandum  iudicaverit,  qui  veros  fortasse 
parentes  minime  dilexerit,  dum,  ne  falsos  diligat,  metuit?  Multa  possunt  afferri, 
quibus  ostendatur,  niliil  omnino  humanae  societatis  incolume  remanere,  si  nihil 
credere  statuerimus,  quod  non  possumus  tenere  perceptum."  * 

Et  doctis  etiam  ad  res  scientificas  velut  leges  naturae  de- 
finiendas    saepissime    aliorum    testimonium   historicum,    cui    fidant, 

1  I)e  utilit.  credendi  c.  12.  „Quamdiu  intelligere  sincera  nou  possumus, 
auctoritate  quidem  decipi  miserum  est;  sed  certe  miserius  non  moveri.'*  Loc. 
cit.  c.   10. 


3.   De  fide  et  aiictoritate  testimonii.  265 

utile  et  necessarium  est.  Leges  eQim  eiusmodi  nonnisi  legitima 
inductione  ex  observatis  factis  singularibus  plurimis  duci  solent. 
At  fieri  non  potest,  ut  unusquisque  doctor  ad  stabiliendum  firmum 
ex  inductione  argumentum  facta,  quibus  indigeat,  per  semetipsum 
experiatur,  scrutetur,  colligat. 

Arg.  partis  posterioris,  in  qua  de  testimonio  scientifico  agi- 
tur.  Pueri  nascimur  cognitione  omni  actuali  vacui,  et  facultate 
sciendi  praediti,  quae  et  propria  industria  et  magistrorum  disci- 
plina  paullatim  evolvenda  et  ad  usum  perfectum  excolenda  est. 
Atqui  illo  etiam  tempore  multarum  rerum  scientia  iam  necesse 
est  uti.  Ergo  eiusmodi  res  ex  auctoritate  aliorum  interim  saltem 
cognoscere,  donec  ipsi  illas  intelligamus,  utile  et  necessarium  est. 
Et  aetate  etiam  provecta  ne  praestantissimus  quidem  ingenio  omnes 
illas  veritates  per  semetipsum  intelligere  et  scire  poterit,  quae  ad 
vitam  homine  rationali  dignam  necessariae  atque  utiles  sunt.  Yitae 
enim  brevitas,  mediorum  inopia,  aliarum  occupationum  sollicitudo 
omnino  huiusmodi  scientiam  universalem  impediunt.  At  deficiente 
rerum  ipsarum  intelligentia  non  remanet  nisi  fides  testimoniis  alio- 
rum  praestanda. 

Ipsi  denique  in  aliqua  scientia  singulari  eruditi  non  raro  de 
iis,  quae  ex  rationibus  scientificis  multo  cum  labore  et  studio  in- 
tellexerunt  vel  certo  intellexisse  sibi  videntur,  non  omnino  securi 
erunt,  nisi  ex  aliorum  auctoritate,  qui  eadem  statuerunt,  de  ratio- 
cinationis  suae  rectitudine  confirmentur  et  ab  omni  erroris  formi- 
dine  liberentur.  Ergo  sapientissimis  quibusque  etiam  aliorum  aucto- 
ritas  utilis  saepe  atque  necessaria  est. 

Dices,  in  illis  quaestionibus,  de  quibus  sit  testimonium  dogmaticum,  ho- 
minem  quantumvis  magno  ingenio  instructum  errori  usque  obnoxium  esse. 
Atque  id  non  de  uno  tantum,  sed  de  pluribus  quoque  doctoribus  valcre,  qui 
omnes  simul  vel  materiae  difficultate  et  subtilitate,  vel  communi  aliquo  prae- 
iudicio ,  aut  animi  passione  in  errorem  communem  adduci  possint;  id  quod  re- 
vera  haud  raro  factum  sit.  Inde  sequi,  testimonium  eiusmodi  generatim  cer- 
titudinem  efficere  non  posse;  eius  igitur  utilitatem  esse  nullam.  Sed  7'espon- 
dendum  est,  inde  id  tantum  sequi,  in  adhibenda  fide  illi  testimonio  cautione 
opus  esse.  Imprimis  multa  sunt,  in  quibus  illo  testimonio  efficitur  vera  cer- 
titudo,  ut  sunt  res  physicae  et  mathematicae,  in  quibus  calculo  vel  experimento 
veritas  aperte  comprobari  potest;  vel  res  historicae  a  plurimis  cognitae;  quibus 
in  rebus  etiam  imprudentior  et  levior  diligenter  cavebit,  ne  ab  aliis  crroris  vel 
mendacii  convincatur.  Etsi  autem  saepe  conditiones  omnes  ad  pariendam  cer- 
titudinem  necessariae  non  adsunt,  tamen  testimonio  humano  efficitur  probabili- 
tas.  Ea  enim  est  natura  hominum,  ut  potius  non  decipi  neque  decipere  velint, 
quam  temere  credant  vcl  mentiantur.  Et  ea  e.st  vitae  humanae  conditio ,  ut  in 
plurimis  rebus  satis  facile  cum  probabilitate    yjerspici   possit,    utrum  testes  de- 


266  Liber  I.  (111.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

cepti  fuerint  vel  decipere  voluerint ,  necne.  Et  in  plurimis  vitae  conditionibus 
homines  indigcnt  etiam  his  probabilitatibus,  ut  vitam  suam  modo  naturae  con- 
gruo  institucre  possint. 

766.  ThesiS  IP"":  Testimonium  liumanum  scientiflcum,  etsi  a 
peritis  ex  rationibus  diiudicandum  est,  imperitis  tamen  saepissime  est 
norma,  quam  tuto  sequantur. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo.-  Testimonium  humanum 
scientificum  est  iudicium  bominis  in  sua  doctrina  vere  eruditi,  quod 
vel  veritatem  aliquam  theoreticam  affirmandam  vel  practicam  am- 
plectendam  esse  edicit. 

Praenota  2o:  Periti  sunt,  qui  rationes  veritatis  propositae  in- 
ternas  intelligere  et  rationes  ab  auctoribus  prolatas  facilius  ex- 
aminare  possunt.  Hos  decet  alienae  auctoritati  non  simpliciter 
acquiescere ,  sed  rem  propositam  intellectis  rationibus  internis  ut 
veram  et  satis  probatam  cognoscere.  Imperiti  intelliguntur,  qui 
scientiam,  quam  in  re,  de  qua  agitur,  adhibere  possint,  nondum 
acquisiverunt. 

Atque  id  de  eruditis  etiam  in  alia  disciplina  dicendum  est;  nam  ne  eru- 
ditissimi  quidem  omnia  in  omni  doctrina  scire  possunt.  Quotiescumque  igitur 
hi  aliquam  veritatem,  ipsis  hic  et  nunc  ex  interna  ratione  non  perspectam,  tam- 
quam  principium  cognitionis  vel  actionis  adhibere  debent,  sententiae  doctorum 
ea  in  re  excellentium  fidere  possunt:  et  secundum  illius  directionem  non  solum 
tuto  agent,  sed  etiam  prudenter,  etsi  internam  de  illa  veritate  certitudinem 
non  habent. 

ArgUinenta.  Arg.  partis  prioris,  quae  peritos  spectat.  Recta 
ratio  postuhit,  ut  homo,  quantum  fieri  possit,  ipse  propriis  sui  in- 
genii  viribus  veritatem  assequatur.  Ad  id  enim  facultates  cogno- 
scitivae  homini  datae  sunt,  ut  eas  apto  modo  adhibeat.  Atqui 
homines  periti  et  sapientes  facile  argumenta  diiudicare,  et  de  iis 
rationem  sibi  reddere  possunt.  Recta  ergo  ratio  postulat,  ut  ho- 
mines  periti  doctrinam  aliorum,  de  cuius  falsitate  vel  veritate  iudi- 
care  possint,  nisi  post  diligentem  inquisitionem  non  approbent. 
Quae  autem  est  humanae  rationis  infirmitas ,  etiam  peritissimis 
commode  accidit,  ut  aliorum  auctoritate  non  tam  de  sententiae 
suae  veritate,  quam  de  ratiociniorum  vel  experimentorum  recti- 
tudine  reddantur  securi,  atque  ita  omnem  etiam  in  rebus  diffici- 
lioribus  formidinem  errandi  omnino  abiciant.  Quamobrem  recte 
putata  est  csse  probatio  potentissima,  si  iu  id,  quod  dicimus,  cou- 
sentiunt  omnes. 

Ar(/.  partis  aUeriiis,  in  qua  ad  imperitos  attenditur.  Dum 
imperiti  rem,  de  qua  agitur,  per  scientiam  perfectam  neque  cogno- 


3.    De  fide  et  auctoritate  testimonii.  267 

scunt,  neqiie  cognoscere  possunt,  sapientes  iure  merito  rationes 
diligenter  examinasse  et  penetrasse,  supponi  potest.  Et  in  multis 
rebus  apparet,  nuUam  rationem  esse  posse,  cur,  quod  ipsis  per- 
suasum  est,  alios  celent  vel  cur  ad  alios  decipiendos  mentiantur; 
quum  praesertim  ipsi  secundum  suam  doctrinam  coram  aliis  agant, 
et  ab  omnibus  lionesti  et  homines  fide  digni  habeantur  ^  Atqui 
posita  hac  rerum  circumstantia  ratio  ipsa  iudicat,  imperitos  aucto- 
ritatem  sapientum  posse  tuto  sequi.  Ergo  imperiti  recte  huius- 
modi  auctoritati  acquiescunt. 

Quodsi  forte  hac  ratione  contigerit,  imperitum  in  rebus  obscurioribus 
obiective  errare,  subiective  tamen  recte  atque  prudenter  egit ;  fecit  enim ,  quod 
potuit,  ut  bene  ageret.  Ergo  non  obstante  erroris  obiectivi  periculo  aliquo, 
sicuti  peritus  prudenter  suam  sententiam  sequitur,  ita  imperitus  tuto  eandem 
amplecti  potest,  quum  neuter  ad  id  teneatur,  quod  moraliter  vel  etiam  physice 
impossibile  est, 

SchoUo7i,  Sententiae  alicuius  probabilitas  crescit  pro  aucto- 
rum,  qui  eam  tradant,  numero,  doctrina,  independentia  mutua. 
Ceterum  recte  praeceptum  legimus :  Auctores  non  numerandos, 
sed  ponderandos  esse.  Pauci,  vel  paucissimi  doctores  omni  ex- 
ceptione  maiores  maiorem  habent  auctoritatem  et  firmiora  fidei 
rationabili  praebent  fundamenta  quam  totus  grex  ingeniorum  mi- 
norum. 

767.  lllGSlS   111^^  I   Testimonium  humanum  historicum  non  raro 

yeram  certitiidinem  gignere  potest, 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Historicum  dicitur  testi- 
monium,  quo  factum  aliquod  sensibile  et  individuum  refertur.  Eius- 
modi  porro  factum  aut  est  testibus  et  auditoribus  coaevum  aut 
praeteritum;  utrumque  vel  verbis  vel  scriptis  vel  artefactis  monu- 
mentis  et  similibus  documentis  contineri  et  transmitti  potest.  Ut 
res,  de  qua  agitur,  sit  manifestior,  facta  coaeva  et  facta  praeterita 
viva  vocis  traditione  relata  distinguimus.  De  traditione  igitur  histo- 
rica,  quatenus  scriptis  libris  aliisve  monumentis  continetur,  nunc 
non  agitur. 


*  Unde  est  apud  Aquinatem :  „Quod  ab  omnibus  communiter  dicitur,  im- 
possibile  est,  totaliter  esse  falsum.  Falsa  enim  opinio  infirmitas  quaedam  in- 
tellectus  est,  sicut  et  falsum  iudicium  de  sensibili  proprio  ex  infirmitate  sensus 
accidit.  Defectus  autem  per  accidens  sunt,  quia  practer  naturac  intentionem. 
Quod  autem  est  per  accidens,  non  potest  esse  semper  et  in  omnibus.  Sicut 
iudicium  de  saporibus ,  quod  ab  omni  gustu  datur,  non  potcst  esse  falsum,  ita 
iudicium,  quod  ab  omnibus  de  veritate  datur,  non  potest  esse  erroneum."  Summ. 
c.  gent.  1.  2  c.  34. 


268  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

Praenota  2o :  Certitudo,  quam  in  thesi  intelligimus ,  per  se 
est  tantum  moralis,  sed  sensu  stricto,  quae  falsitatem  et  omnem 
prudentem  dubitationem  actu  excludit.  Non  enim  acquiritur  nisi 
interveniente  testium  veracitate. 

Constare  ergo  debet,  testes,  etsi  positis  adiunctis  determinatis  absolute 
immo  et  pbysice  contra  legem  agere  sive  mentiri  in  actu  primo  possint,  de 
facto  tamen  certo  non  mentiri  in  actu  secundo. 

Aliquando  autern  et  quasi  per  accidens  certitudo  ex  testimonio  hu- 
mano  potest  esse  physica;  quum  constat,  nullum  esse  omnino  bonum,  quo 
testes  ad  mentiendum  moveri  potuerint;  magnas  causas  potius  esse,  quibus  eos 
a  mendacio  deterreri  necesse  fuerit.  Tum  enim  mendacium  est  physice  impos- 
sibile,  quum  naturae  voluntatis  rationalis  repugnet,  ut  quis  agat  ne  specie  qui- 
dem  boni  proposita.  Immo  certitudo  accedcre  potest  metaphysica,  quoties 
in  concretis  adiunctis  supposito  mendacio  metaphysica  aliqua  veritas  tollitur. 
Ita  si  testes  plurimi,  inter  se  non  dependentes ,  conditione,  ingenio,  studiis 
maxime  divcrsi,  inter  quos  conspiratio  facta  ne  cogitari  quidem  possit,  in  unum 
idemque  consentiant,  eiusmodi  testimonium  certitudine  mctaphysica  vestitum 
erit.  Etenim  his  positis  conditionibus  de  mendacii  irapossibilitate  vel  obiter 
dubitare  idem  esset  atque  effectum  sine  proportionata  causa  ponere  et  ordinem 
moralem  simpliciter  negare.     Utrumque  autem  metaphysice  repugnat. 

Praenota  3o:  Non  in  omnibus  rebus  historico  testimonio  veram 
certitudinem  gigni  dicimus.  Saepe  enim  non  praesto  sunt  testi- 
monia,  quae  rem  revera  esse  factam  cum  certitudine  evincant.  In 
quibus  rebus  satis  esse  debet,  ut  probabilitatem  statuant,  vel  certi- 
tudinem  relativam,  i.  e.  ut  conentur  cum  certitudine  constituere, 
quae  in  fontibus,  qui  praesto  sint,  contineantur. 

768.  Argumeilta.  Arg.  partis  prioris,  quoad  factum  coaevum. 
Testimonium  liistoricum  circa  factum  coaevum  sive  verbis  sive 
scriptis  propositum  praebet  assensus  certi  fundamenta,  quampri- 
mum  de  testium  scientia  et  veracitate  certo  constat  ^.  Atqui  con- 
sideratis  testimonii  determinati  adiunctis  ex  parte  facti,  ex  parte 
testium,  ex  parte  ipsius  narrationis  vel  relationis  saepe  de  scientia 
et  veracitate  testium  certo  constare  potest.  Ergo  impletis  illis 
conditionibus ,  testimonium  historicum  certam  fidem  facere  potest. 
Prob.  min.  per  partes.  I.  Consideranda  adiuncta  ex  parte 
facti:  lo  Yidendum,  sitne  factum  omnino  hic  et  nunc  in  se  pos- 
sibile.     Impossibile  enim  est  etiam  incredibile. 

Quare  a)  quod  est  vere  metaphysice  impossibile  et,  facta  etiam  dili- 
gentissiraa  inquisitione,    adhibitis    certis  principiis,   vera  in   se  continet  contra- 


*  „Quod  alicui  non  credatur,  ex  duobus  contingit,  aut  quia  est  vcl  repu- 

tatur    ignorans,   aut    quia  est   vel    reputatur   mendax."     S.  Tuom.    in  1    de   div. 
— —    1    1 


nom.  1.  1 


3.   De  fide  et  auctoritate  testimonii.  269 

dictoria,  nulla  auctoritate  credibile  fieri  potest.  —  b)  Quod  est  solum  physice 
impossibile,  non  est  simpliciter  impossibile;  potest  enim  sapientj  Dei  providentia 
per  exceptionem  ordini  naturae  consueto  derogari  miraculo  ^  —  c)  Quod  est 
nonnisi  moraliter  impossibile,  sive  legi  morali,  i.  e.  moribus  hominum,  re- 
pugnans,  minus  etiam  est  impossibile  simpliciter.  Licet  huiusmodi  lex  uni- 
versaliter  tolli  vel  negari  non  possit,  potest  tamen  a  libera  creatura  in  re  sin- 
gulari  violari  et  de  facto  non  raro  violatur.  Quapropter  si,  quod  moraliter 
repugnat,  de  multitudine  aliqua  referatur,  testimonium  evidenter  erit  reicicndum ; 
si  autem  de  paucis  tantum  narretur,  eo  maior  adhibenda  erit  in  explorando 
diligentia,  quo  maior  a  lege  morali  exceptio  admittenda.  Immo  praesumptio 
semper  est  pro  lege  morali  observata,  hinc  omnis  violatio  pro  gravitate  rei 
explicite  probanda  erit. 

2o  Attendendum  est  ad  varias  facti  quasi  proprietates,  quarum 
una  fidei  faciendae  magis  prodesse,  altera  magis  obesse  poterit. 

Ita  a)  si  factum  refertur  publicum  atque  clarissimum,  quod  fa- 
cillime  a  plurimis  percipi  potuit,  vel  etiam  a  caecis  videri  et  a  surdis  audiri 
debuit,  testimonium  raro  non  certam  fidem  faciet;  contrarium  autem  est,  si 
factum  narratur  privatum,  occultum.  —  b)  Si  fuit  grave  et  illustre.  quod 
cognovisse  omnium  interesse  debuit,  aliis  ob  effectus  laetos ,  utiles,  honorificos, 
aliis  ob  effectus  contrarios,  non  modo  sensibus,  sed  animis  etiam  alte  impres- 
sum ;  huiusmodi  facti  relatio  maximae  est  auctoritatis ;  minoris  vel  minimae 
autem  per  se  erit,  ceteris  paribus,  narratio  facti  alicuius  nullius  fere  momenti. 

11.  Consideranda  adiuncta  ex  parte  testium:  1»  Inqui- 
renda  est  testium  scientia^  ut  constet,  eos,  quae  referant,  verum 
percepisse. 

Hac  in  re,  quum  agatur  de  factis  sensibilibus :  a)  supponendum  est,  ho- 
minum  sensus  recte  fuisse  dispositos,  nisi  de  impedimento  positivum  obiciatur 
dubium ;  recta  enim  sensuum  dispositio  et  expedita  ad  agendum  aptitudo  na- 
turalis  est;  impedimentum  autem  et  vitium  per  se  est  exceptio.  Hinc  si  multi 
sunt  testes,  de  eorum  apta  dispositione  sensuum  dubitare  absurdum  est;  si 
pauciores  sunt,  diligentius  est  attendendum  et  inquirendum.  —  b)  Testes  sen- 
sibus  etiam  recte  usos  fuisse,  ex  naturali  sciendi  cupiditate,  curiositate,  pru- 
dentia  atque  solertia  facilius  constare  potest.  Licet  hominibus ,  qui  natura 
praecipites,  negligentes,  nimis  rudes  et  simplices,  creduli  cognoscuntur,  vix  tuto 
credatur,  hominibus  tamen  cautis,  i^rudentibus,  tranquillis,  ingeniosis,  qui  nec 
facile  decipiantur,  nec  vehementius  excitentur,  sed  bene  observent,  clare  distin- 
guant,  accurate  examinent,  raro  ob  scientiam  dubiam  certa  fides  denegari  poterit. 

2o    Exploranda  est  testium  veracitas,  quo  certi  reddamur,  eos, 

quae   viderint,   audierint  vel   alio  modo   acceperint,   fideliter  pro- 

posuisse. 


*  Eventus  eius  generis  non  prae  se  fert  speciem  apertae  repugnantiae. 
Hinc  testimonium  de  huiusmodi  eventu  non  est  a  priori  et  sine  rerum  exami- 
natione  spcrnendum,  sed  maiore  diligentia  expendendum.  Et  si  plena  est  aucto- 
ritatis  vis,  qua  omne  prudens  dubium  excludatur,  etiam  eiusmodi  eventus  tuto 
ass^nsu  admitti  potest,  immo  rationabiliter  admitti  debet. 


270  Liber  L  (IIL)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

Unde  admis30  naturali  veracitatis  amore,  a)  videndum,  fueritne  fortas.se 
aliquod  motivum ,  quo  testes  ad  mendacium  committendum  adducti  sint.  Ita 
homines,  vel  semel  mendaces,  praeiudiciis  imbuti,  garruli ,  partium  studiosi, 
vana  spe  et  levi  metu  facile  commoti,  ad  exaggerandum  mala  consuetudinc 
proni  vix  non  semper,  deficiente  etiam  claro  argumento ,  aliquam  mendacii  su- 
spicionem  et  prudcns  de  veracitate  dubium  ingerent,  testes  autem  contraria 
Indole  omni  fidc  digni  sunt,  quum  maxima  polleant  veracitatis  auctoritate.  — 
b)  Colligendae  positivae  ])ro  veracitate  testium  rationes.  Si  testes  natione, 
aetate,  educatione,  ingenio,  studiis,  moribus,  vitae  exterioris  conditionibus  dif- 
ferunt,  et  tamen  in  re  testanda  consentiunt,  maximum  praebent  veracitatis  suae 
argumentumj  illis  enim  in  adiunctis  nullo  modo  fieri  potest,  ut  omnes  uno 
eodemque  bono ,  vel  alii  hoc,  alii  iUo  bono  ad  idem  mendacium  inducantur, 
omnes  etiam  de  mendacio  actu  proferendo  turpiter  conspiraverint,  omnes  demum 
in  mentiendo  impudentem  simulationem  calleant ,  eamque  exerceant,  neque  ullo 
pudoris  vestigio  sese  prodant.  —  Similiter  quum  testes  verum  esse  affirment, 
quod  suis  ceteroquin  opinionibus,  desideriis,  studiis  contrarium  est,  quod  ipsis 
neque  commoda,  neque  gloriam,  neque  voluptatem  vel  utilitatem  aliam,  sed  de- 
trimentum  et  ignominiam  et  vexationes  et  persecutiones  ad  mortera  usque  afferre 
potest,  omnem  de  veracitate  formidinem  inanem  et  dubitationem  imprudentem 
esse  intelligetur. 

III.  Consideranda  adiuncta  ex  parte  ipsius  narrationis 
et  relationis,  ut  sunt  narrationis  inodus,  tempus,  locus. 

10  Modum  relationis  quod  attinet,  dicendi  genus  simplex ,  lucidum, 
sobrietatem  sapiens  multum  commendat  auctoritatem  dicentium;  stilus  autem, 
qui  nimiam  elegantiam,  novitatis  laudem  sectatur,  qui  partium  studium,  odium, 
adulationem  et  eiusraodi  affectus  prae  se  fert,  qui  artificiosis  locutionibus,  ob- 
scuris  calumniis  vel  suspiciosis  excusationibus  non  caret,  qui  perspicuitatem 
fugit,  oratorum  declamationes  imitatur,  res  scenica  descriptione  exhibere  solet, 
testem  exaggerationis ,  maioris  minorisve  veritatis  detruncationis ,  immo  ipsius 
mendacii  suspectum  reddit.  Generatim  veritas  natura  sua  liistoricam  quaerit 
dicendi  simplicitatem ;  excessus  affectuum  sive  bonorum  sive  malorum  rhetorico 
delectatur  sermone;  imaginatio  poeticos  amat  dicendi  flores. 

2o  Tempus  etiam  relationis  attendi  potest.  Quodsi  testimonia  statim 
post  rem  factam  a  multis  testibus  proferuntur,  si  iterum  atque  iterum  eodem 
constanti  modo  repctuntur,  neque  ulla  narrationis  mutatio  interveniat,  signum 
est  veritatis.  Item,  si  res  accurate  secundum  singula  sua  momcnta,  chiro  ordine, 
indicatis  determinatis  temporibus  singularum  partium  exhibentur ,  facilius 
fide  dignae  sunt. 

30  Locum  denique  narrationis  minime  negligendum  esse  patet.  Quam- 
diu  enim  narrationis  vel  potius  rumoria  aut  famae  cuiusdam  origo  determinari 
non  potest,  onmino  suspecta  est  luiiusmodi  relatio.  Et  quo  diligentius  initio 
tenebris  sese  testis  aliquis  involverat,  eo  difficilius  testimonium ,  cognito  etiam 
auctore,  fide  dignum  est.  At  si  res  publice  refertur  coram  iis  quoque,  qui  eam 
cognoverunt,  qui  mendacium  testis  corrigere  possint,  ct  certe  corrigerent,  immo, 
ne  ipsi  infamarentur  vel  damno  afficerentur,  corrigere  deberent,  parum  erit 
de  veritate  testium  formidandum,  qui  mentiri  ne  possent  quidem,  ctsi  vellent 
fortasse. 


3.   De  fide  et  auctoritate  testimonii.  271 

Consideratis  bis  adiunctis  et  similibus,  per  sanum  iudi- 
cium  certo  compertum  erit,  utrum  momenta  ad  prudens  du- 
bium  excludendum  satis  sint,  necne.  Si  sunt  satis,  testimo- 
nium  veram  gignet  certitudinem,  si  non,  probabilitatem  tantum 
efficere  potest. 

769.  Arrj.  pro  parte  altera,  quoad  factum  praeteritum  traditione 
relatum.  Traditionem,  quae  legitima  censeatur,  ponitur  esse  illu- 
strem  et  publicam,  perpetuam  et  constantem  et  amplam.  Atqui 
eiusmodi  traditioni  falsitas  subesse  non  potest.  Ergo  factum  prae- 
teritum  legitima  traditione  relatum  certo  credi  potest. 

Ad  M. :  Dotes  igitur  legitimae  traditionis  indicari  solent,  ut  sit:  1°  Pu- 
blica  atque  illustris ,  quatenus  versatur  in  facto  aliquo  insigni,  quod  suo 
tempore  multis  innotescere  debuerit,  et  in  quo  mendacium  circumferri  non 
potuerit.  —  2»  Perpetua  et  constans,  i.  e.  ea,  ut  totam  eius  seriem  recolentes, 
eam  semper  eandem,  saltem  quod  facti  substantiam  attinet,  incorruptam  neque 
immutatam  inveniamus,  et  in  testibus  immediatis  factoque  coaevis  demum  eius 
fontem  genuinum  detegaraus.  —  3°  Ampla,  ut  singulis  quasi  generationibus 
multae  eaeque  distinctae  ab  origine  variorum  testium  series  quasi  rivuli  separati 
traditionem  contineant  atque  conservcnt. 

Legitimae  traditioui  novum  robur  additur ,  si  tota  natio  vel  etiam  plures 
populi  scriptis,  ludis,  festis  diebus  eius  memoriam  custodiant,  et  si  traditioni 
orali  varii  generis  monumenta  concordent. 

Prob.  min.  Eiusmodi  traditioni  falsitas  subesse  non  potest; 
si  testes  primi  et  omnes  subsequentes  neque  decipi,  neque  de- 
cipere  potuerunt.  Atqui  utrumque  positis  adiunctis  putandum  est. 
Nam  non  potuerunt  decipi,  quia  in  facto  tam  publico  et  quasi 
palpabili  tot  testes  diversi  ut  errent,  fieri  non  potest.  Primi  qui- 
dem  non  potuerunt  ob  ipsius  facti  immediatam  evidentiam;  sub- 
sequentes  non  potuerunt,  quia  verum  a  pAoribus  acceperunt,  ut 
ex  notione  legitimae  traditionis  constat;  id  quod  erit  confirmatius, 
quia  generationes  singulae  non  subito  et  abrupte  inter  se  sequun- 
tur,  sed  pauUatim  succrescunt  ita,  ut  prioris  generationis  quasi 
vestigia  semper  videri  possint.  —  Neque  potuerunt  decipere, 
nam  primae  testium  series  sicut  et  sequentes  ita  erant  ex  sup- 
positione  numerosae,  ut  mendacii  possibilitas  circa  traditionis  sal- 
tem  substantiam  prorsus  exclusa  sit.  Et  sane.  qui  fieri  potuisset, 
ut  tot  testes  diversi  generis,  indolis  in  unum  idemque  mendacium 
conspirarent,  et  si  conspirare  potuissent,  a  sequentibus  falsitatis 
accusati  non  essent? 

Ergo  impletis  conditionibus  supra  indicatis,  testes  mediati  eo- 
dem  modo  atque  testes  immediati  plena  fide  digni  sunt  circa  tra- 
ditionis  partes  principales. 


272  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

Confirmatur  id,  quod  statuimus,  experientia  hominum.  Si  quis,  ut  scite 
advertit  Storchenau  *,  ad  ea,  quae  in  se  experitur,  animum  advertat  sincenisque 
esse  velit,  fateri  cogitur,  se  tam  procul  ab  omni  de  existentia  urbis  Romae  vel 
Caesaris  dubitatit)ne  abesse,  quam  parum  de  cxistentia  solis  supra  horizontem, 
dum  eum  suis  intuetur  oculis,  ambigere  potest.  Et  sicut  fieri  non  potest,  ut 
serio  iudicem,  omnes  alicuius  typographiae  characteres  fortuito  casu  proiectos 
ita  apte  convenire  posse,  ut  indc  oratio  quaepiam  Ciceronis  aut  Virgilii  Aeneis 
prodeat,  ita  neque  serio  iudicare  possum,  homines  plurimos,  quum  Romam 
existere  affirmcnt,  vel  Caesarem  fuisse  referant,  simul  falli,  aut  in  id,  ut  me 
fallant,  convenire. 

770.  Scholia.  Schol.  1,  Fieri  potest,  ut  vel  iinius  testis  relatio 
veram  efficiat  de  re  relata  certitudinem,  quum  ex  adiunctis  omni- 
bus  certo  colligitur,  eum  et  verum  dicere  potuisse  et  voluisse. 
Id  tameu  nemo  non  videt,  rarius  tantum  fieri  posse. 

Schol.  2.  Quum  de  „consensu"  sermo  est,  quo  homines  omnes 
in  re  aliqua  conveniant,  triplicisgeneris  consensio  distinguitur.  Prima 
est,  quae  in  inclinatione  illa  naturali,  quam  vocant  sensum  naturae 
communem,  fundamenta  habet;  qua  de  re  ante  (752  sqq.)  diximus. 

Qui  sensus  communis,  quatenus  secundum  se  consideratur,  ad  locum  auc« 
toritatis,  de  qua  hic  disputamus,  non  pertinet;  quatenus  vero  attendimus  eius 
elfectum ,  qui  est  omnium  hominum  rationalium  in  certo  iudicandi  genere  con- 
sensio,  sensus  ille  speciem  auctoritatis  induere  potest,  ex  qua  ad  originem 
naturalem  quorumdam  iudiciorum  concludere  licet.  „Quod  enim  naturale,  illud 
commune  est.  Quidquid  omnes  homines  quasi  instinctu  iudicant,  id  naturaliter 
iustum  vel  iniustum  est,  etiamsi  nulla  inter  ipsos  societas  fuerit  aut  pactio."' ^ 
Quod  ipsum  enuntiare  voluit  Tullius,  quum  diceret:  „Omni  in  re  consensio 
omnium  gentium  lex  naturae  putanda  est."  ^ 

Altera  est  consensio,  quae  in  diligenti  et  circumspecto  usu 
rationis  fundamenta  habet;  quem  quidem  ab  omnibus  adhibitum 
esse  putandum  est,  (^oties  de  re  gravi  vel  ad  vitam  humanam 
utilissima  agitur. 

Quum  enim  in  ratiociniis  difficilioribus  contingere  possit  „error  per  ac- 
cidens",  is  crror  omnino  excluditur,  quum  constat,  rationem  a  plurimis  cum 
diligentia  adhibitam  esse.  De  hac  consensione  Seneca  :  „Apud  nos  veritatis 
argumentum  est,  aliquid  omnibus  videri."  *  Et  Quintiliancs  :  „Pro  certis  ha- 
bemus  ea,  in  quae  communi  opinione  consensum  est."' 

Tertia  esse  potest  multorum  hominum  consensio  in  rebus, 
quae  pro  vitae  usu  mediocre  tantum  momentum  habent,  ad  peni- 
tus  autem  intelligendum  difficiliores  sunt. 

Homincs,  quum  harum  rerum  parum  sollicitudinis  gerant,  id  pro  vero 
habere  solent,  quod  primo  intuitu  vcrum  esse  videtur.  Ex  quo  intelligi  debet. 
consensui,  qui  sit  in  hoc  genere,  exiguam  vel  nullam  auctoritatem  inesse. 


1  Instit.  log.  n.  183.  2  Arist.  1.   1  rhot.  c.   13,   1373  b,  8. 

3  L.  1.  Tuscul.  c.   13.  *  Ep.   117. 


3.  De  fide  et  auctoritate  testimonii.  273 

771.  Respondenda  ad  rationes  dubitandi  supra  positas.     (Ad  1.)    Testimonia 

hominum,  qui  sunt  fons  primarius  cognoscendarum  rerum  hiatoricarum, 
res  scientificas  sive  dogmaticas  quod  spectat ^  sunt  fons  secundarius. 
Sed  hic  fons  necessarius  est.  Res  enim  sunt  plurimae,  quas  ne  doctissimus 
quidem  per  se  solum  cognoscere  potest,  in  quibus  igitur  alienis  testimoniis 
fidere  debet.  Unde  axioma  est,  peritis  in  aliqua  arte  credendum  esse.  Quam- 
obrem  homo  a  natura  sua  vix  minore  vi  ad  credendum  impellitur,  quam  ad 
intelligendum.  ..Naturae  quidem  ordo,  ut  est  apud  S.  Augustinum,  sic  se  habet, 
ut ,  quum  aliquid  discimus ,  rationem  praecedat  auctoritas ;  nam  infirma  ratio 
videri  potest,  quae,  quum  reddita  fuerit,  auctoritatem  postea,  per  quam  firmetur, 
assumit.  Sed  quia  caligantes  hominum  mentes  consuetudine  tenebrarum,  quibus 
in  nocte  peccatorum  vitiorumque  velantur,  perspicuitati  sinceritatique  rationis 
aspectum  idoneum  intendere  nequeunt,  saluberrime  comparatum  est,  ut  in  lucem 
veritatis  aciem  titubantem  opacata  inducat  auctoritas."  ^ 

(Ad  2.)  Est  quidem  ratiocinium  condicio,  quae  necessario  praerequiri- 
tur,  ut  auctoritas  certa  sit  et  vim  suam  exercere  possit;  non  tamen  est  auctori- 
tatis  elementum.  Auctoritas  vim  suam  scientificam  per  aliquod  ratiocinium 
nancisciturj  sed  ratiocinium  eiusmodi  uon  est  fons  respectu  veritatis  ex  auc- 
tpritate  haustae. 

(Ad  3.)  Esse  fallibilem  et  fallacem,  si  consideretur ,  ut  sic  dixerim,  in 
actu  primo,  potest  putari  homini  esse  essentiale,  quatenus  cum  imperfectione 
humanae  naturae  coniunctum  est.  Si  autem  accipiatur  in  actu  secundo ,  non 
convenit  homini  per  essentiam,  sed  per  accidens  tantum.  Nam  falli  aut  fallere 
non  evenit,  nisi  positis  quibusdam  conditionibus,  ex  quibus  sequitur,  hominem 
decipi  vel  mentiri.  Inde  igitur,  quod  singuli  distributive  sumpti  falli  possunt, 
vel  fallere,  non  sequitur,  etiam  omnes  coUective  falli  aut  fallere  posse.  Recte 
CiCERo:  „Neminem  fefellerunt  omnes,   et  uemo  unquam  omnes  fefellit." 

(Ad  4.)  Homines  singuli  separatim  accepti  possunt  quidem  errare,  si 
sensibus  utantur  non  rite  dispositis  et  applicatis.  Errare  autem  non  possunt, 
si  sensus  rite  sunt  dispositi  et  applicati.  Unusquisque  igitur  saltem  nobis 
praebet  probabilitatem.  Postquam  autem  de  aliqua  re  accepimus  multas  rationes 
probabiles,  instituere  possumus  ratiocinium,  ex  quo  oriatur  certitudo.  Sed  mox 
hac  de  re  enucleatius. 

Quodsi  igitur  non  unus  vel  pauci ,  sed  multi  vel  plurimi ,  quamvis  loco, 
tempore,  ingenio,  conditione  et  ceteris  maxime  inter  se  differant,  idem  testantur, 
quod  scitu  facillimum  et  quasi  obvium  est,  Scepticus  esset  ridendus,  qui  huic 
testimonio  fidere  nollet.  Nam  licet  in  singulari  aliquo  homine  stulto  vel  per- 
dito  natura  per  accidens  deficere  possit,  nobis  id  non  animadvertentibus,  id 
tamen  in  multis  et  plurimis  simul  fieri  non  potest ;  secus  natura  nostra  per  se 
non  ad  veritatem,  sed  ad  errorem  et  mendacium  nata  esset,  quod  absurdum  est. 
Haec,  quae  ex  conceptu  quasi  naturae  legitime  deduximus,  experientia  communi 
atque  constanti  quotidie  comprobatur,  quinimmo  Dei  ipsius  est,  sapienti  sua  pro- 
videntia  et  gubernatione  constanti  harum  legum  naturalium  observationi  eo 
magis  consulere,    quod  sunt  societatis    humanae  necessaria  omnino  fundamenta. 

Ex  his,  quae  constituimus ,  non  sequitur,  nos  ex  quovis  testimonio  vel 
documento,  quod  non  manifesto  falsum  vel  spurium  sit,  nancisci   certitudinem. 


*  De  vera  religione  c.  2  n.  3. 
Pesch,  Logica.  II.  18 


274  Liber  I,  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

Concedendum  est  enim ,  saepissime,  etiam  post  quantumvis  diligentem  inqui- 
sitionem,  remanere  posse  dubia,  quae  nonnisi  probabilitatem  maiorem  minoremve 
pro  una  et  altera  parte.  permittant.  In  rebus  praecipue  historicis  non  raro 
tanta  est  testimoniorum  obscuritas,  ut,  quae  de  re  relata  natae  sunt  controversiae, 
satis  dirimi  non  possint.  Qui  igitur  in  eiusmodi  re  dubia  elucubratione  vel 
subtilissima  quaestionem  certo  solvisse  sibi  videretur,  seipsum  et  alios  fal- 
leret  et  veritati  parum  consuleret.  In  rebus  utilibus  et  necessariis  si  certitudo 
haberi  non  potest,  probabilitate  contenti  simus  oportet  nec  certum  praedicemus, 
quod  certum  non  est. 

(Ad  5.)  Docuit  Locke,  universim  cuiusvis  testimonii  probabilitatem  ea 
proportione  minui,  qua  a  primo  fonte  recedatur.  „Vir  fide  dignus,  inquit, 
quum  rem  quampiam  sibi  esse  notam  testatur ,  firmum  afFert  argumentum ; 
verum  quum  secundus  aeque  fide  dignus  nixus  testimonio  prioris  idem  testatur, 
testimoniura  hoc  iam  evadit  debilius,  et  testimonium  tertii,  qui  ex  ore  prae- 
cedentium  loquitur ,  est  iterum  minus  attentione  dignum ,  ita  ut  in  veritatibus, 
quae  nobis  per  viam  solum  traditionis  patefiunt,  quivis  gradus  remotionis  a 
fonte  vim  argumenti  infringat."  ^  Cuius  dubitationis  solutio  haec  erit.  Ponitur, 
testimonia  vera  de  re  gravi  et  publica  a  testibus  primis  fide  dignis  per  alios 
quam  plurimos  sibi  ordine  succedentes  aequaliter  fide  dignos  transmissa  esse. 
Huius  autem  vim  longa  annorum  serie  non  minui,  vel  inde  patet,  quod  ea  ipsa, 
quae  ad  fidem  primis  testimoniis  habendam  moverunt,  eandem  vim  habeant  pro 
quocunque  alio.  Quando  igitur  de  factis  agitur,  ut  scite  dicit  Fournier  *,  quae 
ut  publica  et  maximi  momenti  per  saecula  narratione  authentica,  verace,  in- 
tegra  sive  traditione  constanti  et  uniformi  traduntur,  eadem  manet  credendi 
ratio;  nunquam  enim  deceptio  fieri  potest,  unde  labente  tempore  certitudo  facti 
non  minuitur,  modo  testes  intermedios  constet  esse  veraces. 

Sed  dices:  Per  experientiam  constat,  vim  traditionis  tantum  rainui,  quan- 
tum  ab  eius  origine  recedamus.  Eesp.:  Constet  id  de  traditione  aliqua  solitaria 
et  tenui,  qualis  esse  solet  de  eventibus  minoris  momenti,  qui  quidem  haudraro, 
dum  migrant  per  ora  hominum ,  mirum  quantum  mutantur.  Non  vero  constat 
de  ampla  illa  circa  res  graves  et  publicas  traditione,  quae  permultis  quasi  filis 
ad  nos  pervenit.  In  hac  enim  traditione  unaquaeque  generatio  horainum  ad 
sequentem  transmittit  integram  suam  certitudinem,  quia  haec  non  ex  indole  ali- 
cuius  hominis,  sed  ex  adiunctis  trahitur,  propter  quae  certo  nobis  constat, 
nullum  errori  vel  conspirationi  ad  decipiendum  locum  esse. 

Neque  audiendi  sunt,  qui  timent,  ne  testis  auritus  minus  fide  dignus  sit, 
quam  ocularis,  quippc  qui  eventu  non  tam  vivide  afficiatur.  Etsi  enim  fortassis 
affectio  sensus  maior  est  in  visu  quam  in  auditu,  affectio  tamen  persua- 
sionis,  quae  habetur  propter  auditum,  aequalis  esse  potest  ei,  quae  habetur 
propter  visura.  Vel  cui  non  est  eadem  persuasio  de  existentia  imperii  Sinensis, 
quam  regionis,  in  qua  ipse  vitam  degit? 

Sunt  quoque ,  qui  eventus  antiquos  comparent  rebus ,  quae  eo  obscurius 
videntur,  quo  plura  sunt  vitra  interposita.  Quibus  respondendum  est,  vitra  ex 
natura  sua  radios  luminis  ex  parte  intercipere;  intermodiis  vero  testimoniis, 
modo  adsint  conditiones,  de  quibus  diximus,  minime  minui  certitudinem  rerum 
traditarum. 


*  Essay  phil.  conc.  Tentend.  hum.  1.  -4  ch.  16  §  10.         -  Institut.  phil.  n.  123. 


3.   De  fide  et  auctoritate  testimonii.  275 

(Ad  6.)  Docet  quidem  experientia,  facta  levia,  leves  quoque  factorum 
etiam  illustriorum  conditiones  saepe  a  narrantibus  mutari,  alternari,  varia  ra- 
tione  accipi  et  referri;  non  tamen  ipsa  facta  illustria  et  publica,  eorumque 
conditiones  illustriores ,  quibus  multum  momenti  inest.  Quodsi  id  ab  uno 
alterove  perpetratum  sit,  id  adliibitis  sanae  critices  regulis  facile  cognosci  potest. 

Dices:  IUis  saltem  testimoniis,  quae  sunt  de  miraculis  vel  aliis  rebus 
supernaturalibus ,  nunquam  fidendum  esse  videtur.  Nam  physice  certum  est, 
miraculum  non  esse  factum.  Certitudo  autem  physica  destruit  moralem  utcun- 
que  firmam.  Eesp.:  Quum  de  re  particulari  agitur,  non  est  physice  certum, 
non  esse  factum  miraculum.  Fieri  enim  potest,  ut  Deus  per  exceptionem  in  re 
particuhiri  deroget  legi  naturali;  id  quod  alio  loco  demonstrandum  erit.  Id 
vero  re  ipsa  factum  esse ,  nobis  per  testimonia  humana  constare  potest.  Eius- 
modi  enim  derogatio  non  minus  est  eventus  sensibilis  neque  minoris  momenti, 
quam  eventus  naturalis. 

772.  Fontes  cognitionis  hnmanae.  Ea,  de  quibus  hactenus  est 
disputatum,  motiva  sunt  vel  media  certitudinis.  Ex  his  fontes 
veritatis  vocari  solent  ea,  quibus  adhibitis  intellectui  eae  veritates 
suppeditantur,  ex  quibus  deinceps  velut  ex  elementis  ceterae  co- 
gnitiones  magis  complexae  comparari  possunt. 

Duo  sunt  fontes  homini  interni:  experientia  et  intelligentia ,  quibus  ac- 
cedit  unus  externus :  auctoritas. 

Namque  veritas  omnis,  quae  ab  homine  cognoscitur,  aut  ex  factis  est,  aut 
ex  conceptibus  sive  ideis. 

Facta  aut  externa  sunt,  aut  interna.  Facta  aut  sensibus  nostris  immediate 
percipiuntur ,  aut  a  sensibus  nostris  remota  sunt.  Si  remota  sunt,  aut  sunt 
percepta  ab  aliis,  et  a  nobis  cognoscuntur  interveniente  testium  auctoritate,  aut 
sunt  percepta  a  nobis,  et  cognoscuntur  nunc  per  memoriam,  quae  reducitur  ad 
experientiam.  Si  facta  percipiuntur  immediate,  aut  sunt  interna,  aut  externa. 
Facta  interna  manifestantur  nobis  conscientia.  Facta  externa  cognoscuntur  sensu 
externo.     Sensus  externus  et  internus  ad  experientiam  pertinet. 

Conceptus  sive  ideas  habemus  per  intelligentiam.  Ex  apprehensis  con- 
ceptibus  oriuntur  iudicia,  quatenus  intellectus  post  institutam  conceptuum  ana- 
lysim  percipit  nexura  necessarium  inter  praedicatiim  et  subiectum.  Inde  tra- 
huntur  quoque  principia,  quatenus  mens  in  habitos  conceptus  et  praecipue  in 
conceptum  entis  reflectitur.  Id  discriminis  est  inter  fontes  cognitionis  et  prin- 
cipia,  ut  principia  sint  veritates  abstractae,  universales,  necessariae,  quae  virtute 
conclusiones  continent;  fontes  autem  sint  media,  quibus  intellectui  praesens 
sistitur  veritas ,  vel  instrumenta ,  quibus  utens  intellectus  notitias  principiorum 
et  factorum  acquirit. 

Praeter  notitias  primitivas  mens  plurimas  alias  sibi  acquirit  institutis 
ratiociniis,  in  quibus  veritates  iam  obtentae,  i.  e.  principia  et  facta,  adhibentur 
ulterius.  Ratiocinium  quum  sit  operatio  mentis  educentis  veritates  novas  ex 
veritatibus  iam  obtentis ,  non  est  proprie  fons  veritatum  primitivarum ,  sed  in- 
strumentum  ad  amplificandum  cognitiones  ex  fontibus  haustas.  Ex  his  igitur 
fontibus  rite  adhibitis  et  coUatis  notitiae  ceterarum  veritatum  comparari  possunt^ 

1  Cfr.  Palmiebi,  Instit.  phil.  I.  p.  193. 

18* 


276  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

Extra  controversiam  est  positum ,  ex  cognitionibus  certis  ratiocinio  co- 
gnitiones  certas  effiei  posse.  Reliquum  est,  ut  videamus,  possitne  etiam  cer- 
titudo  comparari  ex  multis  probabilibus.  Cuius  loci  quamvis  breve  et  non 
difficile  praeceptum  sit,  vis  tamen  aperte  tangenda  esse  videtur,  quum  vix  ullus 
sit  in  rebus  moralibus,  phychologicis,  naturalibus  tam  necessarius. 

SECTIO  QUARTA. 
De  certitudine  indirecta  sive  dialectica. 

773.  Origo  huius  quaestionis.  Dictum  est  hactenus  de  tribus 
mediis,  quibus  mens  certo  veritatem  rei  attingere  potest.  Nunc 
videndum  est,  possitne  etiam  per  dialecticam  illam,  qua  multae 
rationes  probabiles  coniunguntur,  aliqua  certitudo  vera  effici. 

Opinionem  probabilem  diximus  (n.  494)  esse  statum  mentis  ob  motivum 
aliquod  grave  uni  parti  adhaerentis  cum  formidine  tamen  oppositi.  Opinionem 
probabilem  gradus  admittere,  res  manifesta  est  (n.  495).  Et  tanta  essc  potest 
probabilitas,  ut  in  vitae  consuetudine  et  rerum  usu  et  capessendis  consiliis  ean- 
dem  fere  vlm  habeat,  atque  certitudo.  Saepissime  necessitas  agendi  homines 
impellit,  ut  maximam  probabilitatem  pro  certitudine  habeant,  quum  haec  in 
sescentis  rebus  obtineri  non  possit.  In  his  igitur  homines  ex  more  prudenti 
et  rationabili  agunt,  quasi  certi  essent.  Quamobrem  haec  summa  probabilitas 
certitudo  moralis  latiore  sensu  dicitur.  Et  revera  qui  hac  ducuntur,  subiective 
non  dubitant,  sed  adhaesione  firma  rem  amplectuntur,  quamvis  ea  adhaesio  ob- 
iective,  i.  e.  ex  parte  motivi,  ad  magnam  probabilitatem  reducatur.  Atque  haec 
ea  est  certitudo,  quam  alio  loco  (n.  488)  prudentialem  vel  directivam 
diximus.  Haec  igitur,  quae  aequivoce  vocatur  certitudo,  si  obiective  spectatur, 
est  maxima  quaedam  probabilitas;  si  subiective,  nihil  est  nisi  opinio  imper- 
turbata.  Et  aequivoce  vocatur  etiam  moralis.  Dum  enim  certitudo  proprie 
dicta  moralis  dicitur,  quia  in  natura  et  moribus  hominum  fundamenta  habet, 
hanc  moralem  nuncupant,  quia  homines  ex  more  secundum  eam  agere  solent 
non  tam  propter  naturam,  quam  propter  perfectionis  naturalis  defectum. 

Non  igitur  est  dubium,  quin  haec  certitudo  moralis  improprie  dicta  ex 
multis  rationibus  probabilibus  inter  se  additis  oriri  possit.  Videndum  nunc, 
possitne  etiam  certitudo ,  quae  proprie  certitudo  sit,  ex  multis  rationibus  pro- 
babilibus  oriri. 

774.  Rationes    dubitandi.      Videtur   ex   sola   probabilitatum    additione   oriri 

posse  proprie  dicta  certitudo.  Nam  (L)  fieri  potest,  ut  mihi  factum  historicum 
referatur  a  centum  testihus  ita,  ut  veram  de  illo  facto  nanciscar  certitudinem  ex 
relatione  istorum  centum,  ex  relatione  autem  uniuscuiusque  solius  nanciscerer 
tantum  probabilitatem.  Ergo  ex  additione  centum  probabilitatum  orta  est  cer- 
titudo  mea.  Vel  video  sub  crepusculo  venientem  e  longinquo  hominem.  Si 
figuram  solam  aostimo,  non  est  nisi  probabile,  venientem  Petrum  esse ;  si  soluni 
procedendi  modura,  neque  est  nisi  probabile,  venicntem  esse  Petrum;  si  cantum 
audio,  ex  hac  re  sola  iterum  oritur  solum  probabilitas,  venientem  esse  Petrum. 
Praeterea  Petrus  mihi  litteris  significavit,  se  ista  hora  per  viam  ferream  venturum, 
ex  quo  item  probabile  est,    me  obviam  habere  Petrum.     Quibus    omnibus  pro- 


4.  De  certitudine  indirecta  sive  dialectica.  277 

babilitatibus  inter  se  additis  certus  omnino  sum ,  venientem  Petrum  esse.  — 
(2.)  Et  tota  vita  eiusmodi  certitudine  fere  regi  videtur.  Ita  medicus  ex  multis 
indiciis,  quorum  unumquodque  seorsum  acceptum  nihil  efficit  nisi  probabili- 
tatem ,  cum  vera  certitudine  iudicat ,  pedem  amputandum ,  porrigendam  medi- 
cinam,  qua  aegrotus  in  vitae  et  mortis  discrimen  adducatur.  Ita  index  capitis 
damnat  reum,  ob  multas  perspectas  rationes,  quarum  unaquaeque  probabilitatem 
tantum  efficere  potest.  —  (3.)  Nemo  unquam  indicare  potest  limites  inter  pro- 
babilitatem  illam  summam,  quam  moralem  certitndinem  vocant,  et  certitudinem 
proprie  djctam.  At  ea,  inter  quae  nulli  sunt  limites,  non  essentialiter  differunt, 
sed  gradu  tantum.  Ergo  probabilitati  tantum  probabilitatis  addi  potest,  ut 
mutetur  in  certitudinem  proprie  dictam.  —  (4.)  Saepe  sola  partium  additione 
oritur  totum ,  quod  essentialiter  diversum  est,  sicut  ex  additis  trigonis  oritur 
pentagonum  et  ex  additis  nnitatihits  oritur  quinarius.  Ergo  ex  sola  probabili- 
tatum  additione  oritur  ccrtitudo,  quamvis  haec  a  probabilitate  essentialiter  differat, 

Sed  contra  videtur  nulla  unquam  probabilitas  quidquam  ulla  ratione  ad 
efficiendam  certitudinem  contribuere  posse.  (5.)  Certitudo  enim  dicit  adhae- 
sionem  exeludentem  omnem  oppositi  formidinem  non  solum  quoad  praxim,  sed 
etiam  speculative.  Sed  opinio  quantumvis  probabilis,  etsi  quoad  praxim  non- 
nunquam  omnem  formidinem  excludit,  non  tamen  tollit  speculative  omnem 
rationabilis  dubii  possibilitatem.  Quura  igitur  certitudo  elementum  essentiale 
habeat,  quod  probabilitas  sive  opinio  non  habet,  opinio  et  certitudo  inter  se 
essentialiter  differunt.  Nec  unquam  fieri  potest,  ut  ex  additione  probabilitatum 
oriatur  certitudo.  —  (6.)  Ut  putemus,  ex  multitudine  probabilitatum  oriri  cer- 
titudinem,  nobis  indicari  debet  certus  probabilitatum  numerus,  qui  ad  constitu- 
endam  eiusmodi  certitudinem  requiratur  et  sit  satis.  Nemo  autem  unquam  illum 
numerum  significare  potuit.  —  (7.)  Saepissime  in  historia  accidit,  ut  homines 
ob  multas  rationes  probabiles  rem  ita  esse  persuasum  habuerint,  quam  tamen 
rera  post  institutam  inquisitionem  diligentiorem  ostensura  est  esse  aliter.  Ita 
arbitrati  sunt  metaphysici,  naturam  completam  in  una  persona  subsistere  unam; 
putarunt  homines,  solem  raoveri  circum  terram.  —  (8.)  Ille  prudenter  agit,  qui 
in  isto  rerura  obscurarum  genere  a  iudicio  certo  abstinet,  sola  probabilitate 
contentus. 

(9.)  Atque  id  erit  confirmatius,  si  consideraverimus,  nullam  unquam  exi- 
stere  posse  certitudinem  omissa  ipsius  rei  evidentia.  Quod  hoc  modo  probari 
potest:  Certitudo  excludit  omnem  omnino  formidinem.  Atqui,  ubi  non  est  evi- 
dentia,  aliqua  saltem  est  formido.  Ergo  deficiente  evidentia  certitudo  nulla. 
Proh.  min. :  Ubi  non  est  evidentia ,  est  aliqua  species  veritatis  in  rationibus 
contrariis.  Atqui  talis  species  semper  est  coniuncta  cura  aliqua  intellectus  for- 
midine.  Ergo  ubi  non  est  evidentia,  ibi  aliqua  est  formido.  Proh.  min.:  Si 
talis  species  veritatis  non  semper  esset  coniuncta  cum  intellectus  formidine,  hoc 
csset  aut :  l^  quia  solum  voluntatis  iraperium  sufficeret  ad  removendara  for- 
midinem,  aut:  2"  quia  intellectus  affici  posset  eo,  quod  aliquid  ut  imprudens 
cognoscit,  aut:  3»  quia  volujjtatis  imperium  coniunctum  cum  illa  cognitione, 
rem  esse  imprudentem,  posset  formidinem  auferre.  Atqui  nullum  ex  his  ob- 
tinet.  Ergo  species  veritatis  in  rationibus  contrariis  semper  affert  intellectui 
formidinem. 

Proh.  min.  per  partes :  l^  Si  solum  voluntatis  impcrium  sufficeret ,  iara 
ab  omni    iudicio  imperato  abesset  formido ,    quod  repugnat.     2^  Prudentia  per- 


278  Liber  I.  (III )    Logica  critica.     11.    De  motivis  certitudinis. 

tinet  ad  rationem  boni.  Atqui  intellectus  nullo  modo  afficitur  a  re  qua  bona. 
Ergo  nullo  modo  afficitur  a  re  qua  prudenti.  3'^  Quae  collective  sumpta  ali- 
quam  vim  habent,  ea  distributive  aumpta  saltem  inchoare  debent  illam  vim. 
Atqui  cognitio,  rem  esse  prudentem,  ne  inchoative  quidem  afficit  intellectum. 
Nam  afficit  eum,  ut  modo  probatum  est,  nullo  modo.  Ergo  neque  coniunctum 
voluntatis  imperium,  cum  cognitione,  rem  esse  prudentem.  formidinem  aufert. 
Ergo  species  veritatis  in  rationibus  contrariis  semper  coniuncta  est  cum  intel- 
lectus  formidine.  Ergo  ubi  non  est  evidentia,  est  formido ,  neque  igitur  ulla 
certitudo  esse  potest.  ^ 

775.  TllGSiS  Tl^^I  Ex  sola  probabilitatum  additione  niimquam 
oriri  potest  certitndo. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota:  Quid  sit  probabilitas ,  quid  certitudo, 
ex  supradictis  repetendum  est. 

Argumentum  (ex  essentiali  inter  opinionem  et  certitudinem 
differentia).  Ex  sola  probabilitatum  additione  ad  summum  oritur 
opinio  admodum  probabilis.  Atqui  opinio  vel  maxime  probabilis 
essentialiter  differt  a  certitudine  proprie  dicta  (n.  496).  Ergo  ex 
sola  probabilitatum  additione  numquam  oriri  potest  certitudo. 

Ad  mm.:  In  opinione  vel  maxime  probabili  manet  semper  aliqua  rationa- 
bilis  dubii  possibilitas;  quae  quidem  in  vitae  usu  negligitur,  quoties  in  summa 
alicuius  rei  probabilitate  agere  solemus  (et  ex  prudentiae  regula  debemus), 
quasi  certi  essemus;  tamen  in  ipsa  opinione  probabili  semper  adest.  Et  omnis 
accedens  ratio  probabilis  per  se  ex  conceptu  suo  aliquid  possibilitatis  illius 
relinquit;  unde  ne  maximo  quidem  rationum  accessu  ista  possibilitas  tolli  potest^ 

776.  ThesiS   IF^:    Fieri  tamen  potest,  nt  magna  probaMlitatnm 

congeries  materiam  praebeat   demonstrationi ,    ex  qua  vera  et  propria 

certitudo  oriatur. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota:  Etsi  fieri  posse  negavimus,  ut  certitudo 
existat,  quae  nihil  sit  nisi  multitudo  probabilitatum  inter  se  additarum ,  tamen 
positis  multis  de  re  probabilitatibus  oriri  posse  iu  mente  veram  et  proprie 
dictam  de  re  certitudinem.  Sicut  enim  in  multis  rebus  naturalibus  natura  totius 
a  natura  singularum  partium  seorsum  acceptarum  diversa  est,  ita  etiam  in  hoc 
negotio  fieri  posse  asseveramus,  ut  oriatur  certitudo  ut  nova  forraa  totius,  quae 
a  natura  probabilitatum  omnino  diversa  sit. 

Argumenta.  Arg.  I  (ex  natura  certitudiuis).  Ad  certitudinem 
proprie  dictam  non  solum  requiritur,  ut  hic  et  nunc  rem  se  habero, 
ut  communiter  se  habere  solet,  ideo  pronis  animis  iudicemus,  quia 
nulla  ratio  positiva  suppetit  suspicandi  de  opposito  (etiamsi  oppo- 
situm  per  se  esse  possit),  sed  requiritur,  ut  formido  omnis  penitus 
exclusa  sit,  quia  clare  videmus,  rem  hic  et  nunc  ita  esse  et  aliter 
esse  non  posse.    Atqui  videre  id  possumus  non  solum  directe  per 


*  Ar.AMAXNus,  Summ.  phil.  I.  q.  36  a.    1 


4.   De  certitudine  indirecta  sive  dialectica.  279 

evidentiam  immediatam  vel  mediante  ratiocinio  demonstrativo,  cuius 
materia  ipsa  res  est,  sed  etiam  indirecte  per  ratiocinium  demon- 
strativum,  cuius  materia  est  multarum  probabilitatum  congeries. 

Etenim  quod  est  necessario  nexum  cum  veritate ,  est  medium  idoneum 
eiusdem  veritatis  certo  cognoscendae.  Atqui  tanta  esse  potest  probabilitatum 
congeries,  quae  rera  aliquam  simul  circnmstat,  ut  ea  necessario  nexa  sit  cum 
rei  illius  certa  veritate;  id  quod  ex  exemplis  supra  indicatis  satis  intelligitur. 
Et  revera  nullus  effectus  sine  causa  proportionata  esse  potest.  Quae  autem 
causa  est,  cur  multae  illae  probabilitates  de  re  una  simul  adsint  deficiente 
omni  ratione  contraria,  nisi  ipsius  rei  veritas  ?  ^ 

Arg.  II  (ex  limitatione  facultatum  cognoscitivarum  hominis). 
Est  certitudo,  si  excluditur  omnis  prudens  errandi  formido.  Quae 
formido  excluditur,  si  evidenter  perspicitur,  omnem  de  re  aliqua 
dubitandi  possibilitatem  inde  dumtaxat  oriri,  quod  cognitio  humana 
admodum  sit  limitata  ^.  Si  autem  in  re  ahqua  rationes  omnes, 
quae  rem  ita  esse  suadent,  probabiles  sunt  et  numero  plures;  et 
rationes,  quae  rem  aliter  esse  suadere  possint,  vel  nullae  sunt  vel 
omnino  improbabiles,  iam  vis  et  numerus  rationum  suadentium, 
rem  ita  esse,  tantus  esse  potest,  ut  veritatem  rei  omnino  supponant, 
et  persuasionem  efficiant  firmam,  rei  incertitudinem  ex  sola  limi- 
tatione  humani  ingenii  oriri  ^. 

Confirmatur  (ex  experientia).  Certum  est,  homines  rationales  vel  pruden- 
tissimos  in  sescentis  rebus  se  certos  esse  affirmare,  etsi  rationes  omnes,  quibus 
remote  nititur  eorum  firma  persuasio,  seorsum  singulae  non  habeant  nisi  vim 
probabilem,  Sed  putari  hi  non  possunt  omnes  errare.  Potest  ergo  post  multas 
probabilitates  in  mente  oriri  certitudo,  quae  vera  sit  et  rationabilis  *.  Etsi  enim 
deest  evidentia  ipsius  rei  obiectae,  est  tamen  evidentia  admissibilitatis 
(sive,  si  de  rebus  propter  auctoritatem  testium  admittendis  agitur:  credibili- 
tatis).     Assensus  ergo  certus  esse  debet  ^. 

777.  Respondenda  ad  rationes  dubitandi  supra  positas.    (Ad  primas  [1  et  2] 

rationes  dubitandi  quid  respondendum  sit,  ex  dictis  satis  elucet.) 

(Ad  3.)  Saepissime  accidit,  ut  res  omnino  diversae  in  confiniis  inter  se 
quasi  diffluant,  et  vix  discerni  possint.  Ita  certitudo  esse  potest  infirmior  et 
firmior  aliqua  probabilitas,  ut  vix  quis  dicere  possit,  quae  res  certa  sit,  quae 
probabilis  tantum.  Sed  quis  inde  concludet,  nullam  esse  inter  certitudinem  et 
probabilitatem  differentiam  ?  Praeterea  nos  non  dicimus,  fieri  posse,  ut  proba- 
bilitas  traiiseat  in  certitudinem,  sicut  trigonum  additis  trigonis  transit  in  penta- 
gonum;  sed  post  consideratas  probabilitates  oriri  posse  dicimus  in  mente  iudi- 
cium  pariens  certitudinem. 


^  Hanc  rem  extensius  exponit  Kledtgen,  Theol.  der  Vorzeit,  tom.  4  n.  215. 

2  Cfr.  Kleutge.v  loc.  cit.  n.  218.  '  Kleutoex  loc.  cit.  n.  219. 

^  Kleutgen  loc.  cit.  n.  219. 

^  Cfr.  ScHiFFiNi,  Princ.  philos.  Aug.  Taurin.   188G.  p.  244  sqq. 


280  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     II.    De  motivis  certitudinis. 

{Ad  4.)  Possunt  multa  inter  se  addita  praebere  materiam.  ex  qua  oritur  . 
totum ,  quod  csscntiaiiter  ab  istis  differt,  modo  sit  in  illis  aptitudo  srve  po- 
tentia,  cx  qua  totum  educi  i)ossit.  Nunquam  tamen  ex  sola  multorum  additione 
totum,  quod  novum  sit  et  cssentialiter  diversum.  oriri  potest.  Et  ne  in  ordine 
mathcmatico  quidem  sola  additio  satis  est,  sed  post  additionem  cffici  debet 
coniunctio. 

(Ad  5.)  Non  dicimus ,  opinionia  probabilitatem  per  se  tollere  rationabilis 
dubii  possibilitatem.  Sed  haec  possibilitas  ratiocinio  aliquo  tollitur,  quod  posl 
multas  de  re  probabilitates  a  mente  instituitur  ^ 

(Ad  6.J  Negandura  est,  necesse  esse  scire  certum  partium  numerum,  qui 
requiratur  ad  constituendum  totum,  ut  putemus,  cx  partibus  effici  totum.  De 
numero  enim  crinium,  qui  requiratur  ad  caudam,  aliquis  dubitare  potest,  certum 
tamen  ipsi  est,  ex  crinibus  inter  se  additis  effici  caudam.  Sed  missa  hac  re- 
sponsione  recordandum  est,  certitudinem,  de  qua  dicimus,  non  oriri  ex  multi- 
tudine  probabilitatum,  sed  inde,  quod  homo  videat  evidenter,  tot  de  re  proba- 
bilitates  simul  existere  non  posse,  nisi  res  vera  et  certa  sit.  Neque  quisquam 
est,  quin  videat,  eam  certitudinem  cum  certitudine  hausta  ex  Inductione  aliquam 
habere  similitudinem  ^. 

(Ad  7.)  Distingue'ndum  est  inter  persuasionem  a  voluntate  intellectui  im- 
peratam  ob  rationes  alienas  et  motiva  externa,  et  imperatam  ob  rationes  ad  rem 
pertinentes  et  motiva  interna.  Deinde  distinguere  oportet  inter  persuasionem 
imperatam  post  diligentem  rei  inquisitionem ,  et  persuasionem  ideo  imperatam, 
quia  rc  levitcr  inspecta,  omnis  inquisitio  accuratior  videbatur  esse  supervacanea. 
Et  fatemur,  haud  raro  difficile  essc,  ut  distinguamus  inter  eius  generis  persua- 
sionem  prudentem  et  imprudentem.  Et  fatemur  etiam,  saepissime  homines  in- 
cautos  tum  in  vita,  tum  in  scientia  per  ineptara  considerationem  rationum  pro- 
babiliura  ad  iudicia  erronea  adductos  esse.  Minime  tamen  inde  sequitur,  nun- 
quam  fieri  posse,  ut  homo  secundum  regulas  prudentiae  procedens  post  consi- 
deratas  multas  de  aliqua  re  rationes  probabiles  de  re  iudicium  formet,  quod 
veram  et  rationabilem  pariat  certitudinem '. 

(Ad  8.)  Si  res  obscura  est,  certe  prudentia  suadet,  ut  a  certo  iudicio 
abstinentes  sola  opinatione  vel  suspicione  contenti  siraus.  Potest  «lutem  de 
re  aliqua  tanta  vis  esse  rationum  probabilium ,  ut  non  liceat  rera  obscurara 
dicere,  etsi  non  ea  claritate  mentem  percollat,  ut  cum  necessitate  pariatur 
assensus  ^. 

(Ad  0.)  Non  dicimus,  certitudinem  esse  posse  unquam  sine  evidentia  ulla; 
sed  satis  esse  affirraaraus  evidentiam  indirectam,  qua  fit,  ut  evidenter  videamus, 
rem  in  tanta  rationura  probabilium  circurastantia  ut  certara  adniitti  posse  et 
admitti  debere.  In  toto  autera  hoc  negotio  imperium  voluntatis  non  addit  ra- 
tioni  vim  obiectivara ,  sed  intellectum  dirigit  in  contemplando  et  adhaerendo. 
Potest  autcm  voluntas  imperare  assensura  imprudenter.  quando  est  formido  er- 
randi  rationabilis  et  prudens.  Haec  autem  prudentiae  ratio  non  solum  ad  volun- 
tatera  spectat,  sed  etiam  ad  intellectum.  Videt  enim  evidenter,  rationes  dubitandi 
omittendas  esse,  si  imprudentes  sint. 


1  Kleutgen,  Theol.  der  Vorzeit,  tom.  4  n.  219.         ^  Kledtgex  loc.  cit.  n.  220. 
3  Cfr.  Kleutgex  loc.  cit.  n.  221;  Philoa.  antiq.  n.  331,  332. 
*  Cfr.  Kleutoex,  Theol.  der  Vorzeit^  tom.  4  n.  222. 


III.   De  principio  certitudiuis.  281 

DISPDTATIO  TERTIA. 

De  priucipio  certitudinis  sive  de  evidentia. 

778.  Quid  sit  principium  certitudinis,  explicatur.  Diximus  hac- 
tenus  de  siugulis  motivis  eertitudinis  sive  de  singulis  veri  criteriis  ^ 
Yidendum  nunc  est,  sitne  inter  haec  motiva  unum  supremum,  et 
inter  haec  criteria  unum,  quod  primum  sit;  quod  igitur  sit  omnis 
certitudinis  principium.  Atque  haec,  quae  de  criterio  veritatis 
sive  de  motivo  certitudinis  principe  instituitur  quaestio,  duplici 
ratione  intelligi  potest.  Primo  quaeri  potest,  sintne  diversa  illa, 
de  quibus  diximus  hactenus,  motiva  certitudinis  sive  criteria  parti- 
cularia  nihil  aliud,  nisi  diversi  modi  unius  motivi  sive  criterii,  ita 
ut  re  unum  tantum  motivum  sive  criterium  existat,  unde  tanquam 
ex  fonte  unico  omnis  humana  cognitio  deducatur.  Quae  quaestio 
neganda  est. 

Nam  singula  veritatum  genera,  quae  ex  singulis  fontibus  hauriuntur. 
speciali  motivo  nituntur.  Motivum  certitudinis  sensuum  externorum  praeter 
motivum  reflexum  petitum  ex  principio  causalitatis  (n.  623  Coroll.  2)  est  ipsa 
indoles  sensationum  res  externas  obiective  formaliter  repraesentantium,  Mo- 
tivum  conscientiae  est  immediata  coniunctio  eiusdem  cum  facto  interno  re- 
praesentato.  Motivum  certitudinis ,  quae  inest  in  iudiciis  analyticis,  est  prae- 
dicati  cum  subiecto  identitas,  quae  per  conceptum  exhibetur.  Quae  inest  in 
iudiciis  mediatis ,  sita  est  in  percepta  duorum  cum  uno  tertio  identitate.  Mo- 
tivum  certitudinis  (scientificae) ,  quae  efficitur  alieno  testimonio,  est  moralis 
impossibilitas  erroris  et  mendacii  testium  in  certis  adiunctis  ^.  Ex  quo  mani- 
festum  est,  esse  multa  et  diversi  generis  criteria  sive  motiva,  quae  ad  motivum 
Tinicum,  omnium  loco  substituendum  revocari  non  possunt. 


1  Koir/jOtov  (y.pivctv)  sivc  iudicatorium  generatim  est  signum  sive  nota, 
qua  res  aliqua  ab  alia  disceruitur.  Criterium  igitur  veritatis  est  id,  quo  veritas 
a  falsitate  discernitur,  sive  id,  quo  mens  in  iudicando  proxime  dirigitur.  Sed 
hoc  criterii  nomen  restringi  solet  in  hac  re  ad  significandum  criterium  generale, 
ultimum,  primarium,  quod  est  signum  ultimum  et  generale,  quo  veritas  a  falsi- 
tate  discernitur, 

2  Motivum,  quod  per  modum  causae  cfficientis  ad  cognitionem  certam 
movet,  non  solummodo  est  obiectivum  quiddam ,  sed  etiam  formale.  Motivum 
obiectivum  vidimus  in  iudiciis  esse  conncxionem  praedicati  cum  subiecto, 
in  ratiociniis  connexionem  conclusionis  cum  principiis,  in  cognitione  experimen- 
tali  ipsam  obiecti  existentiam,  quae  sit  percepta  sive  per  sensum  externum  sive 
per  conscientiam.  Motivum  formale  ex  mente  cognoscente  accipitur  mentem- 
que  movet  instar  signi  formalis,  i.  e.  eo  ipso,  quod  potentiam  cognoscitivam 
afficit,  Ita  se  habent  species  obiecti  respectu  apprehensionis.  apprehensiones 
respectu  iudicii  et  iudicia  reapectu  conclusionis. 


282  Liber  I.  (III.)    Logica  critica. 

Posito  autem  et  confirmato,  miilta  esse  motiva  certitudinis 
inter  se  diversa,  quaestio  nascitur,  sitne  inter  illa  unura,  quod  sit 
primarium,  unde  cetera  vim  trahant  suam,  quodque  sit  omnis 
certitudinis  veritatisve  criterium  ultimum ,  quod  sit  ita  universale, 
ut  in  singulis  motivis  implicite  reperiatur,  quodque  sit  fundamen- 
tum  simul  et  norma  sive  signum  proprium,  quo  certitudo  et  veri- 
tas  ultimo  secernatur  a  falsitate  et  errore.  Eiusmodi  motivum 
sive  criterium  principale  existere,  res  manifesta  est. 

Nam  varia  illa,  de  qiiibus  diximiis,  motiva  unum  effectum  producunt,  qui 
in  adhaesione  illa  firma  mentis  ad  veritatem  cognitam  consistit:  necessario  ergo 
habent  indolem  communem:  atque  ita  existere  debet  signum  commune,  quo 
generatim  certitudo  veritasve  ab  errore  vel  falsitate  distinguatur,  quodque  fa- 
cultati  cognoscenti  adaequatum  sit.  Et  id  quidem  magis  patebit,  si  considera- 
verimus,  in  certitudine  omni  necessario  includi  tria:  1°  verum,  quod  cognoscatur 
ab  intellectu,  2«  intellectum  in  ea  cognitione  non  errantem,  3«  huius  inerrantiae 
actualis  cognitionem  concomitantem.  Ex  quo  sequitur,  requiri  omnino  motivum 
unum,  sive  principium,  quo  in  omni  certitudine  certo  cognoscamus  et  motiva, 
quae  nos  ad  iudicandum  determinant,  et  necessariam  eorum  cum  veritate  con- 
nexionem  *.  Non  igitur  dubium  est ,  quin  reperiatur  unum  motivum  princeps, 
quod  in  omni  certitudine  insit  et  ad  quod  motiva  omnia  reduci  possint. 

Motivum  illud  principale  sive  critcrium  universale  insigni- 
tum  est  nomine  principii  certitudinis.  Haec  tamen  vox 
principii  est  ambigua.  Primo  enim  distinguunt  principium  sub- 
iectivum  et  obiectivum  ^.  Nos  suo  loco  videbimus,  id,  quod  sim- 
pliciter  vocetur  principium,  certitudinem  esse  ex  parte  obiecti.  — 
Deinde  principium  esse  potest  aut  logicum,  aut  ontologicum. 

Quum  enim  interrogo,  cur  quid  pro  certo  habeam,  aut  raanere  possum  in 
ordine  logico  et  propositionem  indicare,  ex  qua  trahatur  certitudo  eius,  quod 
pro  certo  habeam^j  aut  transirc  possum  ad  ordinem  ontologicum,  et  in- 
dicare  vel  fontes,  ex  quibus  (sive  media,  per  quae)  veritatem  hauserim ,  vel 
rationem  ultimam ,  sivc  primum  principium  ,  secundum  quod  veritatem  ut  cer- 
tam  diiudicem. 


1  FouRNiER,  Instit.  philos.  p.  168;  Kleutgex,  Philos.  antiq.  n.  259,  260. 

2  Principium  certitudinis  subiectivum  est  id,  quo  sive  a  quo  ex  parte 
subiecti  veritas  cognoscitur  et  a  falsitate  discernitur.  ^Manifestum  est  autera, 
principium  subiectivum  ipsam  mentcra  csse.  Quae  quidem  considerari  potest 
tripliciter:  1»  ut  principium  materiale  sive  ut  subiectum  vel  materia,  cui 
status  certitudinis  inest;  2°  ut  principium  elicitivum  sive  ut  potentia  actuata, 
quae  ad  puoducendam  certitudinem  concurrit;  3^  ut  priucipium  quodara- 
modo  formale,  quatenus  mens  percipit  suam  ipsius  cum  rc  percepta  con- 
formitatem. 

'  Principia  logica  sunt  aut  dircctiva  (qnae  vocautur  principia  rationis 
[n.  128]  et  ad  principium  contradictionis  reducuntur),  aut  d  o  d  u  ct  i  v  a  (eductiva), 
ex  quibus  per  dcmonstrationcm  conclusiones  educuntur. 


III.   De  principio  certitudinis.  283 

In  re,  quam  quaerimus,  acl  solum  principium  ontologicum 
animus  est  advertendus.  Quod  iterum  duplex  esse  potest.  Aut 
sunt  fontes,  ex  quibus  veritas  hauritur;  et  sunt  principia  fontinalia, 
quae  vocari  solent  „principia  per  quae",  quae  diximus  esse  ex- 
perientiam  sensilem,  intelligentiam,  auctoritatem  (n.  598).  Aut 
est  principium  reale,  quod  est  res  ipsa  sive  obiectum. 

Quod  quidem  considerari  potest  tripliciter :  1»  ut  obiectum  materiale,  quod 
est  in  rerum  natura  omne  id,  quod  a  nobis  cognosci  potest ;  2»  ut  „obiectum 
formale  quod"  sive  res,  quatenus  perceptioni  mentis  nostrae  actu  subest;  3«  ut 
„obiectum  formale  quo"  sive  actualis  rei  mauifestatio  vel  intelligibilitas.  Hoc 
Yocatur  „principium  secundum  quod",  et  est  ratio  prima  et  ultima, 
cur  a  nobis  aliquid  obiective  certum  habeatur.  Id  quod  suo  loco  nobis  erit 
ostendendum. 

Nos  non  negabimus,  principium  certitudinis  subiectivum  esse; 
sed  oportere  dicemus,  ut  priucipium  obiectivum  (reale)  in  subiec- 
tivo  inclusuni  sit. 

779.  Conditiones  ad  principium  certitudinis  requisitae.  Prin- 
cipium  certitudinis  debet  esse  huiusmodi ,  ut  lo  nunquam  cum 
errore  componi  possit.  Secus  enim  iam  non  esset  id,  quo  mens 
de  cognitionis  veritate  ccrta  esse  posset.  2o  Nullius  demonstra- 
tionis  indigere  debet.  Omnis  demonstratio  aliud  principium  notius 
supponit,  unde  conclusio  cerHtudinem  trahat.  Quum  autem  prin- 
cipium  certitudinis  illud  sit,  quo  omnis  certitudo  nitatur,  esse  non 
potest  aliud  principium,  quod  notius  sit.  3o  Debet  esse  obiecti- 
vum,  i.  e.  ab  affectionibus  subiecti  cognoscentis  non  pendens,  sed 
se  tenere  debet  ex  parte  rei  cognitae.  Nam  illud  principium  debet 
esse  immutabile,  sicut  ipsa  veritas,  in  qua  reperitur;  et  idem  pro 
quovis  intellectu.  4o  Debet  esse  menti  internum.  Si  enim  esset 
aliquid  extra  mentem  positum,  alia  cognitione  interveniente  eius 
existentia  et  certitudo  cognosci  deberet  ^ 

In  manifestis  est,  neque  ipsam  facultatem  cognoscitivam ,  neque  „ob- 
iectum  ut  sic"  loco  principii,  de  quo  quaeritur,  haberi  posse.  Nam  facultas 
principii  vel  criterii  indiget,  quo  ad  consequendum  finem  dirigatur.  Et  ob- 
iectum  est  cognitionis  terminus ;  sed  principium  mentem  ad  assentiendum  ob- 
iecto  determinat.  Determinat  vero  dupliciter:  primo  per  modum  causae  cffi- 
cientis  sive  motivi,  atque  id  est,  cur  de  re  obiecta  certi  simus;  deinde  per 
modum  rcgulae  sive  normae,  atque  id  est,  quo  ostendatur,  quaenam  ea  sint, 
de  quibus  certi  simus  ^. 

Non  igitur  volumus,  hoc  principium  certitudinis,  secundum 
quod  mens  veritatem  adipiscitur,  a  motivis  sive  principiis,  per  quae 


^  Cfr.  Kleutorx,  Philos.  antiq.  n.  261   sqq. 
2  Cfr.  SciHFFiNr,  Princ.  philos.  n    283. 


284  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     III.    De  principio  certitudinia. 

mens  veritatem  obtinet,  omnino  seiunctum  esse.  Sed  principium 
id  esse  dicimus,  quod  in  omnibus  motivis  inest  tanquam  id,  quod 
iis  ultimo  vim  et  certitudinem  dat  ^. 

Ex  dictis  intelligitur,  errare  eos,  qui  pro  principio  certitudinis 
ponunt  aliquam  determinatam  veritatem,  quae  sit  brevis  aliqua 
regula  verbis  concepta,  qua  cuiuslibet  propositionis  veritas  vel  fal- 
sitas  indicari  possit. 

Nam  quaecumque  veritas  determinata  indicatur ,  ea  propter  aliquod  mo- 
tivum  admittendum  est.  Restat  igitur,  ut  hoc  motivum  primum  et  ultimum, 
quod  principium  omnis  certitudinis  dicimus,  sit  obiecti  cognoscibilis  certa  con- 
ditio  sive  modus  quidam  communis  omnibus  veritatibus  cognoscibilibus ,  qui 
ipsam  veritatem  afficit  simulque  intellectum  ad  assentiendum  cidem  veritati 
determinat  ^ 

Sed  iam  ad  rem  veniamus.  Quaerentibus  nobis,  in  quo  priu- 
cipium  certitudinis  sit  reponendum,  maxima  ofFertur  sententiarum 
diversitas;  quae  commode  ad  genus  duplex  revocari  possunt.  Prius 
continet  sententias  eorum,  qui  falso  criterium  aliquod  veritati  co- 
gnitae  externum  statuunt.  Alterum  comprehendit  sententias 
illas,  quae  criterium  hoc  vel  illo  modo  subiecto  cognoscenti  et 
obiecto  cognito  internum  propugnant.  Primo  criteria  externa 
paucis  exponemus  et  reiciemus;  deinde  inter  criteria  interna  verum 
a  minus  rectis  secernemus. 

Scholion.  Breviter  hoc  loco  mentio  facienda  esse  videtur  Empiristarum 
sive  Positivistarum,  qui  „verificationem  metliodicam"  sive  „examen  ex- 
ternum"  esse  dicunt  principium  omnis  certitudinis.  Quorum  sententia  a  limine 
huius  disputationis  reicienda  cst.  Qui  quum  cognitioni  omni  praeter  brutara 
experientiam  sensilem  vim  ct  potestatem  negent,  de  certitudine  rationali  nuUo 
modo  loqui  possunt;  praeterea  principium  statuunt,  quod  neque  universale  est, 
neque  primum  et  per  se  notum,  neque  menti  internum.  Non  negamus,  „veri- 
ficationem  istara  methodicam"  sive  „exameu  externum"  in  multis  rebus  sum- 
mopere  ad  acquirendam  certitudinem  requiri.  Ut  enim  est  apud  Suaresium  : 
„Antequam  intellectus  omnem  hanc  diligentiam  (multa  experiendi  et  inter  se 
conferendi)  adhibeat,  non  potest  omni  certitudine  naturali  assentii^e,  prout  in 
primis  principiis  necessarium  est;    quia,    quum  ipsum    lumen    intellectus   nostri 


^  Quapropter  minus  recte  dicere  videtur  Sanseverixo,  quum  scribit:  „No8 
non  assentimur  illis  recentibus  philosophis,  qui  media  veritatis  cognoscendae  a 
criterio  veritatis  distinguunt,  atque  hoc  plerumque  statuunt  in  evidcntia,  sive 
in  quadam  nota  ipsi  obiecto  cognito  insita,  ex  qua  mens  ad  assensum  cogitur. 
Et  sane  non  dari  nobis  videtur  unicum  hoc  ct  commune  criterium,  quod  cogno- 
scendi  mediis  adiungitur,  quia,  si  facultates  cognoscendi  huius  modi  sunt,  ut 
veritates  certo  arripere  possint,  nullo  alio  criterio  ad  verum  a  falso  discerneu- 
dum  nobis  opus  erit.  Hac  de  sententia  et  hominum  vulgo  persuasum  est  et  inter 
antiquos  politiores  philosophos,    ni  fallimur,  convenit."    Phil.  Christ.  I.  p.  045. 

2  Pai-mieri,  JjOgie.  p.  211. 


1.    De  falsis  principiis   externis.  285 

sit  infirmum  et  imperfectum ,  nisi  iuvetur  experientia,  facile  allucinari  potest; 
sicut  e  converso  ipsa  etiam  experientia  per  se  fallax  est,  nisi  intellectus  suo 
lumine  invigilet  ad  rationes  rerum  et  connexionem  terminorum  in  se  ipsa  in- 
tuendam."  *  Sed  tenendum  est  mordicus,  ut  dicit  Suarez  (1.  c),  „experientiam 
solum  requiri  ad  scientiam,  ut  intellectus  noster  manuducatur  per  eam  ad  in- 
telligendas  exacte  rationes  terminorum  simplicium,  quibus  intellectis  ipse  na- 
turali  lumine  suo  videt  clare  immediatam  connexionem  eorum  inter  se,  quae 
sit  prima  et  "linica  ratio  assentiendi  illis".  Et  generatim,  ut  Suarez  (ibid.) 
animadvertit,  „haec,  quae  requiruntur  ad  huiusmodi  assensum  evidentem,  sive 
est  experientia,  sive  quaecumque  alia  terminorum  declaratio ,  non  requiruntur 
ut  formalis  ratio  assentiendi ,  neque  etiam  ut  principium  per  se  efficiens  seu 
eliciens  actum  assentiendi,  sed  ut  sufficiens  applicatio  obiecti"^ 


SECTIO  PRIMA. 
Reiciuutur  criteria  exterua. 

780.  Adversariorum  sententiae.  Quos  hoc  loco  impugnaturi 
sumus,  principium  certitudinis  sive  veritatis  criterium  aut  in  Dei 
loquentis  auctoritate  reponunt,  aut  proxime  in  auctoritate  generis 
humani  conquiescunt.  Prius  statuit  Huetius  (n.  74),  quem  postea 
alii  secuti  sunt;  alterum  imprimis  F.  R.  de  Lamennais. 

HuETius,  initio  Cartesidm  secutus,  postea  Cartesiana  placita  vehementer 
impugnavit^.  Verum  post  fervorem  nimium  rursus  in  Cartesianam  dubitationem 
relapsus  est;  quinimmo  hanc  ad  omnes  rationis  humanae  cognitiones  extendi 
voluit,  ita  ut  ad  extremum  Scepticismum  veniendum  esse  dixerit,  nisi  in  rebus 
omnibus  ad  Dei  gratiam  et  revelationem  divinam  confugere  vellemus  ^ 

Doctrina  haec,  oblivioni  fere  tradita,  ineunte  hoc  saeculo  revixit,  et  a 
Traditionalistis  exculta  est.  Ex  horum  placitis  cognitionem  certam  non  ha- 
bemus  nisi  ex  auctoritate  revelationis  divinae  primitivae,  ratioue  generali  et 
testimonio  hominum  nobis  traditae.  Hanc  revelationem  luci  similcm  esse,  quae 
et  res  alias  et  seipsam  videntibus  manifestet. 

Similem  doctrinam  proposuit  Lud.  Gabk.  de  Bonald  *.  Qui  existimavit, 
nullam  in  genere  humano  esse  nec  esse  potuisse  rationalem  cognitionem  nisi 
ex  ,,loquela".  Ideas  omnes,  omnem  veritatis  cognitionem,  rationem  ipsam  hu- 
manam  nasci  ex  ,,verbo".  Loquelam  initio  a  Deo  cum  hominibus  communi- 
catam  esse;  atque  hanc  revelationem  divinam  ad  nos  usque  per  sermonem 
tradi.  Posteriore  tempore  de  Bonald  concessit  (ad  tempus  saltem)  ad  doctrinam 
a  de  Lamennais  propositam,  de  qua  mox. 


*  Sdarez,  Disput.  metaph.  d.    1   s.  6. 

2  Censura  philosophiae  Cartesianae,  1689,  et  Alnetanae  quaestiones  de  con- 
cordia  rationis  et  fidei,  1690. 

3  Traite  philosophique  de  la  faiblesse  de  Tcsprit  humain  par  feu  ^lr.  Huet, 
1723,  1.   1  ch.  15;  1.  2  ch.   1  et  2. 

*  In  libris:    Legislation    primitive,    et  Recherches    philosophiques    sur   les 
premiers  objets  de  connaissances  morales. 


286  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     III,    De  principio  certitudinis. 

LuD.  Bautain-  (1796 — 1867),  initio  secutus  Cousin,  Fichte,  Kaxt,  tandem 
in  revelatione  divina  et  traditione  unum  posuit  certitudinis  principium  *. 

Traditionalismum  moderatum  professus  est  Ioachim  Ventura  (1792 — 1861)  -. 
Revelationem  divinam  omnino  necessariam  fuisse,  ut  homo  cognosceret  Deum  et 
veritates  ordinis  moralis. 

De  Lamennais  omnibus  inveniendae  veritatis  mediis  magnopere  perpensis 
eo  devenerat,  ut  rationem  individualem  uniuscuiusque  hominis  nihil  prorsua 
valere  diceret.  Scepticismum  eo  tantum  vitari  posse  dicit,  quod  pro  principio 
certitudinis  statuatur  auctoritas  generis  humani.  Nihil  nos  certo  co- 
gnoscere  ,  nisi  fretos  isto  principio,  Auctoritatem  hanc  nobis  manifestam  fieri 
consensu  communi,  qui  producatur  uniformitate  perceptionum  et  concordia 
iudiciorum.  Huius  concordiae  et  uniformitatis  causam  proximam  reperiri  in 
ratione  generali  humana;  remotam  et  ultiraam  in  testimonio  ipsius  Dei 
sese  humano  generi  revelantis  ^. 

Sunt  praeterea  alii,  a  quibus  Traditionalismi  dogmata  magnopere  pro- 
pugnata  sunt;  inter  quos  Lud.  Bonnetty  (1798—1879)  ^  Leon.  Rabus  (cfr.  n.  82). 
Apud  quos  tamen  ingens  est  sententiarum  varietas. 

Rationes  dubitandi.  "Videtur  Dei  auctoritas  sive  revelatio  divina  vel  fides 
erga    hanc   revelationem    elicita   esse   supremum    veritatis    criterium    sive   prin- 


*  In  libello :  De  1'enseignement  de  la  philosophie  en  France  au  19.  siecle 
(1833). 

2  In  libro :  La  Tradition  et  les  Semi-Pelagiens  de  la  philosophie  ou  le 
Semi-Rationalisme  devoil^.     Paris  1856. 

^  „Rien  ne  nous  est  aujourd'hui  si  evident,  que  nous  puissions  nous  pro- 
mettre  de  ne  le  pas  trouver  demain  ou  obscur  ou  errone."  —  „C'en  est  assez, 
comme  on  l'a  vu,  pour  ne  pouvoir  rigoureusement  affirmer  quoi  que  ce  soit,  pas 
meme  notre  propre  existence."  —  „Le  premier  acte  de  la  raison  est  necessaire- 
ment  un  acte  de  foi,  et  aucun  etre  cree,  s'il  ne  commengait  par  dire:  je  croh, 
ne  pourrait  jamais  dire  :  je  suisJ'''  —  „Si  ce  que  tous  les  hommes  croient  etre 
vrai,  est  vrai,  il  s'ensuit  que  1'uniformite  des  perceptions  et  l'accord  des  juge- 
ments  est  le  caract^re  de  la  v6rit6:  cette  uniformite  et  cet  accord,  qui  nous 
sont  connus  par  le  temoignage,  c'est  ce  que  nous  appelons  raison  gen6rale  ou 
rautorite."  —  „De  memc  que  la  v6rit6  est  la  vie,  1'autorite  ou  la  raison  g^- 
nerale  manifestee  par  le  t^moignage  ou  par  la  parole,  est  le  moyen  n^cessaire 
pour  parvenir  k  la  connaissance  de  la  v6rit6  ou  k  la  vie  de  rintelligence.""'  — 
„L'intelligence  n'a  point  d'autre  fondement,  la  certitude  n'a  point,  ne  saurait 
avoir  d'autre  base  que  le  grand  temoignage  originairement  rendu  par  Dieu 
m6me,  raison  universelle,  immuable,  infinie."  —  Ita  in  libro  :  Essai  sur  Tindif- 
f^rence  en  mati^re  de  religion  (1817  —  1823),  praecipue  tom.  2  chap.  13.  Hanc 
doctrinam  amplexus  de  Bonald  ,  non  solum  ad  veritates  morales  et  sociales, 
sed  etiam  ad  mathematicas ,  physicas,  quinimmo  ad  Cartesianum  illud:  Cogito» 
ergo  sum,  auctoritatem  generalem  requirit.  „Ainsi  le  raisonnement,  le  sens,  le 
sentiment  dc  ohaque  homme  sont  faillibles,  et  des  lors  il  ne  peut  en  tirer  une 
certitude  infaillible.  .  .  .  Mais  les  sens,  le  raisonnemcnt,  le  sentiment  de  runiver- 
site  des  hommes  sont  infaillibles ,  parcequ'ils  sont  appuy^s  sur  Tautorit^  de  la 
raison  gendrale,    qui  est  en  Dieu."     Cfr.  Chastel,  Valeur  de  la  raison,  p.   159. 

*  In  foliis :  Annales  Chr^tiennes. 


1.   De  falsis  principiis  externis.  287 

cipium  certitudinis.  Nara  (1.),  ut  aliquid  certo  cognoscamus,  rationem  prae- 
cedere  debet  auctoritas.  —  (2.)  Principium  certitudinis  debet  esse  essentialiter 
infallibile.     Sed  infallibilitas  solius  Dei  propria  est. 

(3.)  Vel  in  consensu  sive  auctoritate  generis  humani  principium  certi- 
tudinis  reponendum  est,  Pueros  non  alium  ducem  sequi  videmus  nisi  auctori- 
tatem.  Neque  adulti  a  pueris  difterunt,  nisi  quod  hi  auctoritatem  quamlibet 
sequuntur,  illi  maiorem.  Homines  quum  aliqua  in  causa  dissentiunt,  arbitrum 
sibi  eligere  solent.  Et  quis  nostrum  est,  quin,  quum  communem  contra  se  sen- 
tentiam  esse  videat,  de  seipso  diffidere  incipiat? 

781.  TliesiS*    Neque   auctoritas   siye   consensus   generis   humani, 

neque  auctoritas  sive  revelatio  diyiua  esse  potest  principium  certi- 
tndiuis. 

Ad  statnm  quaestionis.  Praenota  lo:  Qua  ratione  instituatur 
hoc  loco  quaestio  de  principio  certitudinis,  ante  (n.  779)  satis  est 
explicatum. 

Pmenota  2o :  Quae  sit  doctrina  adversaria,  ex  supra  (n.  780) 
dictis  ad  hunc  locum  trahendum  est  \ 

Praenota  3o:  Quid  sit  auctoritas,  quid  consensus  hominum, 
ex  se  satis  intelligitur.  Eevelatio  divina  hoc  loco  intelligitur  illa 
primitiva  parentibus  generis  nostri  data,  ad  quam  adversarii  pro- 
vocant. 

Revelationem    illam  non  negamus;    negamus  autem,    eam    ita    esse    posse 

primam    et   generalem,    ut    ad    rationem    principii  certitudinis    requiritur.     Vix 

necesse  est.  ut  moneamus,  agi  in  thesi  nostra  de  certitudine  tantum,  quae  non 

sit  supernaturalis.  Quae  sit  vis  fidei  divinae  ad  certitudinem  supernaturalem 
pertinens,  non  est  nostrum  hoc  loco  statuere. 

Argumenta.  Arg.  I  (ex  natura  auctoritatis  sive  testimonii). 
Illud  non  potest  esse  principium  certitudinis ,  quod  lo  non  parit 
nisi  cognitionem  mediatam  ex  priore  sequentem,  2»  non  est  fons 
cognitionum  generalis,  3o  quod  non  est  aptum,  ut  ab  omnibus 
hominibus  cognosci  possit.  Atqui  eius  geueris  est  auctoritas  sive 
Dei  revelantis  sive  hominum  consentientium.  Id  ergo  principium 
certitudinis  esse  non  potest. 

Proh.  min.:  lo  Auctoritas  parit  fidem.  Fides  autem,  quum 
natura  sua  sit  cognitio  mediata,    non  potest   esse  prima.     Primo 


^  Adversarionim  sententia  interdum  ^Fideismi"  nomine  insignitur,  quae 
igitur  est  doctrina  eorum ,  qui  certitudinem  veram  et  proprie  dictam  haberi 
non  posse  dicunt,  nisi  ope  fidei  sive  humanae  sive  divinae.  Fideismus,  ut 
recte  est  in  Corapendio  philos.  Sulpit.  (tom.  1  p.  267) ,  Rationalismo  contrarie 
opponitur;  unus  enim  solam  fidei  certitudinem  admittit,  omnemque  praeter  fidem 
reicit  certitudinem  scientiae,  dum  alter  aolam  certitudinem  scientiae  admittit  et 
reicit  omnem  fidei  certitudinem. 


288  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     III.   De  i)rincipio  certitudinis. 

enim  scire  debes,  existere  testes,  sive  Deum  sive  homines,  qui 
locuti  sint  et  veraces;  atque  etiam  certo  constare  tibi  debet,  ex- 
istere  teipsum,  audire  te  atque  intelligere  homines  ceteros  eorum- 
que  sermones. 

Neque  dicant,  haec  etiam  fide  credi  —  j  nam  cur,  quaeso,  credant,  et  cui 
ita  credendum  esse  credant?  Nisi  ergo  adversarii  manifesta  petitione  principii 
supponunt  id,  quod  probandum  est,  fateri  debent,  fidem  rationabiliter  non  posse 
haberi,  nisi  post  multas  easque  certas  cognitiones  non  per  fidem,  sed  per  scien- 
tiam  acquisitas. 

2o  Continentur  quidem  in  revelatione  divina  veritates  multae, 
multae  etiam  ex  consensu  hominum  hauriri  possunt.  Sed  phirima 
eorum,  quae  cum  certitudine  cognoscimus,  neque  ex  revelatione 
divina,  neque  ex  consensu  hominum  sunt  hausta. 

3o  Et  ea,  quae  revera  revelatione  divina  exhibentur,  vel  con- 
sensu  hominum,  exhibentur  paucioribus  tantum. 

,,Ut  enim  quis,  inquit  Kleutgen  *,  hac  fide  cognoscat,  duo  ei  constare 
debent,  primum,  Deum  sese  ab  initio  hominibus  revelasse,  deinde,  consensu 
generis  humani  ea,  quae  revelarit,  cognosci.  lam  vero  etiamsi  daremus,  reve- 
lationem  illam  historicis  documentis  posse  demonstrari,  certe  non  posset  nisi 
viris  doctis.  Quodsi  plerique  necessario  ignorant,  factam  esse  rcvehitionem,  ne 
in  mentem  quidem  iis  venire  potest,  per  consensum  generis  humani  in  veris 
nonnullis,  si  forte  eum  norint,  constare  de  horum  revelatione."  Et  quotusquis- 
que  est,  qui  omnium  hominum  sententiam  rogare  possit,  ut  videat,  quod  con- 
sensu  communi  doceatur.  Quum  autem  manifestum  sit,  non  omnes  homines 
idem  sentire,  neque  in  omnibus  aetatibus  easdem  vigere  sententias,  incredibiliter 
crescit  difficultas.  Accedit,  quod,  si  ratio  individualis  per  se  nihil  veritatis 
consequi  potest,  neque  rationes  omnium  hominum  simul  sumptae  quidquam 
valebunt. 

Arg.  II  (ex  falsis  adversariorum  fundamentis).  Fundamentum 
utriusque  doctrinae  in  eo  est,  quod  adversarii  omnia  cognitionum 
nostrarum  media  per  se  fallacia  vel  saltem  incerta  esse  statuunt. 
Atqui  hoc  fundameutum  omnino  falsum  esse,  probatum  est  primo 
iis  omnibus,  quibus  supra  media  singula  certis  conditionibus  veri- 
tatem  manifestare  atque  certitudinem  gignere  posse  demonstravi- 
mus.  Idipsum  secundo  constat  ipsa  auctoritate  hominum,  quibus 
adversarii  fidendum  esse  volunt.  Nam  omnes  profecto  homines 
saepissime  individuali  sua  ratione  multis  in  rebus  certissimas  co- 
gnitiones  acquisivisse  se  putant.  Omnes  certe  amentem  haberent 
eum,  qui  ex  hominibus  eorumque  testimonio  de  capitis  sui  dolore 
certus  fieri  vellet!  Vel  quis  unquam  alios  interrogaverit ,  num 
ipse  existat?     Sescenta  alia. 


*  Instit.  theol.    Ratisbonae  188L    tom.  1  p.  70. 


1.   De  falsis  principiis  externis.  289 

Coujirmatur  1"  (ex  diversitate,  quae  est  inter  fidem  et  scientiam).  Tllud 
non  potest  esse  supremum  veritatis  criterium  aut  suprema  omnis  certitu- 
dinis  norma,  quod  natura  sua  non  efficit  nisi  solam  fidem  proprie  dictam. 
Praeter  fidem  enim  invenitur  etiam  scientia,  de  cuius  ratione  est,  ut  habeat 
firmam  mentis  adhaesionem  in  veritate  proposita  ex  intellectuali  quadam  vi- 
sione  ^  Atqui  auctoritas  generis  humani  aut  Dei  revelantis  non  gignit  nisi 
fidem  proprie  dictam.     Ergo    neutra   potest   esse    supremum  veritatis  criterium. 

Confirmaiur  2"  (arg.  ad  hominem).  Adversarii,  etsi  verbis  negant,  se  velle 
ratione  sua  propria  certitudinem  constituere,  reapse  tamen  neque  ex  revelatione 
divina  hominibus  de  sua  doctrina,  nec  ex  consensu  generis  humani,  sed  ex  sua 
rationc  individua  persuadere  student.  Hinc  ipsi  se  refutant  atque  confundunt. 
Porro  qui  fieri  poterit,  ut  singulae  rationes  individuales  dicantur  essentialiter  et 
in  omnibus  fallibiles,  et  tamen  ratio  generalis  sive  collectio  rationum  illarum 
individualium  sit  infallibilis  omnis  veritatis  norma?  Nonne  hoc  fere  idem  est 
atque  docere.  collectionem  caecorum  optime  videre  et  summam  errorum  ipsam 
exhibero  veritatem? 

Conjirmatur  3"  (ex  absurdis  inde  consequentibus).  Doctrina,  quae  alia 
criteria  omnia.  atque  ipsam  auctoritatem  sive  Dei  sive  generis  humani  omni  vi 
privat,  univeraalem  inducit  Scepticismum.  At  eius  generis  est  doctrina  ad- 
versaria.  Nam  auctoritas,  ut  principium  omnis  certitudinis  constltuta,  quum  in 
se  infirma  sit,  nulli  alii  motivo  ullam  vim  certitudinis  tribuere  potest.  Quare 
adversaria  doctrina ,  quum  non  modo  rationem  perdat ,  sed  simul  cum  ratione 
fidem  ipsam  impugnet,  cuius  fundamenta  evertit,  quamque  impossibilem  reddit, 
iure  merito  ab  ecclesiastica  auctoritate  reiecta  atque  damnata  est  ^. 

782.  Respondenda.    (Ad  1.)   In  iis,  quae  fide  cognoscimus,  rationem  eatenus 

debet  praecedere  auctoritas,  quatenus  ratio  non  potest  quidquam  credere,  quod 
auctoritate  manifestum  non  sit.  Sed  etiam  in  his  auctoritas  aliquam  cogni- 
tionem  rationis  praeviam  habere  debet.  In  iis,  quae  per  scientiam  cognoscimus, 
nullo  modo  auctoritas  rationem  anteire  debet.  Unde  de  credente  dicit  xVquinas: 
„Non  crederet,  nisi  videret,  ea  esse  credenda."  Et  S.  Augustinus:  „Nisi  ali- 
quid  intelligat,  nemo  potest  credere  in  Deum." 

(Ad  2.)  Infallibilitas  omnino  absoluta  soli  Deo  competit.  Est  autem 
infallibilitas  hypothetica  (n.  584  Coroll.  1\  quam  homo  a  Deo,  naturae  auctore, 
acceptam  habet;  atque  haec  ad  acquirendam  certitudinem  satis  est. 

(Ad  3.)  Pueri  auctoritatem  sane  sequuntur  ex  instinctu  quodam  animis 
ipsorum  a  natura  indito,  non  autem  ut  criterium  veritatis,  nisi  postquam  alia 
criteria  adhibuerunt.  Neque  pueri,  ubi  primum  ad  usum  rationis  suae  per- 
vcniunt,  sola  auctoritate  ducuntur  in  omnibus,  sed  adultorum  more  auctoritatem 
maiorem  a  minore  discerncre  incipiunt,  adhibentes  rationem  propriam,  quae  in- 
dividualis  est.  —  In  dubiis  homincs  arbitrum  sibi  eligunt;  atque  etiam  in  rebus 
certis,  quoties  is,  qui  de  re  certa  dubitat,  efficacius  est  convincendus ;  non  autem, 

^   Cfr.  S.  TiiOM.,  Summ.  theol.  I.  11.  q.  07  a.  3. 

2  Ab  Ecclesiae  auctoritate  probata  est  thesis :  „Rationi.s  usus  fidem  prae- 
cedit,  et  ad  cam  ope  revelationis  et  gratiae  conducit";  quae  est  tertia  earum, 
quas  BoN.NETTY  subscribcre  iussus  est  n  sacra  Congregatione  Indicis,  approbante 
Pio  IX.  d.   15.  m.  lunii   1855. 

PK8CH,  Logica.    II.  15) 


290  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     III.   De  principio  certitudinis. 

quasi,  qui  rera  evidentem  tuetur,  huic  evidentiae  non  fidat.  Et  arbitrum  eli- 
gunt  non  genus  humanum,  sed  unum  alterumve  hominem  individuum ;  quod 
non  facerent,  nisi  vim  rationis  individuae  agnoscerent.  —  Fieri  quidem  potest, 
ut  quis  timeat.  ne  praeiudicio  vel  affectu,  non  vero  evidentia  ad  iudicandum 
feratur;  de  ipsa  autem  evidentia  nemo  dubitat,   qui  sanae  mentis  est. 

At,  inquiet  quispiam  ,  si  ratio  generalis  hominum  non  esset  principium 
certitudinis ,  nonne  homo  individuus  ius  haberet  rationem  suam  anteponendi 
rationi  omnium  ?  Quomodo  vero  id  sine  absurditate  dici  possit?  Qui  solus 
contra  omnes  scntit,  est  stultus ;  sed  stultus  certitudinem  hahere  non  potest. 
Resp.:  Si  horao  privatus  clare  videt ,  id  verura  esse,  quod  alii  praeiudicio  ab- 
repti  falsum  esse  existimant ,  sine  absurditate  suam  privatam  rationem  prae- 
iudiciis  aliorum  anteponere  potest.  Itaque  non  semper  stultus  est,  qui  se  sensui 
aliorura  hominura  opponit.  Et  potest  quis  ex  stultitia  ea  ipsa  dicere,  quae 
dicunt  alii.  Fieri  autera  non  potest,  ut  homo  individuus  sana  ratione  ductus 
sese  opponat  in  suis  iudiciis  multitudini  hominum  sana  ratione  iudicantium. 
Nara  quod  evidenter  verum  est  uni  intellectui ,  intellectui  aliorura  evidenter 
falsura  esse  non  potest  ^  j  neque  igitur  alii  homines  falsa  percipere  possunt, 
quae  unus  vera  percipit,  vel  contra.  —  Dices:  Ut  quis  certitudinem  reflexam 
habeat,  scire  debet,  se  non  stultum  esse.  Atqui  id  inde  tantum  cognoscere 
potest ,  quod  alios  sibi  consentientes  videt.  Consensus  ergo  aliorura  est  prin- 
cipium  certitudinis.  Besp, :  Ut  homo  ex  ista  hominum  consensione  aliquid  cum 
certitudine  coroperiat,  iara  prius  scire  debet ,  se  non  esse  stultum.  Prius  certo 
cognoscere  debet,  existere  homines,  hos  inter  se  idera  iudicare,  earaque  consen- 
sionem  esse  certo  iudicandi  regulam.  Ergo  necesse  est,  ut  homo  per  seipsum 
in  ipsa  sua  cognitione  siraul  cognoscat,  se  non  esse  stultura.  Qua  de  re 
Fournier:  Quum  stultitia  ex  organorura  morbo  oriatur  et  impediat,  ne  mens 
ordinate  possit  attentionem  et  reflexionem  in  hanc  vel  illam  rem  figere,  statura 
suum  expendere,  notiones  inter  se  ex  ordine  comparare  actusque  intellectuales 
ad  ratiocinandura  rite  disponere,  expeditam  exercere  libertatem :  iara  homo,  qui 
per  conscientiam  suam  deprehendit,  se  in  exercendis  illis  facultatibus  non  ira- 
pediri,  eo  ipso  perspicue  cognoscit,  se  non  esse  stultura.  Si  autera  adversarii 
dicunt ,  rationera  individuam  aptara  non  esse  ad  convincendum  stultum ,  id  fa- 
cile  concedemus;  non  enira  pro  stultis,  sed  pro  mente  sanis  principium  cer- 
titudinis  statuitur.  At  ipsi  quoque  fateri  debent,  consensum  hominum  non  esse 
medium,  quod  ad  confutandos  stultos  sit  efficacius  ^. 

783.         Corollaria.    Coroll.  1.    Ergo  erravit  IIuetius,  qiium  diceret, 

rationem  humanam  nonnisi  fide  divina  adiutam  assequi  posse  certi- 

tudinem;   fidem  divinam  rationi  nostrae   tantum  luminis  infundere, 

et  gratiam  Dei  intellectui   nostro  tantam  vim  dare,   ut,   qui    prius 

fuerimus  ad  consequendam  veritatem  omnino  impares,   nunc  prae- 

clara  illa  et  supernaturali  luce  accepta,  iam  pares  simus. 

Ts  igitur  non  vidit,  revelationem,  quae  facta  fuerit,  etiam  posita  creatione, 
esse  actum  Doi  liberum  atque  praeter  naturae  ordinem  ex  se  debitum.  Homo 
autem  cx  natura  sua  ct   ex   naturalibus    suis    principiis    capax    essc    dobet  cer- 


1  Fournier,  Instit.  pliilos.  p.  99.  -  Loc.  cit.  p.   193. 


2.    De  falsis  principiis  internis.  291 

titudinia  etiam  in  rebus  necessariis  ordinis  moralis  atque  divini.  Quare  etiara 
in  se  et  naturaliter  habere  vel  cognoscere  debet  aliquod  veritatis  et  certitudinis 
quasi  sigillum,  quo  verum  a  falso  certo  discernere  queat. 

Coroll.  2.  ^Sernio"  sive  „verbum  humanum"  neduni  prin- 
cipium,  at  ne  motivum  quidem  certitudiuis  ullo  modo  esse  potest. 
Quum  enim  vi  locutionis,  quae  constet  signis  arbitrariis,  effici  non 
possit,  ut  ipsa  rerum  veritas  percipiatur,  manifestum  est,  sermonem 
ex  vi  propria  nullo  modo  audientes  de  veritate  certos  reddere  posse. 

„Dubium  non  est,  nt  est  apud  Kleutgex,  quin  expedita  loquendi  facultas 
primis  hominibus  a  Deo  Crcatore  tributa  sit ;  qiiam  utrum  sponte  sua  et  in- 
dustria  invenire  potuissent,  non  est,  cur  quaeramus.  Id  enim  unum  hoc  loco  nobis 
satis  est,  quemadmodum  homo  loquelam  certe  invenire  non  potuisset,  nisi  antea 
rerum  scientia  imbutus  fuisset:  sic  etiam  loquendi  facultati  a  Deo  tributae, 
etsi  non  tempore,  natura  tamen  anteisse  rerum  cognitionem.  Quidquid  enim  de 
necessitudine ,  quae  inter  cogitationem  et  locutionem  intercedat,  atque  de  ver- 
borum  efficacitate  ad  notiones  animo  informandas  vere  et  recte  dicatur.  tamen, 
si  vim  nativam  attendas ,  non  verba  scientiam ,  sed  scientia  verba  praecedat 
necesse  est."  * 

SECTIO  SECUNDA. 
Reiciuntiir  falsa   criteria  interna. 

784.  Adversariorum  sententiae.  Ut  norma  externa,  quaecunque 
est,  hominem  moveat  certumque  reddat,  prius  is  certo  cognoscere 
debet,  eam  rem  habere  rationem  normae  et  esse  infallibilem  sive 
per  se  et  essentialiter,  sive  liis  vel  illis  positis  conditionibus  ^. 
Quamobrem  oportet,  ut  principium  certitudinis  sit  internum  et  rei 
cognitae  et  subiecto  cognoscenti. 

Si  vero  quaeratur,  quidnam  illud  internum  sit,  quod  pro  prin- 
cipio  certitudinis  haberi  possit,  magna  est  inter  recentes  philo- 
sophos  dissensio.  Multi  necessitatem  quandam  pure  subiectivam 
ut  principium  certitudinis  constituunt,  vel  subiectivam  dubitandi 
impossibilitatem.  Hanc  vel  ex  instinctiva  quadam  propensione 
deducunt  (ItEm) ,  vel  ex  fide  (Iacobi)  ,  vel  ex  inspiratione  quadam 
sive  sensu  divino  (Gratry);  vel  ex  persuasione  nescio  qua  pure 
subiectiva  (Cosh). 

Thomas  Reid  (n.  68),  quom  schola  Scotica  sequitur,  contra  inanem  Hdmii 
Scepticismum  ad  sensum  communcm  sanae  rationis  appellavit;  sed  ultra  limites 
progressus  lumini  rationis  caecum  naturae  instinctum  substituisso  videtur. 
Haec  cnim  dicit:  Natura  necessitante  principia  quaodam  admittimus,  quorum 
rationem    nullam    reddere    possumus.      Huiusmodi    principia    in    ipsius    naturae 

*  Instit.  theol.  n.  110.  ^  Videsis  Kleutgex,  Philos.  antiq.  n.  274. 

19* 


292  Liber  I.  (III.)    Logica  crifiica.     III.   De  principio  certitudinis. 

nostrac  constitutione  fundata  sunt  nobisque  indita  atque  necessaria.  Quae  vim 
trahunt  suam  ex  instinctu  naturali,  de  cuius  veracitate  dubitare  non  pos- 
sumus.  Hic  vocatur  sensus  communis  et  est  fundamentum  atque  principium 
omnis  cognitionis  et  criterium  cuiuslibet  veritatis.  Ratio  nostra  ciusmodi  prin- 
cipia  neque  statuere  neque  delere  potestj  sed  contenta  esse  debet,  ut  ex  his 
principiis  alias  veritates  deducat.  —  Atque  hic  sensus  communis  solus  nos 
docet,  esse  mundum  realem ,  Deum,  existere  nosmetipsos  ^  —  Ad  hunc  locum 
praeterea  referri  debent  omncs,  qui  certitudinis  fundamenta  ultima  in  caeca 
atque  mere  subiectiva  necessitate  reponunt,  cuius  ratio  nec  intelligi 
nec  explicari  possit.  Huc  igitur  pertinet  Kantii  doctrina  de  iudiciis  syn- 
theticis  a  priori  et  ille  Determinismus  psychologicus,  qualem 
statuit  WrNDT.  Et  Balmf.s  etiam,  qui  triplex  veritatis  criterium  docet,  praeter 
sensum  intimum  et  evidentiam  eiusmodi  ponit  sanam  rationem  tanquam 
veritatis  criterium ,  qua  necessario  instinctu  quodam  spirituali  veritati- 
bus  quibusdam  assentimur,  quae  neque  sensu  intimo  neque  evidentia  verae  ex- 
hibeantur  ^.  Similiter  Hrrmes  sensisse  aliqua  saltem  ex  parte  videtur  ^.  Neque 
minus  his  accenscndus  est  Jouffroy,  qui  principium  totius  certitudinis  et  fidei 
putat  esse  actum  fidei  caecae  in  veracitatem  naturalem  nostrarum  facultatum  \ 
Ex  veteribus  similem  omnino  doctrinam  tradebant  Stoici,  qui  veritatem  co- 
gnitioDum  repetebant  ex  innata  quadam  persuasione  immediata ,  (juae  caeca 
esset  (n.  32). 

F.  H.  Iacobi  (n.  74),  qui  est  dux  „scholae  sentimentalis",  affectum 
sive  fidem  affectuosam  posuit  esse  principium  certitudinis.  Haec  fides  in 
mente  huraana  orta  esse  dicitur  ex  rationali  quodam  Dei  sensu  vel  ex  immediata 
quadam  Dei  experientia  sive  revelatione,  qua  ad  habendam  persuasionem  fir- 
mam  et  invincibilem  cogamur.  Huic  principio  firmiter  insistendum  esse.  si 
quis  Scepticismum  et  perniciosos  rationis  humanae  errores  vitare  velit  ^. 

Huic  sententiae  non  absimilis  est  doctrina  proposita  ab  Alphonso  Gratry 
(n.  79),  qui  triplicem  in  homine  sensum  distinxit:  sensum  externum.  sensum 
internum,  sensum  divinum ,  ita  tamen ,  ut  sensus  iste  divinus  esset  fons  unicu» 
omnis  certitudinis. 

I.  M.  CosH  tanquam  prima  et  ultima  fundamenta  omnis  cognitionis  posuit 
intuitiones  quasdam  primitivas  sive  persuasiones  menti  congenitas,  quae  sponte 


*  Neque  tamen  desunt,  qui  Reidii  dictis  rectam  sententiam  subicere  stu- 
deant.  Cfr.  Philosophie  dc  Reid,  par  P.  H.  Mabire,  Paris  1844.  Essai  VL 
ch.  2  ot  3. 

2  Vide  Elemente  der  Philos.  (Lorinser)  tom.  1  lib.  3  p.   104  sq. 

3  Kleutgen,   Philos.  antiqu.  n.  303  sqq. 

■^  Cfr.  Cours  du  droit  naturel,  tom.  I.  lect.  IX.  —  Melangcs  phil.,  Hist. 
de  la  philos.   §  III. 

^  „Alle  Wirklichkeit,  sowohl  die  korperliche,  welche  sieh  den  Sinnen,  als 
die  geistige,  welche  sich  der  Vernunft  ofTenbart ,  wird  dem  Menschen  allein 
durch  das  Geliihl  bewahit;  es  gibt  keine  Bewiihrung  ausser  und  Uber  dieser. 
Die  oberstc  Quelle  alles  Fiirwalirhaltens  ist  ein  unmittelbares  Vertrauen 
zu  den  Aussprlichen  unseres  Bewusstseins.  Wenn  dieses  verloren  ginge,  wllrde 
auch  jenes  gjinzlich  wegfallen."     Opp.  (Lips.   1815)  tom.  II.  p.   108  sqq. 


2.    De  falsis  principiis  internis.  293 

quasi  ordinem  rerum  obiectivum  manifestarent.  Eas  esse  aut  cognitioncs ,  aut 
assensus,  aut  iudiciaj  quae  omnia  inter  se  multiplici  nexu  ad  unum  aedificium 
coniungi  possent  ^ 

Praeterea  duplex  est  in  hac  re  sententia,  quarum  ex  altera 
criterium  supremum  veritatis  in  „conscientia"  reponitur,  quae 
senteutia  Galuppii  nomine  circumferri  solet^,  neque  non  apud  ali- 
quos  Kantianos  reperitur.  Inter  alios  los.  Beck  criterium  veri- 
tatis  formale  in  existentia  et  certitudine  conscientiae  propriae  re- 
posuit,  criterium  materiale  in  principio  contradictionis  ^.  Ex  altera 
autem,  Cartesio  auctore,  in  „idea  clara  atque  distincta'' 
ultima  certitudinis  norma  inveniri  putatur. 

Prior  illa  opinio  expositione  non  indiget,  quum  ex  ipsius  conscientiae 
natura,  indole,  definitione  omnino  perspecta  sit.  —  Alteram  paucis  indicare 
satis  erit  ^.  Omnibus  in  dubium  vocatis,  unum  illud  „Cogito,  ergo  sum"  Car- 
TESio  necessario  verum  certumque  videbatur.  Rationem  autem ,  cur  hoc  prin- 
cipium  unicum  hac  praerogativa  frueretur,  Cartesius  in  eo  invenit,  quod  illud 
clare  atque  distincte  cognosceretur.  Hinc  legem  universalem  intulit:  Quod 
continetur  in  idea  clara  atque  distincta,  certum  est,  vel  aliis  verbis,  ideam  sub- 
iective  claram  atque  distinctam  supremam  certitudinis  atque  veritatis  normam 
declaravit  ^. 

785.  TliesiS  I""^!  Neque  caecus  naturae  instiuctus  sive  caeca 
quaedam  necessitas,  neque  ullus  interior  animi  affectus  principium 
certitudinis  esse  potest. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Hac  thesi  impugnamus 
scholam  Scoticam  (Eeid)  et  scholam  Sentimentalium  (Iacobi),  de 
<]|uibus  modo  dictum  est. 

*  Ita  in  libro:  Intuitions  of  the  mind  inductively  investigated.  London, 
Macmillan,  1882. 

2  De  Galuppii  doctrina  conferatur  Zigliara,  Summ.  phil.  Vol.  1  1.  3  c.  1 
a.  2  n.  4,  qui  illum  auctorem  ab  hoc  errore  immunem  putat.  PauUo  aliter 
aliis  in  locis  Galuppius  docuisse  videturj  ita  ut  difficile  sit  dicere,  quae  revcra 
cius  fuerit  sententia. 

3  Encyclopaedie  der  theor.  Philos.,  edit.  6.  (1886)  §  54.  „Das  Selbst- 
bewusstsein  ist  nicht  bloss  Ausgangspunkt,  sondern  .  .  .  Princip  des  Wissensr 
und  dor  Philosophie;  Kriterium  der  Wahrheit  liberhaupt."     Loc.  cit.  §  63. 

*  Cfr.  Kleutgen,  Philos.  antiqu.  n.  285. 

*  „Sum  certus,  me  esse  rem  cogitantem;  numquid  ergo  etiam  scio,  quid 
requiratur,  ut  de  aliqua  re  sim  certus  ?  Nempe  in  hac  prima  cognitione  nihil 
aliud  est,  quam  clara  quaedam  et  distincta  pcrccptio  eius,  quod  affirmo.  Quae 
sane  non  sufficeret  ad  me  certum  de  rei  veritate  reddendum,  si  posset  unquam 
contingere,  ut  aliquid,  quod  ita  clare  et  distincte  perciperem,  falsum  esset.  Ac 
proinde  iam  videor  pro  reguhi  gencrali  possc  statucrc,  illud  omnc  esse  verum, 
quod  valde  clare  et  distincte  percipio."     Medit.  IIL     Cfr.  De  methodo  IV. 


294  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     III.   De  principio  certitudinis. 

Praenota  2o:  Non  negamus,  inesse  in  natura  humana  vim 
quandam  subiectivam,  quae,  si  placet,  instinctus  vel  sensus  afFectusve 
vocari  possit.    Sed  negamus,  hanc  vim  esse  principium  certitudinis. 

Eo  ipso ,  quod  rationales  sumus,  naturali  quasi  pondere,  vi  atque  incli- 
natione  ferimur,  ut  multa  affirmemus,  quae  negare  omnino  non  possimus.  At 
simul  cum  ista  necessitate  slc  et  non  aliter  iudicandi  percipimus  etiam  implicite 
saltem  rationes  istius  necessitatis.  Ilinc  eiusmodi  necessitas,  quae  tamen  non 
sit  caeca  et  quasi  pondus  lapidis  vel  merum  fatum ,  ultro  admittitur  ^  Nega- 
mus ,  naturalem  illam  propensionera  destitutam  esse  omni  cognitione  concomi- 
tante,  qua  percipiatur  ratio  obiectiva,  cur  hoc  vel  illud  feratur  iudicium.  Neque 
admittere  ullo  modo  possumus,  homincs,  ubi  primum  apprelienderint  terminos, 
a  natura  impelli  ad  hos  componendos  vel  dividendos,  quamvis  ratio  connexionis 
vel  faciendae  disiunctionis  nullo  modo  ab  ipsis  videatur. 

786.  ArgUineilta.  Arg.  partis  priorls.  Arg.  1  (inde,  quod  certi- 
tudo  istius  instinctus  probatione  eget).  Non  potest  esse  supremum 
veritatis  criterium  atque  certitudinis  fundamentum  illud,  quod  alias 
cognitiones  certas  iam  praesupponit.  Atqui  caecus  ille  instinctus 
vel  necessitas  illa  naturalis,  ut  rationabili  modo  certitudinem  gignat, 
alias  cognitiones  certas  praesupponit. 

Nam  inesse  in  me  hunc  instinctum  vel  necessitatem,  debet  mihi  aperiri 
per  conscientiam ,  quam  fidelem  veritatis  testem  esse  certo  cognoscere  debeo. 
Eiusmodi  porro  instinctum  vel  necessitatem  uecessariam  habere  cum  veritate 
connexionem,  his  vel  illis  saltem  conditionibus,  debeo  certo  cognoscere  ope 
reflexionis  et  ratiocinii ;  secus  enim  nescio ,  num  isto  instinctu  in  verum  ducar 
an  in  falsum. 

Arg.  II  (ex  instinctus  istius  caecitate).  Ilhid  non  potest  esse 
criterium  veritatis  et  certitudinis  principium,  quod  omnem  ratio- 
nabilem  certitudinem  perimit  et  universalem  inducit  dubitationem. 
Atqui  id  efficit  naturalis  ille  instinctus  vel  caeca  illa  necessitas. 

Neque  aliud  quid  volunt  Sceptici,  nisi  certitudinem  oranem  esse  irratio- 
nalera  eo,  quod  nullius  iudicii  veritatem  humana  mens  cognoscere  nec  naturalis 
certitudinis  rationem  sibi  reddere  possit.  Et  idipsum  adversarii  docent  vel 
concedunt  eo ,  quod  dirae  illius  necessitatis  nullam  rationera  assignant,  quam 
mente  percipere  et  intelligere  possimus. 

Arg.  III  (ex  natura  hominis  rationah).  Si  instinctus  ille  caecus 
vel  naturalis  ista  necessitas  esset  supremum  veritatis  et  certitudinis 
fundamentum,  ratio  humana  in  primariis  suis  actibus,  quibus  omnes 
aliae  cogitationes  innituntur,  ageret  modo  irrationali;  ageret  nou, 
ut  decet  ens  rationale  intelligens,  sed  ageretur  potius  more  pecu- 
dum  atque  etiam  lapidum.  Atqui  eiusmodi  operandi  modus  rc- 
pugnat  naturae  intellectivae. 


1  Cfr.  S.  Thom.,  Sumra.  thcol.  L  q.  117  a.   1  ;    I.  IL  q.  51  a.   1. 


2.    De  falsis  principiis  internie.  295 

Experientia  teste  intellectus  noster  non  caeco  modo  intelligit,  sed  intelli- 
gendo  veritatem  etiam  veritatis  rationes  intelligit  et  etiam  se  intelligere  intel- 
ligit  ^  Ex  quo  oritur  certitudo ,  quae  nihil  aliud  est,  quam  firma  mentis  ad- 
haesio  ad  veritatem  cognitam,  ut  haec  est  cognita.  Perspicuum  est  igitur, 
instinctum  istum  caecum  et  notioni  cognitionis  et  notioni  certitudinis  omnino 
repugnare.  Accedit.  quod  ne  in  vita  quidem  sensitiva  instinctus  (n.  118)  qua 
caecus  est  causa  interna  coguitionis,  quae  in  actionibus  instinctivis  intervenit; 
sed  haec  causa  interna  cernitur  vel  in  aestimativa,  vel  in  sensibus  aliis. 

Arg.  partls  alterius.  Arg.  I  (ex  fallibilitate  aiFectionis  sub- 
iectivae).  Suprema  norma,  qua  veritas  a  falsitate  discernitur,  debet 
esse  eiusmodi,  ut  numquam  sit  cum  falsitate  coniuncta  et  ex  na- 
tura  sua  sese  tamquam  veritatis  indicium  manifestet.  Atqui  affectus, 
quem  adversarii  fingunt,  potest  cum  falsitate  consistere,  nec  ullo 
modo  ut  clarum  et  certum  veritatis  indicium  manifestatur. 

Arg.  II  (ex  aiFectionis  subiectivae  mutabilitate).  Illud  non 
potest  esse  suprema  veritatis  norma,  quod  mutabilitati  est  ob- 
noxium,  quod  a  physica  subiecti  constitutione  et  accidentali  dispo- 
sitione,  phantasia,  praeconceptis  opinionibus,  cupiditatibus  maxim- 
opere  pendet.  Atqui  interior  ille  animi  affectus  huic  mutabilitati 
obnoxia  est. 

Alius  ad  severitatem  propensus  et  acerbus  iustitiae  exactor  Deum  severum 
iudicem  finget,«qui  omne  peccatum  puniat,  alius  eum  finget  hoc  vel  illud  solum 
peccatura  puniturum,  cui  vel  ipse  non  est  adeo  obnoxius,  vel  quo  ipsi  ab  aliis 
damnum  infertur;  alius  Deum  finget  optimum  quasi  patrem,  qui  nullam  crea- 
turam  patiatur  esse  miseram  in  aeternum;  alius  denique  Deum  infinitum  sum- 
mae  maiestatis  putat  non  curaturum  has  res  terrenas,  nos  homunculos  nostras- 
que  actiones  bonas  vel  malas.  Atque  ita  in  aliis  rebus ,  quae  simt  maximi 
momenti,  pro  diverso  cuiusque  affectu  aliud  erit  iudicium. 

Confirmatur  l'>  (ex  aff^ectionis  subiectivae  infirniitate).  Principium  cer- 
titudinis  est  norma,  secundum  quam  ratio  verum  a  falso  discernit;  quae  igitur 
rationem,  ne  erret,  dirigere  debet.  Atqui  tantum  abest,  ut  affectus  ita  rationem 
dirigat,  ut  potius  adversus  affectum  tamquam  uberem  errorum  fontem  praesidio 
rationis  munire  nos  debeamus. 

Confirmatur  2"  (ex  absurdis  inde  consequentibus).  Illud  criterium  veri- 
tatis  est  reiciendum,  ex  quo  absurda  sequuntur.  Atqui  admisso  illo  afFectu 
tamquam  vcritatis  norma  omnibus  Subiectivismi  sequelis,  illusionibus,  postula- 
tionibus,  quinimmo  intolerabili  cuidam  fanatismo  via  aperitur. 

*  „Omnia,  quae  de  hac  luce  mentis  a  me  dicta  sunt,  nulla  alia,  quam 
eadem  luce  manifesta  sunt.  Per  hanc  enim  intelligo,  vera  esse,  quae  dicta  sunt, 
et  haec  me  intelligcre,  per  hanc  rursus  intelligo.^''  (S.  Auoust.  ,  L.  dc  vera 
relig.  c.  44.)  Ad  quem  locum  pertinet  illud  celebre  Aquinatis :  „Proprium  est 
horum  principiorum,  quod  non  solum  necesse  sit,  ea  per  se  vera  esse,  sed  etiam 
necesse  est  videre,  quod  sint  per  se  vera."  Et  illud  Suarksii:  „Nunquam  acqui- 
ritur  vera  scientia,  nisi  quis  sciat,  se  scire."  Disput.  metaph.  1  sect.  4.  Cfr. 
Kledtgen,  Philos.  antiqu.  n.  307. 


296  Liber  I.  (III.)    Logica  crltica.     II[.    De  prlncipio  certitudinis. 

Confirmaiur  l)"  (cx  indole  istius  affectus  vel  sensus  appetitiva).  Id,  quod 
ad  appetitum  spectat,  non  autem  ad  cognitionem ,  nullo  modo  esse  potest 
medium  cognoscendi,  ncdum  omnis  cognitionis  certae  principium  ultimum.  Sed 
res  certa  est,  sensum  statutum  a  Iacobi  ad  vim  appetitivam  pertinere.  Potius 
Igitur  indiget,  iitrcgatur  cognitiono,  quam  ut  cognitionem  regere  et  stabilire  possit. 

787.  IJlCSlS   11  ^l    Neque  conscientiae  testimonium ,   neque  per- 

ceptio   sive  idea   subiectiva  clara   et   distincta   principium  certitudinis 
esse  potest. 

Ad  Statum  quaestionis.  Praemta  lo-.  Prior  thesis  huius  pars 
contra  doctrinam  ponitur,  quae  Galdppio  ascribitur;  altera  contra 
Cartesium  (n.  784). 

Praenota  2o:  Non  negamus,  conscientiam  ad  certitudinem  re- 
quiri  (n.  658  sqq.).  At  non  est  nisi  conditio  requisita,  non  autem 
fons  et  motivum  ^ 

Est  enim  conscientia  principium  manifestativum  omnis  certitudinis  sub- 
iectivae,  et  ijropterea  eius  veracitas  est  conditio  ad  omnem  veram  certitudinem 
subiectivam  actualem  requisita.  At  nullo  modo  conscientiae  testimonium  ipsum 
csse  potest  ratio  ipsius  assensus.  Aliud  enim  est  principium  manifestans  as- 
sensum  certum,  et  aliud  principium  movens  ad  assensum  certum  ponendum. 

Praenota  3o:  Negamus,  in  idea  clara  atque  distincta  mere 
subiectiva  principium  certitudinis  reperiri  posse.  Non  vero  ne- 
gamus,  ad  certitudinem  proprie  dictam  requiri  apprehensionem 
claram  et  distinctam  motivi  obiectivi,  quo  intellectus  ad  firmum 
et  certum  assensum  prudenter  moveri  possit. 

Quamdiu  enim  ratione  nostra  non  clare  videmus,  rera  ita  esse,  ut  con- 
cipitur  a  nobis,  et  aliter  esse  «on  posse,  iusto  iure  dubitare  licet  ^.  Appre- 
hensio  igitur  motivi  obiectivi  clara  atque  distincta  est  quasi  conditio  prae- 
requisita,  ut  motivum  obiectivum  vim  suam  intellectui  applicare  possit.  Neque 
raro  subiectivam  nostram  cognitionem  rationis  loco  indicamus,  cur  assentiamur, 
velut  quum  dicimus :  Hoc  verum  est,  quia  clare  perspexi.  At  hoc  responsum 
ea  solum  ratione  ut  legitimum  et  sufficiens  admitti  potest,  quatenus  in  cogni- 
tione  subiectiva  ex})licite  allata  motivum  obiectivum  determinans  ipsam  implicite 
cognitum  includitur  ^. 


^  Klrutgen,  Philos.  antiqu.  n.  107  et  533. 

2  Neque  tamen  requiritur,  ut  veram  motivi  ipsius  naturam  perspiciamus 
illudque  ab  aliis  omnibus  i)ossimus  distinguere;  sed  satis  est,  ut  intelligamus^ 
adesse  motivum  ad  assensum  prudenter  ponendum  ex  parte  obiecti,  neque 
nos  agere  ex  aola  ratione  subiectiva.  Prior  illa  motivi  perfecta  cognitio  per 
Be  non  requiritur  nisi  ad  certitudinem  reflexam  et  scientificam.  Cfr.  Kleutgkn, 
Loc.  cit.  n.  259,  200. 

3  Hac  de  re  Card.  dk  Lugo  (tract.  de  tide,  disp.  1  sect.  2  n.  18):  „Sicut 
qui  assentitur  conclusioni  propter  praemissas ,  interrogatus ,  cur  assonsum  pro- 
bavorit.    potest  dupliciter  respondere:    1"  reddcndo    pro    ratione    obiecta   solum 


2.    De  falsis  principiis  internis.  297 

Argumenta.  An^.  paiiis  prioris  (ex  obiecto  couscientiae).  Con- 
scientia  docet  solum,  me  hanc  claram  huius  vel  illius  rei  cogui- 
tionem  actu  habere,  ipsam  autem  ratiouem  conformitatis  cogni- 
tionis  cum  obiecto  vel  identitatis  inter  subiectum  et  praedicatum 
non  manifestat  quoad  omnes  veritates,  sed  quoad  facta  interna 
tantum.  Id  autem ,  quod  non  manifestat  rationem  conformitatis 
coguitiouis  cum  obiecto  vel  identitatis  inter  subiectum  et  prae- 
dicatum  quoad  omnes  veritates,  non  potest  esse  criterium  veri- 
tatis  supremum  nec  omnis  certitudinis  ultimum  fundamentum. 

Conscientiae  testimonium,  praeterquam  quod  ad  sola  facta  interna  restrin- 
gitur,  haec  'ipsa  non  secunduin  ipsorum  naturam  causasque  attingit,  sed  tantum 
secundum  eorum  actualem  in  subiecto  praesentiam.  Atqui  supremum  veritatis 
criterium  non  ad  solas  cognitiones  factorum  internorum,  sed  ctiam  externorum. 
neque  ad  solam  cognitioncm  reflexam ,  sed  etiam  ad  cognitionem  directam. 
neque  denique  ad  cognitiones  tantum.  circa  rerum  in  mente  cognoscente  existen- 
tiam .  sed  etiam  ad  cognitiones  secundum  essentias  et  causas  rerum  sese  ex- 
tendere  debet. 

Arg.  partis  alterius.  Arg.  I  (ex  huius  ideae  indole  subiec- 
tiva).  Supremum  veritatis  criterium  est  norma,  secundum  quam 
cognitiones  veras  a  falsis  distinguimus  atque  firmam  de  obtenta 
veritate  certitudinem  nanciscimur.  Atqui  idea  illa  subiectiva  clara 
atque  distincta  tantum  abest,  ut  ipsa  eiusmodi  norma  sit,  ut  eius 
normae  potius  ipsa  indigeat. 

Idea  est  subiectiva  obiecti  cogniti  repraesentatio,  quae  eatenus  vera  est  et 
certam  cognitionem  efficit,  quatenus  obiecto  cognito  conformis  est  atque  ut 
conformis  perspicitur.  Quum  ergo  obiectum  sit  mensura  cognitionis  et  certitu- 
dinis,  intellectus  est  mensurandus  et  dirigendus  ab  obiecto,  non  autem  ipse  est 
mensurans  ac  dirigens  obiectum. 

Arg.  II  (ex  ideae  subiectivae  mutabilitate).  Norma  veritatis 
debet  esse  fixa  atque  etiam  immutabilis,  sicut  ipsa  veritas  diiudi- 
canda,  et  independens  a  conditionibus  subiecti  secundum  se,  et 
ex  se  ab  omni  abusu  malo  remotissima.  Atqui  haec  immutabilitas 
et  independentia  non  habetur    ex  parte   subiecti.     Nam  claritas  et 

praemissarum  (i.  e.  solas  praemissas  obiectivas)  :  ,Ego  affirmavi,  Petrum  esse 
risihilem,  quia  omnis  homo  est  risibilis  et  quia  Petrus  est  homo';  qua  ratione 
satisfacit  abunde  interrogationi  et  reddit  plenam  rationem  sui  assensus.  2«  Ta- 
men  potest  aliter  respondcre  recurrendo  ad  praemissas  formales  et  diccndo : 
.Ego  sensi,  Petrum  esse  risihilem ,  quia  habui  evidentiam  de  pracmissis  et  evi- 
denter  iudicavi,  omnem  hominem  esse  risibilem  et  Petrum  esse  hominem'.  Qua 
etiam  ratione  optime  satisfacit  interroganti."  Simili  ratione  intelligenda  sunt 
verba  S.  TnoMAE,  quum  dicit:  i,Per  lumen  naturale  intcllectus  rcdditur  certus 
de  his,  quae  lumine  illo  cognoscit,  ut  de  primis  principiis.''  Summ.  c.  g<'nt. 
1.  3  c.  154. 


298  Liber  I.    (III.)   Logica  critica.     III.    De  principio  certitudinis. 

distinctio  perceptionis  saepissime  pendet  ab  accidentalibus  causis 
et  adiunctis  subiecti ,  ut  ab  eius  dispositione  actuali ,  a  gradu  at- 
tentionis  aliisque  in  hoc  genere. 

Quanto  tandem  abusui  boc  criterium  obnoxium  sit,  ex  ipso  more  Cartesii 
patet.  Nam  de  rebus  absurdissimis  habet  ideam  claram  et  distinctam,  de 
rebus  evidentibus  non  habct.  Existantne  tcrra,  coelum,  sidera,  clare  et  di- 
stincte  non  videt,  neque,  utrum  pedibus  ambulet  necne,  neque,  bis  quaterna 
esse  octo ;  attamen  clare  et  distincte  videt,  se  esse  substantiam,  cuius  tota 
natura  et  essentia  sit  Cogitare;  omnia,  etiam  methaphysice  necessaria,  a  libera 
voluntate  Dei  pendere,  qua  circulus  etiam  quadratus  esse  et  bis  quaterna  novem 
esse  possint. 

Arg.  III  (ox  artiore  ambitu  ideae  a  Cartesio  propositae). 
Illud  non  potest  esse  omnis  certitudinis  principium,  quod  non  ad 
omnes  veritates  extenditur.  Atqui  idea  clara  et  distincta,  ex  mente 
Cartesh  concepta,  ad  eas  tantum  veritates  pertinet,  quae  certi- 
tudine  metaphysica  sunt  firmae,  in  quibus  praedicatum  in  idea 
clara  subiecti  contineri  clare  percipitur. 

Breviter :  Principium  certitudinis  verum  debet  esse  universale,  i.  e.  ad 
omnes  veritates  et  cognitiones  spectans;  Cartesianum  est  particulare  et  coar- 
tatum.  Verum  debet  esse  obiectivum ;  Cartesianum  est  subiectivum.  Verum 
debet  esse  Immutabile  et  a  subiecti  affectionibus  non  pendens ;  Cartesianum 
quoad  existentiae  suae  in  nobis  certitudinem  est  obnoxium  subiecti  affectioni- 
bus.  Verum  indigere  non  debet  ratione  ulteriore  suae  certitudinis ;  Cartesianum 
non  est  ultima  ratio ,  sed  ulterioris  normae  indiget,  quae  ex  partibus  obiecti 
DStendat ,  rem  ita  esse  et  aliter  esse  non  posse.  Praeterea  nimis  vagum  est  et 
indeterminatum.  Clara  enim  et  distincta  „idea"  sive  „perceptio",  quam  statuit 
Carte3ius  vix  differt  a  subiectiva  rationis  dispositione  naturali  ac  necessaria. 
qualem  ponunt  Kant,  Reii)  aliique  ^.  Immo  Subiectivismus  totius  recentioris 
philosophiae  ex  hac  Cartesiana  doctrina  originem  habet,  quum  ex  ista  evidentia 
mere   subiectiva    natura   sua   nascatur    et  Idealismus  et  Scepticismus ,    qui    hac 

*  A  nonnullis  „sensus  communis",  qui  vocatur,  ab  hac  idoarura  chiritate 
deducitur.  Inter  alios  Fen^lon:  „Qu'est  ce  que  le  sens  conimun?  N"est-ce 
pas  les  memes  notions,  que  tous  les  hommes  ont  pr^cisement  des  memes  choses? 
Ce  sens  commun  qui  est  toujours  et  partout  le  mcme,  qui  previent  tout  exa- 
men,  qui  rcnd  l'examen  meme  de  certaines  questions  ridicule,  qui  fait  que 
malgr^  soi  on  rit  au  lieu  d'examiner,  ([ui  roduit  l'homme  a  ne  pouvoir  douter. 
quelque  effort  qu'il  fit  pour  se  mettre  dans  un  vrai  doute ;  cc  sens  commun 
qui  est  celui  de  tout  homme;  ce  sens  qui  n'attend  quc  d'^tre  consult^,  qui  se 
montre  au  pr^mier  coup  d'oeil  et  qui  ddcouvre  aussitot  revidencc  ou  Tabsur- 
dite  de  la  question,  n'est-ce  pas  ce  que  j'nppellc  mes  id^es?  Les  voil^  donc 
ces  id^es  ou  notions  gen^rales,  que  je  ne  puis  ni  contredire  ni  examiner ;  suivant 
lesquelles  au  contraire,  j'examine  et  jc  decide  tout;  en  sorte  que  je  ris  au  lieu 
de  repondrc,  toutes  les  fois  qu'on  me  propose  ce  qui  est  clairement  oppose  i 
ce  que  mes  id(^es  immuables  mo  repr^sentent."  De  Texist.  de  Dieu  p.  II  ch.  2. 
Cfr.  Mabire,  Philos.  de  Tiiomas  Reid,  Essai  VI.  oh.   11. 


2.    De  falsis  principiis  internis.  299 

nostra  aetate  animos  permultorum  hominum  occupat.  Itaquc  factum  est,  ut 
parvus  error  in  principio  maximus  fuerit  in  fine  *. 

Sed  dhicit  Cartesius  (Medit.  4)  :  „Omnis  clara  et  distincta  perceptio  ne- 
cessario  Deum  habet  auctorem ,  Deum  inquam ,  illum  summe  perfectum ,  quem 
fallacem  esse  repugnatj  ideoque  procul  dubio  est  vera."  Besp.:  Id  quidem  de 
lumine  intellectuali,  sive  de  facultate  intellectiva  dici  cum  veritate  potest,  non 
autem  de  ipso  actu  percipiendi.  Hic  enim  actus  non  solum  Deum  ut  causam 
primam ,  sed  etiam  hominem  ut  causam  secundam  auctorem  habet;  unde  in 
ipso  defectus  accidere  possunt,  non  quidem  ex  parte  causae  primae,  sed  tamen 
ex  parte  causae  secundae. 

788.  Corollaria.  CovolL  1.  Errant  igitur,  qui  solam  iudicandi 
necessitatem,  vel  impossibilitatem  dubitandi,  vel  propensionem  na- 
turalem  et  invincibilem ,  vel  rationem  individuam  sola  evidentia 
subiectiva  imbutam,  vel  eius  generis  alia  tanquam  principium  cer- 
titudinis  statuunt. 

Nam  ista  omnia  sunt  pure  subiectiva.  Unde  per  se  necessariam  cum 
veritate  connexionem  non  habent ;  sed  aliud  quidpiam  praecedere  oportet, 
propter  quod  videmus,  ea  cum  veritate  connexa  esse.  Itaque  putari  quidem 
possunt  verae  certitudinis  signa,  non  tamen  principium,  quia  non  sunt  ratio 
assensus  prima  et  ultima. 

Coroll.  2.  Unde  etiam  reicienda  est  sententia  Kantianorum, 
qui  censent,  mentem  humanam  ex  indole  sua  aprioristica  (i.  e. 
antecedenter  ad  omnem  experientiam  vel  cognitionem  actualem), 
sive  nativa,  ut  placet  Nativistis,  sive  acquisita,  ut  placet  Gene- 
tistis,  habere  iam  omne  id,  quo  principium  certitudinis  constituatur  ^. 

Quod  principium  certitudinis  pro  ratione  pura  dicitur  esse  intuitio  a 
priori;  pro  ratione  practica  lex  moralis  subiective  accepta.  Ex  indole  illa  sub- 
iectiva  haberi  iudicia,  in  quibus  praedicatum  coniungatur  cum  subiecto  non 
ideo,  quod  mens  in  subiecto  vel  praedicato  rationem  inveniat,  ob  quam  haec 
coniunctio  efficienda  sit,  sed  propter  caecum  nisum  dumtaxat,  qui  in  natura 
humana  sit  insitus.     ludicia  synthetica  a  priori  vocant. 

Coroll.  3.  Neque  minus  errant,  qui  certitudinem  et  speciatim 
nisum  illum,  quo  ad  arbitrandum  cum  certitudine  adducimur,  res 
cognitas  et  esse  et  systemati  naturali  secundum  genera  et  species 
inesse,  et  omnes  omnino  principio  causalitatis  subesse,  qui  haec, 
inquam,  omnia  ex  solo  caeco  quodam  dictamine  rationis 
practicae  deducunt. 

Quos  his  dictis  impctimus,  dictamen  illud  naturale  non,  sicut  Kant,  ex  iu- 
diciis    syntheticis,    (luae  ex    natura   insint  nobis,    repetunt,    sed  ex  „postulato" 


1  Cfr.  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  85  a.  2. 

'  Ex  mente  IIkrmesii  principium  certitudinis  in  fortuita  quadam  necessitate 
menti  insita  cernitur,  cui  ideo  fidere  possimus,  quia  omni  examini  se  subtrahat. 
Cfr.  Kleutgex,   Philos.  antiqu.  n.  328 — 330. 


300  Liber  I.  (III.)   Logica  critica.     III.   I)e  principio  certitudinis. 

cjuodam,  ut  aiunt,  (juo  eiusmodi  sumptioncs  ponere  necesse  sit,  quia  secus  „cu- 
piditati  sciendi"  satisfieri  non  possit  ^  Ac  nos  quidcm  eius  generis  postulata 
ex  natura  intellectus  nostri  per  modum  incl  inationis  oriri  permittimus.  Sed 
huic  propensioni  ex  parte  rerum  veritatem  vel  realitatem  omnino  respondere 
contendimus.  Nec  solum  respondere  realitatem  inclinationi  nostrae  contendimus, 
sed  illam  realitatem  obiectivam  vere  a  nobis  percipi  et  hanc  inclinationem 
actualem  perfici  affirmamus  ex  ipsius  realitatis  perceptione. 

Coroll.  4.  Ilis,  quae  disputavimus ,  doctrina  quoque  Onto- 
1  0  g  0  r  u  m  ,  quatenus  ad  principium  certitudinis  spectat,  con- 
futata  est. 

Quorum  alii  cum  Malebranchf;  rationibus  aeternis  in  mente  divina  per- 
spectis,  alii  cum  Maret,  Gratry,  Ubaghs  lumine  entis  infiniti^,  alii  cum 
GioBERTi  intuitu  entis  absoluti^,  alii  cum  Rosmini  idea  entis  univer- 
salis*  sese  illustrari  et  in  omni  cognitione  determinari  sibi  videnturj  omncs 
autem  in  eiusmodi  visione  immediata  rationem  omnis  verae  certitudinis  ultimam 
a  se  inventam  esse  gloriantur. 


SECTIO  TERTIA. 
Sitiie  pro  priiicipio  certitutlinis  statuenda  evidentia  obiectiva. 

789.  Rationes  dubitandi.    Videtur  nullo  modo  statui  posse  ullum  principium 

certitudinis.  Nam  (I.)  si  quod  esset  principium  certitudinis,  rationem  aliquam 
indicare  oporteret,  qua  ostenderetur,  nos  revera  tuto  huic  principio  fidere  posse; 
et  illud  iam  primum  in  certitudine  non  esset.  Ergo  non  esset  principium ; 
neque  illa  indicata  certitudinis  ratio  esset  principium,  quum  de  ea  eadem  red- 
iret  necessitas.  —  (2.)  Si  hominibus  praesto  esset  principium  certitudinis, 
facile  errorem  omnem  vitare  possent.     At  quid   videmus    in    hoc  vitae  theatro  ? 


*  Ita  inter  alios  Sigwart:  „Jene  allgemeinen  Voraussetzungen  .  .  .  sind 
Gesetze,  welche  der  Verstand  sich  selbst  in  der  Erforschung  und  denkenden 
Bearbeitung  der  Natur  gibt.  Sie  sind  apriorisch,  weil  keine  Erfahrung  aus- 
reicht,  sie  in  ihrer  unbedingten  Allgemeinheit  uns  zu  ofTenbaren  oder  zu  be- 
statigen;  aber  apriorisch  nicht  im  Sinne  selbstverstandlicher  Wahrlieiten,  son- 
dern  nur  im  Sinne  von  Voraussetzungen,  ohne  die  wir  keinen  Erfolg 
erwarten  diirften  und  nur  auf  Abenteuer  ausziehen  konnten,  an  die  wir  aber 
glauben  miissen,  wenn  unser  Streben  nach  Erkenntniss  nicht  sinnlos  sein 
soll."     Logik,  tom.  II.  p.  22. 

2  „Donc  dans  la  vue  des  idees  et  dans  la  vue  du  monde ,  Dicu,  d'une 
certaine  mani^re,  et  nous  parle  et  se  montre.  Lui  qui  est  la  veritǤ  mome,  se 
montre  en  tout,  et  montre  en  Lui  tout  ce  qu'on  voit.  Et  c'est  de  sa  v^rite 
mome,  de  sa  y^racito,  si  l'on  veut  s'exprimer  ainsi,  que  vient  ^  notre  esprit 
toute  ccrtitude.  Lui,  qui  seul  est  la  v6ritc,  a  scul  la  force  de  commandor  la 
certitude."     Gratry,  Logique,  tom.  1  ch.  2  n.  4. 

3  Introduzione  allo  studio  della  filosofia,  tom.  2  p.   173  sqq. 
''  Origine  delle  idee,  tom.  3  p.  1  c.  3—7. 


3.    De  principio  vero.  301 

Erroribus  omnia  referta  sunt,  magna  rerum  obscuritas,  in  profundo  veritas 
est  demersa. 

(3.)  Sit  principium  certitudinis,  certum  tamen  esse  videtur,  illud  in  evi- 
dentia  obiectiva  poni  non  posse.  Nam  saepenumero  accidit,  ut  id  falsum  esse 
intelligamus,  quod  ante  nobis  videbatur  esse  evidens.  —  (4.)  Neque  raro  fit,  ut 
duo  homines  in  contrarias  sententias  abeuntes ,  uterque  sententiam  suam  evi- 
dentissimam  affirmet.  —  (5.)  Ut  evidentia  sit  principium  certitudinis,  signo 
opus  est,  quo  distinguatur  evidentia  vera  ab  eius  falsa  specie  sive  apparentia. 
Sed  eius  generis  signum  non  reperitur.  Si  autem  reperiretur,  evidentia  non  esset 
ultimum  certitudinis  principium.  —  (6.)  Haec  regula:  Evidentia  est  principium 
certitudinis ,  convertitur  cum  hac  propositione :  Evidens  est  verum.  Sed  haec 
propositio  non  est  evidens  K  —  (7.)  Saepissime  deindc  certitudinem  de  re  ali- 
qua  habcmus,  deest  tamen  illius  rei  evidentia,  id  quod  accidere  solet  in  certi- 
tudine  fidei  (n.  770)  et  certitudine  dialectica  (n.  774).  —  (8.)  Qui  evidentiam 
putat  esse  principium  certitudinis  sive  criterium  veritatis,  is  principium  statuit 
hoc :  Res  ita  est,  quia  ita  mihi  videtur,  quod  idem  est  atque  cum  Protagora 
putare,  hominem  esse  omnium  rerum  mensuram  ^. 

(9.)  Licet  permitti  possit,  evidentiam  obiective  acceptam  esse  criterium 
veritatis ,  non  est  tamen  principium  certitudinis.  Nam  ultima  ratio ,  propter 
quam  aliquid  affirmamus  tanquam  certum ,  non  ea  est,  quia  illud  est  in  so 
evidens ,  sed  quia  illud  evidens  a  nobis  percipitur  ^  —  (100  Praeterea  prin- 
cipium  certitudinis  esse  debet  afFectio  quaedam  ipsius  actus  certi,  quo  is  ab 
incerto  discernitur.  Ergo  menti  internum  debet  esse  et  subiectivum ,  quod  ex 
ipsa  mente  emergit.  Sed  evidentia  obiective  accepta  menti  a  re  externa  ob- 
icitur,  est  igitur  externa.  Neque  dici  potest  esse  simul  externa  et  interna;  nam 
haec  duo  inter  se  opponuntur. 

790.  Thesis:    Priucipmm    infallibile    certitudinis    naturalis    est 

evidentia  obiectiya  menti  seipsam  mauifestans. 

Ad  Statum  quaestionis.  Praemta  lo:  Frincipium  certitudinis 
diximus  (n.  777)  esse  illud  per  se  notum  cum  veritate  necessario 
coniunctum,  unum,  quo  movente  et  universaliter  et  infajlibiliter 
et  ultimatim  verum  certumque  a  falso  vel  non  certo  distinguimus, 
et  de  acquisita  veritate  certi  efficimur. 

Praenota  2o:  Evidentia,  id  quod  etiam  (n.  492)  monuimus, 
per  se  obiectiva  est. 

Si  dicitur  de  rebus  sensibilibus,  est  necessaria  obiecti  visibilitas  et  in- 
cludit  tria:  obiecti  realitatem;  lucem  id  illustrantem,  qua  illud  efficiatur  visi- 
bile;  facultatem,  cui  obiectum  actu  se  manifestat.  Translata  vox  ad  res  intel- 
ligibiles  significat  necessariam  obiecti  intclligibilitatem;  quae  iterum  involvit 
tria:  obiectum  (id  ipsum,  quod,  quum  effertur  propositione,  „enuntiabile"  dici- 
tur);    lucem  sive  motiva,    quae  obiecti  veritatem  indubiam  reddunt;    manifesta- 


»  Balmes,  Philos.  fundam.  1.   1  c.  22. 

2  Cfr.  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  2  n.  3. 

3  Compend.  philos.  Sulpit.  Logic.  n.  42  sqq. 


302  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     III.    De  principio  certitudinis. 

tionem  illam  actualem ,  qua  illa  veritatis  sive  obiecti  necessitaa  menti  fit 
perspicua.  Haec  necessaria  intelligibilitas  etsi  ipai  obiecto  inest,  quum  tamen 
vim  suam  non  prodat  nisi  in  mentem  obiectum  actu  percipientem ,  necessario 
involvit  ordinem  ad  intellcctum,  cui  res  est  evidens.  Evidentiam  subiectivam 
diximus  esse  perccptioncm  veritatis  tam  claram,  ut  nuUa  ratio  dubitationis, 
prudentis  saltem ,  relinquatur  ^  Utraque  evidentia  habetur  vel  stricta.  vel 
lata.  Stricta  dicitur,  qua  omnis  etiam  imprudens  de  veritate  cognita  dubitatio 
excluditur;  lata  est,  qua  omnis  prudens  saltem  dubitatio  removetur.  Stricta 
obiecti  evidentia  intellectum  ex  se  ad  certum  assensum  necessitat  et  quasi 
cogit.  Vocatur  etiam  evidentia  veritatis  sive  directaj  et  certitudo, 
quam  gignit,  est  necessaria,  quatenus  assensus  intellectualis  omne  voluntatis 
imperium  antcvertit  (n.  491).  Lata  obiecti  evidentia  intellectum  ex  se  ad  certum 
assensum  inclinat,  at  non  cogit.  Dicitur  etiam  evidentia  imprudentia 
dubitationis  sive  indirecta  et  certitudo,  quam  ipsa  gignere  potest,  est 
1  i  b  e  r  a ,  quatenus  assensus  intellectualis  nonnisi  „interveniente  voluntate" 
ponitur  ^. 

Praenota  3o:    Obiectiva  in  thesi  intelligitur  evidentia,    qua- 

tenus  seipsam  menti  manifestat. 

Negantibus  nobis,  evidentiam  subiectivam  pro  principio  certitudinis  statui 
posse,  non  est  in  animo,  ut  dicamus,  evidentiam  ontologicam,  sive  veritatis  ob- 
iectivae  visibilitatem  secundum  se  acceptam  dici  posse  certitudinis  prin- 
cipium.  Nam  haec  quidem  causa  est,  cur  veritas  certo  cognosci  possit,  non 
autem,  cur  actu  cum  certitudine  cognoscatur.  Id  igitur,  quod  pro  principio 
certitudinis  habendum  est,  est  evidentia  obiectiva  sive  necessitas  veritatis  ob- 
iectiva  menti  manifesta. 

Itaque  evidentia  subiectiva,  qua  obiectiva  menti  manifestetur  atque 
'vira  suam  in  intellectum  exercere  possit,  non  modo  non  excluditur,  sed  omnino 
requiritur;  attamen  non  ut  formale  assensus  motivum ,  sed  nt  eius  conditio 
tantum;  vel  ut  alii  dicunt,  quasi  in  genere  causae  formalis ,  qua  intellectus 
proxime  ad  praestandum  assensum  firmum  disponatur.  Evidentia  utraque,  quum 
suo  modo  ad  gignendam  certitudinem  concurrat,  iure  merito  dicuntur  esse  partes 
integrales  unius  evidcntiae  totalis. 

Fraenota  4o:  Inquisitio  de  supremo  veritatis  criterio  et  cer- 
titudinis  motivo  dupliciter  considerari  potest,  ut  quaestio 
facti  et  ut  quaestio  iuris.  Hinc  duas  in  thesi  ponimus 
partes. 

In  priore  probamus  factum,  i.  e.  intellectum  humanum  de  facto  ex  evi- 
dentia  obiectiva  ultimatim  verum  a  falso  distinguere  et  ex  hoc  ultimatim  motivo 
certa  habere,  quaecunque  certa  habet.  In  altera  parte  ostenditur,  criterium  illud 
infallibile  csse,  atque  ita  intellectum  humanum  etiam  ex  iure  cvidentia  illa 
tanquam  veritatis  norma  et  certitudinis  motivo  uti. 

Praenota  5o:  Additur  „naturalis",  ut  excludamus  certi- 
tudinem    fidei    supernaturalem ,    quae    lirmissima    super    omnia    sit 


*  Cfr.  Kleutgen,  Philos.  antiqu.  n.  266. 

2  Cfr.  Ki.EUTOEN.  Theol.  dcr  Vorzeife.  III.  i>.  213. 


3.    De  principio  vero.  303 

oportet,  quiim  supremam  ipsius  Dei  auctoritatem  solum  motivum 
habeat  ^ 

Praenota  Oo;   Haec  nostra  doctrina  est  ex  mente  S.  Thomae^. 

Quinimmo  doctrinn  haec  cum  fundamentis  philosophiac  Aristotelicae  om- 
nino  connexa  est  ^. 

791.  Argumenta.  Arg.  partis  prioris  (ex  experientia).  Prin- 
cipia  „per  quae"  sive  fontes  omnes  veritatis ,  quos  enumeravimus, 
reducuntur  ad  experientiam  sensilem  (sensus  externos  et  conscien- 
tiam),  intelligentiam  (intelligentiam  artius  dictam  et  ratiocinium), 
auctoritatem.  Atque  his  rite  adhibitis  nos  ad  veram  certitudinem 
pervenire  ostendimus.  At  per  nuUam  viam  hanc  certitudinem  adi- 
piscimur ,  nisi  eo ,  quod  obiectiva  rerum  veritas  —  sive  per  evi- 
dentiam  directam,  sive  per  indirectam  —  mentem  nostram  attingit 
suaque  quasi  luce  illustrat. 

Id  quod  etiam  his  verbis  dixeris :  Principia,  per  quae  indicatis  supra 
conditionibus  ad  veritatem  et  certitudinem  pervenimus ,  ideo  sunt  atque  di- 
cuntur  etiam  criteria  veritatis  et  motiva  certitudinis  partialia,  quia  ipsis 
intervenientibus  intelligimus,  rem,  de  qua  agitur.  ita  esse  et  aliter  esse  non  posse, 
sive  quia  ipsis  intervenientibus  necessaria  veritatis  intelligibilitate.  sive  evidentia 
obiectiva  illustramur  et  certi  reddimur.  Quod  si  ita  est,  criterium  veritatis  et 
certitudinis  motivum  supremum ,  ultimum  et  universale   est  evidentia  obiectiva. 

Qua  ex  causa  ne  illae  quidem  veritates  sunt  eximendae,  quas  ex  auctori- 
tate  aliena  cognitas  tenemus.  In  his  rebus  actui  fidei,  qui  est  ex  voluntate 
imperatus  propter  motiva  praecipue  honestatis  intellectu  apprehensae  et  volun- 
tate  appetitae,  antecedere  debet  actus,  qui  nititur  motivis  credibilitatis,  in  quo 
actu  inest    evidentia,  quae  est  huius  actus  principium  certitudinis. 


*  Quamquam  et  ipsa,  ut  rationabile  obsequium  sit,  evidentiam  aliquam 
credibilitatis  tanquam  conditionem  supponit. 

-  Qui  etsi  de  hac  re  ex  industria  non  disputavit,  multis  tamen  locis  mentem 
suam  clare  aperuit:  „Ipsum ,  inquit,  Esse  est  causa  veritatis,  secundum  quod 
est  in  cognitione  intellectus."  (1  dist.  19  q.  5  a.  1.)  „Veritas,  quae  in  anima 
causatur  a  rebus ,  non  sequitur  aestimationem  animae,  sed  existentiam  rerumj 
ex  eo  enim,  quod  res  est  vel  non  est,  oratio  vera  vel  falsa  dicitur,  et  intellectus 
similiter."  (Quaest.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  2  ad  3.)  „Certitudo,  quae  est  in 
scientia  et  intellectu ,  est  ex  ipsa  evidentia  eorum,  quae  certa  essc  dicuntur." 
(3  dist.  23  q.  2  a.  3  solut.  3.)  Agnoscit  Aquinas,  „per  lumen  naturale  in- 
tellectum  reddi  certum  de  his,  quae  lumini  illo  cognoscat^*.  (Summ.  c.  gent. 
1.  3  c.  154.)  Lumen  significat  „omne  illud,  quod  facit  manifestationcm  se- 
cundum  quamcunque  cognitionem".     Summ.  theol.  I.  q.  G2  a.   1. 

3  ,,'t2aTe  a.\ri^c'jzi  jj.ev  o  to  otT,prj[j.^vov  o{(i;j.£vo;  ot7;(ir)a!}c<t  y.ctl  t6  a^jyv.ziij.zvo^^ 
^•JY'/.cT:;i)off  e-I^E-j^jT^t  os  6  ^vctvx^to;  eycov  /^  Tct  7:oc<y|x7T7."  L.  9  metaph.  c.  10,  1051  b,  3. 
Quo  de  loco  Trexdelenbukg  :  „Enuntiatio.  quum  id  sibi  sumat,  ut  de  rebus, 
quales  sint  vel  non  sint.  iudicium  ferat,  ad  rcruni  naturam  tanquam  ad  normani 
necessariam  exigenda  est."     Elem.  Logic.   §  1. 


304  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     III.   De  principio  eertitudinis. 

Quoties  igitur  quaeritur  ex  nobis  ultima  ratio ,  cur  de  aliqua  re  certi- 
tudinem  (naturalem)  habeamus,  nullam  aliam  indicare  solemus,  nisi  evidentiam 
obiectivam  menti  manifestam,  sive  evidentiam  directam  ipsius  veritatis,  sive 
evidentiam  indirectam  credibilitatis  vel  admissibilitatis. 

Arg.  partis  alterius.  Arg.  I  (ex  conditionibus  ad  principium 
certitudinis  requisitis).  Diximus  (n.  778),  necesse  esse,  ut  principium 
certitudinis  lo  sit  eiusmodi,  quod  nunquam  cum  errore  componi 
possit;  2«  sit  per  se  notum  neque  ullius  ulterioris  manifestationis 
indigeat;  3«  sit  obiectivum;  4o  sit  menti  internum;  5o  sit  uni- 
versale.  Atqui  his  dotibus  evidentia  obiectiva  imbuta  est.  Quae 
omnia  inspicienti  cuique  ex  se  manifesta  sunt. 

Arg.  II  (ex  natura  certitudinis).  Illud  putandum  est  univer- 
sale  veritatis  criterium  et  ultimum  certitudinis  motivum,  quod  re- 
quiritur  et  satis  est,  ut  certus  de  veritate  assensus  ponatur,  vel 
ut  in  possessa  veritate  securus  quis  esse  possit.  Atqui  eiusmodi 
criterium  et  motivum  est  evidentia  obiectiva. 

Haec  a)  requiritur.  Quamdiu  enim  tanta  rei  obiectivae  maiiifestatio 
non  adest,  qua  ostendatur  et  intelligatur,  rem  ita  esse  et  aliter  esse  non  posse, 
formido  erroris  aut  prudens  dubitatio  non  excluditur. 

Eadem  b)  s  a  t  i  s  e  s  t.  Ut  enim  formidine  omni  erroris  exclusa  as- 
sensus  certus  poni  possit,  aliud  ratione  duce  desiderari  non  potest,  quam 
ut  manifestationi  rei  obicctivae  constet,  eam  ita  esse  et  aliter  esse  non  posse. 
Si  enim  iudicium  ex  percepta  evidentia  obiectiva  positum  posset  esse  fai- 
sum,  aut  ipsae  res  falsae  essent,  aut  intellectus  natura  sua  ad  falsum  esset  or- 
dinatus.  Res  ipsae  se  manifestant  tales,  quales  sunt;  non  autem  tales,  quales 
non  sunt;  ergo  ipsac  non  sunt  falsae.  Neque  intellectus  ex  se  ad  falsum  or- 
dinatus  est;  id  quod  ex  alibi  (n.  584)  dictis  satis  apertum  est. 

Arg.  III  (ex  indole  intellectus  humani).  Principium  certitu- 
dinis  indoli  intellectus  humani  conforme  esse  debet.  Sed  „per- 
fectio  intellectus  est  verum  ut  cognitum"  ^ 

Ea  enim  est  indoles  intellectus,  utpote  facultatis  cognoscitivae,  ut  non 
quiescat,  nisi  videat,  rem  ita  esse,  quiescat  autem,  si  videat  ^.  Id  autem  non 
videt  intellectus,   nisi  res  sive  rei  necessitas  sit  ipsi  per  cognitionem  manifesta. 

792.  Respondenda.     (Ad  1.)    Lux    alterius    lucis    non    indiget,    ut  videatur; 

unde  fieri  potest,  ut  statuatur  principium,  quod  lucis  instar  sua  ipsius  claritate 
menti  illucescat. 

(Ad  2.)  Principium  certitudinis  confitemur  ea  perfectione  non  esse  dona- 
tum ,  ut  errores  omnes  ab  hominibus  arccat.  Sed  quamvis  simus  in  multis 
rebus  obnoxii  fallaciis,  tamen  plurima  sunt,  quae  ab  hominibus  cum  certitudine 
cognoscuntur  propter  evidentiam. 

1  S.  TnoM.,  Summ.  theol.  I.  q.   10  n.  2. 
-  Kleutgen,  Philos.  antiqu.  n    274. 


3.    De  principio  vero.  305 

(Ad  3.)  Accidere  potest,  ut  id  intelligamus  esse  falsum,  quod  ante  a  nobis 
minus  attentis  evidens  esse  putatum  fuit.  Non  tamen  tieri  potest ,  ut  post 
intelligamus  csse  falsum,  quod  ante  a  nobis  attentis  evidens  esse  perceptum 
fuerat. 

(Ad  4.)    Distinguere  oportet  inter  evidentiam  veram  et  evidentiam  falsam. 

(Ad  5.)  Homines  saepe  vocant  evidens  id,  quod  revera  evidens  non  est. 
Neque  tamen  inde  sequitur,  existere  evidentiam  veram  et  falsam,  quae  inter  se 
necessario  confundantur.  Signum,  quo  cognoscitur,  existatne  evidentia  vera 
annon,  non  est  ab  evidentia  diversum,  sed  est  ipsa  cvidentia,  sive  rei  ovidentis 
claritas  et  quasi  fulgor,  quo  intellectus  ita  illustratur,  ut  assensum  rctinere  non 
possit,  nisi  pcr  quandam  contra  naturam  violentiam.  Sicut  lux  seipsam  et 
tenebras  manifestat,  sic  veritas  norma  sui  et  falsi  est.  ISIanifostat  evidentia  vera 
et  se  et  falsum  multis  signis.  Ita  evidentia  vera  pacatae  menti  ex  rebus  clare 
couceptis  eo  purior  atque  splendidior  affulget,  quo  magis  mens  ad  motiva  at- 
tcndit  et  reflectitur.  Haec  evidentia  ex  se  ab  omni  prudenti  erroris  suspicione 
libera  est,  mentemque  in  ea  conditione  ponit,  ut,  si  de  re  dubitare  vellet,  esset 
sibi  prius  de  ipso  conscientiae  testimonio  apertissimo,  vel  etiam  de  principio 
contradictionis  dubitandum.  —  Sed  dice^,  multos  in  erroribus  versari,  qui  tamen 
vehementer  evidentiam  iactant.  Besp.:  Sit  ita.  Reperiuutur,  qui  evidentia  sua 
glorientur  et  sibi  et  aliis  mentiantur.  Sunt  quoque,  qui  primo  ex  afPectione  aliqua 
cito  dicunt,  sibi  evidens  esse,  quod  est  sibi  tantum  conveniens  vel  etiam  pro- 
babile,  et  quia  semel  affirmarunt,  in  affirmatione  obstinate  perseverant.  Neque 
desunt,  qui,  postquam  rem  perceperunt,  quae  sane  cvidens  est,  deinde,  quum 
iudicium  proferunt,  improvide  subicctum  vel  praedicatum  commutant  in  aliud; 
vel  enuntiationem  ultra  eos  limites  extendunt,  intra  quos  veritatem  iudicii  per- 
spexerant,  vel  id  absolute  verum  esse  temere  iudicant,  quod  certis  tantum  qui- 
busdam  conditionibus  positis  verum  esse  intellexerunt  j  vel  propter  evidentiam 
consequentiae  occaccati,  non  vident,  evidentiam  consequentis  ipsos  deficere.  Quae 
hominum  ad  huiusmodi  pcrturbationes  proclivitas  monere  nos  debet,  ut  magnam 
in  iudicando  cautionem  adhibentes,  in  ponendis  pertinaciter  enuntiationibus  par- 
ciores  simusj  sed  non  ea  est,  cui  a  nobis  nullum  remedium  parari  possit. 

(Ad  G.)  Evidentia  quum  actu  est  certitudinis  principium,  non  est  propo- 
sitio,  sed  conditio  sive  modus  obiecti.  Potest  tamen  cognitione  reficxa  appre- 
hcndi  ut  enuntiabile  quiddam  vel  regula,  et  hac  propositionc  enuntiari :  Evidens 
est  verum.  Et  haec  evidens  est.  Non  quidem  est  dubium,  quin  nobis  aliquid 
videri  possit  incautis  esse  evidens,  quod  in  se  verum  non  sit.  Repugnat 
autem,  aliquid  obiectivc  evidens  esse,  quin  reapse  verum  sit.  Quum  dico : 
Yerum  est  verum,  ut  est  apud  Zigliara^,  enuntio  propositionem  evidentissimam 
identitatis  inter  subiectum  et  praedicatum;  similiter  quum  dico:  Verum  perspi- 
cuum  est  verum,  cnuntio  eandem  propositionem,  camquc  evidentissimam;  vel 
quis  putet,  me  addcndo  „pcrspicuum"  rationi  ipsius  veri  quidpiam  detrahcre? 
Sed  verum,  ut  cst  perspicuum  menti  intclligenti,  est  ipsa  evidentia  obicctiva. 

(Ad  7.)  Distinguerc  oportct  inter  evidentiam  directara  et  indirectam.  Cer- 
titudo  fidei  et  dialectica  est  quidem  sine  directa  ipsius  rei  evidentia,  non  est 
tamcn  sine  evidcntia  indirecta,  quae  est  credibilitatis  vel  admissibilitatis.  Quod- 
si  de  re  aliqua  nulla  est  evidentia ,  ncquc  directa,    neque  indirecta,   ucque  ulla 


*  Log.  crit.  n.  55,  VI. 
Pesch,  Logica.    IL  20 


306  Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     III.   De  principio  certitudinis. 

ea  de  re  esse  potest  certitudo  ^  —  Obicies :  Sunt  tamen  iudicia,  in  quibus  est 
certitudo  effecta  ab  imperante  voluntatej  est  ergo  certitudo,  quae  non  est  nata 
ex  evidentia.  Resp.:  Certitudo  omnis  in  naturali  rerum  ordine,  quae  vere  eat 
certitudo  infallibilitatis ,  et  non  vanae  adhaesionis  tantum,  in  aliqua  evidentia 
fundamenta  habeat  nccesse  est.  Verum  est,  certitudinem  in  multis  rebus  effici 
imperante  voluntate.  Sed  semper  antecedere  debet  evidentia  de  rei  admissi- 
bilitate  sive  prudcnti  affirmabilitate.  Huius  rei  affirmatio  bona  est,  qua  bonitate 
mota  voluntas  affirmationem  imperatj  quae  tamen  affirmatio ,  quum  convenire 
debeat  cum  natura  intellectus,  caeca  esse  non  potest;  sed  fit  propter  evidentiam, 
qua  intellectui  apparet,  assensum  ponendum  esse. 

(Ad  8.)  Quum  quis  timore  abripitur,  ne  doctrina  nostra  ad  placita  Pro- 
TAGOUAE  adducat  homines,  magna  is  distinctione  tranquillari  potest.  Tuto  enim 
quis  dicere  poterit:  „Res  ita  est,  quia  sic  mihi  videtur,"  si  modo  his  verbis 
dicere  velit:  Rem  affirmo  ita  esse,  quia  clare  video,  rem  ita  esse  et  aliter  esse 
non  posse ;  turpissimo  sane  haereret  in  errore ,  si  vellet  dicere :  Res  ita  est  in 
se,  quia  ita  a  me  cognoscitur.  In  ea  opinatione  erat  Protagoras,  ut  diceret,  nos 
nunquam  videre  posse,  quid  res  in  se  essent,  sed  tantum,  quid  in  congressu 
sentientis  et  sensibilis  fierent.  Quae  sententia  a  principio  certitudinis,  quod  nos 
tenemus,  penitus  destruitur.  Hoc  enim  principio  conflrmatur,  id,  quod  mihi 
evidens  sit  ita  esse,  non  modo  mihi  ita  esse,  sed  ita  penitus  esse  in  se.  Er- 
gone,  inquies,  quidquid  verum  est,  est  evidens?  Minime  gentium!  Quis  enim 
tam  hebes  est,  ut  inde,  quod  quidquid  sit  evidens,  id  verum  sit,  inferat,  quid- 
quid  sit  verum ,  id  etiam  evidens  esse  ?  —  Sed  dices :  Si  evidentia  esset  cri- 
terium  veritatis,  veritas  rerum  ab  evidentia  penderet ;  sed  heu  illos  miseros,  qui 
in  tantam  labuntur  perniciem !  JResp. :  Non  veritas ,  sed  certitudo  de  veritate 
ab  evidentia  pendet.  Intelligibilitas  veritatis  sine  dubio  ordinem  dicit  ad  in- 
tellectum  evidenter  percipientem;  sed  id  plane  aliud  est,  atque  pendere  ab  in- 
tellectu  eiusque  evidentia. 

(Ad  9.)  Evidentia  obiective  accepta,  si  eo,  quo  diximus,  modo  intelligatur. 
est  etiam  principium  certitudinis.  Haoc  evidentia,  ut  scite  est  apud  Brin,  „prin- 
cipium  habet  in  veritate  et  terminum  in  intellectu,  relationem  inter  utrumque 
constituit  et  ultimo  sistitur  in  assensu  mentis,  id  est,  in  certitudine.  .  .  .  Atque 
hoc  principium  immediate  relationem  instituit  non  ut  principium  a  quo ,  neque 
ut  principium  pcr  quod,  sed  ut  causa,  motivum,  medium,  secundum  quod  ve- 
ritas  percipitur  et  gignitur  certitudo."  Quum  igitur  certitudo ,  quippe  quae  sit 
firma  mentis  ad  veritatem  cognitam  adhaesio ,  simul  habeat  aliquid,,  quod  ob- 
iectivum  sit  et  subiectivum,  etiam  principium  certitudinis  indolem  et  obiectivam 
et  subiectivam  habere  debet.  Sed  praecipue  agitur  de  ultima  adhaesionis  causa ; 
unde  principium  certitudinis  ex  potiore  parte  obiectivum  esse  debet. 

*  Haec  evidentia  directa  haud  raro  simpliciter  vocatur  evidentia.  Ita 
distinguit  S.  Thomas  inter  certitudinem  in  scientia  et  intellect.u,  quae  sit  ex  ipsa 
evidentia  eorum,  quae  certa  esse  dicantur;  ct  certitudinem  fldei,  quae  sit  ex 
firma  adhaesione  ad  id,  quod  crcdatur.  „Certitudo  scientiao  consistit  in  duobus, 
scilicet  in  evidentia  et  firmitate  adhaesionis;  certitudo  autem  fidci  consistit  in 
uno  tantum,  scilicet  in  firmitate  adhaesionis."  Statuitur  ergo  certitudo,  quae 
non  habet  evidentiam,  i.  e.  qua  non  inspiciuntur  internae  rei  ipsius  rationes. 
S.  TuoM.,  3  dist.  33  q.  2  a.  2  solut.  3. 


3.   De  principio  vero.  307 

(Ad  10.)  Duplici  ratione  aliquid  alicui  rei  intcrnum  esse  dici  potest. 
Primo  id  rei  internum  est,  quod  totum  ex  ipsius  rei  quasi  visceribus  natum 
in  re  inest.  Deinde  illud  etiam  internum  cst ,  quod  forinsecus  adveniens  a  re 
suscipitur  intrinsecus,  quia  res  ad  id  suscipiendum  a  natura  est  coaptata.  Et  hoc 
modo  nos  principium  certitudinis  menti  nostrae  internum  esse  dicimus.  Priore 
autem  modo  volunt  Cartesiani,  Kantiani,  in  hoc  errandi  genere  alii.  Principium 
a  nobis  statutum  sub  alia  ratione  externum  est,  sub  alia  ratione  internum. 

793.       Corollaria.  Coroll.  1.  Ergo  non  satis  accurate  dicunt,  qui  duplex 
criterium  ultimum  statuunt,  alterum  veritatis,  certitudinis  alterum  ^ 

Ex  horum  opinione  criterium  veritatis,  sive  id,  quo  ultimo  veritas  a  fal- 
sitate  secernitur,  est  evidentia  obiectiva;  criterium  certitudinis ,  sive  id,  quo 
ultimo  certitudo  ab  errore  secernitur,  dicitur  esse  perceptio  clara  sive  evidentia 
subiectiva.  Criterium  veritatis,  inquiunt,  est  indoles  ipsius  veritatis  propria 
et  vim  obiectivam  habet ;  dum  contra  criterium  certitudinis  est  indoles  nostrae 
cognitionis  propria.  Veritatis  criterium  esse  quidem  causam  nostrae  certitu- 
dinis  dicunt,  sed  non  esse  eo  ipso  eius  signum  distinctivum,  quum 
effectus  non  semper  cognoscatur  ex  sua  causa,  sed  contra  in  rebus  plurimis  ex 
effectu  cognoscatur  causa.  Quum  certitudo,  inquiunt,  sit  firma  mentis  adhaesio 
veritati  cognitae  sive  clare  perceptae,  ipsa  clara  perceptio  debet  esse  signum, 
quo  adhaesio  veritati  data  ab  adhaesione  falsitati  praestita  discernatur. 

Quae  distinctio  videtur  esse  subtilior  quam  verior.  Nam  illa  „clara  per- 
ceptio"  accipi  potest  dupliciter.  Si  intelligitur  ut  primo  et  directe  emergens 
«  ex  subiecto  cognoscente,  praescindendo  a  re  evidenter  percepta,  non  potest  esse 
ultimum  principium  certitudinis.  Id  enim  non  ex  subiecto  cognoscente,  sed 
primo  ex  re  cognita  accipi  debet.  Si  intelligitur  ut  effecta  ab  evidentia  ob- 
iectiva,  controversia  ad  litem  de  modo  loquendi  reducitur. 

CorolL  2.  Ergo  certitudo  rationalis,  quae  in  experientia  sensili 
sive  externa  sive  interna  versatur,  dubii  exclusionem  et  vim  per- 
suasionis  si  spectes,  eadem  est  atque  certitudo  rationis  purae. 

Nam  per  sensilem  perceptionem  tam  clare  cognosco  et  tam  vehementer 
affirmo,  existere  corpora,  quam  per  conscientiam,  me  cogitare,  vel  per  intellectum, 
totum  esse  maius  sua  parte.  Nihilo  tamen  secius  essentialis  est  differentia  inter 
certitudinem  metaphysicam,  physicam,  moralcm  (n.  484). 

Coroll.  3.  Evidentia,  ut  est  conditio  a  parte  obiecti  assensum 
determinans,  respondet  aptitudini  mentis  ad  cognoscendum  (n.  590), 
quam  diximus  conditionem  primam,  illamque  complet. 

Illa  evidentiae  regula:  Evidens  est  verum,  idem  dicit,  quod  conditio  prima : 
Mens  ad  cognoscendum  id,  quod  est,  est  apta;  etsi  sub  diverso  respectu.  Pri- 
mum  directe  exprimit  elcmentum  obiectivum ,  indirecte  subiectivum;  alterum 
contra  directe  exprimit  elementum  subicctivum,  indirecte  obiectivum. 

Coroll.  4.  Ergo  quum  obiectiva  evidentia  sit  infallibiliter  cum 
veritate  connexa,  a)  nulla  propositio  evidens  potest  esse  falsa; 
b)  nulla  propositio  falsa  unquam  potest  fieri  evidens;  c)  qui  de 
his  dubitat,  Scepticismum  inducit  et  sibi  ipsi  contradicit. 

1  Ita  in  Compend.  philos.  Sulpit.  Log.  n.  42  sq. 

20* 


308  Liber  I.  (III.)   Logica  critica.     III.    De  principio  certitudinis. 

794.  Scholia.  Schol.  1.  Etsi  unum  est  principium  certitudinis, 
tres  tamen  sunt  conditiones,  quae  ad  constituendam  certitudinem 
sunt  necessariae :  evidentia  ontologica,  perceptio  clara,  testimonium 
conscientiae. 

In  omni  cnitn  certitudine  debet  esse  obiectum  cognitum,  subiectum  cogno- 
scens,  utriusque  coniunctio,  quae  est  in  cognitione  *. 

Schol.  2.  Quum  evidentia  ontologica  manifestissime  vim  suam 
ostendat  in  principio  contradictionis  et  reliquis  principiis 
primis:  etiam  haec  aliquo  modo  haberi  possunt  ut  prima  veri- 
tatis  criteria  et  certitudinis  fundamenta.  Et  principium  contra- 
dictionis  dici  potest  principium  omnium  principiorum  ^,  lex  funda- 
mentalis  rationis  humanae,  et  eiusmodi.  Qui  ista  enim  principia 
negare  vellet,  nec  evidentissima  evidentia  convinceretur. 

Schol.  3.  Evidentia  omnes  tres  primitivas  veritates  (n.  590) 
semper  includit  et  in  eas  resolvitur. 

Quae  tres  veritates  si  inter  se  comparentur,  singulae  sunt  in  suo  ordine 
primae.  Spectata  necessitate  obiectiva  primarium  locum  tenet  principium  con- 
tradictionis ;  spectata  manifestatione  subiectiva  principem  locum  tenet  factum 
l^rimum ;  spectata  conditione  ultima  adhaesionis  primo  loco  est  aptitudo  mentis 
ad  cognoscendum  completa  per  evidentiam  obiectivam  *. 

Schol.  4.  Obiectiva  rei  evidentia  in  eo  est,  ut  non  solum  rei 
cognitionem ,  sed  etiam  cognitionera  gignat ,  illam  cognitionem 
veram  esse;  nam  intellectus  est  facultas  cognoscendi  non  solum 
verum  ontologicum,  sed  etiam  verum  logicum*. 


i  Balmes,  Phil.  fiind.  1.   1  n.  160—162,  339. 

2  „Et  quia  hoc  principium :  Impossihile  est  esse  et  non  esse  simul,  dependet 
ex  intellectu  e  n  t  i  s  ...  ideo  hoc  etiam  principium  est  naturaliter  primum  in 
secunda  operatione  intellectus  scilicet  componentis  et  dividentis  (sicut  ens  est 
etiam  primum,  quod  apprehenditur  in  prima  intellectus  operatione).  Nec  ali- 
quis  potest  secundum  hanc  operationem  aliquid  intelligere,  nisi  hoc  principio 
intellecto."     S.  Thom.  in  1.  4  metaph.  c.  3  lect.  6. 

« 

3  Palmieri,  Log.  p.  217  n.  6. 

*  Ad  quam  rem  pertinet  illud  S.  Thomae,  quod  iterum  ac  tertio  repeten- 
dum  est :  „Proprium  est  horum  principiorum  (primorum),  quod  non  solum  ne- 
cesse  sit,  ea  per  se  esse  vera,  sed  etiam  necesse  sit  videri,  quod  sint  per 
se  vera."  (In  1.  1  anal.  post.  lect.  19.)  Cfr.  Kleutgex,  Philos.  antiqu.  n.  262; 
Theol.  der  Vorzeit.  tom.  3  p.  210  —  223:  „Uie  Evidenz  des  Gegenstandes 
(evidentia  obioctlva)  muss  darin  gesucht  werden ,  dass  er  nicht  bloss  ein 
Erkcnnon  von  sich ,  sondern  auch  die  Erkonntniss  der  AVahrheit  dieses  Er- 
kennens  erzeugt,  und  diescs  mit  solcher  Klarlieit,  dass  wir  zum  Fiirwahrhalten 
genothigt  werden.  Es  ist  von  grosser  Wichtigkeit,  diese  Notlngung  zum 
FUrwahrhaltcn  als  cinc  Folgo  jener  Erkenntniss  der  AVahrheit  unseres  Er- 
kennens  aufzufassen." 


IV.   De  cognitione  vera  et  falsa.     1.   De  veritatis  existentia.  309 

SchoL  5.  Ipsa  interdum  prima  veritas,  i.  e.  Deus,  dicitur  ulti- 
mum  veritatis  criterium  et  certitudinis  fundamentum,  non  quidem 
formaliter,  sed  exemplariter ,  quatenus  mens  creata  est  participatio 
et  imitatio  mentis  divinae  ^. 

DISPUTATIO  QUARTA. 

De  veritate  et  falsitate  cognitionis. 

795.  Huius  tractationis  ratio.  „Yerum  nominat  id ,  in  quod 
tendit  intellectus''  ^,  et  veritas  cognitionis  est  rectitudo  mentis  ad 
obiecta  comparatae  (n.  88).  Postquam  igitur  de  certitudine  et  de  evi- 
dentia  diximus,  reliquum  est,  ut  de  ipsa  cognitionis  veritate  agamus. 

Generatim  veritatis  consideratio  duplex  esse  potest,  una,  quae  ea  attendit, 
quae  vera  sunt;  et  haec  in  omni  scientia  reperitur;  altera,  quae  ad  ipsam 
rationcm  veritatis  refertur,  et  haec  aut  considerat  veritatem  ut  cognitionis  ter- 
minum,  aut  considerat  veritatem  in  seipsa ;  et  haec  veritatis  consideratio  1  o  g  i- 
cae  propria  est  et  metaphysicae.  —  Hoc  igitur  loco  de  veritate  constitui- 
mus ,  quae  ad  cognitionem  refertur.  Quae  consideratio  requirit,  ut  etiam 
de  falsitate  dicamus,  quam  intellectus  inquirens  veritatem  vitare  studet.  Ita- 
que  huius  disputationis  erunt  sectiones  quattuor,  quarum  prima  agit  de  veri- 
tatis  existentia,  altera  de  eiusdem  natura,  tertia  de  falsitatis  existentia,  quarta 
demum  de  natura  falsitatis  erit. 

SECTIO   PEIMA. 
De   veritatis  existentia. 

Celebris  est  Aristotelis  doctrina,  verum  et  falsum  in  com- 
positione  et  divisione  intellectus  consistere  ^.  Ex  quo  duplex 
quaestio  nata  est:  lo  num  apprehensio  (n.  96)  veritate  omnino 
careat;  2o  quonam  modo  veritas  reperiatur  in  iudicio. 

^  „A  veritate  intellectus  divini  exemplariter  procedit  in  intellectum  no- 
strum  veritas  primorum  principiorum ,  secundum  quam  de  omnibus  iudicamus. 
Et  quia  per  eam  iudicare  non  possumus,  nisi  secundum  quod  est  similitudo 
primae  veritatis,  ideo  secundum  primam  veritatem  de  omnibus  dicimur  iudicare.'"'' 
(S.  Thom.,  Quaeat.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  4  ad  5.)  „Deu3  hominis  scientiae 
causa  est  excellentissimo  modo :  quia  et  ipsam  animam  intellectuali  lumine  in- 
signivit  et  notitiam  primorum  principiorum  ei  impressit,  quae  sunt  quasi  quae- 
dam  seminaria  scientiarum;  sicut  et  aliis  naturalibus  rebus  impressit  seminales 
rationes  omnium  effectuum  producendorum."     Loc.  cit.  q.  11  a.  3  in  corp. 

2  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  16  a.  1. 

3  De  interpret.  c.  1,  16  a,  8  et  c.  3,  16  b,  23;  1.  3  dc  an.  c.  6,  430  a,  25  sqq. 
Cfr.  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  16  a.  2 ;  Summ.  c.  gent.  1.  1  c.  59 ;  Quaest. 
disput.  q.  1  de  verit.  a.  3.  In  1.  3  de  an.  lect.  11.  Suarez,  Disput.  metaph. 
d.  8  s.  3  et  4. 


310       Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     IV.    De  cognitione  vera  et  falsa. 

QUAERITUR  1", 
sitiie  veritaw  iii  apprehensione  simplici. 

796.  Rationes  dubitandi.     Videtur   vera  esse    omnis  rcs,    quae   suae    regulae 

conformis  est.  Nam  (1.)  veritas  nihil  est  aliud,  quam  conformitas  rei  cum  sua 
regula,  ut  imaglnis  cum  prototypo.  Veritas  ergo  in  cognitione  nostra  non 
magis  est,  quam  iii  re  qualibet.  —  (2.)  In  cognitionc  autem,  ut  cognitio  est, 
nuUa  esse  potest  veritas.  Nam  cognitio  omnis  ex  natura  sua  rem  aliter  cogno- 
scit,  atque  est.  Ncque  ulla  est  inter  cognitionem  et  rem  cognitam  conformitas. 
Quae  enim  visionis  et  motuum  mechanicorum,  quae  visione  cognoscuntur,  con- 
formitas?  quae  horum  motuum  in  cognoscente  similitudo  ?  —  (3.)  Omne,  quod 
est  in  aliquo,  consequitur  illud,  in  quo  est.  Si  ergo  veritas  est  in  cognitione, 
cognitio  veritatis  est  secundum  aestimationem  animae,  et  ita  redibit  illorum 
error,  qui  diccbant,  omne,  quod  quis  opinetur,  essc  verum,  quod  absurdum  esse 
neminem  praeterit  \  —  (4.)  Si  autem  velit  quispiam  aliquam  cognitionis  cura 
re  cognita  conformitatem  admittere,  haec  certo  certius  potest  tantummodo  re- 
periri  in  iudicio ,  nec  ullo  modo  in  apprehensione.  Nam  ibi  primo  potest  in 
cognitione  inveniri  ratio  veritatis,  ubi  in  cognitione  est  aliquid,  quod  res  extra 
animam  non  habet,  secundum  quod  cognitio  illi  rei  conformis  esse  possit.  Id 
autem  non  invenitur  nisi  iniudicio,  quo  intellectus  de  re  apprehensa  iudi- 
cat,  aliquid  esse  vel  non  esse. 

(5)  Sed  contra  nulla  potest  esse  apprehensio  sine  iudicio.  Ergo  neque 
veritas  perfecta  ab  apprehensione  unquam  abesse  potest. 

797.  TliesiSI  Veritas  in  simplici  appreliensione  hominis  forma- 
liter  inest ;  quamvis  modo  imperfecto  ^. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Yeritas  vi  vocis  latissiraa 
ia  aliqua  conformitate  consistit  vel  adaequatione.  Quae  si  ipsis 
rebus  tribuitur,  dicitur  ontologica;  sisignis,  veritas  significationis  ^. — 
Haec  significationis  veritas  in  conformitate  signi  cum  re  signi- 
licata  consistit,  veluti  Jietus  cum  interno  dolore.  Et  quia  signum 
duplex  est,  reale  et  intentionale ,  ideo  liaec  veritas  alia  est  signi- 
ficationis   realis   (ut  est  veritas  alicuius  tabellae),    alia   intentio- 

*  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  2  n.  3. 

2  „Veritas  et  falsitas  consistit  in  quadam  adaequatione  vel  comparatione 
unius  ad  alterum,  quae  quidem  est  in  compositione  vel  divisione  intellectus. 
Non  autem  in  intelligibili  incomplexo.  Sed  licet  ipsum  intelligibile  incomplcxum 
non  sit  neque  verum,  ncque  falsum ,  tamen  intellectus  intelligendo  ipsum  verus 
est,  in  quantum  adaequatur  rei  intellectae."  S.  Thom.  in  1.  3  de  an.  lect.  11. 
Cfr.  Summ.  theol.  I.  q.  16  a.  2;  q.  85  a.  5 ;  Quaest.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  3; 
SuAREz,  Disput  metaph.  d.  8  s.  3  n.  7. 

3  Veritas  ontologica  de  rcbus  dicitur,  quae  conformes  sunt  suae  re- 
gulae.  Et  quia  regula  prima  omnis  Esse  intellectus  divinus  est,  res  primo 
verae  sunt,  quia  conformcs  sunt  intellectui  divino,  deinde  etiam  speciali  ratione, 
secundum  conformitatem  ad  intellectum  humanum.  Sed  de  hoc  alio  loco  di- 
cendum  erit. 


1.    De  veritatis  existentia,  311 

nalis.  —  Significatio,  quae  est  ex  intentione,  alia  in  sermone  re- 
peritur,  alia  in  cognitione.  Quapropter  veritas  significationis  in- 
tentionalis  iterum  duplex  distingui  debet :  veritas  locutionis, 
quum  quis  rem  dicit,  uti  res  est,  et  veritas  cognitionis  vel 
logica,  quae  est  conformitas  cognitionis  cum  obiecto,  i.  e.  reprae- 
sentatio  quaedam  idealis,  qua  fit,  ut  cognoscens  cognoscat  rem, 
ut  ea  est  in  se  *. 

Yeritas  cognitionis  sive  logica  ea  est,  quae  proprie  veritas 
dicitur;  unde  eam  haud  raro  formalem  vocant  ^.  Et  quia  cognitio 
humana  se  habet  ad  res  obiectas,  sicut  mensuratum  ad  mensuram, 
veritas  in  rebus  inesse  dicitur  fundamentaliter  sive  causaliter. 

Praenota  2o:  Yidendum  est,  quanam  ratione  veritas  cognitioni 
conveniat;  unde  quaerimus  primo,  sitne  veritas  in  apprehensione, 
i.  e.  utrum  in  ea  sit  fundamentaliter  tantum,  an  etiam  formaliter 
sive  secundum  suam  essentiam  ^.  Postquam  in  priore  parte  thesis 
veritatem  iam  ipsi  apprehensioni  formaliter  inesse  ostenderimus, 
in  parte  altera  quaeremus,  num  veritas  apprehensioni  iam  eo  gradu 
eoque  modo  insit,  quem  natura  intellectus  humani  postulet  '^. 

Praenota  3o:  Intelligimus  hoc  loco  apprehensionem  simplicem, 
quae  in  intellectu  humano  iudicium  antecedere  solet;  qua  ob- 
iectum  exhibetur  omissa  omni  de  obiecto  cognitione,  quae  a  re- 
praesentata  quidditate  diversa  sit. 


*  Veritas  locutiouis  est  conforraitas  orationis  cum  rebus  oratione  signi- 
ficatis,  quae  a  veracitate  eo  differt,  quod  haec  veritas  a  conformitate  cum  rebus 
sumitur,  veracitas  autem  sive  veritas  moralis  a  conformitate  cum  cognitione 
loquentis.  Ita  veritas  locutionis  esset,  si  quis  narraret  quaedam  vera,  ea  cre- 
dens  falsa  esse;  deesset  autem  veracitas.  Et  contra  esset  veracitas,  si  quis 
narraret  falsa,  ea  credens  esse  vera,  deesset  autem  locutionis  veritas. 

2  Docet  Aquinas,  „veritatem  non  esse  mensuram,  sed  commensurationem 
et  adaequationem"  (1  dist.  19  q.  5  a.  2  ad  2) ;  „eam  consistere  in  adaequa- 
tione  rei  et  intellectus"  (Summ.  theol.  I.  q.  21  a.  2);  „rationem  veritatis  prius 
esse  in  intellcctu,  quam  in  rebus"  (loc.  cit.  I.  q.  16  a.  1)  ;  „re3  dici  veras  vel  falsas 
per  comparationem  ad  intellectum  nostrum  non  quidem  essentialitcr  vel  formaliter, 
sed  efFective,  in  quantum  natae  sunt  facere  de  se  veram  vel  falsam  aestima- 
tionem"  (in  1.  periherm.  lect.  3)  ;  „veritatem  dici  primo  de  intellectu ;  de  enun- 
tiatione,  in  quantum  sit  signum  eius;  de  re  autem  ut  de  causa  eius"  (Summ.theol. 
I.  q.  16  a.  7  et  a.  8);  „res  dici  veras  veritate  triplici:  veritatc  intellectus  Dei,  et 
veritate  intellectus  humani  extrinsece,  et  veritate  inhaerente  rei,  quae  nihil  aliud 
sit,  quam  entitas  rci  adaequata  intellectui  vel  adaequans  sibi  intellectum" 
(Quaest.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  4).  Quibus  ex  oranibus  consequens  est,  utrecte  do- 
ceatur,  de  omnibus  rebus  veris  veritatem  praedicari  analogice  (1  dist.  19  q.  5  a.  1). 

'  Cfr.  Ferrar.  in  Summ.  c.  gent.  1.  1  c.  51)  ct  c.  60. 

♦  Cfr.  Caiet.  in  I.  q.   16  a.  2. 


312       Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     IV.   De  cognitione  vera  et  falsa. 

798.  Argumenta.  Arf/.  partls  prioris  (cx  natura  veritatis  logi- 
cae).  Yeritas  logica  est  conformitas  cognitionis  cum  suo  obiecto. 
Atqui  in  simplici  apprehensione  conformitas  inest  cognitionis  cum 
suo  obiecto  tanquam  mensura.  Nam  notiones  vel  conceptus,  qui 
apprehensione  simplici  exhibentur,  sunt  similitudines  rerum  ut- 
cunque  cognitarum ;  quae  igitur  his  rebus  cognitis  utcunque  con- 
formes  sunt. 

Veritas  formalis  e.st  dos  cognitionis.  Si  igitur  in  apprehensione  iam  est 
cognitio,  etiam  in  oa  veritas  reperiatur  necesse  est. 

Conjirmatur  (ex  comparatione  cum  imagine).  Imago,  qua  res  repraesen- 
tatur,  iam  dicitur  formaliter  vcra  propter  solam  conformitatem,  quam  habet  cum 
re  repraescntata.  Atqui  notiones,  quae  apprehensione  simplici  continentur,  sunt 
rerum  imagines  propter  conformitatem  cum  suis  obiectis. 

Arr/.  2)ro  parte  altera  (ex  natura  simplicis  apprehensionis  iu 
homine).  Ut  veritas  insit  in  cognitione  perfecte,  requiritur,  ut 
obiectum  cognoscatur  non  solum  secundum  repraesentationem  quid- 
ditatis,  sed  etiam,  secundum  quod  haec  repraesentatio  ad.  rei  rea- 
litatem  aperte  refertur;  requiritur  quoque,  ut  mens  videat,  rem  ita 
essc,  sicut  ipsa  eam  cognoscat.  Atqui  experientia  teste  neutrum 
homo  per  apprehensionem  obtinere  potest. 

Apprehensio  enim,  ut  est  in  homine,  non  exprimit,  quid  sit  res  secundum 
se,  sed  tnntum  rem  obiective  praesentem  sistit,  nihil  rei  tribuens,  nihil  rei  ne- 
gans.  Et  multo  minus  apprehensione  simplici  conformitas  cognitionis  ipsa  cum 
re  cognita  cognoscitur  affirmaturque.  Intellectus  noster,  ut  est  apud  Suare- 
sruM,  per  unum  simplicem  conceptum  rem  non  concipit  adaequate,  neque  ex- 
haurit  distinctc  et  clare  rem  conceptam,  sicut  faciunt  Deus  et  angeli,  et  ideo, 
poatquam  aliquo  modo  confuse  et  inadaequate  illam  concepit,  ut  illam  distincte 
et  adaeqnate  cognoscat,  illi  attribuit  plura  pracdicata  sive  re  sive  ratione  tan- 
tum  distincta  *. 

Vel  aliis  verbis:  Apprehensio  in  homine  non  ea  est  perfectione  donata, 
ut  possit  exprimere  ct  rei  ,,quidditatem'''  et  Esse  rei,  sed  in  expreasa  quid- 
ditate  sistit;  et  exprimendum  ipsum  Esse  relinquitur  iudicio.  Nemo  autem, 
quum  quidditatem  tantum  reifprofert,  velut  quum  hominem,  solem,  fiorem  mente 
concipit  vel  vocabulo  profert,  se  verum  quidpiam  vel  falsum  mente  vel  ore  ex- 
pressisse  censet,  quaradiu  ab  omni  iudicio  abstinet.  In  iudicio  autem  mens 
componendo  praedicatum  cum  subiecto  rei  cognitae  non  solum  socundum  quid- 
ditatcm,  sed  etiam  secundum  Esse  conformatur,  quantum  pro  indole  humanao 
naturae  fiori  potest.  Praeterou  mens  percipiendo  rem  ipsam  secundum  Esse  a 
natura  adducitur,  ut  in  actu  exercito  percipiat  conceptum  suum  ut  repraesen- 
tantem  illam  rom  cique  aliquo  modo  conformom.  Quibus  ex  omnibus  apertum 
est,  intellectum  nihil  propric  et  perfecte  cognoscero,  donec  iudicium  proferat. 
Unde  efficitur,  ut  intellcctus  humanus  nunciuam  in  sola  apprchensione  quiescat, 
sed  a  natura  propellatur  ad  formandum  iudicium. 


*  Disput.  metaph.  d.  8  s.  3  n.    18. 


1.    De  veiitatis  existentia.  313 

799.  Respondenda.  (Ad  1.)  Veritas,  quao  est  in  orani  cnto,  est  veritas  onto- 
logica,  qua  additur  ad  ens  ordo  ad  intellectum.  Nunc  autem  dicimus  de  veri- 
tate  cognitionis.  „Omnis  cognitio  perficitur  per  assimilationem  cognosccntis  ad 
rem  cognitam ;  ita  quod  assimilatio  dicta  est  causa  cognitionis.  Prima  ergo 
comparatio  entis  ad  intellectum  est,  ut  ens  intellectui  correspondeat;  quae  qui- 
dem  correspondentia  adaeciuatio  rei  ct  intellectus  dicitur;  et  in  hoc  formaliter 
ratio  veri  perficitur.^'  ^ 

(Ad.  2.)  Si  quis  dicit,  cognitionem  esse  falsam,  eo  quod  rem  aliter  cogno- 
scat,  quam  ^^it,  recte  dicit,  si  ipsum  „aliter"  referatur  ad  rem  cognitam.  Non 
autcm  recte  dicit,  si  ipsum  „aliter"  accipiatur  ex  parte  cognoscentis  ^.  Ad 
veritatem  logicam  non  requiritur  conformitas  in  essendo,  sed  in  repraesentando. 
Vera  igitur  ea  cognitio  est,  qua  res  obiective  formaliter  repraesentatur  eo  modo, 
quo  ipsa  res  est. 

(Ad  3.^  „niud,  quod  est  in  aliquo,  non  sequitur  illud ,  in  quo  est,  nisi 
quando  causatur  ex  principiis  eius  .  .  .  Unde  veritas,  quae  ia  anima  causatur 
a  rebus,  non  se([uitur  aestimationem  animae,  sed  existentiam  rerum:  ex  eo  enim, 
quod  res  est  vel  non  est,  oratio  vera  vel  falsa  dicitur,  et  intellectus  similiter.^''  ^ 

(Ad  4.)  In  apprehensione,  quippe  quae  sit  ex  natura  sua  quaedam  ad 
rem  assimilatio ,  iam  est  similitudo  rei,  quae  existit  extra  cognoscentem;  et 
cognitio,  etsi  nondum  perfecte  ut  in  iudicio,  tamen  inchoative  ad  rem  fertur. 

(Ad  5.)  Apprehensio  illa,  quae  in  homine  iudicium  antecedere  solet,  non 
est  cognitio  absoluta,  sed  cognitionis  inchoatio,  quae  in  se  nullo  modo  est  iu- 
dicium ;  attamen  natura  impellente  evolvi  solet  aut  in  iudicium  formale  in  in- 
tellectiva  parte  hominis,  aut  in  iudicium  virtuale,  ut  accidit  in  vita  sensitiva  ^. 
In  thesi.  mente  ab  omni  iudicandi  genere  avocata,  apprehensionem  considera- 
vimus,  ut  apprehensio  est.  Et  eo  modo ,  quo  ad  apprehensionem  accedit  iudi- 
cium ,  ad  voritatem  apprehensionis  accedet  ea  veritas ,    quae  iudicii  propria  est. 

800.  Solvuntur,  quae  restant  dubia.  Dicunt  1":  In  iis  solum  cogitationibus 
e.st  verum  et  falsum,  quibus  rcspondent  voces,  quae  verum  et  falsum  significant. 
Sed  voces,  quae  apprehensioni  simplici  respondent,  nullo  modo  verum  et  fal- 
sum  significant.  Rei>p.:  In  his  vocibus  non  est  veritas  perfecta  sive  complexa; 
tamen  est  veritas  imperfecta  sive  incomplexa. 

Dicunt  2'^:  Contra  videtur  veritas  in  apprehensione  inesse  maiorc  per- 
fectione,  quam  in  iudicio.  Nam  in  iudicio  falsitas  inesse  potest.  Sed  de  ap- 
prehensione  dicens  Aquinas  id  laudat  „intellectum  apprehendentem,  ,quod  quid 
est',  absque  compositione  et  divisione  semper  esse  verum"  ^.  Besp. :  Non  satis 
recte  perfectioni  tribuitur,  quod  apprehensio  difficilius  privari  possit  veritate 
imperfecta  sibi  competente,  quam  iudicium  veritate  perfecta  sibi  compctentc. 
Quum    veritas    apprehensionis    sola   repraesentatione    obiecti    intra  mentem  con- 


*  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  1  ;  cfr.  1  dist.  19  q.  o  a.  1 ; 
Summ.  theol.  I.  q.  16  a.   1. 

2  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  85  a.    1  ad  1. 
•^  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  loc.  cit.  a.  2  ad  3, 

*  „Quando  ovis  concipit  lupum  et  fuglt,  quamvis  simplicem  tantum  actum 
habeat,  tamen  vere  cognoscit  illuiii  ut  inimicum,  et  ita  iudicat,  quamvis  imper- 
fecto  modo."     Sdarez,  Disput.  metaph.  d.  8  s.  4  n.  7. 

^  In  1.  1  periherm.  lect.  3. 


314       Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     IV.    De  cognitione  vera  et  falsa. 

stituatur,  luicc  veritas  reperitur  in  omni  apprehensione,  si  rem  per  se  et  sim- 
pliciter  consideremus.  Sed  per  accidens  sive  secundum  quid  apprehensioni  etiam 
falsitas  inesse  potest,  quatenus  mentem  ad  iudicium  falsum  disponere  potest. 

Dicunt  8<':  Sunt  apprehensiones,  quae  a  rebus,  quibus  respondere  debent, 
omnino  difformes  sunt.  Sicut  ergo  difformitas  esse  potest  in  apprehensionibus, 
ita  etiam  conformitas.  Sed  conformitas  est  veritas  perfecta.  Besp. :  Esse  potest, 
ut  apprehensiones  ab  obiectis  suis  deficiant  difformitate  negativa,  non  autem 
difformitate  positiva.  Non  oranis  conformitas  veritatem  constituit  p.^rfectam  j 
sed  ad  hanc  requiritur  conformitas  positiva  et  perfecta. 

Dicunt  4<>:  Ubi  est  comparatio  intellectus  ad  rem,  ibi  est  perfecta  eius 
ad  rem  adaequatio.  Atqui  in  apprehensione  est  comparatio  intellectus  ad  rem; 
velut  quum  quis  apprehendit  animal  rationale,  id  certe  ad  hominem  refert,  et 
non  ad  lignum.  Eesp.:  Est  comparatio  intellectus  ad  rem  materialiter  sive  in 
actu  tantum  exercito ,  quatenus  intellectus  similitudine  obiecti  informatur;  non 
autem  formaliter  sive  in  actu  signato.  In  sola  enim  apprehensione  intellectus 
non  aperte  refert  ad  rem  id,  quod  cognitione  repraesentat. 

801.  Scholia.  Schol.  1.  Veritas  logica  veritatem  ontologicam 
rerum  supponit  fundamentaliter   acceptam,   non   autem   formaliter. 

Quod  quo  facilius  intelligatur ,  in  memoriara  est  revocandum,  veritatem 
ontologicam  duplicem  esse  posse.  Ipsa  res,  si  consideratur  ut  conformis  intel- 
lectui  (divino),  formaliter  est  vera.  Si  consideratur  ut  causa,  cur  aliquis  in- 
tellectus  (creatus)  ei  conformari  possit,  fundamentaliter  vera  esse  dicitur.  Quod 
si  ita  est,  ipsa  rei  entitas ,  non  autem  eius  cum  intellectu  (divino)  conformi- 
tas  veritatem  logicam  efficit  nostrarum  cognitionum. 

Schol.  2.  Quum  conceptus  intellectus  nostri  subiectivus 
sive  formalis  esse  et  ita  nostram  cognitionem  significare  possit 
atque  etiam  conceptus  obiectivus  esse  et  rem  ipsam  ut  cognitam 
significare,  veritas  formalis,  de  qua  hoc  loco  agitur,  est  confor- 
mitas  cognitionis  sive  conceptus  subiectivi  cum  ipsa  re,  non 
iiutem  conformitas  ipsius  conceptus  obiectivi  cum  ipsa  re. 

Sicut  enim  imago  Caesaris  ideo  vera  est,  quia  rcpraesentat  Caesarem,  ut 
is  est  in  se,  non  autera,  quia  Caesar  in  Esse  obiectivo  imaginis  similis  sit  sibi 
secundum  rem,  ita  etiam  cognitio,  quippe  quae  ipsa  sit  rei  signum,  ideo  vera 
est,  quia  cura  re  significata  conformis  est.  Res  cogitata  a  re,  ut  haec  est  in 
se,  non  differt.  „Res  cogitata  et  repraesentata ,  quando  vere  cognoscitur  et  re- 
praesentatur,  non  habet  aliud  Esse  obiectivum  praeter  illud,  quod  in  se  habet."  ^ 

Schol.  3.  Yeritas  illa,  quae  apprehensionis  simplicis  qua  ap- 
prehensionis  simplicis  est  propria,  ab  ea  separari  nunquam  potest, 
i.  e.  nunquam  potest  a  similitudine  cum  suo  obiecto  excidere. 

Quum  enim  conceptus  sit  obiecti  signum  naturale,  ab  ipsa  coniunctione 
naturali  cum  re  separari  non  potest.  Potest  quidcm  apprchensio  a  conformitate 
deficcre  et  omittere  aliquid,  quod  in  re  est.  Sed  talis  conforraitatis  defectio 
dici  non  potest  esse  difformitas. 

*  SuAREz,  Disj).  8  metaphys.  s.  1  n.  4. 


1.    De  veritatis  existentia.  315 

QUAERITUR  2% 
qnomoclo   vcritas   insit   in   indicio. 

802.  Rationes  dubitandi.  Videtur  veritas  non  magis  esse  in  intellectu 
componente  et  dividentc ,  quam  in  simplici  apprehensione.  Nam  (1.)  in 
apprehensione  iam  habet  intellectus  similitudinem ,  qua  rei  extra  cognitionem 
existenti  conformis  est.  Sicut  sensus  speciem  rei  sensibilis  accipit,  ita  intel- 
lectus  rei  quidditatem  ad  imaginem  rci  externae  in  se  format.  —  (2.)  Quum 
quis  stannuni  videns  illud  plumbum  esse  aestimat  et  ego  apprehensione  sim- 
plici  illud  mihi  ut  stannum  repraesento,  dum  alius  errat,  equidem  apprehensione 
gaudeo,  cui  nihil  veritatis  deest.  —  (3.)  Si  in  iudicio  inesset  speciali  ratione 
veritas,  id  esset,  aut  quia  mens  iudicando  perfectius  obiecto  adaequaretur ,  aut 
quia  solo  iudicio  veritas  in  intellectu  inesset  obiective,  i.  e.  in  intellectu 
tanquam  cognoscente  veritatem  ipsam.  Neutrum  esse  potest.  Priore  modo, 
quem  inhaesivura  vel  subiectivum  vocant,  veritatem  non  magis  esse  in  iu- 
dicio,  quam  in  apprehensioue,  ex  rationibus  modo  indicatis  manifestum  est. 
Neque  altero  modo,  quem  obiectivum  vocavimus,  veritas  in  iudicio  inest. 
Nam  intellectus  quum  componit  vel  dividit,  id  tantum  agit,  ut  formam  appre- 
hensam,  i.  e.  conceptum  obiectivum  praedicati  cum  subiecto  comparet;  non 
autem  conceptum  repraesentantem  sive  subiectivum  ut  rei  conformem  percipit.  — 
(4.)  Dcinde  veritas  logica  ipsa  cognosci  non  potest,  quin  fiat  reflexio;  nulla 
autem  in  iudiciis  est  reflexio.  An  quis  novum  iudicium  requiret?  At  tum 
videat,  ne  in  infmitam  iudiciorum  seriem  abripiatur,  antequam  vel  unum  iudi- 
cium  firmum  habere  possit.  —  (5.)  Post  iudicium  quodlibet  intellectus  humanus 
ad  cognitionem  ulteriorem  usque  tendit.  Ergo  in  iudicio  non  quiescit.  Quiescit 
autem  in  veritate  perfecta,  in  quo  eius  finis  et  terminus  est  situs.  Ergo  veritas 
perfecta  non  inest  in  iudicio.  —  (6.)  Eccur  in  iudicio  ?  Veritatem  eodem  modo 
apprehensioni  etiam  perfecte  inesse  posse,  inde  perspici  posse  videtur,  quod 
Deus  omnia  simplici  apprehensione  cognoscit,  in  qua  apprehensione  inesse  veri- 
tatem  perfectissime,  nemo  negabit. 

803.  lllGSlS.  Yeritas  perfecte  inest  iii  indicio;  ita  quidem,  ut 
in  iudicio  yeritas  ipsins  cognitionis  in  actu  exercito  cognoscatur. 

Ad  statum  quaestionis.  Prae^iota  lo:  Quid  sit  discriminis  inter 
apprehensionem  et  iudiciura,  alio  loco  explicatum  est  (n.  123  et 
n.  264).  Nunc  veritatem  perfecte  in  iudicio  reperiri  statuimus. 
Haec  perfectio  in  eo  consistit,  ut  intellectus  humanus,  quantum 
pro  sua  natura  fieri  potest,  rei  cognitae  assimiletur,  atque  etiam 
hanc  suam  cum  re  assimilationem  cognoscat. 

Itaque  perfectio  veritatis  duo  significat.  Quorum  prius  est,  ut  homo  non 
contineatur  ea  apparentia,  quae  ei  apprehensione  simplici  sistitur,  neque  con- 
tentus  sit,  ut  rerum  realitatem,  quae  in  apparentia  implicata  est,  implicatam 
attingat.  Sed  mens  humana  insuper  id ,  quod  in  apparentia  implicatum  est, 
explicare  sibi  potest  atque  dicere,  hoc  vel  illud  praedicatum  revera  rei  con- 
venire  aut  non  convenire.  Alterum  est,  ut  haec  plena  cognoscentia  cum  re 
cognita  conformitas  ipsa  etiam  a  cognoscente  cognoscatur,  ut  igitur  mens  iudi- 
cando  dicat,  rem  ita  esse,  ut  a  se  cognoscente  sit  cognita. 


316        Liber  I.  (III.)    Logica  critica,     IV.   De  cognitione  vera  et  falsa. 

Quod  si  ita  est,  veritas  duplici  ratione  in  iudicio  humano  inestj  prirao  ut 
in  habente  sive  inhaesive,  quatenus  iudicium  cum  re  perfecte  conformaturj 
deinde  ut  in  cognoscente  sive  obiective,  quatenus  haec  ipsa  conformitas  sive 
veritas  est  obiectum  cognitionis. 

Praenota  2o:  De  praesentia  inhaesiva  observandum  est,  quum 
veritas  intellectus  sit  adaequatio  intellectus  et  rei,  secundum  quod 
intellectus  dicat,  esse,  quod  est,  vel  non  esse,  quod  non  est,  veri- 
tatem  in  intellectu  pertineri  ad  modum  obiectivum,  quo  intellectus 
dicat,  non  ad  modum  subiectivum  ^ 

Praenota  3o :  Ad  praesentiam  alteram ,  quam  o  b  i  e  c  t  i  v  a  m 
dicunt,  quod  attinet,  illa  veritatis  logicae  cognitio  non  necesse 
est,  ut  in  mente  existat  signate  (in  actu  signato),  sed  satis  est, 
ut  existat  exercite  (in  actu  exercito). 

In  actu  signato  inest  veritas  logica  obiective  in  intellectu,  quum  intentio 
intelligentis  directe  et  explicite  in  ipsam  veritatem  logicam  dirigitur,  velut 
quum  quis  reflexione  facta  dicit  non  solum  :  Deus  est  iustus,  sed :  Vera  est  mea 
cognitio ,  Deum  esse  iustum;  vel :  Cognosco  et  contemplor  veritatem  huius  meae 
cognitionis.  In  actu  exercito  inest  veritas  obiective  in  intellectu,  quum  intentio 
intelligentis  directe  et  explicite  in  aliud  obiectum  extra  mentem  dirigitur.  ita 
tamen,  ut  ipso  exercitio  illius  actus  simul  eius  ad  rem  conformitas  sive  veritas 
logica  implicite  cognoscatur,  quemadmodum  quis  dicere  vel  reflexe  cogitare 
potest:  Deus  est  iustus,  et  eo  ipso  simul  cogitare  vel  dicere*  implicite :  Hanc 
meam  cognitionem  ret ,  uti  est  in  se ,  conformem  esse  cognosco.  Is  igitur  in  actu 
signato  praedicatum  cum  subiecto  componit  atque  ita  primario  et  directe  ea 
componere  intendit,  quae  extra  intellectum  sunt  in  rerum  natura.  Sed  hoc  ipso 
excrcitio  immediate  conformitatem  intellectus  cum  re  cognoscit.  Et  dum  prae- 
dicatum  viccm  gerit  intellectus  et  cognitionis,  subiectum  autem  rei,  ut  est  in 
se,  is,  qui  componit  praedicatum  cum  subiecto,  indirectc  etiam  intellectum  cum 
re  componit  ex  cognita  conformitate. 

Thesim  per  duas  partes  probamus,  quarum  prior  in  declaranda  veritatis 
perfectione  generatim  vcrsatur,  altera  eum-modum  effert,  quo  veritas  etiam  ob- 
iective  in  iudicio  inesse  dicitur. 

804.  Argumeilta.  Arg.  partis  prioris  (ex  natura  iudicii  humani). 
Ut  veritas  logica  modo  perfecto  in  ahqua  cognitione  insit,  requi- 
ritur  et  satis  est  lo  ex  parte  subiecti  cognoscentis  id  unum, 
ut  in  eo  cognoscendi  genere  cognoscens  pro  sua  natura  quiescat 
tanquam  iu  termino  intento;  —  2o  ex  parte  obiecti  cogniti 
duo  esse  debent:  a)  Ipsa  ratio  entis,  quae  in  repraesentatione 
apprehensiva  sese  intellectui  cognoscentis  sistit,  non  solum  in  con- 


*  „Non  enim  ad  veritatem  intellectus  exigitur,  ut  ipsum  Intelligere  rei 
aequetur,  quum  res  interdum  sit  materialis,  Intelligere  vero  immateriale.  Sed 
illud,  quod  intellectus  intelligendo  dicit  et  cognoscit,  oportet  essc  rei  aequatum, 
ut  scilicet  ita  in  re  sit,  sicut  intellectus  dicit."    S.  Thom.,  Suram.  c.  gent.  1.  1  c.  59. 


1.    De  veritatis  existentia.  317 

creto  cognosci  debet  secundum  ^quidditatem"  uude  repraesenta- 
tam,  sed  etiam  secundum  „Esse"  sive  secundum  essendi  conformi- 
tatem.  Nam  veritas  logica  exigit,  ut  cognitio  conformis  sit  rei 
secundum  ipsum  „Esse"  rei,  quod  mente  percipitur.  b)  Ipsa  etiam 
cognitio,  quae  de  re  habetur,  etiam  in  seipsa  cognosci  debet,  ut 
ipsa  tanquam  rei  externae  adaequata  et  conformis  aliqua  ratione 
enuntiari  possit.  Nam  quisquis  aliquid  ita  esse  affirmat,  sicut  sit 
cognitum,  aliqua  saltem  ratione  etiam  hanc  inter  suum  Cognoscere 
et  Esse  obiectivum  conformitatem  cognoscere  debet.  Et  revera 
tum  solum  iutellectus  perfecte  quiescit,  si  etiam  cognitionem  suam 
obiecto  cognito  conformem  esse  perceperit. 

Atqui  haec  tria  homo  in  iudicio,  sive  in  intellectu  componente 
et  dividente  adipiscitur;  id  quod  per  experientiam  cuique  apertum  est. 

10  Experientia  teste  pro  homine  in  apprehensione  sita  sunt  cognitionis 
exordia,  nnde  sponte  et  suapte  natura  ad  iudicandum  pergit  ita,  ut  in  iudicio 
ut  termino  cognitionis  quiescat.  —  2«  Experientia  teste  homo  non  in  appre- 
hensione,  sed  in  iudicio  proprie  et  perfecte  intelligit,  quid  insit  in  re  obiecta. 
ut  ea  est  in  se  ^  Unde  solis  iudiciis,  nunquam  apprehensionibus,  nomen  „veri- 
tatum'"'  imponitur.  —  3«  Quoties  homo  iudicium  aliquod  profert,  cxperientia 
teste  eo  ipso  etiam  affirmare  intendit,  hanc  suam  cognitionem  rei  extra  mentem 
existenti  conformem  essej  ut  quum  quis  iudicat,  Deum  iustiim  esse ,  is  sine 
dubio  hoc  affirmat,  quia  affirmandum  esse  videt,  i.  e.  quia  veram  esse  suam 
cognitionem  videt,  qua  Deum  iustimi  esse  cognoscit.  Atqui  si  hoc  intendit,  neces- 
sario  se  hanc  suae  cognitionis  cum  re  conformitatem  percepisse  fatetur.  Dicere 
enim :  Verum  est  id,  quod  affirmo,  nihil  aliud  est,  quam  dicere :  Conformitatem 
cognitionis  meae  cum  re  cognosco.  Ergo  intellectus  eo ,  quod  aliquid  de  aliqua 
re  affirmat,  etiam  veritatem  logicam,  i.  e.  conformitatem  cognitionis  suae  cum 
re,  cognoscit. 

Atque  id  quidem,  quod  de  iudicio  affirmativo  diximus,  ad  negativum  etiam 
trahendum  est.  Negativum  enim,  ut  suo  loco  (n.  271)  monuimus,  aliqua  ratione 
in  affirmatione  nititur.  eamque  continet.  Qui  enim  dicit:  Deus  non  est  corpus, 
explicite  affirmat  difformitatem  conceptuum  obiective  acceptorum,  et  igiplicite 
dicit:   Verum  est,  quod  dico,  vel :  Conformitatem  cognitionis  meae  cum  re  affirmo. 

Arg.  pro  parte  altera  (in  qua  modus  ille  veritatis  perfectae, 
in  priore  parte  iam  indicatus,  magis  explicatur).  In  iudicio  sub- 
iectum  locum  rei  tenet,  ut  ea  est  in  seipsa,  praedicatum  autem  rei, 
ut  a  mente  concepta  hanc  prae  se  fert  formam ,  quae  in  prae- 
dicato  edicitur.    Sed  in  iudicio  intellectus  conformitatem  inter  sub- 


^  „Intcllectus  formans  (per  apprehensiones)  quidditates,  non  habet  nisi 
similitudinem  rei  existentis  extra  animam ,  sicut  et  sensus,  in  quantum  accipit 
speciem  rei  sensibilis ;  sed  quando  incipit  iudicare  de  re  apprchensa,  tunc  ipsum 
iudicium  intellectus  est  quoddam  proprium  ei,  quod  non  invenitur  cxtra  in 
re.  Sed  quando  adaequatur  ei,  quod  est  extra  in  re,  dicitur  iudicium  verum 
esse."     S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.   1  dc  verit.  a.  3. 


318       Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     IV.    De  cognitione  vera  et  falaa. 

iectum  et  praedicatum  sine  dubio  cognoscit.  Ergo  etiam  confor- 
mitatem  inter  rem,  ut  est  in  se,  et  seipsum,  ut  formam  a  se  de 
re  conceptam  habet,  clare  cognoscit.  Quia  enim  formam  cum  sub- 
iecto  non  comparat,  nisi  ut  ea  est  ab  ipso  concepta,  componendo 
formam  cum  subiecto,  videre  debet  conceptum  suum,  quo  forma 
repraesentatur ,  subiecto  conformem  esse,  i.  e.  videre  debet,  com- 
positionem,  quae  ab  intellectu  fit,  conformem  esse  inhaesioni,  quae 
est  a  parte  rei. 

His  dictis  intelligitur,  cur  doceant  philosophi,  veritatem  reperiri  in  iudicio 
secundum  modum  duplicem.  Secundum  priorem  modum  (quem  inhaesivum 
diximus)  veritas  est  in  intellectu  iudicante  sicut  in  re  rem  perfecte  repraeaen- 
tante  sccundum  eiusdem  Esse,  ct  est  ipsa  conformitas  intellectus  ad  rem  *. 
Altero  modo  (quem  obiectivum  diximus)  veritas  est  in  intellectu  iudicante, 
sicut  cognitum  in  cognoscente,  et  cst  cognitio  illius  inter  intellectum  et  rem 
conformitatis.  IIoc  igitur  modo  est  veritas  in  iudicio  ut  in  dictionej  priore 
autem  modo  ut  in  imagine  perfecta.  Et  priore  modo  intellectus  veritatem 
perfecte  assequitur  subiective  tantum,  altero  autem  modo  etiam  obiective 
in  ipso  ordine  cognitionis. 

In  hoc  igitur,  quod  veritas  ijDsa  ab  intellectu  iudicante  cognoscitur,  summa 
veritatis  logicae  perfectio  cernitur  ^.  Quapropter  hanc  rem  ab  Aquinate  ut 
potissimam  praedicatam  legimus. 

„Perfectio  intellectus  est  verum  ut  cognitum.  Et  ideo  proprie  loquendo, 
veritas  est  in  intellectu,  componente  et  dividente."  ^ 

805.  Respondenda.    (Ad  1.)    Veritas  in  apprehensione  simplici  non  inest  nisi 

secundum  inchoationem;  unde  apprehensioni  tribui  non  potest  nisi  „8ecundum 
quid";  generatim  enim  perfectio  (ut  ars,  virtus,  scientia),  quae  in  subiecto  non 
est  nisi  inchoata,  illi  subiecto  simpliciter  non  tribuitur. 

(Ad  2.)  „Incomplexum ,  quantum  est  de  se,  nou  continet  aliquam  com- 
parationem  vel  applicationem  ad  rem;  unde  de  se  nec  verum  nec  falsum  dici 
potest.  .  .  .  Intellectus  tamen  incomplexus  intelligendo,  quod  quid  cst,  appre- 
hendit  quidditatem  rei  in  quadam  comparatione  ad  rem ,  quia  apprehendit  eam 
ut  huiusmodi  rei  quidditatem.    Unde  licet  ipsum  incomplexum  et  etiam  definitio 


*  „Quum  sit  duplcx  operatio  intellectus,  una,  quae  consistit  in  apprehen- 
sione  quidditatis  simplicis,  alia,  quae  consistit  in  compositione  vel  divisioue 
propositionis,  prima  perspicit  quidditatem  rei,  secunda  perspicit  Esse  ipsius  : 
et  quia  ratio  vcritatis  fundatur  in  Esse,  et  non  in  quidditate,  ideo  veritas  et 
falsitas  invenitur  in  secunda  operatione  et  non  in  prima."  S.  Tiiom.  1  dist.  19 
a.  5  a.  1. 

-  „In  intellectu  est  veritas,  sicut  consequens  actum  intellectus,  et  sicut 
cognita  per  intellcctum.  Consequitur  namque  intellectus  operationem, 
secundum  quod  iudicium  intellectus  est  de  re,  secundum  quod  est.  Coguo- 
scitur  autcm  ab  intellectu,  secundum  quod  intellectus  rcflectitur  supra  actum 
suum ,  non  solum,  secundum  quod  cognoscit  actum  suum ,  sed  secundum  quod 
cognoscit  proportionem  eius  ad  rcm."  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  9. 

3  S.  TuoM.,  Summ.  theol.  I.  q.  16  a.  2. 


l 


1.    De  veritatis  existentia.  319 

non  sit  per  se  verum  vel  falsum,  tamen  intellectus  apprehendens ,  quod 
quid  est ,  dicitur  quidem  per  se  semper  esse  verus ,  etsi  per  accidens  possit 
esse  falsus."  ^ 

(Ad  3.)  Ostensum  est,  utroque  modo  veritatem  perfecte  reperiri  in  iu- 
dicio.  Perperam  dicitur  intellectus,  quum  iudicat,  non  comparare  conceptum 
subicctivum  sive  repraesentantem ,  sed  solum  conceptum  obiectivum  cura  re 
extra  mentem  existente.  Etsi  enim  in  actu  signato  conccptum  obiectivum  sive 
formam  apprehensam  cum  re  in  rerum  natura  existente  componit,  ipso  tamen 
exercitio  etiam  conceptura  subiectivum  sive  repraesentantem ,  i.  e.  cognitionem 
propriam,  cum  re  coraparat  atque  coniungit. 

(Ad  4.)  Concedimus,  novum  actum  accedere  posse,  in  quo  primario 
ipsa  relatio  conformitatis  ut  res  obiecta  cognoscatur,  atque  ita  veritas  in  actu 
signato  cognoscatur.  Neque  negaraus,  hanc  esse  intellectus  consuetudincm, 
ut  contra  oborientia  dubia  naturali  quadam  necessitate  ad  hunc  secundum 
actura  reflexivum  prosiliat,  ex  quo  raaiorera  firraitatera  hauriat.  Sed  negamus, 
necessario  requiri  actum  novum,  ut  veritas  logica  etiam  in  actu  exercito 
cognoscatur.  Ad  id  implicita  illa  et  virtualis  et  concomitans  reflexio  satis  est, 
quae  iudicio  omni  intellectuali  inest,  quod  cura  aliqua  attentionc  profertur  ^, 

(Ad  5.)  Intellectura  humanum  fatendum  est  pergere  post  multa  indicia 
ad  efficiendos  discursus  novos  et  nova  usque  iudicia  atque  etiam  apprehensio- 
nes.  Unde  mens  humana  in  iudicio  quietcra  absolutara  nancisci  dici  non 
potest,  quamdiu  aliae  veritates  cognoscendae  sunt  reliquae.  Adipiscitur  tamen 
quietem  perfectam,  etiamsi  respectivam  tantura  respectu  cognitionis,  de  qua 
hic  et  nunc  agitur.  Et  ea  est  natura  intellectus  humani,  ut  apprehensionem 
omnem  quanturavis  perfectara  in  iudicium  sibi  resolvere  debeat. 

(Ad  6.)  Reminiscendura  est,  non  ideo  ab  apprehensione  siraplici  per- 
fectam  rationem  veritatis  abesse,  quia  per  modum  intuitus  siraplicis  procedit, 
sed  quia   in   homine   hic    cognoscendi    modus    admodura  est   iraperfectus   et  per 


*  S.  Thom.,  Sumra.  c.  gent.  1.   1  c.  59. 

2  Id  quod  Aquinas  praeclare  ex  natura  intellectus ,  quae  sese  apud  homi- 
nem  in  iudicio  manifestet,  explicat  et  illustrat  eo  loco,  quo  coraparat  veritatem, 
quae  inest  in  iudicio  intellectuali ,  cura  ea,  quae  in  iudicio  sensus  reperitur. 
..Veritas,  inquit,  est  in  intellectu  et  in  sensu ,  sed  non  eodera  modo.  In  intel- 
lectu  enira  est  sicut  consequens  actura  intellectus  et  sicut  cognita  per  intel- 
lectura.  .  .  .  Cuius  est  ratio,  quia  illa,  quae  sunt  perfectissiraa  in  entibus,  ut 
substantiae  intellectuales,  redeunt  ad  essentiam  suam  reditione  completa:  in  hoc 
enira,  quod  cognoscunt  aliquid  extra  se  positura,  quodaramodo  extra  se  proce- 
dunt;  secundum  vero,  quod  cognoscunt,  se  cognoscere,  iara  ad  se  redire  incipi- 
unt,  quia  actus  cognitionia  est  medius  Inter  cognoscentem  et  cognitum.  Sed 
reditus  iste  completur.  secundum  quod  cognoscunt  esscntias  proprias.  .  .  .  Sen- 
sus  autem,  qui  inter  ceteros  est  propinquior  intellectuali  substantiae,  redire 
quidem  incipit  ad  essentiam  suara,  quia  non  solura  cognoscit  sensibile,  sed  etiara 
cognoscit,  se  sentire ;  non  taraen  corapletur  eius  reditio,  quia  sensus  non  cogno- 
scit  essentiara  suara.  .  .  .  Sed  potentiae  naturales  insensibiles  nullo  raodo  red- 
eunt  supra  seipsas,  quia  non  cognoscunt.  se  agere,  sicut  ignis  non  cognoscit,  se 
calefacere."  Quaest.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  9.  Cfr.  Suarez,  Disput.  ractaph. 
d.  8  s.  3  n.  18. 


320 


Liber  I.  (III.)   Logica  critica.     IV.   De  cognitione  vera  et  falaa. 


iudicium  complenduSj  quo  cognoscuntur  res  per  modum  enuntiabilium.  Aliter 
se  res  liabet  in  cognitione  divina.  „Deu3  sicut  scit  materialia  immaterialiter, 
ita  scit  enuntiabilia  non  per  modum  enuntiabilium  ,  quasi  scilicet  in  intellectu 
cius  sit  compositio  vel  divisio  enuntiabilium,  scd  unumquodque  cognoscit  per 
simplicem  intclligentiani.  .  .•.  Quod  quidem  in  intellectu  nostro  non  contingit,  quin 
de  uno  in  aliud  discurrit,  propter  hoc,  quod  species  intelligibilis  sic  repraesentat 
unum,  quod  non  repraesentat  aliud.  Unde  intelligendo  :  quid  est  homo,  non  ex 
hoc  in  ipso  alia,  quae  ei  insunt,  divisim  intclligimus ,  scd  secundum  quandam 
successionem.  Et  propter  hoc  ea,  quae  seorsum  ct  divisim  intelligimus,  oportet 
nos  in  unum  redigerc  per  modum  compositionis  vcl  divisionis  enuntiationem 
formando."  * 

806.  Solvuntur,  quae  restant  dubia.     Dicunt  1":   Veritas   est   simplex  quid- 

piam;  iudicium ,  qmim  compositione  vcl  divisione  constitutum  sit,  natura  sua 
compositum  cst.  Sed  res  simplex  inesse  non  potest  in  re  composita.  Resp.: 
ludicium,  quamquam  materialiter  est  compositum ,  tamen  formaliter  est  res 
simplex,  qua  de  re  post  videndum  erit. 

Dicunt  2":  Ab  apprehensione  proficiscitur  humana  cognitio,  inde  ad  iudi- 
cium  et  ratiocinium  progressura.  Sed  inde  fit  regressio ,  ita  ut  ratiocinia  ordi- 
nentur  ad  perficiendum  iudicium,  et  iudicia  ad  perficiendam  apprehensionem. 
Ergo  in  apprehensione  perfecta  tandem  veritas  perfecte  inest.  Resp. :  Negari 
non  potest,  et  iudicia  et  ratiocinia  etiam  ad  id  tendere,  ut  perfectius  cogno- 
scamus,  „quod  quid  est"  sive  quidditates,  i.  e.  id,  quod  per  se  est  obiectum 
apiirehensionis  sive  simplicis  intelligentiae.  Sed  ea  est  humani  ingenii  im- 
becillitas  naturalis ,  ut  ne  hoc  quidem  obiectum  sibi  clare  et  perfecte  reprae- 
sentare  possit,  nisi  per  modum  iudicii. 

Dicunt  3'>:  Eodem  modo  de  iudiciis  veris  statuendum  esse  videtur,  atque 
de  iudiciis  falsis  et  temcrariis,  Scd  in  his  veritas  non  cognoscitur.  Ergo  neque 
in  veris.  liesp. :  Disf.  M. :  Quoad  naturam  iudicii  ipsius ,  conc.  M. ,  quoad 
habitudinem  omnis  generis  ad  veritatem,  nego  M. ;  nam  lioc  respectu  differunt. 
Et  dist.  min. :  In  istis,  quae  a  perfectione  deficiunt,  iudiciis,  neque  revera,  neque 
apparenter,  simulate,  opinate,  imaginarie  veritas  cognoscitur,  nego  min.;  non  re 
ct  vere  cognoscitur,  conc.  min.  De  cctcro  id  tantum  nobis  in  animo  est,  ut 
veritatem  ab  homine  non  cognosci  dicamus,  nisi  pcr  intellectum  componentera 
et  dividentem;  minime  vero  in  iudicio  omni  vel  obiter  vel  perperam  concepto 
vcritatem  cognosci  dicimus.  —  Instant :  Sed  eadem  tamen  ratione  veritas  inest 
in  iudicio  vero,  qua  falsitas  in  iudicio  falso.  Sed  in  iudicio  falso  uon  est  ob- 
iective  falsitas.  Ergo  neque  veritas  inest  obiective  in  iudicio  vcro.  Ilesp. :  Neg. 
Antec.  Partim  eadem  ratione  veritas  et  falsitas  in  iudicio  insunt;  partim  diversa. 

Dicunt  4":  Veritas  si  in  iudicio  inesset,  aut  esset  planc  idera  atque  ipsa 
actus  entitas,   aut  ad  actum    ut    quidpiara  addcretur.     At  neutrum    dici  potest: 


*  S.  Thom.  ,  Summ.  theol.  I.  q.  14  a.  14.  Cfr.  I.  q.  Sb  a.  5.  Alio  loco : 
„InteUectus  noster  apprehendendo  incomjilcxa  nondum  pcrtingit  ad  ultimam 
sui  perfectioneni,  quia  adhuc  est  in  potentia  respectu  compositionis  seu  divisionis, 
sicut  in  naturalibus  simplicia  sunt  in  potentia  rcspectu  mixtorum  ct  partes  re- 
spcctu  totius.  Dcus  igitur  secundum  suam  simplicem  intelligentiam,  illam  per- 
fectioncm  cognitionis  liabct,  quam  intellectus  noster  habet  per  utramque  cogni- 
tionem  et  complexorum  ct  incomplexorum,"     Summ.  c.  gcnt.  I.  1  c.  59. 


1.   De  veritatia  existentia.  321 

non  prius :  quia  mutato  obiecto  luanet  actus,  perit  vcritas ;  non  alterum  :  nam 
pereunte  veritate  actus  non  aliqua  res  perit,  quae  ab  actu  tliversa  sit,  sed  ipse 
actus  veritatem  suam  amittit.  Besp.:  Nego  M.:  Id  enim  praeter  duo,  quae 
sunt  posita,  est  tertium,  ut  veritas  non  addat  actui  reale  quidpiam,  sed  solum 
connotet,  obiectum  ita  esse,  sicut  actu  cognoscente  repraesentetur  affirmctur- 
que.  Veritas  igitur  in  recto  est  ipsemet  actus ,  quatenus  in  obliquo  connotat 
obiectum,  ut  est  in  se  '. 

Dicunt  5":  Veritas  in  iudicio  aut  essentialiter  inest,  aut  accidentaliter.  Si 
accidentaliter,  intellectus  iam  non  putari  potest  tendere  in  verum  necessario; 
si  essentialiter,  numquam  fieri  potest,  ut  iudicium  falsum  sit.  Ergo  nullo  modo 
veritas  in  iudicio  inest.  Resp.:  Conc.  M.  et  dist.  prlorem  partem  min.:  Si  vc- 
ritas  univcrse  acccpta  et  indeterminata  accidentaliter  se  habet  ad  veritatem,  in- 
tellectus  non  necessario  tendit  in  verum ,  C07W.  min. ;  si  veritas  haec  vel  illa 
determinata  accidentaliter  se  habet  ad  intellectum,  intellectus  non  necessario 
tendit  in  verum,  neg.  min.  Et  dist.  alteram  partem  min.:  Si  veritas  omnis  de- 
terminata  ita,  ut  est  in  sc,  a  mente  accepta  inesset  iudicio  essentialiter,  iam 
existere  non  posset  iudicium  falsum,  conc.  min.;  si  veritas  universe  tantum 
iudicio  essentialis  esset,  iudicium  falsum  esse  non  posset,  neg.  min.  —  Itaque 
intellectus  ex  natura  sua  ita  tendit  ad  verum,  ut  nunquam  propositioni  interne 
assentiri  possit,  nisi  concipiendo  eam  ut  veram ,  vel  saltem  existimando,  eam 
veram  esse.  Unde  fit,  ut  voluntas  nunquam  intellectui  assensum  imperare  pos- 
sit,  nisi  sub  ratione  veri  saltem  existimati;  id  quod  in  omni  iudicio  falso 
vel  erroneo  fieri  solet. 

Dicunt  6":  Ab  illis  iudiciis,  in  quibus  veritas  falsitasve  inessc  dicitur, 
eximenda  certe  illa  esse  videntur,  in  quibus  loco  subiccti  vel  praedicati  posita 
est  chimera,  vel  negatio.  Quum  enim  conformitas  difformitasve  esse  non  possit 
nisi  inter  duo  entia,  perspicuum  est,  in  iudiciis  istis  veritatem  falsitatemve 
nunquam  inesse  posse.  Besj).:  „De  eo ,  quod  nullo  modo  est,  non  potest 
aliquid  enuntiari ;  ad  minus  enim  oportet,  quod  illud,  de  quo  aliquid  enun- 
tiatur,  sit  apprehensum ;  et  ita  habet  aliquod  Esse  ad  minus  in  intellectu 
apprehendente.''  ^ 

807.  Scholia.  SchoL  1.  Ad  iudicium  constituendum  apprehen- 
siones  duas,  et  comparationem  et  identitatis  vel  discrepantiae  per- 
ceptionem  et  assensum  requiri  alio  loco  (n.  266)  indicavimus.  Et 
in  hoc  quidem  assensu  solo  iudicium  formale,  quod  est  actus  sim- 
plex,  reperitur  ^. 

Schol.  2.  ludicium,  quod  veritatem  continet,  rectum  vel 
bonum  vocari  solet,  quia  fini  suo  congruens  est,  et  est  id,  quod 
esse  debet;   si  falsitatem  continet,  erroneum  dicitur,  quia  men- 


1  SoARKz,  Disput.  metaph.  d.  8  s.  2;  Rhodes,  Curs.  phil.  1.  1  d.  3  q.  2  §  2; 
Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil.  Log.  q.  59. 

2  S.  Thom.  1  dist.  19  q.  5  a.  1  ad  5 ;  cfr.  Summ.  theol.  I.  q.  16  a.  3  ad  2. 

3  Quo  dc  assensu  dubitaverunt,  utrum  a  perceptione  re  diversus  sit,  an 
ratione  tantum.  Eo  tamen,  qui  in  utramque  partem  rem  disputant,  conveniunt, 
in  ali(iuo  assensu  veritatem  perfectam  reperiri. 

Pksch,   Logtca.    II.  21 


322        Liber  I.  (III.)   Logica  critica.     IV.   De  cognitione  vera  et  falsa. 

tem  adducit,  ut  neget  conformitatem  eorum,  quae  sunt  conformia, 
vel  conforinitatem  eorum,  quae  reapse  sunt  difformia,  assumat. 

Schol.  3.  Quum  intellectus  distinguatur  duplex,  alter  specu- 
lativus  (qui  res  contemplatur,  ut  sunt  in  se,  et  eius  finis  et 
quies  est  ipsa  veritatis  cognitio),  alter  practicus  (qui  res  con- 
siderat,  ut  operabiles  sive  ut  fieri  debent,  et  eius  finis  est  ope- 
ratio) :  veritas  logica  non  solum  in  intellectu  speculativo  inest,  sed 
etiam  in  intellectu  practico. 

Sed  hic  distinctione  opus  est.  Nam  duplex  est  modus,  cx  quo  intellectus 
practicus  ad  obioctum  suum  dirigitur.  Est  enim  et  rerum  gerendarum  cognitio 
et  operationis  directio  sive  exemplar  actionem  dirigcns.  Et  hoc  quidem 
posteriore  modo,  quum  nihil  sit,  nisi  rci  gerendae  mensura,  non  est  verus.  Sed 
priore  modo ,  quum  sit  obiecto  operabili  conformis,  veritatem  habet.  Ordo 
enim  operabilium  rion  minus  obiective  realis  aive  ontologicus  est.  quam  ordo 
essendi. 

ScJiol.  4.  Hactenus  de  iudicio  diximus  subiective  spectato, 
quod  est  actus  mentis  per  assensum  aliquid  affirmantis.  Sed  prae- 
terea  iudicium  etiam  obiective  considerari  potest,  quod  est  prae- 
dicati  cum  subiecto  compositio,  ut  ea  voce  enuntiari  solet;  qua- 
propter  enuntiabile  vocatur.  Et  a  veritate  quidem  intellectus 
etiam  in  ipsum  enuntiabile  veritas  deducitur,  ita  ut  etiani  enuntia- 
bile  veritatem  in  se  habere  dici  possit.  Distinguimus  enim  iudi- 
cium  verum  falsumve  ab  enuntiabili  vero  et  falso.  Et  intellectus 
saepe  ante  inquirere  solet,  utrum  enuntiabile  verum  an  falsum  sit, 
quam  iudicet.  Sicut  igitur  omne  iudicium,  ita  etiam  enuntiabile 
quodlibet  in  se  verum  est  aut  falsum. 

Schol.  .1   Yeritas  principalius  est  in  intellectu,  quam  in  rebus  ^. 

Et  res  quidem  creata  inter  duos  intellectus  constituta,  secundum  adaequa- 
tionem  ad  utrumque  vera  diciturj  secundum  enim  adacquationem  ad  intellectum 
divinum  dicitur  vera,  quatenus  implet  id,  ad  quod  ab  intellectu  divino  ordinata 
est;  secundum  autem  adaequationem  ad  intellectum  nostrum  vera  res  dicitur 
esse,  quatenus  ex  se  apta  est,  ut  congruentem  de  sc  efficiat  acstimationem.  Et 
sub  utroquc  respectu  vcritas  principnlius  est  in  intellectu,  quam  in  rebus.  Quae 
res  respectu  iutellectus  divini  aperta  est.  Nam  res  proprias  suas  naturas  sive 
essentias  consequuntur  ])er  conformitatem ,  imitationem  intollcctus  divini,  atque 
ita  veritatem  suam  nanciscuntur.  Sed  illa  ctiam  veritas,  qua  res  verae  dicuntur 
respectu  intellectus  nostri,  prius  est  in  intellectu,  qunm  in  rebus.  Etsi  enim 
id,  quod  in  ic  verum  est,  prius  existit,  quam  id,  quod  est  verum  in  intellectu 
nostro,  tamen  principaliorc  modo  v(Titas  reperitur  in  intellcctu  ". 

'   Cfr.  S.  TnoM.,  Quaest.  disput.  q.   l  de  verit.  a.  2. 

'^  „Ipsum  Esse  rei  est  causa  veritatis,  secundum  quod  est  in  cognitione 
intellectus.  Sed  tamen  ratio  veritatis  per  prius  invenitur  in  intcllectu  quam  in 
rej  sicut  etinm  calidum  et  fngidum,  et  aliae  causae  sanitatis.  sunt  cuusa  sani- 


I 


1.    De  vcritatis  existentia.  323 

Schol.  6.  Sicut  verum  per  prius  invenitur  in  intellectu,  quara 
in  rebus,  ita  etiam  per  prius  invenitur  in  actu  intellectus  com- 
ponentis  vel  dividentis,  quam  in  actu  intellectus  quiddi- 
tates   rerum   formantis. 

„Veri  enim  ratio  consistit  in  adaequatione  rei  et  intellectus ;  idem  autem 
non  adaequatur  sibi  ipsi,  sed  aequalitas  diversorum  est;  undc  ibi  primo  in- 
venitur  ratio  veritatis  in  intellectu ,  ubi  iirimo  intellectus  incipit  aliquid  pro- 
prium  habere,  quod  res  extra  animam  non  habet,  sed  aliquid  ci  correspondens, 
inter  quae  adaequatio  attendi  potest.  Intellectus  autem  formans  quidditates 
non  habet  nisi  similitudinem  rei  existcntis  extra  animam.  .  .  .  Tunc  autem  iu- 
dicat  intellectus  de  re  apprehensa,  quando  dicit,  quod  aliquid  est,  vel  non  est ; 
quod  est  intellectus  componentis  et  dividentis.  .  .  .  Et  inde  est,  quod  veritas 
per  prius  invenitur  in  compositione  et  divisione  intellectus ;  secundario  autem 
dicitur  verum  et  per  posterius  in  intellectu  formantc  definitiones ;  undc  definitio 
dicitur  vera  vel  falsa  ratione  compositionis  verae  vel  falsae;  ut  quando  scilicet 
dicitur  esse  definitio  elus,  cuius  non  est,  sicut  sl  definitio  circuli  assiguetur 
triangulo ;  vel  etiam,  quando  partes  definitionis  non  possunt  componi  ad  invicem. 
ut  si  dicatur  definitio  alicuius  rei  animalis  insensihilis.  .  .  .  Patet  ergo  ex 
dictis,  quod  verum  per  prius  dicitur  de  compositione  vel  divisione  intellectus; 
secundo  de  definitionibus  rerum,  secundum  quod  in  eis  implicatur  compositio 
vera  vel  falsa;  tertio  de  rebus,  secundum  quod  adacquantur  intellectui  divino, 
vel  aptae  natae  sunt  adaequari  intellectui  humano ;  quarto  de  homine,  qui 
est  electivus  orationum  suarum ,  verarum  vel  falsarum ,  vel  qui  facit  aestima- 
tionem  de  se  vel  de  aliis  veram  vel  falsam  per  ea,  quae  dicit  vel  facit.  Voces 
autem  eodem  modo  recipiunt  veritatis  praedicationem ,  sicut  intellectus ,  quos 
significant.''  ^ 

ScJiol.  7.  Cum  hac  doctrina  de  veritate,  quae  insit  in  solo 
iudicio,  alia  Peripateticorum  doctrina  cohaeret,  qui  dicunt,  ratio- 
nem  veritatis  fundari  in  Esse  rerum,  non  in  quidditate  earum. 

Apprehensio  respicit  quidditatem  rei,  iudicium  respicit  Esse  ipsius. 
,,Vcritas  habet  fundamentum  in  re,  sed  ratio  eius  completur  per  actionem  in- 
tellectus ,  quando  scilicet  apprehenditur  eo  modo,  quo  est.  Quum  autem  in  re 
sit  quidditas  eius  et  suum  Esse,  veritas  fundatur  in  Esse  rei  magis,  quam  in 
quidditate,  sicut  et  nomen  entis  ab  Esse  imponitur."  ^ 

Schol.  8.  Est  etiam  de  veritate  sermonis  dicendum  pau- 
cis.  Veritatem  logicam,  quae  in  mentis  operationibus  invenitur, 
harum  quoque  signis  tribui  docent  logici,  non  quod  signa  rebus 
conformia  esse  putantur,  sed  quia  id,  quod  per  se  reruni  signi- 
ficatarum  est  proprium,  per  analogiam  quandam  ad  rerum  signa 
transferri  potest. 

tatis,  quae  est  in  animali;  et  tamen  animal  per  prius  dicitur  sanum;  et  signa 
sanitatis  et  causa  sanitatis  dicuntur  sana  secundum  analogiam  ad  sanum,  quod 
de  animali  dicitur."     S.  Thom.   1  dist.  19  i\.  5  a.  1. 

1  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  3. 

2  S.  Thom.  1   dist.  19  q.  5   a.  1. 

21* 


324        Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     IV.   De  cognitione  vera  et  falsa. 

Sicut  igitur  conceptibus,  ita  etiam  terminis  veritas  convenitj  et 
sicut  unicuique  conceptui  semper  sua  veritas  manet,  ita  neque  ullus  terminus 
unquam  falsitatis  accusari  potest. 

Orationes  autem  illae,  in  quibns  nulla  est  affirmatio  vel  negatio ,  ncque 
veritatis  aut  falsitatis  capaces  sunt. 

Sed  propositio,  quae  est  signum  iudicii  suppositivum ,  est  etiam  signum 
manifestativum  veritatis  aut  falsitatis,  quae  est  in  mente  iudicantis;  veritatis 
quidem,  si  subiectum  ita  se  habet,    atque  edicitur;    falsitatis,  si  se  habet  aliter. 

Atquc  haec  de  veritate  et  falaitate  sermonis  logica.  Sed  est  etiam  ve- 
ritas  sermonis  moralis.  Orationi  enim  etiam  id  convenit,  ut  sit  signum  sup- 
positivum  alicuius  facti  dicenti  interni.  Si  is,  qui  locjuitur,  signum  adhibet,  qubd 
suo  statui  intcrno  conforme  est,  hoc  signum  moraliter  verum  esse  dicitur;  sin 
signum  diffbrme,  id  accusatur  falsitatis  moralis.  Moralis  vocatur  affectio  haec, 
quia  sociam  honestatem  illam  et  malitiam  habewe  potest,  (luae  ox  libertate  ori- 
ginem  habet. 

Quod  quum  constot,  sequitur,  in  terminis,  ut  sunt  termini,  veritatem  vel 
falsitatem  moralem  nun(j[uam  reperiri  posse;  eam  tamen  reperiri  posse  in  signis 
externis  omnibus,  quae  pro  internis  aflPectionibus  aut  iudiciis  supponuntur. 

Qui  signa  externa  edere  vult,  quae  moraliter  vera  sunt,  dicitur  verax; 
qui  vero  intendit  propositionem  enuntiare  moraliter  falsam,  nuncupatur  mendax. 

Schol.  9.  A  veritate  logica  differt  moralis  veritas  et  falsitas 
rebus  potissimum  quattuor. 

1»  Logica  propositionem  afficit.  ut  hac  siguificatur  iudicium  obiective 
spectatum,  sive  coniunctio  huius  praedicati  cum  hoc  subiecto;  moralis  autem 
propositionem  ingreditur,  ut  hac  significatur  iudicium  subiective  spectatum, 
sive  affirmatio  mentalis  aut  negatio.  2o  Logica  propria  est  enuntiabilium  et  ab 
his  iu  enuntiationcs  deducitur ;  moralis  per  se  in  enuntiatione  est,  in  qua  poni- 
tur  ex  intentione  diccntis ;  illa  mensuratur  re,  haec  mente  interna.  3^  Logica 
rectitudinem  vel  falsitatem  iudicii  manifestat;  moralis  ad  id  dirigitur,  ut  alii  ad 
recte  aut  falso  iu(3icandum  adducantur.  4'>  Enuntiatio  logice  vera  est  moraliter 
falsa,  si  interno  dicentis  iudicio  non  respondet;  et  enuntiatio  h)gice  falsa  est 
moraliter  vera,  si  iudicio  interno  respondet. 

808.         Corollarium.     Ex    disputatis    hactenus    apertum    est,    qua 
ratione  veritas  reperiatur  in  sensu  ^ 

Primo  enim  ccrtum  est,  veritatem  perfectiore  modo  esse  posse  in  sensu, 
quam  est  in  apprehensionc  simplici.  Nam  veritas  perfectiore  modo  est  in  iu- 
dicio,  quam  in  sohi  apprchensione.  Atqui  in  sensibus-  quoddam  iudicium  re- 
peritur.  Sensus  onim  non  solum  sentienti  affectioncm  aliquam  repraesentant, 
sed  hanc  rebus,  ut  sunt  in  se,  attribuunt.  Etsi  igitur  sensus  ad  ipsam  ratio- 
nem  entis  ut  sic  abstractam  pertingere  non  possunt,  tamen  ex  natura  sua  directe 


*  Huic  quaestioni  vis  duplex  et  significatio  subesse  potest.  Quaeri  enim 
potest,  sitnc  iudicium,  quod  sequentes  scnsum  de  rebus  pcrceptis  foramus,  per 
sc  semper  ambigiuim  ito,  ut  sensus  nunquam  motivum  certitudinis  csse  possint. 
Et  ad  quaestionem  hoc  modo  positam  iam  responsum  est,  (juura  de  veracitate 
sensuum  ageretur.  Sed  etiani  quaeri  potest,  qua  ratione  cognitionis  veritas  iam 
in  ipso  sensu  reptriatur.     Atque  id  nunc  videndum  est. 


2.    De  natura  veritatis  logicae.  325 

nobis  referunt  id ,  quod  e  s  t  in  concreto.  Cognitio  enim  sensitiva  non  eo  con- 
tenta  est,  ut  phaenoraena  subiectiva  exhibeat,  sed  rem  ita  vel  aliter  esse  dicit. 
In  quo  negotio  aliqua  iudicandi  ratio  manifeste  concipitur.  Et  per  se  quidem 
sensus  acstimat,  res  sic  vel  aliter  esse  quales  et  quantas.  Per  accidens 
autem  et  quasi  implicite  etiam  res  esse  diiudicat,  quatcnus  ipsum  Esse 
latet  in  re  concreta,  quam  sensus  percipit  ut  quantam  et  qualem  *. 

At  vcro  haec ,  quae  in  sensu  reperitur  veritas,  ab  iUa,  quae  est  in  intel- 
lectu,  magnopere  differt.  Nam  in  iudicio  intellectuali  sic  inest  veritas,  ut  ipsum 
Esse  secundum  se  percipiatur,  ut  est  a  quantitate  et  qualitate  abstractum ;  atque 
ita  etiam ,  ut  ipsa  cognitionis  veritas  a  mente  perspiciatur.  Atqui  iitraque  ra- 
tione  sensus  a  veritate  deficit.  Sensus  enim  haeret  in  rebus,  ut  sunt  quales  et 
quantae  et  habent  ad  subiectum  relationes  concretas,  nec  unquam  rationem  entis 
ut  sic  attingere  potest.  „Quamvis  Esse  sit  in  rebus  sensibilibus ,  tamen  ratio- 
nem  essendi  vel  intentionem  entis  sensus  non  apprehendit,  sicut  nec  aliquam 
formam  substantialem  nisi  per  accidens,  sed  tantum  accidentia  sensibilia.  Ita 
etiam,  quamvis  veritas  sit  in  rebus  sensibilibus,  prout  dicitur  esse  veritas  in 
rebus,  tamen  intentio  veritatis  solo  intellectu  percipitur."  ^  Quum  deinde  sensus 
non  possit  reflexione  perfecta  redire  ad  seipsum ,  neque  ipsam  veritatem  cogni- 
tionis  suae  videre  potest.  Recte  igitur  Aquinas :  ,,Veritas  est  in  sensu  sicut 
consequens  actum  eius,  dum  scilicet  iudicium  sensus  est  de  re,  secundum  quod 
est;  sed  tamen  non  est  in  sensu  sicut  cognita  a  sensu :  si  enim  sensus  vere 
iudicat  de  rebus,  non  tamen  cognoscit  veritatem,  qua  vere  iudicat."  ^  Unde  de- 
finire  solent  veritatem,  ut  sit  rectitudo  sola  mente  perceptibilis. 

'SECTIO  SECUNDA. 
De   natura   veritatis   logicae. 

809.         Veritatis  quidditas.     Yeritas   logica   quum  sit  conformitas 

coguitionis  cum  ipsa  re,  tota  est  in  cognitione ;  et  est  ipsa  cognitio, 

quatenus    obiecto   conformis  est.     Est   igitur   in   recto    ipse   actus, 

quatenus  is  in  obliquo  connotat  obiectum,  ut  est  in  se  *. 

Quodsi  quaeratur  de  veritate,  quae  inest  in  iudicio  obiective  spectato, 
recordandum  est,  subiectum  in  iudicio  locum  tenere  rei,  ut  est  in  se,  praedica- 


*  Cfr.  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  1   de  verit.  a.  11  j  q.  15  a.  1. 
2  S.  Thom.   1  dist.  19  q.  5  a.  1  ad  6. 

*  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  1   de  verit.  a.  9. 

*  Hac  de  re  haec  fere  Sdarez  :  Actum  esse  verum  plus  dicit  quam  actum 
esse,  neque  tamen  indicat  reale  quidpiam,  quod  absolutum  sit  vel  relativum 
ultra  ipsum  actum ;  neque  significat  relationem  rationis  (nam  ex  vi  eius ,  quod 
ad  relationem  supponitur,  actus  iam  est  verus)  j  ergo  nihil  aliud  addere  potest 
praeter  solam  concomitantiam  obiecti  se  habentis,  ut  cognoscitur,  i.  e.  connota- 
tionem  sive  denominationem  ex  connexione  actus'et  obiecti  consurgentem.  Ita- 
que  veritas  logica  includit  et  obiecti  repraesentationem  cognitione  expressam 
et  internam  cognitionis  habitudinem  terminatam  ad  obiectum  taliter  se  habens. 
Disput.  metaph.  d.  8  s.  2  n.  9.     Cfr.  Rhodes,  Philos.  peripat.  1.  1  d.  3  q.  2  §  2. 


326       Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     IV.   De  cognitione  vera  et  falsa. 

tum  autem  conceptus,  quo  res  illa  a  mente  exprimitur,  unum  autem  ad  alterum 
reduci  per  copulam,  quae  est  signum  identitatis  aut  diveraitatis.  Ex  quo  in- 
telligitur,  habitudinem  inter  cognitionem  et  rem  exhiberi  habitudine  inter  prae- 
dicatum  et  subiectum.  Unde  iudicii  affirmantis  veritas  idem  plane  est,  atque 
obiectiva  subiecti  et  praedicati  identitasj  et  veritas  iudicii  negantis  idem  est, 
atque  obiectiva  illorum  diversitas. 

Restat,  ut  hoc  loco  videamus,  utrum  veritas  cognitionis  stet  in  indivisibili, 
an  magis  vel  minus  suscipiat  ita,  ut  una  cognitio  possit  esse  verior  alia. 

QUAERITUR, 
qua  ratione   veritas   gradiis   admittat. 

810.  Rationes    dubitandi.     Vidctur   veritas   nulla   rationc   gradus   varios    ad- 

mittere  posse.  Nam  (1.)  solae  qualitates  intendi  et  remitti  possunt.  Atque 
veritas  non  est  qualitas.  —  (2.)  Cognitio  aut  est  rei,  de  qua  agitur,  conformis, 
aut  non  est  ,•  si  est,  cognitio  vera-  est ;  si  non  est,  vera  non  est. 

(3.)  Contra  autcm  veritas  in  recessu  consistit  a  falsitate.  Sed  recessus 
omnis  gradus  admittit;  ergo  etiam  veritas.  —  (4.)  Veritas  iudicii  intellectualis 
perfectior  est,  quam  veritas  iudicii  sensus;  et  haec  iterum  perfectior  est,  quam 
veritas  apprehensionis  simplicis.  Ergo  veritas  gradus  admittit.  —  (5.)  Veritas 
increata  et  imparticipata,  quae  est  in  intellectu  divino,  maior  est,  quam  creata 
et  participata,  qua  mens  humana  fruitur.  Ergo  veritas  gradus  admittit.  — 
(6.)  Quidquid  finitum  est,  augeri  potest.  Sed  veritas,  quae  est  in  cognitione 
humana,  est  finita. 

lllGSlSI  Veritas  si  formaliter  spectatur  (siye  respectu  obiecti 
formalis),  gradns  non  admittit;  est  tamen  gradunm  capax,  si  materia- 
liter  et  snbiective  spectatur  (sive  ratione  obiecti  materialis  et  actns, 
in  quo  veritas  inest)  *. 

Ad  Statuin  quaestionis.  Praemta  lo:  Yeritatem  intelligimus 
conformitatem  intellectus  ad  obiectum  suum.  Et  veritas  forma- 
liter  spectata  est  conformitas  ipsa  &ive  adaequatio,  ut  conformi- 
tas  est.  —  Obiectum  formale  cognitionis  est  res,  ut  intellectui 
sese  manifestat,  sive  id,  cui  intellectus  proxime  se  conformat.  — 
Obiectum  materiale  cognitionis  est  res,  quae  manifestatur, 
tota,  ut  est  in  se,  omnibus  suis  vestita  proprietatibus. 

Praenota  2o:  Thesis  tribus  partibus  absolvitur,  quarum  prima 
veritatem  formaliter  acceptam  in  indivisibili  consistere  affirmat; 
altera  earum  gradus  admittere  dicit,  si  intelligatur  materialiter; 
tertia  gradus  etiam  concedit,  si  veritas  accipiatur  subiective. 

Argumenta.  Arg.  partis  primae  (ex  natura  affirmationis  et 
negationis).  Ideo  intellectus  verus  est,  quod  dicit,  ea  esse,  quae 
sunt;  et  ea  non  esse,   quae  non  sunt;  sive  ideo,  quia  id  affirmat, 

*  SuAREz,  Disput.  metapli.  disp.  9  s.  1  ii.  24. 


2.   De  natura  veritatis  logicae.  327 

quod  est,  et  id  negat,  quod  non  est.  Atqui  termini  „esse"  et 
„non-csse"  nou  suscipiunt  magis  et  minus;  sunt  enim  termini 
contradictorie  inter  se  oppositi,  et  stant  in  indivisibili.  Ergo 
neque  conformitas  ad  lios  terminos  in  se  ullos  gradus  admittere 
potest. 

Confirmatur  (ex  natura  voritatis).  Ubi  cat  inter  duos  tcrminos  adaequatio 
sive  aequalitas ,  ibi  gradus  esse  non  possunt.  Ita  si  quis  duas  lineas  inter  se 
aequales  considerat,  eas  sub  eo  respectu,  quo  sunt  aequales,  nec  magis  nec 
minus  aequales  fieri  posse  videbit.  Aut  enim  aequales  sunt,  aut  non  sunt; 
quamquam  ipsac  res,  quae  inter  se  aequales  sunt,  augeri  vel  minui  possunt, 
non  tamen  qua  aequales.  Atqui  veritas  formaliter  spectata  est  adaequatio  sive 
aequalitas  inter  cognitionem  et  eius  obiectum  formale.  Veritas  ergo  formaliter 
spectata  gradus  non  admittit.  Spectata  igitur  veritate  formaliter,  una  cognitio 
dici  non  potest  alia  esse  verior. 

Arg.  partis  alterius.  Arg.  I  (ex  obiecti  materialis  extensione 
varia).  Fieri  potest,  ut  cognitione  una  plures  de  obiecto  materiali 
notae  exhibeantur,  quam  alia. 

Ita  cognitione  una  aqua  exbiberi  potest  ut  corpus,  alia  ut  corpus  ex  hy- 
drogenio  et  oxygenio  compositum.  Potest  igitur  una  cognitio  obiecto  materiali 
magis  adaecjuari  quam  alia.  Et  haec  cognitio  est  obiecto  secundum  extensionem 
conformior,  quam  alia.  Veritas  igitur  quoad  conformitatem  ad  obiectum  ma- 
teriale  gradus  admittit. 

Anj.  II  (ex  obiecti  materialis  immutabilitate  varia).  Illud 
iudicium  sub  aliqua  ratione  veritatem  magis  participat,  in  quo 
veritas  ratione  obiecti  est  immutabilior  etfirmior;  ita  ut  difficilius 
ex  vero  falsum  effici  possit. 

Ita  in  iudicio:  Jgnis  stuppam  comhurere  soletj  veritas  ratione  obiecti  im- 
mutabilior  est  et  firmior,  quam  in  iudicio:  Petrus  currit.  Et  iudicium  verum 
de  re  immutabili  sive  physice  sive  metaphysice  generatim  multo  firmius  est, 
quam  iudicium  de  re  omnino  contingenti.  Sunt  crgo  iudicia,  quae  sub  eo,  quem 
diximus,  respectu  veriora  sunt,  quam  alia. 

Arg.  partis  tertiae  (ex  principiis,  quae  in  actum  cognitionis 
vim  habent).  Quidquid  auget  perfectiouem  illam,  ex  qua  actus 
cognoscitivus  conformitatem  habet  cum  suo  obiecto,  id  auget  etiam 
aliqua  ratione  ipsam  veritatem.  Atqui  complura  sunt,  quae  effi- 
ciunt,  ut  intellectus  clarius  et  firmius  obiectum  repraesentet; 
in  quo  genere  sunt  lo  lumen  intellectuale ,  quod  obiecto  cogno- 
scendo  magis  vel  minus  proportionatum  esse  potest;  2»  species 
intelligibilis ,  quae  clarior  vel  minus  clara  esse  potest;  3o  mo- 
tiva  assentiendi,  quae  esse  possunt  plura  vel  pauciora.  Ergo  in- 
tellectus  esse  potest  ad  excludendam  falsitatem  et  stabiliendam 
veritatem  aptior  ineptiorve.  Atque  ita  veritas  etiam  respectu  actus 
cognoscitivi  gradus  admittit. 


328       Liber  I.  (111.)    Logica  critica.     IV.    De  cognitionc  vera  et  falsa. 

811.  Respondenda.  CAd  1.)  Duplici  ratione  alitiuid  gradus  varios  admittere 
potest;  prima,  qua  res  eadem  individualis  intensionem  aut  remissionem  ad- 
mittit,  ut  fit  in  l)abitibus  scientiae,  virtutiSf  artis,  et  generatim  in  qualitatibus ; 
altcra,  qua  rcs  varios  gradus  habcrc  dicitur  propter  maiorem  minorcmve  acces- 
sum  vel  rccessum  ab  uno  tcrmino;  id  quod  fit  iii  rclationibus  atcjuc  ctiam  illis 
connotationibus,  quibus  sola  duarum  rerum  coexistentia  sive  concomitantia 
Bignificatur. 

(Ad  2  \n  thesi  responsum  cst  satis.^ 

(Ad  3.)  Recessus  iste,  in  quo  veritatem  consistere  dicunt,  potius  quid- 
piara  est,  quod  cum  vcritate  coniunctum  est;  non  autem  est  id,  quo  formaliter 
veritas  constituitur. 

(Ad  4.)  Veritas  subiective  et  materialiter  accepta  varietatem  illam  per- 
fectionis  admittit,  sed  veritas  formaliter  sumpta,  i.  c.  ipsa  conformitas,  non  est 
perfectior  in  una  cognitione,  quam  in  alia.  Itaque  cognitio  vcritatis  eius  ra- 
tionem  formalem  non  auget.  In  iudicio  autem  sivc  intellectuali  sive  sensili 
eodem  plane  modo  conformitas  est  ad  obiectum,  quod  cuique  cognitioni  pro- 
prium  est :  et  in  apprehensione  quidem  sensili  conformitas  est  ad  rem  sensibus 
perceptam,  iii  qua  latet  quidditas ;  in  apprehensione  intellectuali  conformitas  est 
ad  rei  quidditatem  intellectu  perceptam;  in  iudicio  sensili  conformitas  est  ad 
convenicntiam  duarum  rerum,  in  qua  latet  Esse  illud,  quod  in  intellectuali  iu- 
dicio  extrahitur  cdiciturque;  in  iudicio  tandem  intellectuali  conformitas  est  ad 
Esse  rei,  quod  intellectu  in  re  attingitur  (sive  quod  intellectus  in  re  intus  legit). 
„Conformitatem  hanc  nullo  modo  sensus  cognoscit.  Licet  enim  visus  habeat 
similitudinem  visibilis,  non  tamen  cognoscit  comparationem,  quae  est  inter  rem 
visam  et  id,  quod  ipse  apprehendit  de  ea.  Intellectus  autem  conformitatem 
sui  ad  rem  intelligibilem  cognoscerc  potest.  Scd  tamen  non  apprehendit  eam, 
Bccunduin  quod  cognoscit  de  aliquo  ,quod  quid  est'.  Sed  quando  iudicat,  rcm 
ita  se  habere,  sicut  est  forma,  quam  de  re  apprchendit,  tunc  primo  cognoscit  et 
dicit  vcrum,  ct  hoc  facit  componendo  et  dividendo."  * 

(Ad  ').)  Veritas  increata  est  maior  respectu  obiecti  materialis,  atque 
etiam  actus,  in  quo  veritas  maiore  claritate  ct  firmitate  inest,  sed  non  est  maior 
ratione  adaequationis  formalis. 

(Ad  ().)  Rcs  omnis  finita  augeri  potest  ex  ea  parte,  qua  augmentum  admittit, 
non  tamcn  augeri  potest  cx  ea  parte,    qua  ex  conceptu  suo  stat  in   indivisibili. 

SECTIO  TERTIA. 
De    falsitatis    existentia. 

812.  Qimm  falsitas  opponatur  veritati  (n.  88),  sicut  liaec  est  ad- 
aequatio  intellectus  ad  obiectum:  ita  illa  est  difformitas  inter  in- 
tellectum  et  obiectum  positiva.  Positivam  dicimus;  nam  difformi- 
tas  negativa,  quae  sola  omissione  fit,  ad  falsitatem  non  est  satis; 
sed  requiritur,  ut  intellectus  obiecto  deroget  id,  quod  liabet,  vel 
attribuat  id,  quod  non  habet. 


*  S.  TiiOM.,  Summ.  theol.  I.  q.   16  a.  2. 


3.   De  falsitatis  existentia.  329 

Duplcx  difformitas  distinguitur :  negativa  et  positiva.  Negativa  est  dif- 
formitas ,  quum  mons  aut  nibil  perc'i])it ,  aut  aliquid  percipions  non  omnia  per- 
cipit,  quae  in  re  illa  insunt ;  hinc  quoad  illa,  quac  mcns  non  pcrcipit,  obiecto 
eonformis  non  est.  Haec  negativa  difformitas  non  est  falsitas,  sed  potius  igno- 
rantia  quaedam,  quae  cognitioni  verae  non  contrarie,  sed  privativc  vcl 
negative  opponitur.  —  Positiva  cst  difformitas,  quum  mens  obiecto  non  ex 
ea  partc  conformatur,  secundum  quam  illud  sibi  repraesentat ,  eo  quod  obiecto 
id  detrahit,  quod  habet,  aut  id  tribuit,  quod  non  habet  *. 

In  qua  positiva  difformitate,  qua  inter  cognitionem  et  eius  obiectum  for- 
male  discordia  constituitur,  falsitas  logica  consistit,  quae  veritati  contrarie  op- 
ponitur  (n.  211).  „Falsum  aliquid  ponit ;  est  enim  falsum  ex  eo,  quod  dicitur 
vcl  videtur  aliquid  esse,  quod  non  est,  vel  non  esse,  quod  est.  Sicut  enim 
verum  ponit  acceptionem  adaequatam  rei,  ita  falsum  acceptionem  rei  non  ad- 
aequatam.     Undc  manifcstum  est,  quod  verum  et  falsum  sunt  contraria."  ^ 

De  falsitatc  dicentibus  potissimum  tria  quaerenda  sunt:  1»  num  res  ali- 
qua  falsa  sitj  2°  num  sit  falsitas  in  apprehensione;  3°  quomodo  falsitas  men- 
tem  subeat. 

QUAERITUR   l^ 
sitne   aliqua   res   falisa. 

813.  Rationes    dubitandi.     Videtur   falsitas    a   rebus    omnino    abesse.      Nam 

(1.)  verum  est  id,  quod  est;  ergo  falsum  est  id,  quod  non  est.  —  (2.)  Falsum 
a  fallendo  dicitur.  Sed  res  non  fallunt;  quia  nihil  ostendunt  nisi  speciem 
suam.  —  (3.)  Nequc  ulla  est  res,  quin  habeat  formam  suam  sive  naturam ;  sed 
ex  hac  res  suam  accipit  veritatem ;  ex  hoc  enim  dicitur  homo  verus,  quia  veram 
hominis  formam  habet.  —  (4.)  Quodsi  res  verae  sunt,  neque  ulla  ratione  fal- 
sitas  in  rebus  fundari  j^otGst.  —  (5.)  Si  aliqua  rcs  nominatur  falsa,  id  aut 
ideo  est,  quia  est  similis  rei  cxistimatae,  aut  quia  est  dissimilis.  Sed  neque 
ex  dissimilitudine  quidquam  falsum  dici  potest;  secus  omnia  falsa  essent;  neque 
ex  similitudine;  nam  omnia  eo  vera  sunt,  quo  similia  sunt. 

(6.)  Sed  contra  videtur  falsitas  per  se  ipsis  rebus  competere  posse. 
Quia  enim  res  penitus  finita  est,  a  similitudine  cum  veritate  prima,  quae  eat 
Deus,  penitus  deficit.  —  (7.)  IUae  res  in  seipsis  falsae  sunt,  quae  a  sua  regula 
vel  a  suo  fine  deficiunt;  quod  patet  in  his  praecipue,  quae  arte  fiunt,  atque 
etiam  in  naturae  peccatis  sive  monstris.  Enuntiatio  omnis  dicitur  falsa,  quod 
non  significat  id ,  ad  quod  facta  est.  Neque  raro  dicunt  de  falsis  dentihus ,  de 
falsa  harha. 


*  Difformitas  negativa  recte  etiam  dicitur  inadaequatio  cognitionis  cum 
obiecto  materiali,  in  quod  tendit  iudicium;  difformitas  autem  positiva 
sive  falsitas  dicitur  inadaequatio  cognitionis  cum  suo  obiecto  formali,  i.  e. 
cum  re  in  se  cognita. 

2  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  17  a.  4.  Cfr.  Suarez,  Disput.  metaph.  d.  9 
s.  1  n.  20  sqq.  Si  quis  comparationem  adhibere  vclit,  is  falsitatem  negativam 
cum  epeculo  plano  comparabit,  quod  partem  tantum  corporis  repraesentat;  falsi- 
tatem  positivam  cum  spcculo  concavo  vel  convexo,  quod  augendo  vel  minuendo 
deformat  idipsum,  quod  de  corpore  repraesentat. 


330       Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     IV.    De  cognitione  vera  et  falsa. 

ThesiSI  In  rebus  ad  nostram  mentem  relatis  falsitas  secnndnm 
quid  esse  potest  \ 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Omnis  falsitas  sumenda 
est  in  ordine  ad  aliquam  cognitionem.  Relata  ad  intellectum  di- 
vinum  omnis  res  vera  est  ^. 

Praenota  2o:  Yidendum  igitur,  qua  ratione  res  comparentur 
ad  mentem  nostram,  inveniaturne  inaequalitas  rei  ad  mentem,  quae 
quodammodo  ex  ipsa  re  causetur.  Concedimus,  neque  in  ordine 
ad  cognitionem  nostram  rem  uUam  falsam  esse  per  se. 

Cognitionem  speculativam  quod  attinet,  „omnis  res,  quantum  est  de 
se,  apta  est  cognosci,  sicuti  est,  et  generare  proprium  et  adaequatum  sui 
conceptum".  Cognitionem  practicam  quod  spectat,  omne  opus,  quod  ab 
ipsa  procedit,  iier  se  ipsi  conforme  est,  nisi  per  accidens  contingat  defectus  ex 
imbecillitate  potentiae  exequentis;  et  tum  dicetur  „tale  artificium  malum  in 
genere  artificii,  non  autem  j)roprie  falsum"  ^. 

Arguineiltum  (ex  experientia).  Haud.  raro,  experientia  teste, 
accidit,  ut  res  aliquae  extraordinariam  et  insolitam  cum  aliis  re- 
bus  prae  se  ferant  similitudinem.  Et  quia  innatum  est  nobis, 
per  ea,  quae  exterius  apparent,  de  rebus  iudicare  eo,  quod  nostra 
cognitio  a  sensu  ortum  habet,  quae  primo  et  per  se  est  exterio- 
rum  accidentium,  ideo  illae  res  ex  se  aptae  sunt,  ut  de  se  opi- 
nionem  falsam  efficiant;  quapropter  dicuntur  falsae  secundum  illas 
res,  sicut  fel  est  falsum  mel,  et  stannum  est  falsum  argentum. 
Et  haec  est  falsitas    per   modum   causae   sive  causaliter*.  — 

1  Cfr.  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  17  a.  Ij  Quaest.  disput.  q.  1  de  verit. 
a.  10.     SuAREz,  Disput.  metaph.  d.  9  s.  1. 

2  „Sicut  veritas  consistit  in  adaequatione  rei  et  intellectus,  ita  falsitas 
consistit  in  eorum  inaequalitate.  Res  autem  comparatur  ad  intellectum  divi- 
num  et  humanum.  Intellectui  autem  divino  comparatur  sicut  mensuratum  men- 
surae  quantum  ad  ea,  quae  iu  rebus  positive  dicuntur  vel  inveniuntur;  quia 
omnia  huiusmodi  ab  arte  divini  intellectus  proveniunt;  alio  modo  sicut  cogni- 
tum  ad  cognoscens ,  et  sic  etiam  negationes  et  dcfectus  divino  intellectui  adae- 
quantur;  quia  omnia  huiusmodi  Deus  cognoscit,  quamvis  ea  non  causet.  Patet 
ergo,  quod  rea  quantumcunque  se  habeat  sub  quacunque  forma  existens,  vel 
privatione  vel  defectu,  intellectui  divino  adaequetur."  S.  Thom.,  Quaest.  disput. 
q.  1  de  verit.  a.   10. 

3  SuAREz,  Disput.  metaph.  d.  9  s.  1  n.  8  et  n.   11. 

*  Res  notitiam  sui  facit  in  aniraa  per  ea,  quae  de  ipsa  exterius  apparent : 
qula  cognitio  nostra  initium  a  sensu  sumit.  Et  ideo,  quando  in  aliqua  re  ap- 
parent  sensibiles  qualitates  demonstrantes  naturam,  quae  iis  non  subest,  dicitur 
res  illa  esse  falsa,  ut  aurum  fcUstim,  in  quo  exterius  apparet  color  auri  et  alia 
huiusmodi  accidentia,  quum  tamen  interius  natura  auri  non  subsit.  Ut  dicatur 
falsa,  non  reciuiritur,    ut  semper  de  sc  faciat  falsam  apprehensioneni ,    sed  sati? 


3.    De  falsitatis  existentia.  331 

Praeterea  etiam  per  modum  signi,  sive  significative  falsitas  in 
rebus  inesse  potest.  Ita  omne  illud  est  falsum  in  rebus,  quod 
significatur  vel  repraesentatur  oratione  vel  intellectu  falso;  secun- 
dum  quem  modum  res  quaelibet  potest  dici  esse  falsa,  quantum 
ad  id,  quod  ei  non  inest. 

814.  Respondenda.     (Ad   1.)    Res    dicitur   vera    comparata    ad   intellectum, 

quatenus  sic  dicitur  vel  intolligitur ,  ut  in  se  est.  Et  falsa  est,  si  non  est,  ut 
dicitur  vol  intelligitur. 

(Ad  2.)  Res  per  se  non  fallunt,  sed  per  accidens;  eo  modo,  quo  ex- 
plicatum  est. 

(Ad  3.)  Etsi  res  omnis  aliquam  formam  liabet,  non  tamen  res  omnis 
illam  formam  habet,  cuius  indicia  exterius  ostenduntur. 

(Ad  4.)  Revera  in  veritate  fundatur  illa  falsitas,  quam  rebus  inesse  dixi- 
mus.  .  .  .  Si  tragoedus  in  theatro  repraesentet  Hectora,  est  falsus  Hector;  et 
non  esset  falsus  Hector,  si  non  esset  verus  tragoedus.  Et  similiter  equus  pictus 
est  falsus  equus,  sod  est  vera  pictura. 

(Ad  5.)  Quum  Fallere  dico ,  actionem  quandam  significo  defectum  in- 
ducentem.  Res  autcm  omnis,  quatenus  ens  est,  similitudinem  veri  habet ;  qua- 
tenus  non  est,  ab  eius  similitudine  recedit.  Fallere  igitur,  ut  actionem  signi- 
ficat,  a  similitudine  originem  habet;  sed  ut  defectum  infert,  in  quo  formaliter 
ratio  falsitatis  consistit,  surgit  ex  dissimilitudine. 

(Ad  6.J  Non  ex  qualibet  dissimilitudine  vel  similitudine  res  aliqua  falsa 
esse  dicitur,  sed  ex  ea  tantum,  qua  mens  facile  decipi  possit  complurium  vel 
sapientium. 

(Ad  7.)  Res ,  quae  a  regula  vel  fine  suo  deficiunt,  non  falsae  sunt,  sed 
malae  vel  imperfectae.  „Quomodo  dicunt  dialectici,  illationem,  quae  non  fit 
iuxta  regulas  artis,  esse  quidem  malam,  non  autem  falsam."  ^  Enuntiatio,  quum 
ex  natura  sua  destinata  sit,  ut  veritatem  enuntiet,  si  est  mala,  eadem  est,  atque 
falsa.  Id  quod  de  rebus  generatim.  dici  non  potest.  Ad  reliqua  responsum  in 
promptu  est. 

815.  Scholia.  Schol.  1.  Ex  dictis  apparet,  tribus  modis  ^  rem 
aliquam  falsam  denominari  posse. 

Primus  et  maxime  usitatus  est  propter  similitudinem  ad  rem  veram,  ratione 
cuius  occasionem  falsitatis  nobis  praebet.  Secundo,  quia  res  est  obiectum  falsae 
enuntiationis,  quod  tamen  obiectum  est  obiective  tantum  in  intellcctu.  Ad  hunc 
modum  pertinct  etiam ,  si  idolum  dicitur  falsus  Deus.  Tcrtius ,  quia  non  est 
adaequata  vel  conformis  arti,  quae  est  denominatio  metaphorica  neque  locum 
habet,  nisi  in  rebus  arte  humana  factis. 

Schol  2.  Inter  falsitatem  et  malitiam,  quae  in  rebus  inveniri 
potest,  aliqua  differentia  notanda  est.     Malum  aliqua  ratione  sim- 


est,  ut  per  ea,  quae  de  ipsa  apparcnt,  a])ta  sit  ad  facile  gigncndam  falsam 
existimationem  etiam  in  prudcntioribus.  Ita  fere  Aquinas ,  Quaest.  disput. 
q.  I  dc  verit.  a.   10. 

^  SuAREz,  Disput.  metaph.  d.  9  s.   1  n.  11.  ^  Suarez,  loc.  clt.  n.    13. 


332       Liber  I.  (III.)    liOgica  critica.     IV.    De  cognitione  vera  et  falsa. 

pliciter   iu   rebus  inveniri  potest,   falsum    autem   nunquam   inest 

in  rebus  simpliciter. 

Duplex  enim  perfectio  distingui  pote;st:  prima  et  secunda.  „Priraa  per- 
fectio  est  forma  uniuscuiusque,  per  quam  habet  Essej  unde  ab  ea  nulla  res 
destituitur,  dum  manet.  Secunda  perfcctio  est  operatio,  quae  est  finis  rei,  vel 
id ,  propter  quod  ad  finem  devenitur ;  et  hac  perfectione  rcs  interdum  desti- 
tuitur.  Ex  prima  autcm  perfectione  resultat  ratio  veri  in  rebusj  ex  hoc  enim, 
quod  res  formam  habet,  artera  divini  intellectus  imitatur,  et  sui  notitiam  in 
anima  gignit.  Sed  ex  parte  secundae  conscquitur  in  ipsa  ratio  bonitatis, 
quae  consurgit  ex  fine.  Et  ideo  malum  simpliciter  invenitur  in  rebus,  non 
autem  falsum."  * 

QUAERITUR  2", 
nnm  sit  in  apprehen^ione  falsitais. 

816.         Docent  Aristotelici,   falsitatem   per  se   esse   non  posse  in 
apprehensione,  posse  tamen  esse  in  iudicio. 

„Nomen  intellectus  sumitur  ex  hoc,  quod  intima  rei  cognoscit;  est  enim 
Intelligcre  quasi  intus  legere.  .  .  .  Sicut  sensus  scnsibilium  propriorum  semper 
est  verus,  ita  intellectus  in  cognoscendo,  quod  quid  est.  .  .  .  Similiter  nec  in 
primis  principiis  intellectus  ullo  niodo  decipitur.  .  .  .  Alio  modo  potest  accipi 
intellectus  communiter ,  secundum  quod  ad  omnes  operationes  se  extendit ;  et 
sic  comprehendit  opinionem  et  ratiocinationem  j  et  sic  in  intcllectu  est  falsitas ; 
nunquam  tamen,  si  fiat  resolutio  in  prima  principia."  -  Primo  igitur  de  ap- 
prehensione  intellectuali  cst  videndum. 

Rationes  dubitandi.  Videtur  falsitas  reapse  reperiri  in  apprehensionibus. 
Nam  (1)  saepe  accidit,  ut  rem  obiectam  aliter  apprehendamus ,  atque  revera 
estj  velut  quum  puer  historiam  legens  centauri,  centaurum  existentem  appre- 
hendit.  —  (2)  Et  vix  non  semper  accidit,  ut  multo  plures  notae  in  rebus  in- 
sint,  quam  ego  apprehensione  concipiam.  Multas  deinde  apprehensiones  homi- 
num,  praesertim  rudium,  vel  eorum,  qui  cupiditate  vehementi  affecti  sunt,  a  suis 
obiectis  difformes  esse  constat.  —  (3)  Certum  quoque  est,  hominibus  ante  omne 
iudicium  in  multis  apprehensionibus  obiectum  aliter  apparere,  atque  revera 
sit.  —  (4)  Nemo  dubitat,  quin  definitiones  falsae  esse  possintj  sed  definitiones 
ad  apprehensionem  spectant.  —  (5)  Si  nullae  essent  apprehensiones  falsae ,  nc- 
que  iudicia  falsa  existere  possent.  Nam  iudicio  elementa  componuntur ,  quae 
apprehensione  ut  coniuncta  sunt  exhibita. 

TllGSlSI  In  appreheusione  intelloctnali  per  se  nulla  inesse  pot- 
est  falsitas  ^. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota:  De  apprehensione  intel- 
lectuali  agimus,  ut  apprehensio  est.     Falsitas  hoc  loco  intelligitur, 


*  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  1  de  verit.  a.   10. 

2  S.  TuoM.,  loc.  cit.  a.   12;    cfr.   1  dist.  19  q.  5  a.   1   ad   7, 

'  Cfr.  SuAREz,  Disput.  metaph.  d.  9  s.  1  n.   14  sqq. 


3.    De  falsitatis  existeiitia.  333 

quae  positWa  est.  Quum  negamus,  falsitatem  apprehensioni  per 
se  inesse  posse,  dicere  volumus  duo:  lo  fieri  non  posse,  ut  ap- 
prehensio  in  se  sit  ab  obieeto  suo  positive  difFormis;  2«  fieri  non 
posse,  ut  apprehensio  per  se  adducat  mentem  ad  falsum  iudicium. 
Quia  autem  apprehensio,  quae  in  se  semper  vera  est,  etiam  sem- 
per  per  se  apta  est  ad  efficiendum  verum  in  mente  iudicium,  satis 
est,  ut  probemus  unum,  quod  priore  loco  posuimus.  Per  accidens 
falsitas  in  apprehensione  esse  potest. 

Generatim  apprehensiones  falsae  per  accidens  esse  possunt  1°  occasio- 
naliter,  quod  propter  imperfectionem  suam  nonnunquam  iudicii  erronei  oc- 
casio  esse  possunt;  2°  praesuppositive,  quum  per  iudicium  falsum  for- 
matae  sunt;  3t>  relative  respectu  rei,  quae  proprium  earum  obiectum  non 
est,  ad  quam  tamen  per  iudicium  falsum  referri  possunt;  4°  abusive,  quum 
apprehensionibus  tribnitur  falsitas,  quae  inest  potius  in  iudiciis. 

Argumeiltum  (ex  natura  apprehensionis).  Ea  cognitio,  quae 
non  tribuit  obiecto  quidquam,  quod  tribuendum  non  sit,  nec  de- 
trahit,  quod  detrahendum  non  sit,  per  se  non  potest  esse  falsa 
sive  deformis  a  proprio  suo  obiecto.  Atqui  eius  generis  cognitio 
est  apprehensio.  Ut  enim  ab  intellectu  humano  detrahatur  ob- 
iecto  quidpiam  eo,  quo  diximus,  modo,  requiritur  iudicium.  Dum 
igitur  mens  apprehendit,  nihil  omDino  rei  tribuit,  nihil  detrahit, 
nihil  iramutat  in  iis  notis,  quibus  obiectum  ipsi  cognoscibile  sistitur. 

Vel  sic:  Recta  est  et  omnis  falsitatis  expers  apprehensio,  si  mentem  re- 
praesentatione  informat,  quae  proprio  apprehensionis  obiecto  conformis  est. 
Atqui  id  semper  in  apprehensione  fieri  necesse  est.  Namque  obiectum  appre- 
hensionis  id  est,  quod  menti  se  sistit,  et  quatenus  menti  se  sistit.  Et  revera 
mens  percipiens  aut  exprimit  in  se  obiecti  similitudinem ,  aut  non.  Si  prius, 
apprehensio  ex  veritate  est  et  a  falsitate  omnino  aliena;  sin  alterum,  iam  mens 
ilhid  obiectum  non  percipit;  „percipere"  enim  obiectum  idem  est,  atque  illud 
in  mente  „exprimere".  Qua  de  re  S.  Augustinus  :  „Intellectualis  visio  non  fal- 
litur;  aut  enim  non  intelligit,  qui  aliud  opinatur,  quam  est;  aut,  si  intelligit, 
continuo  verum  est." 

817.  Respondenda.     (Ad  1.)    „Licet  ipsum  intelligibile  incomplexum  non  sit 

neque  verum,  neque  falsum,  tamen  intellectus  intelligendo  ipsum  verus  est,  in 
quantum  adaequatur  rei  intellectae.  .  .  .  Sciendum  tamen  est,  quod  in  cogno- 
scendo,  ,quod  quid  est',  contingit  esse  deceptionem  per  accidens.  .  .  ."  ^  Potest 
igitur  in  approhensione  esse  falsitas  per  accidens,  quatenus  apprehensio  vel 
obscura,  vel  confusa  vel  ex  alia  parte  imperfecta  vel  incompleta  vel  ad  falso 
iudicandum  viam  sternit,  vel  aliquid  iudicii  implicite  admixtum  habet  ^. 


*  S.  Thom.  1.  3  de  an.  lect.   U. 

-  „Per  accidens  in  opcratione  intellectus,  qua  cognoscit  ,quod  quid  est' 
potest  esse  falsitas,  in  quantum  ibi  compositio  intellectus  admiscetur."  S.  Thom., 
Summ.  thcol.  I.  q.  17  a.  3. 


334        Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     IV.    De  cognitione  vera  et  falsa. 

(Ad  2.)  Multas  apprehensiones  difformes  rebus  esse  concedendum  est,  si 
difformitas  intelligatur  negativji.  Difformitas  positiva  nonnisi  per  iudicia 
in  apprehensiones  irrepere  potest. 

(Ad  ii.)  In  apprehensionibus  obiectum  semper  percipitur,  ut  apparetj 
neque  unquam,  si  de  apprehensione  intellectuali  agitur,  aliter  apparet,  atque  est; 
quamquam  haec  intcr  realitatem  obiecti  et  eius  apparentiam  conformitas  ad- 
modum  est  imperfecta,  ob  quam  imperfectionem  homines  incauti  in  multis  rebus 
ad  falso  iudicandum  inclinari  possunt.  —  iJices:  Saepe  contingit,  ut  loco  rei 
obiectae  percipiatur  alia.  Besp.:  Nulla  id  ratione  fieri  potest.  Sed  illud  sane 
evenire  potest,  ut  obiecto,  quod  percipimus,  repraesentationem  alius  rei  per 
iudicium  applicemus ,  eo  quod  notae  in  obiecto  perceptae  etiam  huic  rei  aliquo 
modo  conveniunt;  qui  error  est  in  iudicio,  non  in  perceptione.  —  Sed  ohicies : 
Sunt  tamen  apprehensiones  sive  ideae ,  quibus  nullum  obiectum  respondet ,  ut 
est  mons  aureus.  Besp.:  Nulla  est  apprehensio ,  cui  non  respondeat  res  saltem 
possibilis,  si  ad  eius  elementa  advertamus  animum.  Atque  id  satis  est.  — 
At,  inquies ,  sunt  tamen  ideae  rerum  impossibilium,  velut  idea  circtdi  quadrati 
vel  spiritus  corruptihilis.  Resp. :  Harum  idearum  obiectum  est  quidem  impos- 
sibile  secundum  id,  quod  verbis  expressum  est,  non  autem  secundum  id,  quod 
mente  conceptum  est. 

(Ad  4:.)  „Quia  ratio  veritatis  fundatur  in  Esse ,  et  non  in  quidditate ,  ut 
dictum  est  (n.  807,  Schol.  7^,  ideo  veritas  et  falsitas  proprie  invenitur  in  se- 
cunda  operatione,  et  in  signo  eius ,  quod  est  enuntiatio ,  et  non  in  prima,  vel 
signo  eius,  quod  est  definitio,  nisi  secundum  quid."  ^  „In  illis,  in  quorum  de- 
finitione  nulla  cst  compositio ,  non  contingit  esse  deceptionem ;  sed  oportet  ea 
vel  intelligere  vere,  vej  nullo  modo.''  ^ 

(Ad  5.)  In  solis  iudiciis  veris  et  immediatis  apprehensio  obiecti  et  eius 
proprietatis  ipsum  iudicandi  actum  praecedit.  Neque  unquam  ex  habitis  ap- 
prehensionibus  per  se  falsitas  alicuius  iudicii  cfficitur,  sed  ex  actione  mentis 
componentis  vel  dividentis.  —  Sed  ohicies:  Apprehensio  comparativa,  quae 
falsum  iudicium  antecessit,  nonne  falsa  est?  Resp.:  Apprehensio  illa  com- 
parativa  aut  vera  fuit  et  inter  terminos  ab  iis  diversos,  qui  in  iudicio  com- 
pouuntur;  aut  si  fuit  falsa,  non  fuit  falsa  per  se,  sed  per  accidens.  vel 
propter  iudicia  antecedentia,  quae  falsa  fuerunt,  vel  quia  propter  imperfectionem 
suam  iudicio  falso  occasionem  dat. 

818.  Corollaria.    Coroll.  1.     Quum  ea,  quae  diximus,  apprehen- 

sionem  intellectualem  spectent,  apparet,  quid  de  idearum  veritate 
statuendum  sit. 

1«  Ideae  omnes  intuitivae  ex  se  verae  sunt.  —  2»  Ideae  factitiae,  quam- 
diu  nuUo  iudicio  inficiuntur,  falsae  esse  nunquam  possunt.  Quum  enim  con- 
ceptiones  partium,  quae  intuitivae  sunt,  ex  se  semper  verae  sint,  etiam  con- 
ceptio  totius  vera  esse  dobet  ratione  obiecti  possibilis.  qifod  illis  partibus  con- 
stare  saltom  possit.  —  3o  Ideao,  quibus  immiscetur  iudicium,  possunt  quidem 
obiecto,  cui  i)cr  iudicium  applicantur,  esse  difformes  et  falsae;    quatenus  autem 


1  S.  TnoM.  1  dist.  19  q.  5  a.  1  ad  7. 

2  S.  Thom.  in  1.  3  de  an.  lect.  11  fin. 


3.    De  falsitatis  existentia.  335 

elementis  intuitivis  constituuntur ,  etiam  ipsae  semper  veritatem  habent.  — 
4*5  Inde  sequitur.  nullam  plane  ideam  esse  posse,  quae  vera  non  sit,  si  ab 
omni  iudicandi  genere  abstrahatur. 

Coroll.  2.  Ergo  etiam  apprehensiones  complexae  vel  com- 
parativae,  quamdiu  ab  omni  iudicandi  genere  immunes  sunt,  neces- 
sario  veritatem  habent. 

QUAERITUR  3^ 
sitne    iii    indicio    falsitas. 

819.  Rationes  dubitandi.    Videtur  ne  in  iudicio  quidem  falsitas  inesse  posse. 

Nam  (1.)  facultas,  quae  ex  natura  sua  non  inhaeret  nisi  veritati,  falsitati  nun- 
quam  inhaerere  potest.  —  (2.)  Omnis  deinde,  qui  fallitur,  id,  in  quo  fallitur, 
non  eognoscit.  Ergo  cognitio  omnis  necessario  est  vera.  —  (3.)  Aut  cognosci- 
mus  aliquid,  sicuti  est,  aut  non  cognoscimus.  Si  cognoscimus  rem,  sicuti  est, 
eam  ex  veritate  cognoscimus.  Si  non  cognoscimus,  sicuti  est,  nihil  cognosci- 
mus ;  ubi  autem  cognoscitur  nihii,  ibi  nulia  est  cognitio.  Ubicunque  igitur  est 
cognitio,  est  cognitio  vera  —  (4.)  ludicium  sequitur  apprehensionem.  Sed  in 
apprehensione  nunquam  inest  falsitas.  —  (5.)  Si  intellectus  unquam  ad  assen- 
sum  determinari  posset  a.re  falsa,  funditus  labefactaretur  certitudo  omnis  in- 
ducereturque  Scepticismus  universalis.  Si  enim  hoc  aliquando  fieri  posset,  iam 
quod  nobis  est  evidens,  co  ipso  non  esset  verum;  posset  enim  etiam  id,  quod 
falsum  est.  nobis  esse  evidens. 

TllGSlS  *•  In  quibusdam  iudiciis  inesse  potest  falsitas,  modo  haec 
roenti  sub  specie  veritatis  sit  proposita. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Non  dicimus,  unquam 
fieri  posse,  ut  intellectus  falsitati,  ut  falsitas  est,  inhaereat;  sed 
falsitati  tantum  sub  specie  veritatis. 

Quum  igitur  iudicium  falsum  ponitur,  non  ipsa  falsitas  logica  ut  falsitas 
cognita  est  obiective  in  intellectu  iudicante,  sed  veritas  logica  existimata. 
Ubi  primum  enim  quis  falsitatem  ipsius  iudicii  perspicit,  iam  ab  errore  desistet. 

Neque  audiendi  sunt,  qui  volunt,  intellectum  imperio  voluntatis  trahi  posse, 
ut  verum  dicat,  quod  sibi  falsum  esse  appareat.  Nunquam  enim  voluntas  na- 
turam  alicuius  facultatis  sibi  subditae  mutare  potest,  quamvis  possit  eam  intra 
ipsius  obiecti  ambitum  modo  ad  hoc  convertere,  modo  ab  illo  avertere. 

Praenota  2o:  Neque  in  omnibus  iudiciis,  cuiuscunque  sunt  ge- 
neris,  falsitatem  inesse  posse  dicimus. 

Excipimus  iudicia,  quae  evidentia  immediata  lucent  vel  quac  cum  priu- 
cipiis  primis  per  evidentiam  connectuntur.  Quum  enim  mens  circa  haec  iudicia 
naturali  necessitate  determinata  sit,  haec  rerum  realitati  necessario  conformia 
esse  debent;  atque  horum  est  proprium  ,  „quod  non  solum  necesse  cst,  ea  per 
se  vera  esse,  sed  etiam  necesse  est  videri,  quod  sint  per  se  vera'''.  Sed  ea  solum 
iudicia  intelligi  volumus,  quibus  mens  sine  evidentia  ad  iudicandum  fertur.  In 
his  enim  intellectus  moveri  potest  motivis,  quac  ab  obiectiva  rerum  veritate 
aliena  sunt. 


336       Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     IV.    De  cognitione  vera  et  falsa. 

Argumenta.  Arg.  I  (ex  experientia).  Ex  propria  experientia 
sciunt  homines,  se,  quum  erraverint,  effecisse  iudicia,  quibus  ad- 
haeserint  non  solum  alicui  veritati  imperfecte  conceptae,  sed  etiam 
rebua  falsis  assensum  internum  praestiterint;  non  quidem  ut  falsis, 
sed  sub  specie  veritatis  menti  praesentibus. 

Arg.  II  (ex  natura  falsitatis  et  iudicii).  Falsa  est  cognitio 
illa,  in  qua  aliquid  a  proprio  obiecto  ad  aliud  obiectum,  quocum 
conformitatem  non  habet,  refertur  eique  attribuitur.  Atqui  id  per 
iudicium  fieri  potest.  Primo  enim  ex  natura  iudicii  est,  ut  aliquid 
de  alio  ut  verum  enuntietur.  Deinde  vero  fieri  potest,  ut  enun- 
tiabile,  quod  in  se  falsum  est,  intellectui  sub  specie  veritatis  pro- 
ponatur.  Magna  est  enim  cognitionis  imperfectio,  magna  eiusdem 
a  voluntate  dependentia. 

I.  Cognitionis  imperfectio  cernitur  1«  in  praeiudiciis ,  unde  modo  dedu- 
cimus  conclusiones,  modo  analogias  traliimus  ad  eventus  similes  *.  His  accedit 
auctoritas  aliorum,  qui  vel  ipsi  in  errore  versantur,  vel  mala  fide  ad  errores 
adducere  alios  conantur.  Ad  quem  locum  speotant  quoque  illae,  quae  vocantur 
opiniones  communes  vel  consuetudines. 

2o  In  indole  humani  ingenii.  In  quo  multiplicis  generis  propcnsiones  insitae 
sunt,  quarum  ante  (n.  181)  satis  mentio  facta  est.  Accedit  memoriae  debilitas, 
vaga  multorum  vocabulorum  significatio,  vis  magna  phantasiae,  quae,  quum  non 
in  rebus  versetur,  sed  in  imaginibus,  ordinem  cognitionis  mirum  quantum  per- 
turbare  potest. 

Et  generatim  ex  vita  sensitiva,  a  qua  vita  intellectualis  pendet,  plurima 
oriuntur,  quae  attentioni  et  reflexioni  impedimento  esse  possunt.  „Quum  enim 
attcntio  fortiter  inhaeserit  alicui  roi,  debilitatur  circa  alias  res  vol  totaliter  ab  iis 
revocatur."  ^  Practerea  „perfectio  intellectualis  operationis  in  liomine  consistit 
in  quadam  abstractione  a  sensibilium  phantasmatibus ;  et  ideo  quanto  intellectus 
hominis  magis  fuerit  liber  ab  huiusmodi  phantasmatibus ,  tanto  potius  consi- 
derare  intolligibilia  poterit  et  ordinare  sensibilia"  ^.  —  Doinde  passiones  appo- 
titus  sensitivi  ex  so  aliqua  ratione  rectum  usum  rationis  impediunt  vel  per 
modum  distractionis,  vcl  in  contrarium  impellendo '^  Timor  tantum  crescere 
potest,  ut  rationem  perturbet  ■'.  Et  „ira  inter  ceteras  passiones  manifestius  im- 
pedit  iudicium  rationis"  ^.  Tristitia  vel  dolor  sensibilis  alacritatem  animi  minuit 
et  discendi  facultatem  '.  Etiam  ex  spe  minus  considerate  concepta  vel  ex  de- 
speratlone,  qua  quis  putat,  fieri  non  posae,  quod  tamen  fieri  possit,  facilo  errores 


^  Hac  de  re  praeclare  TuLr.ius  1.  3  quaest.  Tusc.  o.  l  et  2. 

2  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  II.  q.  33  a.  3. 

'  Inde  probat  S.  Thomas,  per  gulam  et  luxuriam  maxime  debilitari 
operationem  hominis  circa  intelligibilia.  „Et  ideo  ex  luxuria  oritur  caecitas 
mentis.  ...  Et  e  converso  oppositac  virtutes,  scilicet  abstinentia  et  i-astitas, 
maxime  disponunt  hominem  ad  perfectionem  intellcctualis  oporationis."  Summ. 
theol.  IL  II.  q.  15  a.  3. 

♦  S.  TnoM,,  Suram.  theol.  I.  II.  q.  77  a.  2.         ^  S.  Thom.,  loc.  cit.  q.  44  a.  4. 

*  S.  TuoM.,  loc.  cit.  q.  48  a.  3.  '  S.  Thom.,  Ioc.  cit.  q.  37  a.  1. 


3.    De  falsitatis  existentia.  337 

oriri  possunt.  —  Et  affectus  illi  ideo  etiam  rectum  rationis  usum  impedire  jios- 
sunt,  quatenus,  si  vehementiores  sint,  non  sine  magna  corporis  transmutatione 
accidere  solent.  ,,Ex  transmutatione  corporali  usus  rationis  impeditur.  impedito 
actu  virtutis  imaginativae  et  aliarum  virium  sensitivarum.^'  ^  „Ratio  quamvis 
non  utatur  organo  corporali  in  suo  proprio  actu ,  tamen,  quia  indiget  ad  sui 
actum  quibusdam  viribus  sensitivis,  quarum  actus  impediuntur  corpore  perturbato, 
necesse  est,  quod  perturbationes  corporales  etiam  iudicium  rationis  impediant."  ^  — 
Constat  praeterea,  uniuscuiusque  hominis  indolem  naturalem  magna  vi  in  for- 
manda  iudicia  agere.  Ingenium  enim  asperum  inclinat  ad  iudicia  rigida,  lene 
ad  mitia.  Sunt,  quibus  illico  omnia  sunt  certissima,  dum  alii  perpetuis  vexantur 
dubiis.     Atquo  ita  deinceps  in  rebus  aliis. 

30  In  rerum  cognoscendarum  difficultate  et  humanae  mentis  pigritia.  Est 
enim  amplissimum  faciendae  experientiae  negotium,  ingens  quaestionum  multi- 
plicitas,  modi  sunt  plurimi  in  ratiociniis,  permagna  rerum  perquirendarum  com- 
plicatio ,  extensio ,  subtilitas;  multae  saepe  incidunt  causae,  quae  conturbant 
animos  utilitatis  specie. 

Quibus  ex  rebus  omnibus  intelligitur ,  permulta  esse,  quibus  in  intellectu 
humano  efficiatur  illa  confusio,  qua  inter  se  miscentur  conceptus,  relationes, 
facta ,  propositiones,  illationes,  seducente  ut  plurimum  aliqua  inter  res  istas 
affinitate,  similitudine. 

Quae  confusio  a  voluntate  male  affecta  potest  vel  studiose  nutriri,  vel 
saltem  contemni.  sive  ex  pigritia  vel  celeritatis  studio,  sive  ex  vehementiore 
in  rem  aliquam  affectione. 

II.  Ea  est  intellectus  a  voluntate  dependentia,  ut  is  in  confusione  positus 
facile  ad  amplectendam  falsitatem  specie  veritatis  vestitam  moveri  possit. 

Et  10  sunt  plurima,  propter  quae  aliquod  enuntiabile  in  se  erroneum 
voluntati  acceptum  esse  potest :  a)  Quia  illud  est  secundum  amorem ,  qui  vo- 
luntati  a  natura  insitus  est  ^.  b)  Quia  illud  receptis  et  amatis  opinionibus 
convenit;  id  quod  supra  iam  commemoratum  est.  c)  Quia  est  conforrae  animi 
volitionibus*.     d)  Quia  sic  vel  aliter  rem  esse  ad  fines  ,    quos  quis  vehementer 


*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  11.  q.  33  a.  3  ad  3. 
2  S.  Thom.  loc.  cit.  q.  48  a.  3. 

'  Qui  praecipuus  ille  est,  quo  quis  seipsum  complectitur.  Quum  enim 
amor  causa  sit  omnium,  qnae  amans  agit  (S.  Thom.  ,  Summ.  theol.  I.  II.  q.  28 
a.  6),  apparet,  illum ,  qui  seipsum  praeter  modum  et  ordinem  diligit,  etiam 
praeter  modum  et  ordinem  amare  iudicia  sua  propria.  Sicut  igitur  inordinatus 
sui  ipsius  amor  recte  dictus  est  esse  causa  omnis  peccati  (S.  Thom.  ,  Summ. 
theol.  I.  II.  q.  77  a.  4) ,  ita  etiam  plurimorum  errorum  haec  cptXauTic(  est  par- 
ticeps.  —  Est  deinde  amor,  quo  quis  erga  alios  afficitur.  Inde  illa  immoderata 
nascuntur  partium  studia,  quibus  fit,  ut  abrepti  passionibus  inter  se  mordeant, 
qui  aliam  sequantur  sententiam,  non  veritati  intendentes,  sed  ut  suam  quisque 
defendat  sententiam. 

*  Appetitiones  enim ,  quae  post  usum  rationis  oriuntur,  quum  ex  se  non 
modum  et  mensuram  habeant  (S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  II.  q.  30  a.  4),  facile 
possunt  efficere,  ut  quis  in  ipsam  veritatem  inepte  afficiatur  eo,  quod  amatur 
aliquid,  quod  veritati  contrarium  est.  „Contingit,  verum  aliquod  particulare 
tripliciter    repugnare    vel    contrariari    bono    amato:    uno  modo,   secundum  quod 

Pesch,    Logica.     IL  22 


338       Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     IV.    De  cognitione  vera  et  falsa. 

intendit,  utile  esse  apparet.  e)  Amor  ipse  ordinis,  proportionia,  pulchritudinis, 
virtutis ,  qui  rectum  modum  excedit.  f)  Denique  nimia  alicuius  auctoritatis 
aestimatio  vel  contradicendi  prurigo,  vel  novitatis  amor,  vel  quaedam  vana  ad 
res  propositas  adhaesio,  quippe  quae  se  commendent  novitate,  et  ingenio  huius 
saeculi  accommodatae  esse  videantur. 

2«  Variae  quoque  causae  esse  possunt,  quibus  voluntati  grave  et  molestum 
fit,  assensum  retinere;  cuiusmodi  est  a)  impatientia  conatus  et  contentionis, 
quac  ad  reflectendum  et  ad  solida  rationum  fundamenta  investiganda  requiritur  *. 
b)  Vanitas  et  superbia  et  nimia  propriae  perspicacitatis  fiducia,  qua  homo  im- 
butus  dedecori  sibi  putat  fore,  si  quid  se  non  vidisse,  vel  tempore  se  ad  quae- 
libet  perspicienda  egere  fateatur  ^.  c)  Quaestionis,  de  qua  dicitur,  parvipensio; 
quae  locum  habet,  vel  quia  ab  hoc  homine .  proponitur  quaestio,  vel  quia  in- 
utilis  aestimatur  vel  aestimari  solet.  d)  Necessitas  sese  cito  determinandi  sive 
ad  agendum,  sive  ad  capiendum  consilium. 

Quae  quum  ita  sint,  haud  difficiliter  intelligitur,  fieri  posse, 
ut  falsitas  intellectui  aliquam  veritatis  speciem  offerat  et  ut  vo- 
luntas  aliqua  rerum  confusione  perturbatum  ad  amplectendura  id, 
quod  est  falsum,  pertrahat. 

820.  Respondenda.     {Ad  1.)    Nunquam  inhaeret  intellectus   falsitati,   ut  fal- 

sitas  est.  Sed  error  semper  ipsi  proponitur  sub  specie  veri  sive  ut  veritas 
existimata. 

veritas  est  causaliter  et  originaliter  in  ipsis  rebus,  et  sic  homo  quandoque  odit 
aliquam  veritatem,  dum  vellet,  non  esse  verum,  quod  est  verum.  Alio  modo, 
e  cundum  quod  veritas  est  in  cognitione  ipsius  hominis,  quae  impedit  ipsum  a 
prosecutione  amati,  sicut  si  aliqui  vellent  non  cognoscere  veritatem  fidei,  ut 
libere  peccarent.  .  .  .  Tertio  modo  habetur  odio  veritas  particularis  tamquam 
repugnans ,  prout  est  in  intellectu  alterius :  puta  quum  aliquis  vult  iacere  in 
peccato,  odit,  quod  aliquis  veritatem  circa  peccatum  suum  cognoscat  (S.  Thom., 
Summ.  theol.  I.  II.  q.  29  a.  5).  Atque  ex  hac  causa  errores  gravissimos  ortos 
esse  videmus.  Permagnae  enim  sunt  veritates,  quae  hominibus  voluptatum  stu- 
diosis  vehementem  molestiam  creant  eo,  quod,  si  iis  assentirentur,  ex  earum 
praescripto  vitae  suae  rationem  instituere  moresque  etiam  suos  ad  eas  confor- 
raare  cogerentur;  ut  ergo  odiosum  hoc  ab  humeris  iugum  avertant,  ad  contra- 
dicendum  veritatibus  vel  clarissimis  propensi  sunt.  Ita  olim ,  ut  refert  Cicero, 
Epicuraei  adversus  Dei  providentiam  oblocuti  sunt.  „Imposuistis  in  cervicibus 
nostris  sempiternum  dominum,  quem  dies  noctesque  timeremus." 

1  Unde  errat  piger,  qui  laborem  reformidans  repetendis  iis  contentus  est, 
uuac  ab  aliis  audiverit.  Errat,  qui  nimia  vel  inordinata  sciendi  cupiditate  ab- 
reptus  ultra  iustos  limites  provectus  ea  curiosius  perscrutatur ,  quae  mentis 
humanae  captum  longe  excedunt;  ex  quo  facile  consequitur,  ut  obscuritatibus 
tenebrisque  obvolutus  atque  omnis  rationis  ductu  privatus  in  gravissimos  er- 
rores  prolabatur. 

2  Unde  res  multas  confusas  et  indigestas  congcrit,  ut  sibi  universalis  scien- 
tiae  laudem  consequatur.  Vel  quo  facilius  ab  indocto  vulgo  discernatur,  a  iu- 
diciis  communius  receptis  discessionem  desiderat;  aliterque  de  rebus  omnium 
captui  expositis  pronuntiat,  atque  vulgus  dicere  solcat.  simulque,  dum  elato 
animo  abductus  aliorum  sensa  reicit,  in  omnis  generis  errores  prolabitur. 


I 


3.    Ue  falsitatis  existentia.  339 

(Ad  2.)  Qui  errant,  perperam  putant,  se  habere  evidentiam.  Evidentia 
autem,  quam  liabcnt,  non  in  eo  versatur,  quod  affirmant,  sed  circa  aliud  quid- 
piam,  quod  luiic  finitimum  est.     (Atque  ita  etiam  satis  est  responsum  ad  3.) 

(Ad  4.)  Intellectus  post  apprehensam  identitatem  vel  diversitatem  nou 
catenus  errat,  quatenus  apprehensionem  sequens  eam  ipsam  identitatem  vel 
diversitatem  affirmat,  quam  percepit,  sed  quatenus  apprehensionem  negligit. 

(Ad  5.)  Non  dicimus,  unquam  fieri  posse,  ut  intellectus  determinetur  ad 
assentiendum  ab  ipsa  re  falsa,  ut  liaec  falsa  est.  Causa,  cur  facultas  cognosci- 
tiva  ad  inhaerendum  falsitati  determinari  potest,  partim  est  ex  parte  ipsius 
facultatis  cognoscitivae,  partim  ex  parte  virtutis  appetitivae.  Facultas  cogno- 
scitiva  ignorantia  et  obscuritate  afPecta  esse  potest;  vel  si  agitur  de  facultate 
sensitiva,  etiam  aliquo  defectu,  qui  praeter  naturae  intentionem  accidit,  sive  in 
organo ,  sive  in  conditionibus  externis  ad  recte  percipiendum  requisitis.  Hac 
autem  posita  ignorantia  et  obscuritate  et  ambiguitatc  intellectus  ex  solis  ob- 
iecti  partibus  ad  assentiendum  firmiter  pertrahi  non  potest.  Si  non  deter- 
minaiur  obiective,  determinari  non  potest  nisi  subiective.  Quia  autem  intel- 
lectus  non  est  facultas  libera,  a  seipso  determinari  non  potest.  Restat  igitur, 
ut  determinetur  a  voluntate  „per  quandam  electionem  voluntarie  declinans  in 
"unam  partem  magis  quam  in  aliam"  '.  Nemo  autem  est,  quin  videat,  hac  po- 
sita  falsitatis  possibilitate  nuUo  modo  labefactari  cognitionis  humanae  certi- 
tudinem. 

821.         Corollariuin.     In  sensu  falsitas  eodem  modo  inesse  potest, 
quo  diximus  inesse  posse  veritatem. 

„In  sensu  proprie  veritas  et  falsitas  dicitur  secundum  hoc,  quod  iudicat 
de  sensibilibus;  sed  secundum  hoc,  quod  de  sensibili  apprehendit,  non  est  ibi 
veritas  et  falsitas  proprie,  sed  solum  secundum  ordinem  ad  iudicium ,  quod  ex 
formatione  praedicta  consequitur;  prout  scilicet  ex  apprehensione  tali  natum  est 
sequi  tale  vel  tale  iudicium.  Sensus  autem  iudicium  de  quibusdam  est  naturale, 
de  quibusdam  autera  quasi  per  quandam  collationem,  quam  facit  .  .  .  existimatio 
naturalis.  Naturalis  autem  actus  alicuius  rei  semper  est  uno  modo,  nisi  per 
accidens  impediatur,  vel  propter  defectum  intrinsecus,  vel  extrinsecus  impedi- 
mentum."  2  Non  igitur  est  dubium,  quin  bruta  animalia  interdum  apprehen- 
dant  rem  aliter,  atque  ea  est,  et  hanc  suam  apprehensionem  tribuant  rei  in  se 
existenti,  velut  quum  canis  latrat  imaginem  in  speculo,  vel  avis  uvas  pictas 
rostro  arripere  studet.  —  „Sensus  intellectui  comparatus  semper  facit  veram 
existimationem  in  intellectu  de  dispositione  propria,  sed  non  de  dispositione 
rerum."'  Eo  enim  difFert  apprehensio  sensilis  ab  apprehensione  intellectuali, 
quod  eius  rectitudo  et  veritas  ex  multis  pendet  conditionibus  physicis  et  phy- 
siologicis,  in  quibus  si  reperiatur  defectus,  vel  eventus  accidat  extraordinarius, 
ad  quem  natura  in  disponendis  rebus  non  attendit,  iam  res  aliter  apparebit, 
atque  est.  Itaque  in  apprehensionibus  sensitivis  obiectum  semper  percipitur,  ut 
apparet;  et  in  ordinariis  illis  rerum  conditionibus ,  quae  a  natura  in  suis  le- 
gibus  intentae  sunt,  semper  apparet,  ut  est.  Atque  id  satis  cst,  ut  eas  per  se 
a  falsitate  abhorrere  dicamus,    quamvis  a  legibus  uaturae  modum  accipiant,    et 


^  S.  TnoM.,  Summ.  theol.  II.  II.  q.   1  a.  4. 

2  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.    1   de  verit.  a.  11.         ^  g^  Thom.  loc.  cit. 

22* 


340       Liber  T.  (III.)    Logica  critica.     IV.    De  cognitione  vera  et  falsa. 

propter  suam  imperfectionem  liomines  incautos  ad  falso  iudicandum  inclinare 
possint.  Ita  consideratis  naturac  legibus  res  quoad  magnitudinem  Inter  se  com- 
parare  non  licet  per  apprehensionem  prlmam,  nisi  illae  res  sint  in  eadem  fere 
distantia  positac.  Ei ,  qui  percipit  solem  bij)edalis  diametri,  vel  qui  ex  turri 
prospiciens  percipit  v/ros  ut  pumilos,  res  illae  non  apparent  aliter,  atque  suntj 
sed  apparent  in  reali  sua  magnitudine. 

822.  Scholia.  Schol.  1.  ludicium,  cuius  obiectum  est  falsitas, 
error  vocari  solet. 

Itaque  llla  inter  subicctum  et  praedicatum  coniunctio,  quae  ab  errante 
enuntiatur,  in  seipsa  falsa  est,  sed  intellectui  sub  specic  veritatis  proposita. 
Non  est  dubium,  quin  proferri  errores  possint,  quos  nulla  veritatis  spccies  sua- 
serit.     Quae  enuntiationes  mendacia  potius  quam  errores  sunt. 

Schol.  2.  Nonnulli  (inter  quos  V.  Cousin  ^)  arbitrati  sunt,  er- 
rorem  omnem  esse  veritatem  incompletam.  Unde  nullum  errorem 
omnino  falsum  esse  inferebant,  sed  semper  errorem  veritatis  osse 
participem. 

Quae  sententia  duplici  ratione  intelligi  potest.  Si  intelligitur,  veritatem 
esse  ipsius  erroris  partem,  sententia  falsa  est.  Error  enim  veritati  opponitur. 
Si  autem  intelligitur ,  errorem  omnem  mente  conceptum  semper  sub  alicuius 
veritatis  specic  proponi,  id  verum  est;  sed  isti  male  loquuntur.  —  Unde  reiciendus 
quoque  error  Hegelianorum  est,  qui  censent,  errorem  esse  fientem  veritatem. 

Schol.  3.     In    omni    errore,'   qui    cum   assensu   certo    et   firmo 

coniunctus  est,  evidentia  quaedam  apparens  intervenit. 

Potest  autem  duplici  ratione  evidentia  apparcns  esse  ^.  Primo,  quia  in 
nuUo  ordine  vere  evidentia  est,  sed  ex  aliqua  infirmitate  vel  praecipitatione 
intellectus  existimatur  habere  evidentiam.  Secundo ,  quia  in  ordine  naturali  et 
ordinario  est  revera  sufficiens  evidentia;  nihilominus  tamen  interveniente  per 
exceptionem  aliqua  perturbatione  praeternaturali  vel  etiam  aliquo  opere  super- 
naturali  potest  deficere  a  veritate.  Hoc  posteriore  modo,  inquit  Suarez,  fatemur, 
esse  posse  aliquam  apparentem  evidentiam.  Tamen  haec  evidcntia  per  se  uon 
inclinat  ad  falsum,  sed  per  accidens  tantum.  Et  quando  versatur  circa  ex- 
istentiam  alicuius  rei  vel  cventus,  semper  habet  subintellectam  conditionem, 
scilicet  lioc  ita  esse,  quantum  est  ex  naturalibus  causis  ex  ordine  dispositis, 
sive  nisi  praeter  naturae  intentionem  dcfectus  accidcrit  in  conditionibus  ad  recte 
sentiendum  requisitis,  vel  nisi  Deus  aliquam  supcrnaturalem  mutationcm  in 
rebus  fecerit.  Hoc  altero  modo  error,  qui  oritur,  matcrialis  tantum  dici  potcst. 
non  autem  formalis. 

SECTIO  QUARTA. 
D  e   11  a  t  u  r  a  f  a  1  s  i  t  a  t  i  s   e  t    e  r  r  o  r  i  s. 

823.  Postquam  de  existentia  falsitntis  dictum  est   satis,    dc  ua- 
tura  falsitatis   diligentius  constituenduni  est.     Quum   falsitas  oppo- 

*  Fragmens  philosophiques.    Preface. 

*  Cfr.  SuAREZ,   Disput.  metaph.  d.  9  s.  2  n.  8. 


4.    De  natura  falsitatis  et  erroris.  311 

uatur  veritati,  sicut  veritas,  ita  etiam  falsitas  triplex  distingui 
potest:  metaphysica,  logica,  moralis.  Nunc  de  falsitate  logica  vi- 
dendum  est. 

Falsitas  metaphysica,  si  proprie  et  per  se  accipiatur,  esse  non  potest. 
Si  accipiatur  latius,  esse  potest.  Potest  enim  in  rebus  esse  falsitas,  quatenus 
eae  fulso  iudicio  occasionem  praebere  possunt  (n.  813).  Quid  sit  falsitas  logica 
et  moralis,  ex  iis,  quae  de  veritate  logica  et  raorali  diximus,  satis  facile  deduci 
potest  (n.  807,  9).  Falsitas  logica,  quum  sit  posita  in  difformitate  facultatis 
cognoscentis  cum  re  cognita,  est  affectio  quaedam  cognitionis,  et  est  imperfectio, 
qua  facultas  illa  a  fine  suo  deficit. 

Quum  omne  iudicium  et  solum  iudicium  proprie  et  perfecte 
aut  verum  sit  aut  falsum,  veritas  et  falsitas  accidentia  iudicii 
recte  dici  possunt. 

Falsitas,  si  intelligatur  proprie,  in  disconvenientia  sita  est,  sive  in  inad- 
aequatione,  quae  est  inter  iudicium  intellectus  et  rem  ipsam,  ut  est  in  se.  Non 
tamen  haec  inadaequatio  ullam  propriani  relationem  realem  vel  rationis  con- 
stituit.  Neque  solam  denominationem  externam  significare  videtur;  nam  fal- 
sitas  ut  interna  intellectus  imperfectio  concipitur.  Neque  est  sola  veritatis 
privatio.  Sed  haec  falsitas  videtur  includere  et  positivam  relationem  sive 
positivam  comparationem  unius  ad  alterum ,  quae  per  compositionem  et  divi- 
sionem  fit,  et  praeterea  connotare  obiectum  .  .  .  aliter  se  habens  ^  —  At  vero 
falsitas  improprie  dicta,  quae  rebus  vel  simplicibus  conceptibus  attribuitur, 
solum  est  denominatio  externa  sive  signi,  sive  causae,  sive  occasionis,  sive  ob- 
iecti  falsi  iudicii.  —  Falsum  sive  falsitas  analogice  dicitur  de  iudiciis  atque  de 
conceptibus  simplicibus  et  rebus. 

Et  duo  quidem  hoc  loco  quaerenda  esse  videntur:  1»  possintne  in  falsi- 
tate  gradus  esse;  2«   quae  sit  erroris  natura  et  origo. 

QUAERITUR  1°, 
possintne    in    falsitate    gradns  esse. 

S24.  Ratio    dubitandi.     Videtur   falsitas    nullos    gradus  admittere.     Nam  fal- 

sitas  in  defectu  veritatis  consistit  sive  in  formali  negatione  alicuius  veritatis. 
Sed  haec  stat  in  indivisibili  Ergo  neque  falsitas  gradus  admittit.  Vel  quis 
diceret,  inter  Esse  et  eius  negationem  puram  gradus  esse? 

1  llGSlS  l  Falsltas  re  omni  et  ratione  gradus  admittit^  sive  spec- 
tatur  formaliter,  sive  materialiter,  sive  subiective. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Falsitas,  quum  sit  dif- 
formitas  cognitionis  a  suo  obiecto,  non  modo  in  negatione  pura 
alicuius  veritatis  consistit,  sed  insuper  cum  recessu  positivo  a  veri- 
tate  coniuncta  est;  et  semper  in  actu  positivo  reperitur. 


*  Ita  SuAREz,  Disput.  metaph.  d.  9  s.   1  n.   19. 


342       Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     IV.    De  cognitione  vcra  et  falsa. 

Praenota  2o:  Gradus  reperiri  possunt  in  falsitate  non  eo  modo^ 
quo  id  in  qualitatibus  accidit ,  sed  propter  variationem ,  qualis  est 
m  relationibus  vel  habitudinibus. 

Praenota  3o:  Thesis  tribus  partibus  absolvitur.  Falsitas  for- 
maliter  spectata  est  falsitas,  quatenus  est  ipsa  difformitas  positiva. 
Falsitas  materialiter  accepta  secundum  obiectum  materiale  at- 
tenditur.  Falsitas  subiective  spectata  ratione  actus  co^noscitivi 
accipitur,  in  quo  falsitas  inest. 

Argumenta.     Arr/.  partis  prlmae    (ex    natura    falsitatis).     Fal- 

sitas  est  difformitas  positiva  cognitionis  a  suo  obiecto,  sive  cogni- 

tionis  ad  obiectum    suum   inadaequatio.     At  eiusmodi  inadaequatio 

secundum  se  maior  minorve  esse  potest. 

Qui  enim  solem  tcrra  minorem  esse  putat,  magis  fallitur,  quam  qui  solem 
terrae  aequalem  esse  dicit.  Et  qui  bis  hina  esse  decem  affirmat,  turpius  errat, 
quam  qui  csse  quinque  existimat.  Falsitas  igitur  formaliter  accepta  gradus  habet, 
quia  positivum  a  veritate  recessum  indicat.  Quodsi  ab  hoc  recessu  praecidentes 
considcremus  falsitatem,  ut  in  sola  negatione  alicuius  veritatis  consistit,  ea  sane 
gradus  non  habet. 

Arg.  partis  alterius.  Arg.  I  (ex  parte  obiecti  materialis  rationo 
extensionis).  Cognitio  una  plures  notas  de  obiecto  materiali, 
quae  huic  non  insunt,  affirmare  potest,  vel  etiam ,  quae  ei  insunt^ 
negare,  quam  altera. 

Qui  enim  de  terra  disserens  negat  et  motum  circum  solem  et  motum 
circum  axem  et  rotunditatem,  is  certe  extensive  magis  errat,  quam  qui  tantum- 
raodo  rotunditatem  terrae  negat.  At  eius  generis  cognitio  recte  dicitur  exten- 
sive  difformior,  quam  altera.  Ergo  falsitas  materialiter  accepta  extensive 
gradus  habet. 

Arg.  II  (ex  parte  obiecti  materialis  ratione  firmitatis  sive 
intensitatis).  ludicium,  quod  per  mutatum  obiectum  nunquam  ex 
falso  verum  fieri  potest,  certe  ratione  firmitatis  est  magis  falsum, 
quam  aliud  iudicium,  quod  de  falso  in  verum  transire  potest. 

ludicia,  quae  sunt  de  materia  necessaria  et  immutabili  eaque  falsa  sunt, 
nunquam  mutatione  obiecti  fieri  possunt  vera;  et  iudicia,  quae  sunt  de  ma- 
teria  contingente,  ex  falsis  vera  fieri  possunt.  Hoc  modo  iudicium ,  quo  Deus 
non  esse  dicitur,  magis  falsum  est  quam  illud ,  quo  mundi  existentia  negatur. 
Et  qui  totiim  unam  sui  partcm  acquarc  dicit,  magis  errat,  quam  qui  me  mor- 
tuum  esse  affirmat. 

Arg.   pro  parte   tertia  (ex    principiis,    unde    actus    cognitionis 

pendet).     Si  augeri  potest  imperfectio   illius   actus,    ex   qua   mens 

difformitatem  cum  obiecto  suo  habet,   etiam  ipsa  falsitas  ex  parte 

subiecti    augeri   vel    minui  potcst.     Atqui    illa    imperfectio    augeri 
minuive  potest. 


4.    De  natura  falsitatis  et  erroris  343 

Complura  sunt,  quae  mentem  magis  vel  minus  aptam  reddere  possunt,  ut 
veritatem  existimatam  pro  genuina  amplectatur.  Cuiusmodi  sunt  luminis  in- 
tellectualis  gradus  varii,  claritas  vel  confusio  specierum,  vana  motivorum  simu- 
lacra,  quae  voluntatem  maiore  minoreve  vi  ad  assenticndum  impellunt. 

Quibus  dictis  apparet,  quid  ad  rationem  dubitandi  initio  positam  sit  respon- 
dendum. 

QUAERITUR  2% 
qnae    sit    erroris    natnra. 

825.  Errorem  diximus  esse  iudicium  falsum  sive  diversum  a  re 
(n.  472).  Quae  est  limitatio  mentis  nostrae  et  facultatum  nostra- 
rum  infirmitas,  multiplici  errore  multi  homines  laborant  ^ 

Difficultatem  cognoscendae  veritatis  vitandique  erroris  his  verbis  indicare 
liceat,  quae  ex  Aquinatis  ad  Aristotelis  scripta  commentariis  excerpsimus. 
Sicut  circa  introitum  domus  -  (velut  propylaeum  maximi  palatii),  qui  omnibus 
patet  et  primo  occurrit,  nullus  decipitur,  ita  etiam  est  in  consideratione  veri- 
tatis.  Nam  ea,  per  quae  intratur  in  cognitionem  aliorum,  nota  sunt  omnibus, 
neque  ullus  circa  ea  decipitur;  cuiusmodi  sunt  principia  prima  naturaliter  nota, 
velut  non  posse  quidquam  affirmari  simul  et  negari ,  et  totuni  omne  sua  parte 
maius  esse ,  similia.  Sicut  autem  interiora  domus  difficile  est  scire,  et  circa  ea 
facile  est ,  hominem  decipi :  ita  circa  conclusiones ,  ad  quas  per  principia  illa 
quasi  per  ianuam  intratur,  contingit  multoties  errare.  Unde  autem  haec  errlindi 
facilitas  ?  In  omnibus,  quae  in  quadam  habitudine  unius  ad  alterum  consistunt, 
impedimentum  dupliciter  aut  ex  uno  aut  ex  alio  accidere  potest.  Sicut  si 
lignum  non  combiiratur,  hoc  contingit,  vel  quia  ignis  est  debilis,  vel  quia  lignum 
non  est  bene  combustibile;  et  similiter  oculus  impediri  potest  a  visione  alicuius 
visibilis,  aut  quia  est  debilis ,  aut  quia  visibile  est  tenebrosum.  Atque  ita  ex 
causa  duplici  contingere  poteat,  ut  veritas  sit  ad  cognoscendum  difficilis:  aut 
propter  defectum ,  qui  est  in  ipsis  rebus ,  aut  propter  defectum ,  qui  est  in  in- 
tellectu  nostro.  Et  concedendum  est,  in  aliquibus  rebus  difficultatem  cogni- 
tionis  ex  ipsarum  parte  oriri ,  quatenus  eae  res  in  seipsis  parum  habent  co- 
gnoscibilitatis  (ut  sunt  materia ,  motus ,  tempus).  .  .  .  Sed  principalis  causa  dif- 
ficultatis  est  ex  parte  nostra.  Si  enim  difficultas  esset  principaliter  ex  parte 
ipsarum  rerum,  sequeretur,  nos  illa  magis  cognoscere,  quae  sint  magis  cogno- 
scibilia  secundum  suam  naturam ;  ut  sunt  entia  immaterialia  et  immobilia; 
quae  tamen  revera  maxime  sunt  nobis  ignota.  Ex  quo  raanifestum  est ,  diffi- 
cultatem  in  cognitione  veritatis  maxime  propter  defectum  intellectus  nostri  ac- 
cidere.  Unde  fit,  ut  intellectus  noster  ad  entia  maxime  manifesta  se  habeat, 
sicut  se  habent  oculi  noctuae  ad  lucem  diei,  quam  videre  non  possunt,  quam- 
via  videant  obscura  ^.     Atque  haec  de  difficultate  vitandi  erroris  satis  '^. 


^  Cfr.  SuAREz,  Disput.  metaph    d.  9  s.  2  n.  5  sqq. 

2  T'jY^^vo{xev  7totpotfj.i'xC<J|J.£voi ,  xi?  av  iljpcti;  -ip.ctpTOi;  1.  1  (2)  metaph.  c.  1, 
993  b,  5.     Alii  legendum  censent  Oi^pa?. 

^  In  libr.  2  metaph.  h'Ct.   1. 

*  Cfr.  SuAREz,  Disput.  metaph.  d.  9  s.  3,  ubi  disputat  fusius,  unde  oriatur 
difficultas  veritatem  assequendi. 


344       Liber  I.  (III.)    Logica  critica.     IV.    l)e  cognitione  vera  et  falsa. 

Error  duplici  elemento  constituitur ,  uno  negativo,  quo  igno- 
ratur  veritas,  positivo  altero,  quo  putatur  verum,  quod  verum  non 
est.  Et  distinguere  oportet  inter  errorem  formalem  et  m  a- 
terialem,  inter  vincibilem  et  invincibilem. 

Error  est  formalis,  quum  iudicium  cum  assensu  firmo  de  re  fertur, 
quod  tamen  a  re  (positis  debitis  naturae  conditionibus)  diversum  est.  Est  m  a- 
terialis,  quum  mens  propter  apparentiam,  quae  praeter  ordinem  vel  inten- 
tionem  naturae  accidit,  vel  etiam  propter  defectura  organi  extraordinarium  ad- 
ducitur,  ut  ferat  iudicium  a  re  diversum.  Ob  duas  potissimum  rationes  error 
materialis  esse  potest:  aut  quum  est  per  opinionem  de  re,  quae  quidem  est 
probabilis,  sed  tamen  in  se  falsa,  aut  quum  proptcr  limitationem  naturae  vel 
praeter  intcntionem  naturae  mens  ex  apparentia  rei  de  rei  realitate  iudicat,  nec 
tamen  apparentia  ipsi  rei  conformis  est.  —  Distinguunt  praeterea  errorem  vin- 
cibilem  et  invincibilem,  prout  error  adhibita  diligentia  congruente  et 
debita  dcponi  potuit  aut  non  potuit.  Ita  fieri  potest,  ut  filius  ab  uxore  per 
adulterium  conceptus  post  adhibitam  ordinuriam  et  debitam  diligentiam  patrem 
affirmet  suum  esse,  qui  revera  non  eatj  quocirca  haeret  in  errore  invincibili. 

826.  Rationes  dubitandi.  Videtur  origo  erroris  uulla  ratione  explicari  posse. 
Nam  (1)  aperte  errant,  qui  errorem  deducunt  ex  vi  voluntatis  in  intellectum 
exercita.  NuUa  enim  facultas  extra  suum  obiectum  moveri  potest.  Obiectum 
autem  intellectus  est  percepta  veritas.  —  (2)  Si  omnis  error  a  voluntate  ori- 
retur,  omnis  error  peccatum  esset;  at  quis  id  dicere  auderetV 

(3)  Sed  c  o  n  t  r  a  Errare  ita  humanum  esse  videtur,  ut  errores  multi  homi- 
nibus  omnino  sint  necessarii.  Ita  necessario  erramus,  quum  per  testimonium 
hominum  adducimur ,  ut  teneamus  rem  ut  certam ,  quae  falsa  est ,  neque  tamen 
ulla  de  eius  falsitate  apud  nos  suspicio  oritur.  Necessario  erramus,  admittentes 
propositiones ,  de  quibus  qui  dubitaret,  ab  omnibus  stultus  irrideretur ;  quibua 
tamen  subest  falsitas,  —  (4)  Sunt  etiam  errores,  ad  quos  homines  adducuntur 
naturali  usu  sensuum. 

827.  TIlGSlS  1"^^;  Nullus  error  est  per  se  intellectui  physice 
uecessarius. 

Ad  statuill  quaestionis.  Praenota  lo:  Per  se  necessarium 
intellectui  id  dicimus,  quod  necessarium  est  propter  ipsam  intel- 
lectus  naturam  ad  omnes  suas  operationes  expeditam  et  propter 
vitae  humanae  conditiones  naturales  et  ordinarias. 

Itaque  per  se  necessarius  erit  error ,  quem  homo  spectata  humana  natura 
spectatisque  naturalibus  et  ordinariis  vitae  humanae  conditionibus  vitare  nuUo 
modo  potest.  Per  accidens  necessarius  erit  error,  ad  quem  homo  propter  extra- 
ordinarias  conditiones,  quae  per  exceptionem  contingere  possunt,  cum  aUqua 
necessitate  adducitur.  Hunc  errorem  per  accidens  necessarium  contingere  posse 
admittimus. 

Praenota  2o:  Physice  necessarium  id  dicimus,  quod  nuUo  modo 
naturaliter  vitari  potest. 

MoraUter  necessarium  id  csse  dicimus,  quod  vitari  non  potest,  nisi  per 
difficuUatem,  quae  mores  hominum  superat.    Concedimus,  fieri  posse,  ut  homini 


4.    De  natura  falsitatis  et  erroris.  345 

error  moraliter  sit  necessarius,  i.  e.  tot.sint  tautaeque  difficultates ,  ut  homines 
eas  ut  plurimum  auperaturi  nou  sint. 

Argumentlim  (ex  defectu  evidentiae  necessitatem  imponentis). 
Nunquam  intellectus  humanus  ad  iudicium  aliquod  necessitari  pot- 
est,  nisi  propter  evidentiam  obiectivam.  Atqui  haec  per  se  falsa 
esse  non  potest.  Ergo  nuUus  error  est  per  se  et  physice  neces- 
sarius.  —  Frob.  min.:  a)  Id,  quum  ageretur  de  criterio  veritatis, 
ostensum  est,  et  b)  repugnat  naturae  facultatis,  quae  ad  cogno- 
scendas  res  facta  sit;  c)  secus  iam  de  omnibus  iudiciis  dubitare 
liceret,  sintne  vera  an  falsa;  et  legitimus  esset  Scepticismus  ^ 

828.  1 I16S1S   11'  ^  I   Error  omnis  a  libera  Yoluntatis  motione  ori- 

^inem  habet. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo.-  Nunc  de  errore  formali 
tantum  agimus,  non  de  materiali  (n.  825). 

Fraenota  2o:  jSTon  negamus,  esse  etiam  alias  praeter  liberae 
voluntatis  motionem  causas,  quae  suo  modo  ad  inducendum  erro- 
rem  concurrant. 

Concedimus,  in  natura  nostra  esse  sat  facilem  iudiciorum  erroneorum  ad- 
missionem,  non  solum  remotam,  quae  in  imperfectione  et  limitatione  mentis 
humanae  sit  sita,  sed  etiam  proximam  ex  parte  ipsius  intellectus;  qua  de 
re  ante  (n.  819)  satis  dictum  est.  Sed  praeter  has  dispositiones  esse  etiam  af- 
fectionem  quandam  plus  minusve  liberam  voluntatis  affirmamus,  vel  quoddam 
voluntatis  imperium ,  quod  sit  causa  intellectum  ad  assensum  erroneum  de- 
terminans. 

Argumentum  (ex  natura  intellectus).  Nihil  intellectum  ad 
errorem  movere  potest,  nisi  voluntas.  Atqui  voluntas  hanc  mo- 
tionem  exercens  est  libera;  id  quod  ex  se  manifestum  est.  Ergo 
error  omnis  a  libera  voluntatis  motione  oritur.  —  Froh.  M.:  In- 
tellectus  quum  seipsum  ad  assensum  actualem  determinare  non 
possit,  aut  ab  obiecto  determinatur,  aut  a  voluntate.  Quoniam 
autem  obiectum  tum  solum  intellectum  ad  assentiendum  determi- 
nare  potest,  quum  veritas  est  evidens,  perspicuum  est,  intellectum 
ab  obiecto  nunquam  ad  assensum  erroneum  determinari  posse. 
Reliquum  est  igitur,  ut  ad  hunc  assensum  adducatur  a  voluntate  ^. 
Et  recte  quidem  observatum  est,  eum,  qui  intellectum  obiective 
a  falso  ad  assensum  determinari  posse  dixerit,  funditus  labefactare 
omnem  certitudinem  et  universalem  Scepticismum  inducere.  Id 
enim  si  fieri  potest,  iam  non  res  certa  est,  verum  esse,  quod  est 

*  Sdarez,  Disput.  metaph.  d.  9  s.  2  n.  6. 

2  SuAREZ,  Disput.  metaph.  d.  9  s.  2  n.  6.  Cfr.  S.  Tiiom.  ,  Summ.  theol. 
II.  II.  q.    1  a.  4. 


34G       I/iber  T.   (ITI)    Logica  critica.     TV.    De  cognitione  vera  et  falsa. 

evidens,  propter  ipsam  evidentiam;  posset  enim  et  falsum  esse 
evidens,  quum  id  certe  evidens  sit,  quod  ex  parte  obiecti  percepti 
intellectum  ad  assensum  determinat. 

At,  inquiunt,  accidunt  tamen  errores,  qiii  a  nulla  motione  voluntatis  pen- 
dere  videntur,  velut  quum  cui  in  nummorum  siipputatione ,  ipsi  plane  inscio, 
nummus  ad  ipsius  supputantis  nocumentum  elabitur,  vel  praetermittitur,  vel 
quum  scrihenti  prorsus  tamen  inadvertenti  nota  numeralis  una  pro  alia  ex 
calamo  elabatur.  Quis  non  videt,  ridiculum  esse,  si  quis  hunc  errorem  in  libera 
illius  voluntate  causam  habuisse  arbitraretur  ?  Resp. :  Errores  quidem  accidere 
eiusmodi  in  manibus  vel  in  phantasia,  non  autem  in  iudiciis  cum  evidentia 
formatis.  De  exemplo  isto  recte  a  logicis  est  animadversum,  errorem  in  mente 
non  accidere,  quum  una  nota  loco  alterius  manu  scribitur,  sed  in  supputationis 
exitu,  quum  iudicium  fertur,  summam  vel  difTerentiam  repertam  eam  esse,  quae 
quaesita  fuerit.  In  quo  iudicio  latet  conditio :  nisi  lapsus  calami  vel  phan- 
tasiae  contigerit.  Qua  conditione  retenta  iudicium  prudens  est,  neque  error  est 
nisi  materialis.  Neglecta  autem  illa  conditione  error  quidem  formalis  erit,  sed 
manifeste  voluntarius.  Et  illa  etiam  attentionis  interruptio,  propter  quam  error 
manus  vel  phantasiae  evenit,  certe  fuit  voluntaria. 

829.  ThesiS  IIP  :  Sicnt  propter  limitationem  conditionnm  na- 
turalinm  per  accidens  fleri  potest,  ut  homo  in  iudicio  sensns  ducatnr 
in  errorem,  ita  etiam  propter  limitationem  conditionum  humanae  vitae 
per  accidens  fleri  potest,  ut  homo  in  iudicio  intellectus  erret,  neque 
tamen  nllam  imprudentiae  accusationem  mereatur. 

Ad  statum  qnaestionis.  Praenota:  Meminisse  hoc  loco  iuvat 
distinctionis  inter  iudicia  experimentalia  et  rationalia. 

Experientiam  qund  attinet,  suo  loco  diximus,  hominem  a  natura  impelli, 
ut  id,  quod  sensui  appareat,  sponte  iudicet  etiam  revera  esse.  Si  enim  tibi 
nunc  in  cubiculo  remiim  fractum  ostendo ,  non  remum  fractum  apparere 
tantum  iudicabis,  sed  in  iudicium,  eum  revera  fractum  esse,  prorumpes.  ludi- 
cium  hoc  per  se  verum  est;  potest  tamen  esse  falsum  per  accidens  Hoc  autem 
iudicium  falsum  non  est  per  se  homini  necessarium.  Nam  facultas  intelligendi 
ad  eum  gradum  exculta,  quem  natura  intendit,  facile  deprehendet,  eius  generis 
iudicia  a  certis  pendere  conditionibus,  quae  quidem  in  consueta  rerum  circum- 
stantia  adesse  quidem  soleant,  sed  per  exceptionem  etiam  abesse  possint.  Si 
igitur  res  novae  accidant  et  insuetae,  per  se  assensum  cohibere  vel  saltem  ab 
assensu  certo  abstinere  poterit.  Sed  fatendum  est,  hominem  singularem  in  iis 
esse  posse  adiunctis,  ut  iudicium  sit  per  accidens  sibi  necessarium.  Rectius 
autem,  ut  monet  Palmikri  ',  iudicium  dicetur  spontaneum,  quia  ex  illa 
naturali  habitudine  sponte  sequitur.  Quod  iudicium  spontaneum  a  necessario 
differt,  quia  neceasarium  retractari  non  potest^  ne  diligentissima  quidem  ad- 
hibita  rcflexione,  spontaneum  autem  potest.  Quare  huic  iudicio  ponendo  non 
requiritur  voluntatis  imperium.  Ne^iue  tamen  error  est  formalis,  sed  materialis 
solum.  Error  est,  quia  revera  iudicium  a  re  in  se  spectata  discrepat;  nec 
tamen  formalis  est^  nam  mens  supponitur  esse  in  statu ,  in  quo  rcm  percipere, 
ut  eat  in  se,  non  potest,  sed  solum,  ut  apparet. 

*  Institut.  philos.     Romae  1874.     A.  I.  p.  222. 


4.    De  natura  falsitatis  ct  erroris.  347 

De  iudiciis  rationalibus  breves  esse  possumua.  ludicia  rationalia,  si  im- 
mediata  sunt  et  omnino  evidentia,  errorem  omnem  non  solum  per  se,  sed  etiam 
errorem  per  accidens,  excludunt.  Reliqua  autem  iudicia  rationalia  errorem  per 
se  quidem  excludunt;  per  accidens  autem  fieri  potest,  ut  error  in  ea  irrepat, 
quia  in  vita  humana  praeter  consuetum  et  naturalem  rerum  ordinem  per  ex- 
ceptionem  conditiones  existere  possunt,  quibus  homo  etiam  prudens  ad  iudi- 
candum  summa  cum  probabilitate  vel  etiam  cum  certitudine  adduci  potest,  id 
esse  verum,  quod  tamen  revera  falsum  est. 

Atque  his  intellectis  thesis  facile  probabitur,  qua  edicitur,  eiusmodi  iu- 
dicia  falsa  accidere  posse  sine  culpabili  errantis  imprudentia. 

Argumentlim  (ex  notione  iudicii  imprudentis).  Tum  solum 
imprudentia  admittitur,  quum  assensum  firmiorem  adhibemus,  quam 
motiva  considerata  postulant  permittuntque.  Atqui  (per  accidens 
saltem)  fieri  potest,  ut  homo  iudicio  intellectus  erroneo  obstrin- 
gatur,  neque  tamen  assensum  ponat  firmiorem,  quam  motiva  con- 
siderata  postulant  permittuntque.  Ergo  fieri  potest,  ut  homo  in 
iudicio  intellectus  erret,  neque  tamen  ullam  imprudentiae  accusa- 
tionem  mereatur. 

„Accidere  potest,  ut  est  apud  Gonzalkz  ',  ut  prudenter  agamus  etiam  dum 
fallimur,  sive  quia  obscura  rei  perceptio  vitari  vix  potest,  sive  quia  tempus  non 
suppetit  pro  re  maturius  perpendenda,  sive  quia,  quamvis  absolute  loquendo 
distinctius  cognosci  posset  et  diiudicari,  res  tamen  tanti  non  est,  ut  longius  et 
accuratius  examen  mereatur,  ipsius  conditione  et  natura  attentis.  Ex  quo  col- 
ligere  licet,  omnem  quidem  errorem  seu  fallacem  certitudinem  esse  defectum 
physicura,  at  non  semper  moralem.  Huiusmodi  existit  error  haereticorum 
bonae  fidei,  qui  ex  educatione  ceterisque  adiunctis  ita  comparati  sunt,  ut  abs- 
que  uUo  remorsu  vel  dubio  sectam,  quam  profitentur,  tanquam  veram  religio- 
nem  hal)eant;  praesertim  si  nihil  sibi  adversans  vel  legerint,  vel  audierint." 

830.  Respondenda.     C^d  1.)    Nunquam   voluntas    intellectum  extra  eius  ob- 

iectum  movere  potest.  Potest  tamen  movere  intellectum,  ut  obiecto  suo  ad- 
haereat  firmius,  quam  rationes  ex  ipso  obiecto  evidenter  et  directe  relucentes 
merentur,  sive  ob  rationes  perceptas,  quae  obiectum  indirecte  spectant,  sive  ob 
rationes  ex  ratione  boni  tractas  et  sub  specie  veri  propositas. 

(Ad  2.)  Peccatum  dici  potest  omnis  error,  quatenus  peccatum  in  opera- 
tione  consistit,  „secundum  quod  ea  non  est  directa,  ut  finis  exigit,  secundum 
quod  grammaticus  non  recte  scribit,  nec  parat  recte  medicus  potionem".  Quod- 
si  peccatum  intelligatur  pressius  ut  culpa  ^,  error  tantum  formalis  peccatum 
dici  potest,  si  is  error  facile  cvitari  potuit. 

'  Philosophia  elementaria.     Matriti  1877.     Logica  p.   108. 

-  „Culpa  super  peccatum  addit,  ut  sit  voluntatis  actus.  .  .  .  Nam  pec- 
catum  est  et  in  his,  quae  secundum  naturam  sunt,  et  in  his,  quae  sunt  secun- 
dum  artem.  Sed  culpa  non  potest  esse,  nisi  in  his,  quae  per  vohmtatem  sunt. 
Nihil  enim  rationem  culpae  obtinet,  niai  quod  vituperabile  est;  neque  vitnperium 
alicui  dcbetur  propter  inordinatum  actum,  nisi  illc  actus  suo  domino  subiaceat; 
habere  autem  dominium  super  suos  actus,  ut  scilicet  possit  facere  et  non  facere, 
voluntatis  proprium  est  "     S.  Thom.,  2  dist.  30  q.   1   a.  2  et  dist.  35  q.    1   a.   1. 


348       Liber  I.   (III.)    Logica  critica.     IV.    De  cognitione  vera  et  falsa. 

(Ad  3.)  Nunquam  accidere  possunt  errores  physice  necessarii,  qui  per 
se  sint  necessarii,  i.  e.  necessarii  posita  naturali  et  ordinaria  rerum  naturaliura 
et  humanarum  circumstantia.  Testimonium  humanum  quod  attinet,  error  tum 
solum  accidere  potest,  quum  decst  evidentia  illa,  quae  hominem  ad  assentien- 
dum  necessario  trahat.  Neque  alia  est  responsio  de  propositionibus  ab  homi- 
nibus  communiter  admissis.  Quamquam  enim  merito  haberetur  stultus,  qui  in 
omnibus  evidentiam  requireret,  quia  se  privaret  in  plurirais  rebus  operandi 
potentia,  neque  tamen  minus  verum  est,  ea  omnia,  quibus  potest  falsitas  sub- 
esse,  evidentia  per  se  destitui,  neque  igitur  iis  assensum  mentis  extorqueri 
posse.  In  his  igitur  satis  est,  ut  ab  errore  formali  caveamusj  quura  error  mate- 
rialis  pro  infirmitate  conditionis  humanae  ab  hominibus  vix  ac  ne  vix  quidera 
vitari  possit. 

Neque  audiendi  sunt,  qui  timent,  ne  quando  intellectui  falsitas  proponi 
possit  ut  veritas  evidens ,  ita  ut  error  sit  necessarius  propter  ignorantiam  in- 
vincibilem.  Nam  nunquam  ignorantia  invincibilis  falsitati  evidentiam  veritatis 
tribuere  potest.  Saepissime  in  iudiciis  inclusa  est  conditio ,  qua  posita  iudi- 
cium  verum  est,  qua  omissa  falsum  est.  Concedendum  tamen  est,  in  hoc  genere 
errores  existere  posse,  qui  hominibus  sint  necessarii  moraliter. 

(Ad  4.)  Quum  facultas  cognoscitiva  non  ad  hunc  praecipue  finem  nobis 
data  sit,  ut  doceamur  de  apparentiis,  sed  potius,  ut  doceamur  de  rebus  in  ap- 
parentiis  apparentibus ;  non  fieri  non  potest,  ut  homo  ctiam  in  opticis  illis  illu- 
sionibus  et  eventibus  extraordinariis  natura  duce  illico  prorumpat  in  iudiciura, 
quod  est  error  per  accidens.  Sunt  autem  homines  ut  plurimum  ea  prudentia 
praediti,  ut  vel  pueri  in  rebus  extra  ordinem  evenientibus,  a  iudicio  certo  abs- 
tineant,  atque  etiam,  quum  primo  res  illae  sese  ofFerant,  suspicioni  vel  dubio 
locum  dent.  Eos  enim  in  his  eventibus,  quoad  eius  fieri  possit,  illico  sensus 
alios  adhibere  videmus,  ut  id,  quod  reapse  sit,  deprehendant  ^ 

831.  Scholia.  Schol.  1,  Ex  dictis  intelligetur,  lo  errores  mentis 
formales  nunquam  esse  posse  invincibiles  saltem  physice.  2o  Erro- 
res  materiales  nonnunquam  invincibiles  esse  posse  vel  moraliter 
vel  etiam  physice,  quinimmo  interdum  ethice,  quum  opinio,  quae 
una  prudens  apparet,  est  erronea  ^.  3o  Multo  magis  errores,  qui 
accidant  in  potentiis  seusitivis,  invincibiles  esse  posse. 

Schol.  2.  Haud  raro  nomen  erroris  ita  restringitur,  ut  illi 
tantum  errori  tribuatur,  cui  propter  errantis  imprudentiam  inest 
ratio  culpae  ^. 

*  Vehementer  errant  illi,  ijui  eius  generis  dubitationes  solvi  posse  cen- 
sent  eo ,  quod  Kantianorum  more  dicunt,  sensus  nobis  tantum  referre ,  quae 
existant  apparentiae;  non  autem,  quae  in  apparentiis  appareant  res ;  unde  ne- 
mini  unquam  esse  posse  evidens,  rera  esse  seraper,  ut  appareat.  Quera  errorem 
alio  loco  (n.  60S))  confutatum  habemua. 

^  Ita  fieri  potest,  ut  quis  invincibiliter  putet,  mendacio  vitara  innocentis 
servandara  esse;  qui  error  tantus  esse  potest,  ut  ad  dicendum  mendacium  obli- 
getur  per  conscientiam. 

^  Ita  S.  TiioM.,  Quaest.  disput.  q.  3  de  malo  a.  7. 


V.    De  falso   qucm  vocant  Criticismo.  349 

DISPUTATIO  QUINTA. 

De  falso  quem  vocant  Criticismo. 

832.  Criticismus,  qui  vocatur  Idealismus  transcendentalis.  Re- 
futatis  per  partes  omnes  Scepticis,  nunc  de  illis  Criticis  videndum 
est,  qui  certitudinem  negatam  vel  in  dubium  vocatam  iterum  efficere 
ct  creare  quasi  volunt  instituta  crisi  rationis  vel  cognitionis  (n.  568). 
Quorum  princeps  hac  nostra  aetate  Immanuel  Kant  (n.  69)  cele- 
brari  solet. 

Kaxt  ut  Scepticismo  sese  efficaciter  obiceret  ^  reliquos  omnes  philosoplios, 
qui  ad  illa  usque  tempora  Scepticismo  adversabantur,  Dogmatismi  accusavit, 
eo  quod  facultates  animae  ut  idoneas  quidem  ad  verum  cognoscendum  sumerent, 
neque  tamen  inquirerent,  utrum  iis  fidendum  esset,  necne.  Ipse  igitur  funda- 
menta  omnis  philosophiae,  sive  potius  ipsam  integram  philosophiam  in  crisi 
pusuit.  i.  e.  in  examinatione  facultatum  animac  vel  omnium  elementorum  cogno- 
scenti  insitorum,  quae  experientiam  omnem  anteverterent  ^.  Hunc  ad  finem  om- 
nium  cognitionum  nostrarum  vim  et  veracitatem  revera  in  dubium  vocandum 
esse  praecipit,  nos  vere  dubitare  iubens  de  omnibus  cognitionibus,  de  veritatibus 
primitivis,  de  principio  contradictionis,  de  existentia  propria,  ut  deinde  per 
solam  crisim  omnium  elementorum,  quae  cognitiones  nostras  actuales  ante- 
cedant,  ex  universali  dubitatione  ad  cognitionem  veram  et  certam  perveniamus. 
Deficiente  hac  analysi  et  inquisitione  critica  tantam  omnium  systematum  litem 
et  discordiam  ortam  esse;  atque  priore  tempore  omnia  philosophorum  tentamina 
fuisse  inauia  ^.  Quapropter  systema  Kantii  Criticismus  vocatus  est.  Et  a 
multis  ex  illo  tempore  philosophia  divisa  est  in  dogmaticam,  scepticam,  criticam. 

Et  detexisse  quidem  sibi  visus  est  Kant,  primitivum  cogni- 
tionis  actum  esse  quoddam  iudicii  genus,  quod  constitueretur  for- 
mis  subiectivis,  quae  homini  a  natura  ante  omnem  experientiam 
inessent  ^. 

Qua  in  re  nonnihil  imitatus  est  Platonem  ,  qui  animam  omnium  rerum 
ideis  instructam  in  corpus  illabi  posuit,  quae  ideae  propter  corporis  commercium 
obliteratae  occasione  sensationum  iterum  menti  apparerent.  Ad  similem  idearum 
innatarum  theoriam  posteriore  tempore  concesserat  Cartesius.  Kantio  praeierat 
quoque  Leibnizius,  qui  animam  cum  schemate  totius  universi  a  Deo  creari  vo- 
luit,  quas  tamen  ideas  virtualiter  tantum  innatas  esse  dixit.  Eiusmodi  igitur 
elementa  ideis  innatis  similia  etiam  Kant  dixit  esse;  quapropter  eius  systema 
ut  genus  quoddam  „Idealismi"  haberi  solet. 


^  Prolegomena  zu  jeder  kiinftigen  Metaphysik,  p.  5  sqq. 

2  „Selbstpriifung    des    von    der    Erfahrung    unabhilngigen    Erkenntnissvei- 
mogens."     Cfr.  Kuno  Fisciier,  Geschichte   der  neuern  Philosophie.  III.  p.  23. 

3  Cfr.  Kant,  Opp.  tom.  XI.  p.   155. 

*  Kritik  der  reinen  Vernunft,  j).  690. 


350  Liber  I.   (III.)    Logica  critica. 

In  lioc  geuere  fornias  duas  posuit  sensibilitatis,  spatium  et 
tempus,  et  duodecim  intellectuales ,  quas  nominavit  categorias, 
quae  essent  duodecim  formae  iudicii  (n.  275,  Schol.  1)\  ita  ut  ele- 
menta  innata,  posita  a  Kantio,  iudicia  potius  quam  ideas  dixeris. 
Ilas  formas  menti  a  priori  iuesse  voluit;  qua  voce  significavit, 
eas  prius  iam  esse,  quam  ulla  esset  experientia.  Apriorismi  autem 
a  Kantio  statuti  id  est  proprium,  quod  elementa  illa  aprioristica 
experientiam  (sive  id,  quod  est  in  cognitione  nostra  a  posteriori) 
non  solum  antecedant,  sed  etiam  efficiant,  ita  ut  fons  unicus  co- 
gnitionum  omnium  sit  in  solo  subiecto  percipiente.  Dum  igitur 
Idealistae,  qui  ante  Kantium  floruerunt,  nos  ideis  innatis  adduci 
dixerunt,  ut  cognosceremus  mundum  sive  realem  sive  ex  re- 
rum  partibus  apparentem,  Kant  mentem  nostram  (post  accepta 
forinsecus  elementa  nescio  quae  tanquam  rudem  materiam  vel  po- 
tius  conditionem  excitantem)  aedificare  quasi  et  construere 
mundum,  qui  menti  contemplauti  obiceretur^;  et  mundum  quidem 
sensilem  construi  intervenientibus  formis  sensibilitatis  et  categoriis, 
mundum  intelligibilem  constantem  illusionibus,  intervenientibus  for- 
mis  rationis,  quae  essent  „Deus",  „mundus",  „anima". 

Idealismo  Kantiano  a  suo  auctore  nomen  impositum  est  transcenden- 
talis.  Veteri  huic  voci  Kantius  novam  omnino  notionem  subiecit.  Quum 
enim  apud  Peripateticos  ens  transcendens  oppositum  esset  enti  categorico  sive 
praedicamentali  (n.  237) ,  Kantius  transcendentia  opposuit  immanentibus  sive 
iis,  quae  in  actu  cognitionis  ipso  inessent,  et  ea  dixit  esse  transcendentia,  quae, 
utpote  extra  actum  cognitionis,  nullo  modo  cognitioni  nostrae  ut  cognita  obici 
possent.  Habitudinem  autem  mentis  ad  mundum  transcendentem  vocavit  tran- 
scendentalem.  Transcendentalia  igitur  ex  Kantii  sententia  ea  sunt,  quae 
aute  et  extra  cognitionem  omnem  actualem  menti  nostrae  insunt,  ut  omnis  cogni- 
tionis  conditio  ^. 

1  Kritik  der  reinen  Vernunft,  p.  667. 

2  Critica  rationis  purae  a  Kant  conscripta  duabus  partibus  absolvitur, 
quarum  prior  doctrinam  de  elementis  continet,  altera  de  methodo.  Elementa 
partim  ad  expericntiam  et  sensilem  aspectabilitatem  spectant,  de  quibus  dicitur 
in  aesthetica,  partim  ad  intellectum  et  rationem,  de  quibus  in  logica  transcen- 
dentali  dicitur.     Itaque  hic  illius  libri  est  ordo  : 

Einleitung. 
I.  Transcendentale  El  cmentar  lehr  e. 

1.  Transcendentale  Aesthetik  (Raum  —  Zeit). 

2.  Transcendentale  L  o  g  i  k. 

a)  Transcendentale  Analytik  (Categorien  —  Verstand). 

b)  Transcendentale  Dialectik  (Ideen  —  Vernunft). 

II.  Transcendentale  M  eth  o  denlehr  e  (formale  Bedingungen   eines    voU- 
stjindigen  Systcms  der  reinen  Vernunft). 


V.    De  falso  quem  vocaut  Criticismo.  351 

833.  Elementa  systematis.  Triplicem  distinguit  Kant  facultatem 
cognoscitivam:  vim  sentiendi  sive  vim  aspectabilitatis  (Anschau- 
ungsvermogen),  intellectum  (Yerstand),  rationem  (Vernunft). 

lo  Activitas  sensibilitatis  est  in  exhibendis  repraesentationibus, 
quae  si  ad  subiectum  referuntur,  vocantur  aspectus  sive  intuitiones  vel  visiones 
empiricae ;  si  considerantur  obiective,  nominantur  apparentiae  sive  phaenomena. 
—  2o  Activitas  intellectus  est  in  iudicio,  quo  multiplicitas  intuitionum 
empiricarum  in  unitatem  quandam  conceptuum  redigitur;  quod  fit  per  „sche- 
matismum  rationis  purae'^,  de  quo  mox  plura.  —  3°  Activitas  rationis 
est  ratiocinium ,  quo  ipsi  conceptus  ad  altiorem  et  scientificam  unitatem  re- 
ducuntur. 

His  autem  tribus  cognoscendi  processibus  duplex  elementum 
praesto  est:  unum  „materiale",  quo  facultas  excitatur  vel  pro- 
vocatur  forinsecus  ad  opus  suum  moliendum,  et  est  conditio,  sine 
qua  actus  cognitionis  fieri  non  potest  *;  alterum  formale,  quod 
facultati  praebet  obiectum  totum,  et  est  causa  determinans,  cur 
cognitio  obiective  haec  sit,  aut  alia.  Quod  elementum  formale 
totum  ex  ipsa  mente  originem  habet. 

Primo  sensibilitatem  quod  attinet,  elementum  ^materiale" 
(i.  e.  occasio  excitans)  est  impressio ,  quae  causas  habet  extra 
mentem  nescio  quas.  Elementum  formale  est  successio  et  extensio 
geometrica,  quae  sunt  quasi  elementa  fundamentalia  in  omni  ap- 
paritione  sensili  ^.  Atque  haec  elementa  apparitionibus  sive  phae- 
nomenis  adveniunt  ex  mente  sentientis  sive  aspicientis  iisque  affun- 
duntur  quasi  ex  duabus  formis  subiectivis:  tempore  et  spatio^. 
Itaque  spatium  purum  et  tempus  purum  sunt  formae  ipsius  sen- 
sibilitatis,  quae  ante  omnem  experientiam  sunt  praesto  ^*,  spatium 
quidem  sensibilitatis  externae,  tempus  vero  per  se  primo  sensi- 
bilitatis  internae  atque  hac  interveniente  etiam  sensibilitatis  externae. 


*  „Gelegenheitsursachen ,  welche  den  ersten  Anlass  geben,  die  ganze  Er- 
kenntnisskraft  in  Ansehung  ihrer  zu  eroffnen  und  Erfahrung  zu  Stande  zu 
bringen."     Kritik  der  reinen  Vernunft,  p.  86. 

2  Secundum  Kantii  sententiam,  dum  extensio  et  successio  sunt  modi  sub- 
iectivi,  qui  attribuuntur  a  mente  obiectis  et  sub  quibus  obiecta  apparent,  quali- 
tates  omnes  sensibiles  (lux,  color,  similia)  sunt  modi  subiectivi,  qui  manent  a 
parte  percipientis,  qui  igitur  obiectis  ne  attribuuntur  quidem.  Kritik  der  reinen 
Vernunft,  p.  38  sqq. 

^  Kritik  der  reinen  Vernunft,  p.  49  sqq. 

*  Has  duas  spatii  et  temporis  formas  Kantius  non  formaliter,  sed  radica- 
liter  innatas  esse  voluit ;  ita  ut  in  subiecto  insit  lex  et  causa  formalis ,  se- 
cundum  quam  aspectatio  spatii  et  temporis  evolvatur  et  extensio  rebus  et  suc- 
cessio  eventibus  aspergatur.  Kritik  der  reinen  Vernunft,  p.  GT.  Cfr.  Rikhl, 
Der  philos.  Kriticismus.  II.   1.  p.  113. 


352  Liber  I.  (III.)    Logica  critica. 

Dc  his  diiabus  formis  sensibilitatis  aprioristicis  Kant  disputat  in  aesthetica 
transcendentali.  Et  spatium  quidem  dicitur  esse  a  priori,  a)  quod  ante  omnem 
expcrientiam  iam  praesto  sitj  b)  quod  possimus  quidem  nobis  repraesentare 
spatium  sinc  rebus,  non  autem  res  sine  sjjatio ;  c)  quod  sit  una  intuitio  pura 
repraesentans  unum  spatium ,  cuius  partes  sint  spatia  omnia;  d)  quod  sit  infi- 
nitum  quid ;  c)  quod  axiomata  geometrica  indolem  necessariam  et  universalem 
ex  spatio  trahant.  Dicitur  igitur  spatium  nihil  aliud  esse,  quam  qualitas  quae- 
dam  mentis,  qua  fit,  ut  obiecta  nobis  per  sensus  exteriores  repraesentata 
exhibeantur  nobis  sub  rationibus  extensionis  geometricae. 

Similis  est  ratio ,  qua  Kant  tempus  probat  esse  formam  a  priori ,  qua 
efficiatur,  ut  eventus  pcr  sensum  internum  repraesentati  exhibeantur  nobis 
sub  rationibus  successionis  '. 

834.  Secundo  quoad  i  ntellectuni ,  cuius  activitas  eo  contineri 
dicitur,  ut  in  iudiciis  multiplicitatem  intuitionum  ad  unitatem  quan- 
dam  conceptus  revocet,  elementum  materiale  in  intuitionibus 
empiricis  a  sensibilitate  allatis  cernitur;  elementum  autem  formale 
in  necessariis  illis  conditionibus  reperitur,  quae  sunt  quodammodo 
elementa  fundamentab*a  omnium  iudiciorum.  Omne  autem  iudicium 
obiective  constituitur  certa  quantitatc,  qualitate,  relatione,  modali- 
tate  (n.  275).  Sunt  ergo  quattuor.  Ex  his  formis  subiectivis  prima 
quantitas  sub  se  continet  unitatem,  pluralitatem ,  totalitatem, 
prout  iudicium  aut  singulare  est,  aut  partiale,  aut  universale.  Al- 
tera,  quae  est  qualitas,  comprehendit  realitatem,  negationem, 
limitationem,  prout  iudicium  est  aut  affirmans,  aut  negans,  aut  in- 
finitum.  Tertia,  quae  est  relatio,  tres  res  binarias  complectitur: 
substantiam  et  accidens,  causam  et  effectum,  actionem  mutuam, 
prout  iudicium  aut  est  categoricum,  aut  conditionale,  aut  disiun- 
ctivum.  Quarta  denique,  quae  est  modalitas,  includit  possibili- 
tatem  et  impossibilitatem,  existentiam  et  non-existentiam,  necessi- 
tatem  et  contingentiam  prout  iudicium  aut  est  problematicum,  aut 
assertorium,  aut  necessarium. 


*  Concludit  his  verbis :  „Wir  haben  sagen  wollen ,  dass  alle  unsere  An- 
schauung  nichts  als  die  Vorstellung  von  Erscheinung  sei :  dass  die  Dinge,  die 
wir  anschauen,  nicht  dns  an  sich  selbst  sind ,  wofiir  wir  sie  anschauen ,  noch 
ihre  Verhaltnisse  so  an  sich  selbst  beschaffen  sind ,  als  sie  uns  erscheinen, 
und  dass,  wenn  wir  unser  Subject  oder  auch  nur  die  subjective  Beschaffenheit 
der  Sinne  tiberhaupt  auflieben,  alle  die  Beschaffenbeit,  alle  Verhaitnisse  der 
Objecte  in  Raum  und  Zeit  verschwinden  wiirden,  und  als  Erscheinungen  nicht 
an  sieh  selbst,  sondern  nur  in  uns  existiren  konnen.  Was  es  fiir  eine  Be- 
wandtniss  mit  dcn  Gcgenstanden  an  sich  und  abgesondert  von  allen  dieser  Re- 
ceptivitJlt  unserer  Sinnlichkeit  haben  moge,  bleibt  uns  ganzlich  unbekannt.  Wir 
kennen  nichts  als  unsere  Art,  sie  wahrzunehmen,  die  uns  eigenthtimlich  ist,  die 
auch  nicht  nothwendig  jedem  Wesen,  obzwar  jedem  Menschen,  zukommen  muss," 
Anm.  zur  trnnsc.  Acsth.  ap.  Rosknkranz.  II.  p.  48. 


V.    De  falso  quem  vocant  Criticismo.  353 

Universe  igitur  duodecim  a  Kant  statutae  sunt  iudicandi  rationes  sive 
forraalitates,  quae  quidem  nullo  modo  exhibent  obiectivas  rerum  realitates,  prae- 
bent  tamen  iudiciis,  quae  a  mente  formantur  et  menti  obiciuntur ,  certam  indo- 
lem.  Hae,  a  Kaxt  categoriae  vocatae,  nihil  sunt  nisi  leges  intelligentiae  et 
formae  subiectivae.  quibus  nos  ipsi  iudiciis  certam  formam  damus  et  vira  om- 
nem  obiectivam. 

Do  his  formis  intelligentiae  et  iudiciorum  formatione  Kaxt  disputat  in 
logicae  transcendentalis  sectione  priore.  Categoriae  definiuntur,  ut  sint  con- 
ceptus  de  obiecto  aliquo ,  quibus  huius  obiecti  intuitus  determinatur  secundum 
logicas  functiones  iudicii.  Ex  his  categoriis  experientia  trahit  formas,  ut  cogi- 
tatione  exprimi  possit.  Ex  forma,  quae  est  a  priori,  post  materiam  (i.  e.  exci- 
tationem)  per  experientiara  exhibitam  per  synthesin  oritur  conceptus.  Triplex 
synthesis  distingui  potest:  prima  synthesis  apprehensionis,  quae  est  apprehensio 
repraesentationum  in  intuitione;  altera  synthesis  reproductiva,  quae  est  imagi- 
nationis  et  est  repraesentationum  reproductio  in  phantasia;  tertia  est  synthesis 
recognitionis,  qua  repraesentationes   recognoscuntur  in  conceptibus. 

Centrum  autem  omnis,  quae  est  in  hoc  genere  synthesis,  esse  dicitur  ap- 
perceptio  pura  illa  et  originaria:  „Ego  cogito",  quae  una  omnem  visionem 
empirieam  concomitatur  et  ad  quam  omnes  intuitiones  empiricae  confluunt.  Ex 
hac  una  omnis  intuitionum  multiplicitas  iam  illa  unitatis  initia  accipit,  quae 
vocatur  transcendentalis  unitas  conscientiae,  in  qua  sint  fundamenta  perfectionis 
illius  unitatis  syntheticae,  quae  intervenientibus  categoriis  inducitur. 

Efficitur  synthesis  eo  ordine,  ut  categoriae  componantur  cum  ^materia" 
interveniente  illa  forma  sensibilitatis,  quae  est  temporis  5  quae  forma  ideo  huic 
interventui  inservire  potest,  quia  conformis  est  partim  categoriis,  partim  ma- 
teriae,  quae  per  sensibilitatis  fenestram  praesto  est.  Qua  temporis  ad  categorias 
adhibitione  efficitur,  quod  „schema  transcendentale"  dicitur,  cuius  usus  a  Kantio 
vocatus  est  „schematismus  transcendentalis  rationis  purae"  ^.  Hoc  vero  schema 
nihil  est,  nisi  typus  quidam.  universalis  a  phantasia  productus,  quo  interveniente 
activitas  rationis  purae  iam  circa  apparitiones  sensuales  versari  possit.  Ab  hoc 
schemate  differunt,  quae  vocantur  imagines,  quae  sunt  intuitiones  omnino 
determinatae. 

835.  Tertio  tandera  in  ratiocinio  elementiim  „materiale"  sunt 
conceptus  vel  iudicia  ab  intellectu  rationi  oblata.  Rationis  ^  enim 
est,  conceptus,  quos  intellectus  iudicando  formavit,  nobiliore  et 
scientifica  unione  inter  se  coniungere.  Cuius  negotii  elementum 
formale  in  certis  quibusdam  normis  sive  conditionibus  reperitur, 
quae  a  tribus,  ut  sic  dixerim,   vanis  idealibus  fluunt  menti  innatis. 


1  Ad  quantitatem  dicitur  spectare  schema  successionis  numeralis,  quae 
in  tempore  reperitur;  ad  qualitatem  schema  eius,  quod  ipso  tempore  exhi- 
betur;  ad  relationem  schema  temporalis  ordinis;  ad  modalitatem  schema 
modorura,  secundura  quos  tempus  refertur  ad  res  varias. 

2  Noraen  ^rationis"  a  Kant  vi  duplici  adhibitura  est;  vi  latiore,  qua 
significat  complexum  facultatum  cognoscitivarum  vel  intellectualium ;  vi  pres- 
siore,  ut  eam  facultatem  significet,  quae  tribus  „ideis"  usum  intellectus  ordinet, 
compleat,  perficiat. 

Pesch,  Logica.  II.  23 


354  Liber  I.  (III.)    Logica  critica. 

secunclum  quas  igitur  ratio  in  ratiocinando  necessario  procedere 
debet.  Quae  tres  ideae  supremae  sunt:  idea  ipsius  „Ego"  psycho- 
logica,  idea  mundi  cosmologica,  idea  Dei  theologica. 

Quum  enim  triplex  sit  ratiocinandi  modus :  categoricus,  hypothe- 
ticus,  disiunctivus',  unumquodque  ex  his  tribus  ratiocinandi  generibus 
postremo  ad  ideale  quoddam  mentem  putatur  adducere,  quod  sit  ultimus  mentis 
terminus,  quo  obtento  quiescat.  Nam  ratiocinium,  si  est  categoricum,  ad  ideam 
alicuius  subiecti  absoluti  ducit,  quod  iam  esse  non  potest  praedicatum  alterius 
subiecti;  quae  est  idea  ipsius  Ego.  Ratiocinium,  si  est  hypotheticum,  ad 
ideam  ducit  absolutae  cuiusdam  dependentiae  omnium  singularium  a  totalitate 
quadam,  quae  est  idea  mundi.  Si  ratiocinium  est  disiunctivum,  ducit  ad 
ideam  causae  cuiusdam  absolutae  realitatum  omnium,  quae  est  idea  Dei.  At- 
que  hae  ideae  ex  necessitate  et  lege  rationis  subiectiva  nascuntur ;  et  quia  ele- 
mentis  pure  subiectivis  constituuntur,  nihil  exhibent,  quod  in  rerum  realitate 
extra  mentem  reperiatur.  Itaque  inter  conceptus  intellectus  et  has  „ideas"  ra- 
tionis  id  est  discriminis,  ut  illi  ad  experientiam  cum  „vcritate"  applicari  pos- 
aint,  hae  autem  applicatae  ad  experientiam  producant  vana  mentis  ludibria. 
Quae  quidem  tres  ideae,  licet  ex  se  sint  finis  tantum  et  terminus  omnis  ratio- 
cinationis,  quum  tamen  finis  et  terminus  omni  motui  formam  det  vel  directionem, 
„a  priori"  menti  innatae  sunt  ad  dirigenda  omnia  ratiocinia  iam  ab  initio. 

De  his  rebus  ad  usum  rationis  spectantibus  Kant  disputat  in  logicae  tran- 
scendentalis  sectione  altera,  cui  titulus  :  dialectica  transcendentalis.  Quae  dia- 
lectica  dicitur  continere  crisim  vanae  illius  dialecticalis  apparentiae,  quae  na- 
scatur  ex  adhibitis  formis  intellectualibus  ultra  limites  experientiae;  qua  videlicet 
ostendatur,  agi  hoc  loco  de  illusionibus,  quae,  quum  naturales  sint  et  neces- 
sariae,  a  nobis  nullo  modo  mutari  possint;  et  esse  sophisticationes  non  homi- 
num,  sed  ipsius  rationis  purae,  quae  homines  inevitabiliter  (unhintertreiblich) 
ad  falsas  illas  conceptiones  adducat.  Ad  ideam  animae  nos  adduci  per  para- 
logismum  psychologicum;  ad  ideam  mundi  per  antinomias  cosmologicas ,  ad 
ideam  Dei  per  illa  sophismata,  quae  nomine  „argumentorum  pro  existentia 
Dei"  circumferantur. 

836.  A  ratione  theoretica  Kant  rationem  practicam  omnino 
diversam  esse  vult.  Quum  ex  communi  hominum  sententia  duo 
sint  munera  unius  eiusdemque  rationis,  ut  vertatur  et  in  iis,  quae 
in  se  sint  vera,  et  in  iis,  quae  homini  in  ordine  morum  agenda  sint, 
Kant  haec  munera  defert  ad  rationes  duas  omnino  inter  se  separatas. 
Ratio  theoretica  ea  est,  quae  versatur  in  cognitionibus  speculativis  ab  ex- 
perientia  non  provenientibus,  quae  igitur  pro  obiecto  habet  universale  et  neces- 
sarium,  cuiusmodi  est  principium  causalitatis  (omni  eventui  causam  esse)  et 
principium  substantiae  (accidens  quodvis  inesse  in  suhstantia).  Ratio  vero 
practica  ea  est,  quae  versatur  in  principiis  practicis ,  quae  ab  experientia  non 
proveniunt  et  voluntatem  regunt;  inter  quae  Kant  haec  duo  numerat  ut  prima: 
Fac,  quod  tibi  praescribit  ofjicium,  alterum :  Age  secundum  rcgulam,  quae  possit 
esse  lex  generalis  pro  omnibus  causis  liberis. 

Negat  Kant,  ratione  theoretica  sive  speculativa  nos  doceri 
quidquam  posse    do  ipsis  rebus    a  nostra   monte   nou   pendentibus. 


V.    De  falso  quem  vocant  Criticismo.  355 

Unde  certitudinem  ex  hac  ratione  haustam  subiectivam  esse  dicit, 
et  eatenus  tantum  obiectivam,  quatenus  obiecta  respiciat  menti  in- 
terna  et  a  mente  producta.  Affirmat  autem,  ex  ratione  practica 
oriri  veram  de  externis  quibusdam  rebus  certitudinem. 

Haec  enim  ratio  „imperativi'''  instar  obligationem  moralem  ad  implenda  officia 
a  se  egredientcm  manifestat.  Quae  porro  obligatio,  si  Kantio  credimus,  postulat 
primo.  ut  simus  liberi;  deinde  ut  ille,  qui  libere  officio  satisfaciat,  mercede  sit 
dignus ;  tertio ,  ut  altera  post  mortem  vita  futura  sit.  Ut  autem  in  vita  altera 
virtuti  praemium  et  vitio  poena  praesto  sit,  ulterius  a  ratione  practica  postu- 
latur,  ut  existat  Deus.  Cuius  existentia  etiam  in  religione  ftrmiter  tenenda  est, 
ut  in  legis  moralis  observatione  atque  in  reverentia  erga  humanam  rationem 
muniamur.  Sed  de  hac  ratione  practica  non  est,  cur  in  logica  praecipiatur 
quidquam. 

837.  Generatim  distinguit  Kant  cpaivojjLsva  (sensibilia)  et  vooujjLsva 
(intelligibilia).  Phaenomena  ea  sunt,  quae  sensui  nostro  ut  entia 
obiectiva  apparere  solent,  sive  quae  apparent  in  sensibili  reprae- 
sentatione.  IS^oumena  ea  omnia  sunt,  quae  quidem  necessitate 
subiectiva  cogitamus,  neque  tamen  eo,  quod  cogitamus ,  obiectiva 
realitate  induimus. 

Natura  igitur  rerum  physica  in  phaenomenis  est;  omne  autem  id ,  quod 
ut  „ens  in  se"  phaenomenis  subest,  ad  noumena  pertinet  \  Insunt  enim  in 
nobis  formae  quaedam,  quibus  per  necessitatem  pure  subiectivam  adigimur,  ut 
variis  phaenomenis  internis  et  externis  altiorem  causara  supponamus.  Hae  tamen 
causae  nobis  prorsus  ignotae  manent.  Nam  formae  illae  non  implentur  idealibus 
ullarum  rerum  essentiis,  neque  ullo  modo  id,  quod  exhibent,  ex  ordine  rerum 
realium  abstrahunt,  sed  id  omne  ex  mente  cogitante  accipiunt.  Atque  haec 
sunt  ,,voojtj.£va".  A  noumenis  omnis  obiectiva  realitas  abest  tum  extra,  tum 
intra  mentem.  Conceptus  voo6|j.cvov  latius  patet  quam  „ens  in  se".  Omne 
enim  „en3  in  se"  dicitur  esse  voo'J{j.£vov  ,  sed  non  omne  voo'j(xevov  est  „ens 
in  se"  2, 

838.  Systematis  rationes  et  fundameiita.  lo  Yidetur  Kantio 
ad  pariendam  veram  certitudinem  omnino  esse  necessarium,  ut 
prius  instituatur  crisis  rationis  humanae  et  facultas  ipsa  cogno- 
scendi  subiciatur  inquisitioni.  Ut  autem  haec  purae  rationis  crisis 
institui  possit,  cognitiones  nostras  ab  omni  obiectiva  reaUtate,- quae 
ex  experientia  hausta  esse  possit,  dicit  evacuandas  esse.  Et  novum 
introducitur  activitatis  genus,  quod  a  mente  exerceatur  praeter 
perceptionem    sensuum    et    cogitationem    intellectus,    quod    vocat 


'  Qua  in  re  aperta  contradictio  cernitur.  Ex  una  enim  parte  Kant  „ens 
in  se"  extra  mentem  revera  esse  docet,  ex  altera  autem  parte  negat,  illud  ha- 
bere  realitatem  vel  existentiam  vel  aliam  ex  categoriis;  illudque  noumenis  an- 
numerat. 

2  Kritik  der  reinen  Vernunft,  p.  208—211,  p.  233—235. 

23* 


356  Liber  I.  (III.)    Logica  critica. 

„intuitionem    puram" ,    quae    sit    activitas    pure    subiectiva    carens 
omni  obiecto  ^ 

2o  Apertis  verbis  ponit  Kant,  nullam  cognitionem,  quae  ne- 
cessaria  sit  et  universalis,  in  experientia  sive  in  rebus  per  ex- 
perientiam  tactis  ulla  fundamenta  habere  posse.  Unde  ponit  cogni- 
tiones,  quae,  etsi  per  experientiam  quodammodo  excitari  debeant, 
tamen  antecedenter  ad  experientiam  neque  ab  experientia  pen- 
dentes,  a  sola  nostra  mente  nascantur.  Ilas  cognitiones  „a  priori" 
vocat  (quae  vocis  notio  ab  Aristotelica  difFert  [n.  269  Scliol.  4\). 
Ex  quo  consequens  est,  ut  doceat,  omnes  illas  formalitates  ob- 
iectivas,  quibuscum  aliqua  necessitas  et  universalitas  coniuncta  sit, 
ut  sunt  extensio,  successio,  deinde  realitas,  substantialitas ,  causa- 
litas,  alia,  quae  in  Kantianis  categoriis  notantur,  ex  solo  subiecto 
cognoscente  originem  ducere  ^.  Quam  ob  rem  ponendae  sunt  in 
mente  formae  illae  ex  se  obiecto  carentes  et  vacuae  et  purae,  ex 
quibus  omnes  cognitionis  formalitates,  ut  extensionis,  realitatis, 
quae  menti  cognoscenti  obiciantur,  integrae  hauriuntur. 

Quarum  duas  sensibilitatem  spectare  vidimus ,  quae  potissimum  ad 
matbematicas  res  pertinentj  alias  deinde,  categorias,  spectare  intellectum; 
bis  ad  formam  sensualitatis  additis  naturam  rerum  constitui,  bas  igitur  acqui- 
rendae  scientiae  naturali  inservire  posse;  tres  tandem  ideales  alucinationes  ad 
rationem  spectare  ;  atque  bas  ad  constituendam  illam,  quae  usque  ad  ea 
tempora  babita  esset  metapbysica  (metapbysica  temporis  futuri  ex  Kantii  sen- 
tentia  in  sola  „tbeoria  cognitionis"  consistet) ,  esse  necessarias.  Atque  ita  for- 
malitas  omnis,  quam  videmur  nobis  videre  in  rebus  obiectis,  ut  sunt  extensio, 
substantialitas ,  ab  expertis  rebus  omnino  aliena  est  atque  bis  rebus  ex  nobis 
aspersa,  ita  ut  eas  in  seipsis  nulla  ratione  cognoscamus.  Neque  igitur  ulla  res 
nobis  per  cognitionem  praesens  sistitur,  ut  est  in  seipsa,  sed  ut  est  conditio 
requisita  ad  apparentiam  ex  subiecto  cognoscente  oriundam. 

3o  Arbitratus  est,  universam  hanc  Subiectivismi  theoriam  soli- 
dissima  fundamenta  habere  in  iudiciis  syntheticis  „a  priori", 
i.  e.  in  eiusmodi  iudiciis,  in  quibus  necessaria  praedicati  cuni  sub- 
iecto  connexio  neque  immediate  ex  perspecta  utriusque  con- 
venientia  cognosceretur,  neque  mediate  per  ratiocinia  neque  per 
ullam  experientiam ,  sed  ex  caeca  vi ,  quae  rationi  innata  esset  et 
antecedenter  ad  omnem  experientiam  secundum  legem  pure  sub- 
iectivam  haec  iudicia  formaret. 

ludicia  „a  priori"  et  „a  posteriori"  Kant  boc  modo  intelligit.  ut  iudicia 
„a  priori"  illa  sint,  quae  ex  sola  ratione  oriri  debeant.  quum  utpote  universalia, 
necessaria  nullo  modo  ab  experientia  pendere  possint;  iudicia  „a  posteriori" 
sint  illa,    quac  quum  sint  particularia  et  contingentia ,    ex  experientia   oriantur. 


*  Kritik  der  reinen  Vernunit,  p.  32.  -  Loc.  cit.  p.  033  sqq.,  607  sqq. 


V.    De  falso  quem  vocant  Criticismo.  357 

ludicia  analytica  sive  explicativa  omnia  suut  „a  priori";  sed  quum  ipsis  nihil 
novi  cognoscatur,  ea  ad  comparandam  scientiam  nuUam  vim  habent.  ludicia 
synthetica  sive  extensiva  (in  quibus  notio  praedicati  sit  extra  notionem  sub- 
iecti)  i)er  se  quidem  scientiam  humanam  augent;  neque  tamen  quidquam  va- 
lent,  si  sunt  particularia  et  contingentia.  Si  autem  sunt  necessaria  et  univer- 
salia,  summam  vim  et  utilitatem  habent  atque  ea  attentione  digna  sunt,  ut 
praeterea  nulla.  Atque  haec  iam  ante  omnem  experientiam  sive  „a  priori"  esse 
dicuntur. 

Quorum  iudiciorum  a  Kant  haec  indicantur  exempla.  ludicium  7  -f-  5  =  12 
non  est  analyticum ,  quia  ista  7  -j-  5  nihil  exprimunt  nisi  duos  numefos  inter 
se  additos,  neque  tamen  ideam  12  involvunt;  neque  est  „a  posteriori"  (i.  e.  ex 
experientia),  quia  est  iudicium  universale  et  necessarium.  —  Deinde  iudicium, 
quod  „principium  causalitatis"  vocatur,  et  his  verbis  exprimi  solet:  „Id,  quod 
fit,  debet  habere  causam",  est  a  priori,  utpote  necessarium  et  universale;  est 
tamen  syntheticum ;  nam  notio  causae  est  extra  notionem  effectus;  neque  igitur 
causa  ullo  modo  in  ratione  effectus  continetur.  —  Tertio  iudicium  illud:  In  mu- 
tationibus  corporeis  quantitas  materiae  usque  manet  immutabilis,  dicitur  esse 
syntheticum,  quia  notio  praedicati  non  continetur  in  notione  subiecti;  et  tamen 
a  priori,  quia  est  universale  et  necessarium.  —  Praeterea  indicantur  iudicia: 
Quum  communicatur  motus,  actio  et  reactio  sunt  aequales;  mundus  initium 
habere  debet;  linea  recta  est  omnium  brevissima,  quae  inter  duo  puncta 
duci  possit. 

4o  Id  igitur,  quod  in  cognitionibus  nostris  obiective  forma- 
liter  continetur  et  nobis  ut  cognitum  exhibetur  atque  obicitur,  non 
sunt  res  a  mente  nostra  non  pendentes,  neque  sunt  ullae  essentiae 
ab  illis  rebus  abstractae,  sed  sunt  elfectus  activitate  mentis  nostrae 
producti;  quae  nativa  et  primitiva  mentis  activitas  in  iudicando 
consistit  vel  in  quadam  synthesi.  Unde  omuino  necesse  est,  ut 
putemus,  omnem  nostram  cognitionem  quadam  obiecti  cognoscendi 
constructione  contineri. 

Haec  „constructio"  solis  regitur  legibus  menti  nostrae  insculptis.  Omnia 
igitur,  quae  nobis  cognitione  obiective  exhibentur,  a  constitutione  mentis  nostrae 
pendent ;  si  haec  fuisset  alia,  etiam  alia  et  diversa  exhiberentur  obiecta,  et  op- 
posita  fortasse  iis,  quae  nunc  nobis  exhibentur.  Quidquid  ex  fabrica  mentis 
nostrae  sub  specie  extensionis  et  successionis  egreditur,  est  phaenomenon. 

5o  Arbitratus  tandem  es{,  quidquid  imagine  sensili  non  ob- 
iciatur  menti  ut  phaenomenon,  inter  vana  noumena  relegandum 
esse.     Qua  dc  re  ante  (n.  837)  dictuni  est  satis. 

839.  Systematis  Kantiani  conclusio.  Ex  his,  quae  a  Kantio 
sunt  posita,  consequens  est,  ut  cognoscere  non  possimus,  nisi  ob- 
iecta  sensibilia  ^  —  Ilaec  autem  nuUo  modo  cognoscimus,  ut  sunt 

'  Unde  non  imprudenter  systema  Kantianum  a  nonnullis  „Naturalismu3 
empiricus"  vocatum  est.  Nam  —  quae  cst  huius  systematis  doctrina  —  nulla 
est  rationis  theoreticae  cognitio  vere  idealis,  sed  tantum  empirica :  „Alles  Denken 


358  Liber  I.  (III.)    Logica  critica. 

in  so,  sed  solum  intuemur  phaenomena  iis  excitata,  quae  nos  for- 
mis  nostris  sive  secundum  leges  nobis  insitas  construimus.  —  Quum 
iudicia  synthetica  a  priori  nullam  in  hoc  systemate  vim  obiective 
realem  nancisci  possint,  consequens  est,  ut  omnis  scientia  in  illis 
obiectis  versetur,  quae  nos  activitate  nostra  construximus.  Quodsi 
conceptibus  nostris  obiectivam  realitatem  attribuimus,  deceptione 
contincHJur  ct  illusione  naturali.  —  Id  quod  potissimum  de  tribus 
illis  ideis  supremis  putandum  est,  quae  nituntur  naturalibus  quidem 
et  necessariis  ratiociniis,  falsis  tamen  atque  sophisticis.  Unde  cri- 
ticae  id  propositum  esse  debet,  ut  haec  rationis  sophismata  dete- 
gantur,  non  quidem  ad  hunc  finem,  ut  abiciantur  —  id  enim  fieri 
non  potest  —    sed  ut  videamus,  nos  teneri  deceptionibus. 

840.  TllGSlSI  Systema  Kantii^  quod  Criticisnmm  siye  Idealis- 
mum  transcendentalem  vocant,  recte  in  vituperationem  falsitatis  et  ab- 
surditatis  est  adductnm,  tum  quoad  consilinm^  quo  crisis  rationis  in- 
stituitur,  tum  quoad  fundamenta^  quibus  haec  crisis  superstruiturj  tum 
quoad  terminum,  ad  quem  per  hanc  crisim  perventum  est. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo.-  Ut  haec  thesis  intelli- 
gatur,  recolenda  sunt,  quae  supra  (n.  69  et  n.  831)  de  Criticismo 
sive  Idealismo  transcendentali  indicavimus. 

Praenota   2o:    Tres    in    thesi   partes    distinguimus :  consilium^ 

fundamenta,   terminum.     Non  est  nobis  id  propositum,  ut   omnia^ 

quae  in  systemate  Kantiano  falsa  occurrunt,  hoc  loco  indicemus, 
Sed  satis  nobis  est,  ut  reprehendantur  praecipua  ^. 

Argumenta.  Arg.  partis  primae.  Consilium  praecipuum,  quo 
Kant  ad  construendum  suum  systema  adducebatur  ,  in  eo  est,  ut 
per  instituendam  crisim  et  per  disquisitionem  facultatum  nostra- 
rum  has  velit  efficere  fidas  et  certas,  dum  ante  hanc  crisim  fuerint 
incertae,  dubiae,  infidae.  Et  hanc  tamen  crisim  sive  inquisitionem 
instituere  non  potest,  nisi  adhibendo  eas  ipsas  facultates,  quarum 
vim  et  certitudinem  ipse  serio  in  dubium  vocaverat. 

Nemo  non  videt,  eius  generis  consilium  plane  absurdum  esse.  Quara  fa- 
cultatem  adhibebit  criticus?  qua  potestate  elevabit  sese  supra  rationem  suam? 
Nihil  habet  nisi  rationem  suam,  cuius  ad  assequendam  veritatem  aptitudo  ipsa 


muss  sich  .  .  .  auf  Anschauung  .  .  .  auf  Sinnlichkeit  beziehen,  weil  uns  auf 
andere  Weise  kein  Gegenstand  gegeben  werden  kann."  Kritik  der  reinen  Ver- 
nunft,  p.  31—33,  p.  368;  Proleg.  p.   100. 

*  Cfr.  G.  E.  ScHULZR,  Aenesidemus  (1792),  cuius  contra  Kantium  argu- 
menta  brevius  exposuit  Kuno  Fischer,  Geschichte  der  neuern  Philosophie.  V.  1. 
p.   106  sqq. 


V.    De  falso  qnem  vocant  Criticismo.  359 

in  quaestione  versatur;  huic  igitur  ante  fidere  debet,  quam  ipsi  fidendum  esse 
probaverit;  cuius  firmitatem  negavit  et  quam  in  ipso  crisis  negotio  ut  instru- 
mentum  firmum  adhibet.  —  Dices:  Physiologus  utendo  facultate  videndi  in- 
quirit  et  docet,  qua  ratione  facultas  haec  ad  videndum  applicetur.  Ergo  a  pari 
philosopho  licet  adhibendo  facultatem  cognoscendi  inquirere ,  qua  ratione  haec 
facultas  ad  recte  cognoscendum  applicetur.  Immerito  igitur  istud  consilium, 
quo  Kant  ad  instituendam  crisim  adductus  est,  absurditatis  accusatur  \  Resp. : 
Disf.  antec.  Physiologus  crisim  de  videndi  facultate  instituit  post  praestrictam 
oculorum  aciem,  vel  prius  in  verum  dubium  vocando  veracitatem  huius  facul- 
tatis,  neg.  Supponendo,  visione  revera  videri  aliquid ,  conc.  Contra  Kant  do- 
cuit ,  facultatem  cognitionis  ante  crisim  non  esse  fidam  et  certam ;  per  suam 
autem  crisim  hanc  facultatem  corrupit,  delevit,  destruxit;  mentis  luminibus 
sese  orbavit. 

Alterum  consilium,  ex  quo  Kant  in  construendo  suo  Criti- 
cismo  profectus  est,  in  eo  invenitur,  ut  perquirat  et  exploret  na- 
turam  facultatum  nostrarum  cognoscitivarum.  Sed  hae  facultates 
sine  dubio  illis  rebus  annumerandae  sunt,  quas  Kant  voo6[j.£va  vocat, 
quae  nullo  modo  in  aspectum  empiricum  cadant,  sed  „cogitari" 
tantum  a  nobis  possint.  Has  porro  res  Kant  iterum  et  tertio  negat 
a  nobis  ut  reales  ullo  modo  cognosci  posse. 

Consilium  igitur  Kantii  in  eo  versatur,  ut  doceat,  quomodo  rem  cogno- 
scere  possimus ,  quae  ipse  cognosci  non  posse  firmiter  tenet.  Et  philosophiae 
sive  metaphysicae  non  aliud  munus  relinquendum  esse  docuit  praeter  „theoriam 
cognitionis'^,  ut  igitur  laboraret  in  re  cognoscenda ,  quam  cognosci  non  posse 
certum  esset. 

841.  Arg.  partis  secundae.  Vidiraus,  quae  sint  fundamenta,  quibus 
Kant  criticam  suam  superstruxit. 

Ut  repetamus  breviter :  1«  Supponit  Kant  ,  notiones  nostras ,  ideas ,  con- 
ceptiones  omni  elemento  obiectivo,  quod  reale  sit,  exui  posse  (n.  838,  1).  — 
2o  Ponit  initio ,  illas  ex  nostris  cognitionibus ,  quae  vere  necessariae  sint  et 
universales,  nullo  modo  pendere  posse  ab  experientia.  Illam  igitur  necessitatem 
et  universalitatem  non  habere  ulla  fundamenta,  nisi  in  nostra  mente.  Et  for- 
malitates  illas  obiectivas,  quas  nos  obiectis  sive  phaenomenis  natura  duce  ascri- 
bamus,  nulli  rei  convenire  extra  nostrum  concipiendi  actum,  sed  aspergi  rebus 
ex  parte  nostra  (n.  838,  2).  —  3«  Ut  haec  vis  pure  subiectiva  cognitionis  no- 
strae  extra  omne  dubium  ponatur ,  Kant  ad  iudicia  synthetica  a  priori 
provocat.  Et  tantum  in  his  iudiciis  Kant  ponit  momentum,  ut  dixerit,  problema 
universale ,  quo  contineatur  critica  rationis  purae,  hoc  esse,  ut  ostendatur ,  quo 
pacto  haec  iudicia  synthetica  a  priori  existere  possint  (n.  838,  3).  —  4«  Cogni- 
tionem  nostram,  quod  consequens  est,  non  esse  intuitum  in  rerum  realitatem, 
sed  esse  activitatem  pure  subiectivam  sive  fabricationem,  quanos  construamus 
phaenomena  tanquara  res  nobis  obiectas ,  atque  construamus  etiam  noumena 
tanquam  pure  cogitabilia,  quibus  tamen  nullam  obiectivitatem  adiudicemus 
(n.  838,  4).  —  5^  Illa  omnia,    quae  praeter   phaenomena   menti    nostrae  obver- 


*  Cfr.  Ueberweg,  Gesch.  der  Philos.  III.  §  18. 


360  Liber  I.  (III.)   Logica  critica. 

aentur  ut  noumena,  vanas  omnino  apparentias  esse,  quae  cogitentur  quidem 
subiective,  obiective  per  se  nihil  sint,  quibus  igitur  ne  intra  mentem  quidem 
ulla  obiectivitas  ascribi  possit  (n.  838,  5), 

Atqui  omnia  haec  fundamenta  falsa  sunt  et  reicienda.  Nam 
lo  pugnautia  dicit,  qui  conceptiones  nostras  affirmat  obiectis  om- 
nibus,  quae  realia  sint,  exui  posse.  Ex  essentia  enim  sua  con- 
ceptiones  sunt  aliquarum  rerum  obiectarum  conceptiones. 

Itaque  in  rebus,  quae  sunt  mentis  obiectum ,  inest  ratio  entis.  Et  omnis 
res,  quae  est  mentis  obiectum,  est  aliquod  ens.  Qua  de  re,  qui  dubitat,  etiam 
de  omnibus  rationis  principiis  dubitare  debet.  Si  enim  ideae  ex  se  vi  obiectiva 
destitutae  sint,  illa  etiam  principia  inania  sunt.  Dubitare  debet  quoque  de 
omnibus  factis  internis,  quae  per  conscientiam  percipit  ^,  an  ea  revera  ita  sint, 
ut  percipiuntur.  Neque  ullum  ponere  potest  iudicium.  Nam  in  omni  iudicio 
affirmatur,   rem  ita  revera  se  habere,  sicut  notione  praedicati  exprimitur. 

2o  Omnes  illae  formalitates,  quae  nobis  m  cognitionibus  no- 
stris  obiective  formaliter  exhibentur,  a  nobis  evidenter  cognoscun- 
tur  ut  rerum  afFectiones,  quae  a  mente  nostra  non  pendent,  sed 
a  quibus  pendet  mens  nostra. 

Si  cognitio  nostra  nos  fallit  in  bac  re,  nos  fallit  in  omnibus.  Nam  nulla 
res  cognoscitur  evidentius  et  certius,  quam  haec.  Si  igitur  quis  clarae  cogni- 
tioni  obloquens  has  formalitates  a  formis  mentis  subiectivis  trahere  velit,  is, 
sequens  Fichte,  a  subiecto  trahere  debet,  quidquid  extra  ipsum  „Ego"  esse  ap- 
paret.  Qua  enim  ratione  ductus  ignoto  illi  X  sive  informi  materiae,  quam  Kaxt 
extra  mentem  reliquerat,  quis  parceret  et  realitatem  relinqueret?  —  Quodsi 
Kant  dicit,  rationes  illas  necessarias  et  universales  liabere  fundamenta  in  sub- 
iecto  cogitante,  non  vero  in  rebus  obiectis,  quum  hae  contingentes  sint  et  par- 
ticulares:  pugnautia  dicit.  Nam  etiam  subiectum  cogitans  est  res  contingens  et 
particularis ;  deinde  res  externae  etsi  consideratae  in  propria  existentia  et  con- 
cretione  naturali  sunt  contingentes ,  continent  tamen  elementum  necessarium : 
„Nihil  enim  est  adeo  contingens,  quin  in  se  aliquod  necessarium  habeat."  - 

3o  Deinde  fundamentum  illud,  quod  Kant  in  iudiciis  synthe- 
ticis  a  priori  posuit,  plane  commenticium  est,  et  facile  evertitur. 
Quo  enim  facilius  sibi  et  aliis  persuaderet,  iudicia  ista  revera 
reperiri,  notionem  iudiciorum  analyticorum  et  defiuitionem  ultra 
modum  coartavit  (n.  269). 

ludicia  analytica  Kantio  illa  tantum  sunt,  quorum  praedicatum  in  subiecto 
ita  continetur,  ut  cx  obvia  obiecti  analysi  notio  praedicati  integra  excipi  possit. 
Quum  deinde  negari  non  possit,  existere  nihilominus  iudicia,  quae,  quamvis  ipsa 
notio  praedicati  non  inveniatur  per  solam  analysim  in  subiecto  conteuta,  tamen 
independenter  ab  omni  experientia  (hinc,  ut  Kakt  dicit  „a  priori")  plane  ne- 
cessaria  et  universalia  sint,  haec  iudicia  dicit  esse  synthetica  a  priori.  At  fal- 
sum  id  quidem.     Nam  iudicia  analytica  non  illa  tantum  sunt,    quorum    praedi- 


*  Cfr.  Kleutqen,  Philos.  antiqu.  n.  30G. 
2  S.  TnoM.,  Summ.  theol.  I.  q.  86  a.  3. 


V.    De  falso  quem  vocant  Criticismo.  361 

catum  cum  subiecto  coniungitur,  quia  conceptus  praedicati  per  analysim  ex 
conceptu  subiecti  iuteger  hauritur,  sed  illa  omnia,  in  quibus  causa  et  ratio, 
cur  praedicatum  cum  subiecto  necessario  coniungatur,  ex  sola  analysi  et  con- 
sideratione  utriusque  trahiturj  sive  ipsa  notio  praedicati  per  analysim  ex  sub- 
iecto  hauritur,  sive  aliunde  habetur.  Haec  iudicia  omnia  vere  analytica  esse 
patet,  quia  posita  subiecti  et  praedicati  recta  notione  eorum  obiectiva  conve- 
nientia  non  ex  experientia,  sed  ex  sola  utriusque  analysi  et  consideratione 
aperitur  ^ 

Praeterea  ex  uatura  intellectus  iudicantis  manifestum  est,  omnia  iudicia 
syhthetica  esse  a  posteriori,  et  omnia  iudicia  a  priori  esse  aualytica^.  Intel- 
lectus  enim,  quum  non  sit  facultas  cacca,  nou  iudicat,  nisi  videat  realem  habi- 
tudinem,  quae  est  inter  aubiectum  et  praedicatum;  hanc  autem  videre  non 
potest,  nisi  in  iudiciis,  quae  sint  aut  analytica  et  a  priori,  aut  synthetica  et 
a  posteriori. 

4o  Cognitionem  humanam  si  quis  explicare  velit,  sumi  eam 
necesse  est,  ut  ea  in  rerum  ordine  invenitur  ut  factum;  nec  uUa 
ratione  licet  ei  commentum  nescio  quod  pro  libitu  substituere. 
Oognitio  autem,  quae  ut  factum  omnino  certum  in  vita  humana 
reperitur,  non  est  rerum,  quae  cognoscantur,  constructio,  sed  mani- 
festatio.  Id  qui  negat  omittitve,  rem  negat,  quae  est  omnium 
rerum,  quae  in  vita  humana  occurrere  possunt,  apertissima. 

Deinde  neminem,  qui  cogitare  velit,  praeterire  potest,  admissis  illis,  quae 
Kaxt  posuit,  cognitionem  humanam  non  solum  non  explicari,  sed  penitus  im- 
plicari  et  obvolvi  caligine,  et  evadere  portentum  horribile. 

Accedit,  ut  falsum  sit,  primam  mentis  cognitionem  habere  iudicandi 
indolem.  Omni  enim  iudicio  antecedere  debet  illa  vitalis  obiecti  repraesentatio, 
quae  fit  per  apprehensionem.  Et  quomodo  fieri  possit  aliqua  „synthesis", 
quin  in  promptu  sint  posita  eius  elementa,  sive  notiones  subiecti  et  praedicati, 
quae  synthesi  componantur? 

5o  Falso  noumenis  E^nt  ea  omnia  annumeravit,  quae  sen- 
sualitati  non  sistuntur  praesentia  ut  phaenomena.  Nam  plurima 
praeter  ea,  quae  in  phaenomenis  menti  humanae  obversantur,  sunt 
obiective  realia. 

Ubi  revera  cognoscitur  phaenomenon,  ibi  fatente  ipso  Kantio  esse  debet 
subiectum  cognoscens ;  debent  adesse  in  subiecto  receptacula,  ex  quibus  grex 
formalitatum  prosilit;  debet  forinsecus  oggeri  ab  aliquo  materia  tanquam  con- 
ditio  excitans.  Praeterea  si  cognosco,  hanc  rem  esse  substantiam,  haec  sub- 
stantiae  ratio  in  re  externa  revera  reperitur,  etsi  substantia  scnsu  percipi  non 
potest  nisi  per  accidens.  !Si  per  ratiocinia  cognosco ,  existere  Deum ,  Deus  re- 
vera  est.     Atque  ita  de  aliis. 


*  Cfr.  Kledtoen,  Philos.  antiqu.  n.  300. 

2  Nobis  minime  in  animo  est,  negare,  plurima  esse  iudicia  plurimosque 
conceptus,  quae,  quum  non  sint  uata  ex  multiplici  rerum  sensibilium  conside- 
ratione  et  comparatione,  ab  experientia  intrinsecus  non  pendeant,  hinc  „a  priori'"'' 
vocari  possint,  si  quis  ita  dicere  velit.     Kledtoen,  Philos.  antiqu.  n.  305. 


362  Liber  I.  (III.)    Logica  critica. 

842.  Ary.  partis  tertiae.  Si  spectetur  terminus,  ad  quem  Kant 
per  criticam  pervenit,  hominem  in  multis  rebua  sibi  ipsum  contra- 
dicentem  habemus,  atque  praecipuis  illis  erroribus  obstrictum,  quos 
ipse  omni  opere  vitare  voluit,  Idealismo ,  Dogmatismo,  Scepti- 
cismo  (n.  839). 

lo  Ipse  sibi  contradicit  Kant  eo,  quod  a)  obiectivam  conceptuum  et  ide- 
arum  vim  sive  aptitudinem  rationis  ad  cognoscendam  veritatem  plane  negat. 
Atqui  id  negat,  quia  ipse  rationis  suae  usu  hoc  cognovit  et  testimonio  rationis 
suae  hoc  ei  certo  constat.  —  b)  Docet,  rationem  nostram  ex  natura  sua  illu- 
sione  transcendentali  teneri  et  propterea  criticae  esse,  sophismata  rationis  de- 
tegere,  non  quidem,  ut  abiciantur,  quod  fieri  non  possit;  sed  ut  nota  fiant.  At- 
qui  haec  ipsa  critica  est  opus  rationis.  Ergo  per  rationem  transcendentali 
illusione  captam  transcendentalem  illusionem  superare  vult.  —  c)  Dicit  Kant, 
caifsalitatis  principium  ex  sola  subiectiva  necessitate  provenire,  ita  ut  causa- 
iitas  tantum  intra  mentem  vim  habeat;  unde  etiam  causalitatem  categoriis  an- 
numeravit.  Et  tamen  principio  causalitatis  nixus  affirmat,  repraesentationibus 
nostris  respondere  ignotum  quiddam  extra  mentem  tanquam  repraesentationum 
„materiam".  —  d)  Dicit ,  realitatem ,  existentiam  esse  tantum  formalitates  ex 
subiectivis  categoriis  ortas ;  unde  negat,  extra  me  quidquam  re  existere*,  et 
tamen  censet,  ignotum  istud,  quod  subiecti  limites  transcendat,  esse  quidpiam 
reale  existens,  quo  sensus  nostri  afficiantur  ^.  —  e)  Nihil  admitti  posse  dicit, 
nisi  propter  criticam  inquisitionera;  et  tamen  potentias  animae  admittit  sine 
ulla  huius  rei  inquisitione.  Principium  statuit,  cognitiones  necessarias  et  uni- 
versales  ex  experientia  oriri  non  posse;  neque  unquam  hoc  principium,  quod 
est  rpdJTOv  'l;£'joo;  totius  Kantianismi,  subieclt  crisi.  —  f)  Negat,  quidquam  a 
nobis  cognosci  posse,  nisi  quod  ad  experientiam  sensilem  pertineat;  et  tamen 
complura  ponit  elementa  cognitionis,  ut  facultates  cognoscitivus,  categorias,  quae 
revera  sint,  quae  nemo  sibi  per  experientiam  sensilem  repraesentare  potest. 
Negat  metaphysicam  usque  ad  illud  tempus  in  scholis  traditam,  quia  metaphysica 
omnis  sit  impossibilis;  ct  tamen  construit  metaphysicam  novam  {„theoria  cogni- 
tionis"  contentam^).  —  g)  Negat,  ipsum  „Ego"  ut  reale  quidpiam  a  rae  per- 
cipi  *,  et  tamen  me  docet,  res  omnes,  quas  percipere  mihi  videar,  inesse  huic 
„Ego"  ut  eius  affectiones. 

2o  Deinde  in  illis  erroribus  haeret,  quos  ipse  vitare  voluit.  a)  Haeret  in 
Dogmatismoj  nam  in  sua  crisi  instituenda  fisus  est  ipse  suis  cogitandi  facul- 


^  Kritik  der  reinen  Vernunft,  p.  388.  ^  Proleg.  p.  58. 

^  Ex  Kantianismo  tracta  est  doctrina  (nuper  iterum  proposita  a  Fr.  Bren- 
TANO  et  A.  RiEHL ,  aliis) ,  quae  tenet,  philosophiam  totam  vel  metaphysicam 
contineri  logica  et  theoria  cognitionis  (n.  543  Schol.  1).  Quoniam,  inquiunt,  res 
omnes  occupatae  sunt  a  scientiis  reliquis ,  nihil  relinquitur ,  in  quo  versetur 
philosophia,  nisi  ipsa  humana  cognitio.  Et  philosophiam  ideo  dumtaxat  aliis 
scientiis  csse  supcriorem,  quod  rectum  cognitionis  modum  doccat.  Ita  W.  Wundt 
passim  in  suis  operibus;  O.  Caspari,  Drei  Essays  tiber  Grund-  und  Lebens- 
fragen  der  Philosophie.    Heidelberg  1886. 

♦  Kritik  der  reinen  Vernunft,  p.  278,  306,  389,  528,  529,  750.  Prolego- 
menap.  106.  Cfr.  Pesch,  Haltlosigkeit  der  modernen  Wissenschaft.  1877.  p.  97  sqq. 


V.    De  falso  quem  vocant  Criticismo.  363 

tatibus,  quas  ante  criticam  absolutam  in  ea  scribenda  iam  adhibuit  *,  et  post 
institutam  crisim  pergit  adhibcre  conceptus,  iudicia,  ratiocinia ,  quarum  vim  et 
rationem  obiectivam  se  non  videre  fatetur,  et  quibus  ipse  vim  inesse  obiectivam 
negat.  Et  vult,  ut  nos,  absente  et  sibi  et  nobis  omni  cognitione  rationali,  per 
caecam  fidem  id  firmiter  admittamus  tanquam  obiective  certum ,  quod  ipse  per 
auctoritatom  definivit  propter  caecum  suum  impulsum  subiectivum ;  vebemen- 
terque  iratus  est,  quod  invenirentur,  qui  sibi  contradicere  essent  ausi.  — 
b)  Haerot  in  Idealismo,  in  illo  dico  systemate,  quo  realis  distinctio  inter 
res  externas  et  mentem  cogitantem  negatur ,  neque  ulla  alia  admittitur  realitas, 
nisi  quae  insit  in  figmentis  mentis  propriae  ^.  Etsi  enim  (in  priore  suae  cri- 
ticae  editione,  et  magis  etiam  in  altera)  contra  Idealistas  existentiam  cuiusdam 
ignoti  X  asseveravit,  principia  tamen  posuit,  quibus  admissis  de  mundi  externi 
existentia  nullo  modo  constare  quidquam  potest  ^.  Imprimis  enim  facile  negatur, 
quod  plane  ignoratur.  Unum  deinde  medium,  quo  res  externae  attingi  possent, 
ex  mente  Kantii  est  principium  causalitatis.  At  ipse  causalitatem  omni  vi  ob- 
iectiva  exutam  inter  categorias  reposuit.  Primum  tandem,  quod  rebus  externis, 
si  sunt,  tribui  debet,  est  realitas  et  existentia.  At  realitas  et  existentia  nihil 
sunt  nisi  categoriael  Et  quoniam  realitas  et  existentia  inter  formalitates  pure 
subiectivas  ab  ipso  Kant  sunt  annumeratae,  ne  de  mei  ipsius  quidem  existentia 
et  realitate  mihi  certo  constare  potest.  Kantianum  igitur  systema  Nihilismum 
potius  quam  Idealismum  dixeris.  —  c)  Ruit  in  Scepticismum  (n.  584 
Schol.  3).  Nam  in  hoc  systemate  perit  omnis  obiectiva  realitas  idearum ;  causa, 
ens,  unum,  alia  huiusmodi  nihil  sunt  nisi  formae  subiectivae.  Quumque  omnes 
rationes  universalcs,  ut  entiSf  possihilis ,  existentis ,  substantiae ,  causae,  ex  se 
solo  hauriat,  negetque,  nos  de  ullis  rebus  obiectis  quidquam  cognoscere  posse, 
vehementer  dubitari  potest,  an  ipsa  phaenomena  sint  vere  obiectiva  in  mentCj 
an  aliquid  praeter  mentem  esse  possit  (quem  errorem  Solipsismum  vocant),  an 
demum  ipsa  mens  cogitans  sit  quidpiam  reale.  Atqui  in  manifestis  est,  posito 
hoc  systemate  omnium  cognitorum  tolli  obiectivam  realitatem,  non  eorum  solum, 
quae  sunt  ordinis  supersensibilis  sive  metaphysici,  sed  eorum  etiam,  quae  or- 
dinem  sensuum  non  excedunt.  Si  quid  enim  percipimus ,  percipimus  impres- 
siones  Percipimus  somnia,  et  haec  nostra  somniorum  perceptio  iterum  som- 
nium  est;  neque  minus  ipsum  „Ego",  quod  somniare  nobis  videtur,  in  vanura 
somnium  resolvendum  est. 

His  explicatis  intelligitur,  unum  discrimen  inter  Kant  et  vulgares  Scepti- 
cos  *  in  eo  esse  positum,  quod  hi  de  certitudine  desperant  omissa  crisi,  Kant 
autem  per  crisim  suam  diligenter  institutam  in  desperatione  confirmatur. 


'  Kant  Dogmatismi  vitium  in  eo  cernit,  quod  adhibentur  facultates  „ohne 
vorhergehende  Kritik  derselben".     Ita  multis  locis. 

2  „Alle  aussere  Wahrnehmung  beweist  unmittelbar  etwas  Wirkliches  im 
Raume  oder  ist  vielmehr  das  Wirkliche  selbst.  .  .  .  Das  Reale  ausserer  Er- 
scheinungen  ist  wirklich  nur  in  der  Wahrnehmung  und  kann  auf  keine  andere 
Weise  wirklich  sein."     Kritik  der  reinen  Yernunft.  II.  p.  300 ;  cfr.  p.  297—308. 

^  Cfr.  Trendelexburg,  Log.  Untersuch.,  edit.  3.  I.  p.   161,   163. 

*  Dicit  Kant  :  „Der  Dogmatismus  der  Metaphysik  ist  das  allgemeine  Zu- 
trauen  zu  ihren  Principien,  ohne  vorbergehendc  Kritik  des  Vernunftvermogens 
selbst ,    bloss  um  ihres  Gelingens  willen  ;    der  Scepticismus  abcr  das  ohnc  vor- 


364  Liber  I.  (III.)   Logica  critica. 

Sed  dices:  Licet  fidentes  rationi  theoreticae  necessario  labamur  in  Scepti- 
cismum,  per  rationem  tamen  practicam  salvamur.  „Postulata  rationis  practicae" 
sunt  obiectiva  certa;  ex  his  autem  certo  positis  rea  plurimae  certitudinem  tra- 
here  possunt  aliquam.  Sed  resp.,  quaecunquc  a  Kant  contra  rationem  tlieoreti- 
cam  dicantur,  vim  quoque  eandem  contra  rationem  practicam  habere.  Quid- 
quid  enim  ab  hac  rationc  practica  concipitur,  ab  ipsa  mentis  constitutione 
omnino  pendet;  si  igitur  mens  alio  modo  constituta  fuisset,  ratio  practica  res 
aliter  concepisset.  Omnia  deinde  ratiocinia,  quae  adhibentur  sive  ad  proban  • 
dum,  obligationem  moralem  supponere  libertatem  voluntatis,  sive  ad  probandum, 
exercitium  libertatis  cum  merito  aut  demerito  coniunctum  esse,  innituntur  in 
principiis,  quae,  quum  sint  rationis  theoreticae,  secundum  doctrinam  Kantianam 
nullam  de  uUis  rebus  certitudinem  efficere  possunt. 

843.  Scholion.  Praeter  errores  ante  notatos  plurimi  in  Kan- 
tiano  systemate  reperiuntur. 

Inter  quos  praecipui  sunt  fere  lii :  1^^  Categorias  docet  Kaxt  ex  iudicio 
traliendas  esse.  Contra:  Principium  categoriarum  non  est  iudicantis  mentis 
activitas ,  sed  est  ipsum  rerum  Esse.  —  2*^  Categorias  illas  duodecim  esse, 
quas  a  Kant  positas  esse  audivimus.  Contra:  Si  quis  velit  a  iudicio  utcunque 
categorias  trahere,  is  modo  recte  cogitare  velit,  relabetur  in  iudiciorum  divi- 
siones,  quae  in  schola  tradi  solent  ^.  —  3»  Spatium  esse  formam  sensibilitatis 
externae  et  tempus  sensibilitatis  internae.  Contra:  Successio  eadem  ratione 
refertur  ad  eventus  externos,  qua  extensio  ad  res  externas.  Et  extensio  re- 
peritur  etiam  in  actibus  organicis  interuis.  —  4^  Qualitates  sensibiles  a  nobis 
percipi  non  ut  obiectivum  quid,  sed  ut  modos  perceptionis  subiectivos.  Contra: 
Folia  arhorum  eo  modo  percipiuntur  colorata,  quo  percipiuntur  extensa.  — 
50  Conclusiones,  quibus  concludatur,  existere  „Ego" ,  mundum ,  Deum ,  effici 
paralogismis  vel  sophismatis.  Contra:  Quidquid  a  Kant  contra  has  conclusio- 
nes  prolatum  est,  evidenter  ostendi  potest,  constitui  sophisticationibus.  Ut 
exemplo  sit  locus,  „antinomias''  ponimus,  quibus  cohcludit,  mundum  extra  nos 
realem  esse  non  posse.  Nam,  inquit,  si  mundus  realis  esset ,  1°  esset  siraul 
finitus  et  infinitus;  2«  essent  entia  simplicia  et  non  essent;  3°  fierent  omnia 
per  necessitatem  mechanicam,  et  simul  existeret  libertas,  i.  e.  eff^ectuum  initium, 
quod  causa  careret;  4»  existeret  ens  absolute  necessarium,  id  quod  tamen 
esse  non  posset  ^.     Quae  omnia  a  philosophis  sescenties  soluta  sunt. 

844.  Respondenda  ad  rationes,  quibus  ad  fundandum  systema  Kantianum 
abutuntur  (n.  838).  (Ad  1.)  Non  eo  peccavit  Kant,  quod  crisim  facultatum 
cognoscitivarum  instituit,  atque  ea  ostendere  voluit,    quae  subiecto  cognoscenti 


hergegangene  Kritik ,  gegen  die  reine  Yernunft  gefasste  allgemeine  Misstrauen 
bloss  um  des  Misslingens  ihrer  Behauptungen  willeu."  Opp.,  edit.  Rosexkranz. 
L  p.  452. 

^  Cfr.  liERiiART,  Metaphysik.  Opp.  III.  p.  121  sqq. ;  ScnoPENHADER,  Kritik 
der  KANT'schen  Philos.  Opp.  II.  p.  539;  E.  Laas,  Idealismus  und  Positivismus. 
III.  p.  4G4;  Ukukuwec;,  System  der  Logik.  §  08 — 70;  Kuno  Fiscuer,  Geschichte 
der  neuern  Pliilos.  III.   p.  363. 

'  Cfr.  Stockl,  Geschichte  dcr  Philos.  p.   759  sqq. 


V.    De  falso  qiiem  vocant  Criticismo.  365 

insint  antecedenter  ad  omnem  nsiim  illarum  facnltatum  ^  Sed  ideo  est  vitu- 
perandus,  a)  quod  certitudinem  omnem,  quam  ante  crisim  istnm  per  usum  na- 
turalem  facultatum  nostrarum  obtineamus.  vohiit  falsam  esse  et  inancm ;  b)  quod 
cognitiones  nostras  omni  re  vacuas  esse  sumpsit;  c)  quod  in  subiecto  antc 
actualem  usum  facultatum  non  solum  facultates  ct  habitus  esse  posuit,  sed 
etiam  actuales  formalitates ,  quae  in  obiectum  coe;nitionum  nostrarum  consti- 
tuendum  ingrediantur ;  d)  quod  crisi  sua  cognitionem  humanam  non  explicavit, 
sed  corrupit. 

(Ad  2.)  Erravit  Kant,  arbitrans,  formalitates  illas  in  nostris  cognitionibus, 
quae  habeant  indolem  necessariam  et  universalcm,  ex  experientia  nostra  acce- 
dente  lumine  intellectuali  oriri  non  posse  ^.  Existunt  enim  in  rebus  singulari- 
bus  essentiae,  quae,  quia  ab  intellectu  divino  sunt,  aptae  sunt,  ut  ab  intellectu 
humano  intelligantur  a  singularitate  abstractae  sive  praecisae,  quae  igitur  sunt 
universales  fundamentaliter  (n.  700). 

(Ad  3.)  Exempla,  quibus  Kant  ostenderc  vult,  esse  iudicia,  quae  simul 
sint  synthetica  et  a  priori,  aut  continent  iudicia,  quae  revera  analytica  sunt, 
aut  si  sunt  synthetica,  sunt  a  posteriori.  Affert  enim  1°  additiones  mathema- 
ticas,  velut  7  -f-  5  =  12.  Sed  nemo  non  videt,  hanc  enuntiationem  analyticam 
esse ;  nam  per  analysim  unius  partis  obtinetur  ratio ,  ob  quam  altera  pars  pri- 
mae  aequiparanda  sit  (n.  269).  —  Affert  2«  principium  causalitatis :  Quidquid 
JBt,  sui  causam  habet.  Sed.  hoc  iterum  est  analyticum.  Nam  causa  est  id,  unde 
aliquid  habet  Esse;  et  effectus  est  id,  quod  ab  aliquo  habet  Esse.  Ergo  in  de- 
finitione  causae,  etsi  non  continetur  ipsum  Esse  effectus,  tamen  necessario  con- 
tinetur  relatio  ad  effectum.  Et  qui  intelligit,  quid  sit  causa,  necessario  intel- 
ligit,  quid  sit  effectus ;  et  qui  intelligit,  quid  sit  effectus,  intelligit,  quid  sit 
causa.  Atque  ita  certum  est,  notionem  causae  contineri  in  notione  efPectus  et 
notionem  efFectus  in  notione  causae.  —  AfFert  3o  iudicium :  In  mutationibus  cor- 
poreis  nuUa  perit  materiae  quantitas.  Et  hoc  syntheticum  est,  quatenus  per  solam 
experientiam  constat,  nullam  materiae  particulam  annihilari ;  analyticum  est, 
quatenus  educitur  ex  illius  mutationis  conceptu,  qualis  experientia  teste  in  hoc 
raundo  corporeo  reperitur.  Quod  facile  intelligitur,  si  vis  et  potestas  huius 
principii  ponatur  in  aperto :  In  illis  mutationibus  rerum  corporearum ,  quum 
nihil  materiae  annihiletur,  sed  tota  manens  alias  tantum  formas  suscipiat,  quan- 
titas  materiae  eadem  permanet.  —  Affert  4°  efiFatum  hoc:  In  motus  communi- 
catione  semper  actioni  aequalis  est  reactio.  Atque  hoc  quidem  syntheticum 
est,  sed  ab  experientia  ct  inductione  petitum.     Ergo  non  est  a  priori.  —  Affert 

^  Haud  pauci  Kantiani  Kantium  perperam  sentientem  interpretando  per- 
peram  ad  rectam  rationem  crisis  detorquerc  conantur.  Ita  inter  alios  Vaihinger: 
„Den  Einwand  Hegels  (Enc.  §  10),  Kants  Unternehmen  sei  ungereimt,  denn 
indem  er  v  o  r  dem  Erkennen  das  Erkenntnissvermogen  untersuchen  wolle, 
wolle  er  erkennen  vor  dem  Erkennen ,  oder  crst  schwimmen  lernen ,  ehe  er  ins 
Wasser  gehe,  hat  Kuno  Fischer  gliicklich  zuriickgewiesen ;  es  handle  sich  nicht 
darum,  Schwimmen  zu  lernen,  sondern  das  Schwimmen  zu  erkliiren.  Er  konnte 
noch  hinzusetzen,  da.^s  durch  die  dadurch  ermoglichte  bewusste  Ausiibung 
auch  nllordings  die  betrefTende  Function  besser  als  bishcr  ausgeiibt  und  in 
diesem  Sinne  gelernt  weiden  sollc.''  Commentar  zu  Kants  Kritik,  tom.  I;  Stutt- 
gart  1881.  p.  85. 

2  Cfr.  Ueberweg,  Gegohichtc  der  Philos.  III.  p.  18. 


366     Ijiber  I.  (III.)  Logica  cri/iica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

50  iudicium:  Mundus  initium  habuit.  IIoc  analyticum  estj  nam  per  ratiocinia  de- 
ductiva  probari  potest.  —  Affert  Go  ex  geometria  exempli  causa:  Linea  recta  eat 
omnium  hrevissima,  quae  inter  duo  certa  puncta  duci  possit;  quod  ideo  ana- 
lyticum  esse  negat,  quod  in  notione  lineae  rectae  notio  brevissimae  non  con- 
tineatur.  Sed  animadvcrtcndum  est,  iudicium  hoc  comparativum  esse  et  prae- 
dicatum  tribui  non  rectae  simpliciter,  sed  rectae  cum  curva  comparatae.  Con- 
cedendum  est,  in  notione  rectae  absolute  consideratae  neque  brevioris,  neque 
longioris  notionem  per  ullam  analysim  reperiri  posse.  Sed  ubi  primum  recta 
comparatur  curvae,  excessus  curvae  supra  rectam  in  ipsa  curvae  et  rectae  no- 
tione  per  analysim  reperitur.     Ergo  iudicium,  de  quo  agitur,  analyticum  est. 

Reliqua  omittimus  :  facile  enim  ex  iis,  quae  ante  disputata  sunt,  solvi  possunt. 

DISPUTATIO  SEXTA. 

De  vera  cognitionis  humanae  theoria. 

845.  Quae  sit  huius  tractationis  ratio.  Quae  de  natura  cogni- 
tionis  humanae  institui  solet  investigatio ,  aliqua  ex  partc  ad  logi- 
cam  spectat.  Sicut  enim  leges  cogitandi  in  logica  explicari  satis 
non  possunt,  quin  ad  scientiam  metaphysicam  flectatur  animus, 
ita  harum  legum  explanatio  etiam  postulat,  ut  ipsius  cognitionis 
humanae  ratio  habeatur.  Et  eatenus  logicus  de  natura  cognitionis 
aliqua  constituere  et,  quae  naturalia  principia  sint  cognitionis,  ex 
subiecti  cognoscentis  partc  repetere  altius  debet,  quatenus  ad  sta- 
biliendam  et  defendendam  cognitionis  veracitatem  est  necessarium  ^, 
enucleatiorem  harum  rerum  tractationem  relicturus  disciplinae 
psychologicae  (n.  560). 

Itaque  theoria  cognitionis  quamquam  in  psychologia  absolvitur,  magna 
tamen  initia  in  logica  habet.  Ad  quae  initia  nobis  eo  maiore  diligentia  hoc 
loeo  convertendus  animus  est,  quia  post  confutatum  Kantii  Criticismum  falsum 
iure  merito  quisque  exspectat,  ut  ostendatur,  posse  etiam  institui  aliquam  facul- 
tatum  nostrarum  crisim,  qua  veritas  obiectiva  et  certitudo  cognitionum  nostra- 
rum  praeclare  confirmetur.  Quoniam  autem  in  hoc  negotio  et  actus  et  facultas 
cognoscendi  et  status  mentis,  qui  cognitionem  consequitur,  momentum  liabet, 
de  actu  ct  deinde  de  facultate  et  tertio  de  statu  mentis  cognitione  effecto  erit 
quaerendum. 

SECTIO   PRIMA. 
De   iiatura   actiis   cognoscit i vi. 

Etsi  in  rerum  ordine  facultas  actu  prior  est,  quia  tamen  na- 
tura  facultatis  a  nobis   ex  natura  actus  cognoscitur,    prius   videtur 

*  Videndum  igitur,  quo  iure  timeat  Baco  de  Verulamio:  „Intellectus  hu- 
manus  est  instar  spcculi  inaequalis  ad  radios  rerum,  qui  suam  naturam  naturae 
rerum  immiscet  eamque  distorquet  et  inficit."     Nov.  org.  I.  41. 


1.    De  natura  actus  cognoscitivi.  367 

nobis  dicendum  de  natura  actus  cognoscitivi.  Actus  non  solum  in 
cognitione  intellectiva,  sed  etiam  in  cognitione  sensitiva  reperitur. 
Et  haec  quidem  activitas,  entitatem  actus  si  spectes,  sphaeram 
agentis  non  transceudit  neque  tendit  ad  rem  externam  mutaudam, 
sed  est  in  subiecto  immanens  (n.  89).  „Cognitio  non  dicit  ef- 
fluxum  a  cognoscente  in  cognitum,  sicut  est  in  actionibus  natura- 
libus,  sed  magis  dicit  existentiam  cogniti  in  cognoscente."  ^ 

Alio  quidem  loco  (n.  90  sqq.)  de  natura  actus  cognoscitivi  diximus.  Sed 
ista  obiter  tantum  et  perpaucis,  quantum  incipientibus  satis  erat.  Ea  nunc 
repetenda  et  ad  confirmandam  cognitionis  veritatem  accuratius  perquirenda  sunt. 
Quaeremus  igitur,  1«  quae  sit  natura  actus  in  cognitione  sensitiva;  2»  quae  sit 
in  cognitione  humana  generatim;  3°  quae  sit  natura  actus  in  cognitione  homi- 
nis  intellectuali;    4»  quas  speciatim  partes  hoc  loco  habeat  phantasia. 

QUAERITUR  l^ 
qnae   sit  natnra  actns  in  cognitione   sensitiva. 

846.  Rationes  dubitandi.  Videtur  nuUo  modo  per  sensationem  effici  posse 
de  rebus  obiectis  certitudo.  Nam  (1.)  sensationem  dices  aut  passivam  aut  acti- 
vam.  Si  est  passiva,  nihil  producet,  nullam  ergo  de  rebus  cognitionem  certam 
efficere  potest.  —  (2.)  Sin  est  activa,  in  cognoscente  manebit.  Ut  autem  nos 
in  notitiam  obiecti  ducat,  duplici  nos  ratione  cum  obiecto  coniungere  debet: 
primo  cum  obiecto  ut  cooperante  ad  cognitionem  efficiendam ,  et  deinde  cum 
obiecto  ut  a  nobis  cognito.  —  (3.)  Ad  hanc  coniunctiouem  efficiendam  aut 
ponuntur  species,  aut  non  ponuntur;  si  ponuntur,  iis  cognitio  intercipietur;  si 
non  ponuntur,  mens  a  rebus  separata  erit.  —  (4.)  Et  quid,  quaeso,  est  ista  spe- 
cies,  quam  cognitione  exprimi  dicunt?  —  (5)  Neque  haec,  quam  ponunt,  spe- 
cies  expressa  res  alias  exhibere  potest,  praeter  eas,  quas  continet;  continet 
autem  elementa  subiectiva.  Quum  enim  ad  oculum  nihil  perveniat  nisi  undu- 
latio  aetheris  mechanica,  elementum  duplex  distingui  potest:  elementum  mate- 
riale,  quod  est  pulsus  mechanicus  ab  extra  veniens,  et  elementum  formale,  ut 
sunt  colores ,  luciditas ,  distantia ,  extensio ,  reliqua ,  quibus  repraesentatio  ob- 
iective  formaliter  impletur,  quae  alium  fontem  habere  non  possunt,  nisi  sub- 
iectum  cognoscens.  At  sensatio  certe  non  fertur  in  undulationem  aetheris. 
Ergo  fertur  in  elementa  illa  subiectiva. 

847.  TlieSlS  L^^l  Actus  sensitiYus  vitalem  rei,  qnae  percipitur, 
€xpressionem  involvit,  quae  ipsi  rei  externae  perceptae  similis  est. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo-.  Alibi  docuimus,  revera 
esse  extra  nos  et  a  nobis  diversas   res  illas  obiectivas,    quas  sub 

*  S.  Thom.  ,  Quaest.  disput.  q.  2  de  verit.  a.  5  ad  15.  Itaque  „sciendum 
est,  quod,  licet  in  operationibus,  quae  transeunt  in  exteriorem  efPectum,  obiectum 
operationis,  quod  significatur  ut  terminus,  sit  aliquid  extra  operantem,  tamen 
in  operationibus,  quae  sunt  in  operante,  obiectum,  quod  significatur  ut  terrainus 
operationis,  est  in  ipso  operante,  et  secundum  quod  est  in  eo,  sic  est  operatio 
in  actu."     S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.   14  a.  2. 


368     Liber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

extensionis  specio  iit  corpora  percipiamus  (n.  638).  Nunc  viden- 
dum,  quidnam  actus  ille  sensitivus  in  se  habere  debeat,  ut  veritas 
haec  cognitionis  salva  esse  possit. 

Praenota  2o:  Thesis  duabus  partibus  efficitur,  in  quarum  priore 
dicimus,  sensationem  esse  actum,  qui  vitali  (n.  704)  obiecti  ex- 
pressione  contineatur;  in  altera  hanc  expressionem  ipsi  rei  simi- 
lem  esse  affirmamus. 

Praenota  3o:  Priori  parti  adversantur,  qui  censent,  sensatio- 
nem  esse  passivum  quid;  vel  qui  saltem  negligunt  activam  ipsius 
sensationis  naturam,  quatenus  sensationem  activam  nihil  esse  dicunt 
praeter  processus  quosdam  chimico-physicos.  Nos  dicimus,  ipsam 
cognitionem  sensitivam  habere  rationem  activitatis  proprie  dictae, 
qua  aliquid  exprimatur  ^. 

Praenota  4o:  Alterius  partis  adversarii  sunt  Idealistae.  Qui 
admittunt,  perceptiones  nostras  obiectivas  esse  rerum  signa  eo 
modo,  quo  verba  ore  prolata  vel  scripto  expressa  sint  signa  rerum ; 
negant,  his  signis  ullam  inesse  cum  rebus  significatis  similitudinem 
vel  convenientiam  ^. 

Quae  res  primo  a  Cartesio  et  Lockio  de  qualitatibus  sensibilibus  pro- 
posita  Georgium  Berkeley  ad  extremum  Idealismum  duxit.  Kant,  quum  ne- 
garet  similitudinem  inter  repraesentationes  nostras  et  res  externas,  has  tamen 
res  tanquam  „ignotas"  retinere  conatus  est. 


^  „Sentire,  quantum  ad  ipsam  receptionem  speciei  sensibilis,  nominat  pas- 
sionem  .  .  .  sed  quantum  ad  actum  consequentem  ipsum  sensum  perfectum  per 
speciem ,  nominat  operationem,  quae  dicitur  motus  sensus."  (S.  Thom.  1  dist. 
40  q.  l  a.  1  ad  1.)  „Ipsa  visio  secundum  rei  veritatem  non  est  passio  cor- 
poralis,  sed  principalis  eius  causa  est  virtus  animae."  (Opusc.  de  ente  et  ess. 
1.  1  c.  7.)  „Sensus  exteriores  suscipiunt  tantum  a  rebus  per  modum  patiendi 
sine  hoc,  quod  aliquid  cooperentur  ad  sui  formationem;  quamvis  iam  formati 
habeant  propriam  operationem,  quae  est  iudicium  de  propriis  obiectis."  Quodl. 
VIII.  q.  2  a.  3.     Cfr.  in  1.  3  de  an.  lect.   7  et  8. 

2  „Unsere  Vorstellungcn  von  den  Dingen  konnen  gar  nichts  anderes  sein. 
als  Symbole ,  natiirlich  gegebene  Zeichen  fiir  die  Dinge.  .  .  .  Eine  andere  Ver- 
gleichung  zwischen  den  Vorstellungen  und  den  Dingen  gibt  es  nicht  nur  in 
Wirklichkeit  nicht  —  dariiber  sind  alle  Schulen  einig  —  sondern  eine  andere 
Art  der  Vergleichung  ist  gar  nicht  denkbar  und  hat  gar  keinen  Sinn.  .  .  .  Zu 
fragen,  ob  die  Vorstellung,  •welche  ich  von  einem  Tische,  seiner  Gestalt,  Festig- 
keit,  Farbo,  Schwere  u.  s.  w.  habe,  an  und  fiir  sich,  abgesehen  von  dem  prac- 
tischen  Gebrauche,  den  ich  von  dieser  Vorstcllung  machen  kann,  wahr  sei  und 
mit  wirklichen  Dingen  Ubereinstimme ,  oder  ob  sic  falsch  sei  und  auf  einer 
Tauschung  beruhc,  hat  geradc  so  viel  Sinn.  als  zu  fragen,  ob  ein  gewisser  Ton 
roth,  gelb  odcr  blau  sei."  Helmholtz,  Physiologische  Optik.  Einleitung  zum 
3.  Absclinitt. 


1.    De  natura  actus  cognoscitivi.  369 

Nos  contra  affirmamus,  „omnem  cognitionem  fieri  secundum  similitudinem 
cogniti  in  cognoscente''  * ;  eo  quod  „potentia  cognoscitiva  proportionatur  cogno- 
scibili"  ^.  Quodsi  dicimus,  cognitionem  nostram  habere  similitudinem  sive  ratio- 
nem  imaginis,  non  intelligimus  similitudinem  entitativam.  Nam  „nullo  modo 
eiusdem  substantiae  est  corpus ,  quo  formatur  sensus  oculorum  (quum  idem 
corpus  videtur),  et  ipsa  forma,  quae  ab  eodem  imprimitur  sensui,  quae  visio 
vocatur"  ^.  Sed  satis  est  similitudo  repraesentativa.  „Non  oportet,  quod  simili- 
tudo  habeat  eiusmodi  Esse,  cuiusmodi  est  id,  cuius  est  similitudo,  sed  solum, 
quod  in  ratione  conveniat,  sicut  forma  hominis  non  habet  tale  Esse  in  statua 
aurea^  quale  Esse  habet  forma  hominis  in  carnibus  et  ossibus."  ^  Unde  „inter 
cognoscens  et  cognitum  non  exigitur  similitudo ,  quae  est  secundum  convenicn- 
tiam  in  natura,  sed  secundum  repraesentationem  tantum.  Constat  enim,  quod 
forma  lapidis  in  anima  est  longe  alterius  naturae,  quam  forma  lapidisiin  ma- 
teria;  sed  in  quantum  repraesentat  eam ,  sic  est  principium  ducens  in  cogni- 
tionem  eius."  ^  Atque  haec  similitudo,  quum  non  sit  realis,  non  est  similitudo 
proprie  dicta.  „Similitudo  alia  invenitur,  ut  est  apud  Suaresium,  ac  intentio- 
nalis  dicitur,  quia  proprie  cernitur  intra  potentias  in  obiecta  intendentes.  Quia 
ergo  talis  tendentia  non  est,  ut  potentia  realiter  ipsum  obiectum  efficiat,  sed 
ut  ei  se  conformet :  ideo  multum  deficiens  est  talis  conformitas  sive  unitas  .  .  . 
unde  per  quandam  solummodo  analogiam  attributionis  cognitio  unitatem  seu 
identitatem  ac  proinde  similitudinem  cum  obiecto  habet.""  ^  Quamobrem  rectis- 
sime  haec  similitudo  dicta  est  esse  „defectuosa  et  analoga"  '.  Et  illud  quoque 
observandum    est,    quum    in    hac    re    incidat   mentio    imaginis,    non    intelligi 


'  S.  Thom.,  Summ.  c.  gent.  1.  2  c.  77  ;  1.  4  c.  11. 

^  S.  Thom.  ,  Summ.  theol.  I.  q.  84  a.  7.  „Sic  se  habet  sensus  ad  cogno- 
scendum  res,  in  quantum  similitudo  rerum  est  in  sensu.  Similitudo  autem  ali- 
cuius  rei  est  in  sensu  tripliciter :  primo  et  per  se,  .  .  .  per  se,  sed  non  primo, 
.  .  .  nec  primo  nec  per  se,  sed  per  accidens."  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  17 
a.  2;  cfr.  q.  78  a.  3  ad  2. 

^  S.  AuGCSTiN.  1.   11  de  Trinit.  c.  2. 

*  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  10  de  verit.  a.  4  ad  4. 

^  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  8  de  verit.  a.  11  ad  3.  Recte  monet  Suarez, 
„similitudinem  hanc  non  oportere  inveniri  in  specie  impressa  (n.  90) ,  quum 
sit  solum  instrumentum  quoddam  ad  ipsam  actualom  expressamque  similitudi- 
nem  formandam".  (L.  3  de  anima  c.  2  n.  26.)  Satis  igitur  est,  ut  in  specie 
impressa  insit  similitudo  tantum  virtualis  sive  virtus  efficiendi  in  specie 
expressa  similitudinem  formalem.  Id  significare  voluit  S.  Bonavf.ntura,  quum 
diceret:  „Sensibilia  exteriora  ingrediuntur  in  animam  per  portas  quinque  sen- 
suum.  Irtrant  autem  non  per  substantias ,  sed  per  similitudines  suas  primo 
generatas  in  medio  (ut  in  aethere),  et  de  medio  in  organo  exteriore,  et  de  or- 
gano  exteriore  in  interiore,  et  de  hoc  in  potentia  apprehensiva;  et  sic  generatio 
speciei  in  medio,  et  de  medio  in  organo,  et  conversio  potentiae  apprehensivae 
super  illam  facit  apprehensionem  omnium  eorum,  quae  cxterius  anima  appre- 
hendit."     Itin.  mentis  c.  2. 

*  L.  3  de  anima  c.  2  n.  26. 

'  Loc.  cit.  n.  26.     Tenendum  est  igitur,  quum  tria  sint  in  sensatione:  spe- 
cies    impressa    et    species    expressa    et    id,    quod    obiective    formaliter    reprae- 
Pesch,  Logica.    II.  24 


370     Libei-  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  bum.  theoria. 

imaginem  vi  vocis  artius  accepta,  qua  imago  dicitur  id,  quod  prius  cognitum 
ducit  in  cognitionem  alterius ;  sed  vocis  potestate  extensiore ,  qua  omne  id  di- 
citur  imago,  quo  aliquid  innotescit,  ut  est. 

848.  Argumenta.  Arg.  partis  prioris  (ex  experientia).  Per  ex- 
perientiam  certum  est,  liomines  eo  res  obiectas  percipere,  quod 
ad  eas  convertunt  sese  et  conferunt  iisque  quodammodo  obviam 
eunt,  ut  deinde  eas  immanenti  quodam  repraesentationis  actu  ar- 
ripiant  et  apprehendant  et  interna  dictione  exprimant.  Atque  id- 
ipsum  est,  quod  thesi  indicavimus.  Et  quoniam  haec  obiecti  ex- 
hibitio  sive  expressio  est  subiecto  immanens,  et  ad  immutandum 
perficiendumve  ipsum  ex  se  dirigitur,  recte  eam  actu  vitali  con- 
tineri  dicimus. 

Jdipsum  confirmatur  (ex  natura  cognitionis).  Cognitionis  natura  in  eo 
sita  est,  ut  cognoscens  sibi  rem  cognoscendam  interna  aliqua  exbibitione  prae- 
sentem  sistat  atque  ita  rei.  ut  est  in  se,  conformetur  (n.  89).  At  id  sine  vitali 
rei  expressione  fiieri  non  potest. 

Arg.  partis  alterius  (ex  natura  cognitionis).  Natura  in  rebus 
a  se  institutis  id  intendit,  ut  nobis  res  manifestae  fiant  non  solum 
ut  causae  efficientes,  quae  adiuvante  facultate  nostra  repraesen- 
tationes  nostras  efficiant,  sed  primo  ipsae  res,  ut  sunt.  Atqui  ad 
id  omnino  requiritur,  ut  cognitio  rei  ipsi  conformis  sit,  i.  e.  ut 
repraesentatio  in  nostro  organo  eifecta  sit  similitudo  rei  et  imago. 
Id  enim  in  hac,  de  qua  agitur,  causa  dicitur  rei  imago,  quod  cum 
re  eo  fine  convenientiam  habet,  ut  eo  interveniente  in  ipsius  rei 
cognitionem  ducamur. 

Accedit,  quod  fatentibus  adversariis  expressio  illa  a  subiecto  producta 
illi  similis  esse  debet,  quod  cognoscitur.  Sed  cognoscitur  quoddam  obiecti- 
vum  extra  actum  cognoscentis  existens.  Ergo  huic  rei  expressio,  quae  in 
actu  inest,  similis  esse  debet.  Et  „cognitio  omnis  fit  per  assimilationem 
cognoscentis  et  cogniti"  ^ 

849.  rilGSlS  it^l  Actus  sensitiYUS  causain  habet  duplicem:  fa- 
cultatem  sensitiyam,  quae  efflcit,  ut  actus  sit  vitalis  et  sensitivus;  et 
speciem  obiecti  yicariam,  quae  efflcit,  ut  actus  obiectum  repraesen- 
tare  possit. 

Ad  statuin  quaestionis.  Praenota  lo.-  Actus  sensitivus  con- 
siderari  potest  in  termino,  et  considerari  etiam  potest  in  Fieri 
sive  in  suis  causis  efficientibus.     Consideratum  in  termino  vidimus 


seutetur  (quod  realitatem  ipsam  externam  esse  diximus),  hoc  loco  agi  de  simi- 
litudine,  qua  species  expressa  referatur  ad  realitatem  externam  obiective  for- 
nialiter  nobis  repraesentatam. 

*  S.  Thom.,  Summ.  c.  gent.  1.  1  c.  G5. 


1.    De  iiatura  actiis  cognoscitivi.  371 

liabere  indolem  speciei  expressae,  sive  speciei,  qua  coniungatur 
aubiectum  cognoscens  cum  re  externa  ut  cognita.  Quodsi  con- 
sideretur  in  principio  sive  in  Fieri,  eius  duplicem  nunc  dicimus 
causam  esse :  facultatem,  ex  qua  trahatur  indoles  actus  entitativa, 
et  rem  exteruam,  ex  qua  trahatur  indoles  repraesentativa,  inter- 
veniente  specie,  quae  facultati  a  re  externa  imprimatur. 

Praenota  2o:  Etsi  unius  effectus  causam  indicaraus  duplicem, 
nolumus  tamen,  has  duas  causas  in  producendo  eifectu  agere  se- 
paratim;  sed  id  tantum  volumus  necesse  esse,  ut  ad  potentiam 
determinabilem  accedat  forma  determinans  ^ 

Praenota  3o:  Thesi  nostra  iis  potissimum  contradicimus,  qui 
ipsas  potentias  cognoscitivas  ex  se  esse  censent  omnium  rerum 
imagines;  vel  iis  etiam,  qui  putant,  homini  praeter  potentias  etiam 
imagines  sive  species  istas  innatas  esse  (Emphytistas  vocant). 

Argnnieiltuni  (ex  natura  sensationis).  Actus  sensitivus  eius 
naturae  esse  debet,  ut  et  vitalis  sit,  et  cognoscenti  ipsi  rem 
obiectam  externam  repraesentare  et  exprimere  possit.  Ut  sit  vi- 
talis,  a  facultate  vitali  habet,  sive  a  potentia  sensitiva.  Yerum 
potentia  sola  et  nuda  quum  sit  indifferens  et  indeterminata,  ex 
se  actui  dare  non  potest,  ut  determinatum  obiectum  exprimat,  sed 
ad  hoc  compleri  et  determinari  debet  receptione  cuiusdam  cum 
obiecto  similitudinis.  Etiamsi  enim  sensus  quilibet  ex  natura  sua 
ad  genus  quoddam  sensibilium  est  determinatus,  ut  auris  ad  sonos, 
oculus  ad  lucida,  haec  tamen  determinatio  imperfecta  est  et  poten- 
tialis  tantum.  Ergo  praeter  facultatem  requiritur  species,  qua  res 
obiecta  intra  potentiam  repraesentari  possit.  Quae  igitur  species 
ut  forma  potentiam  intrinsecus  determinat,  perficit,  actuat  et  ut 
obiecti  quasi  semen  similitudinem  eius  in  potentiam  ita  refundit, 
ut  ex  ea  cognitio  per  unicum  et  indivisibilem  partum  procedat.  — 
Accurate  autem  observatis  factis  docemur,  has  species  non  esse 
nobis  cognoscentibus  innatas ,  sed  eas  in  cognitione  rerum  exter- 
narum  a  rebus  cognoscendis  pendere  tanquam  a  causis  suis. 

Vel  enucleatius  hoc  modo :  Subest  actibus  variis  sensitivis  principium 
quoddam  indeterminatum  et  potentiale,  quod  modo  in  hoc,  modo  in  illo  actu 
reperitur  efficitque,  ut  omnes  hi  actus  certam  habeant  vitalitatem.  Quod  prin- 
cipium  potentia  sive  facultas  sensitiva  est.  —  Et  praeter  hanc  facultatem  requi- 
ritur  species,    quae  sive  actu    sive  virtute    similitudinem  cum  obiecto  contineat, 

*  Causa  efficiens  una  est.  Attamen  „sensus  in  actu  est  sensibile  in  actu, 
non  ita,  quod  ipsa  vis  sensitiva  sit  ipsa  similitudo  sensibilis,  quae  est  in  sensu  ; 
sed  quia  cx  utroque  fit  unum  sicut  ex  actu  ct  potentia".  S.  Thom. ,  Summ. 
theol.  I.  q.  55  a.  1  ad  2. 

24* 


372     Liber  I.  (III.)  Loglca  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

1.  e.  virtutem  habeat  efficiendi ,  ut  expressio  sive  repraesentatio ,  quae  produci- 
tur,  obiecto  externo  similis  sit.  Nam  cognitio  omnis,  quum  sit  repraesentatio 
rci  in  cognoscente,  in  assimilatione  quadam  cognoscentis  ad  rcm  cognitam  con- 
sistcrc  dobet.  Atqui  potentia  ex  sese  huins  assimilationis  principium  esse 
non  potest. 

Si  quis  scire  desideret,  illae  species  unde  veniant,  is  investigare  debet, 
unde  notitiae  de  rebus  cognoscendis  hauriantur.  Hae  si  menti  ab  origine 
sua  inditae  sunt  et  propriac,  iam  etiam  species  illae  ex  ipso  subiecto  cogno- 
scente  nascuntur;  si  autem  notitiae  ex  commercio  naturali  cum  rebus  externis 
oriuntur,  iam  etiam  illae  species  ab  obiectis  externis  efficiuntur.  Ad  homines 
quod  spectat,  experientia  teste  inter  res  externas  et  notitias  de  rcbus  sensitivis 
habitas  omnis  illa  cst  connexio  et  dependentia ,  quae  inter  causam  et  effectum 
esse  solet.  Ergo  neque  species  inditae  menti  praeiacent,  sed  vere  a  rebus  ex- 
ternis  efficiuntur.  Ex  una  parte  res  externae  a  natura  ita  coaptatae  sunt,  ut 
mirabili  ordine  agant  in  organa  nostra;  et  ex  altera  parte  organa  nostra  de- 
stinata  sunt,  ut  immutationes  illas  in  se  recipiant,  et  non  immutationes  irri- 
tationis  tantum,  sed  etiam  assimilationis ;  id  quod  ex  diversa  et  mirabili  orga- 
norum  structura  apertum  est.  Et  manifesto  apparet  adversariae  positionis  fal- 
sitas  „ex  hoc,  quod  deficiente  aliquo  sensu  deficit  scientia  eorura,  quae  appre- 
henduntur  secundum  illum  sensum ;  sicut  caecus  natus  nullara  potest  habere 
notitiam  de  coloribus  Quod  non  esset,  si  intellectui  animae  essent  naturaliter 
inditae  omnium  intelligibilium  rationes."  ^ 

Deinde  haec  species  (quae  in  cognitione  sensitiva  potentiae  ab  obiecto 
imprimitur,  quamobrem  impressa  vocatur)  non  solum  facultati  assistit  ex- 
trinsecus,  sed  eam  determinat  intrinsecus.  Nam  actus  a  potentia  procedens  iam 
procedit  ut  repraesentans  hoc  vel  illud  obiectum;  et  ex  obiecto  et  potentia 
paritur  notitia  per  modum  unius. 

Dices:  Absona  videtur  haec  veterum  opinatio,  qua  putant,  corpora  emit- 
tere  quasi  ex  sese  species,  quae,  volantes  ad  organa,  haec  ad  cognoscendum 
corpora  determinent  ^  Resp. :  Nemini  unquam  in  mentem  venit,  ut  putaret, 
species  illas  volare  quasi  a  rebus  ad  oculos  usque.  Sed  „anima  humana  simili- 
tudines  rerum,  quibus  cognoscit,  accipit  a  rebus  illo  modo  accipiendi,  quo 
patiens  accipit  ab  agente";  „quod  non  est  intelligendum,  quasi  agens  influat  in 
patiens  eandem  numero  si^eciem,  quam  habet  in  seipso,  sed  generat  sui  similem 
educendo  de  potentia  in  actum,  et  per  hunc  modum  dicitur  species  coloris  de- 
ferri  a  corpore  colorato  ad  visum"  ^. 


1  S.  Thom.  ,  Suram.  theol.  I.  q.  84  a.  3  cfr.  q.  70  a.  2 ;  Summ.  c.  gent. 
1.  2  c.  83.  His  dictis  sententiam  Platoms  reicimus ,  qui,  quum  videret  diffi- 
cultates ,  imperfectiones ,  miserias  ex  animae  cum  corpore  coniunctione  ortas, 
hanc  unionem  non  naturalem,  sed  violentam  esse  duxit;  ^  quo  conclusit,  animas 
humanas  omnes  antc  unionem  cum  corporc  intuitu  idearum  fruentes  in  peccatum 
lapsas  atque  ita  propter  pocnam  materiae  alligatas  esse ;  cognitionem  idearum 
essc  in  nobis  obliteratam  penitus;  et  nunc  occurrentibus  rebus  notitias  illas 
in  mente  nostra  latentes  tanquam  conceptus  rcrum  reales  per  reminiscentfam  ex 
pulvere  quasi  excitari. 

2  Cfr.  E.  L.  FiscHER,  Grundfragcn  der  Erkenntnisstlieorie,  p.  434. 
»  S.  Thom.,  Quodlib.  8  q.  2  a.  3;  cfr.  4  dist.  10  q.  1  a.  4. 


1.    De  natura  actus  cognoscitivi.  373 

850.  Corollaria.  Coroll.  1.  Ergo  sensus  speciali  ratione  putan- 
dus  est  esse  „potentia  passiva,  quae  nata  est  immutari  ab  ex- 
teriore  sensibili"  ^ 

Eo  diifert  sensus  ab  intellectu,  quod  intellectus  speciem,  qua  ad  cogno- 
scendum  determinetur ,  non  accipit  influxu  physico  a  re  obiecta,  sed  eam  cum 
aliqua  a  phantasmate  dependentia  active  efficitj  in  cognitione  sensitiva  assimi- 
latio  fit  per  actionem  rerum  sensibilium  in  vires  cognoscitivas.  Itaque  sen- 
tiendo  patitur  sensus.  „Sensus  comparatur  ad  sensibile  sicut  patiens  ad  agens."  ^ 
y,Cognitio  sensus  exterioris  perficitur  per  solam  immutationem  sensus  a  sensi- 
bilij  unde  per  formam,  quae  sibi  a  sensibili  imprimitur,  sentit:  non  autem  ipse 
sensus  exterior  format  sibi  aliquam  formam  sensibilem."  ^  „Sentire  accidit  in 
ipso  ^[overi  a  sensibilibus  exterioribus ,  unde  non  potest  homo  sentirc  absque 
sensibili  exteriori,  sicut  non  potest  aliquid  moveri  absque  movente."  *  „Poten- 
tiae  sensitivae  sunt  passivae,  quia  per  sensibilia  obiecta  moventur  et  fiunt  in 
actu."  ^  Atque  in  hoc  Moveri  sive  Affici  ipsa  sensationis  natura  cernitur.  — 
Actio  igitur.  quae  a  re  cognoscenda  proficiscitur,  est  in  cognoscente  ut  passio, 
ad  quam  consequitur  correspondens  quaedam  quasi  reactio ,  quae  est  actus 
cognoscitivus.  „Moveri  ab  obiecto  non  est  ratione  cognoscentis,  in  quantum 
cognoscens,  sed  in  quantum  est  potentia  cognoscens."  ^ 

Coroll.  2.  Ergo  commercium,  quod  est  inter  res  corporeas 
et  organa  nostra,  non  solis  motibus  mechanicis  vel  titillationibus 
continetur.  IS^am  id,  quod  a  rebus  ad  nos  pervenit,  in  eo  genere 
debet  esse,  quo  determinemur  ad  cognoscendum  res,  „ut  sunt"  ^. 

Si  obiectum  solo  aliquo  processu  mechanico  cognoscentem  moveret,  is 
non  obiectum  perciperet,  sed  solum  se  ab  aliquo  moveri  sentiret;  sicut,  quia 
ictus  non  est  similitudo  formalis  hominis,  sed  motio  tantum  ab  eo  effecta,  quum 
versantes  in  tenebris  percutimur,  ad  causam  quidem  percutientem  concludere 
possumus;  haec  tamen  causa  nobis  non  obicit  seipsam  ut  in  se  cognitam.  At 
teste  universali  experientia  in  perceptionibus  nostris  sensitivis  res  ipsas  ut 
nobis  obiectas  et  exhibitas  cognoscimus.  Neque  rem  ut  causam  affectionum 
subiectivarum  prius  cognitarum  cognoscimus ,  sed  rem  directe  percipimus  ut 
fundum  substantialem  affectionum  suarum.  Cui  facto  indubitato  explicatione 
philosophica  derogare  quidquam  non  licet,  sed  omnino  satis  faciendum  est. 

Is  igitur,  qui  soli  scientiae  physicae  operam  navat,  in  commercio ,  quod 
inter   res    externas   et    organa   nostra  intercedit,    solum  motum  mechanicum  de- 


1  S.  TnoM.,  Summ.  theol.  I.  q.  78  a.  3. 

2  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  26  de  verit.  a.  3. 
^  Quodlib.  5  q.  5  a.  9  ad  2. 

*  S.  Thom.,  Summ.  c.  gent.  1.  2  c.  57. 

^  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.   16  de  verit.  a.   1  ad  13. 

6  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  56  a.   1. 

'  Ipse  A.  Riehl:  „Die  Bevv^egung  bringt  die  Reize  in  Contact  mit  der 
empfindungsfahigen  Substanz ;  sie  leitet  die  Wirkung  ein,  aber  bringt  sie  nicht 
hervor.  Die  wahre  aussere  Ursache  der  Empfindung  ist  die  nothwendig  vor- 
auszusetzende  Beschaffenheit  des  Reizes;  die  wahre  innere  die  Beschaf- 
fenheit  der  Empfindungstliiitigkeit."     Der  philos.  Kriticismus.  II.  1  p.  60. 


374     Liber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria 

prehendet;  sed  philosophus  praeter  hunc  motum  ponet  esse  principium  legale 
et  determinativum,  quo  res  externae  alias  res  sibi  assimilare  intendunt ;  quae 
rerum  assimilatio  pro  harum  uatura  diversa  erit :  a  cognoscentibus  igitur  ut 
cognoscantur,  res  intendunt.  —  Hoc  principium,  consideratum  entitative,  est  qua- 
litas,  quae  se  habet  ad  modum  virtutis  cuiusdam,  ut  sic  dixerim,  seminaliSy 
consideratum  rcpraesentative,  est  ipsum  Esse  rei  cognitae.  Consimiliter  in  mu- 
tatione  ipsa  organica,  quam  res  externae  in  sensoriis  producunt.  duo  distin- 
guenda  sunt.  Primum  est  motus  physicus,  et  haec  immutatio  non  est  intentio- 
nalis,  sed  naturalis.  Alterum  est  ipsa  res  externa  ut  repraesentata  per 
similitudinem ,  quam  res  interveniente  motu  physico  organo  imprimit;  et  haec 
immutatio  ea  est,  quae  potentiam  ad  cognoscendum  actuat,  quapropter  inten- 
tionalis  vocari  solet.  —  Hoc  modo  res  nobis  quasi  obviam  veniendo  sensus 
nostros  non  solum  excitant,  sed  etiam  ad  sui  cognitionem  determinant  et  in- 
formant.  Sicut  res  a  sua  forma  habet,  ut  sit,  ita  facultas  cognoscitiva  a  specie 
rei  cognitae  habet,  ut  cognoscat.  „Existentia  autem  speciei  dependet  ab  eo, 
in  quo  recipitur,  et  se  habet  ad  illud  per  modum  informantis;  hinc  est, 
quod  recipit  modum  suae  existentiae  ab  eo,  in  quo  recipitur."  ^ 

Sicut  igitur  corpus  cxternum  secundum  se  est  sensibile  in  potentia,  actu 
autem  sensibile  eo  fit,  quod  specie  sua  vicaria  inexistit  sensui,  ita  sensus  se- 
cundum  se  est  sensitivus  in  potentia,  actu  autem  sensitivus  eo  fit,  quod  speciem 
a  corpore  impressam  in  se  suscepit.  Et  hoc  pacto  sentiens  in  actu  et  sensibile 
in  actu  idem  esse  affirmant  ^. 

Atque  his  statutis  illud  quoque  manifestum  est,  duos  quodamraodo  mun- 
dos  esse,  unum  naturalem,  intentionalem  alterum,  vel  potius  duos  status  unius 
mundi,  quatenus  idipsum,  quod  res  sunt  naturaliter  in  seipsis,  in  cognoscen- 
tibus  sunt  intentionaliter. 

851.  InOSlS  111^^!    Species   cogiiitione   expressae   uon   snnt  id, 

quod  primo  et  directe  percipitnr,  sed  id,  qno  percipitnr  primo  et 
directe  obiectum. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota:  Qui  adversantur,  arbitran- 
tur ,  cognitionem  sensitivam  ferri  directe  in  repraesentationes  a 
nobis  effectas,  sive  ut  in  imagines  quasi  photographicas,  sive  ut 
in  speculum;  et  inde  nos  concludere  ad  res  ipsas  ut  ad  horum 
effectuum  causas.  Negamus,  cognitiones  nostras  ferri  ex  se  pri- 
mario  in  species  a  nobis  effectas  ^.  Neque  tamen  negare  volumus, 
secundario  et  concomitanter  percipi  etiam  species  et  generatim 
affectiones  subiectivas. 


*  S.  BoxAVENTURA,  L.  2  dist.  a.  3  q.  3  ad  4. 

^  Cfr.  S.  TnoM.,  Summ.  theol.  I.  q.  55  a.  1  ad  2. 

3  „Visus  non  fertur  in  haec  media,  tanquam  in  visibilia,  sed  per  haec 
media  fertur  in  unum  visibile,  quod  est  extra  oculum."  (S.  Thom.,  Quodlib.  7 
a.  1.)  „Spccies,  quae  est  in  visu,  non  est  id,  quod  videtur,  sed  quo  visus  videt; 
quod  autem  videtur,  est  color,  qui  est  in  corpore."  S.  Thom.  in  1.  3  de  an. 
lect.  9;  cfr.  Quaest.  disput.  q.  de  spirit.  creat.  a.  0  ad  6;  q.  10  de  verit.  a.  8 
ad  2;  a.  G  ad  11;  Summ.  theol.  I.  q.   12  a.  9  et  q.  75  a.  2. 


1.   De  natura  actus  cognoscitivi.  375 

Argumenta.  Arc/.  I  (ex  experientia).  Homo  omnis,  qui  in 
cognitione  siia  sensitiva  naturam  sequitur,  firmissime  persuasum 
habet,  id,  quod  formaliter  obiective  repraesentationes  sensuum  ex- 
ternorum  quasi  impleat,  non  esse  imagines  in  cognoscente  efFectas, 
sed  esse  aliquid  extra  cognoscentem  existens.  Atqui  id,  ad  quod 
homo  a  natura  sua  invincibili  virtute  impellitur,  por  se  falsum  esse 
non  potest  (n.  609). 

Accedit,  ut  etiam  bruta  animalia,  puenili  ,  rustici  non  ex  visis  imagini- 
bus  intercedente  ratiocinio  ad  res  ut  causas  harum  imaginum  concludant,  sed 
immediate  percipiant  ipsas  res  exteriores  a  se  discretas. 

A7y.  II  (ex  obiectiva  cognitionum  realitate).  Ex  experientia 
certum  est,  nos  cognoscere  posse  non  solum,  res  esse  nescio 
quas,  sed  etiam,  res  ita  esse,  ut  a  nobis  cognoscuntur.  Si  autem 
sensus  nostri  directe  nihil  attingerent,  nisi  formas  subiectivas, 
iam  esse  posset,  ut  res  essent  causae  repraesentationum  nostra- 
rum  aequivocae,  similiter  atque  diyitiis  ^  qui  pulsando  organum 
sonum  efficit,  cum  sono  percepto  nuUam  convenientiam  habet. 
Et  iam  nulla  ratio  esset  putandi,  repraesentationibus  illis  in  se 
perceptis  res  obiectivas,  quae  extra  nos  essent,  ullo  modo  con- 
formes  esse. 

Vel  alio  modo :  „Quidam  posuerunt,  quod  vires,  quae  sunt  in  nobis  co- 
gnoscitivae,  nihil  cognoscunt  nisi  proprias  passiones,  puta  quod  sensus  non 
sentit  nisi  passionem  sui  organi.  .  .  .  Sed  haec  opinio  manifeste  apparet  falsa. 
Primo,  quia  .  .  .  sequeretur,  quod  scientiae  non  essent  de  rebus,  quae  sunt  extra 
animam,  sed  solum  de  speciebus,  quae  sunt  in  anima.  Secundo,  quia  sequeretur 
error  antiquorum  dicentium,  omne,  quod  videtur,  esse  verum."  ^ 

Confirmantur ,  quae  diximus,  ex  differentia  inter  sensum  et  phantasiam. 
Quae  in  eo  reperitur  „quod  visio  corporalis  terminatur  ad  ipsum  corpus  (ut  ad 
obiectum  movens) ,  imaginaria  vero  ad  imaginem  corporis  sicut  ad  obiectum 
'(movens)"2  (n.  634). 


*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  85  a.  2.  Et  cnucleatius  rem  explicat,  hoc 
fere  modo  pergens:  Et  ideo  dicendum,  speciem  se  habere  ad  cognoscentem  ut 
id,  quo  cognoscens  cognoscit.  Quum  enim  sit  duplex  actio,  una,  quae  in  agente 
manet,  et  altera,  quae  in  rem  exteriorem  transit,  utraque  fit  secundum  aliquam 
formam.  Et  sicut  forma,  secundum  quam  provenit  actio  tendens  in  rem  exte- 
riorem,  est  similitudo  obiecti  actionis,  similiter  forma,  secundum  quam  provenit 
actio  manens  in  agente,  est  similitudo  obiecti.  Unde  similitudo  rei  visibilis  est, 
secundum  quam  visus  videt.  Sed  quia  cognitio  omnis,  utpote  rem  cognoscenti 
patefaciens,  in  obliquo  reflexa  est,  in  actu  exercito  attingit  etiam  et  suum 
Cognoscere  et  speciem,  qua  cognoscit.  Et  sic  species  est  id,  quod  aliquo  modo 
secundario  cognoscitur;  sed  id,  quod  cognoscitur  primo  et  in  recto,  est  res,  cuius 
species  est  similitudo. 

2  S.  ThoxM.,  Quaest.  disput.  q.  10  de  verit.  a.  8  ad  2. 


376     Liber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hura.  theoria. 

852.  Respondenda.     (Ad  1.)    Sensus  in  sensationis    inchoatione  est  passivus, 

quatenus  res  ipsae  sensihiles  in  eo  producunt  formas  intentionales ,  quibus 
determinetur  in  sua  activitate.  Scd  in  scnsationis  progressu  sensus  activus  eat*. 
(Ad  2.)  Ut  res  cognoscatur,  omnino  necessarium  est,  ut  cognoscens  con- 
iungatur  cum  obiecto  cognito  ut  termino  j  id  quod  effici  per  speciem  expressam 
diximus.  Sed  praeterca  in  sensatione  prius  coniungitur  cognoscens  cum  re  co- 
gnoscenda  ut  cooperante  ad  cognitionem  efficiendamj  id  quod  fieri  diximus  per 
speciem  impressam. 

(Ad  S.)  Duas  poni  species  diximus,  unam  tanquam  prlncipium  efficiens 
(sicut  in  cera  requiritur  sigillum  ut  principium,  quod  cerae  ex  se  indeterminatae 
imaginem  vel  nomen  imprimat)  ;  alteram  tanquam  efPectam,  qua  potentia  in  actu 
posita  rem  cognitam  exprimat.  Verum  hae  species  primario  non  sunt  obiecta 
intermedia,  quae  cognitionem  intercipiant;  sed  suntmedia,  quae  cognoscentem 
cum  re  cognita  coniungunt,  atque  ita  cognitionem  constituunt.  Constituunt 
tamen  diversa  ratione;  dum  enim  species  expressa  (effecta)  est  id,  quo  for- 
maliter  obiectum  cognoscimus,  species  impressa  (efficiens)  est  id,  quo  cau- 
saliter  obiectum  cognoscimus.  Species  expressa  cognitionem  in  Facto  esse 
constituit,  diira  species  impressa  ad  cognitionem  in  Fieri  movet  sive  determinat. 

(Ad  4.)  Species  expressa  est  ipse  actus  cognoscitivus ,  ut  is  in  suo  ter- 
mino  constitutus  est,  sive  „in  Facto  esse".  Et  cognitionem  hanc,  quae  specie 
expressa  continetur,  tum  a  potentia,  tum  a  specie  impressa  produci  diximus 
tanquam  a  duabus  causis  partialibus,  ita  ut  procedat  tota  ab  utraque  tanquam 
a  principiis  inter  se  subordinatis  ^.  —  Quodsi  quis  nosse  velit,  quid  sit  illa 
species,  is  eam  aliquid  accidentale  esse  sciat  et  in  genere  quidem  quali- 
tatis  3.  Haec  qualitas  ex  potentia  educitur;  quae  eductio  et  ab  obiecto  efficitur 
et  a  subiecto ;  ab  obiecto ,  quatenus  species  vim  habet  determinandi  potentiam 
ad  cognitionem  obiecti  huius;  a  subiecto,  quatenus  species,  ut  existens  in  co- 
gnoscente,  habet  modum  existendi  vitalem. 

(Ad  5.^  Negandum  est,  formas  illas,  de  quibus  ab  obicientibus  dici  solet, 
esse  subiectivas ;  nam  a  rebus  obiectis  ea  veniunt,  quibus  potentia  ad  cogno- 
scendas  rerum  affectiones  determinatur.  Negandum  praeterea  est,  cognitiones 
ferri  in  elementa,  quibus  ipsae  constituantur.  Etiamsi  quis  hominibus  notitias 
rerum  ab  origine  inditas  esse  vellet  (id  quod  de  angelis  ex  communi  sententia, 
docent  theologi) ,  tamen  obiectum  immediatum ,  in  quod  specie  expressa  termi- 
naretur  cognitio,  non  essent  affectiones  subiectivae  internae,  sed  ipsae  res  ex- 
tcrnae.  —  Ohiciunt:  Nos  non  cognoscimus  nisi  ea,  quae  cognoscimus  per  causara. 
Atqui  ea  tantum  per  causas  cognoscimus,  quae  ipsi  effecimus.  Ergo  nil  cogno- 
scimus  nisi  productiones  nostras  subiectivas.  Resp. :  Plurima  cognoscimus,  quorum 
ipsi  causa  non  sumus ;  in  quo  genere  non  solum  mundus  externus  est,  sed  etiam 
nosmetipsi.  —  Jnstat.:  Fcbricitantes ,  somniantes  vident  species  sive  imagines. 
Semper  ergo  „imagines"  videntur  esse  id,  quod  primo  cognitum  ducit  in  cogni- 
tionem  rerum.   Eesp.:  Alio  loco  (n.  651)  confessi  iam  sumus,  fieri  posse,  ut  reprae- 


*  Cfr.  Trendelenburo,  Log.  Untersuch.  II.  p.  518. 

2  Cfr.  S.  TnoM. ,  Summ.  theol.  I.  q.  56  a.  1 ;  Summ.  c.  gent.  1.  1  c.  51, 
52,  53.     SuAREz,  De  an.  1.  3  c.  4  n.  4,  6,  9. 

^  Qualitatem  definiunt:  accidens  absolutura  substantiae  adiunctum  ad  com- 
plementum  perfectionis  eius  tam  in  existendo  quam  in  agendo. 


1.    De  natura  actus  cognoacitivi.  377 

sentatio  illa  interna,  quae,  rebus  secundum  naturam  dispositis,  est  id,  quo  obiectum 
externum  directe  cognoscitur  (quodque  secundario  et  in  obliquo  a  nobis  cognosci 
solet) ,  iam  sese ,  rebus  praeter  naturae  intentionem  contingentibus ,  ingerat  in 
locum  obiecti  primarii.  Quod  si  sit,  percipitur  repraesentatio ,  quae  ex  natura 
sua  exhibet  rem  externam;  unde,  hac  re  non  existente,  perceptio  falsa  est. 


QUAERITUR  2^ 
qnae  sit  natnra   actu^  in  cognitioiie   g;eneratim. 

853.  Doctrinam,  quae  in  psychologia  accuratius  disputatur,  hoc 
loco  breviter  tangere  satis  est.  Certum  igitur  est  1«,  ad  consti- 
tuendam  cognitionem  siifficere  et  requiri ,  ut  actus  cognoscentis 
ad  obiectum  terminetur  ut  ad  rem  cognitam. 

Obiectum  enim  debet  esse  terminus  cognitus  sive  causa  pure  terminativa, 
unde  pendeat  cognitio  non  per  dependentiam  physicam  et  proprie  dictam ,  sed 
per  solam  dependentiam  intentionalem  et  improprie  dictam.  Neque  per  se  opus 
est.  ut  obiectum  sit  etiam  causa  movens .  quae  notitiam  in  cognoscente  efficiat. 

Certum  est  2o,  in  omni  cognitione  humana  obiectum  simul 
esse  causam  physicam  cognitionis,  quae  cognitionem  non  solum 
terminative,  sed  etiam  effective  determinet.  Ex  quo  sequitur, 
Cognoscere  in  homine  esse  quoddam  Pati. 

Certum  est  So,  cognitionem  humanam  omnem  esse  non  solum 
passionem,  sed  etiam  actionem,  qua  homo  sibi  rem  obiectam  re- 
praesentet,  neque  solum  habere  rationem  actionis  grammaticalis, 
sed  etiam  actus  completi,  qui  actione  agentis  effectus  sit  ^ 

Qui  actus  si  consideratur  ut  perfectus  sive  in  Facto  esse,  similiiudo  obiecti 
est,  et  species  expressa,  vel  verbum  vocatur.  Et  in  cognitione  omni 
aliquis  terminus  tamquam  species  expressa  sive  similitudo  obiecti  producitur. 
Qui  terminus  ab  ipso  Cognoscere  non  videtur  diversus  esse,  quum  ipsum  Cogno- 
scere  in  Facto  esse  rationem  J^ermini  sive  speciei  habeat  ^. 

Certum  est  4o,  cognitionis  humanae  causam  reperiri  tum  in 
subiecto,  tum  in  obiecto  (n.  849).  Ab  utroque  enim  notitia  pa- 
ritur,  a  cognoscente  et  cognito  ^. 

Certum  est  5o,  duos  in  cognitione  terminos  distinguendos 
esse,  unum,  qui  efficiatur,  alterum,  qui  cognoscatur.  Cognitio, 
ut  est  actio  productiva,  ponit  priorem;  ut  est  cognitio,  supponit 
alterum. 


*  Cfr.  RosELLi,  Log.  q.  3  a.  4. 

2  Ita  Aquinas  de  intellectione  agens:  „Verbum  non  est  extrinsecum  ab 
ipso  Intelligere  intellectus,  quum  ipsum  Intelligere  compleri  non  possit  siue 
verbo."     Quaest.  disput.  q.  8  de  pot.  a.   1. 

3  S.  AuousTiN.  1.  9  de  Trinit.  c.  12.     Cfr.  Sylv.  Maurus,    Log.  q.  2  et  3. 


378     Liber  I.  (111.)  Logica  critica.    VL  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

Certum  est  6«,  terminum  illum,  qui  efficiatur  —  qui  vocatur 
species  expressa  vel  verbum  —  non  esse  id,  quod  primo,  vel  in 
quo  primo  cognito  obiectum  cognoscatur,  sed  esse  id,  quo  ob- 
iectum  cognoscatur. 

Id  etiam  de  intellectu  arbitrandum  est.  „Obiectum  intellectus  est  ipsa 
rei  essentia;  quamvis  essentiam  rei  cognoscat  per  eius  similitudinem ,  sicut  per 
medium  cognoscendi,  non  sicut  per  obiectum,  in  quod  primo  fertur  eius  visio.''  » 
Quamquam  autem  cognitio  primario  et  directe  fertur  in  rem  obiectam,  secun- 
dario  tamen  et  quasi  concomitanter  percipit  etiam  affectiones  subiectivas.  Quod 
non  solum  de  sensitiva  dicendum  est,  sed  etiam  de  intellectiva.  „Species  in- 
tellectiva  secundario  est  id,  quod  intelligiturj  sed  id,  quod  intelligitur  primo, 
est  res,  cuius  species  intelligibilis  est  similitudo.''  2 

Scholion.  Multiplex  „medium"  in  cognitione  distingui  potest:  medium 
demonstrationis,  quod  est  in  syllogismo  j  medium  in  quo,  quod  se 
tenet  a  parte  rei  obiectae,  „in  quo  simnl  videtur,  quod  per  medium  videri 
dicitur,  sicut  quum  homo  videtur  per  speculum  et  simul  videtur  cum  ipso  speculo''^^ 
medium  sub  quo,  quod  situm  est  in  conditione  manifestante  obiectum,  i.  e. 
in  eo,  quo  res  redduntur  idoneae,  ut  a  potentia  attingi  possint,  sive  ex  parte 
obiecti  cognoscendi,  ut  est  illuminatio  ^*^  sive  ex  parte  subiecti  cognoscentis,  ut 
est  virtus  intellectualis,  quae  lumen  intellectuale  vocari  solet^;  medium  quo, 
quod  duplex  est:  medium  quo  effectivum,  quod  est  facultas  et  species 
impressa;  et  medium  quo  formale,  quod  est  species  expressa. 

Certum  est  7o,  quum  Cognoscere  sit  ab  omni  processu  mate- 
riali  plane  diversum,  nec  uUa  ratione  processus  materiales  in  se 
involvat  (id  quod  de  operationibus  vitae  vegetalis  dici  non  potest), 
rationem,  cur  aliqua  res  cognoscitiva  sit,  in  eius  immaterialitate 
sitam  esse. 

„Nati#a  rei  non-cognoscentis  est  magis  coartata  et  limitata;  natura  autem 
rerum  cognoscentium  habet  maiorem  amplitudinem  et  extensionem.  .  .  .  Coar- 
tatio  autem  formae  est  per  materiam.  Unde  formae,  secundum  quod  sunt  magis 
immateriales ,  secundum  hoc  raagis  accedunt  ad  quandam  infinitatem.  Patet 
igitur,  quod  immaterialitas  alicuius  rei  est  ratio ,  ,quod  sit  cognoscitiva ,  et  se- 
cundum  modum  immaterialitatis  est  modus  cognitionis."  '^ 

*  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  10  de  verit.  a.  4  ad  1.  Quodsi  quis  voce 
„quo"  principium  effectivum  (et  non  formale)  significare  velit,  is  dicere  debet, 
speciem  impressam  esse  id,  quo,  et  speciem  expressam  id,  in  quo  obiectum 
cognoscatur.  Ita  S.  Thom.  ,  Opusc.  13  et  14,  quae  tamen  loquendi  ratio  usu 
recepta  non  est. 

2  S.  Thom.,  Summ.  theoh  I.  q.  85  a.  2  c. 

3  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  94  a.  1  ad  3 ;    Quodlib.   7  a.  9. 

*  Nomen  illud  ^lux''  „primo  quidem  est  institutum  ad  significandum  id, 
quod  facit  manifestationem  in  sensu  visus :  postmodum  autem  extensum  est  ad 
significandum  omne  illud ,  quod  facit  maniiestationem  secundum  quamcunque 
cognitionem".     S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  G7  a.  1. 

^  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  12  a.  5  ad  2. 
♦^  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.   14  a.  1. 


1.    De  natura  nctus  cognoscitivi.  379 

Certum  est  80,  in  cognitione  omni  humana  aliquam  obiecti 
cum  potentia  cognoscente  coniunctionem  ad  efficiendam  cogni- 
tionem  requiri,  sive  ipsius  obiocti  immediate,  sive  iuterveniente 
specie  vicaria. 

Inter  hanc  tamen  speciem  vicariam  et  obiectum  ipsum  convenientia  in 
essendo  non  requiritur,  sed  convenientia  in  repraesentando  satis  est. 
Quae  res  est  evidens.  Nam  cognoscens  et  obiectum ,  ut  ex  iis  efficitur  unum 
quid,  quod  est  cognitio  in  actu,  sunt  unum  principium  huius  actus,  qui  est 
Cognoscere  ^  Unde  species  illa  vicaria  ab  obiecto  in  potentiam  impressa  si 
consideratur  entitative  sive  in  essendo,  convenit  cum  potentia,  in  qua  est  re- 
cepta;  si  consideretur  autem  obiective  sive  repraesentative,  cum  obiecto,  quod 
cognoscenti  exhibetur,  convenire  debet. 

Certum  est  9o ,  distinguendum  esse  inter  speciem  impressam, 
quae  sit  obiecti  in  efficiendo  vicaria,  qua  coniungatur  mens  cum 
obiecto  tanquam  pariendae  cognitionis  concausa,  et  speciem  ex- 
pressam ,  qua  interveniente  coniungatur  mens  cum  obiecto  ut  im- 
.mediate  in  se  cognito  -. 

QUAERITUR  3^ 
qnae  sit  natnra  actns  in  cog^nitione  intellectiva. 

854.  Causa  cognitionis  intellectivae.  Ea  est  doctrina  philo- 
sophiae  antiquitus  traditae,  ut  „sensus  sistat  circa  exteriora  acci- 
dentia  rei ;  intellectus  penetret  usque  ad  rei  essentiam.  Obiectum 
enim  intellectus  est,  ,quod  quid  est'".  ^ 

„Nomen  intellectus  quandam  intimam  cognitionem  importat;  dicitur  enira 
intelligere  quasi  intus  legere  .  .  .  Sunt  autem  multa  genera  eorum,  quae  in- 
terius  latent,  ad  quae  oportet  cognitionem  hominis  quasi  intrinsecus  penetrare. 
Nam  sub  accidentibus  latet  natura  rei  substantialis ;  sub  verbis  latent  signi- 
ficata  verborum;  sub  similitudinibus  et  figuris  latet  veritas  figurata  (res  etiam 
intelligibiles  sunt  quodammodo  interiores  respectu  rerum  sensibilium,  quae  ex- 
terius  sentiuntur)  ;  et  in  causis  latent  effectus  et  e  converso."  ^ 

Sicut  in  cognitione  omni,  ita  etiam  in  intellectiva  subiectum 
et  obiectum  ad  producendum  conceptum  ahquo  modo  inter  se 
uniri  debent  (minime  tamen  debent  esse  unum  et  idem). 

Quae  unio  potest  esse  per  praesentiam  sive  essentiam,  si  intelligens  et  in- 
tellectum  sunt  realiter  idem;  et  per  speciem  sive  similitudinem ,  si  intelligens 
et  intellectum  sunt  realiter  diversa.  Et  haec  per  speciem  unio  iterum  duplex 
esse  potest.     Si  enim   species    sive    similitudo    ab    ipso    obiecto    tracta  est,    co- 


^  S.  TiioM.,  Quaest.  disput.  q.  8  de  verit.  a.  6. 

2  Fusius  hac  de  re  Roselli,  Logic.  q.  4  a.   1. 

^  S.  TnoM.,  Summ.  theol.  I.  II.  q.  31  a.  5. 

*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  II.  II.  q.  8  a.   1. 


380     Liber  L  (III.)   Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

gnitio  immediata  est;  sin  a  re  tertia  sumpta,  in  qua  et  propter  quam  obiectum 
cognoscimus,  cognitio  mediata  est  *.  Et  quo  intimior  est  unio  inter  intelligentem 
et  rem  intellectam,  eo  perfectior  per  se  est  intellectio  ^. 

Ek  liis  manifestum  est,  sicut  in  cognitione  sensitiva,  ita  etiam 
in  cognitione  intellectiva  inter  speciem  impressam  et  expressam 
distinguendum  esse. 

Species  impressa,  quae  species  intelligibilis  vocari  solet,  exhibet  obiectum 
ut  cognoscendum  et  cognitionis  causam.  Species  expressa  sive  verbum  mentis 
exhibet  obiectum  ut  cognitum.  Prior  ad  intellectionem  comparatur  ut  prin- 
cipium  formalej  altera  ut  terminus ,  quo  res  ut  cognita  cum  intellegente  con- 
iungitur. 

855.  Cognitio  intellectiva  in  homine  a  cognitione  sensus  natu- 
raliter  pendet^  Ex  natura  homiuis  est,  ut  obiectum  primum  in- 
tellectus  humani  sint  res  materiales,  quae  primo  per  sensum  per- 
cipiuntur.  Unde  videmus,  nobis  notiores  multo  et  faciliores  esse 
eas  cognitiones,  quibus  res  sensibiles  exhibentur.  Ex  his  igitur  profi- 
ciscentes  ad  percipiendas  res  et  rationes  pure  spirituales  ascendimus. 

Videmus  quoque  vocabula,  quae  sunt  externa  signa  eorum,  quae  internis 
perceptionibus  nobis  repraesentamus ,  secundum  primitivam  suam  vim  et  signi- 
ficationem  omnia  sensibile  sive  materiale  quidpiam  exprimere.  Et  quia  operatio 
sensibilis  ad  operationem  intellectivam  necessaria  est,  turbata  per  morbum  sen- 
satione  etiam  vitam  intellectivam  in  homine  turbari  videmus;  et  deficiente  ali- 
quo  sensu  deficere  quoque  cognitionem  omnem  illarum  rerum,  ad  quarum  per- 
ceptionem  ille  sensus  requiritur;  et  vix  esse  ullam  cogitationem  vel  abstractis- 
simam  experimur,  cui  operatio  scnsus  illius  interni ,  quam  phantasiam  vocant, 
non   admisceatur. 

Sicut  igitur  spiritus  habet  operationem  spiritualem  et  animal 
brutum  habet  operationem  •sensitivam,  ita  homo  habet  operatio- 
nem,  quae  ex  utraque  componitur  ita,  ut  a  sensatione  incipiat,  et 
a  sensibili  ad  intelligibile  progrediatur.  Atque  ita  corpus  auimae, 
ut  decet,  inservit,  praebens  vitae  intellectuali  materiam,  circa  quam 
versetur  ^  Et  ipse  sensus  est  velut  „agens  instrumentale  et  se- 
cundarium"  ^,  quo  materia  pro  vita  intellectiva  disponatur  quasi 
praepareturque. 

Dependentia  igitur,  qua  intellectum  a  sensu  dependere  diximus,  non  arguit 
imperfectionem  nisi  secundum  quid ;  simpliciter  enim  in  bonum  animae  intel- 
lectivae  cedit,  quod  haec  corpori  unitur.    In  qua  tamen  re  prae  oculis  est  retinen- 


^  De  hoc  modo  triplici  videsis  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  50  a.  3. 
2  Cfr.  S.  TnoM.,  Summ.  theol.  I.  q.  27  a.  I  ad  2. 

2  Extensius    hanc    rem  explicat    Alamannus    in  Summ.    pliil.    I.  q.  21  a.   1 
et  a.  2. 

*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  84  a.  0. 

'->  S.  Thom.,   Quaest.  disput.  q.   10  de  verit.  a.  6  ad  7. 


1.    De  natura  actus  cognoscitivi.  381 

dum,  „pro  tanto  dici  cognitionem  mentis  a  sensu  originem  habere,  non  quod  omne 
illud ,  quod  mens  cognoscit,  sensus  appreliendat;  sed  quia  ex  his,  quae  sensus 
apprehendit,  mens  in  aliqua  ulteriora  manuducitur,  sicut  etiam  sensibilia  in- 
tellecta    manuducunt  in  intelligibilia  divinorum"  ^. 

Praestantes  partes  in  toto  cognitionis  negotio  a  philosophis 
transcendentalibus  phautasiae  (n.  668)  tributas  esse  videmus;  quare 
hoc  loco  nascitur  quaestio,  qua  separatim 

QUAERITUR  4^ 

qna^  partes  in  comparanda  cognitione  intellectnali 

teneat   imag^inatio. 

856.  Rationes  dubitandi,  Videtur  in  rebus  metaphysicis  imaginatio  habere 
vim  maximam.  Nam  (l.)  homines  sapientissimi  ad  exprimendas  res  divinas 
adhibuerunt  imagines  sensibiles.  —  (2.)  Intellectus  humanus  ex  natura  sua  in 
phantasmatis  versatur.  Ergo  etiam  res  metaphysicae  imaginatione  comprehen- 
duntur.  —  (3.)  Imaginatio  est  operatio  media  inter  intellectum  et  sensum. 
Ergo  in  imaginatione  tanquam  in  centro  omnes  nostrae  cognitiones  coniun- 
guntur.  —  (4.)  Circa  sensibilia  oportet  imaginaliter  versari.  Sed  rerum  meta- 
physicarum  cognitionem  ex  sensibilibus  effectibus  accipimus.  —  (5.)  In  cogno- 
scitivis  maxime  regulamur  per  id ,  quod  est  cognitionis  principium ,  sicut  in 
naturalibus  per  sensum.  Sed  principium  intellectualis  cognitionis  in  nobis  est 
imaginatio,  quum  phantasmata  hoc  modo  comparentur  ad  intellectum  nostrura, 
sicut  colores  ad  visum.  Ergo  in  metaphysicis  regula  prima  in  imaginatione 
est  sita.  —  (6.)  Ex  laesione  organi  corporalis  non  impeditur  actio  intel- 
lectus,  nisi  quatenus  ad  imaginationem  convertitur.  Sed  per  laesionem  cerebri 
impeditur  intellectus  in  consideratione  rerum  metaphysicarum.  Ergo  conside- 
ratio  tota  rerum  metaphysicarum  conversione  ad  phantasmata  efficitur. 

857.  Dico:  In  cognoscendis  rebus  metaphysicis  utimur  sensu  et 
imaginatione  sicut  nostrae  cognitionis  initiis,  sed  non  sicut  terminis  ^. 

Namque  in  omni  cognitione  distinguendum  est  inter  initia  et  terminum. 
Initia  ad  apprehensionem  pertinent,  terminus  ad  iudicium.  Initia  cuiusvis  no- 
strae  cognitionis  In  sensu  posita  sunt,  quia  ex  apprehensione  sensus  oritur  ap- 
prehensio  phantasiae,  a  qua  iterum  oritur  apprehensio  intellectiva.  Verum 
aliter  dicendum  est  de  cognitionis  termino.  Is  enim  interdum  est  in  sensu, 
interdum  in  imaginatione ,  interdum  in  solo  intellectu.  In  scientia  naturali  ter- 
minari  debet  cognitio  ad  sensum,  ut  hoc  modo  iudicemus  de  rebus  naturalibus, 
quo  sensus  eas  deraonstrat.  Et  qui  sensum  negligit  in  naturalibus,  incidit  in 
errorem.  In  scientia  mathematica  terminari  debet  cognitio  ad  imaginationem, 
quia  iudicium  mathematicum  superat  apprehensionem  sensus.  In  scientia  autem 
metaphysica  neque  ad  sensum ,  neque  ad  imaginationem  terminari  debet.  Res 
enim  metaphysicae  a  solo  intellectu  cognosci  possunt.  Sed  tamen  ex  his,  quae 
sensu  vel  imaginatione  comprehenduntur  ,  in  cognitionem  devenimus  rerum 
supersensibiliura  sive  per  viam  causalitatis,  quum  ex  effectu  sensibili  cognosci- 


*  S.  Thom.,    Quaest.  disput.  q.   10  de  verit.  a.  6  ad  2. 
2  S.  TnoM.,  Opusc.  63  in  libr.  Boethii  de  Trinit.   a.  2. 


382     Liber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

mu8  causam  intelligibilem,  sive  per  excessum  vel  remotionem ,  quum  omnia, 
quae  sensus  vel  imaginatio  appreliendit,  ah  huiusmodi  rebus  separamus.  Qui- 
bus  dictis  facile  declaratur,  quas  partes  imaginatio  in  cognitione  teneat. 

858.  Respondenda.  (Ad  1.)  Ad  rem  accommodate  nobis  res  metaphysicae 
8ub  figuris  sensibilibus  proponuntur,  non  ut  intellectus  noster  ibi  maneat,  sed 
ut  ah  his  ad  invisibilia  ascendat.  „Incorporea,  quorum  non  sunt  phantasmata, 
cognoscuntur  a  nobis  per  comparationem  ad  corpora  sensibilia,  quorum  sunt 
phantasmata."  * 

(Ad  2.)  Uti  possumus  in  metaphysicis  sensu  et  imaginatione  tamquam 
principiis  nostrae  considerationis,  sed  non  tamquam  terminis,  ut  talia  iudicemus 
esse  metaphysica,  qualia  sunt,  quae  sensus  et  imaginatio  apprehendit. 

(Ad  3.)  Imaginatio  putari  potest  esse  centrum  cognitionis  humanae,  qua- 
tenus  sensuum  munus  nobilissimum  est,  ut  phantasiae  praebeatur  materia  dis- 
ponenda  pro  cognitione  intellectuali,  et  quatenus  ipsa  sub  directione  intellectus 
et  voluntatis  liberae  habet  quandam  compositionem  et  divisionem  circa  res 
sensu  perceptas  a  singulis  sensibus  non  pendentem,  et  quatenus  omnis  operatio 
intellectus  in  praesenti  statu  a  phantasmatis  initia  petere  debet  ^. 

(Ad  i.)  Haec  ratio  procedit  ^,  quando  principium  cognitionis  suppetit, 
ut  ducat  in  id ,  cuius  cognitio  quaeritur ;  atque  ita  est  principium  sensus  in 
naturalibus,  non  autem  in  metaphysicis. 

(Ad  5.)  Phantasma  est  principium  nostrae  cognitionis,  ut  ex  quo  incipit 
intellectus  operatio,  non  sicut  principium  transiens,  sed  sicut  permanens,  ut 
quoddam  fundamentum  intellectualis  operationis  (sicut  principia  demonstrationis 
oportet  manere  in  omni  processu  scientiae),  quum  phantasmata  comparentur  ad 
intellectum  ut  obiecta,  in  quibus  inspicit  omne,  quod  inspicit,  vel  secundum 
perfectam  repraesentationem  vel  secundum  negationem.  Et  ideo,  quando  phan- 
tasmatum  cognitio  impeditur,  oportet  totaliter  impediri  cognitionem  intellectus 
in  metaphysicis  ^. 

(Ad  6.)  Intellectus  humanus  pro  praesentis  vitae  statu  per  se  et  ex  na- 
tura  sua  ab  organo  corporali  pendet,  non  quidem  intrinsecus,  sed  extrinsecus. 
Turbato  autem  instrumento  necessario  turbatur  operatio  artificis. 

859.  Corollarmm.  Ergo  in  errore  versantur  perniciosissimo  Em- 
piristae,  quum  „aspectabilitateni",  quam  vocant,  loco  criterii  veri- 
tatis  habent. 


1  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  84  a.  7  ad  3. 

2  Cfr.  S.  Thom.,  Quaest.  dispiit.  q.  8  de  verit.  a.  9;  Quodlib.  8  q.  2  a.  3. 
„Phantasma  comparatur  ad  intellectum,  sicut  color  ad  visum."  (S.  Thom.,  Suram. 
theol.  I.  q.  75  a.  2  ad  3.)  Quod  hoc  modo  explicat  Phil.  Puigserver  :  „Intel- 
lectus  versatur  in  corpore,  sicut  homo ,  cuius  oculi  necessario  essent  in  fontem 
aliquem  directi.  Qucmadmodum  homo  iste  non  posset  aliud  videre,  nisi  quod 
in  illius  aqua  ut  iu  speculo  quodam  repracsentarctur,  ita  intellectus  noster  cor- 
pori  coniunctus  nihil  intelligit,  nisi  illud  accipiat  a  rebus  in  imaginatione  re- 
praesentatis."  (Philos.  St.  Thomae.  Valentiae  1817.  tom.  I.  1.  1  c.  2  §  6.)  Vel 
si  mavis,  comparationcm  petcs  ex  homine  curru  vecto,  qui,  ut  videat  regiones, 
sese  ad  currus  fenestras  convertere  debet.     Sed  accedere  debet  „illuminatio". 

3  S.  Thom.  loc.  cit.  ad  4.  *  S.  Thom.  loc.  cit.  ad  5. 


1.    De  natura  actus  cognoscitivi.  383 

Qui  igitur  negant,  ea  revera  esse  posse,  quae  imagine  extensa  per  phanta- 
siam  exhiberi  non  possint;  in  quo  genere  dicunt  esse  vires  sive  qualitates  oc- 
cultas,  intellectum,  voluntatem,  spiritum,  Deum. 

860.  Specialis  quaedam  intellectus  humani  activitas.  Si  quae- 
ratur,  unde  intellectus  species  intelligibiles  hauriat,  quibus  in  co- 
gnitione  intellectiva  ad  suum  obiectum  determinetur,  magua  orta 
est  dubitatio. 

„Unde  ad  me  intraverint,  dicant,  si  possunt;  nam  percurro  ianuas  omnes 
carnis  meae,  uec  invenio,  qua  earum  ingressae  sint."  *  „Dicatur  mihi,  quem 
colorem  habeat  sapientia.  Quum  cogitamus  iustitiam ,  eiusque  intus  in  ipsa 
cogitatione  pulchritudine  fruimur,  quid  sonat  ad  aures  ?  quid  tanquam  vaporeum 
surgit  ad  nares  ?  quid  ori  infertur?  quid  raanu  tractatur  ac  delectat?"^  Ad 
quam  difficultatem  solvendam  multi  post  Platonem  posuerunt  ideas  sive  con- 
ceptus  reales,  qui  animae  humanae  innati  essent.  Hoc  loco  satis  est  iudicare. 
eam  sententiam  esse  contra  naturam  humanam ,  in  qua  anima  naturaliter  con- 
iuncta  sit  corpori.  ut  per  hanc  coniunctionem  hauriat  perfectionem  sibi  debitam 
ex  usu  sensuum  et  ex  commercio  cum  rebus  externis ,  atque  ita  corpore  in 
omni  actione  humana  iuvetur  ^.  Sed  quomodo  id,  illaesa  cognitionis  veritate, 
fieri  possit,  hic  breviter  exponendum  est. 

Affirmavit  Aristoteles  ^^  in  cognitione  intellectiva  hominis  spe- 
cialem  esse  intellectus  activitatem.  Cuius  tamen  doctrina  obscurior 
a  Peripateticis  medii  aevi  praeclare  exculta  est  ^.  Hi  principium 
activitatis  illius,  qua  efficeretur,  ut  intellectus  humanus  plus  cogni- 
tionis  ex  rebus  sensu  perceptis  cognoscere  possit,  quam  sibi  a 
sensibus  oblatum  fuerit,  vocarunt  „intellectum  agentem". 

Intellectum  agentem  dixerunt  esse  virtutem  quandam,  qua  fieret,  ut  in- 
tellectus  humanus  in  re  singulari  et  materiali  cognoscere  posset  aliquid,  omni- 
bus  individualitatis  limitibus  liberatum,  quod  igitur  ab  hac  re  sensui  non  offer- 
retur;  quod  quidem  ea  res  inde  haberet,  quod  esset  effeota  ab  intellectu  prin- 
cipali,  qui  rebus  omnibus  indidisset  rationes  intelligibiles  tanquam  sui  ipsius 
vestigia.  Res  productas  esse  ab  intellectu  divino  ad  normam  immaterialem, 
necessariam ,  universalem ,  cuius  vestigium  inesset  in  re ;  in  intellectu  humano 
inesse  activam  quandam  virtutem,  qua  efficeretur,  ut  intellectus  humanus  in 
rebus  specie  sensibili  sive  phantasmate  exhibitis  vestigium  illud  detegere  posset. 
Ab  intellectu  agente  distinxerunt  ipsam  virtutem  intellectus  cognoscitivam, 
quam  vocarunt  intellectum  passivum  sive  possibilem^.  Nobis  logicis 
satis  esse  debet,  ut  breviter  de  activitate  statuamus  illa,  quae  pro  veritate 
cognitionis  nostrae  non   sine  momento  sunt. 


^  S.  AuGusTiN.  1.  10  confess.  c.  20. 

2  Id.  Enarrat.  in  Ps.  41  n.  7. 

3  Cfr.  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  84  a.  4. 
♦  L.  3  de  an.  c.  5,  430  a,   10—19. 

^  Cfr.  Brentano,  Psychologie  des  Aristoteles.  Mog.  1867.  p.  24  sqq.,  p.  225. 

6  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  79  a.  2 ;  q.  84  a.  6;  q.  85  a.  1. 


384     Liber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

Qui  post  relictam  doctrinam  Peripateticam  philosophiae  nava- 
runt  operam,  cle  activitate  illa  docuerunt,  quae  inter  se  omnino 
erant  opposita. 

Quorum  permulti  eam  plane  omiserunt,  arbitrantes,  nmnes  nostras  cogni- 
tiones  fieri  per  solam  immutationem  a  scnsibilibus ,  eo  quod  duxerunt,  intel- 
lectum  a  sensu  non  differre.  —  Alii,  quum  essentiale  discrimen  esse  inter  intel- 
lectum  et  sensum  tencrent,  cognitionem  intellectualem  non  fieri  per  immutatio- 
nem  intellectus  a  sensibilibus  dixerunt,  sed  per  formas  intelligibiles  a  cogni- 
tione  sensili  non  pendentes,  nisi  quatenus  cognitione  sensili  intellectus  excita- 
retur,  ut  ad  formas  intelligibiles  se  converteret,  aut  contemplandas  (si  eae  formae 
putantur  esse  innatae) ,  aut  efficiendas.  Ex  his  philosophis  haud  pauci  etiam 
ipsum  sensum  posuerunt  esse  virtutem  quandam  a  corpore  separatam  et  ex  se 
operantem.  Unde  his  si  credimus,  neque  ipse  sensus,  quum  sit  quaedam  vis 
spiritualis,  immutatur  a  sensibilibus ;  sed  organa  sensuum  a  sensibilibus  im- 
mutantur,  ex  qua  immutatione  anima  quodammodo  excitatur,  ut  in  se  species 
sensibilium  formet.  Ex  hac  igitur  opinatione  neque  intellectualis  cognitio  a 
sensibili  procedit,  neque  sensibilis  totaliter  a  sensibilibus  rebus;  sed  sensibilia 
excitant  animam  sensitivam  ad  sentiendum,  et  similiter  sensus  excitant  animam 
intellectivam  ad  intelligendum. 

Aristotelici  autem  media  via  processerant.  Sensum  posuerant  non  habere 
operationem  propriam  sine  communicatione  corporis,  ita  ut  Sentire  non  sit 
actus  animae  tantum,  sed  coniuncti;  operationes  partis  sensitivae  effici  ex 
operatione  sive  impressione  sensibilium  in  sensum.  Intellectum  vero  docue- 
rant  habere  operationem  a  corpore  intrinsecus  non  pendentem.  Ex  quo  erat 
consequens,  ut  impressione  rerum  sensibilium  ipsum  intellectum  tangi  non  posse 
dicerent.  Ut  igitur  explicarent,  qua  ratione  fieri  posset,  ut  cognitio  intellectualis 
hauriretur  ex  cognitione  sensili,  posuerunt  in  intellectu  specialem  illam  activi- 
tatem,  quae,  utens  cognitione  sensili,  cognitionem  intellectualem  efficeret.  Per- 
suasum  enim  ipsis  erat,  omni  eff^ectui  supponendam  esse  causam,  quae  huic 
effectui  producendo  par  esset.  Ex  qua  sententia  cognitio  sensilis  non  est  totalis 
et  perfecta  causa  cognitionis  intellectualis,  sed  potius  quodammodo  materia,  ex 
qua  et  secundum  quam  species  intelligibilis  formatur. 

Ka.nt  quum  totum  cognitionis  nostrae  negotium  quadam  „constructione^'" 
absolvi  putaret,  activitati  intellectuali  maiores  partes  tribuit,  quam  par  erat. 
Et  Kantianae  doctrinae  caput  erat,  hanc  activitatem  non  formari  determinarique 
rebus  ad  normam  rerum  extra  cognitionis  actum  revera  existentium,  sed  solis 
formis  in  capite  cognoscentis  latitantibus  *.  Id  quum  penitus  falsum  sit,  spe- 
cialem  tamen  esse  intellectus  activitatem,  omnino  tenendum  est. 


*  Rem,  de  qua  dicimus ,  ante  Kantium  neglectam  esse  conqueritur  Fridr. 
Harms  :  „In  der  Mitte  zwischen  dem  Aristotrles  und  Kant  ist  man  viel  mehr 
diescm  Problcme  aus  dcm  Wegc  gegangen,  als  man  sich  mit  seiner  Losung  be- 
schtiftigt  liat,  deren  Bedingung  darin  enthalten  ist,  dass  die  Vernunft  nicht  als 
das  primum  passivum,  wie  im  Mysticismus,  und  auch  nieht  als  intellectus  pa- 
tiens,  wie  im  Sensunlismus,  sondern  als  intcllectus  agens  aufgefasst  wird, 
wie  dieser  Begriff  auch  ira  mittclalterlichen  Aristotelismus  enthalten  und  von 
Kant  wieder  hergestellt  worden  ist."     Geschichte  der  Logik,  p.  78. 


1.   De  natura  actus  cognoscitivi.  385 

861.  Inest  igitur  in  mente  humana  praeter  virtutem  intellectus 
perceptivam  (quam  intellectum  possibilem  vocant  Scholastici)  virtus 
intellectus  activa  (quam  intellectum  agentem  illi  vocant), 
qua  efiiciatur  obiectum  actu  intelligibile,  antequam  a  virtute  illa 
perceptiva  intelligatur. 

Etenim  in  ipsis  rebus  sensibilibus  reperitur  aliquid,  quod  non  quidem 
actu  vel  formaliter,  sed  tamen  potentia  vel  virtualiter  continet  conceptum  sive 
ideam  illarum  rcrum.  Essentia  rei,  quia  est  ex  typo,  qui  est  in  intellectu 
divino,  ad  typum  ducit,  qui  fit  in  intellectu  humano.  Sicut  eifectus  artis  for- 
raaliter  ut  ideale  quid  non  est  in  materia  lapidis  vel  chartae,  et  tamen  ab  artis 
perito  ut  ideale  quid  in  lapide  vel  charta  percipitur,  ita  etiam  effectus  artis 
divinae  sive  intellectus  divini  non  est  formaliter  ut  ideale  quid  in  rebus  mate- 
rialibus,  et  tamen  ab  intellectu  humano  ut  ideale  quid  in  rebus  materialibus 
percipitur  ^ 

Ad  praesentiam  igitur  perceptionis  sensilis  in  parte  sensitiva  potest  intellectus, 
qui  in  eadem  anima  inest,  quae  unita  cum  corpore  sensationes  experitur,  ad  opera- 
tionem  sibi  convenientem  excitari;  quum  autem  res  materialis,  quae  sensatione  vel 
phantasmate  repraesentatur,  a  causa  se  nobiliore  (ab  intellectu  divino)  effecta  sit, 
virtutem  habet,  ut  ad  producendum  effectum  se  nobiliorem  (speciem  intelligibi- 
lem  in  intellectu)  speciali  ratione  concurrere  possit;  vel  potius  ab  intellectu  ut 
instrumentum  quasi  adhiberi  ad  illum  effectum  immaterialem  producendum. 
Species  intelligibilis  hoc  modo  comparata  iam  obiecti  vicem  gerens  in  facultate 
recipitur,  et  cum  facultate  concurrit  ad  conceptum  intellectualem  producendum. 
Sicut  igitur  in  ordine  artis  requiruntur  duo :  primum  artis  peritia,  quae  in- 
diderit  lapidi  vel  statuae  illam  rationem  artificii ,  quae  contemplanti  manifestari 
possit;  alterum  artis  peritia  in  contemplante ,  cui  ratio  artificii  manifestari  pos- 
sit :  ita  etiam  in  ordine  cognitionis  intellectivae  requiruntur  duo :  primum  in- 
tellectus ,  in  cuius  quasi  lumine  creaturae  materiales  effectae  sint;  alterum  in- 
tellectus,  cuius  activitas  in  id  tendere  possit,  ut  sibi  idealis  essentia,  secundum 
quam  res  materiales  effectae  sint,  manifestetur  et  a  conditionibus  individualib^us 
secernatur. 

Neque  inepte  haec  operatio  intellectus  „illuminationi'''  aequiparari  solet. 
Habet  enim  intellectus  virtutem,  quae  se  habet  ad  res  materiales,  vel  ad  res, 
in  quibus  veritas  quodammodo  est  obscurata,  sicut  lumen  ad  res  obscuriores; 
qua  virtute  intellectui  ex  rebus  materialibus  ea  manifesta  et  quasi  illuminata 
fiunt,    quae  animalia  bruta  omnino   latent  ^.     Atque  id    in    ideis    nostris   lumen 

*  „Res  existentes  extra  animam  per  formam  suam  imitantur  artem  divini 
intellectus,  et  per  eandem  natae  sunt  facere  de  se  veram  apprehensionem  in  in- 
tellectu  humano."  (S.  Tuom.,  Quaest.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  8.)  —  Numquid 
igitur  negotium  inteilectionis  declarari  non  potest  nisi  post  probatam  aliis  ra- 
tionibus  existentiam  Dei?  Minime  gentium.  Sed  ex  facto  intellectionis  exi- 
stentia  Dei  per  solidam  argumentum  inferri  potest. 

2  „Quum  cognitio  hominis  a  sensu  incipiat  quasi  ab  exteriori,  manifestum 
est,  quod  ,  quanto  lumen  intellectus  est  fortius,  tanto  potest  magis  ad  intima 
penetrare.  Lumen  autem  naturale  nostri  intellectus  est  finitae  virtutis,  unde 
usque  ad  determinatum  aliquid  pertingere  potest."  S.  Thom.,  Summ.  theol.  II. 
II.  q.  8  a.  1. 

Pesch,   Logica.    II.  25 


386     Liber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionia  hum.  theoria. 

est,  cuius  ratione  idcae  quodammodo  Innatae  diei  possunt '.  „Et  secundum 
hoc  verum  cst,  quod  scientiam  a  sensibilibua  mens  nostra  accipit;  nihilominus 
tamen  ipsa  anima  in  se  similitudines  rerum  format,  in  quantum  per  lumen  in- 
tcllectus  agcntis  efficiuntur  formae  a  sensibus  abstractae  intelligibiles  actu,  ut 
intellectu  possibili  recipi  possint.  Et  sic  etiam  in  lumine  intellectus  agentis 
nobis  est  quodammodo  omnis  scientia  originaliter  indita,  mediantibus  uni- 
versalibus  conccptionibus,  quae  statim  lumine  intellectus  agentis  cognoscuntur."  2 

862.  Scholia.  Schol.  1.  Nemo  ambigere  potest,  quiu  doctrina 
haec  de  intellectu  agente  cohaereat  cum  diversis  philosophiae 
partibus  ^. 

Schol.  2.  Logicorum  plurimum  interest,  integrum  cognitionis 
humanae  negotium  eo  modo  explicari  posse,  ut  veritati  cognitionis 
etiam  intellectivae  omnino  consultum  sit. 

Si  igitur  specialius  quaeratur,  qua  ratione  varii  conceptus  oriantur,  haec 
hoc  loco  annotasse  satis  esse  debet : 

10  Ideae  illae  generales,  quibus  id  exhibetur,  quod  rebus  omnibus 
convenire  potest,  ut  sunt  ens,  unum,  multa,  distincta,  similia,  immediate  a  rebus 
materialibus ,  in  quibus  revera  insunt  ratione  singulari  et  concreta,  hac  ratione 
per  abstractionem  omissa,  acquiruntur. 

20  Ideam  causae  potissimum  acquirimus  per  experientiam  internam, 
quae  nobis  dependentiam  actuum  internorum  a  nobis  ipsis  clare  manifestat. 
Ex  notione  causae  ad  ideam  possibilitatis  pervenimus,  sive  effectus,  qui 
quum  produci  possit,  nondum  tamen  producatur.  Cum  notione  causae  cohae- 
rent  notiones  existentiae  et  ipsius  Fieri,  sive  transitus  de  Non-esse  ad 
Esse,  et  mutationis  sive  motus,  cuius  species  manifestissima  sensui  apparet 
in  motu  locali.  Quum  deinde  videmus,  res  multas  ab  aliis  mutari  sive  moveri, 
contra  experimur,  nos  in  multis  rebus  sub  aliquo  respectu  nosmetipsos  movere 
posse,  adducimur,  ut  inter  res  viventes  et  non  viventes  distinguamus  (n.  704). 

30  Quum  res  externas  cognitas  referimus  ad  nosmetipsos,  cognoscimus, 
nos  intclligere  has   res   nostrumque   intcllectum   rebus   conformem   esse;    deinde 


*  Plurima  de  lumine  intellectuali  dixerunt  Peripatetici.  „Transferuntur 
corporalia  in  spiritualia  per  quandam  similitudinem,  quae  quidem  est  similitudo 
proportionalitatis ;  et  hanc  similitudinem  oportet  reducere  in  aliquam  communi- 
tatem  proportionis  vel  analogiae.  Et  sic  est  in  proposito.  Dicitur  enim  lux 
in  spiritualibus  illud,  quod  ita  se  liabet  ad  manifestationem  intellectivam,  sicut 
se  habet  lux  corporalis  ad  manifestationem  sensitivam.'''  (S.  Thom.  2  dist.  13 
q.  1  a.  2.)  De  cetero  maxima  est  in  hac  comparatione  notanda  diversitas, 
quae  inter  lumen  materiale  intercedit  et  spirituale.  Nam  „oculus  corporalis  ex 
illustratione  solis  corporalis  non  consequitur  lumen  aliquod  sibi  naturale.  per 
quod  facere  possit  visibilia  in  actu,  slcut  consequitur  mens  ex  illustratione  solis 
increati;  et  ideo  oculus  indiget  semper  exteriori  lumine,  et  non  mens.''  S.  Tuom. 
1.  sup.  Boi  111.  de  Trinit.  q.   1  a.  1  ad  3. 

2  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  10  de  verit.  a,  6.  Cfr.  Klectoen,  Philos. 
antiqu.  n.   77. 

3  Extensius  hac  de  re  Sylv.  Ma.urds,  Quaest.  philos.  Log.  q.  G6, 


1.    De  natura  actus  cognoscitivi.  387 

nos  appetitu  nostro  varia  ratione  ad  res  cognitas  ferri  cognoscimus ;  praeterea 
percipimus  complacentiam  intellectus  contemplantis  res  cognitas,  quae  ad  nor- 
mas  perfectionis  intellectui  insitas  sunt  conformes.  Atque  ita  oritur  in  nobis 
notio  veri,  boni,  pulchri. 

40  Quum  experientia  sensuum  nobis  quasi  prae  oculis  ponat  varias  clas- 
ses  rerum  artificialium  et  naturalium,  per  adhibitam  definitionem,  divisionem, 
argumentationem  (n.  71)  ad  multiplicem  notitiam  specierum  et  generum  per- 
venire  possumus. 

50  Experientia  teste  intellectus  humanus  post  habitam  experientiam  sen- 
suum  illico  prosilit  ad  apprehendendam  naturam  ab  omni  individualitate  sepa- 
ratam,  et  ad  apprehendendum  immateriale  nota  universalitatis  insignitum.  Unde 
recte  ab  Aristotele  haec  differentia  inter  sensum  et  intellectum  constituta  est, 
quod  sensus  est  singularium,  intellectus  universalium.  Quidquid  enim  ab  in- 
tellectu  post  abstractionem  perfecte  percipimus,  ex  se  quiddam  est,  quod  multis 
individuis  applicari  potest.  Quod  universalitatis  genus  etlam  in  ipsis  vocabulis 
reperies.  Si  igitur  de  obiecto  dicitur,  quod  intellectui  humano  maxime  pro- 
prium  est,  et  in  quo  cognitio  humana  versatur  et  quodammodo  quiescit,  tenen- 
dum  est,  id  reperiri  in  universalibus.  Cuius  rei  ratio  indicari  potest  finalis 
atque  etiam  quasi  efficiens.  Ratio  finalis  in  eo  est,  quia  homo  pro  indole  suae 
naturae  nuUam  sibi  scientiam  comparare  potest,  nisi  intervenientibus  concepti- 
bus  universalibus.  Et  ratio  quasi  efficiens  est,  quia  intellectus  humanus  con- 
ceptus  suos  format  per  abstractionem  a  rebus  materialibus,  in  qua  abstractione 
ratio  materialitatis  omittitur.  Sed  per  ordinem  ad  materiam  res  illae  percepti- 
biles  multiplicitatem  et  individualitatem  adeptae  erant,  et  nos  ex  modo  existendi. 
quem  illae  res  habent  in  spatio  et  tempore  propter  materiam,  eas  ut  multas 
et  individuales  percipimus  *.  Ex  quo  consequens  est,  ut  omissa  per  abstractio- 
nem  materia  conceptus ,  qui  in  intellectu  nascuntur ,  ex  se  ad  universalitatem 
tendant.  „IntellectU3  noster  speciem  intelligibilem  abstrahit  a  principiis  indivi- 
duantibus.  Unde  species  intelligibilis  nostri  intellectus  non  potest  esse  simili- 
tudo  principiorum  individualium."  2  —  Et  primo  quidem  sensibilia  sunt,  de  qui- 
bus  conceptus  universales  formantur;  namque  „intellectus  noster  accipit  a  sensu, 
et  ideo  ea  cadunt  prius  in  apprehensionem  intellectus  nostri ,  quae  sunt  sensi- 
bilia,  et  huiusmodi  sunt  magnitudinem  habentia"  ^. 

863.  60   Res  singulares    quod  attinet,    nemini    dubium    est,    quin  etiam  hae 

ab  intellectu  humano  cognoscantur.  Intellectus  enim  distinguit  hominem  a  Petro, 
et  format  propositionem  ex  singulari  et  universali   termino  *. 


*  Cfr.  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  56  a.  1  ad  2;  Opusc.  25  (29)  de 
princ.  indiv.  c.  1. 

2  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.   14  a.   11  ad  1;  cfr.  q.  86  a.  1. 

3  S.  TnoM.  in  1.  3  de  an.  lect.  11. 

*  Accedit,  ut  etiam  ,,angelus  non  accipiendo  cognitionem  a  rebus  mate- 
rialibus,  sed  per  species  actu  intelligibiles  rerum  sibi  connaturalium,  rerum  ma- 
terialium  notitiam  habet".  (S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  67  a.  1  ad  3.)  „Sicut 
Deus  per  essentiam  suam  ,  .  .  est  similitudo  omnium,  et  per  eam  omnia  cogno- 
8cit,  non  solum  quantum  ad  naturas  universales,  sed  etiam  quantum  ad 
singularitatem ;  ita  angeli  per  species  a  Deo  inditas  cognoscunt  res  non 
solum  quantum  ad  naturam  universalem,    sed  etiam  secundum  earum  singulari- 

25* 


388     Liber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

Quodsi  de  modo  quaeratur,  quo  intellectus  humanus  singularla  cognoscat, 
imprimis  conveniunt  Peripatetici  omnes,  cognitionem  singularium  esse  quasi  co- 
mitem  et  adiunctam  cognitioni  universalium.  Notitia,  quam  sensus  interveniente 
determinatione  physica  a  re  singulari  ct  materiali  perfectam  liabet,  est  de  re 
singulari.  Contra  notitia,  quam  intellectus  interveniente  abstractione  compara- 
tam  habet  perfectam,  de  re  universali  est,  quatenus  intentio  universalitatis  con- 
sequitur  modum  intelligendi,  qui  est  per  abstractionem  ^  Dum  igitur  virtute 
sensitiva  singulare  a  nobis  cognoscitur  facili  negotio  ^,  cognitione  intellectuali 
non  cognoscitur  nisi  interveniente  aliqua  continuatione  vel  attentione. 

Conveniunt  etiam  omnes,  singularia  cognosci  ab  intellectu  humano  in 
signo  posteriori  sive  consequenter  ad  cognitioncra  universalem  ^ 

Quodsi  deinde  quaeratur,  cognoscatne  intellectus  humanus  res  individuas 
etiam  in  signo  priori  sive  antecedenter  ad  cognitionem  universalem,  diversa 
est  philosophorum  sententia.  Multi  negant  inhaerentes  verbis  a  S.  Thoma  ad- 
hibitis;  a  quo  tamen  haec  quaestio  diserte  non  est  posita.  Alii  affirmantj 
inter  quos  Scotus,  Suarez  *,  qui  tenent,  intellectum  cognoscere  singulare  etiam 
directe  sine  ulla  reflexione,  formando  proprium  et  distinctum  conceptum  illius 
atque  etiam  per  propriam  ipsius  speciem.  Nam  nulla,  inquiunt,  est  ratio,  cur 
intellectus  agens,  quum  possit  producere  species  universalium,  non  possit  pro- 
ducere  singularium.  Deinde  intellectus  antecedenter  ad  conceptum  universalem 
cognoscit  phantasma,  ad  quod  converti  dicitur;  sed  phantasma  res  singularis  est. 

Dices:  Abstractionc  illa,  quae  intellectus  humani  propria  est,  omnes  notae 
individuantes  necessario  sunt  reiectae.  Sed  responderi  potest:  Intellectus  ante- 
quam  videat  naturam  universalem,  videt  naturam  individuam  naturamque  ab 
individualitate  non  pendentem;  ita  ut  natura  individua  sit  terminus,  a  quo  vi 
naturae  impellente  pergit  ad  conceptum  universalem.  Atque  haec  hoc  loco 
satis  superque. 

70  Seipsum  percipit  homo  per  actus  suos,  quatenus  ipsi  sua  existentia 
in  actibus  manifestatur.  Ad  acquirendam  autem  notitiam  de  essentia  animae 
requiritur  „diligens  et  subtilis  inquisitio ;  unde  et  multi  naturam  animae  igno- 
rant  et  multi  circa  naturam  animae  erraverunt"  ^.  Ad  habendam  illam  sui 
ipsius  notitiam  species  impressa  non  rcquiritur,  nam  obiectum  cognoscendum 
per  ipsum  suum  actum  intellectui  iam  satis  praesens  est.  —  In  multis  etiam  rebus 
homo  se  sentit  agere  ita,  ut,  modo  velit,  possit  aliter  agere  vel  non  agere; 
unde  notio  libertatis  oritur.  —  Per  ratiocinia  varia  animae  nostrae  spiri- 
tualitatem    cognoscimus,    nobisque   efFormamus    ideas    entium    spiritua- 


tatem."  (S.  Thom.  loc.  cit.  a.  2.)  Itaque  „angeli  cognoscunt  singularia  per  for- 
mas  universales,  quae  tam  sunt  similitudines  rerum  et  quantum  ad  principia  uni- 
versalia  et  quantum  ad  individuationis  principia".    S.  Thom.  loc.  cit.  a.  2  ad  3. 

*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  80  a.  1. 

2  Cfr.  S.  TnoM.,  Quaest.  disput.  q.  10  de  verit.  a.  5 ;  4  dist.  50  a.  3. 

3  „In  quautum  intellectus  noster  per  similitudinem.  quam  accepit  a  phan- 
tasmate,  reflectitur  in  ipsum  phantasma,  a  quo  specicm  abstrahit,  quod  est  simi- 
litudo  particularis,  habet  quandam  cognitionem  de  singulari  secundum  quandam 
continuationem  intellectus  ad  imaginationem."  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  2 
de  verit.  a.  6;  cfr.  Summ.  theol.  I.  q.  86  a.  1;  Quodlib.   12,  a.  11. 

*  L.  4  de  an.  c.  3.  ^  g,  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  87  a.  1. 


2.    Quae  sit  natura  facultatum  cognoscitivarum.  389 

lium  ^  Elementa  vero ,  ex  quibus  hae  notiones  coalescunt,  a  rebus  sensibili- 
bus  accepta  ct  abstracta  sunt  et  nonuisi  analogice  ad  exprimendas  illas  res 
imraateriales  translata. 

Ex  nostristandemactibus  cognoscimusnostras  p  otentias  et  habitus  (n.36). 
„Et  prima  quidem  cognitio  habitus  fit  per  ipsam  praesentiam  habitus ,  quia  ex 
hoc  ipso,  quod  est  praesens,  actum  causat,  in  quo  statim  percipitur.  Secunda 
autem  cognitio  habitus  flt  per  studiosam  inquisitionem."  ^ 

S'^  Ideas  autcm  ordinis  religiosi  et  ethici  quod  attinet,  breviter  hoc  loco 
monuisse  satis  sit,  has  omnes  reapse  quidem  apud  omues  fere  homines  ope 
educationis  haberi,  eas  tamen  a  nobis  facilitate  quadam  naturali  (n.  754  sqq.) 
comparari  posse  ope  abstractionis  et  ratiocinationis.  Atque  ita  imprimis  ad 
ideam  Dei  ascendimus  ex  consideratione  huius  mundi  eiusque  perfectionibus 
ratiocinando  ex  effectibus  et  rebus  contingentibus  ad  causam  primam,  quae  sit 
ens  necessarium  5  huic  enti  tribuentes  perfectionem  omnem ,  ab  eo  removentes 
omnem  imperfectionem ,  eique  tribuentes  omnium  rerum  excessum  infinitum, 
quae  in  hac  rerum  natura  insunt.  Relationes  deinde  considerantes ,  quae  inter 
Deum  et  nos  et  homines  alios  et  res  omnes  creatas  huc  illuc  in  partes  omnes 
intercedunt,  ordinem  religiosum,  ethicum,  socialem  eadem  illa ,  de  qua  modo 
monuimus,  naturali  facilitate  constituimus. 

SECTIO  SECUNDA. 
Qiiae  sit  uatura  facultatuni  cognoscitivarum. 

864.  Inquisitio  in  ea,  quae  ante  actum  cognoscentem  in  facul- 
tate  cognoscitiva  inesse  debeant,  quo  iure  instituatur.  Postquam 
natura  actus  cognoscitivi  explicata  est,  videamus  oportet,  quid  sit 
illud,  quod  ex  partibus  subiecti  cognoscentis  ad  actum  cognosci- 
tivum  producendum  concurrat.  Etsi  enim  ea,  quae  in  actu  cogno- 
scitivo  obiective  formaliter  insunt,  secundum  partem  primariam  ex 
rebus  obiectis  duci  vidimus,  tamen  nemo  est,  quin  videat,  actum 
cognoscitivum  etiam  ab  elementis  subiectivis  tamquam  a  causa 
efficiente  pendere.  Ex  indole  igitur  actus  cognoscitivi  tamquam 
effectus  ad  indolem  elementorum  subiectivorum  tamquam  causam 
concludatur  oportet.  Quodsi  de  causa  illa  proferuntur,  quae  falsa 
sunt  et  vitiosa,  non  fieri  non  potest,  ut  etiam  effectus  vitietur  et 
depravetur.  Ostendendum  est  ergo,  ad  quae  elementa  subiectiva 
concludendum  sit,  ut  actui  sua  veritas  et  integritas  servetur. 

Et  Aristoteles  primus  fuit,  qui  de  facultatibus  sive  potentiis  cognosci- 
tivis  non  rainus  recte  quam  subtiliter  docuit.  Quum  nos  non  semper  actu 
cognoscere  videret,   tamen   ex   natura   nos   ad  cognoscendum   semper  aptos   et 


*  S.  Tbom.,  Summ.  theol.  I.  q.  88  a.  1  ad  1. 

2  S.    Thom.,   Summ.    theol.   I.   q    87    a.   2;    cfr.  Quaest.   disput.   q.  10   de 
verit.  a.  9. 


390     Liber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

propensos  esse,  ita  ut  identidem  actus  cognoscitivi  accedentibus  aliquibus  con- 
ditionibus  producerentur,  in  nobis  aliquid  esse  iudicavit,  quod  a  natura  nobis 
insit,  quod  sit  proximum  illorum  actuum  principium  ad  eosque  a  natura  in- 
stitutum  et  ita  ordinatum,  ut  primo  et  per  se  ordinem  habeat  ad  actionem 
cognoscitivam  ut  ad  proprium  suum  complementum.  Quoniam  autem  facultates 
illae  sive  potentiae  ordinantur  ad  operationes  diversas,  illas  etiam  diversas  et 
multas  esse  necesse  est.  Quac  enim  ex  se  ordinantur  ad  certum  quiddam,  etiam 
per  ordinem  ad  illud  ad  certum  essendi  modum  determinantur  sive  speci- 
ficantur  *.  Quae  res  aperta  est,  et  probationis  vix  indiget.  Quamobrem  hanc 
Aristotelis  de  potentiis  doctrinam  a  permultis  aliarum  scholarum  philosophis 
sine  dubitatione  receptam  videmus  ^. 

Nascitur  nunc  quaestio,  utrum  in  hac  cognoscendi  facultate 
aliquid  determinationis  vel  formalitatis  ponendum  sit,  annon. 

865.  Rationes  dubitandi.     Permultis  observationibus  physiologicis  confirmata 

esse  videtur  illa  doctrina  Kantianorum,  quae  tenet,  inesse  in  nostra  cognoscendi 
facultate  formas,  quae  cognitionem  omnem  determinent  ^.  Nam  (1.)  oculus 
ante  omnem  experientiam  propter  energiam  suam  specificam  habet  determina- 
tionem,  ut  visioni  inserviat,  atque  ita  in  reliquis.  Ex  quo  fit,  ut  oculus,  ut 
videat  lucem,  excitari  possit,  eadem  irritatione,  qua  excitatur  lingua,  ut  gustet 
acida.  Efficitur  quoque,  ut  a  somniantibus ,  alucinantibus  videantur  colores, 
audiantur  soni ,  qui  ex  rerum  partibus  nullibi  existunt.  Et  multa,  quae  ab 
hominibus  sensibus  cognoscuntur,  mutantur  propter  mutatas  affectiones  orga- 
norum  subiectivas. 

(2.)  Praeterea  pro  sensibilitate  in  mente  nostra  latitaut  duae  formae,  se- 
cundum  quas  res  externae  nobis  apparent  esse  extensae  et  eventus  externi 
atque  interni  apparent  nobis  esse  inter  se  succedentes.  Nam  ante  omnem  ex- 
perientiam  iam  spatium  ut  ratio  extensionis  geometricae,  et  tempus  ut  ratio 
successionis  percipitur.  Id  deinde,  quod  cum  necessitate  adhaeret  meo  actui, 
ex  facultate  oritur:  extensio  autem  successioque  cum  necessitate  adhaeret  actui, 
quo  mihi  aliquid  repraesentatur.  Tertio  id,  in  quo  reperitur  necesaitas, 
est  ex  subiecto  cognoscente;  atqui  in  extensione  mathematica  et  in  successione 
est  necessitas.  Quarto  id,  in  quo  inest  certitudo  mathematica  sive  apo- 
dictica,  ex  solo  subiecto  cognoscente  oriri  potestj  sed  in  extensione,  quae  est 
obiectum  geometriae ,  et  in  successione ,  quae  est  obiectum  arithmeticae ,  inest 
certitudo  apodictica.  Quinto  id,  quod  partes  extra  partes  habet,  et  tamen  in 
continua  unitate  comprehenditur,  ex  subiecto  cognoscente  ortum  ducit;  atqui 
extensio  successioque  partes  inter  se  diversas  habent  nequc  tameu  minus  a 
nobis  in  unitate  continua  comprehenduntur.     Sexto  id,   quod  infinitum  est,  est 


*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  77  a.  2  et  3. 

2  Herbart,  sicut  negavit  quodvis  „Fieri",  ita  negavit  potentias,  iisque 
.,realia  sua  substantialia"  substituit.  Beneke  et  substantiam  negavit  et  potentias, 
nihilque  agnovit  nisi  liabitus,  qui  usu  acquirerentur.  De  Kantio  cfr.  Uebkrweg, 
Geschichte  der  Philos.  III.  §  18. 

'  „Wir  empfinden  iiberall  nichts,  als  nur  uns  selbst  riiumlich,  mit  dem 
begleitenden  Bewusstsein  der  aussern  Ursache  der  Sinneserregung."  Ita  lou. 
MOller,  Zur  vergleichenden  Physiologic  des  Gesichtssinnes,  p.  33. 


2.    Quae  sit  natura  facultatum  cognoscitivarum.  391 

a  priori;  extensio  spatii  infinita  est,  et  temporis  successio  etiam  infinita  est. 
Unde  res  per  se  manifesta  esse  videtur ,  extensionem  et  spatium  non  extra  no§ 
esse,  sed  reperiri  tantum  in  repraesentatione  nostra  subiectiva  '. 

(3.)  Idipsum  de  cognitione  intellectiva  sentiendum  esse  videtur.  Nam 
ante  experientiam  in  facultate  intellectiva  latitat  idea  substantiae,  realitatis, 
praecipue  autem  idea  entis  et  habitus  primorum  principiorum  eo  modo ,  quo 
ideas  innatas  in  natura  spiritus  puri  inesse  docent  Scholastici.  Nam  cognitio 
principiorum  est  omnium  maxime  necessaria  et  infallibilis ;  omuis  autem  ex- 
perientia  fallax  est  et  contingens;  unde  consentaneum  est,  intellectum  nostrum 
se  eo  modo  habere  ad  ista  principia,  sicut  se  habet  angelus  (spiritus  purus) 
ad  omnia,  quae  naturaliter  cognoscit. 

(4.)  Sed  c  0  n  t  r  a  nulla  plane  determinatio  sive  formalitas  in  facultate 
cognoscitiva  poni  posse  videtur.  Cognitionis  enim  veritas  postulat,  ut  omnem 
ponamus  determinationem  facultatum  proficisci  a  rebus.  Satis  ergo  est,  ut 
nihil  ponatur  in  subiecto  cognoscente  praeter  potentiam  vagam,  indeterminatam, 
vacuam,  instar  tabulae  rasae,  in  quo  res  imagines  suas  describant.  —  (5.)  Ne- 
que  satis  videtur  explicari  posse  cognitionis  veritas,  si  ea  ponatur  in  sola  con- 
venientia  inter  formas  sensibilitatis  subiectivas  et  formas  rerum  externarum  ob- 
iectivas;  id  quod  proposuit  Trexdelexbdrg.  —  (6.)  Omnis  potentia  specificatur 
ab  obiecto;  ergo  omnes  potentiae  cognoscitivae  ex  se  inter  sese  aequales  sunt. — 
(7.)  Quinimmo  potentiae  ipsae  ex  usu  et  consuetudine  propter  adaptationem 
energiae  indeterminatae  ad  certas  irritationes  paullatim  ortae  esse  videntur  ^. 

866.  Dico  1°:    Nullae   insunt   in   facultate    cognoscitiva   formae 

sive  leges,  quae  per  se  destinatae  sint,  ut  rebus  nostrae  cognitioni 

obiectis   induant    sive    aspergant    quasi    effectus    suos   formales   ut 

elementum  obiective  formale,    quod  a  nobis  primario  cognoscatur. 

Quam  Kantianorum  opinationem  alio  loco  (n.  608  et  643)  confutatam 
habemus. 

867.  Dico  2°:  Sunt  tamen  formae  (vi  huius  vocis  latius  accepta) 
sive  determinationes,  quibus  unaquaeque  facultas  cognoscitiva  ad 
certum  rerum  affectionumve  ambitum  cognoscendum  subiective  de- 
terminatur,  dirigitur,  atque  cum  aliqua  facilitate  inclinatur  ad  cogno- 
scenda  ea,  quae  rebus  revera  insunt  ut  ab  homine  cognoscenda  ^. 

Nam  primo  per  experientiam  et  observationem  universalem  unicuique  rei 
non  solum  inesse  scimus  appetitum  naturalem,  quo  ducatur  ad  finem  suum, 
sed  unicuique  potentiae  appetitum  et  inclinationem  ad  actus  sibi  convenientes 
(n.  131).  Ergo  recte  arbitrabimur,  facultatibus  etiam  cognoscitivis  eius  generis 
certam    quandam    indolem    et    nisum    a   natura   insitum   esse,    quo    actibus  suis 


*  Ita  Kantiani  omnes.  Cfr.  Benxo  Erdmann  in  libro :  Die  Axiome  der 
Geometrie.    Lips.  1877.  p.  94. 

^  WuNDT,  Grundziige  der  physiolog.  Psychol.  p.  345—354. 

'  Neque  tamen  semper  in  rebus  indolem  a  natura  datam  ab  initio  iam 
perfectam  esse  videmus,  sed  saepissime  ipso  usu  et  consuetudine  ea  ad  per- 
fectionem  a  natura  intentam  adduci  debet. 


392     Liiber  I.  (III.)  Logica  critica.   YI.  De  vera  cognitionis  hum.  tlieoria. 

coaptatae   sint,    et  cum  aliqua  necessitate  psychologica  ad  sic  vel  aliter  cogno- 
acendum  adducantur  *. 

Deinde  directe  ctiam  pcr  experientiam  et  observationem  docemur,  multis 
nostras  potentias  cognoscitivas  instructas  esse  elementis,  quibus  subiective  de- 
terminaraur,  iuvamurque  ad  eas  habendas  cognitiones,  quae,  positis  omnibus 
a  natura  intentis  conditionibus,  semper  rerum  veritati  conveniunt.  Atque  ita 
invenitur  in  potentiis  cognoscitivis  hominum: 

1"  In  unaquaque  peculiaris  indoles ,  (^ua  certo  tantum  operationis  generi 
coaptata  est. 

2°  Propensio  obiectivandi  sive  realizandi,  i.  e.  firmiter  ar- 
bitrandi  id,  quod  formaliter  nobis  ut  obiective  reale  repraesentamus,  etiam  re- 
vera  esse  obiective  reale  ^,  i.  e.  extra  nos  a  nostra  cognitione  per  se  non  pendens ; 
hinc  omnia,  quae  sint,  subesse  necessario  legibus  cognoscendi.  (Cfr.  n.  181.) 
Cum  hac  propensione  coniunctus  est  nisus,  quo  subiectura  cognoscens  inclinatur, 
ut  referat  res  omnes  cognitas  ad  seipsum. 

3°  Partem  intellectivam  quod  attinet,  in  homine  x^ropensio  sciendi 
inest.  Omnis  horao  ex  natura  sua  scire  desiderat,  i.  e.  ea,  quae  supt,  tamquam 
ex  causis  suis  sive  internis  sive  externis  profecta  secundum  leges  universales 
cognoscere.  Haec  sciendi  cupiditas  quum  finem  ulteriorem  liabeat,  ut  discamus, 
quem  finem  supremum  toti  nostrae  vitae  rationali  praefigamus,  tum  in  finem 
proximum  dirigitur,  ut  ea,  quae  experientia  nostra  et  externa  et  interna  nobis 
manifestat  —  quae  hodie  a  multis  nomine  „mundi  phaenomenalis"  comprehendi 
solent  —  ex  causis  in  omnem  partem  cognoscamus.  Et  in  hoc  „mundo  phae- 
nomenali"  primo  ea,  quae  sunt,  sive  physice,  sive  metaphysice,  sive  historice 
accurate  cognoscere  appetimus.  Deinde  omnia,  quae  novimus,  recto  ordine  et 
systemate  disponere  intendimus ;  ac  tandem  manuducente  nexu  causali  ad  no- 
tiones  etiam  pure  metaphysicas  ascendere  volumus  ^. 

868.         In  hac  igitur  sciendi  propensione  includitur:  a)  Propensio  metaphy- 
s  i  c  a ,    i.  e.  detegendi  in  re  omni  sensu  percepta  illico  rationem  entis ,    quacum 


^  Distinguenda  est  necessitas  psychologica  et  logica.  Psychologica  ex 
natura  subiecti  cogitantis  oritur,  quod  ea  quasi  cogitur,  ut  sic  agat  et  non 
aliter.  L  o  g  i  c  a  ad  principium  contradictionis  reducitur.  Dicit  Drobisch  : 
„Eine  psychologische  Nothwendigkeit  muss  freilich  vorhanden  sein,  in  Folge 
deren  wir  uns  allgemein  subjectiv  keine  anderen  Vorstellungen  machen  konnen ; 
aber  diese  ist  nicht  mit  logischer  Nothwendigkeit  zu  verwechseln,  die  auf  dem 
Widerspruch  beruht,  auf  den  das  Andersdenken  fiihrt."  Neue  Darstellung  der 
Logik.     Praefat.  p.  VII. 

2  Hac  de  re  sapienter  Hoppe:  „Die  Lehre  von  den  angeborenen  Begrifi^en 
beschrankt  sich  jetzt  darauf,  dass  die  Seele  und  der  Korper  des  Menschen  in 
voller  Uebereinstimmung  mit  der  gesammten  Natur  stehen,  und  beide  genau 
darauf  eingerichtet  sind ,  die  in  der  Natur  bestehenden  Begriffe  nachzubilden. 
Der  Korper  ist  darnach  beschafFen,  die  Einwirkungen  der  Dinge  zu  diesem  Be- 
hufe  geschickt  zu  erfahren,  und  die  Seele  ist  befahigt,  aus  den  Bildern,  die  in 
ihr  veranlasst  werden,  BegrifFe  zu  machen,  die  den  BegrifFen  ausser  uns  ent- 
sprechen,  und  dieselben  theils  ganz ,  theils  nur  anniihernd  erreichen."  Die  ge- 
sammte  Logik,  p.  45. 

3  Cfr.  ALEMA.NNUS,  Summ.  philos.  I.  q.  37  a.  2  et  3. 


2.    Quae  sit  natura  facultatum  cogiioscitivarum.  393 

cognitio  primorum  principiorum  coniuncta  est ;  quorum  ope  liomini  propensio 
innata  est,  ut  praetermissis  experientiae  (sensilis)  limitibus  cognoscantur  etiam 
ea,  quae  sive  per  accidens  (velut  propter  exiguitatem,  distantiam)  ,  sive  per  se 
(velut  cogitationes,  vires.  spiritus)  omnem  experientiam  senailem  superant  ^.  — 
b)  Propensio  aetiologica,  sive  nisus  in  rebus  omnibus  supponendi  nexum 
causalem  et  rerum  causas  investigandi  materiales,  efficientes,  finales,  formales. 
Cum  hac  propensione  cohaeret  propensio  analytica  et  synthetica.  quae 
quid  sibi  velint,  per  se  satis  intelligitur.  —  c)  Propensio  abstrahendi 
et  generalizandi,  qua  ferimur  ad  distinguendum  in  rebus  rationes  specificas 
sive  universales  ab  individualibus.  —  d)  Propensio  unificandi  et  sy- 
stematizandi  sive  distribuendi  res  secuudum  principia  unitatis  (ita  ut  non 
ponantur  plura,  ubi  positio  unius  satis  est)  easque  ordinandi  secundum  causas 
internas  specificas  et  geiiericas.  Revera  enim  res  omnes  per  nexum  causarum 
efficientium  ab  uno  ente  descendunt,  quod  est  Deus;  et  per  quandam  analysim 
internam  ad  unum  quiddam,  quod  est  ratio  entis,  reducuntur,  et  secundum 
systema  naturale  ordinatae  sunt  ^.  —  e)  Propensio  distinguendi  et  mul- 
tiplicandi,  qua  fit,  ut  multis  et  diversis  efPectibus  multas  et  diversas  causas 
subesse  putemus,  et  separatis  et  multis  apparentiis  subesse  separata  et  multa 
entia,  Ex  quo  nisu  efficitur,  ut,  sicut  homo  ratione  utens  timet,  ne  entia  sine 
ratione  multiplicentur,  etiam  horreat,  ne  entium  varietates  temere  minuantur. 
Ita  ipsi  Pautheistae  natura  impellente  irascuutur,  si  quis  eos  serio  cum  scele- 
ratis  hominibus  unius  eiusdemque  substantiae  putare  velit  —  f)  Propensio 
repraesentationis  phantasticae.  Quoniam  enim  homini  res  sensibiles 
propinquiores  sunt  et  ad  cognoscendum  faciliores,  propensio  est,  ut  homo,  quid- 
quid  cogitet,  sibi  imagine  extensa  et  depicta  repraesentet.  Unde  etiam  inter 
homines  orta  est  consuetudo,  ut  ad  significandum  ea,  quae  ex  se  sensum  su- 
perant,  non  fingantur  nova  vocabula,  sed  ea  ad  novam  vim  et  significationem 
transferantur,  quibus  primo  res  eventusque  sensibiles  indicabantur.  —  g)  Pro- 
pensio  anthropomorpliismi  et  personificationis.  Quum  enim  ho- 
mini  humana  propinquiora  sint  et  notiora,  in  multis  rebus  ad  hauriendas  novas 
de  rebus  notitias  rite  ex  iis  proficiscitur,  quae  sibi  ex  rebus  humanis  iam  nota 
sunt.  Unde  oritur  nisus,  ut  omnia  comparentur  cum  homine,  omniaque  pu- 
tentur  esse  sub  hoc  vel  illo  respectu  cum  homine  similia.  —  h)  Propensio 
novitatis.  Homo  enim  a  natura  ita  comparatus  est,  ut  initio  habens  intel- 
lectum  ut  tabulam  rasam,  paullatim  ex  notis  ad  ignota  progrediatur.  —  i)  Pro- 
pensio  credendi  sive  inhaerendi  opinioni  aliorum  vel  opinioni  publicae. 
Quum  enim  homo  a  natura  sua  socialis  sit  et  destinatus ,  ut  in  acquirendis 
notitiis  necessariis  vel  utilibus  ex  aliorum  hominum  auctoritate  vel  traditione 
pendeat:  inest  in  homine  naturalis  quaedam  fiducia,  qua  fit,  ut  cum  aliqua  fa- 


*  Recte  WuxDT :  „Das  logische  Denken  triigt  die  unverkennbare  Tendenz 
in  sich,  seine  Herrschaft  v\'eit  iiber  dies  Gebiet  (der  Erfahrung)  .  .  .  auszu- 
dehnen.  .  .  .  Aber  wie  verderblich  auch  die  Abwege  sein  mogen,  auf  welche 
das  Denken  in  der  Verfolgung  seines  logisclien  Triebes  gerath,  dieser  Trieb 
selbst  muss,  da  er  sich  iiberall  geltend  macht,  in  der  Natur  des  Denkens  seine 
Quelle  haben,^'     Logik.  tom.  I.  p.  79,  81. 

2  ,iDie  Einheitsbestrebungen  der  menschlichen  Vernunft",  a  multis  Pan- 
theistis  exaggeratae  atque  celebratae. 


394     Liber  I.  (111.)  Logica  critica.    VL  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

cilitate  confidat  dictis  aliorum,  quae  facilitas  maior  solet  esse  in  pueritia  et 
iuventute,  quam  in  senectute.  Ex  hac  sociali  hominis  natura  nascitur  etiam 
illa,  quae  in  hominibus  reperiri  solet,  et  ad  discendum  et  ad  docendum  incli- 
natio,  qua  trahuntur,  ut  et  libenter  ab  aliis  nova  discant  et  ea,  quae  sciunt, 
libenter  cum  aliis  communicent. 

869.  Dico  30*.  Ex  constitutis  hactenus  consequens  est,  ut  dica- 
mus,  inesse  in  subiecto  sentiente  „spatium",  si  ea  voce  intelli- 
gatur  facultas  sivo  capacitas  cognoscendi  per  physicum  inter 
sentientem  et  rem  percipiendam  commercium  res  per  exten- 
sionem  geometricam  existentes.  Quae  quidem  capacitas  ipsa  ex- 
tensa  est. 

Et  10  dicimus,  capacitatem  repraesentandi  nobis,  quae  extensa  sunt,  revera 
in  nobis  inesse;  qua  de  re  nemo  dubitare  potest.  —  2o  Atque  hanc  capaci- 
tatem  ita  sensualitati  nostrae  adhaerere  dicimus,  ut  nihil,  quin  sit  extensum, 
nobis  per  ullam  facultatem  sensitivam  repraesentare  possimus  *.  Id  quod  propter 
experientiam  manifestum  est.  Res  non  extensas  „cogitare"  quidem  possum, 
imagine  mihi  „repraesentare"  non  possum.  Ubi  priraum  in  re  omitto  cxten- 
sionem,  omnis  rei  aspectabilitas  evanescit.  —  3«  Certum  est,  hanc  capacitatem, 
etsi  per  usum  et  consuetudinem  plurimum  perficiatur,  inesse  tamen  in  cogno- 
scente  ante  omnem  experientiam  ut  innatam.  Ante  enim  habere  debeo  capaci- 
tatem  cognoscendi  extensa,  quam  primam  rei  extensae  experientiam  habere 
possim.  —  4«  Et  hanc  capacitatem  subiectivam  extensam  esse  diximus.  Nam 
refertur  ad  cognitionem,  in  qua  fit  physica  ab  obiecto  percipiendo  in  sen- 
tientem  impressio.  Ergo  etiam  ex  parte  sentientis  extensio  esse  debet.  Illa 
enim  impressio  fieri  non  potest,  nisi  in  rem,  quae  ipsa  extensa  sit  ^.  Per  ex- 
perientiam  deinde  constat,  facultatis  sensitivae  extensionem  pro  ipsa  sensatione 
non  sine  momento  esse.  Percipiraus  enim  non  solum  rerum  externarum  exten- 
sionem  absolutam,  sed  etiam  relativam,  i.  e.  eam,  quam  habent  res  externae 
relatae  ad  affectiones  extensivas  subiecti  sentientis.  Quae  perceptio  secundaria, 
experientia  teste,  mutatis  his  subiecti  affectionibus ,  admodum  mutatur.  — 
50  Inest  in  ea  capacitate  facultas,  quam  excentricam  vocant,  obiectivandi  sive 
proiectionis  et  localizationis ,  i.  e.  efficiendi  speciem  expressam  ad  normam 
illarum  rationum  extensivarum ,  quae  in  rebus  externis  insunt,  secundum  di- 
mensionem  trinam,  certas  distantiae  rationes,  eas  geometricae  extensionis  leges, 
quae  ab  Euci.ide  descriptae  sunt.  Id  enim  requiritur  ad  repraesentandum  res,  ut 
sunt.  —  60  Sicut  in  omni  potentia,  ita  etiam  in  hac  capacitate  inest  quaedam 
ad  actura  suum  proclivitas,  ita  ut  homo  non  solum  magna  facilitate  apprehendat 
res  extensas,  quae  extensionem  habent,  sed  etiam  pronus  sit  ad  repraesentan- 
dura  sibi  eas  res  ut  extensas,  quae  extensae  non  sunt. 


*  In  auditu,  quippe  qui  ad  Fieri  potiiis  referatur,  quam  ad  Esse,  reprae- 
sentatio.  extensionis  occultior  est. 

2  „Sen8ibilia  movent  sensum  utpote  in  m  agnitud  ine  existentem, 
non  solum  ex  vi  qualitatis  propriorum  sensibilium,  sed  secundum  quantitatem 
dimensivam,  ut  patet  de  sensibilibus  communibus.'^  S.  Tuom.  ,  Quaest.  disput. 
q.  8  de  verit.  a.  2. 


2.    Quae  sit  natura  facultatum  cognoscitivarum.  395 

870.  Dico  4o:  Inest  quoque  in  subiecto  sentiente  ^tempus", 
si  ea  voce  intelligitur  capacitas ,  qua  per  physicum  inter  sentien- 
tem  et  obiectum  percipiendum  commercium  cognoscamus  eventus 
rerum  per  successionem  existentes.  Quae  quidem  capacitas  ipsa 
in  se  habet  aliquam  successionem. 

Primo  dicimus,  capacitatem  percipiendi  successiva  reapse  reperiri  in  sub- 
iecto  sentiente.  Quae  enim  in  sensus  incurrunt,  utrum  simul  sint,  an  inter  se 
succedant,  cognosci  a  nobis  non  possunt,  nisi  habeamus  capacitatem  nobis  re- 
praesentandi  successionem,  quae  in  rebus  inest.  —  2«  Capacitas  sensitiva  per- 
cipiendi  successiva  ita  huic  successioni  addicta  est,  ut  nihil  nobis  per  eam  re- 
praesentare  possimus,  quod  successione  careat.  —  3°  Quamvis  haec  capacitas 
per  experientiam  mirum  quantum  perfici  possit,  tamen  ante  primam  experien- 
tiam  iam  in  subiecto  cognoscitivo  ut  innatum  quid  inesse  debet.  Successio 
enim,  ut  Kantianam  dicendi  formulam  adhibeamus  ^,  non  gignit  facultatem  per- 
cipiendi  successiva,  sed  illam  provocat.  —  4<^  Neque  haec  ipsa  capacitas  sub- 
iectiva  caret  successione.  Nam  id  tantum,  quod  successivum  est,  ab  eventu 
successivo  ut  successivo  impressionem  accipere  potest.  Per  experientiam  deinde 
constat,  successioni,  quae  sit  ex  parte  subiecti  seutientis,  in  negotio  cognitionis 
magnas  partes  esse.  Quum  enim  successiones,  quae  sunt  in  rebus  externis,  per- 
cipiamus  interveniente  perceptione  actuum  internorum,  incredibile  est,  quanto- 
pere  perceptio  temporis  pendeat  a  subiecti  percipientis  affectionibus.  Quam- 
obrem  videmus,  saepenumero  incautos  hac  in  re  irretiri  erroribus  per  accidens.  — 
50  Neque  ab  hac  capacitate  abest  vis  illa,  qua  in  specie  expressa  illa  suc- 
cessionis  ratio  efficitur,  qua  interveniente  res  successivae  percipi  possunt,  ut 
sunt.  —  60  Atque  etiam  in  hac  capacitate  sese  manifestat  illa  ad  agendum 
inclinatio ,  ut  non  solum  in  percipiendis  rebus  successivis  ratio  successionis 
habeatur,  sed  ut  propendeamus  ad  induendum  successione  etiam  illos  eventus, 
qui  successionem  non  habent. 

871.  Dico  50 :  Neque  non  in  subiecto  sentiente  insunt  „ener- 
giae  specificae",  si  ea  voce  intelligantur  certae  determinationes 
inter  se  specifice  diversae,  quibus  eae  subiecti  sentientis  partes, 
quae  in  unaquaque  specie  sensationum  operantur,  ad  efficiendos 
actus  certae  huius  speciei  coaptatae  sunt  ^. 

Etsi  nos  specificam  diversitatem  potentiarum  cognoscimus  ex  obiectis, 
quae  sint  aut  visibilia,  aut  audibilia,  aut  alius  generis ,  tamen  haec  diversitas, 
quae  est  inter  visionem  et  auditionem ,  non  solum  ex  obiectis  vel  diverso  irri- 
tationis  modo  nascitur,  sed  etiam  ex  potentiis.  Insunt  ergo  in  diversis  potentiis 
energiae  diversae;  idque  a  priori,  i.  e.  ante  omnem  usum  potentiarum. 


^  De  mundi  sensibilis  atque  intelligibilis  forma  et  principiis.  1790  §  14. 

-  Nolumus  definire,  utrum  illae  partes,  quae  energiis  specificis  praeditae 
sunt,  reperiantur  in  cerebro ,  an  in  nervis,  an  solum  in  organis  externis.  Id 
enim  physiologis  in^uirendum  est.  Ex  veterum  sententia  hae  partes  princi- 
palius  reperiuntur  in  cerebro,  secundario  in  organis  externis  per  nervos  sensi- 
tivos  cum  cerebro  coniunctis. 


396     Liber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  lium.  theoria. 

Quum  enim  ob  finem  duplicem  scnsus  hominibus  sint  dati  (n.  657  Schol.  3), 
ea  omnia  in  facultatibus  inesse  ponendum  est,  quae  ad  hunc  duplicem  finem  ob- 
tinendum  ex  subiecti  partibus  requiruntur.  Primo  igitur  energiae  sint  necesse 
est,  quibus  adducamur  ad  cognoscendum  res ,  ut  sunt.  Hae  energiae  per  se 
non  apparent  obiective  subiecto  sentienti,  neque  in  se  sunt  lucidae,  coloratae, 
sonorae;  sed  id  tantum  efficiunt,  ut  singulae  potentiae  suo  quaeque  muneri  co- 
aptentur,  i.  e.  ut  certas  spccies  impressas  accipere,  atque  his  acceptis  in  actu 
positae  res  lucidas,  extensas  per  aliquam  ad  has  res  assimilationem  repraesen- 
tare  possint.  Igitur  unaquaequc  potentia  propter  energiam  suam  ad  opera- 
tionem  sibi  convenicntem  informatur,  disponitur,  inclinatur.  Et  hae  quidem 
determinationes,  quum  a  natura  datae  sint,  usu  tamen  et  consuetudine  magno- 
pere  augeri  possunt. 

Atque  haec  diversitas  specifica ,  quam  dicimus ,  energiae ,  quae  singulis 
sensibus  inest,  manifestatur  1°  diversitate  specifica  structurae  organorum  sin- 
gularumque  in  organis  partium,  quae  accipiendis  diversorum  sensibilium  irri- 
tationibus  inserviunt.  Oculus  „a  priori"  est  cooptatus,  ut  irritetur  luce,  auris, 
ut  irritetur  sono,  atque  ita  deinceps  ^  —  2»  Specifica  illa  energiae  diversitas 
indicatur  quoque  diversa  dispositione  partium  cerebri,  quibuscum  singuli  nervi 
sensitivi  coniuncti  sunt  ^  —  3»  Neque  non  manifestatur  eo,  quod,  quum  nervus 
sensitivus  quocunque  modo  irritatur,  sive  naturali,  sive  anomalo,  semper  appa- 
rentia  subiectiva ,  quae  nascitur,  est  intra  ambitum  specificum  illius  facultatis ; 
cuius  rei  causa  esse  non  potest  alia,  nisi  indoles  specifica,  quae  ipsarum  sin- 
gularum  partium  cerebri  propria  est  ^. 

Ut  autem  alteri  fini,  ob  quem  sensus  nobis  dati  sunt,  fiat  satis,  requiritur, 
ut  non  solum  res  perspiciamus ,  sed  etiam  impressiones,  quas  res  efficiunt  in 
organis  nostris.  Ut  vero  has  in  organis  nostris  efFectas  impressiones  possimus 
percipere,  necessarium  est,  ut  etiam  in  organis  insit  quiddam,  quod  sensu  (in 
obliquo  saltem)  percipi  possit;  quod  quidem  pro  diversitate  organorum  diver- 
sum  esse  debet.  Ita  in  musculis  nunquam  non  inest  contractio  illa,  quam  „to- 
num  muscularem"  vocant,  qui  diversa  ratione  modificatur,  quum  sentimus  vel 
pressionem  vel  tractionem,  similia.  In  organo  tactus  inest  certa  quaedam  tem- 
peratura,  sive  caloris  gradus,  quocum  comparata  temperatura  rei  externae  a 
nobis  percipitur,  aut  ut  calor,  aut  ut  frigus,  aut  ut  calore  et  frigore  carens. 
In  oculo  inest  subobscura  quaedam  lueiditas  (quam  dicunt  fere  parem  esse  di- 
midiae  parti  luminis,  quod  Venus  planeta  in  rem  albam  diffundcre  solet^),  ad 
quam  comparata  rerum  luciditas  aut  maioris  aut  minoris  luciditatis  impres- 
Bionem  facit  in  oculum.  Et  magna  accuratione  a  physiologis  ostensum  est, 
eiusmodi  perceptionem  aflfectionum  subiectivarum  etiam  in  sensibus  reliquis 
rcperiri  ^. 


*  In  nervis  autem  ipsis,  quibus  impressiones  diversorum  sensuum  ad  cere- 
brum  deferuntur,  structuram  quod  attinet,  non  videtur  inesse  specifica  diver- 
sitas.  Cfr.  E.  H.  Weber,  Lehre  vom  Tastsinne  und  Gemeingefiihle.  Braun- 
schweig  1851.    p.  8. 

2  Weber   loc.  cit.  p.  34. 

3  MOller,  Handbuch  der  PhysioL  der  Menschen.  tom.  II.  p.  261. 

*  „Augensch\varz."  Cfr.  Aubert,  Grundzuge  der  i^Aysiologischen  Optik. 
Leipzig  1876.  p.  486. 

^  Cfr.  W.  Preyer,  Physiologische  Abhandlungen.    1876.    Fascic.  I.   p.  61. 


2.    Quae  sit  natura  facultatum  cognoscitivarum.  397 

872.  Dico  60;  Insimt  in  homine  cogitante  „categoriae",  si 
ea  voee  intelligitur  inclinatio  naturalis  distinguendi  res  et  ordi- 
nandi  secundum  certa  quaedam  suprema  genera. 

Qno  enim  cxcultior  est  intellectus  humanus,  eo  magis  apparet  nisus  distin- 
guendi  et  colligendi  individua  multa  secundum  certas  classes,  et  has  classes 
iterum  ac  tertio  colligendi  secundum  certas  classcs  superiores,  usque  dum  per- 
veniatur  ad  genera  suprema.  Quodsi  in  aliquibus  rebus  systema  naturale  ob- 
scurius  est,  intellectus  fertur  a  natura  ad  condendum  systema  artificiale.  Et  in 
systemate  apte  constructo  semper  intellectus  cum  delectatione  quiescit,  id  quod 
cuique  per  experientiam  est  notum. 

873.  Respondenda  (Cfr.  n.  865).  (Ad  1.)  Determinationum  duplex  genus 
est.  Unum  est,  quod  cognitioni  nostrae  dat  formam  obiectivam;  quod  igitur 
causa  est,  cur  nobis  repraesentemus  obiectum  hoc  vel  aliud.  Et  hae  determi- 
nationes  sive  formae  ex  rebus  cognoscendis  trahendae  sunt.  Alterum  est,  quod 
cognitioni  nostrae  dat  formam  subiectivam.  Neque  tamen  ab  his  elementis 
subiectivis  —  sive  innatis,  sive  acquisitis  —  producitur  quidquam,  quod  desti- 
natum  sit,  ut  in  actu  cognoscitivo  per  se  et  primario  sistatur  obiective  prae- 
sens.  Quodsi  per  accidens  fit,  ut  fictiones  pure  subiectivae  (ut  dimensio 
tertia  in  stereoscopio ,  rei  situs  in  speculo ,  omnes  illae,  quae  illusiones  geome- 
tricae  vocantur)  cognoscenti  sese  ingerant  ut  obiectivum  et  reale  quid  (n.  652), 
harum  fictionum  elementa  obiectiva  non  ex  mente  tracta  sunt,  sed  a  rebus  ex- 
ternis  per  experientiam  accepta.  Facultas,  quae  saepius  actus  sibi  convenientes 
exercuit,  facilitatem  quandam  acquirit,  qua  fit,  ut  etiam  irritata  j)er  motus  ano- 
malos  in  activitatem  sibi  congruentem  relabatur;  quae  activitas  quum  non 
habeat  obiectum  reale,  a  quo  efFecta  sit,  propter  obiectivandi  consuetudinem 
terminatur  ad  obiectum  pure  phaenomenale,  quod  adhibitis  vestigiis  ex  ante- 
cedente  repraesentatione  relictis  eifectum  sit.  —  Neque  dubium  est,  quin  modi 
obiectivi  cognitionum  nostrarum  pendeant  aliquid  ab  affectionibus  subiectivis 
organorum.  Si  autem  hae  affectiones  ex  naturae  intentione  ordinatae  sunt ,  iis 
intervenientibus  non  exhibentur  nobis  vanae  apparentiae,  sed  repraesentantur 
nobis  immediate  rerum  externarum  affectiones,  „ut  sunt^^ 

(Ad  2.)  Ante  experientiam  primam  nos  neque  extensionem  vel  spatium, 
neque  successionem  vel  tempus  cognoscimus  (n.  651,  5).  Sed  primo  cognosci- 
mus  res  eventusque ,  quae  existunt  ut  extensa  in  spatio ,  et  secundum  prius 
et  posterius  in  tempore.  Ex  rebus  deinde  extensis  conceptus  spatii  ut  exten- 
sorum  capacitatis,  et  temporis  ut  capacitatis  mutationum  inter  se  succedentium 
per  abstractionem  formari  potest.  Et  quia  res  omnes,  quas  per  phantasiam 
nobis  repraesentare  possumus,  necessario  sunt  in  spatio  et  in  tempore,  iam 
nemo ,  qui  cogitare  velit,  mirabitur,  spatium  et  tempus  actui  res  illas  reprae- 
sentanti  cum  necessitate  adhaerere.  Reliquas  in  hac  ratione  dubitandi  ratiun- 
culas,  ut  solvantur,  legisse  satis  est. 

(Ad  3.)  Nulla  ante  sensationem  in  nobis  inest  cognitio  actualis.  „Intel- 
lectus  angeli  a  sua  creatione  per  formas  innatas  est  perfectus  respectu  totius 
cognitionis  naturalis,  ad  quam  se  extendit  virtus  cognoscitiva.  .  .  .  Sed  intel- 
lectus  noster  participans  defective  lumen  intellectuale ,  non  est  completus  re- 
spectu  omnium  cognoscibilium,  quae  naturaliter  cognoscere  potest;  sed  est  per- 
fectibilis.    Nec  potest  se  de  potentia  in  actum  reducere,  nisi  quantum  ad  aliqua 


398     Lit>er  I.  (III)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

esset  eius  cognitio  completa  per  naturam.  Unde  oportet,  quod  in  intellectu 
nostro  sint  quaedam,  quae  intellectus  noster  naturaliter  cognoscit,  scilicet  prima 
principia,  quamvi.s  etiam  haec  ipsa  cognitio  in  nobis  non  determinetur,  nisi  per 
acceptionem  a  sensibus.  .  .  .  Et  quum  cognitio  principiorum  in  nobis  sit  altis- 
simum  nostrae  scientiae,  patet,  quod  in  extremo  nostrae  naturae  attingimus 
quodammodo  infimum  naturae  angelicae  .  .  .  Unde  sicut  nos  sine  discursu  prin- 
cipia  cognoscimus  siraplici  intuitu,  ita  et  angeli  omnia,  quae  cognoscunt,  undc 
et  intellectualcs  dicuntur;  et  habitus  principiorum  in  nobis  dicitur  intellectus.^'  * 
Quibus  ex  dictis  manifestum  est,  non  in  eo  Aquinatem  ponere  paritatem  inter 
cognitionem  angelicam  et  intellectum  principiorum  in  homine,  quod  cognitio 
utraque  actualis  sit  (id  quod  expressis  verbis  exclusit,  quum  diceret,  cognitio- 
nem  principiorum  in  nobis  non  determinari,  nisi  per  acceptionem  a  sensibus)  ; 
sed  in  eo,  quod  utraque  sine  ullo  discursu  efficeretur. 

(Ad  4.)  Veritas  cognitionis  nihil  aliud  postulat,  nisi  ut  illa  omittatur  deter- 
minatio  subiectiva,    quae  per  se  necessario  a  cognosceutibus    putetur  obiectiva. 

CAd  5.)  Posuit  Trendelenburg  ,  in  facultatibus  reperiri  determinationes, 
quas  directe  et  immediate  cognoscamus,  ex  quibus  cognitis  nos  ad  res  externas 
propter  harum  cum  illis  convenientiam  tuto  concludere  possimus.  At  nemo 
non  videt,  nostram  ab  hac  sententia  penitus  diversam  esse. 

(Ad  6.)  Cognitiones  omnes  et  potentiae  cognoscitivae  propter  essentiam 
suam  ita  commensurantur  obiecto,  ut  definiri  non  possint  nisi  per  respectum 
ad  obiectum  tanquam  ad  regulam  et  mensuram  priorem.  Consimiliter  calceus 
specificatur  a  pede,  pileiis  a  capite,  serra  ab  opere  secandi,  j^^ctura  ab  exem- 
plari.  Sicut  fieri  non  potest,  ut  „ars  pingendi  imagines  Jwmi7ium"  definiatur, 
nisi  per  respectum  ad  homines,  ita  fieri  non  potest,  ut  potentia  cognoscitiva 
definiatur,  nisi  per  respectum  ad  obiecta  2.  Non  tamen  inde  sequitur,  potentias 
cognoscitivas  omnes  in  se  esse  res  unius  eiusdemque  speciei,  quae  diversitatem 
omnem  habeant  quasi  extra  se  in  respectu  ad  obiecta  specifice  diversa. 

(Ad  7.)  Graviter  errant,  qui  facultates  paullatim  propter  vim  rerum  ob- 
iectarum  in  organismum  exercitam  ortas  esse  volunt,  lumine  oculos  effectos 
esse,  sonis  aures  ^.  Qua  de  re  alio  loco  dicendum  erit.  Nobis  constituisse 
satis  est,  in  facultatibus  nunc  reperiri  energias  specificas. 

874.  Corollaria.  Coroll.  1.  Ex  his,  quae  de  natura  facultatum 
cognoscitivarum  diximus,  intelligetur,  nonnulla  a  Kant  de  natura 
cognitionis  humanae  esse  constituta,  quae  ab  ipso  perperam  intel- 
lecta  et  male  distorta,  in  se  tamen  possunt  secundum  veritatem 
intelligi. 

Ex  his  nonnuUa  indicare  non  supervacaneum  esse  videtur :  1*^  Non  sine 
utilitate  a  philosopho  institui  aliquam  criticam  rationis  humanae  atque  etiam 
inquisitionem  elementorum,  quae  ex  subiecti  cognoscentis  partibus  ante  actua- 
lem  cogaitionem  supponantur.  —  2«  Distinguendum  esse  inter  cognitionem  sen- 
sitivam  et  supersensitivam  sive  intellectualem ;  inter  ea,  quae  appareant  ut  ob- 


^  S.  TnoM.,  Quaest.  disput.  q.  8  de  verit.  a.  15. 

^  Sylv.  Maurus,  Quaest.  philos.  I.  q.  3. 

3  Cfr.  RiKHL,  Der  philos.  Kriticismus.  II.   1.  p.  57. 


2.    Quae  sit  natura  facultatum  cognoscitivarum.  399 

iecta  sensibilitatis  et  ea,  quae  appareant  ut  obiecta  quidem,  non  tamen  sensi- 
bilitatis;  inter  species  sensibiles  et  species  insensibiles;  inter  ea,  quae  sensu 
percipiuntur  per  se,  et  quae  sensu  non  percipiuntur  nisi  per  accidens.  Nos 
nihil  nobis  facultate  ulla  sensitiva,  sive  externa  sive  interna,  repraesentare  posse, 
nisi  quod  extensione  et  successione  affectum  sit.  —  3*^  Distinguendum  esse 
inter  partem  rationis  theoreticam  et  practicam.  —  4^  Distinguendum  esse  inter 
causam  cognitionis  obiectivam  et  subiectivam.  —  5°  In  negotio  cognitionis 
intervenire  formas  *.  —  6°  Ea,  quae  sensu  sint  percepta,  respectu  cognitionis 
intellectualis  esse  quasi  materiam  ^.  —  7°  Cognitiones  necessarias  et  univer- 
sales  ex  sola  sensatione  integras  hauriri  non  posse.  Itaque  ad  salvandam  scien- 
tiam  oportere,  ut  sint  iudicia,  quae  non  ex  sola  experientia  ortum  duxerint.  — 
8*^  Nullam  rcalitatem  cognosci  a  nobis  ante  experientiam ,  cognitionem  igitur 
humanam  incipere  a  sensibus  ^,  —  90  Inter  operationem  sensuum  externorum 
et  intellectus  intervenire  in  nobis  operationem  phantasiae.  —  10^  Existere  in 
nobis  certas  cognoscendi  cogitandique  leges.  —  ll^  Res  externas  ex  potiore 
sui  parte  pro  cognitione  nostra  his  in  terris  aequiparandas  esse  ignoto  X. 

Co7'oll.  2.  Quamquam  illi,  qui  de  „constructione"  dicunt,  quae 
in  negotio  cognitionis  interveniat,  reprehendendi  sunt  propter  no- 
vitatem  vocis  et  magis  etiam,  quia  ea  voce  rem  falsam  significant, 
tamen  revera  is  est  processus  cognitionis,  qui  per  se  sine  con- 
structione  comparari  non  possit.  Construuntur  cognitionis  media, 
Don  vero  obiecta. 

^N^am  lo  ad  habendas  apprebensiones  quaslibet  nobis  natura 
duce  construimus  species  expressas,  quibus  intervenientibus  imme- 
diate  cognoscimus  res,  ut  sunt.  —  2o  Post  aliquam  habitam  ex- 
perientiam  sensuum  nobis  natura  duce  construimus  conceptum  entis 
et  conceptus  universales,  quibus  res  particulares  subesse  intelligi- 
mus,  atque  etiam  conceptum  causae.  —  3»  Similiter  nobis  con- 
struimus  repraesentationem  extensionis  geometricae;  atque  etiam 
spatii   illius   physici,   in  quo  extensa  quaelibet   inesse  intelligimus. 

Imprimis  enim  nemini  dubium  esse  potest,  hominem  cogitationibus  indul- 
gentem  facile  ad  id  pervenire,  ut  habeat  repraesentationem  extensionis  geome- 
tricae  atque  in  hac  detegat  rationes  universales,  omnino  necessarias,  absolute 
immutabiles,  quas  mathematicas  vocant.  Ex  experientia  autem,  quae  non  prae- 
beat,  nisi  quae  singularia  sint  et  contingentia  et  mutationi  obnoxia,  rationes 
illae  formaliter  intellectae  hauriri  non  possunt.  Ergo  mens  eas  sibi  construit 
per  abstractionem  et  per  rationum  abstractarum  comparationem,  compositionem, 
subtractionem ,  multiplicationem ,  divisionem.  —  Certum  praeterea  est ,  saepe- 
numero  nos,  postquam  per  experientiam  perceperimus  res,  quae  sunt  in  spatio, 

*  Aquinatem  dicentem  audivimus,  „res  extra  animam  existentes  per  for- 
mam  suam  natas  esse  facere  de  se  veram  apprehensionem  in  intellectu  hu- 
mano".     Quaest.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  8. 

-  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  84  a.  6. 

3  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.   10  de  verit.  a.  6  ad  2. 


400     Liber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

ad  id  pervenire,  iit  repraesentemua  nobis  res,  quatenus  sunt  in  spatio  uno,  im- 
menso,  infinito  et  habent  in  hoc  spatio  externo  certos  situs  secundum  certas 
distantias  et  certos  motus  secundum  certas  directiones  et  secundum  certam 
celeritatcm.  lloc  spatium  necessario  nobis  repraesentamus,  ut  infinitum  et  con- 
tinens  omnia,  quae  extensa  sunt,  ut  absolutum  et  imraotum  respectu  omnium 
mobilium,  ut  habens  in  se  trinam  dimensionem ,  absolutam  aequalitatem  sive 
homogeneitatem,  congruentiam  rcliquasque  rationes  geometricas.  Atque  ad  lioc 
spatium  respicere  solemus,  quum  iudicamus  de  rerum  extensione,  situ,  distantia, 
motu,  symmetria.  Manifestum  est  autem,  id  fieri  non  posse,  nisi  nobis  praesto 
sit  illius  spatii  absoluti  conceptus.  Quamquam  autem  huius  conceptus  funda- 
menta  ex  rebus  haurimus,  quas  in  spatio  existentes  percepimus,  ipsum  tamen 
conceptum  spatii  formaliter  intellectum  ex  experientia  trahere  non  possumus. 
Experientia  enim  nobis  nihil  praebet,  nisi  sensibilia  per  se,  eaque  non  solum 
primo,  sed  etiam  secundo.  Inde  assurgimus,  ut  cognoscamus,  res  esse  hic  et. 
esse  posse  alibi  et  posse  moveri  et  habere  extensionem  hanc  et  posse  haberc 
extensionem  aliam.  Hanc  extensionis  et  locationis  capacitatem  sive  potentiali- 
tatem  fingimus  esse  ens  actuale,  in  quo  res  extensae  collocatae  sint  et  mo- 
veantur  eo  fere  modo ,  quo  pisces  sunt  et  moventur  in  aqua.  Atque  id  voca- 
raus  spatiura.  Hoc  igitur  a  nobis  constructum  sive  effectura  est.  Et  recte 
dicitur  esse  „ens  rationis  cum  fundamento  in  re". 

4o  Hoc  iQodo  construimus  nobis  etiam  repraesentationem  suc- 
cessionis  sive  cuiusdam  repetitionis  arithmeticae :  atque  etiam  tem- 
poris  illius  physici,   in  quo    successiva   quaelibet  fieri  intelligimus. 

Sciraus  enira,  horaines  facillime  ad  id  pervenire.  ut  eventus  quum  externos. 
tum  internos  mensurent  per  repetitam  unitatera  secundura  successionera.  — 
Certum  praeterea  est,  saepissime  nos,  postquam  per  experientiam  percepimus 
eventus  sive  internos  sive  externos,  qui  fiunt  in  terapore,  ad  id  pervenire,  ut 
raensureraus  hos  evcntus  aliquo  terapore  absoluto,  quod  continenter  et  aequa- 
biliter  et  irarautabiliter  fluat,  ex  cuius  coraparatione  deterrainemus  varias  vario- 
rum  motuum  celeritates.  Manifestum  est  autera,  ipsam  experientiam  sensuum 
esse  non  posse  causam  totalem  et  perfectara  huius  conceptus.  Reliquum  est 
igitur,  ut  dicaraus,  nos  eodcm  modo,  quo  experientia  sensili  forraamus  conceptus 
universales,  formare  etiam  conccptura  temporis. 

5o  Post  efformatas  multiplicis  generis  apprehensiones  vel  con- 
ceptus  nobis  natura  duce  construimus  iudicia  immediata,  et  post 
haec  iudicia  varias  ratiocinationes.  Sed  hac  de  re  aliis  locis  dic- 
tum  est  satis. 

Coroll.  3.  Etiam  in  „phaenomenis"  et  „noumenis"  vestigia 
veritatis  reperiri  possunt. 

Naraquc  1«  admiltenda  sunt  „phacn  om  cna",  si  ea  voce  intelligantur 
res,  quae  per  se  sensu  extcrno  percipi  possint;  vel  etiam  rerum  imagines,  quas 
phantasia  nostra  sibi  vel  pcr  reproductionem  vcl  per  productionem  obicere  potest. 

2*^  Admittenda  sunt  „noumena",  si  ea  voce  intelligantur  res,  quae  quum 
per  se  a  nulla  facultate  sensitiva  attingi  possunt,  a  solo  inteileotu  pcrcipiuntur, 
aut  quae  tantum  obiective  sunt  in  intellectu.  Imprimis  enim  sunt  in  rebus 
multa,   quae   per    se   solo    intellectu    attinguntur.     Ita   ipsa   substantia   sentitur 


3.  De  statu  mentis,  qui  activitate  cognoscitiva  efficitur.  401 

quidem  ratione  qualitatum  sensibilium  et  quantitatis,  nullo  autem  sensu  attin- 
gitur,  si  consideratur  secundum  se.  Et  magis  ctiam  „formae  substantiales"  per 
seipsas  sunt  ignotae  ^  Idipsum  de  qualitatibus  occultis  sive  viribus  dicendum 
est.  Quarum  quidem  multae  nobis  innotescunt  in  suis  effectihus,  sed  in  seipsis 
a  sola  ratione  discurrente  ab  eifectu  ad  causam  cognoscuntur.  Praeterea  plu- 
rima  sunt  facta  in  hoc  mundo  sensibili,  unde  ratio  humana  ad  cognoscendas 
res  immateriales.  supersensibiles,  spirituales  ascendere  potest.  Accedit  „entium 
rationis"  ingens  copia,  quae  ab  intellectu  secundum  normam  naturae  humanae 
finguntur  (n    519),  de  quibus  alio  loco  dicendum  erit. 


SECTIO  TERTIA. 
De  statii  mentis,  qui  actiyitate  cognoscitiva  eflicitur. 

875.  Ratio  huius  tractationis.  Mens  humana.  quum  ad  veri- 
tatem  sit  destinata ,  respectu  veritatis  assequendae  primo  versatur 
in  statu  ignorantiae.  Inde  proficiscens  ad  veritatem  aut  a  ter- 
mino  recedere  potest  per  errorem,  aut  ad  terminum  accedere. 
Quum  autem  mens  ad  veritatem  accedit,  aut  versatur  in  statu 
dubitationis  aut  in  statu  opinationis,  aut  in  statu  certi- 
tudinis.  De  ignorantia  et  errore,  quum  alibi  (n.  823)  quantum 
satis  est,  praeceptum  sit,  relinquitur,  ut  de  certitudine  et  opinione 
nunc  ea  proponamus,  quae  ad  enucleatiorem  harum  rerum  intelli- 
gentiam  necessaria  esse  videntur. 

Et  satis  quidem  omnibus  fecisse  nobis  videbimur,  si  quaesierimus  1«  sitne 
definitio  certitudinis,  quam  posuimus  initio,  nunc,  post  tot  per  res  diversissimas 
migrationes,  retinenda;  2°  possitne  esse  certitudo  vera,  quae  imperante  volun- 
tate  orta  sit;  3»  possintne  in  certitudine  esse  gradus;  4°  sitne  certitudo  recte 
divisa  in  metaphysicam ,  physicam,  moralem;  5«  possitne  revera  esse  opinio, 
quae  neque  certitudo  sit,  neque  dubitatio;  6°  quae  sit  formidinis  cum  opinione 
connexio;  7«  quid  in  conflictu  opinionum  probabilium  eveniat;  8»  possitne 
opinio  et  certitudo  esse  simul;  9«  sitne  discrimen  inter  certitudinem  scientiae 
et  fidei  recte  statutum;  10°  possintne  ea,  quae  nobis  in  seipsis  certa  sunt, 
etiam  fide  credi. 

QUAERITUR  l^, 
sitne    certitndo    recte    deiiiiita. 

876.  Rationes  dubitandi.  Certitudo  quum  sit  determinatio  intellectus  ad 
unum,  definiri  solet,  ut  sit  status  mentis  rei  cognitae  firmiter  adhaerentis  ex 
motivis,  quae  omnem  errandi  formidinem  excludunt.  Quae  definitio  videtur 
emendanda  esse.  Nam  (1.)  haec  definitio  convenit  etiam  opinioni  illi,  qua 
multi  inhaerent  rebus  opinative  cognitis  propter  motiva,  quae  etsi  ex  prava 
consuetudine  vel  educatione,  vel  ex  quadam  aff^ectione  voluntatis  orta  sunt, 
tamen  reapse  omnem  erroris  formidinem  excludunt.  —  (2.)  Praeterea  de  multis 


*  fc).  Thom.,  Quaest.  disput.  dc  spirit.  creat.  q.  un.  a.   11  ad  3. 
Pesch,  Logica.    II.  26 


402     Liber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

rehus  certi  ease  possumus,  etsi  imprudens  errandi  formido  exclusa  non  est.  — 
(3.)  Vel  si  dicitur  certitudinis  proprium  esse,  ut  omnem  prudentem  formidinem 
excludat,  imprudentem  admittat,  dum  in  opinione  etiam  prudens  errandi  for- 
mido  esse  possit,  contra  est,  iudicia  etiam  mere  opinativa  saepe  esse  eiusmodi, 
ut  exclusa  hac  prudenti  errandi  formidine  ferantur.  Id  apparet  in  sexcentis 
illis  iudiciis  probabilitate  imbutis,  quibus  vitae  usus  regitur.  His  igitur  iudiciis, 
quae  certa  non  sint,  definitio  data  convenit.  —  (4.)  Sicut  sanitas,  quae  dicitur 
de  sanitate  animalis,  medicinae,  lierbarum  ad  medicinam  inservientium,  est  con- 
ceptus  analogus,  ita  etiam  conceptus  certitudinis,  quae  dicitur  de  mente,  de  as- 
sensu ,  dc  obiecto ,  est  conceptus  analogus.  Sed  analoga  ex  communi  philoso- 
phorum  sententia  una  definitione  comprehendi  non  possunt.  Definitio  ergo  omit- 
tenda  est.  —  (5.)  Qui  firmiter  credit  rem,  quam  ipse  non  novit,  de  illa  re  certus 
est,  neque  tamen  adhaeret  rei  ut  cognitae.  —  (6.)  Praeterea  certitudo  inest 
etiam  in  appetitu  naturali,  quo  activitas  uniuscuiusque  rei  naturalis  infallibiliter 
determinatur  ad  finem.  Inest  quoque  in  multis  habitibus  sive  virtutibus  velut 
quum  dicunt  virtutem  certiorem  esse  arte.     Falsa  ergo  est  definitio. 

877.  ThCSlS  I    Certitudo  recte  definitnr,  ut  sit  statns  mentis  rei 

cognitae  flrmiter  adhaerentis  propter  motiva,  quae  omnem  errandi 
formidinem  excludunt. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Sicut  evidentia  per  se 
primo  est  in  obiecto  (n.  430),  ita  certitudo  per  se  primo  illum 
statum  firmum  et  immobilem  significat,  qui  intellectui  inest,  ad 
unam  contradictionis  partem  omnino  adhaerenti.  Inde  ad  ob- 
iectum  transfertur,  quod  vocatur  certum,  quatenus  per  infallibili- 
tatem  suam  assensum  illum  infallibilem  et  invincibilem  efficit,  quo 
mens  obiecto  inhaeret.  Hanc  infallibilitatem  inhaesionis  diximus 
(n.  480)  vocari  certitudinem  formalem  sive  inhaesivam;  qua  effi- 
citur  in  mente  ille  status,  quo  mens  rei  cognitae  sine  ulla  haesi- 
tatione  adhaeret.  Hanc  certitudinem  adhaesivam  vocant;  et  ea 
est  certitudo,  quae  primo  et  per  se  certitudo  vocatur,  quae  igitur 
primo  in  definitione  certitudinis  attendenda  est. 

Praenota  2o:  Dicitur  certitudo  lo  status  mentis.  Quamquam 
enim  certitudo  etiam  ut  actus  sive  ut  affectio  actus  existere  potest, 
tamen  ut  plurimum  significat  statum  ex  actuali  ad  veritatem  ad- 
haesione  in  mente  exortum. 

Qui  status  quandam  mentis  In  veritate  percepta  quietem  significat,  quam 
quietem  mens  adipiscitur,  postquam  iudicavit,  rem  ita  esse  sicut  percipitur,  et 
aliter  esse  non  posse. 

2o  Firmiter  adhaerentis.  Haec  assensus  firmitas  sive  immo- 
bilitas  ex  conceptu  certitudinis  est,  atque  omuem  mentis  vacilla- 
tionem  sive  fluctuatiouem  in  assentiendo  excludit. 

Quae  firmitas  oriri  potest  aut  ex  aff^cctione  pure  subiectiva,  aut  ex  iudicio 
sive  directo  sive  indirecto,  quo  mens  videt  rem  ita  esse  ct  aliter  esse  non  posse. 


3.  De  statu  raentis,  qui  activitate  cognoscitiva  efficitur.  403 

Quamdiu  intellectus  id  nulla  ratione  videt,  nulla  habet  in  obiecto  fundamenta, 
quibus  tuto ,  firmiter,  immobiliter  inniti  possit.  Postquam  vero  vidit  vel  pru- 
denter  iudicavit,  rem  aliter  esse  non  posse  atque  percipitur,  iam  status  ille  mentis 
veritati  adhaerentis  redditur  firmus  atque  immobilis. 

3o  Rei  cognitae,  i.  e.  cognitae  quocumque  modo,  sive  imme- 
diate  sive  mediate  sive  ex  rationibus  rei  internis,  sive  ex  firmo 
testimonio,  quod  rei  externum  est. 

4o  Propter  motiva  sive  propter  rationes,  quae  ex  parte  ob- 
iecti  ad  adhaerendum  veritati  intellectum  movent;  quae  sunt  igitur 
in  certitudine  elementum  illud  obiectivum,  quod  ad  veram  certi- 
tudinem  requiritur. 

5o  Quae  omnem  errandi  formidinem  excludunt.  Formido, 
quum  per  se  ad  voluntatem  spectet,  hoc  loco  actum  significat,  quo 
intellectus  iudicat,  formidandum  esse. 

Generatim  formido  non  est  de  malo  mere  possibili,  sed  de  malo  imminenti. 
Formidinis  igitur  exclusio  est  actus,  quo  iutellectus  iudicat,  non  esse  formi- 
•dandum  sive  non  imminere  erroris  periculum.  Qui  actus  non  debet  re  distinctus 
esse  ab  illo  iudicio ,  quo  mens  iudicat  rem  ita  esse  et  aliter  esse  non  posse. 
Oportet  autem,  ut  formido  exclusa  sit  non  solum  „per  accidens",  i.  e.  ex  aliqua 
mentis  inadvertentia  vel  variabili  voluntatis  afFectione,  sed  „per  se"  propter  in- 
fallibilitatem  actus,  quo  quis  obiecto  adhaeret  ^. 

878.  ArgUlIientum  (ex  iis,  quae  ad  bene  definiendum  requi- 
runtur).  Definitio ,  quam  indicavimus,  omnes  dotes  habet  bonae 
definitionis.  Est  ergo  retinenda.  lo  Est  clarior  definito.  Nam  id 
aperte  explicat,  quod  in  nomine  certitudinis  latet  implicitum. 

2o  Soli  definito  convenit.  Nam  si  alii  mentis  statui  tribui 
posset,  is  esset  aut  ignorantia  vel  dubium  negativum,  aut  dubium 
positivum,  aut  suspicio  aut  opinio  probabilis.  Sed  nulli  ex  his 
■convenit,  ut  ex  explicatis  alibi  (n.  472  sqq.)  satis  intelligitur. 

Ex  his  omnibus  maxime  ad  definitionem  accedit  opinio;  quae  tot  tantis- 
■que  rationibus  probabilibus  niti  posse  videtur,  ut  quis  rei  cognitae  firmiter 
adhaereat.  Sed  ne  huic  quidem  opinioni  definitio  convenit^.  Nam  ab  opinione, 
quamdiu  opinio  est,  firmitas  illa  abest,  quae  in  definitione  significatur.  Qua- 
tenus  autem  opinio  certitudinis  est  particeps  (certitudinem  enim  mere  sub- 
iect.ivam  et  improprie  dictam  habere  potest),  est  etiam  particeps  definitionis. 

3o  Omni  certitudini  convenit,  quam  per  definitionem  inten- 
<lunt  philosophi  definire.  Haec  est  certitudo  illa  adhaesionis,  quae 
dici  solet  certitudo  simpliciter. 

Quae  praeterea  dicitur  certitudo,  sicut  se  habet  ad  certitudinem  simpliciter 
dictam,  ita  se  habet  ad  datam  definitionem.     Quo  loco  mentio  facienda  est  cer- 


*  Alamaxnus,  Summ.  philos.  I.  q.  32  a.  4.  -  Alam.  h)c.  cit.  q.  36  a.  1, 

26* 


404     Liber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  lium.  theoria. 

titudinis  obiectivae,  de  qua  supra  dictum  est;  atque  etiam  certitudinis  mere 
subiectivae,  quae  est  assensus  firmus  sine  actuali  quidem  erroris  formidine,  sed 
non  proveniens  ex  motivis  in  suo  genere  perfectis,  quae  illum  assensum  postu- 
lent,  sed  propter  solas  opinationes  et  ex  imprudenti  voluntatis  imperio. 

879.  Respondenda.     (Ad  1.)    Nos  hoc  loco  dicimus  de  certitudine,  quae  mo- 

tivis  obiectivis  est  proportionata,  non  de  certitudine  illa  mere  subiectiva,  quae 
potius  ficta  quam  vera  est. 

(Ad  2.)  Ad  certitudinem  veram  non  requiritur,  ut  imprudens  quoque  er- 
randi  formido  exclusa  sit,  sed  satis  est,  ut  formidini  prudenti  nullus  locus  sit. 

(Ad  3.)  Assensus  est  certus,  quum  mens  videt,  nuUum  formidini  prudenti 
locum  relinqui;  est  opinativus,  quum  mens  videt,  alicui  formidini  etiam  pru- 
denti  locum  esse,  quamvis  reapse  hanc  formidinem  spernat,  reique  adhaereat 
cum  certitudinc  pure  subiectiva;  quia  videt,  eam  esse  conditionem  humanae 
vitae  et  limitationem,  ut  in  multis  rebus  etiam  cum  aliquo  imrainentis  mali 
periculo  (quod  malum  in  re,  de  qua  agitur,  est  error  sive  falsitas) ,  cum  certi- 
tudine  procedendum  sit,  atque  ita  id ,  quod  in  se  tantum  est  admodum  proba- 
bile,  pro  certo  habendum  sit.  Idcirco  in  opinione  iudicium  duplex  distinguen- 
dum  est;  primum  est  ipsum  iudicium  opinativum,  quod  intra  limites  opinionis 
continetur,  et  cum  prudenti  errandi  formidine  est  consociabile;  alterum  reflexum, 
quod  saepenumero  in  priore  innititur  et  normam  prudenter  agendi  offert;  atque 
hoc  iudicium  prudentiae  certum  est  et  evidens.  Quod  si  etiam  primum  intcr- 
dum  certum  vocatur,  non  est  certitudo  proprie  dicta,  sed  illa  moralis  (vi  vocis 
latiore),  quae  nihil  est,  nisi  summa  probabilitas  (n.  488). 

(Ad  4.)  Verum  est,  conceptum  certitudinis.  quae  dicitur  de  mente  certa, 
de  assensu  certo,  de  re  certa,  esse  analogum ;  nam  tertia  est  causa  secundae,  et 
secunda  est  causa  primae.  Sed  nolumus  definire  certitudinem  tanta  amplitudine 
acceptam;  sed  eam  attendimus,  quae  est  in  analogato  principe  (n.  227  Schol.2), 
sequentes  morem  philosophorum. 

(Ad  5.)  Quum  quis  certus  est  de  re,  quam  credit  tantum  propter  aucto- 
ritatem  testium ,  non  quidem  adhaeret  rei  ut  in  se  cognitae,  tamen  ut  cognitae 
propter  motivum  quod  extra  rem  est. 

(Ad  6.)  Certitudo  primo  et  principaliter  est  in  cognitione,  sed  pcr  simili- 
tudinem  et  participative  est  in  omnibus  operibus  naturae  et  virtutis  (n.  478 
Schol.  2).  Qua  de  re  Aquinas  :  ,,Certitudo  proprie  dicitur  firmitas  adhaeslonis 
virtutis  cognoscitivae  in  suum  cognoscibile.  Sed  omnis  operatio  et  motus  cuius- 
cunque  tendentis  in  finem  est  ex  cognitione  dirigente;  vel  coniuncta,  ut  in  agen- 
tibus  per  voluntatem,  vel  remotc,  ut  in  agentibus  per  naturam.  Quia  vero  non 
tenderet  determinate  in  finem  suum ,  nisi  ab  aliqua  cognitione  praecedente  in 
ipsum  ordinaretur,  inde  est,  quod  opus  naturae  est  simile  operi  artis,  in  quan- 
tum  per  determinata  media  tendit  in  suum  finem.  Et  hoc  habet  ex  determina- 
tione  divinae  sapientiae  instituentis  naturam;  et  ideo  nomina,  quae  ad  cogni- 
tionem  pertinent,  ad  naturales  operationes  transferuntur,  sicut  dicitur,  quod 
natura  sagaciter  operatur  et  infallibiliter ;  et  sic  etiam  dicitur  certitudo  in  na- 
tura  tendentc  in  fincm.  Et  quia  virtus  in  modum  naturae  operatur,  inclinando 
in  determinatum  finem,  ideo  virtus  dicitur  certior  arte.""'  ^ 


*  S.  Thom.  in  3  dist.  26  q.  2  a.  4. 


3.  De  statu  mentis,  qui  activitate  cognoscitiva  efficitur.  405 

QUAERITUR  2^ 

posisitne  esse  certitudo  vera,  qnae  imperaute  voluutate 

orta  sit. 

880.  Sententia  communis  fert,  esse  posse  eam  conditionum 
circumstantiam ,  ut  absente  ipsius  obiecti  evidentia,  mens  libera 
voluntatis  electione  sese  determinet  ad  adliaerendum  obiecto  cum 
vera  et  proprie  dicta  certitudine  (n.  489).  Sunt  autem,  qui  huic 
doctrinae  adversentur;  inter  quos  praecipue  Cartesius  *. 

Rationes  dubitandi.  Videtur  certitudo  omnis,  quae  utcunque  excedit 
ipsius  rei  evidentiam,  per  se  falsa  esse.  Nam  (1.)  quum  quis  plus  de  re  affir- 
mat  vel  negat,  quam  per  intellectum  evidenter  esse  videt,  necessario  se  ipsum 
decipit;  se  enira  id  videre  simulat ,  quod  non  videt.  —  (2.)  Dcinde  intellectus 
proprium  est,  ut  ab  ipso  efficiatur  certitudo.  Sed  id  quod  alicuius  potentiae 
est  proprium,  a  nulla  alia  potentia  effici  potest. 

881.  lllGSlSI  Existit  yera  et  proprie  dicta  certitudo^  quae  non 
ex  ipsius  evidentia  veritatis,  sed  ex  libera  voluntatis  electione  proxime 
et  directe  determinatur,  modo  sit  evidentia  indirecta,  i.  e.  evidentia 
admissibilitatis  ^. 

Ad  statum  quaestionis.  Praemta  lo,-  Non  agitur  in  thesi  de 
iudicio  opinativo  neque  de  illo  summae  probabilitatis  gradu,  quem 
nonnunquam  certitudinem  moralem  dicunt,  sed  de  certitudine  pro- 
prie  dicta,  qua  mens  obiecto  adhaeret  propter  motivum,  quod  est 
sine  errandi  formidine  et  sine  falsitatis  periculo. 

Praenota  2o:  Evidentia  alia  est  evidentia  veritatis  ipsius  ob- 
iecti,  alia  admissibilitatis. 

Evidentia  veritatis  est,  quum  visio  identitatis  vel  discrepantiae  inter  prae- 
dicatum  et  subiectum  tam  clara  est,  ut  seipsa  intellectum  ad  assensum  firmum 
determinet.  Sed  fieri  potest,  ut  ipsius  rei  veritas  non  tam  clara  sit  in  seipsa, 
rem  tamen  circumstent  conditiones,  rationes,  motiva,  ex  quibus  evidenter  appa- 
reat,  omne  dubium  de  illius  rei  veritate  imprudens  esse.  lam  quaeritur,  pos- 
sitne  tum  voluntas  efficere,  ut  intellectus  cum  certitudine  veritati  assentiat. 

Praenota  3o:  Dicimus,  veram  certitudinem  a  voluntate  effici  posse. 

Omnes  facultates  nostras  scimus  ex  voluntatis  imperio  ad  proprios  suos 
actus  moveri,  quatenus  fines  et  perfectiones  aliarum  potentiarum  comprehendun- 
tur  sub  obiecto  voluntatis,  sicut  quaedam  particularia  bona '.  Et  ad  intellectum 
quod  attinet,  is  etiam  in  rebus  evidcntibus  a  voluntate  movetur,    quatenus  ap- 


*  Medit.  V.     Cfr.  Kuno    Fischer,    Geschichte    der   neuern    Philosophie.    I. 
1.  p.  358. 

^  S.  ScHiFFiNi,   Prima  philos.  p.  244. 

3  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  II.  q.  9  a.   l. 


406     Liber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vcra  cognitionia  hum.  theoria. 

plicatur  ad  perpendenda  motiva,  quibus  consideratis  iam  propter  solam  eviden- 
tiam  ad  iudicandum  determinatur.  Venim  his  de  rebus  in  thesi  non  agitur ; 
sed  vis  illa  directa  ct  proxima  intelligitur,  qua  intellectus  a  voluntate  mo- 
vetur,  ut  adhaereat  rebus,  quae  in  se  non  sunt  evidentes,  sed  habent  evidcntiam 
indirectam  ex  motivis  admissibilitatis ,  quae  motiva  sane  obiectum  intellectus- 
esse  debent.     Atque  his  praenotatis  argumentum  breve  erit. 

Argumentum  (ex  conceptu  certitudinis).  Ponimus,  motivum 
aliquod  firmissimum  ita  apparere  intellectui,  ut  formido  de  op- 
posito  sit  quidem  physice  possibilis,  evidenter  tamen  iudicetur, 
eam  formidinem  imprudentem  esse  et  irrationabilem.  Atqui  hoe 
posito  certitudo  vera  esse  potest.  Nara  ad  certitudinem  requiritur 
primo,  ut  mens  obiecto  adhaereat,  non  formidans  de  opposito; 
secundo,  ut  haec  formidinis  exclusio  non  sit  per  accidens,  i.  e.  ex 
mentis  inadvertentia  aut  ex  voluntatis  pervicacia,  sed  per  se,  i.  e^ 
propter  motivum,  quo  revera  periculum  errandi  excluditur.  Nemo 
autem  est,  quin  videat,  haec  duo  in  certitudine,  de  qua  agitur,  inesse. 

Dices:  Si  intellectus  illustratur  evidrntia  illa,  qua  evidens  est,  rem  ut 
veram  admittendam  esse,  iam  ex  necessitate  rem  veram  esse  iudicabit;  nullum 
ergo  ipsi  opus  est  imperium  voluntatis ,  quo  determinetur.  Besp. :  Ea  est  in- 
tellectus  humani  infirmitas,  ut  ad  excludendam  omnem  mentis  haesitationem  non 
solum  indigeat  motivorum,  quorum  pondere  ad  excludendam  formidinem  pre- 
matur;  sed  etiam  motivorum ,  quae  claritate  sua  mentem  percellant.  Et  haec 
quidem  claritas  „magis  etiam  impedit  dubium  et  formidinem  de  obiecto ,  quam 
pondus  solum  motivi  absque  ea  claritate  cogniti"  ^  In  causa  vero ,  de  qua 
dicimus ,  pondus  quidem  adest,  claritas  deest;  haec  igitur  imperio  voluntatis- 
suppleri  debet  ^. 

882.  Respondenda.     (Ad  1.)    Non   impellit   voluntas,   ut   intellectus    enuntiet 

plus  quam  videt,    sed  ut  cedat  motivis,    quae  ex  se  ad  enuntiandum  satis  sint^ 
in  quibus  tamen  deest  claritas  percellens. 

(Ad  2.)  Monet  Suarez:  „Illam  motionem  voluntatis,  a  qua  dicuntur  ef- 
fective  moveri  potentiae  reliquae,  non  sic  intelligendam  esse,  quasi  voluntas  ali- 
quid  eis  imprimat  vel  modo  aliquo  immediate  concurrat  ad  eliciendos  ipsarum 
actus;  est  nimirum  sola  moralis  motio  .  .  .  ac  provenit  solum  ex  consensione 
potentiarum,  quae  in  eadem  anima  radicantur."  '  Itaque  voluntas  mota  a  bono 
„proponit  aliquid  intellectui  non  apparens  ut  dignum,  cui  assentiatur,  et  sic 
determinat  ipsum  ad  illud  non  apparens  ut  scilicet  ei  assentiat.  Sicut  igitur 
intelligibile,  quod  est  visum  ab  intellectu,  determinat  intellectum  .  .  .  ita  etiam 
aliquid  non  apparens  intellectui  determinat  ipsum  .  .  .  ex  hoc  ipso ,  quod  est 
a  voluntate  acceptatum ,  ut  cui  assentiatur"  *.  Ens  igitur,  quod  ex  sc  est  ob- 
iectum  materiale  et  intellectus  et  voluntatis,  propter  affectum  voluntatis  offertur 


^  LuGo,  Disput.  2  de  fide  div.  n.  42. 

2  Conf.  Card.  Franzelix,  Tract.  de  divina  Tradit.  ct  script.  Append.  I.  3. 

3  L.  5  de  an.  c.  7  n.  7. 

*  S.  Thom.,  Quacst.  disput.  q.   14  de  verit.  a.  2. 


3.  De  statu  mentis,  qui  activitate  cognoscitiva  efficitur.  407 

intellectui  non  solum  ut  visum,  sed  etiam  ut  a  voluntate  acceptatum,  cui  assen- 
tiatur.  Ex  quo  fit,  ut  positis  motivis  intellectualibus,  quae  ad  certo  assen- 
tiendum  satis  sint,  deficiente  tamen  cognitionis  claritate,  intellectus  ab  iis  re- 
traliatur,  quae  assensum  impedire  possint,  et  ad  ea  convertatur,  quae  assensum 
magis  suadeant,  atque  etiam  adhibitis  varii.s  analogiis  vel  phantasiae  imaginibus 
ad  assentiendum  propellatur. 

QUAERITUR  3^ 
possiiitne   in  certitndine   e^se   g^radn!». 

883.  Rationes  dubitandi.  Videtur  assentiendum  esse  Cartesianis,  qui  negant 
aliam  certitudinem  alia  maiorem  esse  posse.  Nam  (1.)  aut  formido  erroris  ex- 
cluditur,  aut  non  excluditur.  Si  non  excluditur,  nuUa  est  certitudo;  si  exclusa 
est,  nihil  excludendum  restat.  —  (2.)  Firmitas  assensus  in  iisdem  plane  moti- 
vis  fundamenta  habet,  ex  quibus  pendet  exclusio  formidinis  errandi.  In  con- 
fessis  autem  est ,  in  ista  exclusione  gradus  esse  non  posse.  Neque  ergo  sunt 
gradus  in  firmitate  assensus.  —  (3.)  Assensus  omnis,  qui  est  in  certitudine, 
proportionatur  impossibilitati  oppositi.  Sed  haec  impossibilitas  nullos  gradus 
admittit.  —  (4.)  Una  est  certitudo  vera,  quae  est  certitudo  mathematica.  Omnis 
ergo  certitudo,  quae  a  perfectione  mathematicae  deficit,  est  vana.  Neque  ulla 
scientia  contenta  esse  potest  certitudine,  quin  sit  maxima.  —  (5.)  Eadem  causa 
eundem  effectum  producit.   Sed  causa  certitudinis  in  omni  scientia  est  demonstratio. 

884.  Dico:  Certitudo  firmitatem  sive  intensitatem  assensus  quod 
attinet,  gradus  admittit  (n.  478  SchoL  2), 

Nam  sicut  cognitio,  ita  etiam  cognitionis  certitudo  ex  subiecto  cognoscente 
nascitur  et  ex  obiecto  cognito.  Ex  parte  subiecti  cognoscentis  non  solum  ipsa 
cognoscentis  natura  pro  cognitione  momentum  habet,  sed  etiam  speciales  dis- 
positiones,  quibus  efficitur,  ut  subiectum  ad  cognitionem  eliciendam  proxime 
idoneum  sit.  In  quarum  numero  est  ipsa  ingenii  acies  et  iudicii  subtilitas,  quod 
lumen  intellectuale  vocant  (n.  861),  quo  intellectui  obiectum  facilius  manifestetur  j 
praeterea  gradus  attentionis  et  circumspectionis .  speculationis  exercitium  et 
eius  generis  alia.  Quae  diversitatem  specificam  in  firmitate  assensus  non  effi- 
ciunt,  varietatem  tamen  inducere  possunt  accidentalem.  Ex  parte  obiecti  ipsa 
perfectionis  necessitas  sive  infallibilitas  pro  cognitione  momentum  habet,  ita  ut 
cognitio  eo  perfectior  sit,  quo  intimior  et  firmior  est  praedicati  cum  subiecto 
coniunctio ,  quae  ad  assensum  movet.  Atque  ita  res  plus  minusve  certae  esse 
possunt  eodem  modo,  quo  plus  minusve  verae  sunt  ^  (n.  810). 

885.  Respondenda.  (Ad  1.)  Certitudo  in  infallibilitate  sive  in  formidinis 
exclusione  gradus  non  admittit;  admittit  tamen  gradus  in  intensitate  adhaesio- 
nis,  quae  est  positivum  quid. 

*  De  veritate  Aquinas:  „Quum  veritas  constet  in  adaequatione  intellectus 
et  rei :  si  consideretur  veritas  secundum  rationem  aequalitatis,  quae  non  recipit 
magis  et  minus,  sic  non  contingit  aliquid  esse  magis  vel  minus  verum ,  sed  si 
consideretur  ipsum  Esse  rei,  quod  est  ratio  veritatis,  eadem  est  dispositio  re- 
rum  in  Esse  et  in  veritate;  unde  quae  sunt  magis  entia,  sunt  magis  vera." 
(Quaest.  disput.  q.  2  de  verit.  a.  9  ad  1.)  Et  similiter  de  ccrtitudine  dicendum 
est.     Cfr.  Ai.AMAN.vus,    Summ.  philos.  I.  q.  32  a.  5 ;  q.  34  a.  4. 


408     Lilier  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

(Ad  2.)  Adhaesio  positiva,  quae  est  in  certitudine,  habet  fundamenta 
non  tam  in  exclusa  formidine,  quam  potius  in  motivis,  quibus  efficiebatur ,  in 
perfectione  subiecti  cognoscentis ,  in  lumine,  sub  quo  motivum  apparet,  quae 
omnia  varios  gradus  admittere  vidimus. 

(Ad  3.)  In  motivo,  a  quo  pendet  assensus  certitudo,  non  solum  cernenda 
est  impossibilitas  oppositi,  sed  ipsa  neccssitas,  propter  quam  subiecto  praedi- 
catum  attribuitur.  Quam  necessitatem  nemo  non  videt  maiorem  minoremve 
esse  posse. 

(Ad  4.)  Olim  Pythagoraei  in  ea  erant  sententia,  ut  certitudinem  mathe- 
maticam  unam  esse  veram  certitudinem  dicerent.  Qui  cum  esscntias  rerum 
omnium  in  numeris  posuissent,  methodo  usque  mathematica  procedendum  esse 
volebant.  Et  posteriore  etiam  tempore  vix  unquam  deerant,  qui  in  omni  scientia 
et  in  omni  uniuscuiusque  scientiae  quaestione  certitudinem  mathematicam  de- 
siderarent.  De  vi  et  praestantia  certitudinis  mathematicae  multa  scripsit  Car- 
TESius.  „Iam  vero,  inquit,  ex  his  omnibus  est  concludendum,  non  quidem  solas 
arithmeticam  et  geometriam  esse  addiscendas,  sed  tantummodo  rectum  veritatis 
iter  quaerentes  circa  nullum  obiectum  debere  occupari,  de  quo  non  possint 
habere  certitudinem  arithmeticis  et  geometricis  demonstrationibus  aequalem."  * 
Quamobrem  ipse  in  propria  sua  cogitatione  et  existentia  initia  viae  posuit, 
quae  ad  omnium  rerum  cognitionem  mathematice  certam  duceret.  Quam  viam 
a  Cartesio  apertam  Spinoza  est  prosecutus  ulterius.  Et  magis  ctiam  Leibnizius 
scientiam  omnem  ad  computos  matheraaticos  rcvocare  studuit.  Christ.  Wolff 
quum  omnis  veritatis  posuisset  unum  principium,  quod  esset  principium 
contradictionis ,  ex  hoc  scientias  omnes  juethodo  mathematica  trahendas  esse 
voluit  2, 

Quibus  omnibus  concedendum,  certitudinem  mathematicam  omni  alia 
maiorem  esse,  impressionem  et  perspicuitatem  quod  attinet.  Vehementer  tamen 
errant,  qui  inde  inferunt,  certitudinem  eam,  quae  a  mathematica  deficiat,  in 
scientia  esse  spernendam,  vel  in  omni  scientia  quaerendam  esse  certitudinem 
mathematicam  (n.  185).  Postquam  enim  ostensum  est,  in  certitudine  gradus 
esse,  manifestum  cuique  esse  debet,  esse  certitudinem  veram,  quae  a  summa 
deficiat.  Quoniam  autem  certitudinis  praestaptia  magnam  partem  ex  materia 
pendet,  in  qua  scientia  versatur,  etiam  manifestum  est,  ne  licere  quidem  certi- 
tudinem  mathematicam  appetere  in  scientia,  cuius  materia  ratione  mathematica 
tractari  non  potest.  Sed  „propriis  et  suis  argumentis  et  admonitionibus  tra- 
ctanda  quaeque  res  est"  ^. 

(Ad  5.)  Certitudo  non  solum  pendet  a  modo  procedendi  demonstrativo, 
sed  etiam  a  principiis,  unde  proceditur,  a  rebus,  quae  considerantur,  ab  indole 
et  dispositione  eius,  qui  ad  scientiam  acquirendam  accedit. 


*  Reg.  ad  direct.  ing.  Reg.  2  §  7.  Certitudinis  mathematicae  causam  in 
eo  posuerat,  quod  nullo  modo  inniteretur  experientiis  rerum,  quae  saepe  fal- 
lacea  essent:  „Ex  quibus  evidenter  coUigitur,  quare  arithmetica  et  geometria 
ceteris  disciplinis  longe  certiores  existunt,  quia  scilicet  hae  solae  circa  obiectum 
ita  purum  et  simplex  versantur,  ut  nihil  plane  supponant,  quod  experientia 
reddiderit  incertum,  scd  totae  insistunt  in  consequentiis  rationabiliter  dedu- 
cendis."     Ibid.  §§  5  et  G. 

2  De  stud.  mathem.  c.  2  §   107.  ^  Cic.  1.  5.  Tuscul.  c.  7. 


3.  De  statu  mentis,  qui  aetivitate  cognoscitiva  efficitur.  409 

886.  Scholia.  Schol.  1.  Quum  certitudo  mathematica  com- 
paratur  cum  ea,  quae  est  in  scientia  naturali  et  in  scientia  meta- 
physica,  facile  apparet  illam  utraque  firmiorem  esse. 

Scientia  enim  naturalis  ex  principiis  proficiscitur,  quae  non  ipsa  termi- 
norum  comparatione  illucescunt,  sed  quae  experientia  et  observatione  constituta 
sunt,  unde  necessitatem  omnino  absolutam  non  habent.  Praeterea  scientia  na- 
turalis ,  quum  versetur  iu  rebus  materialibus  et  multiplici  ratione  mutabilibus, 
ex  plurimarum  pendet  consideratione  rerum,  dispositionum,  proprietatum,  even- 
tuura.  .  .  .  Accedit,  quod  per  scientiam  naturalem  plurimas  habemus  de  rebus 
notitias  universales,  quae  non  indicant  id,  quod  evenit  semper,  sed  id,  quod  ac- 
cidit  ut  plurimum. 

Est  etiam  scientia  mathematica  quoad  nos  certior  quam  scientia  meta- 
physica.  Ea  enim,  de  quibus  est  metaphysica,  magis  remota  sunt  a  sensibus, 
a  quibus  nostra  cognitio  ortum  sumit.  Atque  id  dicendum  est  tum  de  sub- 
limibus  illis  rebus ,  quae  ex  se  omnem  materialera  sive  sensibilem  existendi 
modum  eftugiunt,  ut  sunt  spiritualia,  in  quorum  cognitionem  non  satis  adducunt 
ea,  quae  a  sensibus  accipiuntur,  tum  de  illis  etiam  rationibus,  quae  sunt  com- 
munes  omnibus  entibus ,  quae  quum  maxime  universales  sint ,  maxime  etiam 
sunt  remotae  a  particularibus,  quae  sub  sensu  cadunt  (cfr.  n.  185). 

Atque  his  dictis  probatum  est,  scientiam  mathematicam  faciliorem  et  cer- 
tiorem  esse,  quam  est  naturalis  et  metaphysica  ^. 

Scliol.  2.  In  rebus  naturalibus  alia  est  certitudo,  qua  scimus, 
esse  leges  naturales,  et  hos  illosve  efFectus  ex  hac  illave  lege  sibi 
perraissa  expectandos  esse;  alia,  qua  aliquid  in  natura  eventurum 
scio,  quia  scio  Deum  nou  patraturum  esse  miraculum,  velut  quum 
solem  cras  orlturiim  scio ;  alia ,  qua  aliquid  in  natura  ut  plurimum 
evenire  scio,  velut  quum  dico,  in  Ger^nania,  quavis  hieme  aliquoties 
nivem  esse;  alia,  qua  certum  eventum  expecto  propter  consuetum 
naturae  ordinem,  velut  quum  proxima  hieme  visurum  me  esse  nives 
in  Germania  dico. 

QUAERITUR  4^ 

sitne  certitndo  recte  divisa  in  metapliysicam,  physicam, 

moralem. 

887.  Rationes  dubitandi.  Etsi  concedi  solet,  reperiri  in  certitudine  tres 
gradus  accidentaliter  diversos,  prout  motivum  certitudinis  tractum  est  aut  ex 
ipsis  rerum  essentiis,  aut  ex  modo  constanti  agendi  et  uniformi,  quem  in  rebus 
naluralibus  deprehendimus,  aut  ex  modo  constanti  et  uniformi,  quo  homines  a 
natura  sua  et  vitae  consuetudine  ducti  agere  solent ,  sunt  tamen,  qui  negent, 
reperiri  inter  certitudinem  metaphysicam,  physicam,  moralem  differentiam,  quae 
specifica  sit.  Qui  quidem  recte  dicere  videri  possint.  Nam  (1.)  undecunque 
motiva  certitudinis  deducta  sunt ,   semper  in  mente  producitur  effectus ,  qui  est 


*    Ita    fere   S.    Thom.  ,    Opusc.    63    super    Boethium    de    Trinit.    q.    6    a.   1, 
Cfr.  in  1.  2  metaph.  lect.  5.     Suakez,  Disput.  metaph.  d.  1  s.  5  n.  22  sqq. 


410     Ijiber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

specifice  idem,  qui  est  ea  ad  veritatem  adhaeslo,  qua  omnis  formido  erroris 
exclusa  est.  —  (2.)  Omnis  certitudo,  si  neglecto  discrimine  accidentali  spectetur 
in  seipsa,  est  metaphysica.  Certitudo  enim  esse  non  potest.  quin  omnis  formido 
erroris  exclusa  sit.  Formido  autem  erroris  excluditur,  quum  impossibilitas  op- 
positi  est  manifesta,  sive  quum  apparet  rei  necessitas  sive  absoluta  sive  hypo- 
thetica.  Ergo  certitudo  aut  mctaphysica  est,  aut  nulla.  —  (3.)  Formido  er- 
roris  aut  est  exclusa,  aut  non  est  exclusa.  Si  est  exclusa,  video  rem  ita  esse 
et  aliter  esse  non  posse;  et  certitudo  est  metaphysico.  Si  non  est  exclusa, 
neque  est  vera  certitudo.  —  (4.)  Tum  solum  certitudo  physica  vel  moralia 
haberi  potest  pro  certitudine  vera,  si  omnis  exceptionis  possibilitas  evanescit. 
Sed  evanesccre  non  potest  nisi  ob  rationes  metaphysicas.  Ergo  haec  certitudo, 
ut  vera  sit,  propter  adiunctas  considerationes  metaphysice  certas  in  certitudi- 
nem  metaphysicam  transmutanda  est.  —  (5.)  Constantia  legum  naturalium  et 
moralium,  quippe  quam  experientia  diligentissima  plurimorum  hominum  habea- 
mus  cognitam,  et  quae  fundamenta  habeat  in  sapientia  divina,  aeque  certa  esse 
videtur,  quam  constantia  legum  metaphysicarum.  Ergo  non  est  in  certitudine 
diversitas  nisi  accidentalis.  —  (6)  Certitudo  mathematica  aeque  differt  a  pure 
metaphysica,  quam  haec  a  physica.  Ergo  non  tres,  sed  quattuor  diversae  spe- 
cies  certitudinis  constituendae  esse  videntur.  —  (7.)  Fieri  potest,  ut  de  re  meta- 
physice  certa  habeam  certitudinem  moralem  tantum,  velut  quum  quis  theorema 
Pythagoraicum  admittit  propter  testimonium  dumtaxat  mathematicorum.  Quae 
certitudo  moralis  fieri  potest  metaphysica.  Discrimen  ergo  non  est  essentiale.  — 
(8.)  Plurima  sunt,  de  quorum  certitudine  disputari  potest,  utrum  sint  meta- 
physice  certa,  an  physice,  an  moraliter  tantum.  —  (9.)  Certe  errare  videntur 
illi,  qui  certitudinem  moralem  praestantia  superari  a  physica  vel  raetaphysica 
dicunt.  Nam  certitudo  illa  moralis ,  qua  constat ,  existere  Romam ,  vel  fuisse 
Aristotelkm,  praestat  luce  certitudini  physicae  in  rebus  plurimis.  —  (10.)  Vi- 
detur  quarta  species  certitudinis  statuenda,  in  qua  est  certitudo  moralis  vi  vocis 
latiore,  qua  certi  sumus,  obiectum  posse  se  aliter  habere  naturaliter,  quamvis 
id  sit  difficillimum.  Hoc  modo ,  ut  est  apud  Sylv.  Maurum,  „ego  sum  certus, 
quod  si  iaciam  centies  talos  lusorios,  non  faciam  semper  idem  punctum  et 
tamen  posset  sine  miraculo  oppositum  contingere^'  ^ 

888.  lllGSlSI    Certitudo   ratione   motivi    dividitur   in    metaphysi- 

eam,  physicam,  moralem;   quarnm  una  ab  altera  specie  diflfert,  et  una 
altera  per  se  praestantior  est. 

Ad  statum  quaestionis.  Prae^iota  lo:  Recordandum  est,  certi- 
tudinem  per  se  subiectivam  esse  et  firmitatem  assensus  significare, 
tribui  autem  etiam  obiecto  sive  enuntiabili  (n.  480). 

Hoc  loco  quaeritur,  sitne  ea  differentia  in  certitudine  obiectiva,  ut  etiam 
in  subiectivam  ingrediatur. 

Praenota  2o :  Dubium  non  est,  quin  in  certitudine  quoad  in- 
tensitatem  actus  gradus  esse  possint.  Nunc  dicimus  inter  diver- 
sitates   multiplicis   generis,   aliquam   esse   in   certitudine    ex   parte 


^  Quaest.  philos.  tom.   1  q.  22  ad  3. 


3.   De  statu  mentis,  qui  activitate  cognoscitiva  efficitur.  411 

motivi,    ex  qua  certitudo  commode  dividi  possit  in  metaphysicam, 
physicam,  moralem. 

^^rotivum  est  id,  quod  intellectum  movet  ad  firmiter  adhaerendum  veritati 
cognitae.  Quod  dicitur  etiam  ratio ,  propter  quam  assensus  firmus  existit.  Et 
recte  vocatur  obiectum  formale  assensus.  Motivum  certitudinis  metaphysicae 
trahitur  ex  ipsis  rerum  essentiis;  certitudinis  physicae  ex  modo  constanti  et 
uniformi  agendi  sumitur,  quam  in  rebus  naturalibus  deprehendimus ;  certitudi- 
nis  moralis  ex  modo  accipitur  constanti  et  uniformi,  secundum  quem  omnes 
homines  natura  duce  agere  solent. 

Pmenota  3o:  Quaeritur  deinde,  utrum  haec  differentia,  quae 
est  inter  certitudinem  metaphysicam,  physicam,  moralem,  ad  ipsam 
certitudinem  perfecte  constitutam  adveniat  ut  accidentalis,  i.  e. 
exfra  certitudinis  essentiam  posita;  an  ipsam  certitudinem  con- 
stituendam  ingrediatur  ut  differentia  essentialis  sive  specifica. 

Xos  eam  dicimus  esse  specificam.  Illa  specie  difFerunt,  quae  sub  eodem 
genere  proximo  constituta  in  ratione  aliqua  essentiali  difPerunt.  Et  triplex  illa 
certitudo  in  hoc  genere  proximo  est  constituta,  ut  in  unaquaque  sit  ea  veritati 
data  adhaesio,  quae  omnem  formidinem  erroris  excludat. 

Praenota  4o:  Quum  unam  certitudinem  altera  praestantiorem 
dicimus,  praestantiam  essentialem  significari  volumus. 

889.  Argumenta.  Arg.  pa^iis  primae  (ex  indole  motivi  respectu 
certitudinis  subiectivae).  Certitudo  subiectiva  eo  constituitur,  quod 
intdlectus  propter  motivum  ex  obiecto  tractum  iudicat,  rem  ita 
esse  ut  percipitur  et  aliter  esse  non  posse.  Ergo  aptissima  est 
divisio  certitudinis,  quae  ex  motivo  trahitur.  Certitudo  enim  non 
est  status  adhaesionis  pure  subiectivus,  sed  intrinsecus  et  essen- 
tialiter  pendet  ex  motivo  obiectivo.  Porro  triplex  est  motivum, 
unde  intellectus  iudicat,  rem  ita  esse,  ut  percipitur,  et  aliter  esse 
non  posse. 

Motivum  certitudinis  metaphysicae  trahitur  ex  essentiis  rerum  metaphysi- 
cis.  Certitudo  physica  in  illarum  legum,  qutbus  naturae  rerum  existentium  re- 
guntur,  perseverantia,  universalitate ,  ordinata  conspiratione  fundamenta  habet. 
Quamquam  autem  per  experientiam  constat,  has  leges  perseverantes  esse  et  uni- 
versales  et  certo  ordine  conspirantes,  et  quamquam  per  ratiocinium  ostendi 
potest,  eas  esse  ut  leges  bono  universi  necessarias,  tamen  ex  conceptu  exceptio- 
nes  admittunt  absolute  possibiles,  quae  quantumvis  raro,  tamen  etiam  in  con- 
creto  semel  fieri  possunt.  Accedit,  quod  ita  inter  se  sunt  dispositae  et  con- 
spirantes,  ut  multos  ex  eis  effectibus,  de  quibus  est  scientia  naturalis ,  pro- 
ducant  tamquam  id,  quod  evenit  ut  plurimum ,  non  tamen  ut  omnino  semper. 
Certitudo  moralis  nititur  in  constantia  et  uniformitate,  qua  homines  in  certis 
adiunctis  agere  solent  propter  constantiam  uniformitatemque  humanae  naturae 
et  conditionum  vitae  humanae.  Quum  autem  mores  hominum  non  sinc  vi  et  efficacia 
liberi  arbitrii  in  unoquoque  hominum  eflfectus  producant,  manifestum  est,  funda- 
menta  certitudinis  moralis  esse  essentialiter  mobiliora,  quam  ccrtitudinis  physicae. 


412     Liber  I.  (IIL)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

Haec  discrepantia  ipsam  certitudinis  essentiam  afficit  intrinsecus.  Non 
enim  de  ea  certitudine  agitur,  quae  pure  subiectiva  est,  ex  quodam  nescio  quo 
stulto  voluntatis  imperioj  quae  certitudo  ficta  est,  et  non  veraj  sed  de  illa 
agitur,  quae  essentialiter  pendet  ex  motivis  obiectivis. 

Arg.  pmiis  secundae,  quae  est  praecipua  (ex  diversitate  speci- 
fica  obiecti  formalis).  Certitudo  specificatur  ex  diversitate  neces- 
sitatis,  qua  assensus  necessario  verus  est,  vel  ex  diversitate  im- 
possibilitatis,  qua  fieri  non  potest,  ut  assensus  falsus  sit.  Atqui 
eiusmodi  impossibilitas  et  necessitas  triplex  est  specifice  diversa. 
Ergo  triplex  certitudo  est  specie  diversa. 

Proh.  M.:  Si  causae  internae  rerum  specie  differunt,  etiam  ipsae  res 
specie  differunt.  Atqui  necessitas  illa  vel  impossibilitas  id  est,  a  quo  pendet 
certitudo  intrinsecus  et  quod  certitudini  dat  indolem  specificam.  Si  ergo  haec 
impossibilitas  et  necessitas  triplex  est  specie  diversa,  etiam  ipsa  certitudo  tri- 
plex  est  specie   diversa. 

Proh.  min.:  Impossibilitate  metaphysica  id  impossibile  dicitur,  in  quo 
praedicatum  ex  conceptu  repugnat  subiecto ,  velut  circulum  quadratum  esse. 
Impossibilitate  physica  illud  impossibile  putatur,  quod  fieri  non  potest  se- 
cundum  consuetum  naturae  ordinem ,  etsi  ex  conceptu  fieri  possit,  velut:  mor- 
iuum  ad  vitam  redire.  Impossibilitate  morali  illud  impossibile  esse  iudicatur, 
quod  est  contra  mores  hominum  et  indolem.  etsi  secundum  leges  metaphysicas 
et  physicas  fieri  possit,  velut:  matrem  ex  consuetudine  piam  et  honesiam  odio 
hahere  honumfilium  suutn.  Quum  autem  necessarium  id  esse  aestimetur,  quod  non 
possit  non  esse,  triplici  illi  impossibilitati,  de  qua  modo  diximus,  triplex  ne- 
cessitas  adiungitur.  Sed  hi  tres  impossibilitatis  vel  necessitatis  modi  essen- 
tialiter  inter  se  differunt. 

Vel  sic:  Illa  specie  differunt,  quae  sub  eodem  genere  proximo  constituta, 
diserepant  tameu  in  aliquo,  quod  essentiale  est.  Atqui  id  de  certitudine  meta- 
physica,  physica,  morali  est  arbitrandum.  Ergo  hae  tres  specie  diiferunt.  Nota 
generica  in  eo  reperitur,  ut  unaquaeque  actualem  speciem  falsitatis  excludat. 
Diiferunt  autem,  quod  triplex  est  specie  diversa  necessitas,  qua  mens  ad  fir- 
miter  adhaerendum  veritati  determinari  potest.  Prima  est  ordinis  metaphysici, 
qnae  oritur  ex  ipsis  rerum  essentiis ,  sive  ex  perspecto  nexu  inter  subiectum 
et  praedicatum  necessario.  —  Alte»a  est  ordinis  physici ,  in  quo  reperitur  ali- 
qua  mobilitas  sive  mutabilitas ,  quae  ab  ordine  metaphysico  abest.  Haec  mo- 
bilitas  constituitur  primo  inde,  quod  legibus  naturalibus  in  re  particulari  ab 
auctore  naturae  per  exceptionem  derogari  potestj  secundo  inde,  quod  ad  effi- 
ciendos  eventus  naturales  plurimos  conspirare  debent  leges  vel  vires  plurimae, 
quae,  etsi  unaquaeque  in  se  determinatum  modum  habet,  et  simul  sumptae  in 
natura  dispositae  sunt ,  ut  eftectus  naturales  producant  tamquam  id ,  quod  ut 
plurimum  evenit;  tamen  non  sunt  ita  dispositae,  ut  effectus  producant  tanquam 
id,  quod  sine  uUa  exceptione  semper  et  infallibiliter  evenit,  velut  quum  ex 
agris  verno  tempore  seminatis  autumni  tempore  exspectatur  messis;  vel  quum 
ingentihus  silvis  bestiae  inesse  putantur.  Accedit,  ut  in  nostra  de  eventibus 
naturalibus  notitia  etiam  inde  aliqua  mobilitas  oriatur,  quod  leges,  a  quibus 
eventus  naturalis  pendet,  in  multis  rebus  imperfecte  tantum  novimus.  —  Tertia 
necessitas  est  ordinis  moralis,    in  quo  praeter  mobilitatem,   de  qua  modo  dixi- 


3.  De  statu  mentis,  qui  activitate  cognoscitiva  cfficitur.  413 

mus,  accedit  mobilitas  ex  libera  hominis  voluntate,  qua  fit,  ut  unusquisque 
homo.  si  velit,  etiam  contra  naturae  suae  dispositionem  agere  possit. 

Arg.  partis  tertiae  (ex  dignitate  ratiomim  essentialiter  diversa). 
Praestantia  certitudinis  per  se  ex  firmitate  rationum  sive  motivorum 
deducitur.  Sed  triplex  firmitas  et  dignitas,  quae  in  illa  triplici  certi- 
tudine  inest,  intrinsecus  et  essentialiter  diversa  est;  quod  per 
se  liquet. 

890.  Respondenda  (cfr.  n.  887).     (Ad  1.)    Concedimus,  ab  omni  ccrtitudine 

abstrahi  posse  conceptum  firmae  cuiusdam  adhaesionis ,  quo  exhibeatur  ratio 
omni  certitudini  communis.  Sed  haec  ratio  est  ratio  generica,  non  autem  ex- 
hibet  totam  certitudinis  essentiam.  Ea,  quae  sunt  certitudinis  metaphysicae, 
physicae,  moralis  propria,  ad  istam  rationem  communem  accedunt  non  ut  dif- 
ferentiae  accidentales ,  quae  sint  extra  essentiam  certitudinis  sitae ,  sed  ut  dif- 
ferentiae  specificae,  quae  simul  cum  rationc  ista  generica  certitudinem  intrin- 
secus  constituunt  triplicem.  Sicut  actus ,  potentiae,  habitus  vere  specificantur 
ab  obiecto ,  ita  certitudo  internam  et  essentialem  diversitatem  accipit  a  motivis 
essentialiter  diversis,  quae  certitudinem  producunt. 

(Ad  2.)  In  ipsa  obiecti  necessitate  distinguendum  est  inter  rationem  ne- 
gativam  sive  impossibilitatem  oppositi  et  rationem  positivam  sive  fundamentum, 
unde  illa  impossibilitas  nascitur.  Ratio  prior  in  omni  certitudine  est  eadem. 
Sed  ratio  altera  triplex  est  ^  —  Dices:  Certitudo  ut  vera  sit,  debet  esse  ab- 
soluta,  abiecta  omni  conditione.  At  haec  est  metaphysica.  Resp.:  Ut  certitudo 
sit  metaphysica,  absoluta  debet  esse  propter  perspectam  connexionem  prae- 
dicati  cum  subiecto  essentialem.  Quodsi  ob  aliam  causam  est  absoluta,  assen- 
sum  gignit  inferioris  speciei.  Ita  fieri  quidem  potest,  ut  certitudo  physica  vel 
moralis  propter  conditionis  appositae  vanitatem  evadat  absoluta.  Nihilo  tamen 
setius  in  actu  primo  manet  hypothetica,  dum  metaphysica  etiam  in  actu  primo 
iam  absoluta  est.  In  plurimis  enim  rebus  singularibus  sive  physicis  sive  mo- 
ralibus  derogatio  legis  absolute  et  quasi  in  abstracto  possibilis  manet,  hinc  in- 
tegritas  legis  absolute  certa  non  est ;  quamquam  spectatis  concretis  conditioni- 
bus  certi  sumus,  derogationem  illam,  non  obstante  abstracta  illa  derogabilitate, 
reapse  non  futuram  esse.  Hoc  pacto  certi  sumus.  solem  cras  oriturum  esse, 
atramentum  hoc  non  converti  in  sanguinem.  Et  haec  certitudo  sive  physica 
sive  moralis  est  vera  certitudo ;  non  enim  possibilitas  oppositi  absoluta  in  abs- 
tracto ,  sed  possibilitas  realis  in  concreto ,  quae  cum  aliqua  oppositi  proba- 
bilitate  coniuncta  sit,  certitudinem  impedit.  Quae  res  est  confirmata  per  unius- 
cuiusque  conscientiam  et  experientiam ,  qua  constat,  solere  homines  sine  ulla 
erroris  formidine  non  solum  iis  adhaerere,  quorum  necessitas  oritur  ex  per- 
specto  nexu  necessario  inter  subiectum  et  praedicatum ,  sed  multis  etiam ,  quae 
eveniunt  propter  necessitatem  dumtaxat  legum  naturalium  vel  quae  constant 
propter  hominum  testimonium  historicum. 

f^Ad  3.)  Ad  certitudinem  satis  est,  ut  exclusa  sit  formido  erroris,  quae 
prudens  sit.  Haec  formido  potest  esse  exclusa,  et  simul  manere  possibilitas 
erroris  absoluta.  Quum  enim  periculum  prudenter  non  timeatur,  nisi  sit  aliquo 
modo  imminens,  possibilitas  absoluta  erroris  non  potest  esse  obiectum  formidinis. 

'  Cfr.  Ltberatore,  Log.  parte  2   n.  22. 


414     I-iiber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

Haec  porro  possibilitas  crroris  alia  cst  in  rebus  naturalibus,  alia  in  rebus  mo- 
ralibus;  id  quod  ex  diversitate  essentiali,  quae  est  inter  leges  naturales  et  mores 
in  natura  humana  positos,   facile  intelligitur. 

(Ad  4.)  Retinendum  cst,  ad  rationem  verae  certitudinis  non  requiri,  ut 
omnis  cxceptionis  possibilitas  evanescat.  Sed  satis  est,  ut  absit  periculum  er- 
roris.  Periculum  autem  nemo,  qui  prudens  est,  cernit  in  malo  absolute  possibili, 
sed  in  malo  tantum,  quod  satis  proxime  immincat.  Atque  hoc  modo  certitudo 
simul  cssc  potest  cum  possibilitatc  crroris  absoluta,  et  hinc  etiam  cum  absoluta 
possibilitate  illius  cxceptionis. 

CAd  5.)  Aliud  cst  iudicium,  quo  iudicatur,  ordinem  naturae  in  re  aliqua 
constantem  esse  atque  etiam  in  moribus  hominum  aliquam  reperiri  constantiam  j 
et  hoc  iudicium  ob  rationes  metaphysice  certas  certitudinem  raetaphysicam 
habere  potest,  velut  quum  quis  iudicat  ignem  comhurere  ut  plurimum  res  com- 
hustibiles  apposiias,  vel  non  facile  hominem  vere  pium  commitiere  peccata  gravia. 
Aliud  autem  est  iudicium,  de  quo  in  thesi  dicitur,  quo  in  re  particulari ,  in 
qua  nulla  est  ratio  suspicandi  exceptionem  sive  miraculum,  iudico  rem  ita 
cvenire,  ut  legibus  naturalibus  vel  moralibus  postulatur.  Atque  hoc  est  physice 
tantum  aut  moraliter  certum.  —  Obicies:  Eiusmodi  iudicium  in  re  particulari 
aeque  certum  esse  videtur  'atque  illud  de  constantia  legum.  Si  enim  iudico : 
„Manu  ad  ardentem  fornacem  admota  certe  dolore  afficior^^ ,  subintelligenda  est 
conditio  :  „si  servantur  leges  naturae".  Hoc  autem  iudicium  hypotheticum  aeque 
certum  est  atque  illud  de  legum  naturalium  existentia.  Resp.:  Hoc  de  re  parti- 
culari  iudicium  hypotheticum  non  est,  sed  categoricum.  Exceptiones  enim  legum 
non  praesumuntur,  sed  positive  probandae  sunt.  Unde  in  huiusmodi  rebus  se- 
cundum  leges  iudicare  solemus  iudiciis  categoricis.  Vocari  possunt  haec  iudicia 
hypothetica,  quia  adest  absoluta  exceptionis  possibilitas ,  quam  tamen  pruden- 
ter  plane  negligimus,    nisi  adsit  ratio  positiva  suspicandi  exceptionem. 

(Ad  6.)  Motivum  certitudinis  mathematicae  quum  trahatur  ex  ipsis  rerum 
essentiis,  ex  eodem  fonte  hauritur,  cx  quo  accipitur  quoque  motivum  certitu- 
dinis  metaphysicae.  Dcest  ergo  differentia  specifica.  Differentia  ista  permagna, 
quae  rcvera  adcst,  eo  efficitur,  quod  res  mathematicae  intellectui  a  phantasia 
quasi  per  imagines  oiferuntur,  ita  ut  mens  eas  aspectu  interno  intueri  possit. 

(Ad  7.)  In  thesi  attenditur  ad  triplicem  rerum  necessitatem ,  ut  haec  est 
ex  se  apta,  ut  gignat  in  mente  assensum  sibi  respondentem.  Distinguenda  est 
enim  necessitas  ipsius  rei  sive  enuntiabilis  a  necessitate  cognitionis.  IUa  onto- 
logica  est,  haec  logica.  Per  se  conveniunt  principia  cognitionis  cum  ordine 
ontologico;  pcr  accidens  autem  fieri  potest,  ut  difPerant,  ita  ut  rem  cognosca- 
mus  non  ex  ipsius  principiis,  sed  ex  principiis  alienis.  Atqui  ita  per  accidens 
fieri  potest,  ut  id,  quod  in  se  metaphysice  certum  est,  cognoscamus  tantum 
cum  certitudine  morali  (n.  485  Schol.  1). 

(Ad  8.)  Aliud  est  probare  tres  esse  species  certitudinis,  aliud  iudicare, 
ad  quamnam  specicm  certitudinis  aliquod  enuntiabile  vel  factum  pertineat. 

(Ad  9.)  Id  tantum  dicere  volumus,  ccrtitudinem  moralem  per  se  infir- 
miorem  esse.  Nequc  tamcn  id  obstat,  quominus  in  re  particuhiri  per  accidena 
eveniat,  ut  factum  ordinis  moralis  certius  nobis  sit,  quam  factum  ordinis  na- 
turalis  (n.  485  Schol.  4). 

(Ad  10.)  Casus  fortuitus  excluditur  certitudine  physica  vel  etiam  meta- 
physica;  qua  de  re  alio  loco  plura. 


3.  De  statu  mentis,  qui  activitate  cognoscitiva  efficitur.  415 

QUAERITUR  5^, 

po$>ifi(itiie  revera   esse   opiuio ,    qnae  iieqne  certitndo  sit, 

neqne  dnbitatio  ^ 

891.  Rationes  dubitandi.  Videtur  assensus,  qui  sit  medius  inter  certitudinem 
et  dubitationem  osse  non  posse.  Nam  (1.)  voluntas  mentem  ad  assensum  flectit 
secundum  dictamen  rationis.  At  ratio  quomodo  docere  potest  assentiendum 
esse  illi,  quod  non  videt  esse  verum,  et  formidat,  ne  sit  falsum  ?  —  (2.)  Deinde 
hi  in  opinante  actus  supponi  debent  l^  dubium  positivum  de  veritate  utrius- 
que  partis;  2«  iudicium  certum ,  utramque  partem  esse  probabilem,  vel  etiam 
alterutram  probabiliorem  esse;  3*^  iudicium  certum  reflexum,  licero  sequi 
opinionem.  Ergo  aut  dubium  aut  certitudo ;  nulli  autem  opinationi  locus 
rellnquitur. 

Dico;  Revera  esse  potest  opinio  tanquam  medium  quid  inter- 
iectum  inter  dubitationem  et  certitudinem. 

Nam  fieri  potest ,  ut  intellectus  post  electionera  quandam  voluntariam  in- 
firmam  et  debilem  ^  feratur  in  unam  partem  contradictionis  cum  formidine  al- 
terius  ' ,  ita  ut  revera  assentiat  uni  parti  cum  dubitatione  tamen  et  formidine 
alterius  *.  Atqui  eiusmodi  assensus  neque  dubitatio  est,  neque  certitudo.  Non 
est  dubitatio ;  nam  etsi  infirmus  est ,  est  tamen  assensus  in  partem  alterutram 
ut  veram ,  qui  assensus  in  dubitatione  deest.  Neque  est  certitudo ;  nam  etsi 
est  assensus,  est  tamen  assensus  infirmus  propter  erroris  formidinem;  quae  for- 
mido  a  certitudine  abest. 

Respondenda.  (Ad  1.)  Assensus,  ad  quem  voluntas  intellectum  deter- 
minat,  non  debet  ex  necessitate  esse  certus  et  firmus.  Quum  assensus  capax 
sit  graduum,  certe  assensus  effici  potest,  qui  infirmitate  sua  par  est  veritati 
apparenti. 

(Ad  2.)  Non  negamus,  probabilitatem  alicuius  rei  certam  esse  posse;  et 
hanc  probabilitatis  certitudinem  ab  intellectu  enuntiari  posse.  Verum  hac  de 
re  hoc  loco  non  agitur.  Sed  fieri  posse  dicimus,  ut  ipsa  res  sit  probabilis 
tantum,  et  ab  intellectu  infirmo  quodam  et  imperfecto  assensu  enuntietur. 

QUAERITUR  6% 
qnae  sit  formidini$^  cnm  opinione  connexio  ^. 

892.  Opinionem  diximus  esse  (n.  474)  ,  adhaesionem  mentis  uni  parti  con- 
tradictionis  cum  formidine  oppositae.  „Opinio  est  de  uno  ad  duo,  est  enim  de 
principiis  ad  conclusionem  cum  formidine  alterius;  et  sic  sunt  ibi  tria:  prin- 
cipium  et  duae  conclusiones  et  una  conclusa  et  alia  formidata  ^.    Ex  quo  com' 


*  Palmieri,   Log.  p.  122. 

2  S.  Thom.,  Summ.  theol.  11.  II.  q.  2  a.  9  ad  2. 

3  S.  Thom.  loc.  cit.  I.  q.  79  a.  9  ad  1. 

*  S.  Thom.  loc.  cit.  II.  II.  q.   1  a.  4. 

^  Conimbric.  Comment.  in  dial.  in  c.  26  de  scient.  et  opin.  q.  1   a.  4. 
^  S.  Thom.  in  1.  1  de  an.  lect.  4. 


416     Liber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

munis  est  sententia,  formidinem  esse  essentialiter  cum  opinione  connexam  ^  Et 
opinio  ex  inevidentia  et  lallibilitate  sui  obiecti  dupliciter  haurit  formidinem, 
unam  subiecti,  quae  est  potentiae  vacillatio  sive  in  assentiendo  haesitatio, 
alteram  cognitionis,  qua  ipsa  cognitio  sic  affecta  est,  ut  ei  falsum  subesse 
possit;  quae  iterum  duplex  est:  prima  est  positiva  et  essentialis  differentia 
actus  ex  obiecto  formali  desumpta;  secunda  negatio  certitudinis,  quae  illam 
differentiam  sequitur. 

Manifestum  est  autem,  eam  formidinem  cognitionis ,  quae  sit  differentia 
essentialis  actus,  esse  opinioni  internam  et  essentialem :  ab  ea  enim  ratio  opi- 
nionis  praecidi  non  potest.  Atque  etiam  alterara  formidinem  cognitionis,  quae 
est  negatio  certitudinis  sive  infallibilitatis  opinioni  essentialem  esse  facile  patet. 
Restat  igitur,  ut  videamus,  sitne  etiam  formido  subiecti  de  essentia  actus  opinativi. 

Rationes  dubitandi.  Videtur  formido  subiecti  non  esse  de  ratione  opi- 
nionis.  Nam  (1.)  potest  aliquis  de  re  quadam  habere  opinionem  reiecta  omni 
formidine.  Fieri  enim  potest,  ut  quis  pondere  rationum  probabilium  ad  iudi- 
candum  trahatur  ita.  ut  errandi  periculum  vel  non  advertat  vel  ex  imperio  vo- 
luntatis  spernat.  Quare  ab  Aristotele  iam  est  animadversum  ^,  multos  suis 
opinionibus  adhaerere  tenacius,  quam  alios  scientiae.  Id  quod  nostra  experientia 
comprobatum  est.  Experimur  enim,  nos  aliquibus  sententiis  sine  ulla  intel- 
lectus  formidine  adhaerere,  quas  post  ob  manifestas  falsitatis  rationes  reicimus.  — 
(2.)  Qui  scientiam  habet  alicuius  conclusionis ,  potest  de  eadem  conclusione 
addere  rationes  probabiles,  quae  igitur  rem  confirmant,  neque  tamen  ullam  er- 
randi  formidinem  in  mentera  introducunt. 

(3.)  Sed  contra  cognitio  quaelibet  ex  modo  suae  naturae  intellectum 
afficit.  Quae  igitur  intrinsecus  est  fallibilis  et  incerta,  ea  necessario  intellectum 
formidolosum  reddet.  —  (4.)  Praeterea  formido  ad  opinionem  se  habet,  sicut 
certitudo  ad  scientiam;  sed  fieri  non  potest,  ut,  qui  habet  scientiam,  de  eius 
obiecto  dubitet;  neque  ergo  fieri  potest,  ut  qui  opinetur,  careat  formidine. 

893.  Dico:  Formido  subiecti,  si  intelligitur  radicalis,  est  de 
essentia  actus  opinativi;  non  autem,  si  est  actualis. 

Id  ut  facilius  intelligatur,  recolendum  est,  formidinem,  quum  sit  metus 
quidam,  potius  ad  appetitura  spectare.  Si  ad  intellectum  trahitur,  ipse  formi- 
dinis  actus  non  est  in  intellectu,  sed  obiectum  forraidinis,  quatenus  homo  tiraet, 
ne  irretiatur  falso,  quod  est  raalum  intellectus.  Est  tamen  in  intellectu  alius 
actus,  qui  forraidinera  in  voluntatera  inducit,  qui  igitur  est  forraido  non  for- 
raaliter,  sed  causaliter.  Quura  autem  formido  sit  non  ob  malura  futurum  quod- 
cumque,  sed  ob  malura,  cuius  periculura  proxime  irarainet,  intellectua  eo  forrai- 
dinera  introducit,  quod  iudicat,  versari  se  in  periculo  errandi  irarainenti.  Quod 
iudicium  vncari  potest  forraido  intellectualis  actualis. 


*  „De  ratione  opinionis  est,  quod  accipiatur  unura  cura  formidine  alterius 
oppositi ;  unde  non  habet  firraara  inhaesionem."  (S.  Thom.,  Surara.  theol.  I.  11. 
q.  67  a.  3.)  „Scientia  non  potest  cura  opinione  simul  esse  sirapliciter  de 
eodera;  quia  de  ratione  scientiae  est,  quod  id,  quod  scitur,  existimetur  esse  im- 
possibile,  aliter  se  habere;  de  ratione  autera  opinionis  est,  quod  id,  quod  est 
opinatura,  existimetur  possibile,  aliter  se  habere."     (Loc.  cit.  II.  II.  q.   1  a.   5.) 

2  L.  7  ethic.  Nicom.  c.  3. 


3.  De  statii  mentis,  qui  activitate  cognoscitiva  efficitur.  417 

In  statu  opinionis  duo  iudicia  distinguenda  sunt,  unuin  di- 
rectum  de  veritate,  de  qua  est  opinio,  alterum  refiexum  de  immi- 
nente  erroris  periculo.  lam  vero,  si  mens  motivis  impellitur,  quae 
errandi  periculum  non  excludunt,  primum  iudicium  aderit  et  cum 
hoc  simul  radicaliter  alterum;  non  tamen  omnino  necessarium  est, 
ut  alterum  etiam  adsit  actualiter.  Etsi  enim  mens  naturali  facili- 
tate  ad  hoc  alterum  actu  ferendum  prolabitur,  fieri  tamen  potest, 
ut  ab  eo  abstineat,  si  velit. 

Atque  his  disputatis  facile  intelligetur ,  quomodo  rationibus  dubitandi, 
quas  tetigimus,  satis  fiat. 

QUAERITUR  1% 
qnid  in   conflictn   opinionnm  probabilinm   eveniat. 

894.  Nascitur    quaestio.      Concedunt    omnes ,    propositiones    etiam    contra- 

dictorias,  si  secundum  se  spectentur,  posse  simul  esse  probabiles.  Sed  quae- 
ritur,  num  propositio  probabilis  in  conflictu  propositionis  contradictoriae,  quae 
etiam  probabilis  sit,  in  sua  probabilitate  necessario  infirmetur,  si  hae  propo- 
sitiones  inter  se  conferantur.  Sunt,  qui  id  affirment  ^  Qui  triplicem  incerti- 
tudinis  statum  distinguunt :  probabilem,  quum  iudicia  saepius  non  fallant;  du- 
bium,  quum  ex  aequo  toties  fallant,  quoties  non  fallant;  improbabilem ,  quum 
saepius  fallant,  quara  non  fallant.  Probabilitatem  expirare  dicunt  eo,  quod  pro 
sententia  opposita  reperiantur  etiam  rationes  probabiles ,  nedum  probabiliores. 
Videri  autem  possit  ita  dicendum  esse.  Nam  sicut  in  statera  pondus 
unum  impeditur  pondere  altero ,  ita  ut  iam  rem  in  suam  partem  trahere  non 
possit,  ita  etiam  motivum  unum  nullo  modo  in  mentem  vim  exercere  potest, 
si  ex  adverso  sit  motivum  aequale  vel  gravius. 

Dico:  Opinio  probabilis  per  se  non  cessat  esse  probabilis  in 
conflictu  opinionis  oppositae  quantumvis  probabilioris. 

Id  quum  dicimus,  opinionem  intelligimus ,  quae  in  se  vere  probabilis  est, 
neque  solum  propter  inadvertentiam  mentis  existimata  est  probabilis.  Eam 
dicimus  per  se  non  destrui  opinione  contraria.  Per  accidens  enim  fieri 
potest,  ut  destruatur  eo ,  quod  rationes  pro  parte  opposita  eiusmodi  sint,  ut 
rationes  pro  parte  priore  evanescant.  —  Probabilitatem  dicimus  manere  non 
solum  absolute,  i.  e.  in  se  spectatam,  sed  etiam  relative,  i.  e.  comparatam  et 
coniunctam  cum  probabilitate  opposita.  —  Nolumus,  eundem  hominem  posse 
simul  eodem  tempore  utrique  parti  adhaerere  ut  verae,  sed  eum  posse  ita  ad- 
haerere  uni,  ut  oppositam  retineat  ut  vere  probabilem.  Fieri  etiam  posse  arbi- 
tramur,  ut  generatim  duae  propositiones  contradictoriae  ita  simul  sint  proba- 
biles,  ut  alii  homines  propositioni  alterutri  prudenter  adhaereant. 

His  praenotatis  facile  id,  quod  diximus,  ex  natura  probabilitatis  probari 
potest.  Nam  probabile  aestimatur  id,  quod  motivo  absolute  et  respective  gravi 
nititur.     Atqui  pars  utraque    contradictionis    unius  eiusdemque  enuntiationis  in- 

*  Inter  alios  Storchenau  :  „In  utriusque  collatione  probabilitas  maior  unius 
propter   probabilitatem   minorem    alterius    minuitur,    probabilitas    autem    minor 
prorsus  evanescit  atque  ad  iraprobabilitatem  degenerat."     Instit.  log.  n.  214. 
Pesch,  Logica.   II.  27 


418     r^iber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

niti  potest  motivo  absolute  et  respective  gravi.  Ficri  enim  potest,  ut  pro  utra- 
que  parte  adducantur  rationes,  quae  sint  graves,  si  accipiantur  seorsum  vel 
absolutc.  Quum  autem  ponatur,  rationes  sententiae  oppositae  non  certas  esse, 
sed  probabiles  tantum,  hae  rationea  non  infallibilos  sunt,  sed  fallibilcs.  Quum 
igitur  quivis  rationabiliter  suspicari  possit,  in  rationibus  sententiae  oppositae 
latere  errorem,  rationes  sententiae  prioris  manent  etiam  graves  respective.  Atque 
id  etiam  iudicandum  est,  si  rationes  pro  sententia  opposita  appareat  esse  gra- 
viores.  Quum  enim  rationes  pro  opinionibus  inter  se  oppositis  disparatae  sint,  i.  e. 
ex  diversis  tractae  fontibus,  eae  inter  se  directe  non  opponuntur,  liinc  simul  ma- 
nere  et  suam  suadcndi  vim  exercere  possunt,  etiamsi  illae  his  ponderosiores  sint. 

Atque  idipsum  confirmatur  per  experientiam.  Opinionem  probabilem  de- 
finit  Aristoteles  :  quae  vera  videtur  omnibus,  vel  pluribus,  vel  sapientibus, 
atque  his  vel  omnibus  vel  plurimis  vel  spectatissimis.  Sed  experientia  constat, 
multas  esse  propositiones  inter  se  contradictorie  oppositas,  quae  sapientissimos 
homines  traxerunt  in  partes  inter  se  oppositas.  Si  autem  id  factum  est  in  pro- 
positionibus,  quae  probabiles  sunt  probabilitate  quadam  absoluta,  id  non  rarius 
evenit  in  iis,  quae  probabilitate  respectiva  imbutae  sunt.  Res  enim  plurimae 
sunt,  quae  pro  diversorum  hominum  capacitate  uni  videntur  esse  vere  proba- 
biles,  immo  certae,  quae  ab  aliis  reiciuntur  ut  falsae. 

Quibus  ex  explicatis  satis  est  apertum,  quid  ad  adversarias  dubitandi 
rationes  respondendum  sit. 

895.  Corollaria.    Coroll.  1.     Ergo  potest  homo  per  opinionem  unam  propo- 

sitionem  tenere  ut  veram,  et  simul  aliam ,  quae  huic  est  opposita ,  putare  esse 
probabilcm.  Nam  iudicium ,  quo  quis  per  opinionem  censet,  aliquam  enuntia- 
tionem  veram  esse,  alterum  iudicium,  quo  quis  contradictoriam  enuntiationem 
vere  probabilem  esse  iudicat,  in  uno  eodemque  intellectu  tantum  inter  se  ex- 
cludunt,  quantum  idipsura,  quod  priore  iudicio  affirmatur,  negatur  altero.  Atqui 
id  tantum  abest,  ut  locum  habeat.  ut  potius  saepissime  eveniat,  ut  probabilitas 
propositionis,  quae  contradictorie  est  contra  eam,  quam  quis  veram  esse  tenet, 
sit  certa  omnino  et  evidens. 

Coroll.  2.  Quinimmo  fieri  potest,  ut  homo  teneat  enuntiationem  unam 
per  opinionem  ut  veram,  et  simul  iudicet,  eam,  quae  huic  contradicat,  esse  pro- 
babiliorem.  Id  in  iis  accidere  videtur  saepissime,  qui  ex  mala  fide  per  opinio- 
nem  inhaerent  sententiae,  quae  in  se  falsa  est,  ab  his  tamen  defenditur  ut  vera, 
etsi  iudicent,  sententiam  oppositam  multo  probabiliorem  esse.  Neque  in  hac 
re  ulla  cernitur  necessitas,  qua  haec  duo  iudicia  inter  se  excluderent.  Quantum- 
vis  enim  alteram  contradictionis  partem  probabiliorem  esse  appareat,  motivum 
tamen  esse  potest  probabile,  quo  mens  impellatur,  ut  opinative  iudicet,  priorem 
partem  veram  esse.  —  Neve  obiciat  quispiam ,  idem  plane  esse,  enuntiationem 
aliquam  ut  veram  statuere  atque  dicere,  hanc  ipsam  opposita  probabiliorem  esse. 
Nam  propositionem  ut  veram  opinationem  statuere  possum,  modo  adsint  ratio- 
nes  graves  et  solidae,  etiamsi  rationes  graviores  contra  sint.  Etsi  enim  ut 
plurimum  maioris  prudentiae  est,  eam  propositionem,  quae  probabilior  sit, 
etiam  ut  vcram  tenere,  minime  tamen  is  semper  imprudens  habendus  est,  qui 
probabiliori  praefert  minus  probabilem  (modo  haec  vere  probabilis  sit)  eam- 
que  ut  veram  sequitur,  praesertim  si  rationes,  quae  huic  faveant,  sub  bona 
voluntatis  affcctione  tractae  sunt  ^. 


1  Cfr.  LuGO,  Tract.  de  fide  divina  d.  20  s.  3  n.   121. 


3.  De  statu  mentis,  qui  activitate  cognoscitiva  efficitur.  419 

QUAERITUR  8% 
possitne  certitndo  et  opinio  esse  sininl '. 

596,  Rationes  dubitandi.  Videtur  opinio  non  posse  esse  cum  certitudine, 
quae  est  scientiae,  simul  in  intellectu  circa  idem  obiectum,  Nam  (1.)  opinio 
necessario  cum  formidine  falsitatis  rei,  sive  veritatis  oppositi  coniuncta  est; 
•certitudo  scientiae  hanc  formidinem  necessario  excludit,  Ergo  altera  alteram 
excludere  videtur.  —  (2.)  Fieri  non  potest,  ut  intellectus  simul  certus  sit  et 
incertus  de  eodem  obiecto,  —  (3.)  Non  magis  intellectus  circa  idem  obiectum 
simul  sciens  et  opinans  esse  potest,  quam  sciens  et  errans. 

(4.)  Sed,  contra  videtur  opinio  posse  esse  simul  in  intellectu  circa  idem 
obiectum.  Nam  commode  fieri  potest,  ut  obiectum  cognoscamus  simul  ex  causis 
necessariis  et  ex  causis  probabilibus.  Ergo  potest  intellectus  eandem  veritatem 
cognoscere  per  medium  certum  et  evidens  et  etiam  per  medium  probabile. 
,,Scientia  acquisita  potest  remanere  cognitio ,  quae  est  per  syllogismum  dia- 
lecticum ,  quasi  consequens  scientiam  demonstrativam ,  quae  est  per  causam, 
quia  ille,  qui  cognoscit  causam,  ex  hoc  etiam  magis  potest  cognoscere  signa 
probabilia,  ex  quibus  procedit  dialecticus  syllogismus."  -  —  (5.)  Fieri  potest, 
ut  voluntas  idem  obiectum  propter  diversa  motiva  simul  amet  et  oderit.  Ergo 
etiam  intellectus  idem  obiectum  per  diversa  media  simul  scire  et  opinari  potest. 

Dico:  In  uno  intellectu  potest  esse  siraul  opinio  et  scientia 
€irca  obiectum,  si  obiectum  attenditur,  ut  subest  motivo  opinionis 
-et  scieutiae.  Si  autem  obiectum  consideratur  secundum  se  omissa 
omni  ad  motivum  reflexione,  iam  repugnat,  opinionem  et  scien- 
tiam  esse  simul. 

Tota,  quae  est  in  hac  causa,  controversia  in  verbis  potius,  quam  in  re 
€sse  videtur.  Concedunt  omnes,  rem  eandem  intellectui  simul  proponi  posse 
rationibus  certis  et  demonstrativis,  et  rationibus  probabilibus,  atque  etiam  ab 
intellectu  simul  ob  rationes  utriusque  generis  teneri  posse.  Sed  alii  dicunt,  ita 
iam  non  agi  de  obiecto  eodem,  sed  obiectum  esse  diversum;  alii  dicunt,  ob- 
iectum  unum  idemque  manere.  Rem  quod  spectat,  distinctione,  quam  indica- 
A'imus,  lis  videtur  posse  dirimi. 

Id  autem,  quod  priore  loco  diximus,  probatum  est  rationi- 
bus  dubitandi  secundo  loco  positis;  posterioris  autem  partis 
argumenta  in  rationibus  priore  loco  positis  reperiuntur. 

597.  Respondenda.  (Ad  1.)  Existimandum  non  est,  sicut  actus  scientiae  certum 
reddat  intellectum,  ita  actum  opinionis  eo  ipso ,  quod  ex  parte  medii  incertus 
sit,  intellectum  reddere  formidantem  et  incertum.  Itaque  recte  monitum  est, 
opinionem  incertam  dici  eo  modo,  quo  nuditas  frigida  dicatur,  Sicut  igitur 
nuditas  frigida  dicitur,  non  quia  frigus  efficiat,  sed  quia  non  arcet,  ac  propterea 
cum  calore  stare  potest:  ita  similiter  opinio  incerta  dicitur,  non  quod  det  dubi- 
tandi  locum,  sed  quod  non  tollat. 

^  Alamanxus,  Summ,  philos.  I.   q.  36  a.  2. 
2  S.  Thom.,  Summ.  theol.  III.  q.  9  a.  3  ad  2. 

27* 


420     Li>)er  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

(Ad  2.)  Fieri  non  potest,  ut  intellectus  simul  sit  certus  et  incertus  de 
eodem  obiecto  eodcm  modo  per  idem  raedium.  Tamen  potest  per  diversa  media 
sive  motiva.  Tum  enim  intellectus  de  ipso  oblecto  secundum  se  incertus  non 
est,  sed  de  connexione  novi  motivi  cum  obiecto.  Si  quis  ex  consideratione 
mundi  ut  entis  creati  certo  scit,  Deum  existere,  is  de  existentia  Dei  incertus 
esse  non  potest;  sed  tamen  dubitari  potest,  an  inde,  quod  gentes  omnes  aliquod 
Numen  venerentur,  certo  demonstrari  possit,  Deum  esse. 

(Ad  3.)  Fatendum  est,  intellectum  circa  idem  obiectum  non  posse  esse 
simul  scientem  et  errantem  respectu  eiusdem  medii  sive  motivi.  Potest  tamen 
simul  errare  et  scire,  si  media  diversa  sint,  quorum  unum  rem  evincit,  alterum 
rem  in  se  veram  non  probat.  Cur  enim  non  possit  unus  intellectus  simul  as- 
sentiri  his  duabus  conclusionibus :  Anima  rationalis  est  spiritualis ,  ergo  est 
immortalis;  et:  Anima  huniana  habet  virtutem  cognoscitivam ,  ergo  est  immor- 
talis?  Id  si  quis  cogitaret,  haberet  simul  scientiam  et  errorem  circa  immor- 
talitatem  animae  rationalis,  attcndens  ad  diversa  motiva. 

CAd  4.)  Repugnat  omnino,  intellectum  veritatem  aliquam  clare  cognoscere 
illiusque  plane  convictum  esse,  et  simul  de  cadem  veritate  secundum  se  con- 
sideratam  dubitare  et  formidare.  „Non  contingit  omnino  simul  scire  et  opi- 
nari,  quia  simul  homo  haberet  existimationem ,  quod  posset  aliter  se  habere, 
et  quod  non  possct  aliter  se  habere."  ^  (Quid  respondeatur  ad  dubium  5,  in 
aperto  est.) 

QUAERITUR  9^ 

sitne    discrimen   inter   certitndinem   scientiae 
et   certitndinem  lidei  recte    statntnm. 

898.  Rationes  dubitandi.     Videntur  errare,    qui  fidem  a  scientia  essentialitcr 

differre  dicunt.  Nam  (1.)  fides  in  multis  rebus  esse  potest  cognitio  evidenter 
certa  et  vera.  Sed  omnis ,  quae  est  in  hoc  genere  cognitio ,  est  scientia.  — 
(2.)  Sicut  scientia,  ita  etiam  fides  habet  rationem  actus  vel  habitus  intellectualis. 
Et  sicut  fides,  ita  etiam  scientia  assensu  mediato  constituitur.  Ergo  et  genere 
et  specic  conveniunt.  —  (3.)  Praeterea  in  scientia  omni  inest  fides ,  qua  credi- 
mus  auctoritati  rationis  humanae;  et  in  omni  fide  inest  scientia,  qua  videmus, 
veritatem  rei  creditae  cum  veritate  auctoritatis  coniunctam  esse.  Ita  si  credi- 
mus  ebrio  patefacieriti  facitius  occultum ,  hoc  modo  concludimus:  Si  homo  iste 
hoc  facinus  non  fecisset,  id  nunc  ebrius  non  diceret.  Et  si  reo  confitenti  fur- 
tum  credimus,  hncc  erit  conclusio :  Homo  iste  scelus  non  confiteretur,  nisi  illud 
perpetrasset.  —  (4.)  Id,  quod  formaliter  innititur  in  aliqua  scientia,  ipsum  ra- 
tioncm  scientiae  habet.  Atqui  omnis  fidcs  efficiens  certitudinem  formaliter  in- 
nititur  in  scientia,  testcm  et  vcracem  esse  et  revera  locutum.  —  (5.)  Id,  quod 
cum  scientia  penitus  cohaeret,  ipsum  est  scientia.  At  fides  sicut  ex  scientia 
nascitur,  ita  est  radix  scientiae  novae;  unde  videmus,  ex  fide  divina  nobilem 
illam  sciontiam  natam  esse,  quae  est  theologia.  —  (6.)  In  homine,  qui  res  certas 
tenet  per  fidcm  et  de  his  rebus  ratiocinatur,  est  unus  habitus  harum  rerum,  qui 
simul  est  fidei  et  scientiae.     Nihil  ergo  videtur  esse  discriminis  essentialis  inter 


*  S.  TiiOM.  in  1.  1    post.    anal.    1.  44;    cfr.    Summ.  theol.    II.  II.  q.   1  a.  5 
ad  4  et  L  IL  q.  67  a.  3. 


3.  De  statu  mentis,  qui  activitate  cognoscitiva  efficitur.  421 

fidem  et  scientiara.  —  (7.)  Fides  apud  pliilosophos  vocatur  omnis,  quae  est  de 
re  aliqua,  firma  persuasio.  Haec  autem  persuasio  aut  habet  adiunctam  visionem 
rationum  sive  motivorum  certitudinis,  et  reducetur  ad  scientiam;  aut  est  caeca 
et  fit  sine  rationibus,  quae  ad  adhaerendum  rei  satis  sint,  et  est  irrationabilis 
et  ex  omni  sana  mente  exstirpanda. 

899.         Dico:  Actus  scientiae  essentialiter  differt  ab  actu  fidei. 

Quum  alibi  satis  sit  explicatum  de  natura  scientiae  (n.  395)  et  fidei  (n.  496), 
hoc  loco  breviter  est  reminiscendum,  motivum,  sub  quo  generatim  veritas  sese 
intellectui  manifestat,  reperiri  posse  aut  in  rationibus  internis,  aut  externis.  R,a- 
tiones  internae  aut  idem  sunt,  atque  ipsa  veritas  manifestata,  aut  sunt  aliae 
veritates  praecognitae  et  praemissae,  ex  quibus  veritas  cognoscenda  deducitur. 
Atque  ita  triplex  cognoscendae  veritatis  modus  oritur:  intellectio,  quae  est 
immediata  veritatis  in  seipsa  cognitio ,  scientia,  quae  est  mediata  veritatis 
ex  rationibus  internis  praecognitis  cognitio ;  fides,  quae  est  mediata  veritatis 
per  externam  auctoritatis  rationem  cognitio.  Quamobrem  fides  definiri  solet,  ut 
sit  cognitio  obscura  (i.  e.  non  manifestans  obiectum)  et  fundata  in  testimonio 
dicentis.  Ita  etiam,  qui  est  expers  scientiae  astronomicae,  futuram  solis  eclipsim 
cognoscere  potest,  quatenus  certus  est,  eam  ab  astronomis  tanquam  certo  futuram 
cognosci.  Qua  in  re  cognitio  astronomi  est  cognitio  veritatis  in  seipsa  ex  per- 
spectis  causis  sive  scientia  proprie  dicta;  cognitio  autem  hominis  istius  rudis, 
quum  solum  scientiae  et  veritati  astronomorum  fidat,  est  fides. 

Praenotandum  deinde  est,  nos  dicere  de  fide  proprie  dicta.  Potest  enim 
aliquid  propter  dicentis  auctoritatem  affirmari  dupliciter,  primo,  ut  intellectus 
omnino  determinetur  ipso  nexu  logico,  qui  est  inter  testimonium  affirmantis  et 
rem  affirmatam ,  nullo  interveniente  voluntatis  imperio.  Quae  fides  potius  est 
scientia;  et  „fides  scientifica"  vocari  solet  (n.  497).  Secundo,  ut  intellectus  de- 
terminetur  etiam  voluntatis  imperio;  id  quod  iterum  duplici  ratione  fieri  potest; 
primo,  quum  voluntas  inhaerens  bonitati,  quae  est  in  rectitudine  logica  prae- 
missarum,  in  quibus  auctoritas  testantis  locum  dumtaxat  termini  tenet,  iubet 
intellectum  in  re  cognita  tanquam  vera  conquiescere.  Haec  igitur  res  creditur, 
quia  intelligitur.  Secundo,  quum  voluntas  inhaerens  bonitati,  quae  est  in  ipsa 
auctoritate  dicentis ,  determinat  intellectum ,  ut  post  cognitionem  de  vi  et  exi- 
stentia  testimonii  amplectatur  ipsam  auctoritatem  ut  veram  idque  propter  seip- 
sam;  atque  haec  est  fides  proprie  dicta,  de  qua  hic  agitur  (n.  498). 

Et  in  quaestione  est  differentia  specifica.  Nam  in  genere  conveniunt, 
quum  et  scientia  et  fides  sit  cognitio  intellectualis  mediata.  Proxime  de  actibus 
loquimur,  quod  autem  de  actibus  dicitur,  etiam  valet  de  habitibus  . 

Atque  his  praenotatis  id,  quod  posuimus,  facili  argumento  probatur  tracto 
ex  consideratione  obiecti  formalis. 

Nara  illi  actus  mentis  essentialiter  sive  specie  inter  se  dif- 
ferunt,  quae  obiecta  sua  attingunt  sub  ratione  specifice  diversa. 
Atqui  assensus  fidei  et  assensus  scientiae  attingunt  obiecta  sua  sub 
ratione  specifice  diversa.  Nam  assensus  scientiae  bonitate  de- 
ductionis  nititur;  id  enim  scimus,  quod  ex  causa  inferimus,  et 
quia  inferimus.  Contra  assensus  fidei  nititur  ultimatim  veritate  et 
scientia  dicentis;    id  enim  credimus,   quod  a    veraci  et    scienti  est 


422     Liber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

dictum,  et  quia  est  dictum,  sive  quia  est  scitum  ab  alio,  qui  mihi 
vult  dicere  verum.  Atqui  omuino  aliud  est,  admittere  aliquid  a 
me  deductum  propter  deductionis  evidentiam,  et  admittere  aliquid 
ab  alio  dictum  propter  ipsam  dicentis  auctoritatem.  Ergo  assensus- 
fidei  et  assensus  scientiae  attingunt  obiecta  sua  sub  forma  sive 
ratione  diversa. 

900.  Respondenda.    (Ad  1.)   Quamvis  fieri  possit,  ut  per  fidem  consequamur 

cognitionem  evidenter  certam  et  veram,  non  tamen  omnis  in  hoc  genere  cognitio 
rationem  scientiae  habet;  nisi  quis  velit  huic  voci  latiorem.  illam  significationem 
subicere,  qua  scire  dicimur  id  omne,  quod  cum  certitudinc  et  concomitante  ali- 
qua  evidentia  cognoscimus,  sive  evidentia  ipsius  rei,  sive  credibilitatis. 

(Ad  2.)  Fides  convenit  cum  scientia,  quatenus  est  actus  intellectualis  et 
assensus  mediatus;  sed  accedit  differentia,  quae  est  specifica.  „Sicut  in  intel- 
lectu  specifice  sic  appellato  obiectum  formale  seu  motivum  assensus  est  interna 
ratio  veri  immediate  sese  manifestans  intellectui ,  et  in  scientia  specifice  sic 
dicta  obiectum  formale  sunt  principia  a  priori  vel  saltem  a  posteriori  mani- 
festantia  veritatem  cognoscendam  intrinsecus  et  seipsa,  licet  mediate  et  per 
aliud :  ita  obiectum  formale  seu  motivum  assensus  in  fide  est  praecognita  scientia 
et  veracitas  (auctoritas)  alterius,  quae  quia  non  reddit  veritatem  in  se  intelligibilem 
pro  intellectu  assentientis ,  pro  hoc  intellectu  est  ratio  externa  postulans 
assensum  in  veritatem."  *  —  Dices:  Ubi  est  discursus,  ibi  nascitur  scientia.  Sed 
in  omni  fide  est  discursus.  Resp.:  Inest  in  omni  actu  fidei  discursus  virtualis, 
sive  assensus  in  unam  veritatem  propter  duplicem  veritatem  aliam  praecognitam, 
in  quam  assensus  apud  credentem  vel  explicitus  praecedit,  vel  implicite  in  ipso 
actu  fidei  includitur.  Qua  igitur  re  et  fides  et  scientia  conveniunt.  At  ingens 
discrimen  est.  Qui  enim  scit,  dicit:  Admitto  conclusionem,  quia  per  discursum 
istum  legitimum  ex  principiis  est  deducta.  Credens  autem  supposita  illa  per 
discursum  legitimum  deductione  dicit:  Admitto  conclusionem,  quia  est  dicta. 

(Ad  8.)  Nulla  inest  in  scientia  erga  rationem  humanam  fides ,  nisi  quis 
novam  sibi  huius  vocis  significationem  fingere  velit.  Nominibus  autem  utendum 
est  secundum  impositam  significationem,  non  imponenda  significatio  nova.  — 
Neque  est  in  fide  proprie  dicta  scientia,  etiamsi  certa  cognitio  vel  scientia  fidei 
antecedere  debet.  —  Concedimus,  illam  fidem  improprie  dictam,  quae  formaliter 
nitatur  in  nexu  veritatis  logico  inter  veritatem  dicentis  certo  scitam  et  rem 
dictam,  a  scientia  essentialiter  non  differre. 

(Ad  4.)  Etsi  cognitio  de  locutione  et  veracitate  dicentis  ante  praestandam 
fidem  requiritur,  qua  cognitione  sciantur  motiva  credibilitatis,  tamen  ipsa  fides 
formaliter  non  innititur  in  hac  de  locutione  et  veracitate  dicentis  scientia,  sed 
in  ipso  testimonio :  Credo,  quia  dixit. 

(Ad  5.)  Fides  non  nascitur  ex  scientia,  sed  post  aliquam  scientiam^  quae 
ad  fidem  requiritur;  id  quod  ex  modo  dictis  luculentcr  perspieuum  est.  Et 
post  fidem  habitam  oriri  potest  iterum  de  fide  scientia;  sicut  de  fide  divina 
ortam   esse   videmus    scientiam    theologiae.     Nihil    tamen  inde    contra  id.    quod 


*  Card.  Franzelin,    De  divin.  tradit.  et  Scriptura.     Rom.   18S2.    Appendix 
c.  2  n.  3. 


3.  De  statu  mentis,  qui  activitate  cognoscitiva  efficitur.  423 

constituimus,  deduci  potest:  „Fides ,  ut  est  apud  Franzelin  ^  obiecto  for- 
mali,  quo  manifestatur  et  propter  quod  credendum  est  obiectum  materiale,  ac 
consequenter  modo  cognitionis  differt  a  scientia.  Neque  tamen  inde  sequitur, 
non  posse  esse  aliquam  scientiam  fidei,  nominatim  fidei  divinae,  quae  cre- 
ditur.  Potest  enim  esse  scientia  fundamentorum  fidei.  Et  fide  supposita  potest 
esse  aliqua  scientia  ipsarum  veritatum  fidei,  dum  aliae  assumuntur  velut  prin- 
cipia  ad  alias  velut  ex  eis  consequentes  intelUgendas.  Ac  denique  veritates 
fidei  possunt  esse  instar  principiorum  ad  veritates  alias,  quae  per  se  fidei  non 
sunt,  amplius  et  profundius  intelligendas."  Itaque  theologia  est  scientia  de  Deo 
rebusque  divinis  per  revelationem  acceptis.  Quae  id  sibi  peculiare  habet,  a)  ut 
eius  obiectum  materiale  sit  omne  id,  quod  a  Deo  dictum  est  et  ex  his  dictis 
per  legitimas  conclusiones  deduci  potest;  praeterea  etiam  principia,  conclusiones 
certae  vel  probabiles ,  quae  cum  revelatione  habent  aliquam  connexionem ,  sive 
proximam,  sive  remotam;  b)  ut  principium  eliciens  sit  humana  ratio  imbuta 
quum  principiis  naturalibus,  tum  certa  rerum  a  Deo  revelatarum  notitia. 

(Ad  6.)  Ex  communiore  theologorum  sententia  fide  semel  animo  suscepta 
triplex  habitus  nascitur.  quo  ad  rationem  scientiamque  fides  ipsa  refertur:  1°  ha- 
bitus,  quo  articuli  fidei  pro  diversa  sua  indole  non  tam  ut  credibiles  quam  ut 
veri  mente  percipiuntur ;  2°  habitus,  quo  articuli  fidei  ratione  scientiaque  in 
certum  ordinem  aptumque  systema  rediguntur;  3°  habitus  probationis,  quae  ex 
sese  et  generatim  est  historico-hermeneutica ,  atque  ex  instrumentis  testibusque 
repetita,  quamquam  plus  semel  ex  ipso  etiam  philosophiae  humanarumque  disci- 
plinarum  fonte  depromitur  ^. 

(Ad  7.)  Male  voce  fidei  abutuntur,  qui  omnem  de  re  aliqua  firmam  per- 
suasionem  fidem  vocant.  Fides  ut  rationabilis  sit,  scientiam  sibi  praecedentem 
habere  debet;  neque  tamen  eapropter  ipsa  ad  scientiam  reducitur  (n.  497  Schol.  2). 

901.  Scholia.     Schol.   1.     Propter   factam   a   Deo   revelationem 

celebris  est  distinctio  inter  fidem  humanam  et  divinam. 

Fides  divina  a  theologis  definitur,  ut  sit  actus  vel  virtus  supernaturalis, 
qua,  Dei  adiuvante  et  aspirante  gratia,  ab  eo  revelata  vera  esse  credimus  non 
propter  internam  rerum  veritatem  naturali  rationis  lumine  perspectam ,  sed 
propter  auctoritatem  ipsius  Dei  revelantis,  qui  nec  falli  nec  fallere  potest  ^. 
Atque  haec  fides  divina  specialiore  modo  a  scientia  differt,  quam  fides  humana. 
Id  patet  a)  ex  diversitate  obiecti  formalis ;  quum  enim  credo  articulum  fidei 
divinae,  assensus  mentis  praestatur  propter  auctoritatem,  i.  e.  infinitam  Dei  re- 
velantis  in  cognoscendo  et  in  loquendo  veritatem.  b)  Ex  diversitate  obiecti 
materialis ;  obiectum  enira  fidei  est  id  omne  et  id  totum ,  quod  a  Deo  per  re- 
velationem  dictum  est.  c)  Ex  diversitate  principii  elicientis;  actus  enim  fidei 
divinae  necessario  a  voluntate    credentis    imperatus  est    ex  pietate    et  reverentia 


*  De  divin.  tradit.  III.  cor.   1. 

2  A.  GiLLY,  De  locis  theolog.     Lugduni  1880.    p.  24. 

3  Quatenus  in  hac  fide  divina  respicitur  obiectum  formale,  dicimur  credere 
Deo ;  quatenus  est  assensus  in  obiectum  materiale,  credimus  Deum.  (S.  Tuom., 
Summ.  theol.  11.  II.  q.  2  a.  2.)  Quum  utrumque  comprehenditur,  dicimur  cre- 
dere  in  Deum,  quatenus  fide  in  Deum  tendimus  ut  in  supremam  veritatem  et 
ultimum  finem.     (Ibid.  II.  II.  q.  1  a.  9  ad  5.) 


424     Libcr  I.  (Iir.)  Logica  critica.    VL  De  vera  cognitionis  hum.  theoria. 

erga  Deura,  vcritateni  primarn,  idquc  aspirante  et  adiuvante  ipsius  Dei  gratia. 
d)  Ex  effectu  In  mente  producto  sive  certitudinej  quum  enim  haec  fides  nitatur 
formaliter  ipsa  Dei  veritate,  certitudinem  efficit,  quae  omni  certitudine  naturali 
maior  cst  '.  e)  Ex  diversitatc  finis ;  fides  enim  divina  ad  finem  refertur,  qui  est 
sujira  omnem  naturam  creatam. 

Schol.  2.  Fides  dicitur  ethica,  quatenus  actus  fidei  libero 
voluntatis  arbitrio  subiacet  et  rationem  actus  laudabilis  et  meri- 
torii  habere  potest. 

Quae  res,  quamdiu  de  fide  tantum  humana  dicendum  erat,  a  philosophis 
vix  unquam  est  animadversa;  ubi  primum  autem  disputandum  erat  de  fide 
rebus  revelatis  propter  divinam  auctoritatem  praestanda,  quaerendum  erat,  qua 
ratione  actus  fidei  esse  possit  liber  et  habere  dignitatem  virtutis  et  esse  meri- 
torius.  „Aliquis  actus  meritorius  dici  non  potest,  nisi  secundum  quod  est  in 
potentia  operantis  constitutus  .  .  . ,  actus  autem  aliquis  in  potestate  nostra  con- 
sistit,  sccundum  quod  est  voluntatis."  ^  gi  quis  evidenter  videns,  „quidquid 
Deus  dicat,  non  posse  non  esee  verum"  et  ,,Deum  dicere  tres  esse  in  Deo  Per- 
sonas",  post  has  praemissas  propter  evidentiam  affirmatas  conclusionem  infert, 
„tres  esse  Personas  divinas",  manifestum  est,  vix  ullam  voluntati  libertatem 
relinqui,  ut  conclusionem  negare  vel  de  ea  dubitare  possit.  Ut  igitur  huic 
libertati  locus  esse  possit,  requiritur,  ut  assensus  ponatur  propter  illa  principia, 
non  ut  ea  sunt  evidentia,  sed  ut  sunt  in  aliqua  obscuritate  posita  ^.  Sed  plura 
hac  de  re  theologi. 

Schol.  3.  Fides  illa,  quae  inter  homines  ex  quotidiano  vitae 
usu  adhiberi  solet,  opinativa  vocari  potest. 

Quae  fides  est  quidem  fides  proprie  dicta,  quia  fit  propter  dicentis  aucto- 
ritatem  ex  aliquo  voluntatis  imperio.  Quum  tamen  potius  propter  aliquam 
prudentiam,  quam  propter  auctoritatis  vel  veritatis  reverentiam  elici  soleat,  non 
habet  eam  rationem  virtutis  vel  meriti ,  quae  speciali  mentione  digna  sit.  Et 
quia  fit  propter  auctoritatem  hominum ,  quae  in  permultis  rebus  ab  aliquo 
errore  aliena  non  est,  per  se  tantum  probabilitatem  habet.  Quodsi  in  re  parti- 
culari  cum  evidentia  perspicio ,  neque  de  existentia  testimonii ,  neque  de  vera- 
citate  testiura  ullo  raodo  dubitari  posse,  haec  fides  opinativa  locura  cedit  fidei 
illi   scientificae,   de  qua  alio  loco  (n.  764  sqq.)  multa  sunt  disputata. 

Schol.  4.  Quum  vocibus  sua  vis  et  potestas,  quae  semel  apud 
omnes  in  usu  et  consuetudine  posita  est,  sit  integra  relinquenda, 
sequitur,  reiciendas  esse  omnes  fidei  definitiones,  quae  a  definitione, 
quam  dedimus,  essentialiter  diversae  sunt  (n.  496). 

Ita  ex  Rationalistis  aliqui  fidera  dicunt  esse  quendara  sensura  dependen- 
tiae,  qui  cum  rationali  natura  eohaereat.  Pietistis  fides  est  sensibilis  quaedam 
et  dulcis  experientia  interior,  quae  sensu  religioso  irabuta  sit. 


*  S.  Thom.,  Suram.  theol.  11.  IL  q.  4  a.  8. 

2  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  14  de  verit.  a.  3;    cfr.  Sumra.  theol.  II.  11. 
q.  4  a.  5. 

3  Cfr.  SuAKEz,    De  fide  disput.  3  sect.  8  n.   19  et  21;    De  Lugo,    De  fide 
disput.  2  sect.  n.  9  ;    Card.  Franzelin,  De  div.  tradit.     Appendix  c.  4  n.  4. 


3.  De  statu  mentis,  qui  activitate  cognoscitiva  efficitur.  425 

Alii  nomine  fidei  insigniunt  omnem  mentis  assensum  in  obiectum ,  quod 
non  imraediate  in  se  menti  evidenter  apparet,  sed  quod  interveniente  tantum 
ratiocinio  verura  esse  cognoscimus. 

G.  Hermes  fidem  opponit  vanae  credulitati,  et  definit,  ut  fides  sit  in  nobis 
status  certitudinis  sive  persuasionis  de  veritate  rei  cognita,  in  quem  statum 
adducamur  per  necessarium  assensum  rationis  theoreticae,  vel  per  necessarium 
consensum  ratiouis  practicae.  Hanc  fidem  rationalem  dicit  esse  finem  supre- 
mum  totius  philosophiae. 

Alii  fidem  appellant  omnem  cognitionem  immediatam,  quae  non  sit  per 
demoustrationem  deducta  ex  principiis. 

Alii  dicuut,  omnem  scientiam ,  quae  non  sit  a  priori,  fidem  essej  itaque 
nonnisi  per  „fidem"  concludi  ex  effectu  ad  causam;  fidem  esse  apprehensionem 
eorum,  quae  phaenomenis  et  experientiae  sensili  substent. 

Stuart  Mill  censet,  fidem  idem  esse  atque  iudicium;  ita  ut  iudicium  eo 
differat  a  propositione,  quod  ad  hanc  addatur  fides  sive  assensus  firmus  veritatis  ^ 

QIIAERITUR  10  ^ 

po^isintne    ea,    qnae  in   <$e   certa  nobis   sunt, 
etiam  ficle   credi  ^. 

902.  Rationes  dubitandi.     Videtur  aliquid,  quod  clare  apparet,  sive  secun- 

dum  sensum,  sive  secundum  intellectum,  obiectum  fidei  esse  non  posse  ^.  Nam 
(1.)  id,  quod  creditur,  obscurum  esse  debet;  sed  id,  quod  scitur,  obscurum  non 
est;  ergo  id,  quod  scitur,  credi  non  posse  videtur.  Unde  recte  dicitur:  Si 
vides,  non  est  fides.  —  (2.)  Intellectus  ut  credat,  electione  voluntaria  moveri 
debet;  ut  sciat,  ab  ipso  obiecto  evidenti  moveri  debet.  Sed  intellectus  ab  alter- 
utro  motus  ab  altero  simul  moveri  non  potest.  —  (3.)  Scitum  est  visum,  cre- 
ditum  autem  est  non  visum.  Ubi  primum  igitur  aliquid  incipit  esse  visum, 
iam  obiectum  fidei  esse  non  potest.  —  (4.)  Sicut  generatim  id,  quod  minus 
luminosum  est,  coram  magis  luminoso  non  illuminat,  ita  neque  fides  ut  lucerna 
coram  scientia  ut  sole  lucem  suam  spargere  potest.  —  (5.)  Nullum  agens  for- 
mam  in  subiecto  producere  potest,  quod  ab  aliqua  forma  iam  actuatum  est, 
quae  formaliter  vel  eminenter  continet  perfectionem  ab  illa  forma  introducen- 
dam.  Ita  calidum  duorum  graduum  in  calidum  quattuor  graduum  agere  non 
potest.  Quum  ergo  intellectus  informatus  scientia  iam  eminenter  perfectionem 
omnem  assensus  fidei  gradu  excellentiore  contineat,  intellectus  actum  fidei  pro- 
ducere  non  potest.  Dum  enim  actu  solem  video,  quantumvis  mihi  aliquis  dicat, 
diem  esse,  et  quantumvis  propter  testimonium  dicentis  assentiri  coner,  non 
possum,  sed  solum  iudico ,  diem  esse,  quia  id  video.  —  (6.)  Si  iam  possideo 
verum  immediate  in  seipso ,  medium  ad  comparandum  idem  verum  adhibere 
non  possum.  Intellectus  enim  moveri  non  potest  ad  comparandum  illud,  quod 
iam  possidet. 


*  Analysis   of  the  Phaenomena  of  the  Human  Mind,  tom.  1  p.  342. 

2  RosELLi,  Log.  q.  30  a.  3. 

3  Cfr.  S.  Thom.,  Sumra.  theol.  II.  II.  q.  1  a.  4  et  a.  5  ad  3,  deinde  Quaest. 
disput.  q.   14  de  verit.  a.  9  et  3  dist.  24  a.  4. 


426     Liber  I.  (III.)  Logica  critica.    VI.  De  vera  cognitionis  hura.  theoria. 

903.         Dico:  Non  sunt  accusandi  absurditatis ,  qui  censent,  fidem 
et  scientiam  rei  attestatae  in  uno  intellectu  simul  esse  posse  ^ 

Ad  statum  huius  quaestionis  praenota:  1«  Ut  claritati  consulamus,  in  hac 
quaestione  inter  certitudinem  sive  scientiam  rei  attestatae  et  scientiam  at- 
testationis  evidentem  distinguimus.  Certitudo  rei  attestatae  ex  perceptione 
sive  immediata  sive  mediata  internae  veritatis  ipsius  rci  oritur,  quae  testimonio 
exhibetur.  Certitudo  attestationis  ex  ipsa  percoptione  evidenti  existentiae  et 
infallibilitatis  testimonii  nascitur.  Nos  interim  solam  certitudinem  sive  scien- 
tiam  rei  attestatae  attendimus.  —  2«  Extra  controversiam  est,  scientiam  et 
fidem  simul  csse  posse  in  eodem  intellectu  circa  diversa  obiecta.  Sed  quae- 
ritur,  num  etiam  circa  obiectum  idem.  Atque  id  etiam  vix  non  ab  omnibus 
conceditur,  actum  fidei  cum  habitu  scientiae  simul  esse  posse  atque  etiam  solum 
actum  scicntiae  cum  habitu  fidei.  Sed  quaeritur,  possitne  unus  idemque  intel- 
lectus  et  fide  ot  scientia  simul  versari  circa  idem  obiectum.  A  qua  quaestione 
pendet  altera,  possintne  etiam  habitus  fidei  et  scientiae  simul  esse.  — 
30  Nos  quidem  scientiam  et  fidem  simul  esse  posse  affirmamus.  Quaestionem 
tamen  omittimus,  utrum  intellectus  etiam  unico  actu  simul  ad  motivum 
scientiae  et  fidei  attendere  possit.  —  4°  Neque  quaerimus,  quid  revera  apud 
homines  in  consuetudine  sit  positum.  Fatendum  est  enim,  intellectum,  qui 
ad  assensum  evidentem  necessario  deterrainatus  sit,  ex  naturali  operandi  modo 
hominis  non  facile  per  voluntatem  applicari ,  ut  etiam  per  motivum  externum 
et  obscurum  assentiatur,  nisi  fortasse  ob  reverentiam  attestanti  significandam. 

Atque  his  praenotatis  argumentum  in  promptu  est. 

Nam  illi  actus  simul  in  aliquo  subiecto  esse  possunt,  qui  inter 
se  non  sunt  oppositi.  At  actus  scientiae  et  fidei  nulla  ratione 
inter  se  oppositi  sunt.  Non  sunt  oppositi  in  essentia  propositionis; 
nam  ambae  aut  affirmantes  aut  negantes  esse  possunt.  Neque  in 
proprietatibus  propositionis;  nam  ambae  eandem  quantitatem  et 
qualitatem  liabere  possunt.  Neque  in  evidentia  et  inevidentia; 
nam  fides  non  reddit  intellectum  obscurum  positive,  sed  dicitur 
inevidens  negative,  quia  ex  se   intellectum  evidentem   non  reddit. 

904.  Respondenda.     (Ad  1.)     Id,  quod  creditur,   non    debet  esse   obscurum 

omni  plane  ratione,  sed  formaliter  tantum,  quatenus  ipsa  fide  tenetur;  licet  actu 
alio  concomitante,  qui  sit  scientiae,  assentienti  apertum  sit. 

(Ad  2.)  Facile  fieri  potest,  ut  intellectus  uni  rei  assentiatur  ex  motivo 
multiplici.  Inde,  quod  intellectus  ad  assentiendum  rei  ex  uno  raotivo  necessi- 
tetur,  non  sequitur,  eum  ad  assentiendum  rei  ex  altero  motivo  non  manere 
liberum. 

(Ad  3.)  Res,  qua  scita,  est  visa,  et  qua  credita,  est  non-visa.  Nam 
non  repugnat,  ne  res  eadcm  sit  visa  et  non-visa  sub  diverso  respectu.  Neque 
repugnat,  nc  unus  intellectus  habeat  unum  asgensum  evidentem  et  alterum  non 
evidentem. 


^  Cfr.  Card.  Franzehn,  Tract.  de  Deo  th.  i)  n.    11. 


3.  De  statu  mentis,  qui  activitate  cognoscitiva  efficitur.  427 

(Ad  i.)  Dubitari  potest,  an  illuminatio  et  certitudo  scientiae  humanae 
tanta  sit,  ut  soli  comparari  possit.  Quod  si  etiara  lieri  possit,  nihil  impedit, 
quominus  illuminatio  addi  possit  alia. 

(Ad  5.)  Errant,  quum  certitudinem,  resultantem  ex  lestimonio,  formaliter  vel 
eminenter  in  certitudine,  quae  sit  nata  ex  scientia,  contineri  opinantur.  TJbi  enim 
diversitas  est  in  obiecto  formali,  diversa  est  certitudo.  Est  quidem  in  rebus 
plurimis  supervacaneum ,  fidem  humanam  adhibere  dicenti,  quae  clare  scita  ha- 
bentur,  aicut  supervacaneum  est,  habcnti  thesauros  obolum  offerre.  Inde  tamen 
minime  sequitur,  id  nunquam  fieri  posse. 

(Ad  6.)  Eccur  medium  adhibere  non  possim,  ut  id,  quod  iam  uno  titulo 
j)03sideam ,  etiam  alio  titulo  possideam  ?  Quum  fides  et  scientia  in  idem  ob- 
iectum  tendant  sub  diversa  apparentia  et  ex  diverso  motivo,  nihil  impedit,  ne 
res  una  simul  et  scientia  et  fide  teneri  possit. 

905.  Corollariuin.     Ergo  videtur   etiam  fides  et  scientia  rei  in 

attestante  in  uno  intellectu  simul  esse  posse. 

Evidentia  rei  in  attestante  rem  relinquit  non-scitam,  sive  non-visam,  et 
tamen  res  affirmatur,  quia  intellectus  evidenter  videt,  rem  affirmatam  esse  a 
teste,  cuius  scientia  et  veracitas  iterum  evidenter  scitur,  ut  est  Dei  scientia 
veracitasque.  Ex  hac  in  attestante  evidentia  emergit  tantum  evidentia  rei  re- 
velatae  ut  revelatae  et  in  revelatione  contentae,  non  autem  evidentia  rei  reve- 
latae  in  se  spectatae,  i.  e.  connexionis  praedicati  cum  subiecto.  Cur  igitur 
haec  credi  non  possitV  Verum  est,  assensum  fidei  nunquam  in  revelatione 
fundari  posse,  ut  ea  est  evidens.  Inde  tameu  non  sequitur,  intellectum  reve- 
lationi  propter  illam  de  revelatione  evidentiam  assentientem  ne  concomitanter 
quidem  etiam  alium  assensum  ex  motivo  fidei  praebere  posse.  Etsi  igitur  as- 
sensus  formaliter  ab  evidentia  in  attestante  procreatus  (qui  quidem  vi  vocis 
impropria  fides  dici  possit)  omnino  alienus  est  a  fide  proprie  dicta,  quippe 
quam  assensum  intellectualem  a  voluntate  imperatum  definiant:  nihilominus 
tamen  in  eodem  subiecto  et  de  eodem  obiecto  et  interveniente  testimonio  for- 
maliter  eodem  alium  assensum  compatitur,  qui  sit  assensus  fidei  proprie  dictae, 
in  quo  ^  mens  a  certitudine,  quae  testimonio  ex  logicis  rationibus  affulget,  abs- 
trahat,  eam  supponat  et  transgrediatur  et  imperante  voluntate  certitudinem 
attendat ,  quae  ipsi  testimonio  intra  suos  terminos  immediate  emergit  ex  sua 
qualitate  et  testantis  indole. 


1  Cfr.  SuAREz,  De  fide  disput.  3  s.  7  §  3  n.  17. 


LIBER  II.  (IV.) 
LOOICA    FOR  MAL 1  S 

PEE 

QUAESTIONES  UBERIUS  EXPLICATA. 


906.  Ordo  procedendi.  Postquam  per  logicam  criticam  funda- 
meDta  cognitionis  humanae  firma  esse  comprobatum  est,  nunc  ad. 
ipsas  praeceptiones  logicas  redeundum  est  et  accuratius  quaeren- 
dum  de  iis,  quae  graviora  et  difficiliora  adversariis  dubitationibus 
magis  sunt  exposita.  Et  hae  quaestiones  dialecticae  commode 
per  disputationes  quattuor  distribui  possunt,  quarum  tres  priores 
tres  mentis  operationes  spectant,  quarta  scientiam. 

DISPUTATIO  PRIMA. 

Quaestiones   de   uiiiversalibus. 

Quum  doctrina  logica  imprimis  eo  spectet,  ut  recte  dirigantur 
tres  mentis  operationes  ad  veritatis  realis  inventionem,  ad  huius 
doctrinae  enucleatiorem  expositionem  intendentes,  imprimis  ordi- 
nem  harum  operationum  sequemur.  Primo  igitur  de  iis  dicemus, 
quae  ad  directionem  primae  operationis  pertinent.  In  quibus  res 
praecipua  est  recta  notio  universalium.  De  his  dicemus  primo  in 
communi,  et  deinde  agemus  de  praedicabilibus. 

De  praedicamentia  sive  de  ordinatione  praedicabilium  in  ordine  praedica- 
mentali,  qua  de  re  logici  veteres  hoc  loco  dicere  solebant,  nos  disputabimus 
in  ultimo  logicae  libro,  quem  propter  abundantiam  tractandarum  rerum  ab  hoc 
libro  hoc  nostro  tempore  secernendum  esse  duximus. 

SECTIO   PRIOR. 
Quaestiones  de  uiiiversalibus  in  communi. 

907.  Vis  et  potestas  huius  tractationis.  Magna  in  hoc  cerni- 
tur  liumanae  cognitionis  perfectio,  quod  uuiversalis  esse  possit. 
Etsi  ea  cognitio,  qua  quis  solum  in  universali  et  iu  confuso  quasi 
res  omnes  cognoscit,  perfecta  dici  non  potest,  tamen  eo  perfectior 


1.    Quaestiones  de  iiniversalibus  in  eommuni.  429 

cognitio  putari  debet,  quo  plura  sunt  obiecta,  ad  quae  cognitio 
clara  et  distincta  extenditur  ^  Neminem  enim,  qui  cogitare  velit, 
praeterire  potest,  complurium  perfectionum  unitatem  magnam  per- 
fectionem  esse.  Est  autem  universalitas  quaedam  unitas,  qua  in  cogni- 
tioneunaperfectiones  cognitionum  complurium  etrerumconiunguntur. 

Ex  quo  conficitur,  ut  perfectio ,  qua  natura  cognoscitiva  supra  naturam 
non  cognoscitivara  elevatur  illamque  excedit,  in  quadam  universalitate  consistat 
et  essendi  amplitudine;  imperfectio  vero  naturae  non  cognoscitivae  in  quadam 
singularitate  et  coarctatione  essendi  reperiatur.  Natura  enim  bruta,  quum  solum 
3uam  formam  habeat,  i.  e.  seipsam  solum  possideat,  neque  similitudines  sive 
formas  aliarum  rerum  in  se  recipere  possit,  ad  Esse  suum  singulare  constricta 
eat.  Contra  natura  cognoscitiva,  quum  ad  ulteriorem  sui  ipsius  perfectionem 
etiam  res  alias  cognoscendo  quodammodo  possidere  possit,  ad  Esse  suum  sin- 
gulare  coarctata  non  est,  et  amplitudinem  essendi  habet,  qua  non  solum  est  id, 
quod  est,  sed  etiam  est  quodammodo  omne  illud,  cuius  speciem  intentionalem 
recipit.  —  Et  sicut  generatim  natura  cognoscitiva  naturam  brutam  aliqua  ampli- 
tudine  essendi  excedit,  ita  natura  intellectualis  naturam  sensitivam  eo  excedit, 
quod  maiorem  etiam  amplitudinem  essendi  et  universalitatem  habet.  Quae  quum 
species  intentionales  rerum  omnium  recipere  possit,  est  quodammodo  omnia. 

Inde  igitur,  quod  perfectip  naturae  intellectualis  in  quadam 
universalitate  consistit,  concludendum  est,  etiam  perfectionem  co- 
gnitionis  et  scientiae,  quae  sint  operationes  naturae  intellectivae 
propriae,  in  universalitate  sitam  esse.  Et  quo  fortior  est  vis  in- 
tellectiva,  eo  minus  indiget,  ut  cognitione  rerum  particularium  in 
sua  operatione  iuvetur.  „Et  de  lioc  exemplum  aliqualiter  in  nobis 
perspici  potest.  Sunt  enim  quidam,  qui  veritatem  intelligibilem 
capere  non  possunt,  nisi  eis  particulatim  per  singula  explicetur. 
.  .  .  .  Alii  vero,  qui  sunt  fortioris  intellectus,  ex  paucis  multa 
capere  possunt."  ^ 

Omnem  autem,  quae  in  hac  re  posita  est,  alicuius  momenti  controversiam 
diiudicasse  arbitrabimur ,  si  1°  quaesierimus,  sitne  scientia  humana  revera  de 
universalibus  j  2»  possitne  aliqua  ratione  natura  dici  a  parte  rei  universalis; 
30  an  praecisiones  obiectivae  ab  omni  cavillatione  adversaria  defendi  possint; 
40  quae  sit  distinctio  inter  gradus  mctaphysicos;  5^  quomodo  per  intellectum 
universale  fiat. 

QUAERITUR  1% 
f^itne  ^cientia  omnis  de  universalibus  ^ 

908.  Rationes  dubitandi.    Videtur  scientia  per  se  esse  de  rebus  singularibus. 

Nam  (1.)  per  scientiam  intendunt  homines  cognoscere  res,  quae  in  seipsis  extra 

*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  55  a.  3  ad  2. 

2  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.   q.  55  a.  3. 

3  Conimbric.  in  c.  7  de  mat.  demonstrat.  q.  1  a.  3  ;  Alamannus  ,  Summ. 
philos.  I.  q.  29  a.  1  ;    Sylv.  Maurus,  Quaest.  philos.  I.  q.  26. 


430     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

mentem  existunt.  Sed  omnes  res  singulares  sunt.  —  (2.)  Speciatim  scientia 
quaeritur  de  spatio,  de  tempore,  de  natura  solis,  de  eclipsi  lunae,  de  motu  ali- 
cuius  planetae,  dc  historia  Graeciae,  de  Iliade,  de  Laocoonte.  Atqui  hae  res 
omnes  singulares  sunt.  Quinimmo  ipse  Deus,  de  quo  est  scientia  praestantis- 
sima,  est  ex  conccptu  unicus.  —  (3.)  Cognitio,  quae  est  clarior,  dicitur  scien- 
tia;  sed  cognitio  singularium  clarior  est,  quam  cognitio  universalium. 

(4.)  Sed  contra  res  individuae,  ubi  agitur  de  scientia,  nullius  plane 
momenti  esse  possunt.  Nam  causas  rerum  non  secundum  individuationem,  sed 
tantum  secundum  universalitatem  cognoscere  possumus.  Neque  hunc  lapidem 
cognosco,  ut  est  hic  lapis,  sed  ut  habet  naturam  et  proprietates  lapidis.  Ac- 
oedit,  ut  nulla  res  individua  huius  mundi  aspectabilis  rebus  necessariis  et  im- 
mobilibus  annumerari  possit,  de  quibus  solis  scientia  esse  potest.  Et  quae  est 
.scientia,  quae  non  negligat  ea,  quae  rebus  accidant  ut  individuis  ? 

909.  ThCSlS  I  Scientia  lininaua  non  potest  esse  nisi  de  rebns 
sive  universalibus,  sive  singularibus,  ut  eae  subsunt  notionibus  univer- 
salibus,  i.  e.  notionibus  ab  individualitate  rerum  abstractis. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Opus  esse  scinius,  ut 
distinguatur  inter  obiectum  materiale  et  formale  (n.  466).  Ob- 
iectum  materiale  scientiae  dicimus  omnem  rem  sive  universalem, 
sive  singularem,  de  qua  liabetur  scientia.  Sed  obiectum  formale 
scientiae  ita  determinamus,  ut  hae  res  notionibus  universalibus 
subesse  debeant. 

Praenota  2o:  Notiones  universales  non  significatione  propria 
et  stricta  intelligimus,  sed  omne  id,  quod  omissa  individualitate 
intellectus  ex  consideratione  rerum  hausit,  inter  quas  notiones 
notio  entis  praecipua  est,  ex  qua  principia  rationis  efflorescunt. 

Argumenta.  Arg.  partis  prioris.  Ea  possunt  esse  obiectum 
niateriale  scientiae,  quae  cognitione  certa  per  causam  cognosci 
possunt.  Atqui  res  omnes  sive  singulares,  sive  universales  cogni- 
tione  certa  per  causam  cognosci  possunt.  Res  universales  quod 
attinet,  nemo  dubitat.  Sed  etiam  de  rebus  singularibus  multa  ita 
cognosci  possunt. 

De  homine  iudividuo  inter  sexcenta  alia  haec  sciri  possunt:  Omtiis  homo 
est  siibstantia.  Socrates  est  homo.  Ergo  Socrates  est  substantia.  Similiter:  So- 
cratem  esse  libera  voluntate  praeditum,  esse  peccato  originali  infectum,  Socra- 
tem  moveri.  Nam,  ut  est  apud  Aquinatem,  rerum  etiam  individuarum  sunt 
necessariae  et  immutabiles  habitudines,  quae  universaliter  verae  sunt;  sicut 
Socrates,  quamvis  non  semper  sedeat,  tamen  necessario  et  immutabiliter  est 
verum,  quod  quando  sedet,  in  eodem  loco  manet,  quia  universaliter  est  verum: 
Quicunque  sedet,  in  eodem  loco  manet.  Et  propter  hoc  nihil  prohibet,  de  rebus 
mobilibus  immobilem  scientiam  habere  ^. 

^  S.  TnoM.,  Summ.  theol.  I.   q.  84  a.   l. 


1.    De  universalibus  in  communi.  431 

Si  quis  autem  ita  diceret:  Qui  cufrit ,  laudatur.  Atqui  Socrates  currit. 
Ei'go  Socrates  laudatur:  id  a  priori  verum  est,  si  ante  ponatur,  ab  imperatore 
vel  alio  omnes  illos  laudari,  qui  currant.  Quum  autem  hoc  sit  per  accidens, 
€t  etiam  aliter  esse  possit,  deest  immobilitas  scientiae. 

Arg.  pro  parte  altera  (ex  conceptu  scientiae  ut  cognitionis  per 
causam).  Eatenus  tantum  praedicatum  de  aliqua  re  sciri  potest, 
quatenus  ea  res  habet  aliquid ,  quod  ut  causa  necessaria  cum  illo 
praedicato  coniunctum  est  et  ut  coniunctum  a  nobis  cognosci  potest. 
Atqui  illud  tantum  cuni  praedicato  aliquo  ut  causa  necessaria  con- 
iunctum  esse  potest,  quod  est  ab  individualitate  abstractum  et  hinc 
multis  applicari  potest.  Quae  enim  individuis  conveniunt,  ut  in- 
dividua  sunt,  plane  ignoramus. 

Vel  aliis  verhis :  Cognitio ,  quam  quis  de  rebus  individualibus  acquirit. 
duplex  esse  potest.  Prior  est  de  rebus  individuaUbus,  ut  individuales  sunt; 
altera  est  de  rebus  illis ,  ut  subsunt  notionibus  ab  individualitate  rerum  abs- 
tractis.  Sed  priorem  nemo  dixerit  esse  scientiam.  Nam  singularitatem  ipsam, 
qua  haec  res  est  haec  individua  et  ab  aliis  individuis  differt,  per  seipsam 
cognoscere  non  possumus,  sed  tantum  intervenientibus  accidentibus,  velut  ex  eo, 
quod  hotno  habet  talem  figuram,  staturam,  et  hoc  vel  illud  aggregatum  acci- 
dentium.  Quoniam  autem  per  accidens  est,  quod  homo  habeat  hoc  aggregatum, 
quum  diversam  figuram,  staturam,  copiam  accidentium  diversorum  habere  po- 
tuisset,  cognitio  illa  nullo  modo  est  necessario  et  immutabiliter  vera,  quia  non 
est  per  causam  cum  hac  re  necessario  connexam.  —  Sed  altera  vere  est  scientia. 
Quod  ut  ostendatur,  satis  est,  aliquas  illius  generis  notiones  universales  indi- 
care:  Qui  est  homo,  ille  est  animal;  qui  est  rationalis,  hahet  liherum  voluntatis 
arhitrium;  qui  estfinitus,  est  ens  ah  alio ;  qui  est  in  terra  y  simul  cum  terra 
circum  solem  movetur ;  qui  peccat ,  est  poena  dignus ;  nemo  suh  eodem  respectu 
esse  potesf  honus  et  no7i  honus ,  sexcenta  alia.  Ubi  primum  igitur  cognosco, 
Socratem  esse  hominem,  rationalem,  ens  finitum,  in  terra  positum,  peccare, 
causas  scio ,  ob  quas  Socrates  necessario  sit  animal  libero  voluntatis  arbitrio 
praeditum;  ens  ab  alio,  quod  simul  cum  terra  circum  solem  moveatur,  et  sit 
poena  dignus ,  qui  non  possit  sub  eodem  respectu  simul  esse  bonus  et  non 
bonus.     Atque  ita  veram  de  Socrate  scientiam  habes. 

910.  Respondenda.     (Ad   1.)     In   rebus    existentibus    ipsis    inest    universale 

quoad  id ,  quod  concipitur  (n.  699).  Et  secundum  rationes  universales  mens 
humana  res  existentes  cognoscere  intendit.  Unde  a  Peripateticis  recte  dictum 
est,  obiectum  intellectus  humani  esse  universalia.  Nam  in  cognitione  singula- 
rium,  ut  singularia  sunt,  mens  humana  non  quiescit,  sed  ex  cognitis  rebus  in- 
dividualibus  impellente  natura  continuo  ad  omittendam  individualitatis  notam 
progreditur ;  et  principia ,  quae  ex  notionibus  universalibus  et  notione  entis 
emergunt,  ad  comparandas  sibi  notitias  novas  in  omnes  partes  adhibet;  et  quo- 
ties  ad  cognitas  res  singulares  regreditur,  has  res  omnes  contemplatur,  ut  sub- 
stant  habitudinibus  universalibus  et  hinc  necessariis. 

(Ad  2.)  Nulla  est  res  singularis ,  de  qua  scientia  quaeri  non  pos- 
sit    secundum    ea ,     quae    cum    ea    re    necessario    et    immutabiliter     connexa 


432     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

sunt  ^  Atque  ita  etiam  de  ipso  Deo  vera  scientia  est.  De  Dei  existentia  a 
posteriori  ex  effectibus ,  qui  sunt  nobis  in  ordine  cognitionia  causa  necessaria 
concludendi,  Deum  existcre;  propter  principium  illud  universale,  quo  effectus 
omnis  certo  putatur  arguere  causam  proportionatam.  Et  de  multis  Dei  attri- 
butis  etiam  a  priori  ecientia  est;  quae  nos  ex  attributis  magis  essentialibus 
deducimus.     Satis  est,  Deum  notionibus  universalibus  subesse   analogice. 

(Ad  3.)  Respondet  Sylv.  Maurus  ^,  aliud  dicere  eum ,  qui  quaerat,  sitne 
pcrfecta  et  clara  scientia,  quae  sit  universalis,  i.  e.  una  de  rebus  multis;  aliud 
illum,  qui  quaerat,  sitne  clara  et  perfecta  scientia  ea,  quae  cognoscat  res  in 
universali  dumtaxat,  singularibus  inter  se  nulla  ratione  distinctis.  Neque  quis- 
quam  dubitare  potest,  quin  universalitas  cognitionis  sit  eiusdem  perfectio.  Nam 
multarum  perfectionum  unitas  est  magna  perfectio  (n.  907).  Ex  altera  sane 
parte  certum  quoque  est,  quum  confusio  omnis  claritatem  et  distinctionem  cx- 
cludat,  aliquam  cognitionis  et  scientiae  imperfectionem  esse,  ut  cognoscantur 
res  in  universali  tantum ,  singularibus  inter  se  non  distinctis.  De  cetero  re- 
cordandum  est,  eam  claritatem  scientiae  propriam  esse,  quae  ex  notitia  cau- 
s  a  r  u  m  nata  sit. 

(Ad  4.)  „Scientia  est  de  aliquo  dupliciter.  Uno  modo  primo  et  princi- 
paliter;  et  sic  scientia  est  de  universalibus  rationibus ,  super  quas  fundatur. 
Alio  modo  est  de  aliquibus  secundario  et  quasi  per  reflexionem  quandam ;  et 
sic  de  rebus  illis  est,  quarum  sunt  illae  rationes,  in  quantum  rationes  illas 
applicat  ad  res  etiam  particulares ,  quarum  sunt,  adminiculo  inferiorum  virium. 
Ratione  enim  universali  utitur  sciens  et  ut  re  scita,  et  ut  medio  sciendi.  Per 
universalem  enim  hominis  rationem  possum  iudicare  de  hoc  vel  de  illo.  Ra- 
tiones  autem  universales  rerum  sunt  omnes  immobiles;  et  ideo  quantum  ad  hoc 
omnis  scientia  de  necessariis  est.  Sed  rerum,  quarum  illae  sunt  rationes,  quae- 
dam  sunt  necessariae  et  immobiles,  quaedam  contingentes  et  mobiles ;  et  quan- 
tum  ad  hoc  de  rebus  contingentibus  et  mobilibus  dicuntur  esse  scientiae."  ^ 

QUAERITUR  2% 
possitne  natnra  a  parte   rei  aliqna   ratione   pntari 


nniversalijii 


911.  Reiectis   alibi   (n.    707)   Platonicorum   placitis,    qui   sepa- 

ratas  a  mente  nostra  et  a  rebus  ideas  posuerunt,  quae  universales 
sint,    atque  etiam  sententia   illorum  refutata  (n.  711),   qui  univer- 

^  „Wenn  wir  fragen,  wie  das  einzig  dastehende  Kunstwerk  begriffen  wird, 
80  geschieht  es  durch  das  Allgemeine.  Aus  dem  Allgemeinen  fassen  wir  die 
Idee,  aus  dem  Allgemeinen  die  Behandlung  des  ^NIaterials ;  bis  in  den  kleinsten 
Zug  hinein  individualisiren  wir  nur  aus  dem  Allgemeinen.  .  .  .  Auch  der  Begriff 
des  Individuellsten  ist  allgcmein.  .  .  .  Was  begreiflich  ist,  und  soweit  es  be- 
greiflich  ist,  ist  aus  dem  Allgemeinen  begreiflich,  d.  h.  zuletzt  aus  den  Prin- 
cipien,  welche  Denken  und  Sein  gemeinsam  besitzen."  Trendelkxhur(.  ,  Log. 
Unterauch.  II.  p.  241. 

2  Quaest.  philos.  I.  q.  25. 

3  S.  TuoM.,  Opusc.  G3  in  librum  Bokthii  de  Trinit.  q.  b  a.  2. 
*  Cfr.  Sylv.  Maurus,  Quaest.  philos.  tom.  1   q.  28. 


1.    De  universalibus  in  communi.  433 

sale  formaliter  et  realiter  in  rebus  ipsis  inesse  sunt  arbitrati,  de 
sententia  quorumdam  dicendum  superest,  qui  etsi  nobis  consen- 
tiant  in  iis,  quae  de  natura  universalis  confirmate  sunt  statuta, 
tamen  subtilius  quam  verius  de  universali,  quod  insit  in  ipsis  rebus 
vel  rebus  antecedat,  philosophati  sunt. 

Rationes  dubitandi.  Exira  controversiam  est  positum,  universale  ab  Ari- 
STOTELE  recte  esse  definitum ,  ut  sit  „unum  in  multis"  *.  Sed  de  unitate  illa 
dubitandum  esse  videtur.  (1.)  Vera  videtur  sententia  proposita  a  P.  Fonseca  ^ 
(n.  87),  qui  pro  natura  finita  posuit  aliquam  universalitatem  in  statu  possibili- 
tatis,  quae  naturae  solitariae  competeret,  antequam  ad  singularia  contraheretur. 
Nam  universale  est  unum  aptum  inesse  in  multis;  sed  natura  possibilia,  ante- 
quam  singularitate  ad  individua  contrahatur,  est  una  et  est  apta,  ut  insit  in  multis. 
Ergo  natura  possibilis  est  vere  universalis. 

(2.)  Videtur  vera  esse  multorum  Scotistarum  sententia,  qui  adhibentes 
distinctionem,  quae  passim  vocatur  Scotistica,  sive  „formali8  ex  natura  rei"  — 
quae  inter  ea  intercedat,  quae,  quamvis  non  sint  alia  et  alia  realitas,  sint  tamen 
alia  et  alia  formalitas  —  docent,  naturam  ita  in  individuis  existere,  ut,  quamvis 
cum  his  re  identificetur,  tamen  ex  natura  rei  formaliter  distincta  maneat;  eam- 
que  hoc  modo,  quae  secundum  se  iam  sit  formaliter  et  positive  una,  quodam- 
modo  in  potentia  universalem  esse,  quum  intellectus  eam  facili  negotio  a  singu- 
lapitatibus  liberare  possit. 

Et  huius  unitatis  a  parte  rei  formalis  aliam  alii  causam  proferunt.  Sunt, 
qui  ex  ipsa  distinctione  formali  unitatem  illam  deducere  conentur.  Quum 
enim  propter  hanc  distinctionem  natura  sit  quodammodo  extra  singularitates 
sive  haecceitates,  iam  natura,  velut  Jmmanitas,  nulla  habet  in  se  principia  divi- 
dentia,  et  invenitur  una  et  eadem  in  omnibus  hominibus.  Nec  humanitas  So- 
cratis  differt  ab  humanitate  Platonis  nisi  ratione  haecceitatum ,  quae  extra  na- 
turam  sunt.  Haec  unitas  est  minor  quidem,  quam  numerica,  est  tamen  ex  parte 
rei  formalis  et  essentialis. 

(3.)  Alii,  in  quorum  numero  est  Mastrius  ^,  ex  naturae  ind  ifferentia 
rationem  unitatis  repetunt.  Et  hi  quidem  agnoscunt,  tot  esse  naturas  humanas, 
quot  sint  homines  singulares,  affirmant  vero,  naturam  ideo  ex  parte  rei  univer- 
salem  esse,  quod  natura  humana,  quae  inest  in  Socrate,  ex  se  indiiferens  sit, 
ut  etiam  insit  in  Platone,  in  aliis  hominibus.  Et  ea  est  naturae  humanae  in- 
doles,  ut,  si  posset  esse  sine  singularibus ,  esset  omnino  una  et  indivisa,  quae 
per  solas  singularitates  dividatur.  Quamvis  igitur  natura  humana  (impediente 
singularitate ,  qua  multiplicatur)  non  sit  una  positive,  est  tamen  una  privative, 
quatenus,  si  sine  singularitate  esse  posset,   una  esset. 

(4.)  Alii,  ut  unitatem  naturae  ex  conformitate  vel  similitudine 
rerum  reali  trahant,  contenti  sunt.  Nam  nihil  aliud,  inquiunt,  requiritur  ad 
universalitatem  realem,  nisi  ut  natura  ex  se  sit  una  et  apta,  ut  insit  in  multis. 


*  Hanc  definitionem  rectam  esse  multis  ostendit  Alamannus,  Summ.  philos. 
I.  q    2  a.  4. 

2  L.  5  metaph.  c.  28  q.  3. 

'  Philosophia  ad  mentem  Scoti  :  Log.  Venet.  1708.  Disput.  4  art.  1  n.  G  sqq. 
Pesch,    Logica.    II.  28 


434     Libcr  IT.  (IV.)    Logica  formalis.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

Atqui  conformitas  vel  similitudo  satis  est,  ut  in  natura  exoriatur  haec  unitas 
et  aptitudo.  Ita  natura  humana  etsi  in  individuia  est  multiplex  numero,  est 
tamen  una  in  iis  specie. 

(5.)  Neque  desunt,  qui  putent,  universalitatem  effici  formaliter  fictione 
aliqua,  qua  intellectus  humanus  fingat,  res  multas  individuas  esse  rein  unam. 
Unitas,  inquiunt,  qua  obiectum  in  se  multiplex  evadat  unum,  quum  non  inait 
in  rebus,   ab  intellectu  fingitur  propter  rerum  multarum  inter  se  similitudinem. 

912.  Dico:  Retinendum  est,  naturam  nullo  modo  ex  rerum  par- 
tibus  universalem  esse.  Id  quod  satis  intelligetur ,  postquam  ad 
rationes  oppositas  responderimus. 

Respondenda.  CAd  1.)  Sententia,  quae  P.  Fonsecae  ascribitur,  est  re- 
icienda.  Etsi  enim  naturae  rerum,  quatenus  in  intellectu  divino  quasi  ideis  ex- 
primuntur,  aliqua  universalitate  praeditae  sunt,  tamen,  quatenus  secundum  nostrum 
concipiendi  modum  possibilitatem  rerum  individuarum  constituunt,  iam  uni- 
versalitate  exuuntur,  et  naturam  tantum  secundum  se  consideratam  in  haec 
et  illa  individua  transfundunt,  constituentes  naturas  singulares  in  statu  possi- 
bilitatis.  Status  possibilitatis  statui  existentiae  actualis  respondet.  Quum  na- 
tura  actu  existens  non  universalis,  sed  singularis  sit,  etiam  natura  possibilis 
singularitate  non  caret.  Et  quamvis  natura  possibilis  per  singularitates  actuales 
contracta  non  sit,  est  tamen  contracta  per  singularitates  possibiles.  —  Neque 
praeter  statum  possibilitatis  ullus  status  realis  solitudinis  vel  indifPerentiae,  qui 
sit  extra  Deum,  et  naturas  rerum  singulares  antecedat,  ut  status  cuiusdam  uni- 
versalitatis ,  excogitari  potest.  Nam  distinctio  inter  naturam  ut  sic  et  indivi- 
duationem  non  realis  est,  sed  rationis  tantum;  ergo  status  naturae  ab  indivi- 
duatione  solutus  rebus  convenire  non  potest,  nisi  per  operationem  mentis.  — 
Neque  audiendi  sunt,  qui  Fonsecam  recte  docuisse  putant,  naturam  in  statu 
praecisionis  habere  indifFerentiam  ad  hanc  vel  illam  rem  singularem,  quae  con- 
sisteret  in  negatione  determinationis  ad  hanc  vel  illam  rem;  et  hoc  satis  esse, 
ut  natura  dicatur  una  ex  rerum  partibus.  Nam  ex  rerum  partibus  natura  omnis 
determinata  est,  ut  sit  res  haec  aut  illa  (cfr.  n.  235  Scliol.  4)  \ 

(Ad  2.)  Distinctio  Scotistica,  quum  admitti  nuUa  ratione  possit,  neque 
naturae,  quae  a  parte  rei  universalis  sit,  fundamenta  praebere  potest.  NuUa 
enim  est  distinctio,  quin  sit  aut  a  ratione,  aut  a  parte  rei  (n.  97).  Scotistae  eam 
dicunt  esse  a  parte  rei.  Sed  tum  aut  actu  est,  aut  virtute;  si  actu,  est  distinctio 
realis  sive  maior  sive  minor;  sin  virtute,  nihil  est,  nisi  unius  realitatis  pluribus 
aequivalentia,  ex  qua  fit,  ut  id,  quod  re  omnino  unum  est,  pluribus  aequivaleat. 
Haec  distinctio  virtualis  est  quidem  a  parte  rei :  quae  autem  distinguuntur  vir- 
tualiter  a  parte  rei,  non  distinguuntur  a  parte  rei,  sed  tantum  virtutem  habent 
fundandi  in  mente  distinctionem  rationis  ratiocinatae  (n.  98).  Atque  ita  haec 
distinctio  non  tam  est  distinctio ,  quam  fundamentum  distinctionis  ^.  Neque 
unitas  sive  generica  sive  specifica  est  ex  rerura  partibus,  sed  tota  ex  opera- 
tione  intellectus  resultat.  —  Sed  obicies:  Socrates  et  Plato  in  natura  humana 
non  differunt;  crgo  natura  humana  in  hominibus  omnibus  est  positive  una. 
Resp.:    Dist.  antec:   Homines  individui,    naturam  humanam  quod  spectat,    non 


*  Cfr.  Semeky,  Triennium  philosophicum.    Romae  1674.    tom.   I  p.  279. 
2  Cfr.  Semery  loc.  cit.  tom.  1  p.  242  et  27G. 


1.    De  universalibus  in  communi.  435 

sunt  dissimiles  j  conc.  antec.  habent  unam  realiter  naturam ;  neg.  antec.  —  Inst. : 
Humana  natura,  quam  illi  habent,  non  habet  in  se  principia  dividentia,  sed 
tantum  extra  se  in  singularitatibus  5  ergo  natura  humana  est  una  et  indistincta 
in  omnibus.  Resp.:  Negandum  est,  naturam  humanam  a  parte  rei  a  singula- 
ritate  distinctam  esse.  Nam  natura  et  singularitas  sunt  unum  quid ;  unde  na- 
tura,  non  quidem  formaliter  et  in  conceptu,  tamen  realiter  et  identice  sua  prin- 
cipia  dividentia  includit. 

(Ad  3.)  Neque  minus  reicienda  est  sententia  Ma.strii.  Nam  sola  illa  in- 
diiferentia,  qua  fit,  ut  natura  humana,  quae  inest  in  Socrate,  abiecta  Socrateitate 
etiam  in  Platone  inesse  possit,  non  satis  est,  ut  illa  natura  revera  universalis 
esse  putetur.  Universale  enim  illud  unum  est,  quod  in  multis  ita  inesse  possit, 
ut  in  iis  multiplicetur ;  neque  est  instar  gladii,  qui  aptus  et  indiiferens  est,  ut 
in  multas  (sensu  diviso  acceptas)  vaginas  immitti  possit.  —  Praeterea  falsum 
est,  naturam,  quae  insit  in  Socrate  et  in  Platone,  realiter  unum  quid  et  idem 
esae,  nisi  essent  additae  singularitates.  Si  enim  essent  unum  idemque  omissis 
aingularitatibus ,  etiam  idem  essent  et  unum  singularitatibus  additis.  Omnis 
enim  res  est  talis ,  ut  post  factam  additionem  omnia  praedicata  secum  indenti- 
ficata  retineat,  quae  haberet  non  facta  additione.  Atqui  reapse  nunc,  ut  sub- 
sunt  singularitatibus,  non  sunt  unum  idemque.  Ergo  neque  subtractis  singula- 
ritatibus  idem  essent,  sed  distinguerentur,  ut  nunc  distinguuntur.  —  At,  inquies, 
sublatis  singularitatibus,  iam  haec  natura  non  esset  haec,  nec  illa  esset  illa;  non 
ergo  distinguerentur.  Verum  observes  velim,  quum  suppositio,  quam  facis,  im- 
possibilis  sit,  inde  aequo  iure  utramque  partem  contradictionis  trahendam  esse, 
ita  ut  simul  distinguerentur  illae  naturae  et  non  distinguerentur.  Distinguerentur, 
quia  eaedem  manerent ,  atque  nunc  sunt  distinctae  in  seipsis ;  ex  altera  parte 
non  distinguerentur ,  quia  illa  sublata  esse  ponis ,  quibus  natura  haec  est  haec 
et  natura  altera  est  altera. 

(Ad  4.)  IUi,  quibus  hoc  loco  [respondemus,  concedunt,  naturam  com- 
raunem  habere  solam  unitatem  similitudinis  sive  conformitatis ;  sed  addunt,  eius 
generis  unitatem  ad  constituendum  universale  a  parte  rei  satis  esse.  Qui  igitur 
a  quaestione  de  re  ad  quaestionem  de  nomine  divertunt.  Sed  nomina  in  usitata 
8ua  significatione  retinenda  sunt.  Unde  universale  illud  nominandum  est,  quod 
formaliter  est  unum  sive  perfecte  in  se  indivisum.  At  realis  multorum  simili- 
tudo  recte  quidem  dici  potest  esse  unitas  fundamentalis ,  quae  operatione  in- 
tellectus  ad  unitatem  formalem  reduci  potest.  Sed  ipsa  formalis  unitas  non 
est,  quinimmo  potius  formalis  est  extremorum  multiplicitas  *.  —  Sed  oppones, 
illa  inter  se  similia  esse,  quae  in  sua  ratione  communi  conveniant;  quae  igitur 
similia  sint,  ea  unum  habere,  in  quo  conveniant.  Verum  advertere  oportet,  illud 
unum  a  parte  rei  cum  singularitate  singularium  inter  se  similium  identificatum 
eese.  Quamobrem  non  est  unum  formaliter,  sed  intellectui  tantum  fundamenta 
praestat,  ut  is  omissis  singularitatibus  unum  universale,  quod  formaliter  unum 
ait,  efficere  possit.  —  Dices ,  Socratem  et  Platonem  esse  tamen  unum  specie, 
etiara  ante  raentis  operationera;  ex  quo  sequatur,  unura  universale  inveniri  ex 
partibus  singularura  rerura.  Sed  repetendum  tibi  est,  istos  non  esse  a  suis 
partibus  in  una  specie,  nisi  fundamentaliter.  Haec  igitur  non  est  unitas  nisi 
aecundum  quid  et  cum  addito  distrahente,  distrahente  videlicet  ab  unitate    sira- 


^  Sylv.  Maurus,  Quaest.  philosoph.  q,  28. 

28' 


436     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

pliciter,  vel  perfecta  sive  formali.  Unum  universale  definiunt:  quod  ita  est 
unum,  ut  possit  dividi  in  multa,  de  quibus  seorsum  praedicari  potest.  Hoc 
autem  in  rebus  non  invenitur  ut  unum  formale;  sed  est  unum  in  intellectu  uni- 
tate  abstractionis. 

(Ad  5.)  Sententia,  de  qua  loco  quinto  diximus,  vera  est,  quatenus  negat, 
illam  unitatem  internam  in  rebus  reperiri.  Falsa  est,  quatenus  rebus  inter  se 
similibus  unitatem  addit,  quae  sit  ficta  ab  intellectu.  Nam  ut  intellectus  uni- 
versalitatem  sibi  repraesentet,  non  debet  fingere  quidpiam,  i.  e.  sibi  aliquid  re- 
praesentare  in  rebus,  quod  in  rebus  non  est  ^ 

913.  Scholion.  Quaeri  hoc  loco  potest,  qua  ratione  ideae  in 
mente  divina  existentes  se  habeant  ad  universalia. 

Cuius  quaestionis  haec  est  origo.  Plato,  quum  videret,  obiectum  intel- 
lectus  esse  immutabile  quidpiam  et  universale  et  necessarium ,  adductus  est,  ut 
ideas  nostras  a  rebus  sensibilibus  deduci  non  posse  doceret,  sed  eas  ex  parti- 
cipationc  idearum  aeternarum  in  mente  nostra  exortas  esse.  Id ,  quod  Plato 
ambigue  dixit  de  ideis ,  id  S.  Augdstinus  de  ideis  in  mente  divina  existentibus 
accuratius  exposuit.  „Sunt,  inquit,  ideae  principales  formae  quaedam ,  vel  ra- 
tiones  rerum  stabiles  atque  incommutabiles ,  quae  ipsae  formatae  non  sunt,  ac 
per  hoc  aeternae  ac  semper  eodem  modo  sese  habentes,  quae  divina  intelligentia 
continentur.  Et  quum  ipsae  neque  oriantur,  neque  intereant,  secundum  eas 
tamen  formari  dicitur  omne,  quod  oriri  et  interire  potest,  et  omne,  quod  oritur 
et  interit."  ^  —  Posteriore  tempore  nonnulli  philosophi  Arabes  Platonicis  ideis 
separatis  substantias  intelligentes  substituerunt,  a  quibus  humanae  menti  ideae 
imprimerentur  3.  —  Hac  denique  nostra  aetate  illa  sententia,  quae  dicitur  Onto- 
logismus,  exortus  est  (n.  79);  cuius  haec  praecipua  sunt  placita:  Conceptus 
universales,  inter  quos  ut  sol  illustrans  eminet  idea  entis,  non  sunt  species  sive 
effectiones  mentis  nostrae  —  id  quod  voluerunt  Peripatetici  —  sed  sunt  reale 
quid  necessarium ,  aeternum.  Quoniam  autem  praeter  Deum  nihil  est ,  cui  hae 
perfectiones  absolutae  attribui  possint,  obiectum  idearum  universalium  est  ipse 
Deus  sub  conceptu  entis,  veri ,  boni,  pulchri  et  aliarum  rerum ,  quae  in  cogni- 
tione  nostra  res  cunctas  dirigunt  atque  collustrant.  Deus  igitur  est  obiectum  pri- 
mum  et  immediatum  cognitionis  nostrae,  et  videtur  a  nobis  per  mentis  intuitum 
ut  ens  absolutum  et  omnis  Esse  exemplar.  Haec  dlrecta  Dei  visio  est  animae 
congenita  et  essentialis  et  ipsum  lumen  intellectuale  constituit ,  quo  homo  in- 
tclligit,  quidquid  intelligit.  Huic  accedere  potest  per  reflexionem  ex  creatu- 
rarum  consideratione  alia  Dei  cognitio ,  cuius  conscii  simus.  Quoniam  enim 
creaturae  ab  artifice  illo  supremo  sunt  conditae  secundum  ideas  archetypas, 
quas  nos  inscii  sine  intermissione  directe  in  Deo  intuemur,  fit,  ut  ideas  illas 
ex  creaturis  relucentes  per  quandam  comparationem  recognoscere  possimus. 
Atque  haec  de  Ontologismo. 

Ab  Ontologismo  non  multum  differt  Theosophismus  (quem  inter  alios 
professi  sunt  Robeut  Fludd  (n.  53),  Iac.  Boehmk,  Fk.  Baader),  secundum  quam 
sententiam  cognitio  nostra  quaedam  divinae  cognitionis  communicatio  esse  dicitur. 


*  Cfr.  Semery,  Triennium  philosophicum.  tom.  1   p.  298. 

2  Lib.  83  quaest.  q.  46  n.  2. 

'  Cfr.  S.  TnoM.,  Quaest.  disput.  q.   10  de  verit.  a.  0. 


1.   De  universalibus  in  comfnuni.  437 

Revera  existere  ideas  rerum  in  mente  divina,  a  nemine,  qui  sanae  mentis 
sit,  in  dubium  vocatur.  Idea  enim  nihil  aliud  est,  nisi  forma,  ad  cuius  simi- 
litudinem  fit  effectus  ab  agente  intellectuali.  Duplex  distingui  potest:  interna 
una,  quae  inest  in  mente  artificis,  altera  externa,  quam  artifex  extra  se  positam 
imitatur.  Deus,  quum  sit  omnium  rerum  causa  intellectualis,  nec  putari  possit 
agere  caeco  naturae  impetu,  in  mente  ideas  omnium  rerum  habere  debet,  quae 
igitur  sunt  ideae  internae.  Deum  non  indigere  idearum  externarum,  ex  divina 
independentia  et  absoluta  perfectione  manifestum  est. 

Quum  quaeritur,  qua  ratione  se  habeant  ideae  divinae  ad 
rerum  essentias,  quae  conceptibus  universalibus  exprimuntur,  nobis 
logicis  satis  esse  debet,  ut  haec  ante  oculos  habeamus: 

lo  Falso  ab  Ontologistis  affirmatur,  ideas  divinas  a  nobis  ira- 
mediate  percipi  in  seipsis. 

Nam  directa  illa  idearum  divinarum  visio  neque  ad  explicandam  univer- 
salium  cognitionem  requiritur,  neque  esse  potest.  Non  requiritur.  Fatendum 
quidem  est,  conceptus  nostros  exprimere  aliquid  reale,  quod  universale,  neces- 
sarium,  aeternum  sit.  Sed  ad  vim  idearum  universalium  necesse  non  est,  ut 
earum  obiectum  formaliter  et  in  se  sit  necessarium ,  aeternum ;  satis  enim  est, 
ut  in  rebus  harum  proprietatum  fundamenta  inveniantur,  cur  aliqua  res  semper 
ita  esse  et  concipi  debeat  et  non  aliter.  Fatentibus  autem  adversariis  ideae 
divinae  ex  ipsis  rebus  creatis  resplendent  et  ex  illis  actu  reflexo  cognosci  pos- 
suntj  et  illae  ideae  rebus  impressae  aliquid  necessarium,  aeternum,  universale, 
immutabile  exhibent.  Concedunt  ergo,  in  ipsis  rebus  creatis  necessariura  quid- 
piam  reperiri.  —  Neque  esse  potest.  Si  adversariis  credimus,  id,  quod  ideis 
universalibus  et  praecipue  idea  entis  exprimitur,  est  ipse  Deus.  At  nemo  dubi- 
tare  potest,  quin  ideis  illis  etiam  naturae,  quae  ipsis  rebus  communes  sunt, 
exprimantur.  Nisi  quis  igitur  naturam  rerum  et  ipsum  Deum  confundere  velit, 
confitebitur,  sententiam  adversariam  falsam  esse.  Si  praeterea  visio  Dei  esset 
actus  nobis  intime  praesens  et  inter  actus  intellectuales  praecipuus ,  iam  fieri 
non  posset,  ut  nullam  illius  haberemus  conscientiam. 

2o  Necessitas,  universalitas,  aeternitas  essentiarum  metaphysi- 

carum,    quae   quidem   proxime   in   essentiis  physicis  fundantur,   et 

ex  his   essentiis   a  nobis   cognoscuntur,   ultima   tamen  sua  funda- 

menta  in  Deo  habent  sive  in  ideis  divinis. 

Quae  res  ex  se  satis  aperta  est.  Nam  „res  existentes  extra  animam  per 
formam  suam  imitantur  artem  divini  intellectus,  et  per  eandem  natae  sunt  facere 
de  se  veram  apprehensionem  in  intellectu  humano"  ^  Ex  quo  efficitur,  ut  illi, 
qui  perfectam  essentiarum  cognitionem  haberc  velit,  ad  Deum  tanquam  ad 
causam  ultimam  recurrendum  sit. 

3o  Neque  minus  facultas  intellectiva,  qua  essentias  meta- 
physicas  in  sua  necessitate  et  universalitate  acceptas  in  rebus 
physicis  sensui  obviis   legere   possumus,    recte   dicitur   participatio 


*  S.  TnoM.,  Quaest.  disput.  q.   1   de  verit.  a.  8. 


438     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     I.    Quaestionea  de  univeraalibus. 

similitudinis  cum  intellectu  divino,  in  quo  rerum  ideae  conti- 
nentur  ^ 

Supremus  enim  ille  artifex  non  solum  in  rebus  creatis  artis  suae  opera 
posuit,  sed  nos  etiam  facultate  intellectiva  tanquam  arte  instruxit,  qua  ratio- 
nem  artis  divinae  in  rebus  intelligere  possimus.  Hac  de  re  praeclare  est  apud 
S.  Auoustjnum:  „Si,  inquit,  ambo  videmus ,  verum  esse,  quod  dicis,  et  ambo 
videmus,  verum  esse,  quod  dico ;  ubi,  quaeao,  id  videmus  ?  Nec  ego  utique  in 
te,  nec  tu  in  me;  sed  ambo  in  ipsa,  quae  supra  mentes  nostras  est,  incom- 
mutabili  veritate."  ^  Quibus  de  dictis  Aquinas  :  „Quum  quaeritur ,  utrum 
anima  humanp,  in  rationibus  aeternis  omnia  cognoscat,  dicendum  est,  quod  ali- 
quid  in  aliquo  dicitur  cognosci  dupliciter.  Uno  modo  sicut  in  obiecto  cognito, 
sicut  aliquis  videt  in  speculo  ea,  quorum  imagines  in  speculo  resultant;  et  hoc 
modo  anima  in  statu  praesentis  vitae  non  potest  videre  omnia  in  rationibus 
aeternis;  sed  sic  in  rationibus  aeternis  cognoscunt  omnia  beati,  qui  Deum  vi- 
dent  et  omnia  in  ipso.  Alio  modo  dicitur  aliquid  cognosci  sicut  in  cognitionis 
principio ;  sicut  si  dicamus,  quod  in  sole  videntur  ea,  quae  videntur  per  solem. 
Et  sic  necesse  est  dicere,  quod  anima  humana  omnia  cognoscat  in  rationibus 
aeternis,  per  quarum  participationem  omnia  cognoscimus.  Ipsum  enim  lumen 
intellectuale,  quod  est  in  nobis,  nihil  est  aliud,  quam  quaedam  participata  simi- 
litudo  luminis  increati,  in  quo  continentur  rationes  aeternae."  ^ 

QUAERITUR  3% 

an  praecisiones   obiectivae   ab   omni   accnsatione 
adversaria  defendi  possint. 

914.  Rationes  dubitandi.  Videntur  praecisiones  obiectivae,  quas  alibi  (n.  238  et 
n.  716)  adhibendas  esse  docuimus,  nulla  ratione  admitti  posse.  Nam  (l.)  prae- 
cisio  est  repraesentatio  unius  sine  alio,  cui  re  identificatum  est.  Atqui  eiusmodi 
repraesentatio,  quum  sit  tota  ex  parte  actus,  nulla  ratione  in  obiecto  residet.  — 
(2.)  Intellectus  in  obiectum  tendit  reale  sive  physicum.  Sed  obiectum  est 
physice  unum  et  indistinctum.  Ubi  autem  non  est  aliud  et  aliud ,  neque  co- 
gnosci  potest  aliud  et  aliud.  —  (3.)  Quae  ita  sunt  inter  se  coniuncta,  ut  re 
nunquam  separari  possint,  ne  mente  quidem  separari  possunt.  Si  ergo  mens 
unum  percipit,  etiam  aliud  aliqua  ratione  percipere  debet. 

ThGSlSI  Praecisiones  obiectivae  iiiter  eiusdem  individui  attri- 
buta,  quae  inter  se  formaliter  non  includunt,  admittendae  sunt, 

Ad  statum  quaestionis.  Pramota  lo:  Quid  sit  praecisio,  quid 
sit  praecisio  formalis  et  obiectiva,  alibi  (n.  102)  satis  explicatum 
habemus. 

Praecisio  obiectiva  dicitur,  non  quod  sit  in  obiecto  extra  intellcctum  et 
ante  intellectus  operationem ,  sed  quia  non  solum  in  actu  cognoscente  est,  sed 
etiam  in  obiecto,  ut  est  in  cognitione,  vel  ut  subest  cognitioni  distinguentis. 

*  Duplici   igitur   ratione    conceptus  universales    in   ipso    Deo    fundamenta 
habere  dicimus,  primo  ex  parte  rcrum  ac  deinde  ex  parte  nostri  intellectus. 
2  Confess.  1.  12  c.  25.  '  Summ.  theol.  I.  q.  84  a.  5. 


1.    De  universalibus  in  communi.  439 

Praenota  2o:  De  ipsa  solum  praecisione  obiectiva  hoc  loco 
quaeritur,  num  repugnantiam  implicet. 

Non  determinamus  hoc  loco,  quaenam  sint  illa  attributa,  quae  inter  se 
formaliter  non  includant.  Satis  igitur  est,  ut  exemplum  huius  praecisionis  po- 
namus  ipsum  individuum,  ostensuri,  inter  individualitatem  et  naturam  communem 
cum  praecisione  obiectiva  distingui  posse. 

Praenota  3o:  Inter  adversarios  eminent  Nominalistae ,  quibus 
accedunt,  modum  dicendi  si  spectes,  Arriaga,  Lassada  *,  Oviedo,  alii. 

915.  Argumenta.  Arg.  I  (ex  mutua  negatione  attributorum). 
Illa  per  praecisionem  obiectivam  inter  se  separari  possunt  a  mente 
distinguente,  quorum  unum  secundum  rationem  formalem  de  altero 
negari  potest.  Atqui  attributorum ,  quae  inter  se  formaliter  non 
includunt,  unum  de  altero  negari  potest.  Ergo  eiusmodi  attributa 
praecisionem  obiectivam  admittunt. 

Arg.  II  (ex  defectu  repugnantiae).  Praecisiones  obiectivae 
si  ineptae  essent,  aut  repugnarent  ex  ratione  identitatis  realis  in 
eodem  individuo,  aut  ex  defectu  fundamenti  in  re,  aut  ex  natura 
intellectus  praecidentis.  Atqui  ex  nulla  parte  nascuntur  pugnantia. 
Ergo  praecisiones  obiectivae  fieri  possunt. 

Prob.  min.:  Nulla  difficultas  ex  parte  identitatis  physicae;  nam  huic  op- 
ponitur  distinctio  realis  et  physica,  non  autem  distinctio  ulla  rationis.  Neque 
ex  parte  fundamenti.  Nam  fundamenti  quod  satis  sit,  in  similitudine  dissimili- 
tudineque  rerum  situm  est.  Neque  ex  parte  intellectus  praecidentis.  Quum  enim 
intellectus  humanus  essentias  rerum  non  intuitive  et  adaequate  attingat,  ex 
altera  autem  parte  ea  perfectione  sit  praeditus ,  ut  rationes  individuas  mate- 
riales  supergredi  possit,  etiam  valet,  ut  ea,  quae  realiter  et  physice  idem  sunt, 
diversis  et  inter  se  separatis  formalitatibus  sibi  exhibeat. 

Arg.  III  (ex  diversitate  naturae  et  singularitatis).  Possunt 
natura  et  individualitas  unius  individui  praecisione  obiectiva  se- 
parari,  si  natura  concipi  potest  ita,  ut  differentia  individuans 
immediate  et  formaliter  nullo  modo  attingatur.  Atqui  id  fieri 
potest. 

Qui  enim  videns  Socratem  concipit  humanitatem,  nulla  ratione  cognitione 
sua  tangit  Socrateitatem,  etiamsi  haec  humanitas  re  idem  est  atque  Socrateitas. 
Neque  fieri  potest,  ut  evolutione  vel  accuratissima  conceptae  humanitatis  ab 
accuratissimo  ingenio  detegatur  Socrateitas. 

916.  Respondenda.  (Ad  1.)  Praecisio  formalis  et  obiectiva  non  eo  distin- 
guuntur,  quod  prior  ex  parte  subiecti  cognoscentis  progrediatur,  altera  ex  parte 
obiecti  cogniti.  Sed  ea  est  distinctionis  ratio,  quod  praecisio  formalis  non  pro- 
greditur  ad  obiectum  in  rationem  cognitam  et  omissam  (sive  non  cognitam)  in- 
tentionaliter  divisum,    sed  in  eo  sistit,    ut  una  obiecti    ratio    cognoscatur  clare, 


1  Tract.  2  disput.   1  c.  7. 


440     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     I.   Quaestionea  de  universalibus. 

aliae  rationes  obscure  tantum  cognoscantur.  Praecisio  autem  obiectiva  ad  ob- 
iectum  usque  praecisura  terminatur.  Haec  igitur  subiective  est  in  subiecto, 
terminative  in  obiecto. 

(^Ad  2.)  Intellectus  tendit  physice  in  rem;  sed  non  percipit  rem  totaliter 
totam,  ut  est  physice  a  parte  sua.  Itaque  non  oportet,  ut  in  re  sit  aliud  et 
aliud  physice,  sed  satis  est,  ut  res  physice  una  sub  alia  et  alia  formalitate 
considerari  possit,  quarum  neutra  alteram  formaliter  includat.  Neque  quidquam 
obstat,  ne  id,  quod  sub  uno  respectu  (physico)  non  est  aliud  et  aliud,  sub 
alio  respectu  (metaphysico)  tanquam  aliud  et  aliud  consideretur.  Ante  actum 
praecisionis  nulla  sane  fuit  distinctio  actualis  in  obiecto;  fuit  tamen  fundaraen- 
tum  ad  distinctionera  intentionalem  faciendam,  et  cum  fundamento  fuit  iam 
distinctio  virtualis ,  sive  aptitudinalis  vel  fundamentalis ;  qua  fit,  ut  obiectum 
aptum  sit,  quod  diversis  et  inadaequatis  conceptibus  exhibeatur  *. 

(Ad  3.)  Inseparabilitas  inter  naturam  communem  et  individuationera  haud- 
quaquara  praecisionera  obiectivara  impedit.  Nara  etiam  in  re  inseparabiliter 
una  variae  rationes  sive  forraalitates  mente  inter  se  separari  possunt,  modo 
rationes  illae  ne  formaliter  inter  se  includant. 

917.  Solvuntur,  quae  restant  dubia.  Dicunt  l'\-  Quidquid  a  parte  rei  con- 
venit  uni,  convenit  etiara  alteri,  quod  ab  illo  distinctura  non  est.  Si  igitur 
unum  cognoscitur,  etiam  alterum  cognoscitur.  Resp.:  Dist.  antec:  Id  convenit 
alteri  secundura  realitatera,  quae  interna  est  rei,  conc.  antec;  secundum  cogni- 
tionem,  quae  respectum  externum  dicit,  neg.  antec  —  Inst.:  Ut  res  se  habent 
in  Esse,  ita  etiam  se  habent  in  Cognosci.  Atqui  non  distinguuntur  in  Esse. 
Ergo  neque  in  Cognosci.  Resp.:  Id  verum  est,  si  res  cognoscuntur  adaequate 
sive  totaliter;  non  autem  est  verum,  si  cognoscuntur  per  apprehensionera  in- 
adaequatam;  non  enira  necesse  est,  ut  obiectum  secundum  omnes  formalitatea 
apprehendatur,  quas  ex  sua  parte  possidet. 

Dicunt  2^:  Id  non  potest  cognosci  sine  alio ,  quod  non  potest  produci 
sine  alio.  Atqui  natura  non  potest  produci  sine  individualitate.  Ergo  neque 
cognosci  potest  individualitate  exuta.  Resp.:  Neg.  M.:  Nara  productio,  quae 
respiciat  rem,  ut  est  in  se  realiter,  est  denorainatio  interna.  Cognitio  autem, 
quura  respiciat  rem,  ut  menti  obicitur,  est  denominatio  externa. 

Dicunt  5":  Praecisio,  quae  obiectum  respicit,  quura  sit  extra  obiectum, 
obiectum  intrinsecus  afficere  non  potest.  Ergo  praecisio  vere  obiectiva  esse 
nunquam  potest.  Resp.:  Actus,  quamquam  ipse  extra  obiectum  est,  tamen  di- 
versitatem  obiecti  internam  efficere  potest,  non  quidem  realiter,  sed  tamen  in- 
tentionaliter ;  id  quod  ad  praecisionem  vere  obiectivam  satis  est. 

QUAERITUR  4«, 
qnae   sit   diisitiiictio  iiiter  gradiiH   iiietapliy^iieos. 

918.  Rationes  dubitandi.  Quid  voce  graduura  metaphysicorum  intelligatur, 
ante  (n.  517)  breviter  indicatum  est.  Quo  autem  facilius  haec,  quam  modo 
moviraus,  quacstio  perspiciatur,  exeraplum  positum  sit  huiusmodi,  ut  quaeratur, 
quae  sit  in  animali  uno  individuo,  quod  definitur:  oivens  sensitivum,  distinctio 

^  Cfr.  RuAREz,   Disput,  metaph.  d.  2  s.  2  n.  15. 


1.    De  universalibus  in  communi.  441 

inter  vitalitatem  et  sensitivitatem ;  vel  in  homine  uno  individuo ,  cuius  natura 
definiatur:  animal  rationale ,  quae  sit  distinctio  animalitatem  inter  et  rationali- 
tatem,  —  Videtur  vera  esse  sententia  Scotistarum,  qui  ponunt  distinctionem, 
quae  sit  actualis  a  parte  rei.  Nam  (1.)  illa  distinguuntur  actualiter,  quorum 
unum  esse  potest  sine  alio.  Atqui  unus  gradus  metaphysicus  sine  alio  esse 
potest,  velut  vitalitas  esse  potest  sine  sensitivitate,  et  animalitas  sine  rationali- 
tate.  Et  revera  videmus,  post  mortem  hominis  rationalitatem  manere  in  anima 
separata,  deleta  animalitate.  —  (2.)  Illa  actualiter  a  parte  rei  distinguuntur, 
quae  sunt  principia  diversarum  proprietatura  et  operationum.  Atqui  animalitas 
et  rationalitas  in  Socrate  sunt  eius  generis  principia.  Nam  rationalitas  est 
principium  ratiocinandi,  id  quod  de  animalitate  dici  non  potest.  Quis  enim 
auderet  dicere:  Socrates  ut  est  animal,  rationalis  est?  —  (3.)  Illa  distinguuntur 
actualiter,  quae  habent  diversas  definitiones  vel  naturas.  Atqui  gradus,  quos 
nominavimus,  diversas  definitiones  et  naturas  habent.  Ergo  distinguuntur  actua- 
liter  ^  —  (4.)  Praeterea  nemo  non  videt,  partes  totius  actualiter  inter  se  distingui. 
Atqui  vitalitas  et  sensitivitas  sunt  partes  animalitatis,  et  ita  quidem,  ut  vitalitas 
sit  potentia,  sensitivitas  autem  actus.     Ergo  actu  distinguuntur  a  parte  rei. 

Sed  contra  vera  esse  videtur  sententia  Nominalistarum,  qui  de- 
fendunt,  gradua  metaphysicos  ne  mente  quidem  ita  distingui  posse,  ut  unus 
concipiatur  penitus  omisso  altero.  Sed  illos  tantummodo  conceptionibus  variis 
formalibus  concipi  posse  dicunt,  quarum  aliae  aliis  clariores  sint  et  distinctiores, 
ita  tamen,  ut  semper  universi  gradus  metaphysici  attingantur.  Ut  breviter  dica- 
mus,  admittunt  hi  in  hac  re  praecisiones  formales,  obiectivas  negant. 

Ex  his  rationibus  haec  sententia  fulciri  posse  videtur.  —  (5.)  Homo  con- 
cipi  non  potest  omissa  animalitate;  ergo  nunquam  graduum  metaphysicorum 
unus  excluso  alio  obiective  in  mente  esse  potest.  —  (6.)  Si  gradus  metaphysici 
mente  inter  se  s-eparari  possent  praecisione  obiectiva,  iam  nulla  propositio  es- 
sentialis  fieri  posset  sine  laesione  veritatis.  Ut  enim  propositio  essentialis  vera 
sit,  requiritur,  ut  praedicatum  sit  de  conceptu  subiecti.  —  (7.)  Sensitivitas  est 
principium  sentiendi  dependenter  a  facultatibus  vitalibus.  Atqui  principium 
eiusmodi  sine  vitalitate  concipi  non  potest.  Et  similiter  rationalitas  est  prin- 
cipium  ratiocinandi  dependenter  a  sensibus  ab  animalitate  profluentibus.  Ergo 
neque  inter  animalitatem  et  rationalitatem  praecisio  obiectiva  fieri  potest.  — 
(8.)  Si  rationes  genericae  a  differentialibus  mente  obiective  separari  possent, 
concipere  possem  rationes  genericas,  in  quibus  res  specie  diversae  omnino  con- 
venirent,  velut  hotno  et  leo  omnino  convenirent  in  animalitate,  et  rationalitate 
differrent.  At  hoc  fieri  non  potest.  Nam  animalitas  hominis  essentialiter  cum 
rationalitate  coniuncta  est,  et  animalitati  leonis  rationalitas  essentialiter  re- 
pugnat.  Hae  ergo  animalitates  iam  ante  advenientes  diiferentias  sunt  seipsis 
dissimiles.  —  (9.)  Si  quis  autem  opinatur,  animalitatem  hominis  et  animali- 
tatem  bruti  dissimilitudinem  totam  habere  in  adiunctis  differentiis,  in  seipsis 
autem  eiusdem  plane  rationis  esse,  in  aperto  errore  versari  videtur.  Nam  ani- 
malitas  hominis  ex  se  ipsa  exigit  rationalitatem  et  est  capax  eam  recipiendi  et 
ea  perfici  potest.  Animalitas  autem  leonis  his  praedicatis  nedum  careat,  verum 
eis  opponitur.  —  (10.)  Intellectus  non  potest  praecisione  obiectiva  distinguere  ea, 
quae  a  parte  rei  plane  idem  sunt.  Atqui  gradus  metaphysici  non  distinguuntur 
a  parte  rei.     Ergo  intellectus  eos    praecisione    obiectiva    distinguere   non  poteat. 

^  In  hac  sententia  versatur  Svlv.  Maurus,  Quaest.  philos.  Log.  q.  32. 


442     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

919.  TllGSlS  l  Gradus  metaphysici  eiusdem  rei  nullo  modo  di- 
stin^unntnr  actu  ex  rerum  partibus;  distinguuntur  tamen  mente  ita, 
ut  praecisioni  ol)iectivae  praebeatur  locns. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo.-  Quaesitum  est  modo, 
possintne  generatim  fieri  praecisiones  illae  obiectivae,  quibus  res 
realiter  una  non  solum  extrinsecus  variis  conceptionibus  subiectivis, 
verum  etiam  ita  variis  conceptibus  obiective  diversis  separatisque 
exhibetur,  ut  obiecta  a  mente  percepta  intrinsecus  diversa  sint. 
Yidendum  deinceps  est,  possintne  etiam  omnes  gradus  metaphysici 
ea  praecisione  inter  se  distingui. 

Quos  gradus  suo  loco  diximus  esse  praedicata  sive  attributa  cuilibet  rei  essen- 
tialia,  cuiusmodi  est  in  Petro  :  homo,  animal,  vivens,  corpus,  suhstantia ;  porro 
praedicata  illa,  quibus  genera  superiora  ad  inferiora  contrahuntur,  velut:  corporeum, 
organicum,  sensitivum,  rationale.  Illa  igitur,  quae  in  directa  linea  sunt  et  linea 
laterali  sinistra  scalae  Porphyrianae  (n.  244)  ,  sunt  gradus  metaphysici  hominis 
individui.  Vocantur  gradus,  quia  alii  sunt  superiores,  inferiores  alii,  et  per  eos 
ab  individuis  ad  supremum  genus  gradatim  ascendimus,  et  a  supremo  genere  ad 
individua  usque  descendimus.  Quare  gradus  superior  ille  est,  qui  est  de  essentia 
alterius  minus  late  patentis.  Et  gradus  inferior  ille  est,  qui  in  sua  essentia  suo- 
que  conceptu  alium  includit  latius  patentem,  ut  homo  respectu  animalis.  Vocan- 
tur  metaphysici,  quia  Esse  rerum  physicum  supergrediuntur.  Quaesitum  est 
igitur  a  philosophis,  quomodo  hi  gradus  metaphysici  inter  se  distinguantur. 

Praenota  2o:  In  hac  re  adversariorum  alii  in  sinistram,  in 
dextram  partem  alii  a  veritate  aberrant.  Sunt  enim,  qui  distinctio- 
nem  actualem  extra  mentem  ponant;  sunt  quoque,  qui  ne  intra 
mentem  quidem  conceptus  obiectivos  in  se  diversos  et  quasi  se- 
paratos  admittant.  Et  nos  quidem  conceptus  non  distingui  a  parte 
rei  defendimus,  eos  tamen  ita  inter  se  abstrahi  et  praecidi  posse, 
ut  unus  concipiatur,  nullo  modo  concepto  formaliter  altero. 

Nobis  quidem  satis  non  est,  ut  statuamus  utcumque  distinctionem  rationis 
ratiocinatae,  cuiusmodi  est  inter  ens,  bonum,  verum ,  vel  inter  Dei  essentiam 
eiusque  existentiam,  sed  eam ,  quae  efficiatur  cum  praecisione  obiectiva  stricte 
accepta.  Distinguunt  enim  distinctionem  late  praecisivam  et  stricte  praecisi- 
vam;    sed  id  hoc  loco  omittimus. 

920.  Argumenta.  Arg.  pro  parte  prima,  in  qua  excluditur  di- 
stinctio  realis,  (ex  mutua  horum  graduum  inter  se  habitudine). 
Illae  formalitates  non  distinguuntur  realiter,  quarum  alterutra  non 
potest  esse  sine  altera  neque  alterutra  ab  altera  pendet  per  realem 
originem,  ut  a  suo  principio.  Atqui  eiusmodi  sunt  gradus  meta- 
physici  eiusdem  rei.     Ergo  hi  inter  se  non  distinguuntur   realiter. 

Maior  patet,  quia  formalitatum  inseparabilitas ,  si  non  causam,  cur  8it, 
trahit  ex  naturali,  quam  diximus,  dependentia  (sicut  est  dependentia  inteUectxis 
a  substantia  animae),  in  reali  identitate  causam  suam  habere  debet. 


1.    De  universalibus  in  communi.  443 

Prob.  min. :  Gradus  metaphysici  separari  non  possunt.  Nam  in  homine 
animalitas  esse  non  potest  sine  rationalitate  j  secus  formalitatem  genericam  ha- 
beremus,  quae  nullius  est  speciei.  Neque  rationalitas  esse  potest  sine  animali- 
tate;  nam  rationalitas  definitur  principium  ratiocinandi  dependenter  a  sensi- 
bus.  —  Neque  ullus  gradus  metaphysicus  ab  altero  pendet  per  realem  originem. 
Nam  formalitas,  qua  homo  habet,  ut  sit  animal,  non  est  principium  illius  for- 
malitatis,  qua  homo  habet,  ut  sit  rationale  quiddam;  secus  ubicumque  esset 
animalitas,  esset  quoque  rationalitas.  Neque  formalitas,  qua  homo  habet,  ut 
sit  rationalis,  est  principium  formalitatis ,  quo  habet,  ut  sit  animal;  nam  ratio- 
nalitas  animalitatem  supponit  et  sequiturj  sed  id,  quod  sequitur,  non  potest 
esse  principium  eius,  quod  antecedit. 

Confirmatur  1»  (ex  natura  horum  graduum).  Si  animalitas  in  homine  et 
leone  esset  realiter  distincta  a  diiferentiis  specificis ,  haec  formalitas  distincta 
ut  sic  aut  esset  una  eiusdemque  rationis  animalitas,  aut  alia  et  alia  animalitas. 
Si  diceretur  prius,  fieri  non  posset,  ut  homo  esset  aliud  animal,  quam  leo. 
Quum  enim  ens  nuUum  a  seipso  separari  possit,  necesse  est,  si  semel  ponatur, 
eandem  esse  animalitatem  hominis  et  leonis,  ut  maneat  eadem,  quidquid  ipsi 
superadditur :  Sin  dicatur  posterius,  nulla  est  ratio ,  cur  animalitati  super- 
addatur  quid  realiter  distinctum  ad  efficiendam  diversitatem  specificam;  nam 
animalitates  istae  iam  seipsis  sunt  specifice  diversae. 

Confrmatur  2^  (inde,  quod  nulla  est  ratio  ponendae  distinctionis  realis). 
Si  esset  ratio  ponendae  in  re,  de  qua  dicitur.  distinctionis  realis,  ea  traheretur 
confitentibus  adversariis  ex  convenientia  et  differentia,  qua  multae  res  inter  se 
generice  conveniunt  et  specifice  difPerunt.  Sed  haec  nulla  est;  nam  satis  est,  lit 
una  formalitas  una  ratione  concepta  sit  fundamentum  similitudinis  genericae, 
et  altera  ratione  concepta  sit  fundamentum  dissimilitudinis  specificae. 

Confirmatur  5»  (ex  identitate  horum  graduum  cum  difTerentia  individuali). 
Gradus  genericus  est  realiter  idem,  atque'  difTerentia  individualis ;  neque  gradus 
specificus  minus  est  realiter  idem  atque  difPerentia  individualis.  Sed  quae  sunt 
eadem  uni  tertio,  sunt  eadem  inter  se.  Ergo  gradus  genericus  realiter  idem  est 
atque  gradus  specificus  *. 

921.  Arg.  pro  parte  secunda,  qua  excluditur  distinctio  Scotistica, 
(ex  reductione  huius  distinctionis  ad  distinctionem  aliam).  Haec 
distinctio  aut  est  in  re  nemine  cogitante,  aut  est  in  re  per  men- 
tem.     Sed  neutrum  esse  potest. 

Si  est  nemine  cogitante,  aut  est  actu  inter  illas  formalitates,  ut  inter  reali- 
tates,  aut  virtute  tantum.  Si  est  actu,  est  realis,  quam  exclusimus;  si  est  vir- 
tute  tantum,  non  est  distinctio;  quae  enim  distinguuntur  virtualiter  a  parte  rei, 
non  distinguuntur  a  parte  rei;  unde  distinctio  virtualis  nihil  est,  nisi  distin- 
ctionis  fundamentum.  —  Si  autem  distinctio  est  in  re  per  mentem,  aut  est  cum 
illo  fundamento,  quod  distinctionem  virtualem  nuncupavimus,  et  est  distinctio 
rationis  ratiocinatae,  quam  in  hac,  de  qua  agitur,  re  constituturi  sumus.  Aut  erit 
sine  isto  fundamento,  et  mox  erit  exclusa. 


1  Ita  fere  Suarez,  Disput.  metaph.  d.  6  s.  9  n.  15.    Cfr.  S.  Schiffini,  Princ. 
philos.  I.  n.  472. 


444     Liber  II.   (IV.)    Logica  formalis.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

922.  Arg.  pro  parte  tertia,  qua  statuitur  distinctio  rationis  ratio- 
cinatae  cum  praecisione  obiectiva,  (ex  diversitate  graduum  meta- 
physicorum).  Imprimis  inter  gradus  metaphysicos  statuenda  est 
distinctio,  qua  posita  fieri  possit,  ut  de  his  gradibus  diversos  for- 
memus  conceptus  et  praedicemus  contradictoria.  Atqui  ad  id  satis 
non  est  distinctio  rationis  ratiocinantis,  qua  una  res  eodem  modo 
concipitur  exprimiturque  diversis  notionibus  synonymis;  id  quod 
per  se  satis  apertum  est.  —  Deinde  illa  distinguuntur  cum  praeci- 
sione  obiectiva,  quorum  unum  concipi  potest,  altero  nullo  modo 
concepto.  Atqui  alteruter  gradus  metaphysicus  concipi  potest,  altero 
nullo  modo  concepto.     Unus  enim  de  altero  negari  potest. 

923.  Respondenda.  (Ad  1.)  Nunquam  gradus  metaphysicus  alicuius  rei, 
velut  animalitas  hominis ,  sine  alio  gradu  est,  i.  e.  sine  rationalitate.  Et  sicut 
animalitas  hominis  esse  non  potest  sine  rationalitate,  ita  neque  rationalitas  sine 
animalitate  '. 

(Ad  2.)  Non  requiritur,  ut  illa  actu  distinguantur ,  quae  sunt  principia 
diversarum  proprietatum  et  operationum.  Sed  ad  hoc  satis  est,  ut  a  parte  rei 
sit  distinctio  virtualis,  sive  unius  realiter  entitatis  pluribus  aequivalentia.  Est 
igitur  in  Socrate  entitas  una,  quae  spectata  ut  animalitas  est  principium  effec- 
tuum  animalium,  spectata  ut  rationalitas  principium  effectuum  rationalium. 
Itaque  animalitas  accepta  formaliter  secundum  animalitatis  conceptura  non  est 
principium  ratiocinandi;  potest  tamen  dici,  si  secundum  omne  illud  intelligitur, 
quocum  materialiter  sive  realiter  idem  est.  Atque  hac  ratione  gradus  meta- 
physici  posita  distinctione  virtuali  idem  praestare  possunt,  ac  si  distingue- 
rentur  actu. 

(Ad  3.J  Sylv.  Maurus  haec  posuit  principia:  principium  „inclusi  in  defi- 
nitione'"'',  et  principium  „exclusi  a  definitione''^ ;  quorum  prius  est:  Rationes 
conceptae,  quarum  una  in  recto  includitur  in  definitione  alterius,  sunt  idem  sine 
ulla  distinctione  ex  natura  rei ;  alterum:  Rationes  conceptae,  quarum  neutra 
in  recto  includitur  in  definif;ione  adaequata  alterius,  distinguuntur  ex  natura  rei. 
Sed  hoc  alterum  Mauri  principium  reiciendum  est.  Nam  voce  „definitionis 
adaequatae"  aut  intelligitur  omne  id,  quod  cum  re  definita  in  ordine  reali  iden- 
tificatur;  et  principium  verum  quidem  est,  sed  inutile.  Aut  intelligitur  id  tan- 
tum,  quod  a  mente  definiente  de  re  concipitur  et  exprimitur;  et  principium 
falsum  est.  Id  Maurum  praeteriisse  videtur,  definitionem  non  referri  ad  rem, 
ut  cst  in  seipsa,  sed  referri  ad  rem  ut  cognitam.  Definitionis  est,  ut  res  defl- 
nienda  explicetur  et  illustretur;  res  autem  explicanda  est  illustrandaque  non, 
ut  est  in  seipsa,  sed  ut  est  praecisa  et  cognita.  Ex  quo  fit,  ut  res,  ut  est  in 
seipsa,  non  sit  id,  quod  definiatur,  nisi  remote;  id  autem,  quod  proxime  de- 
finitur,  est  essentia  rei  praecisive  cognita.  Inde  consequens  est,  ut  ad  diversitatem 


^  Rationalitas,  quae  loco  differentiae  animalitati  addi  solet,  non  significat 
intellectualitatem  a  sensibus  non  pendentem,  quae  etiam  post  mortem  in  anima 
separata  hominis  inest,  sed  indicat  principium  ratiocinandi  cum  dependentia  a 
sensibus. 


1.    De  universalibus  in  communi.  445 

definitionum  satis  sit  distinctio  virtualis  a  parte  rei;  quae  menti  fundamenta 
praebeat  ad  illam  distinctionem  in  mente  actualem ,  quae  dicitur  rationis  ratio- 
cinatae.  Ea  autem,  quae  diversis  definitionibus  exprimuntur,  habent  quidem 
diversos  conceptus  obiectivos;  non  tamen  eapropter  habent  diversas  entitates. 

(Ad  4.)  Genus  et  differentia  partes  sunt  speciei,  et  se  habent  ut  potentia 
et  actus.  Non  est  autem  putandum,  semper  inter  partes  vel  inter  actum  et  po- 
tentiam  intercedere  distinctionem ,  quae  actu  realis  sit.  Id  locum  habet,  si  de 
toto  physico  agitur,  non  autem ,  si  de  toto  mctaphysico.  —  Sed  dices:  Intel- 
lectus  cognoscit  essentiam  ut  compositam  ex  genere  et  diiferentia:  Ergo  rationes 
generis  et  difFerentiae  essentiam  constituunt  per  veram  compositionem.  Besp.: 
Dist.  antec:  Mens  cognoscit  essentiam  compositam,  compositione  se  tenente  ex 
parte  rei,  quae  concipitur,  neg.  antec. ;  ex  parte  modi,  quo  res  intelligitur,  conc. 
antec.  Aliud  est,  cognoscere  rem  in  se  compositam ,  aliud,  cognoscere  compo- 
nendo ;  ex  quo  actu  componente  nihil  sequitur  nisi  compositio  virtualis  meta- 
physica.  Unde  Suarez  :  „Definitio  necessario  requirit  aliquam  compositionem 
veram  et  propriam  ex  distinctis  conceptibus.  .  .  .  Non  est  tamen  necesse,  ut 
singulae  partes  definitionis  explicent  singulas  partes  definiti  in  re  distinctas,  sed 
unaquaeque  potest  dicere  totam  naturam  vel  entitatem  definiti ;  una  dicit  illam 
confuse  et  sub  ratione  aliqua  communi  et  potentiali;  alia  sub  ratione  magis 
determinata  et  propria,  et  huiusmodi  rationes  diversae  possunt  vocari  partes 
definiti,  non  secundum  rem,  sed  secundum  rationem  tantum;  nam  definitum  ut 
definitum  dicit  denomiuationem  rationis."  ^ 

(Ad  5.)  Certum  est,  speciem  exutam  genere  vel  differentia  concipi  non 
posse.  Verum  de  hac  re  non  agitur,  sed  de  praecisione  obiectiva  inter  genus 
et  differentiam.  Et  affirmamus,  genus  concipi  posse  sine  difFerentia  et  difFeren- 
tiam  sine  genere. 

(Ad  6.)  Praecisio  obiectiva  non  potest  fieri  inter  gradus  metaphysicos, 
quorum  unus  totum  significet  et  alter  totius  partem,  ut  homo  et  animal ;  tamen 
fieri  potest  inter  illos,  cuius  unus  partem  significat,  alter  compartem ,  ut  est 
animal  et  rationale.  Unde  propositiones  essentiales,  quum  in  iis  „partes  meta- 
physicae"  semper  de  suis  totis  praedicentur,  iis,  quae  a  nobis  constituta  sunt, 
nuUa  ratione  tanguntur. 

(Ad  7.)  Inter  animal  et  rationale  atque  etiam  inter  vivens  et  sensitivum 
praecisio  obiectiva  fieri  potest.  Etiamsi  enim  rationalitas  concipi  non  potest 
sine  animalitate  connotata,  neque  sensitivitas  sine  vitalitate  connotata,  potest 
tamen  illa  concipi  sine  animalitate  inclusa  et  haec  sine  vitalitate  inclusa.  Quae 
res  ut  comparatione  illustretur,  exemphim  ponatur  scientia,  quae  concipi  non 
potest  sine  obiecto  scientiae  connotato.  —  Urgehis:  Sensitivitas  in  se  includit 
vitalitatem  et  rationalitas  animalitatem.  Ergo  difFerentia  nulla  concipi  potest 
sine  genere  incluso.  Besp.:  Sensitivitas  ut  sic  formaliter  accepta  supponit 
quidem  et  connotat  vitalitatem ,  non  tamen  includit;  est  enim  modus  vivendi, 
qui  secundum  nostrum  concipiendi  modum  ad  vitalitatem  in  genere  conceptam 
superadditur.  —  Instabis:  Vivens,  quum  ut  genus  praedicatur  de  sensitivo,  non 
solum  vitam  vegetativam  exprimit,  sed  etiam  ad  sensitivitatem  trahitur.  Ergo 
vivens,  quum  praedicatur  de  sensitivo,  conceptu  obiectivo  a  sensitivitate  separari 
non    potest.      Resp.:    Conceptus    viventis    genericus    neque  vitam   exprimit,    ut 


^  Disput.  metaph.  d.  G  s.  9  n.  22. 


446     Liber  11.  (IV.)    Logica  formalis.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

vegetativa  est,  neque  vitam,  ut  sensitiva  est;  sed  vitam,  quae  in  animali  et  sen- 
sitiva  et  vegetativa  est,  exprimit,  quatenus  utraque  in  uno  conceptu  vitae  con- 
veniunt,  secundum  quem  vita  generatim  est  facultas,  qua  ens  per  actionem  im- 
manentem  sive  motum  sui  ipsius  tendit  in  ulteriorem  sui  perfectionem. 

CAd  8.)  Ratio  generica,  velut  animalitas ,  quae  inest  et  in  homine  et  in 
leone,  accipi  potest  dupliciter :  aut  ut  est  in  mente  abstrahente  et  a  differentiis 
specificis  praecidente ;  aut  ut  est  in  rebus  cum  differentiis  specificis  realiter 
identificata.  Si  accipitur  modo  priore.  est  per  seipsam  omnino  identica 
rationi  genericae,  quae  de  aliis  speciebus  eiusdem  generis  concipitur,  et  in  se 
ad  id  tantum  est  ordinata,  ut  per  differentias  metaphysice  adiunctas  ab  aliis 
apecie  differat.  Ita  quae  est  in  homine  animalitas  formaliter  accepta  ut  gene- 
rica,  non  ex  se  habet,  ut  cum  rationalitate  coniuncta  esse  debeat.  Si  autem 
ratio  generica  accipitur,  ut  inest  in  rebus  specie  diversis,  ut  animalitas  in  ho- 
mine  et  in  leone,  iam  haec  differentias  specificas  realiter  sibi  identificatas  habet 
et  animalitas  hominis  et  leonis  specie  differunt  et  sunt  dissimiles;  ex  quo 
recte  dicimus,  hominem  et  leonem  habere  diversam  animalitatem  et  esse  diversa 
animalia.  Quamobrem  acute  ab  Aquinate  observatum  est.  conceptum  genericum 
aliqua  „analogia"  affectum  esse,  quam  ille  vocavit  analogiam  „secundum 
Esse"  j  illa  vero  analogia,  de  qua  inter  philosophos  dici  solet,  est  analogia  „se- 
cundum  Esse  simul  et  intentionem". 

(Ad  9.)  Fatendum  est,  animalitatem  hominis  ex  se  habere,  ut  rationali- 
tatem  exigat,  eius  capax  sit  eaque  perficiatur.  Neque  tamen  eapropter  ab  ani- 
malitate  hominis  differt  bruti  animalitas  diversitate  interna.  Quae  res  ut  per- 
spiciatur,  observandum  est,  duplicem  esse  exigentiam,  capacitatem,  perfectibili- 
tatem ,  unam  determinantis ,  rei  determinabilis  alteram.  Prior  formae  competit 
et  differentiis,  proprietates  quod  attinet.  Altera  autem  materiae  convenit,  si  for- 
mae  respiciantur ;  et  rationibus  genericis  respectu  differentiarum.  Atque  ita 
animalitas,  quippe  quae  sit  ratio  generica,  rationalitatem  respicit  per  exigentiam, 
capacitatem,  perfectibilitatem  non  determinantem,  sed  determinabilem.  Et  exigit 
quidem  rationalitatem ,  quatenus  haec  est  differentia,  qua  ab  animalitate  bruti 
necessario  differat,  cuius  quidem  secundum  se  omnino  similis  est;  neque  tamen 
exprimit,  hanc  differentiam  esse  rationalitatem.  Unde  fit,  ut  haec  exigentia  illi 
exigentiae,  quae  inest  in  animalitate  bruti,  omnino  similis  sit.  —  Sane  quidem 
rationes  genericae,  si  exigentia  determinante  differentias  adiunctas  exigerent,  iam 
ante  has  differentias  vera  dissimilitudine  affectae  essent.  Sed  aliud  est,  exigere 
differentiam,  qua  res  differat,  aliud  est,  quia  differt.  Forma  exigit  proprietates, 
quia  iam  differt;  ratio  generica  exigit  differentiam,  qua  prirao  differat. 

(Ad  10.)  Ut  intellectus  gradus  metaphysicos  distinguere  possit  praecisione 
obiectiva,  satis  est,  ut  hi  gradus  a  parte  rei  sint  distincti  virtualiter.  Sicut 
enim  res,  quae  virtualiter  tantum  distinguuntur,  diversos  effectus  producunt,  ac 
si  inter  se  revera  distinguerentur,  ita  terminare  possunt  diversos  conceptus,  ac 
si  revera  sive  actualiter  distinguerentur.  Ex  quo  fit,  ut  intellectus  conceptibus 
obiective  diversis  ea  concipere  possit,  quae  ex  parte  rei  unam  eandemque  euti- 
tatem   habent. 

924.  Scholia.  Schol.  1.  His  ex  rebus  disputatis  intelligi  potest, 
quam  turpiter  errent  nostrae  aetatis  Empiristae,  Materialistae,  Her- 
bartiani,   qui   Atomistarum   more   conceptum   speciei  ex  multarum 


1.    De  universalibu3  in  communi.  447 

rerum  simplicium  conceptibus  multis  et  simplicibus  compositum 
esse  autumant  (n.  203  Schol.  2). 

Schol.  2.  Existit  quaestio,  qua  quaeritur,  num  rationes  uni- 
versales,  ut  exprimuntur  in  abstracto  (velut  humanitas,  rationalitas, 
animalitas),  praedicari  possint  de  concretis,  vel  etiam  inter  se  mu- 
tuo,  ita  ut  quis  recte  dicere  possit:  Ho?no  est  humanitas;  vel:  Hu- 
manitas  est  rationalitas ;  atque  ita  deinceps.  Id  fieri  non  posse, 
apertum  est. 

Nam  terminus  abstractus  formam  indicat,  sed  omisso  subiecto,  cuius  est 
forma;  igitur  est  pars,  quae  significatur  exclusa  parte  altera.  Contra  terminus 
concretus  determinate  et  distincte  significat  formam,  subiectum  autem,  in  quo 
ea  forma  est,  etiam  significat,  quamvis  indistincte  et  confuse  tantum.  In  ab- 
stractis  nuUa  consideratur  alterius  rei  permixtio ;  concreta  autem  naturam  in- 
dicant  attributis  ab  ea  distinctis  permixtam.  .  .  .  Accedit,  ut  abstractum  id 
significet,  quod  per  seipsum  est  id,  quod  est,  concretum  autem  id,  quod  ex 
abstracto  habet,  ut  sit  id,  quod  est  '*. 

QUAERITUR  5% 
qnomodo  a1>  intellectii  nniversale  efficiatnr^. 

925.  Rationes  dubitandi.     Recordandum   imprimis   est,   quidnam   discriminis 

sit  inter  naturam  communem  (universale  directum)  et  universale  proprie  dictum 
(universale  reflexum)  (n.  236  sqq.).  Nunc  iterum  accuratius  est  spectandum, 
qua  mentis  operatione  universale  fiat,  utrum  confusione  aliqua  individuorum, 
an  abstractione,  an  comparatione  (n.  716).  (1.)  Videntur  esse  universalia,  ad 
quae  comparanda  non  requiritur  abstractio,  sed  apprehensio  confusiva  satis  est ; 
cuiusmodi  sunt  illa,  quae  nomine  concreto  significantur.  Haec  vago  modo  et 
confuse  ipsa  subiecta  significant  sive  supposita.  Atqui  subiecta,  quibus  insunt 
formae,  sunt  singularia.  Ergo  nullum  concretum  a  singularibus  abstrahi  potest. 
Dum  igitur  humanitas  est  universale,  quod  habetur  per  abstractionem ,  homo 
universale  est,  quod  efficitur  per  confusam  individuorum  apprehensionem.  — 
(2.)  Ille  tantum  potest  peragere  negotium  abstractionis ,  qui  iam  habet  con- 
ceptus  universales.  Inepte  ergo  dicunt,  ad  formandos  conceptus  universales 
requiri  abstractionem  ^.  —  (3.)  Comparativa  apprehensio  in  hac  universalium 
causa  nullius  momenti  esse  videtur.  Nam  universale  directum  quod  spectat, 
illud  ex  consideratione  individui  unius  effici  potest  eo,  quod  individualitas 
omittitur.     Et  hac  omissione   etiam  universale   logicum  perficitur  sive  id,   quod 


^  Cfr.  S.  Thom.,  Opusc.  de  ente  et  ess.  c.  3. 

*  Alamannus,  Summ.  philos.  I.  q.  2  a.  5 ;  Sylv.  Maurus,  Quaest.  philos. 
q.  33 ;    Smiglecius,  Log.  disput.  4  q.  8. 

3  Ita  inter  alios  Sigwart  :  „Um  ein  vorgestelltes  Object  in  seine  einzelnen 
Merkmale  aufzulosen,  sind  schon  Urtheile  nothwendig,  deren  I^radicate  allge- 
meine  Vorstellungen  (Begriffe)  sein  miissen,  und  diese  miissen  zuletzt  irgendwie 
anders  als  durch  solche  Abstraction  gewonnen  sein,  da  sie  den  Process  dieser 
Abstraction  erst  moglich  machen.'"     Logik,  tom.  1  p.  274. 


448     Tjiber  11.  (IV.)    Logica  formalis.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

aptum  est,  ut  de  multis  praedicetur.  —  (4.)  Universale  reflexum,  quum  prae- 
dicetur  de  subiecto ,  ex  omni  universalitate  excidit.  Ergo  supervacanea  est 
omnis  comparatio. 

Sed  contra  videtur  omnino  requiri  actus  comparativus.  Nam  (5.)  „re- 
lationes  generis  et  speciei  ratio  adinvenit  considerando  ordinem  eius,  quod  est 
in  intellectu  ad  res,  quae  sunt  extra,  vel  etiam  ordinem  intellectuum  ad  in- 
vicem"  *.  —  (6.)  Neque  solum  ad  universale  reflexum,  verum  etiam  ad  efficien- 
dum  universale  directum  actus  comparationis  requiri  videtur.  Nam  universale 
hoc  non  efiicitur,  nisi  apprehensione  illorum,  in  quibus  individua  multa  con- 
veniunt  et  difformia  sunt.  Haec  autem  concipi  non  possunt  nisi  multis  inter 
se  comparatis  individuis.  —  (7.)  Nulla  deinde  est  relatio  rationis,  quin  fiat  per 
comparationem.  Atqui  universale  relatione  rationis  constituitur.  Ergo  com- 
paratione  efficitur. 

926.  Dico  lo:  Ad  universale  directum  sive  metaphysicum  (prae- 
ter  apprehensionem  confusivam)  omnino  requiritur  abstractio.  Neque 
tamen  ad  id  per  se  necessaria  est  comparatio;  etiamsi  haec  ad 
illud  occasionem  praebere  solet. 

Primo  requiritur  abstractio.  Nam  re  aliqua  sensu  percepta,  nata  est  in 
sensu  interiore  imago  rei,  quam  „phantasma"  vocant,  quo  phantasmate  ex- 
hibetur  res  singularis.  Postea  autem  intellectus  habet  rei  imaginem  sive  spe- 
ciem,  a  qua  limites  singularitatis,  quos  essentia  rei  in  hoc  rerum  ordine  existens 
nacta  erat,  omnino  absunt,  ita  ut  specie  illa  repraesentetur  non  confusa  indi- 
viduorum  multitudo ,  sed  una  quidditas  rei,  orta  quidem  ex  re  individua,  sed 
nunc  omnibus  conditionibus  individuantibus  omnino  exuta.  Atque  haec  species 
alia  ratione  ortum  habere  non  potest,  quam  per  activitatem  quandam  intellectus 
(n.  861),  qui  adiuvante  phantasmate  valeat  efficere  speciem,  qua  repraesentatur  una 
natura  obiecti  ab  omni  coartatione  individuationis  segregata  sive  abstracta,  i.  e. 
ut  „unum  quid  abstractum  ,  quod  convenit  pluribus".  Intellectus  deinde  hac 
specie  intelligibili  informatus  cognoscit  illud  „unum  quid  abstractum",  i.  e.  na- 
turae  quidditatem,  velut  humanitatem  a  loco,  tempore  ceterisque  differentiis  in- 
dividuantibus  omnino  separatam.  Duae  igitur  actiones  sunt.  Prior  est,  qua 
efficitur  ex  phantasmate  species  intelligibilis  exhibens  intellectui  naturam  ab 
omnibus  notis  individuantibus  omnino  exutam,  et  hanc  vocant  „abstractionem 
intellectus  agentis".  Altera  est  actio,  qua  natura  abstracta  cognoscitur,  quae  dici 
potest  „praecisio  intellectus  possibilis".     Verum  hac  de  re  plura  psychologi. 

927.  Ad  abstractionem  deinde  vel  praecisionem  accedere  solet  actio,  qua  inter 
naturam  praecisum  et  individua  concipimus  ordinem  quendam  subsumptionis  vel 
superioritatis,  quam  actionem  nonnulli  vocant  „comparationem  simplicem"; 
atque  etiam  actio,  qua  reapse  praedicamus,  naturam  inesse  in  individuis,  quam 
vocare  solent  „comparationem  compositam".  Negamus  autem,  hanc  com- 
parationem  ad  efficiendum  ipsum  universale  directum  requiri.  Nam  naturae 
communi ,  quae  universali  directo  exhibetur ,  non  est  proprium ,  ut  actu  insit 
multis  inter  se  comparandis,  sed  ut  secundum  conceptum  apta  evadat  ad  ex- 
istendum  in  multis.    Ergo  fieri  potest,  ut  ex  consideratione  unius  individui  per 


*  S.  Thom.,   Quaest.  disput.  q.  7  de  pot.  a.   11. 


1.    De  universalibus  in  communi.  449 

abstractionem  sive  individualitatis  omissionem  efficiatur.  Et  natura,  ut  est 
abstracta.  iam  est  una  et  apta,  quae  sit  in  multis ;  unde  liabet  conditiones  omnes, 
ut  sit  universalis  metaphysice. 

Fatendum  est  tamen,  ut  plurimum  fieri,  ut  comparatio  inter  individua  multa 
ad  efficiendum  universale  occasionem  praebeat.  Nam  homines  essentias  rerum  non 
immediate  (sive  praetermissis  rebus  mediis,  quae  iuvent)  perciperc  possunt,  sed 
eas  ut  latentes  in  phaenomenis  sensibilibus  deprehendunt.  Verum  ex  phaenomeno 
uno  fortasse  non  satis  facile  distinctio  inter  individualitatem  et  naturam  menti 
illucescit;  facillime  autem  intellectus  ex  percepta  multorum  phaenomenorum  con- 
forroitate  sive  similitudine  ad  cognitionem  naturae  sive  essentiae  aJducitur. 

928.  Dico  2o  :  Ad  universale  logicum  sive  reflexum  praeter  abs- 
tractionem  requiritur  comparatio,  non  quidem,  ut  universale  con- 
stituatur  in  universalitate ,  quae  simul  est  praedicabilitas  in  actu 
primo,  sed  ut  haec  praedicabilitas  ponatur  in  actu  secundo,  atque 
ita  ad  praedicationem  actualem  expediatur. 

Praeter  praecisionem  vel  abstractionem  intervenire  in  hac  causa  aliquam 
comparationem  admittunt  omnes.  Certum  est  enim,  intellectum  humanum  solere 
eam  comparationem,  qua  inferiora  inter  se  comparantur,  adhibere  ad  id ,  ut 
videat,  in  quibus  illa  conveniant,  et  in  quibus  differant,  ut  postea  concipi 
possit  illud ,  in  quo  conveniant,  non  conceptis,  quibus  difPerant,  differentiis. 
Certum  est  quoque,  comparatione  opus  esse,  qua  intellectus  comparet  res  in- 
tellectas  ad  ea ,  quae  sunt  extra  animam ,  ut  indolem  intentionum  logicalium 
perspiciat,  harumque  nomina  inveniat.  Certum  est  praeterea.  hac  eadem  com- 
paratione,  qua  intellectus  naturam  cum  inferioribus  coraparat,  omnino  opus 
esse,  ut  natura  actu  praedicetur  de  inferioribus. 

Sed  disputant,  num  comparatio  in  intentionum  logicalium  negotio  non 
solum  requiratur,  ut  intellectus  eas  cognoscat  iisque  imponat  nomina,  sed  etiam, 
ut  eas  primo  faciat,  formet,  efficiat.  Et  disputant  quidem,  num  ad  id  non 
solum  requiratur  comparatio  individuorum  inter  se  (hanc  requiri  fatentur  omnes), 
sed  etiam  comparatio  naturae  abstractae  cum  individuis,  qua  statuatur,  utrum 
natura  abstracta  inferioribus  conveniat  necne.  Et  ea  est  vis  disputationis ,  ut 
quaeratur,  num  haec  naturae  cum  inferioribus  comparatio  non  solum  requiratur,  ut 
natura  actu  de  his  vel  illis  inferioribus  praedicetur  (ad  id.  nemo  negat  comparatione 
opus  esse),  sed  etiam,  ut  ipsa  natura  universalis  primo  efficiatur  et  formetur. 

Alii  negant,  affirmant  alii  ^.  Quae  controversia  distinctione  componi  posse 
videtur,  si  dicamus,  comparationem  non  quidem  requiri  ad  ipsam  constitutionem 
universalitatis  sive  directae  sive  reflexae,  si  haec  consideretur  in  actu  primo; 
tamen  requiri  ad  universalitatem  reflexam,  si  haec  in  actu  secundo  acci- 
piatur.  Licet  enim  post  actum  praecisivum  adsit  universalitaa,  quae  praedicari 
possit,  si  applicetur  referaturque  ad  singularia ,  haec  tamen  applicatio  relatio- 
que  ad  praedicabilitatem  ipsam  omnino  intrinsecus  requiritur,  quam  sine  actu 
comparativo  haberi  non  posse  fatentur  omnes.  Vel  etiam  dici  potest,  compara- 
tionem  non  requiri,  ut  cognoscatur  id,  quod  est  universale  sive  aptum,  ut  multi- 
plicetur;  requiri  tamen ,  ut  cognoscatur  id,  quo  est  aptum  ,  et  modus,  quo  sit 
aptum.     Duabus  igitur  partibus  id  quod  dicimus  constituitur. 


*  Inter  alios  Goudin,  Log.  P.   1   q.   1   a.  3. 
Pesch,  Logica.  II.  29 


450     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalia.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

929.  His  praenotatis  dicimus  primo:  Non  requiritur  ad  ipsam  universalis 
constitutionem  vel  formationem  comparatio.  Nam  per  abstractionem  solam  na- 
tura  ab  inferioribus  vel  subiectis,  in  quibus  multiplicatur,  omnino  avellitur  et 
fit  una.  Et  quoniam  propter  solam  abstractionem  omni  iam  singularitate  caret, 
nihil  prorsus  habet,  quo  ad  unum  potius  individuum  determinetur,  quam  ad 
aliud.  Atque  ita  natura  ex  sola  abstractione  mentis  omnes  conditionea  habet, 
quae  requiruntur,  ut  sit  universalis  in  essendo  et  etiam  universalis  in  prae- 
dicando.  Et  id,  quod  nomine  concreto  (velut  homo)  exprimi  solet,  iam  actu 
praedicabile  est,  antequam  natura  cum  inferioribus  comparetur,  quamquam  ad 
praedicationem  actualem  eiusmodi  comparatio  requiritur. 

Dicimus  deinde:  Ut  universalitas  perfecte  sit  cxpedita,  requiritur  omnino, 
ut  cognoscatur  respectus  ille,  quo  natura  feratur  ad  inferiora  ut  res  una,  quae 
multis  inesse  atque  ita  de  multis  praedicari  possit.  Ut  autem  is  respectus 
cognoscatur,  cognitioni  praecisivae  comparativa  addenda  est.  Quomodo  enim 
mens  naturam  illam  ut  superius  quid  sua  inferiora  respiciens  sive  ut  aliquid, 
quod  ordinem  habet  ad  inferiora,  deprehendere  possit,  nisi  naturam  praecisive 
acceptam,  quae  revera  iam  formaliter  universalis  est,  reflexione  ontologica  con- 
sideret ,  et  deinde  eam  comparet  cum  individuis ,  in  quibus  insit  vel  saltem 
inesse  possit? 

930.  Respondenda.  (Ad  1.)  Ea,  quae  efficiuntur  sola  singularium  con- 
fusione  sive  apprehensione  confusiva,  non  sunt  proprie  universalia,  et  per  malum 
vocis  abusum  nonnunquam  vocantur  „universalia  sensus" ;  melius  dicuntur 
„imagines  communes".  Deest  enim  illis  unitas  illa,  quae  reiectione  omis- 
sioneque  singularitatis  positiva  oritur.  Et  imago  per  confusionem  illam  eifecta 
repraesentat  rem  singularem,  potest  tamen  multis  applicari  propter  repraesen- 
tationem  confusam  et  imperfectam. 

(Ad  2.)  Ad  abstractionem  magis  perficiendam  requiritur  iudicium,  non 
tamen  ad  abstractionem  primam.  Haec  enim  sponte  ante  omne  iudicium  oritur 
ex  solo  intellectus  intuitu  apprehensivo  *. 

(Ad  3.)  Ex  dictis  apparet,  magnum  discrimen  esse  inter  universale  di- 
rectum  et  reflexum.  Universale  directum  sub  modo  solius  abstractionis  illam 
naturam  exhibet,  quae  ab  omni  unitate  et  multitudine  omnino  praeciditur.  „Si 
quaeratur,  utrum  ista  natura  (velut  humanitas)  possit  dici  una  vel  plures,  neu- 
trum  concedendum  est;  quia  utrumque  est  extra  intellectum  humanitatis,  et 
utrumque  potest  sibi  accidere.  Si  enim  pluralitas  esset  de  ratione  eius,  nun- 
quam  posset  esse  una,  quum  tamen  una  sit,  secundum  quod  est  in  Socrate. 
Similiter  si  unitas  esset  de  intellectu  et  ratione  eius ,  tunc  esset  una  et  eadem 
natura  Socratis  et  Platonis,  nec  posset  in  pluribus  plurificari."  ^  Contra  uni- 
vcrsale  reflexum ,  quum  illam  aptitudinem  exprimat ,  qua  natura  ad  singula  re- 
ferri  possit,  dicit  unitatem  et  multitudinem ;  unitatem  quoad  se,  multitudinem 
quoad  relationis  terminum.  —  Dices:    Si  universale  logicum  a  natura  communi 


*  Quod  aliqua  ratione  fatctur  Sigwart  :  „Es  ist  richtig,  dass  mit  der  un- 
willkiirliclien  Bildung  unserer  Vorstellungen  das  eiutritt,  was  allein  Abstraction 
heissen  sollte,  die  trcnnende  Abstraction."  Log.  II.  p.  277.  Sed  hanc,  quam 
separantem  vocat,  abstractionem  falso  explicat. 

2  S.  Thom.,  Opusc.  de  ente  et  ess.  c.  4. 


1.    De  universalibua  in  coramuni.  451 

diversum  esset,  reperiretur  in  relatione,  qua  universale  directum  referretur  ad 
singularia.  Atqui  communiter  docent  universale  reflexum  non  reperiri  in  rela- 
tione,  sed  in  relationis  fundamento ;  ergo  ab  universali  directo  diversum  non 
est.  Besp.:  Universale  reflexum  non  in  relatione  actuali  situm  est,  sed  est 
huius  relationis  fundamentum,  quod  in  illa  aptitudine  reperimus.  Quae  apti- 
tudo  quidem  iam  materialiter  sive  identice  inest  in  natura  abstracta  sive  in 
universali  directo,  nondum  tamen  ab  intellectu  concepta  est;  patefit  autem  in- 
tellectui  ex  relationibus,  quarum  fundamentum  est. 

(Ad  4.)  Universale  logicum  in  ipsa  praedicatione  ex  universalitate  ex- 
cidit  et  factum  est  individuum  vagum  quoad  rem  concretam ,  quae  praedicato 
significatur  in  recto  quidem,  sed  secundario  tantum,  non  autem  quoad  naturam, 
quae  praedicato  significatur  in  obliquo  quidem,  sed  primario.  Verum  ante 
praedicationem  manet  in  universalitate,  quam  habuit.  Quo  tamen  loco  remini- 
scendum  est,  id,  quod  per  identitatem  de  hoc  vel  illo  particulari  praedicetur, 
non  esse  universale  reflexum ,  sed  directum  vel  potius  elementum  illud  obiecti- 
vum,  quod  eo  exhibetur.  Illo  elemento  obiectivo  exprimi  diximus  naturam 
secundum  se,  quae  ad  unitatem  et  multitudinem  est  indifferens.  „Natura  in 
singularibus  habet  multiplex  Esse  secundum  diversitatem  singularium;  et  tamen 
ipsi  naturae  secundum  propriam  considerationem,  scilicet  absolutam,  nullum 
istorum  Esse  debetur.  Falsum  enim  est  dicere,  quod  natura  hominis,  in  quan- 
tum  huiusmodi,  habeat  Esse  in  hoc  singulari.  Si  enim  esse  in  hoc  singulari 
conveniret  homini,  in  quantum  est  homo,  non  esset  umquam  extra  hoc  singu- 
lare.  Similiter  si  conveniret  homini ,  in  quantum  est  homo ,  non  esse  in  sin- 
gulari,  numquam  esset  in  eo.  Sed  verum  est  dicere,  quod  homo,  in  quantum 
est  homo ,  non  habet ,  quod  sit  in  hoc  singulari  vel  in  illo.  Patet  ergo ,  quod 
natura  hominis  absolute  considerata,  abstrahit  a  quolibet  Esse  ita,  ut  non  fiat 
praecisio  alicuius  eorum;  et  haec  natura  sic  considerata  est,  quae  praedicatur 
de  omnibus  individuis.  Non  autem  potest  dici,  quod  ratio  universalis  con- 
veniat  naturae  sic  acceptae,  quia  de  ratione  universalitatis  est  unitas  et  com- 
munitas.  Naturae  autem  humanae  neutrum  eorum  convenit,  secundum  suam 
absolutam  considerationem."  ^ 

(Ad  5  Bi  6  responsum  est  satis). 

(Ad  7.)  Universale  formaliter  relatione  constitui  dici  non  potest.  Est 
quidem  universalitas  fundamentum  relationis,  qua  natura  abstracta  ad  parti- 
cularia  refertur.  Facile  autem  fundamentum  relationis  cogitare  possumus  sine 
relatione  ipsa  inde  resultante.  Quamquam  enim  relatio  in  fundamento  virtua- 
liter  inclusa  est,  non  tamen  inclusa  est  formaliter.  Et  natura  abstracta  ex  se 
vere  universalis  est,  quae  ex  se  potest  (potest  inquam)  ad  multa  referri.  In 
abstractione  sane  singularia  locum  habent,  sed  terminorum,  qui  omittuntur,  non 
autem  terminorum,  qui  ad  comparationem  assumuntur. 

931.  Scholion.     Moveri    solet   hoc   loco    quaestio ,    num    praeter    intellectum 

sit  alia  facultas  in  homine,  qua  universale  effici  possit  ^.  Non  est  dubium, 
quin  etiam  potentia  sensitiva  „in  aliquid  universaliter  ferri  possit,  sicut  dicimus, 
quod  obiectum  visus  est   color    secundum  genus ;    non  quia  visus  cognoscat  co- 


*  S.  Thom.,  Opusc.  de  ente  et  ess.  c.  4. 
2   Sylv.  Maurds,  Quaest.  philos.  I.  q.  34. 


29 


452     Liber  11.  (IV.)    Logica  formalis.    L    Quacstiones  de  universalibus. 

lorem  universalem ;  sed  quia,  quod  color  sit  cognoscibilis  a  visu,  non  convenit 
colori,  in  quantum  est  hic  color,  sed  in  quantum  est  color  simpliciter"  ^  Ita- 
que  fieri  non  potest,  ut  ab  ulla  facultatc  sensitiva  efficiatur  universale.  Sed 
tamen  fieri  potest,  ut  efficiatur,  quae  dicitur  „imago  communis",  qua  reprae- 
sentetur  quidem,  quod  individuale  est,  quod  tamen  propter  confusam  multorum 
apprehensionem  multis  applicari  possit. 

SECTIO  SECUNDA. 
Quaestiones   de   praedicabilibus. 

932.  Quum  de  natura  universalium  satis  dictum  sit  in  logica  critica  (n.  689  sqq.), 
hoc  loco  eas  de  praedicabilibus  quaestiones  ponimus,  quae  ad  pleniorem  harum 
rerum  intelligentiam  videntur  esse  necessariae.  Quaerimus  igitur:  1°  sitne  „ge- 
nus"  recte  definitum ;  2°  qua  ratione  genus  includatur  in  suis  differentiis ; 
30  sitne  „species"  recte  definita;  40  quidnam  recte  concipiatur  prius,  utrum 
genus  an  species ;  5^  requiraturne  ratio  generis  vel  speciei,  ut  actu  sint  plura  in- 
feriora;  6«  sitne  „individuum"  recte  definitum;  7«  sitne  „differentia"  recte  de- 
finita;  8»  sitne  „proprium"  recte  definitum;  9°  sitne  „accidens  commune"  sive 
contingens  recte  definitum;  10»  rectene  quinque  enumerentur  praedicabilia. 

QUAERITUR  1% 
sitne   genuH  recte   deiinitam  ^. 

933.  Notio  generis.  Nomine  generis  apud  philosophos  indicatur 
principium  quasi  materiale  multorura,  et  praecipue  ille  ordo,  cui 
species  multae  directe  et  immediate  subiciuntur  (n.  240). 

Vox  illa  generis  primo  accipi  potest  ad  significandam  originem  stirpemve 
vel  multorum  familiam,  qui  ab  uno  stipite  originem  trahunt.  Deinde  pro  activo 
generationis  principio ;  etiam  ad  significandam  patriam ,  quia  patria  aliqua  ra- 
tione  principium  generationis  haberi  potest.  Tertio  pro  illo  principio,  de  quo 
raodo  diximus ;  atque  ita  fortassis  propter  aliquam  ad  priores  significationes 
analogiam;  nam  multitudo  specierum  alicuius  generis  est  i-nstar  multarum  rerum 
familiae,  quae  ab  uno  genere  ortum  quasi  ducunt.  Atque  hoc  modo  nunc  ge- 
nus  accipimus. 

Sunt,  qui  censeant,  notione  generis  non  semper  significari  incompletum 
quid  et  relativum,  sed  fieri  posse,  ut  genus  cogitctur  a  mente  etiam  ut  com- 
pletum  quid  abiecto  omni  respectu  ad  difterentiam  specificam  vel  speciem  ^.  Qui 
tamen  nomen  generis  ex  vi  consueta  et  ab  omnibus  recepta  extorquent,  eique 
notionem  novam  subiciunt.  Retinendum  est  igitur,  notionem  generis  ita  ex  se 
esse  relativam,  ut  necessario  iuxta  se  habeat  locum  vel  diflerentia  specifica  im- 
pletum,  vel  implendum  ea  differcntia,  ad  quam  est  in  potentia  +. 


*  S.  TnoM.,  Summ.  theol.  I.  II.  q.  39  a.  6. 

2  Cfr.    Alamannus,    Summ.    philos.    I.    q.  3  a.   1 ;    Sylv.  Maurus,    Quaest. 
philos.  I.  q.  37. 

3  Ita  Drobisch,  Neue  Darstellung  der  Logik.    Edit.  4.    §   18  not.  2. 

*  TRENDELRNnuRG,  Log.  Untcrsuch.    Edit.  3.    II.    251. 


2.    De  praedicabilibus.  453 

Et  paulo  quidem  aliter  genus  consideratur  a  logicis,  aliter  a 
metaphysicis.  Notio  generis  raodo  logico  expressa  est  ea,  ut  genus 
sit  omne  substantivum  de  multis  natura  sive  essentia  discrepanti- 
bus  praedicabile,  velut  animal.  Modo  autem  metaphysico  exhibita 
abstractum  dicit,  velut  animalitatem.  Grenus  modo  logico  expres- 
sum  definitur:  id  quod  de  multis  specie  differentibus  praedicatur 
in  quid.  Modo  metaphysico  enuntiatum  definitur:  universale,  quod 
in  multls  specie  difFerentibus  esse  potest  ut  pars  essentiae  gene- 
rahor  respondens  materiae. 

934.  Rationes  dubitandi.  Videtur  genus  non  posse  definiri,  ut  sit  id,  quod 
de  multis  specie  differentibus  praedicatur  in  quid.  Nam  (1.)  definitio  soli  de- 
finito  convenire  debet.  Sed  ista  definitio  etiam  notioni  entis  convenit;  quam 
omnes  negant  esse  genus.  —  (2.)  Omnis  deinde  definitio  notionibus  effici  debet, 
quae  definito  clariores  sint;  at  in  ista  definitione  ad  definiendum  genus  adhi- 
betur  notio  speciei,  quae  non  minus  obscura  est  quam  notio  generis.  —  (3.)  Ne- 
que  satis  apparet,  quid  proprie  ista  definitione  explicetur,  utrum  definiatur  ipsa 
natura  realis,  quae  est  generica,  an  secunda  intentio  generis,  quam  genereitatem 
vocant.  —  (4.)  Illud  definiri  non  posse  videtur,  cuius  nullum  est  genus;  sed 
generis  non  est  genus ;  neque  genus  seipso  definiri  potest. 

935.  Dico;  Definitio  illa,  qua  genus  dicitur  esse  praedicabile 
quiddam,  quod  de  multis  specie  difFerentibus  praedicari  potest  in 
quid,  recta  est  et  bona  definitio. 

Quum  enim  genus  dicitur  esse  „praedicabile"  sive  id,  quod 
de  multis  praedicatur,  id  edicitur,  quo  genus  convenit  cum  uni- 
versalibus  aliis.  Quum  dicitur  praedicari  „in  quid"  (i.  e.  ut  sub- 
stantia  sive  ut  totum  quiddam  per  se  subsistens),  a  ratione  generis 
excluduntur  differentia,  proprium,  accidens,  quippe  quae  omnia 
praedicentur  in  quale.  Quum  dicitur  praedicari  „de  specie  diffe- 
rentibus",  excluditur  etiam  ratio  speciei,  quippe  quae  de  multis 
praedicetur  solo  numero  differentibus.  Atque  ita  in  illa  definitione 
etiam  id  significatur,  quo  genus  a  ceteris  universalibus  differt. 

936.  Respondenda.  (Ad  1.)  Quum  universalia  ea  sint,  quae  praedicantur 
univoce,  ab  omni  dicente  de  universalibus  praedicatio  semper  intelligitur  prae- 
dicatio  univoca  (n.  226 J.  Unde  conceptum  entis,  qui  sit  analogus,  nemo  dixerit 
de  multis  praedicari. 

(Ad  2.)  Non  necesse  est,  ut  in  definitione,  de  qua  agitur,  voce  speciei 
significetur  species  secundum  conceptum  evolutum ,  ut  est  unum  ex  quinque 
praedicabilibus.  Sed  satis  est,  ut  „8pecie  differre"  idem  esse  intelligatur,  atque 
„esscntia  differre'*.  Quodsi  quis  voce  illa  significari  speciem  proprie  dictam 
intelligere  velit,  is  dicet,  genus  et  speciem  correlata  esse,  quae  igitur  non  una, 
sed  duabus  definitionibus  explicanda  sint,  ita  ut  utraque  per  mutuam  compa- 
rationem  inter  se  illustrent.  Quod  Albehtus  Magnus  praecepit,  quum  diceret, 
relativa,  ut  sunt  genus  et  species,  definiri  non  per  invicera,  sed  ad  invicem. 


454     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

(Ad  S.)  In  definitione  generis  definitur  natura,  ut  substat  secundae  in- 
tentioni;  ita  quidem,  ut  natura  definiatur  directe  quidem,  sed  minus  principa- 
liter,  genereitas  autem  sive  intentio  secunda  definiatur  indirecte  quidem,  sed 
principaliter.  Quod  locum  habere  solet  in  iis  omnibus,  quae  per  modum  con- 
creti  definiri  solent.  Quae  subiectum  significant  directe  ut  substratum,  sed 
minus  principaliter;  e  contrario  formam  significant  indirecte,  sed  principaliter. 
Velut  quum  quis  philosophum  definit,  ut  sit  is,  qui  contemplatur  res  per  altis- 
simas  causas,  certe  magis  effert  formam  ,  i.  e.  philosophiam,  quam  subiectum, 
i.  e.  hominem.  In  illa  autem,  de  qua  quaeritur,  definitione  sine  dubio  id  defi- 
nitur,  quod  praedicatur;  praedicatur  autem  natura;  ergo  natura  definitur.  Sed 
haec  natura  non  definitur  secundum  essentiam  realem,  sed  secundum  essentiam 
intentionis  secundae.  Natura  definitur  ut  res  praedicata,  secunda  vero  intentio 
ut  ratio  formalis  praedicandi '.  Secunda  intentio  dicitur  genus  essentialiter  et 
formaliter,  quia  est  ratio  formalis  generis;  natura  vero  dicitur  genus  denomi- 
native  et  materialiter,  quia  denominatur  genus  a  secunda  intentione  generis. 

(Ad  4.)  Ipsa  genereitas  sive  secunda  intentio  generis  constat  ex  genere 
et  differentia;  genus  in  praedicabilitate  reperitur,  difierentia  in  certo  quodam 
praedicationis  modo.  Sicut  aliis  rebus  convenit,  ut  constent  aliquo  communi 
ut  gradu  generico  et  aliquo  particulari  per  modum  differentiae,  ita  idipsum 
etiam  convenit  ipsi  generi  ^.  —  Sed  ohicit  Laur.  Valla:  Ex  conceptu  repugnat, 
ut  gcneris  sit  genus;  ergo  neque  praedicabile,  neque  aliud  quid  potest  poni  in 
definitione  generis  tamquam  genus;  et  ideo  genus  non  potest  definiri,  quia 
omnis  definitio  est  per  genus  proximum.  Genus  autem  generis  repugnare  tum 
aliis  similibus  tum  hoc  argumento  probat  :  Genus  generis  debet  esse  superius 
et  universalius  genere,  cuius  ipsum  est  genus.  Nam  omne  genus  est  superius 
suo  inferiore.  Genus  deinde  generis  etiam  ipsum  est  genus.  Quum  igitur  genus 
generis  sit  quid  genere  superius,  genus  generis  seipso  superius  esset;  id  quod 
nemo  dixerit  fieri  posse.  —  Verum  hocce  sibi  reponsitm  referat:  In  definitione 
generis  revera  praedicabile  instar  generis  est;  in  ratione  enim  praedicabilitatis 
omnia  quinque  praedicabilia  conveniunt.  Nihil  igitur  obstat,  ne  praedicabile, 
quatenus  denominatur  ab  abstractione,  qua  id  colligitur,  quod  quinque  praedi- 
cabilibus  commune  est,  sit  superius  seipso,  quatenus  denominatur  a  respectu 
ad  inferiora  ^. 

937.  Scholia.  Schol.  1.  Orta  est  hoc  loco  quaestio,  sitne  in 
rebus  certum  quiddam,  ex  quo  trahatur  genus,  et  aliud  quid,  unde 
sumatur  difFerentia  specitica.  Qua  in  re  certum  imprimis  est,  et 
genus  et  differentiam  accipi  proximo  a  tota  rei  realitate ;  et  genus 
quidem  trahendum  esse  inde,  quod  in  re  determinabile  est  et  prin- 
cipium  proprietatum  et  operationum  communiorum,  differentiam 
autem  inde,  quod  determinans  est  et  principium  proprietatum  et 
operationum  specialium.  Nam  geous  est  magis  commuue  et  ad 
multas  species  indifferens  et  determinabile;  differentia  vero  id  est, 
quo  genus  ad  certam  speciem  contrahitur. 


1  Smiglecius,  Log.  disput.  5  q.   1.  2  cf,.,  Smioi-ecium  loc.  cit. 

3  Hac  de  re  enucleatius  Sylv.  Maurus,  Quaest.  philos.  I.  q.  38. 


2.    De  praedicabilibiis.  455 

Quia  entitas  rei  spectata  iit  principium  proprietatum  communium  analo- 
giam  habet  cum  materia  perfectibili ,  et  entitas  spectata  ut  principium  opcra- 
tionum  specialium  analogiam  habet  cum  forma  perficiente,  genus  haud  raro 
vocatum  est  materia   logica  et  differentia  forma    logica. 

Sed  praeterea  Aristoteles  non  semel  docuit,  genus  revera  accipi  a  ma- 
teria,  differentiam  a  forma.  Quod  ut  recte  intelligatur,  retinendum  est,  Stagiri- 
tam  illis  locis  de  rebus  tantum  dicere,  quae  ex  materia  et  forma  sunt  compo- 
sitae.  „Ex  parte  materiae  sumitur  genus  et  ex  parte  formae  difFerentia,  non 
autem  ita,  quod  materia  sit  gcnus  aut  forma  difFerentia,  quum  utrumque  sit 
pars  et  neutrum  praedicetur.  Sed  quia  materia  est  materia  totius,  non  solum 
formae,  et  forma  est  perfectio  totius,  non  solum  materiae;  ideo  totum  potest 
assignari  ex  materia  et  forma  et  ex  utroque.  Nomen  autem  designans  totum 
ex  materia  est  nomen  generis ,  et  nomen  designans  totum  ex  forma  est  nomen 
differentiae,  et  nomen  designans  totum  ex  utroque  est  nomen  speciei.  Et  hoc 
patet.  si  consideretur,  quomodo  corpus  est  genus  animati  corporis,  et  animatum 
differentia;  semper  enim  invenitur  genus  sumptum  ab  eo,  quod  materiale  est, 
et  differentia  ab  eo,  quod  est  formale;  et  inde  est,  quod  differentia  determinat 
genus  sicut  forma  materiam."  ^ 

Si  quaeratur,  unde  in  rebus,  quae  ex  materia  et  forma  compositae  non 
sunt,  trahatur  genus  et  differentia,  respondendum  est,  conceptum  genericum 
sumi  ex  tota  entitate,  ut  consideratur  secundum  naturam  suam  magis  communem, 
conceptum  autem  differentiae  accipi  ab  eadem  tota  entitate,  ut  cousideratur 
secundum  modum  specialem,  quo  habet  naturam  suam  ^. 

Si  vero  quaeratur  de  accidentibus,  manifestum  est,  genus  accipi  ex  modo 
inhaerendi  substantiae,  differentiam  autem  ex  habitudine  ad  ea,  quae  unicuique 
accidenti  sunt  propria;  vel  ad  subiectum  ,  quod  afficitur,  vel  ad  obiectum,  ad 
quod  accidens  refertur,  vel  ad  terminum,  qui  ab  accidente  respicitur;  vel  ad 
effectum,  qui  interveniente  accidenti  producitur. 

Schol.  2.  Quaerunt,  num  genus  eodem  modo  praedicetur  de 
individuis,  atque  de  speciebus.     Quod  negandum  esse  videtur. 

Nam  genus  solum  respectu  specierum  genus  dicitur,  non  autem  respectu 
individuorum.  Et  praedicatio  de  individuis,  quatenus  solo  numero  differunt,  est 
speciei  propria.  Sed  praedicatio  de  individuis,  quatenus  specie  differunt,  est 
propria  generis ;  et  genus  per  modum  generis  inest  individuis  ut  specie  diffe- 
rentibus,  sed  interveniente  specie;  non  inest  autem  ut  differentibus  solo  numero 
nisi  per  accidens,  quia  inest  speciei,  et  species  inest  individuis.  Itaque  genus 
inest  individuis,  non  ut  genus  est,  sed  ut  genus  factum  species  ^. 

Schol.  3.     Mota  est  quaestio,  utrum  genus  praedicetur  de  spe- 

ciebus,  ut  est  pars,  an,   ut  est  totum.     Quae  quidem  adhibita  di- 

stinctione  facile  solvitur. 

Genus  scimus  accipi  posse  et  ut  totum,  et  ut  partem.  Si  consideratur 
respectu  omnium  specierum,  quas  sub   se  continet,  genus  est  totum  logicum  sive 


*  S.    Thom.    2  dist.  3    q.   1    a.    5;    cfr.    Summ.    theol.    I.    11.    q.  67    a.  5. 
SuAREZ,  Disput.  metaph.  d.  G  s.    11. 

*  Alamannus,  Summ.  philos.  I.  q.  3  a.  4.  ^  Smiglecius,  Log.  p.   173. 


456     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     I.   Quaestiones  de  universalibus. 

universale  (n.  147),  et  species  sunt  partes  subiectivae,  i.  e.  subiecta  partialia, 
de  quibus  genus  praedicari  potest.  Si  genus  consideratur  reapectu  notarum, 
quae  in  unaquaque  specie  insunt,  species  est  totum  metaphysicum  sive  essen- 
tiale  (definitum) ,  et  genus  est  pars  metaphysica  sive  essentialis  (pars  defini- 
tionis) ,  quatenus  genere  pars  tantum  notarura  actu  exprimitur,  quae  in  specie 
continentur  ^ ;  at  vero  quatenus  genere  hae  notac  omnes  indeterminate  signifi- 
cantur,  etiam  genus  est  totum  metaphysicum  sive  essentiale  (n.  242) ,  sed  in- 
determinatum  dumtaxat. 

Dicendum  est  igitur:  1»  Si  praedicatio  accipitur  simpliciter,  i.  e.  quatenus 
identitatem  significat  inter  praedicatum  et  subiectum  (S  est  idem  atque  ali- 
quod  P),  genus  praedicatur  ut  totum  metaphysicum  indeterminatum.  Nam  hoc 
modo  genus  idipsum  indeterminate  significat,  quod  specie  actu  et  formaliter 
exprimitur.  Si  dico :  Homo  est  animal,  idem  est,  ac  si  dicerem :  Homo  est  sub- 
iectum  constitutum  animalitatej  id  autem  non  est  pars  metaphysica  hominis, 
sed  homo  metaphysice  totus.  —  2«  Si  praedicatio  accipitur  secundum  quid, 
quatenus  in  ea  attenditur  subsumptio  (S  continetur  sub  P)  ,  genus  praedicatur 
ut  totum  logicum  sive  universale.  —  3»  Si  praedicatio  accipitur  secundum  quid, 
quatenus  in  ea  attenditur  inexistentia  notarum  genericarum  in  specie  (S  con- 
tinet  notas,  quas  habet  P),  genus  accipitur  ut  pars  metaphysica. 

Schol.  4.  Quaesitum  est  quoque,  quae  sit  relationum  multi- 
tudo,  quibus  genus  ad  multas  species  suas  referatur.  Qua  in  re 
iterum  distinctione  opus  est. 

Potest  haec  relatio  considerari  in  subiecto  et  in  terminis.  Si  consideratur 
in  subiecto ,  est  genereitas  sive  relatio  una  rationis ,  qua  naturae  genericae  re- 
spectum  tribuimus  ad  alias  naturas,  ut  ad  species.  Si  autem  eam  relationem 
consideramus,  quae  in  singulis  speciebus  genereitati  respondet,  et  qua  spe- 
ciem  intelligimus  esse  sub  genere,  haec  relatio  modo  una,  modo  multiplex  est. 
Una  est,  quum  species  omnes  simul  ad  genus  referuntur,  tanquam  termini 
partiales;  multiplex  est,  quum  species  considerantur  seorsum,  tanquam  termini 
multi  totales. 

Schol.  5.  Ex  dictis  supra  (ScJiol.  3)  confirmatur  id,  quod  alio  loco  (n.  242 
Schol.  2)  docuimus :  genus  sua  inferiora,  i.  e.  suas  species  et  differentias,  con- 
tinere  non  actu,  sed  potentia.  Secus  enim,  ubicunque  esset  genus,  essent  quoque 
omnia  haec  inferiora  ^.  Neque  audiendi  sunt,  qui  dicunt,  sicut  ens  actu  con- 
tineat  diflPerentias  omnium  entium,  ita  genus  continere  omnes  suas  differentias. 
Nam  neque  ens  continet  actu  differentias.  Deinde  inter  ens  et  genus  est  discri- 
men.  Nam  ens  est  in  potentia  ad  sua  inferiora,  tanquam  ad  easdem  naturas 
distinctius  conceptas;  genus  est  in  potentia  ad  novas  naturas  additione  difteren- 
tiarum  tanquam  novarum  partium  constituendas.  —  Quodsi  quis  urgeat,  sublato 
genere  tolli  differentias,  unde  concludatur,  differentias  actu  in  genere  inesse, 
respondendum  est,  sublato  fundamento  corruere  tectum,  neque  tamen  eapropter 
concludendum  esse,   tectum    formaliter   in    fundamento  contineri.  —  Sed  contra 


*  NonnuUi  genus,  quatenus  species  sub  se  contineat,  vocant  totum  poten- 
tiale;  quatenus  simul  cum  differentiis  has  species  constituat,  partem  actualem. 
Sed  vox  „potentiale"  ambigua  est. 

2  Alamannos,  Summ.  philos.J.  q.  3  a.  2. 


2.    De  praedicabilibus.  '        457 

ohicies:  Ne  potentia  quidem  in  genere  differentiae  contineri  videntur.  Nam  si 
continerentur  potentia,  sese  ex  genere  evolvere  possent  differentiae  eo  fere  modo, 
quo  ex  aemine  fit  arbor.  At  id  putari  non  potest.  Ergo  nullo  modo  differentiae 
in  genere  continentur.  —  Besp.:  Potest  aliquid  potentia  sive  potestate  in  aliquo 
contineri  ratione  duplici;  primo  ontologice  per  modum  germinis ;  secundo  logice 
ut  res  determinata  in  re  indeterminata.  Genus  autem  non  continet  dilferentias 
ontologice,  i.  e.  in  ordine  causae  efficientis,  sed  logice,  i.  e.  in  ordine  causae 
materialis  et  determinabilis. 

938.  Corollaria.  Coroll.  1.  Ergo  conceptus  generis  cuiusdam 
primitivi  vel  primordialis  \  quod  initio  extiterit  non  tamen  ut 
species  sive  essentia  completa,  sed  ut  incompletum  quid,  ex 
quo  deinde  species  multae  evolutione  ortae  fuerint,  omnino  rei- 
ciendus  est. 

Nam  quidquid  in  rerum  natura  existit,  habet  in  se  rationem  speciei,  non 
autem  solius  generis.  In  natura  primum  est  species,  ex  qua  per  praecisionem 
a  mente  peractam  oritur  conceptus  generis. 

Coroll.  2.  Ergo  entia  organica,  constanti  varietate  inter  se 
distincta,  quae  ex  experientia  et  diligenti  eventuum  observatione 
constat  per  evolutionem  (sive  per  transmutationem  continuam  sive 
per  saltus,  i.  e.  per  transmutationem  subitam)  ex  ente  unius  for- 
mae  originem  duxisse,  non  sunt  unius  generis  species  multae,  sed 
unius  speciei  formationes  multae. 

Ut  forma  primitiva  haberet  rationem  generis,  requireretur,  ut  formationes 
inde  ortas  in  se  contineret  logice  tantum,  i.  e.  in  ordine  causae  materialis  dum- 
taxat  et  determinabilis ;  reapse  tamen  ista  forma  quasi  germen  formationes  sub- 
sequentes  in  se  continuit  ontologice,  i.  e.  secundum  virtutem  causae  efficientis, 
eo  fere  modo,  quo  in  semine  continetur  arbor,  in  vitulo ,  qui  nunc  fert  cornua, 
taurus,  in  eruca  papilio.  Tenendum  enim  est,  genus  ex  conceptu  suo  dicere 
naturam  incompletam,  non  naturam  illam  completam,  quae  virtute  ontologica  in 
se  contineat  formationum  diversitatem.  Ita  magna  illa  ludentis  naturae  varietas, 
quae  conspicitur  in  equis  vel  canibus,  ita  variae  stirpes  humanae  (Aethiopica, 
Caucasica  .  .  .)  non  unius  generis  species  multae,  sed  unius  speciei  formationes 
multae  sunt,  quae  accidentaliter  tantum  inter  se  differunt.  Ita  haud  pauci  or- 
ganismorum  inferiorum  (ut  est  apud  apes,  formicas,  ascolota  et  amhlystonid)  in 
eas  formationes  excrescere  solent,  quas  polymorphismum  (vel  dimorphis- 
mum)  vocant.  Quae  formationum  varietas  nonnunquam  etiam  in  unoquoque 
individuo  reperitur  (ut  in  rana,  papilione,  multis  arthropodis),  quam  formationum 
variarum  successionem  metamorphosim  vocant.  Quae  varietas  si  non  in 
uno  individuo,  sed  in  multis  reperitur  individuis  sibi  per  mutatas  generationes 
succedentes  (ut  est  apud  salpas ,  medusas ,  aphidas ,  trematodes) ,  vocari  solet 
metagenesis. 


*  Cfr.  A.  WiOAND,  Der  Darwinismus,  tom.  2  p.  418  sqq.     Die  Genealogie 
der  Urzellen. 


458     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalia.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

QUAERITUR  2«, 
qna   ratione    genns  in   differentia   npecifica  inclndatnr. 

939.  Rationes  dubitandi.  Certum  est,  genus  a  parte  rei  cum  differentia 
specifica  identificari.  Sed  videtur  etiam  conceptus  obiectivus  generis  formaliter 
includi  et  contineri  in  conceptu  differentiae,  ut  animcditas  hominis  in  eiusdem 
rationalitate.  Nam  (1.)  sicut  genus  includitur  formaliter  in  specie,  et  tamen 
eat  praedicabile  omnino  diversum,  ita  etiam  in  differentia  includitur.  —  (2.)  Quod 
praedicatur  de  aliquo,  includitur  in  illo ;  genus  praedicatur  de  differentia;  recte 
enim  dicitur:  Rationale  est  animal.  Ergo  genus  includitur  in  differentia.  — 
(3.)  Substantia  est  genus,  sed  substantia  formaliter  in  differentia  includitur. 
Haec  enirn  differentia  aut  substantia  est,  aut  accidensj  non  est  accidens,  ergo 
est  substantia.  —  (4.)  Vivens  est  genus;  sed  vivens  formaliter  includitur  in 
suis  differentiis,  ut  in  sensitivo. 

Dico :  Genus  non  includitur  formaliter  in  difFerentia.  Nam 
quum  quis  dicit:  Homo  est  animal  rationale,  „homo"  intelligitur  ut 
totum,  et  „animal"  ut  pars,  cui  „rationale"  ut  pars  altera  et  per- 
fectio  nova  additur. 

Si  porro  genus  in  differentia  includeretur  formaliter,  in  definitione  speciei 
bis  poneretur,  semel  ratione  sui  et  semel  ratione  differentiae.  Praeterea  seque- 
retur,  differentiam  esse  speciem.  Nam  quod  constat  formaliter  genere  et  diffe- 
rentia,  species  est.  In  concessis  est  denique,  sicut  genus  est  in  multis  specie- 
bus  principium  convenientiae ,  ita  differentiam  esse  principium  discrepantiae ; 
sed  si  in  differentia  formaliter  contineretur  genus,  etiam  differentia  principium 
esset  convenientiae.  Ex  his  manifestum  est,  genus  includi  quidem  in  differentia 
realiter  et  adaequate  considerata,  non  autem  in  illa  considerata  accurate  et 
formaliter. 

940.  Respondenda.  (Ad  l.J  Inter  speciem  et  differentiam  non  est  paritas. 
Dum  species  est  conceptus  compositus,  differentia  per  se  est  conceptus  simplex. 
Etsi  igitur  genus  in  specie  includitur,  tamen  a  differentia  ut  comparte  abstrahi 
potest.  Si  autem  genus  in  differentia  formaliter  includeretur,  a  differentia,  quippe 
quae  per  conceptum  simplicem  exhibeatur,  abstrahi  non  posset. 

(Ad  2.)  Praedicatum  eo  modo  in  subiecto  includitur,  quo  vera  est  propo- 
sitio.  Si  genus  de  differentia  praedicatur,  propositio  vera  est  identice,  non 
autem  formaliter. 

(Ad  3.)  Illa  substantia,  quac  loco  generis  poni  potest,  est  substantia 
completa,  non  autem  id,  quod  dicitur  „substantiale  quid"  vel  substantia  trans- 
cendentalis,  quae  notio  substantiae  completae  et  incompletae  communis  est. 
Substantia,  quae  formaliter  in  differentiis  essentialibus  substantiae  appositis  in- 
cluditur,  est  substantia  transcendentalis,  sive  est  substantiale  quid.  Atque  id 
etiam  de  accidente  dicendum  est.  Nam  differentiae  accidentis  non  sunt  acci- 
dentia  complcta,  sed  accidentales ,  sicut  differentiae  corporis  potius  sunt  cor- 
poreae,  quam  corpora,  et  differentiae  animalis  potius  sunt  ad  animal  pertinentes, 
quam  animalia. 

(Ad  4,)  Si  quis  dicit :  Animal  est  vivens  sensitivum,  conceptus  viventis 
est  extra  conceptum  sensitivi  (n.  923  ad  7). 


2.   De  praedicabilibus.  459 

941.  Corollaria.     Coroll.    1.      Ergo    praedicatio ,    qua    praedicatur    genus    de 

differentia ,  non  est  praedicatio  per  se ;  sed  reducitur  ad  praedicationem ,  quae 
fit  per  accidens  (n.  270  Schol.  2.)  Nam  genus  non  sequitur  differentiam.  Dif- 
ferentia  sequitur  genus,  sed  non  necessario  ^ 

Coroll.  2.  Ergo  ex  genere  et  differentia  unum  per  se  constituitur  ^.  Nam 
sicuti  in  naturalibus  ex  materia  et  forma,  quae  sunt  realiter  distinctae,  coa- 
lescit  unum  per  se,  quod  est  corpus  naturale,  ita  etiam  in  praedicabilibus  ex 
genere  et  differentia,  quae  sunt  formaliter  distincta,  coalescit  unum  per  se, 
quod  est  species. 

Coroll.  3.  Ergo  tenere  necesse  est,  genus  et  differentiam  distingui  ratione 
tantum,  nec  ullo  modo  realiter  '.  Nam  differentia  continet  genus,  etsi  non  for- 
maliter,  tamen  materialiter  vel  realiter.  Ad  praedicata  contradictoria  satis  est 
distinctio  rationis  cum  fundamento  in  re. 

Coroll.  4.  Ex  his  intelligitur ,  „ens"  non  posse  esse  genus.  Omne  enim 
genus  differentias  habet,  quae  sunt  extra  essentiam  ipsius  generis,  nulla  autem 
differentia  esse  potest,  quae  sit  extra  ens.  Ratio  deinde  entis,  si  de  multis 
edicitur,  quum  contra  differentias  additas  saepiri  quasi  et  claudi  non  possit,  est 
diversa.  Sed  id  tantum  loco  generis  poni  potest,  quod  univoce,  i.  e.  eodem 
modo  et  eadem  vi  significationis,  de  multis  praedicatur. 

Si  igitur  de  Socrate  praedico :  Animal  rationale,  et  edico :  Ens  rationale, 
„animal"  et  „ens"'  conveniunt  partim,  partim  discrepant.  Conveniunt  1»  eo, 
quod  nec  „ens"  nec  „animal"  rationale  exprimunt;  2«  eo  quod  et  notio  entis 
et  notio  animalis  notione  rationalis  contrahuntur ;  3°  eo  quod  „ens"  et  „animal" 
de  homine  prolata,  si  accipiantur  materialiter  et  adaequate,  „rationale"  invol- 
vunt.  —  Differunt  1»  eo,  quod  „rationale"  non  addit  ad  „ens"  quiddam  reale, 
quod  non  sit  ens,  addit  tamen  ad  „animal"  quiddam  reale,  quod  non  est  ani- 
mal;  2«  eo  quod  „ens"  notione  rationalis  contrahitur,  expressius  concipiendo 
eandem  realitatem  sive  per  additionem  pure  logicam ;  animal  vero  contrahitur 
per  additionem  metaphysicam. 

Coroll.  5.  Ex  dictis  hactenus  facile  concludi  potest,  quomodo  genus,  dif- 
ferentia,  species  inter  se  includant.  1°  Genus,  differentia,  species  in  eo  con- 
veniunt,  quod  significant  idem  totum.  Differunt,  quod  species  totum  non  tan- 
tum  significat,  sed  etiam  omnem  eius  rationem  formaliter  exprimit;  genus  et 
differentia  non  exprimunt  nisi  partem;  et  genus  exprimit  partem  materialem 
sive  determinabilem ,  differentia  partem  formalem  sive  determinativam.  Recte 
igitur  speciem  vocaveris  totum  perfectum,  genus  totum  perfectibile,  differentiam 
totum  perfectivum.  2°  Genus  continet  species  et  differentias  non  actu ,  sed 
aptitudine  sive  potestate,  sicut  actus  imperfectus  continet  actum  perfectum. 
30  Differentia  continet  genus  non  formaliter  et  immediate,  sed  tantum  materia- 
liter  et  mediante  specie  et  arguitive.  Nam  quum  difierentia  debeat  proportio- 
nari  generi ,  sicut  actus  potentiae ,  ex  differentia  fit  argumentum ,  quo  infertur 
genus  et  species.  Recte  enim  concluditur:  Socrates  est  rationalis ;  ergo  So- 
crates  est  animal  et  vivens  et  siibstantia  et  homo.  Atque  id  indicare  volunt, 
quum  genus  et  speciem  contineri  arguitive  differentia  dicunt. 


*  Alamannus,  Summ.  philos.  I.  q.  3  a.  3. 

*  Alamannus,  Summ.  philos.  I.  q.  3  a.  5. 
'  Alamannus  loc.  cit.  I.  q.  3  a.  6. 


460     Liber  11.  (IV, J    Logica  formalis.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

QUAERITUR  3«, 
sitne    Hpecies    recte    defiiiita  K 

942.  Notio  speciei.  Species  (n.  240)  modo  logico  expressa 
dicitur  esse  omne  substantivum,  quod  solummodo  de  rebus  naturas 
omnino  similes  habentibus  praedicari  potest,  velut  ho7no.  Modo 
autem  metaphysico  expressa  est  nomen  abstractum  illius,  velut 
humanitas. 

Species  (quae  vox  a  verbo  specio  vel  spicio  deducta  est)  primo  actum 
videndi  significavit ;  sed  nunc  potius  illud  obiectivum  indicat,  quod  visui  prae- 
betur,  praccipue  si  projiter  pulchritudinem  visum  ad  se  trahit.  Inde  deducta 
est  illa  vis  vocis,  ex  qua  species  significat  formam  et  quasi  figuram  sive  ideam, 
quae  menti  obversatur,  quamque  intellectus  primo  intuetur  ut  totum  quiddam. 
Hanc  quum  intellectus  videt  partim  cum  aliis  rebus  convenire,  partim  discre- 
pare,  dividit  in  notam  generalem  et  differentiam.  Nota  generalis  vocatur  genus, 
et  species  concipitur  ut  aliquid,  quod  generi  directe  et  immediate  subicitur. 
Dividuntur  species  in  subalternas  et  infimas ,  quarum  hoc  loco  infimae  maxime 
attenduntur. 

Species  considerari  potest  in  ordine  ad  sua  inferiora,  et  definitur,  si  logice 
exprimitur:  Universale,  quod  de  multis  solo  numero  differentibus  praedicari 
potest  in  quid  completej  si  metaphysice  exprimatur:  Universale,  quod  esse 
potest  in  multis  solo  numero  differentibus  tanquam  tota  essentia. 

Species  considerari  quoque  potest  in  ordine  ad  genus.  Et  definitur :  Id, 
quod  generi  subicitur  directe  et  immediate.  Directe,  ut  species  distinguatur 
a  difFerentiis,  quae  generi  quasi  indirecte  subiciuntur.  Immediate,  ut  species 
distinguatur  ab  individuis,  quae  generi  mediate  tantum  subiciuntur.  Definitur 
quoque  species :  Id,  de  quo  genus  praedicatur  in  quid. 

943.  Rationes  dubitandi.  Vidcntur  definitiones  omnes ,  quae  in  scholis 
circumferri  solent,  vitio  infectae  esse.  Nam  (1.)  definiri  non  potest  species,  ut 
sit  universale,  quod  praedicetur  de  multis  nuraero  differentibus  in  quid  com- 
plete.  Haec  enim  definitio  soli  speciei  infimac  convenire  videtur.  Praeterea 
esse  potest,  ut  alicuius  speciei  unum  tantum  existat  individuum.  —  (2.)  Prae- 
terea  individuum  praedicatur  de  multis  numero  diflFerentibus.  Sed  individuum 
non  est  species  —  (3.)  Neque  admitti  posse  videtur  communis  illa  definitio, 
€[ua  dicitur  species  esse,  quae  directe  et  immediate  collocatur  sub  genere.  Quum 
enim  in  definitione  generis  adhibitus  sit  conceptus  speciei,  in  definitione  speciei 
adhiberi  non  potest  conceptus  generis,  nisi  quis  circulum  vitiosum  admittere 
velit.  —  (4.)  Species  quum  sit  media  inter  genus  et  individua ,  subest  generi 
et  praeest  individuis.  Unde  proprium  cst  speciei,  ut  sit  subicibilis  ad  genus 
et  superior  ad  individua.  Qui  respectus  duplex  definitione  integer  exprimendus 
esse  videtur. 

944.  Dioo:  Rectae  omnino  sunt  definitiones  speciei,  quae  ab  Aristotelicis 
tradi  solent;  id  quod  solutis  dubitandi  rationibus  per  se  intelligetur. 


*  Alamannus  loc.  cit.  I.  q.  4  a.  1 ;    Sylv.  Maurus,  Quaest.  philos.  I.  q.  37. 


2.    De  praedicabilibus.  461 

Respondenda.  ("Ad  1.)  Qmim  species  dicitur  esse  unum  aptum  inesse  multis 
numero  diilierentibus  et  praedicari  de  illis,  indicatur  id,  quo  species  cum  aliis  uni- 
versalibus  conveniat.  Parte  reliqua  indicatur,  speciei  soli  id  convenire,  ut  dicatur 
per  modum  praedicati  substantivi  et  essentialis  totam  rei  essentiam  exprimentis. 
Verum  est,  hanc  definitionem  esse  solius  speciei  infimae,  quae  est  sola  species 
proprie  dicta.  Intelligitur  praeterea  in  definitione  illa  existentia  in  multis  et  quae 
hanc  sequitur   praedicatio    secundum    aptitudinem,    non    vero    secundura  actum. 

(Ad  2.)  Ad  universale  et  hinc  etiam  ad  speciem  requiritur,  ut  secundum 
Es8e  communicetur  et  multiplicetur  in  suis  inferioribus.  Sed  individuum  se- 
cundum  Esse  est  incommunicabile,  quamvis  ratio  individui  communis  sit. 
Itaque  individuum  accipi  potest  duplici  ratione.  Si  intelligitur  primo-intentio- 
naliter,  i.  e.  ut  individuum  reale,  non  est  universale,  et  de  uno  tantum  dicitur. 
Si  intelligitur  secundo-intentionaliter,  i.  e.  ut  individuum  logicum,  est  univer- 
sale,  quia  de  multis  dicitur  et  divisim.  Hoc  universale  ad  accidens  commune 
reduci  debet;  nam  intentiones  secundae,  quum  ex  operationibus  mentis  nascan- 
tur,  rebus  non  conveniunt  nisi  contingenter. 

(Ad  3.)  In  rebus  absolutis  non  licet  A  declarare  per  B,  et  B  per  A; 
licet  tamen  in  relativis  sive  correlatis ,  ut  sunt  genus  et  species ;  haec  enim 
inter  se  illustrant. 

(Ad  4.)  Non  est  definitione  rei  exprimendum  omne  id,  quod  rei  proprium 
est.  Formaliter  autem  species  constitui  videtur  respectu  superioritatis  ad  indi- 
vidua.  Nam  ut  est  natura  subiecta  generi,  non  est  formaliter  universale  quid. 
Praeterea  licet  species  ut  sic  dicatur  respectu  generis  (quum  sit  eius  corre- 
lativura,  non  autem  individui),  sicut  tamen  una  res  potest  esse  species  et  genus 
sub  diverso  respectu,  ita  eadem  res  potest  sub  diverso  respectu  esse  subicibilis 
et  praedicabilis  et  consequenter  vario  modo  definiri  \ 

945.  Scholia.     Schol.  1.     Genera  suas  species  superant  extensione,    eo  quod 

latius  patent,  species  superant  genera  comprehensione  sive  intensione,   eo  quod 
plures  perfectiones  continent. 

Schol.  2.  Species  triplici  ratione  considerari  potest.  Aut  consideratur, 
ut  refertur  ad  genus ,  sicut  inferius  ad  superius ;  et  vocatur  species  subicibilis. 
Aut  consideratur,  ut  refertur  ad  individua,  sicut  superius  ad  inferiora;  et  vo- 
catur  species  praedicabilis.  Aut  consideratur,  ut  est  natura  completa  contra- 
hens  genus  additione  differentiae ;  et  vocatur  species  ontologica.  —  lam  quaeres, 
in  quanam  ex  his  rebus  consistat  ratio  et  essentia  spcciei.  Qua  in  re  alii  in 
alias  abeunt  partes  ^,  Tenendum  videtur,  rationem  speciei  formaliter  in  rela- 
tione  ad  individua  consistere.  Nam  agimus  de  specie,  quae  est  unum  ex  quin- 
que  praedicabilibus.  Specics  autem  non  est  praedicabilis  vel  universalis  nisi 
per  relationem  ad  individua.  Undc  relatio  ad  individua  est  essentia  speciei, 
relatio  ad  gcnus  est  accidens  speciei,  natura  completa  est  subiectum  speciei. 
Species  praedicabilis  est  totum  potentiale;  species  subicibilis  est  pars  poten- 
tialis ;  species,  ut  natura  completa,  est  totum  actuale,  quia  actu  continet  partes, 
quae  sunt  genus  et  differentia. 


'  Ita  Alamannus,  Summ.  philos.  I.  q.  4  a.  4. 

2  loANNEs  a  S.  Thoma  p.   160  a.  1;    Mastrius,    Logica  disput.  5  q.  2  a.  I 
et  2;  Conimbric.  in  Isagog.  Porphyrii  cap.  de  specie  q.  2  a.   1  et  2. 


462     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

Schol.  3.  Ex  dictis  sequitur:  1°  Species  subalterna  est  species  subicibilis, 
quia  refertur  ad  genus;  sed  non  est  species  praedicabilis  sive  proprie  dicta, 
quia  praedicatur  in  modum  generis  de  pluribus  specie  differentibus ;  neque  est 
species  ontologica,  quia  non  exhibet  naturam  plane  completam.  2«  Species  in- 
fima  est  species  tum  subicibilis  tum  praedicabilis  et  proprie  dicta  tum  onto- 
logica  et  exhibens  naturam  completam.  3*^  Ergo  omnis  species  praedicabilis 
est  subicibilis,  non  contra. 

Schol.  4.  Etiam  genus  praedicatur  de  individuis,  sicut  species.  Dicitur 
enim:  Socrates  est  animal.  Quaeritur,  utrum  genus  praedicetur  mediate  an  im- 
mediate,  ita  ut  sint  individua  generica,  velut:  hoc  animal  ^.  Censemus  non 
praedicari  nisi  media  specie.  Nam  ratio  generica,  praecisa  difFerentia  specifica, 
per  se  immediate  non  est  capax  individuationis.  Itaque  si  procul  animal  vi- 
deam,  neque  dignoscam  speciem  hovis  vel  equi  vel  alterius  animalis,  conceptum 
individui  generici  non  efiormo.  Si  dico  :  lllud  animal  movetur ,  vox  illud  non 
continet  solam  individuationem ,  quae  immediate  cum  genere  componitur,  sed 
simul  indicat  indeterminate  et  disiunctive  speciem  hanc  vel  illam,  etsi  non  de- 
terminate  specicm  hovis  vel  equi. 

Schol.  5.  Relatio,  qua  individuum  ad  speciem  refertur,  eadem  numero 
est,  atque  ea,  qua  refertur  ad  genus.  Neque  enim  individuum  relationem  ad 
genus  habet,  nisi  interveniente  specie.  —  Et  genus  eadem  relatione  refertur  ad 
speciem  proximam  et  infimam  et  ad  individua.  —  Species  autem  alia  relatione 
refertur  ad  genus,  alia  ad  individua. 

Schol.  6.  Haud  raro  species  ^numeris"  comparantur.  Sicut  enim  numeris 
nulla  unitas  addi  detrahive  potest,  quin  species  numeri  mutetur,  ita  speciebus 
nullus  gradus  metaphysicus  addi  abstrahive  potest,  quin  mutetur.  Quamobrem 
species  sive  essentiae  rerum  dicuntur  indivisibiles.  Et  sicut  addita  unitate 
oriuntur  binarius,  deinde  ternarius,  quaternarius,  omnes  numerorum  species,  ita 
additis  successive  differentiis  cognoscuntur  species  supremae,  deinde  ex  ordine 
subalternae,  deniquc  infimae  ^. 

Schol.  7.  Si  quaeratur,  possitne  species  una  includi  in  altera,  responden- 
dum  est,  id  fieri  posse  quidem  materialiter  sive  realiter,  non  autem  formaliter. 
Nam  differentiae  diversarum  specierum  sunt  oppositae.  Itaque  triangulum  se- 
cundum  rem  vel  materiam  includi  quidem  potest  in  pentagono  et  numerus  hi- 
narius  in  ternario,  non  autem  secundum  formam. 

Schol.  8.  Quodsi  quaerat  quispiam,  possitne  duabus  speciebus  componi 
tertia,  attendendum  est,  id  triplici  ratione  quaeri  posse,  prout  species  com- 
ponentes  considerantur  aut  ut  causae  efficientes,  aut  ut  materia,  aut  ut  formae. 
Respondendum  igitur  est,  per  se  non  repugnare,  ne  a  duabus  speciebus  pro- 
ducatur  tertia,  quae  diversa  sit,  modo  haec  tertia  duas  producentes  ne  excedat 
perfectione  ^.  Ita  hydrogenium  ct  oxygenium  sunt  causae  efficientes,  quibus 
producitur  aqua.  Ficri  etiam  potest,  ut  cx  duabus  speciebus  ut  ex  materia 
componatur  tertia;  ita  hydrogenium  et  oxygenium  sunt  materia,  ex  qua  aqua 
ftt.  Non  autem  fieri  potest,  ut  ex  duabus  speciebus  formaliter  sumptis  oriatur 
tertia,  quae  sit  species  pcr  se  una. 


*  Mastrius,  Logica  disput.  5  q.   1  a.   3. 

2  S.  TiioM.,    Summ.  theol.  I.  II.  q.  .")2  a.  1;    cfr.    in  1.  8  metaph.  lect.  3. 

^  Cfr.  S.  TiioM.,  Quaest.  disput.  q.  3  de  verit.  a.  3  ad  4. 


2.    De  praedicabilibus.  463 

Schol.  9.  Hoc  secundum  praedicabile  constitui  diximus  sola  illa  specie, 
quae  vocatur  ultima  sive  infima ,  quae  ita  est  species ,  ut  nuUa  sit  species  in- 
feriorj  quae  igitur  in  species  alias  dividi  non  potest.  Eiusmodi  speciem  in 
rebus  revera  inveniri  certum  est.  Sed  certum  quoque  esse  videtur,  in  his  spe- 
ciebus,  quae  revera  sunt  et  habentur  infimae,  rationem  generis  inesse  respectu 
specierum  inferiorum ,  quae  ex  se  possibiles  sunt.  Ita  homines  omnes  reapse 
unius  speciei  sunt  (id,  quod  in  psychologia  vel  anthropologia  erit  ostendendum). 
Sed  per  se  non  repugnat,  quin  Deus  producat  animalia  rationalia,  quae  simili 
ratione  inter  se  specie  differrent,  sicut  differunt  animalia  irrationalia.  Tum 
animal  rationale  esset  definitio  alicuius  generis,  non  speciei  humanae.  Et  in 
multis  rebus  nobis  est  difficillimum,  species  subalternas  a  speciebus  ultimis  secernere. 

Schol.  10.  Quaeri  hoc  loco  potest,  quid  sit  „specie  differre"  ^  Qua  in 
re  est  aliqua  opinationum  diversitas.  Dicunt  enim  aliqui,  illa  specie  differre, 
quae  differant  notabiliter  ex  iudicio  prudentum.  At  quaero ,  unde  prudentes 
discernent,  quae  res  inter  se  differant  notabiliter?  Cur  felis  differt  notabiliter 
a  cane ,  dum  catellus  vel  minutissimus  non  notabiliter  differt  a  cane  lanii  vel 
maximo  ?  Cur  numerus  septenarius  notabiliter  differt  a  numero  octogenario, 
quum  unica  tantum  unitate  differat?  Cur  species  ovalis  specie  differt  a  figura 
rotunda?  —  Alii  dicunt,  illa  differre  specie,  quae  sint  inaequalia  in  perfectione 
essentiali  et  entitativa.  Verum  ex  quo  iudicandum  erit,  quae  perfectio  sit  es- 
sentialis  et  entitativa?  —  Alii  deinde  ea  specie  differre  dicunt,  quae  differunt 
in  praedicato  praecipuo  vel  nobilissimo.  Sed  contra  e  communi  hominum  sen- 
tentia  animalia  irrationalia  per  multas  species  dividuntur,  quae  tamen  in  prae- 
dicato  vitae  sensitivae,  quod  certe  nobilissimum  est,  conveniunt. 

His  igitur  relictis  sententiis  dicendum  videtur,  ea  inter  se  specie  differre, 
quae  quum  propter  convenientiam  in  notis  generalioribus  sint  in  eodem  genere, 
habent  tamen  dissimilitudinem  in  notis,  quas  per  experientiam  et  observationem 
constat  esse  essentiales  ^. 

946.  Corollaria.  Coroll.  1.  Ergo  reicienda  est  doctrina  Leib- 
Nizu  ^  statuentis  in  natura  „legein  continuitatis"  hoc  modo,  ut  inter 
species  diversas  et  oppositas  quasque  sit  species  media,  quae 
utriusque  et  nobilioris  et  ignobilioris  naturam  complectatur,  velut 
animal  brutum  esset  species  complectens  naturam  plantae  et  ho- 
minis.  Esse  enim  non  potest,  ut  una  species  complectatur  difFe- 
rentias  contrarie  vel  contradictorie  oppositas. 

Coroll.  2.  Ergo  reicienda  est  doctrina  recentium  Naturalista- 
rum,  qui  in  rebus  naturalibus  negant  inveniri  species  multas  pro- 
prie  dictas  affirmantque,  res  omnes  esse  unius  speciei  varietates 
accidentibus  tantum  inter  se  diversas  ^. 


*  Stlv.  Maurus,  Quaest.  philos.  I.  q.  40. 

^  Cfr.  Semery,  Logica  disput.  3  q.  5.  '  Theodic.  p.  3  §  348. 

*  Hoc  errore  irretiti  sunt  Materialistae  et  Pantheistae  omnesj  deinde  inter 
alios  RoBiNET,  BuFFON,  Okex,  Herdeb,  Geoffroy  Saint-Hilaire,  GoETiiE,  de  qui- 
bus  videndum  erit  in  aliia  philosophiae  partibus.    Cfr.  Wundt,  Logik.  I.  p.  412. 


464     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

Quam  sententiam  manifeste  falsam  esse  inde  apparet,  quod  reperiuntur  in 
natura  collectiones  certae  et  determinatae  formarum  inter  se  quoad  res  prae- 
cipuas  omnino  similes ,  quae  ab  aliis  collectionibus  seiunguntur  certis  et  prae- 
ruptis  quasi  intervallis,  et  sub  conditionibus  maxime  diversis  perque  plurima 
saccula  typum  unum  indolemque  ex  naturae  impulsu  servant,  defendunt,  resti- 
tuunt;  ita  ut  in  unaquaque  individuorum  collectione  reperiatur  a)  typus  con- 
stans  a  finitimis  omnino  separatus;  b)  appetitus  conservationis ,  c)  colligatio 
constans  activitatum.  Ex  quibus  signis  perspicue  est  manifestum ,  inter  bas 
collectiones  (velut  collcctiones  canum  et  feUum,  hominum  et  simiarum ,  hydro- 
genii  et  oxygenii)  differentiam  intercedere,  quae  non  sit  accidentalis,  sed  essen- 
tialis.  Praeterea  sunt  diversae  species  in  accidentibus  (quantitas  enim  et  quali- 
tates  et  relationes  et  uhi  et  quando  essentialiter  differunt) ,  in  numeris  (alia 
enim  est  species  hinarii,  alia  ternarii),  in  figuris  (specie  enim  difPerunt  trian- 
gulum  et  quadratum),  in  sescentis  aliis  rebus  *. 

Coroll.  3.  Ab  hac,  quam  reiecimus,  sententia  vix  differt  opinio 
Hegelii,  qui  post  Spinozam  concipit  ens  ut  speciem  unam  primi- 
tivam,  quae  se  ex  se  evolvat  in  res  varias,  quae  sint  in  mundo, 
per  modum  remotionis  vel  limitationis. 

Quae  opinatio  ob  easdem,  quas  diximus,  rationes  est  reicienda.  Praeterea 
ens  istud  primitivum  aut  abstractum  supponitur,  quod  est  ens  imperfectissimum, 
in  quo  abstrahitur  ab  omni  determinata  entitate;  aut  concretum  supponitur,  in 
quo  negantur  omnes  limites,  quod  igitur  est  ens  perfectissimum.  Atqui  neutro 
modo  ens  ut  species  res  omnes  huius  mundi  in  se  complectens  concipi  potest. 
Non  priore  modo,  quia  id ,  quod  est  abstractum  et  in  sola  mente,  obiective  et 
extra  mentem  non  evolvitur;  non  altero  modo,  quia  ens  illud  perfectissimum 
ab  omni  evolutione  taraquam  imperfectione  omnino  alienum  est. 

QUAERITUR  4", 
qiiiclnam   n\t  prinn,   ntrnm   gennis   an  specie's. 

947.  Rationes  dubitandi.  Videtur  prius  cognosci  species,  quam  genus.  Nam 
(1.)  homines  multo  ante  adhibuerunt  nomina,  quae  species  significant,  quam 
ad  imponenda  generibus  nomina  sunt  progressi  ^  —  (2.)  Definitura  prius  cadit 
in  cognitionem  nostram,  quam  definitio.  Species  autem  rationem  definiti  habet, 
genus  pars  definitionis  est.  —  (3.)  Composita  sunt  priora  quoad  cognitionem 
nostrara,  quara  simplicia.  Sed  species  est  composita  ex  genere  tanquam  ex 
elemento  simplici. 

948.  Dico:    Prius   cognoscimus   genus,    ut   est   totum    quoddam 

metaphysicum    indeterminatum ,    et    deinde   cognoscimus   speciem. 

Nam  prius  cognoscimus  id,    quod   est   communius    et   universalius. 

Etenim  in  cognitione  intellectus  nostri  duo  sunt  consideranda:  Quorum 
prius  est,  cognitionem  intellectivara  aliquo  modo  a  sensitiva  priraordium  sumere. 

*  Cfr.  Ukberweo,  System  der  Logik  §  58 ;    Siowart,  Log.  IL  p.  201 — 222. 
2  Id  inter  nlios  de  animalibus   et  plantis   testatur  G.  Curtius,    Grundziige 
der  griechischen  Etymologie.  I.  p.  28. 


2.    De  praedicabilibus.  465 

Et  quia  sensus  est  singularium ,  intellectus  autem  univcrsalium ,  singularium  et 
minus  universalium  in  nobis  prior  est  cognitio,  quam  universalium.  Deinde 
considerandum  est,  intellectum  nostrum  de  potentia  in  actum  procedere.  Omne 
autem ,  quod  procedit  de  potentia  in  actum ,  prius  pervenit  ad  actum  incom- 
pletum,  qui  medius  est  inter  potentiam  ct  actum,  quam  ad  actum  perfectum; 
sicut  corpus  ex  principio  motus  ad  terminum  non  pervenit  nisi  transeundo  per 
medium.  Actus  autem  perfectus,  ad  quem  pervenit  intellectus,  est  scientia 
completa,  per  quam  distincte  et  determinate  res  cognoscuntur ;  actus  autem  in- 
completus  est  scientia  imperfecta ,  per  quam  sciuntur  res  indistincte  sub  qua- 
dam  confusione.  Quod  enim  indistincte  cognoscitur,  secundum  quid  cognoscitur 
in  actu  et  secundum  quid  ,  i.  e.  quantum  ad  pleniorem  determinationem  et  di- 
stinctionem,  in  potentia.  Talis  igitur  cognitio  media  est  inter  potentiam  et 
actum.  Manifestum  est  autem ,  oognoscere  aliquid  communius  et  universalius, 
in  quo  plura  continentur,  ita  ut  notitia  propria  et  expressa  non  habeatur  eorum 
particularium,  quae  in  ipso  continentur,  idem  esse  atque  cognoscere  aliquid  sub 
confusione  quadam.  Cognoscere  autem  expresse  particularia,  quae  in  toto  uni- 
versali  continentur,  idem  est  atque,  cognoscere  aliquid  distincte  et  determinate. 
Et  propterea  prius  cognoscimus  communius  et  universalius ,  quam  minus  com- 
mune.     lam  vero  genus  est  communius  specie  ^ 

949.  Respondenda.  (Ad  1.)  Homines  primo  cognoscunt  particularia  inde- 
terminate  secundum  concretionem  ex  notis  universalioribus  genericis  et  multis 
accidentibus ;  deinde  determinate  cognoscunt  individua  inter  se  diversa,  velut 
quum  puer  cognoscit  patrem,  matrem,  gallinam,  canem  Neronem.  Atque  his 
rebus  determinate  cognitis  imponuntur  nomina,  quae  deinde  ad  alias  res  similes 
transferuntur ,  velut  quum  puer  omnem  virum  vocat  patrem  et  omnem  canem, 
ovem  vocat  Neronem.  Postea  notae  individuales  secernuntur  a  notis  specificis, 
ita  ut  determinate  cognoscatur  specles  ut  totum  quoddam  metaphysicum,  in  quo 
deinde  distinguitur  pars  generica  et  pars  differentialis.  Itaque  genus ,  ut  est 
determinate  pars  speciei  et  totum  universale,  non  cognoscitur  nisi  post  cognitas 
species.  Neque  raro  nomina  individuorum  retinentur  ad  significandas  species,  et 
nomina  specierum  ad  indicanda  genera;  velut  quum  zoologi  leonem  vocant  felem  ^. 

(Ad  2.)  „Definientia ,  ut  est  apud  Aquinatem ,  absolute  considerata  sunt 
prius  nota  quam  definitum ;  alioquin  non  notificaretur  definitum  per  ea ;  sed 
secundum  quod  sunt  partes  definitionis ,  sic  sunt  posterius  nota.  Prius  enim 
cognoscimus  hominem  quadam  confusa  cognitione ,  quam  sciamus  distinguere 
omnia,  quae  sunt  de  hominis  ratione." 

(Ad  3.)  Simplicia,  i.  e.  universaliora,  absolute  et  in  se  prius  cognoscun- 
tur,  quam  composita,  i.  e.  species.  Sed  prius  cognoscitur  species,  quam  sciam, 
aliquid  esse  genus  huius  speciei. 

950.  Scholia.  Scliol.  1.  Quae  diximus,  ordinem  cognitionis 
spectant.  Quodsi  in  hac,  quae  est  de  prioritate  quaestio,  ord« 
originis  sive  naturae  respicitur,  distinguere  oportet  inter  ordinem 
executionis  et  intentionis.     In  ordine  executionis  genus  aliqua  ra- 


*  Ita  fere  S.  Tiiom.,  Summ.  theol.  I.  q.  85  a.  3. 
^  Cfr.  Kleutgex,  Philos.  antiqu.  n.  67  sqq. 
Pesch,  Logica.   n.  30 


466     Liber  II.   (VI.)    Logica  formalis.    I.  Quaestiones  de  universalibus. 

tione  putari  potest  esse  prius  specie,    quia   perfectiones   genericae 

oriuntur  prius,  quam  perfectiones  specificae.     In  ordine  autem  in- 

tentionis  species  genere  prior  est.     Nam    „nunquam  fit  genus  niei 

in    aliqua   specie"  ^.     Propter   intentam   enim   speciem,    quae    est 

totum,  intenditur  genus,  quod  est  pars. 

Schol.  2.  Secuti  Porphyrium  primo  de  genere  diximus,  deinde  de  specie, 
dicturi  post  de  differentia.  Nam  genus  specie  prius  esse  vidimus,  tum  in  ordine 
cognitionis,  tum  in  ordine  generationis.  Diiferentia  autem  ponitur  post  speciem, 
tum,  quia  appropinquat  ad  proprium  et  accidens,  quae  tria  praedicantur  in 
quale,  tum  quia  species  maxime  correspondet  generi,  ut  inferius  superiori; 
correlata  autem  iuxta  se  ponuntur. 

QUAERITUR  5«, 

posisitiie  esse  genn^  in  nnica  specie  et  specie^  in  unico 

indi\  idno  ^. 

951.  Rationes  dubitandi.  (I.)  Videtur  genus  esse  posse,  quod  non  habet 
multas  differentias  et  species.  Nam  tota  natura  generis  secundum  entitatem  re- 
peritur  in  unica  specie ,  velut  natura  animalis  in  unico  homine.  Accedit,  quod 
genus  est  pars  definitionis ;  sed  satis  est,  ut  partes  definitionis  in  una  specie 
reperiantur. 

(2.)  Contra  videtur  genus  esse  non  posse,  quod  non  habeat  multas  dif- 
ferentias  et  species.  Nara  natura  generica  illud  exprimitur  commune,  in  quo 
multa  conveniunt.  Sed  communitas  intelligi  non  potest  respectu  unius  tantum.  — 
Accedit,  ut  genus  sit  totum  universale  sive  logicum.  Sed  totum  hoc  in  unica 
specie  non  habet,  nisi  unam  sui  partem. 

(3.)  Neque  videtur  species  esse  posse,  quae  reperiatur  in  individuo,  quod 
unicum  sit.  Nam  species,  ut  est  unum  ex  universalibus,  ex  conceptu  est  totum 
superius  multis  communicabile. 

(4.)  Contra  species,  ut  species  est,  non  exprimit  hanc  communicabili- 
tatem ;  sed  nihil  est,  nisi  natura  completa ,  in  qua  genus  addita  difFerentia  con- 
tractum  est.  Dum  igitur  genus,  quippe  quo  significetur  ratio,  quae  multis  est 
communis,  intelligi  non  potest,  nisi  in  multis,  speciea,  quippe  qua  significetur 
natura  ex  genere  et  differentia  constituta,  dici  potest  esse  species,  licet  reperia- 
tur  in  unico  tantum  individuo. 

952.  Dico  lo;  Tota  natura  generis,  si  consideratur  secundum 
entitatem,  in  specie,  quae  est  unica,  reperiri  potest;  non  vero,  si 
consideratur  secundum  rationem  naturae  communis  et  totius  uni- 
versalis,  sive  secundum  communitatem  genericam. 

Prius  affirmandum  est  attentis  rationibus  primo  loco  positis ;  alterum 
attentis  iis ,    quae  secundo  loco  sunt  positae.     Id    igitur    entitatis ,    quod  genere 

*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  15  a.  3  ad  4;  cfr.  Quaest.  disput.  q.  3 
de  verit.  a.  5. 

2  GouDiN,  Log.  p.  1  q.  2  a.  5 ;  Semery,  Log.  disp.  393 ;  Alamannds,  Summ. 
phil.  I.  93  a.  7  q.  4  a.  2 ;  Mastrius,  Log.  disp.  494  et  d.  5  q.  2  q.  3. 


2.  De  praedicabilibus.  467 

exprimitur,  quamquam  in  specie  unica  inesse  potest,  haec  tamen  entitas  habere 
non  potest  rationem  generis  respectu  speciei,  quae  est  unica.  Genus,  ut  genus 
est,  potentiam  habere  debet,  ut  extendi  possit  ad  species  alias. 

Dico  20;  Species,  si  consideratur  ut  universale  (in  ordine  ad 
inferiora),  inesse  non  potest  in  individuo,  quod  ex  natura  sua  uni- 
cum  est;  si  vero  consideratur  ut  species  in  ordine  ad  genus  supe- 
rius,  in  eiusmodi  individuo  reperiri  potest. 

Prius  affirmandum  est  attenta  ratione  dubitandi  tertio  loco  posita;  alterum 
attentis  iis,  quae  quarto  loco  sunt  posita.  Quinimmo  permitti  potest,  naturam 
specificam ,  quae  reperiatur  in  individuo ,  quod  ex  natura  sua  unicum  tantum 
esse  possit,  a  nobis  concipi  posse  per  modum  universalis.  Nam  natura  omnis, 
quae  a  nobis  concipitur  omissa  singularitate ,  est  ex  modo  concipiendi  com- 
municabilis  multis. 

QUAERITUR  6% 
sitne  individimin  recte  deflnitnm  ^ 

953.  Individuum  sive  singulare,  quum  sit  correlatum  speciei, 
hoc  loco  breviter  a  logicis  in  mentionem  tralii  solet.  Individuum 
definiri  solet  apud  Aristotelicos :  id,  quod  non  est  aptum  prae- 
dicari  de  pluribus;  vel  id,  quod  praedicatur  de  uno  solo. 

Individuum  (t6  otxofj.ov)  ita  dicitur,  quia  dividi  non  potest  in  multa  talia, 
quale  ipsum  est.  Dicitur  etiam  singulare  (t6  xaO'  exaOTOv)  vel  unum  numero, 
non  quod  sit  principium  numeri,  sed  quod  non  sit  in  numero  pluribus.  Sin- 
gulare  universali  opponitur.  Quum  universale  concipiatur  ut  quid  communi- 
cabile  multis,  singulare  concipi  debet  ut  quid  incommunicabile  multis  divisim. 
Quum  universale  concipitur  ut  aliquid,  quod  in  multa  inferiora  dividi  potest, 
singulare  concipi  debet  ut  individuum,  quod  in  plura  dividi  non  potest. 

954.  Rationes  dubitandi.  Videtur  definitio,  quam  modo  indicavimus,  esse 
falsa.  Nam  (1.)  saepissime  accidit,  ut  individuum  praedicetur  de  multis;  velut 
quum  quis  dicit,  decem  individua  fuisse  in  cubiculo ;  vel  quum  nomen  Achillis 
praedicatur  de  Achille  vero  et  de  quocumque,  qui  Achilli  par  est  fortitudine. 
Et  plurimi  sunt,  qui  nominentur  uno  nomine  individuali,  ut  Petri,  ita  ut  dicere 
possim :  hic  est  Petrus  et  iste  est  Petrus.  —  (2.)  Praeterea  apud  philosophos 
axioma  est,  individua  sive  singularia  definiri  non  posse.  —  (3.)  Nemo  deinde 
dubitat,  quin  „aliquis  homo"  sit  individuum;  quod  quidem  individuum  „vagum" 
vocant.  Sed  „aliquis  homo''  praedicatur  de  multis.  —  (4.)  Bona  est  definitio, 
qua  individuum  dicunt  esse  id,  quod  praeditum  est  iis  accidentibus ,  quorum 
collectio  integra  in  alio  reperiri  non  potest.  Sed  haec  definitio  non  est  con- 
gruens  illi,  quae  supra  est  indicata.  —  (5.)  Neque  minus  recta  est  definitio, 
qua  dicunt,  individuum  esse,  „quod  est  in  se  indistinctum,  ab  aliis  vero  distin- 
ctum"  2^  vel  quod  est  indivisum  in  se  et  divisum  a  quolibet  alio;  vel  etiam 
id,  cui  repugnat  dividi  in  alia  multa,  quae  sint  adaequate  idem  cum  ipso.    Sed 


*  Cfr.  SiGWART,  Log.  II.  p.  217  sqq, 
'  S.  TnoM.,  Summ.  theol.  I.  q.  29  a.  4. 

30 


468     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     I.   Quaestiones  de  universalibus. 

haec  iterum  plane  discrepat  ab  illa  definitione,  cuius  causa  agitur.  —  (6.)  Et 
haec,  de  qua  quaeritur,  definitio  ideo  etiam  reicienda  esse  videtur,  quod  ex  ipsius 
Aristotelis  sententia  individuum  ne  de  uno  quidem  praedicari  potest.  Disputans 
enim  (in  libro  de  categoriis)  de  „substantia  prima"  docet,  hanc  neque  in  sub- 
iecto  esse,  neque  de  subiecto  dici  sive  praedicari.  Sed  substantia  prima  idem 
est  atque  individuum.  —  (7.)  In  definitione,  de  qua  quaeritur,  definitur  sin- 
gulare  abstractum  ab  hoc  vel  illo  singulari.  Sed  quod  est  abstractum  a  sin- 
gularibus ,  est  universale.  Ergo  definitur  universale.  Sed  Individuum  non  est 
universale.     In  ista  ergo  definitione  non  definitur  individuum. 

955.  lllGSlSI  Ratio  individni  secnndum  considerationem  lo^icam 
recte  eo  contineri  dicitnr,  qnod  individunm  sit  id,  quod  non  potest 
praedicari  de  multis,  sive  id,  quod  praedicatur  de  uno  solo  ^ 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo:  Yox  individui  hoc  loco 
non  intelligitur,  ut  opponitur  multis  aut  enti  partiali,  sed  ut  op- 
ponitur  universali;  idque  ex  consideratione  logica. 

Individuum  interdum  unitatem  significat,  ita  ut  id  nominetur  individuum, 
quod  est  ens  per  se  unum  et  non  multorum  entium  congeries  neque  alicuius 
entis  pars  tantum.  Atque  hoc  modo  intellectum  individuum  opponitur  multis 
et  enti  partiali,  et  definitur,  ut  sit  indivisum  in  se  (secundum  partes  in  eo  con- 
tentas)  et  divisum  a  quolibet  alio.  Ex  consuetudine  autem  haec  vox  adhibetur 
ad  significandum  singulare,  ita  ut  individuum  opponatur  universali. 
Atque  ita  nunc  intelligitur.  —  Individuum  autem  sive  singulare  aut  secundum 
considerationem  metaphysicam  accipitur  aut  logicam.  Metaphysicus  individuum 
dicet  esse  id  unum,  quod  esse  non  potest  in  multis,  ita  ut  in  iis  multiplicetur 
et  quodlibet  eorum  sit  idem,  quod  ipsum.  Secundum  autem  considerationem 
logicam  erit  definitio  ea,  quam  rectam  esse  defendimus,  ut  individuum  id  unum 
sit,  quod  praedicari  non  potest  de  multis.  Neque  id  agitur,  ut  hoc  „indivi- 
duum"  definiatur  secundum  ea,  quibus  intervenientibus  ab  intellectu  humano 
cognosci  solet,  sed  secundum  rationem  ipsius  internam. 

Praenota  2o:   Intelligitur  individuum  intentionis  primae. 

Sicut  natura  specifica  significari  potest  nominibus  intentionis  primae ,  ut 
sunt  homo,  planta,  atque  etiam  nominibus  intentionis  secundae,  ut  sunt  genus, 
species:  ita  etiam  ens  singulare  vocari  potest  nominibus  intentionis  secundae, 
velut  quum  dico :  singulare ,  individuum,  quo  non  significatur  res  singularis, 
sed  intentio  singularitatis  j  atque  etiam  nominibus  intentionis  primae,  quo  signi- 
ficatur  res,  cui  convenit  intentio  singularitatis  ^. 

956.  Argumentum  (ex  oppositione,  quae  est  inter  individuum 
et  universale).  Individuum  sive  singulare  est  id,  quod  formaliter 
opponitur  universali.  Ergo  debet  habere  definitionem,  quae  sit 
tracta  ex  conditionibus  oppositis. 


*  Alamannus,  Summ.  phil.  I.  q.  4  a.  3 ;  Smiolecius,  Log.  disp.  5  q.  3  et  4. 
2  S.  Thom.  1  dist.  23  q.   1  a.  3;  cfr.  ibid.  dist.  26  q.   1   a.   1   ad  3. 


2.   De  praedicabilibus.  469 

Sicut  igitur  univcrsale  secundum  considerationem  metaphysicam  id  unum 
est,  quod  potest  existere  in  multis,  in  quibus  multiplicatur ,  et  quorum  quod- 
libet  est  ipsum ;  ita  individuura  sive  singulare  id  erit,  quod  non  potest  existere 
in  multis,  in  quibus  multiplicetur  et  quorum  quodlibet  sit  ipsum.  Et  huic 
definitioni  congruens  est  definitio  individui  secundum  considerationem  logicam, 
quam  indicavimus. 

Quodsi  individuum  definitur  id ,  „quod  de  uno  tantum  praedicari  potest", 
id  vim  negativam  habere  potest,  ita  ut  individuum  dicatur,  quod  non  possit 
praedicari  de  multis,  quae  definitio  nuUi  dubitationi  subesse  potest.  Si  autem 
accipiatur  secundum  vim  positivam,  ita  ut  individuum  rcvera  praedicetur  de 
uno ,  i.  e.  de  seipso  ,  haec  praedicatio  putanda  est  tantum  praedicatio  identica, 
non  autem  formalis.  In  formali  enim  praedicatione  non  solum  efFertur  identitas, 
sed  subiectum  enuntiatur  contineri  sub  praedicato  tanquam  sub  toto  logico ,  et 
praedicatum  contineri  in  subiecto  ut  in  toto  metaphysico. 

957.  Respondenda.     (Ad   1.)      Quum    quis    dicit :     Petrus   est   individuum ; 

Petrus  et  Paulus  sunt  individua,  individuum  intelligitur  logice  sive  secundo- 
intentionaliler,  et  est  universale  quidem,  sed  praedicatio  accidentis  (n.  240).  Si 
dico :  Hoc  individuum  est  individuum,  est  praedicatio  speciei,  in  qua  praedicatur 
ratLo  individui  abstracta  vel  individuura  in  suppositione  coramuni  absoluta 
(n.  251).  Si  dico  :  Petrus  est  Petrus,  illa  est  individui  praedicatio,  quae  non  est 
formalis ,  sed  identica.  „Omne  nomen  impositum  ad  significandum  aliquid  sin- 
gulare  est  incommunicabile  et  re  et  ratione.  Non  enim  potest  in  apprehensio- 
nem  cadere  pluralitas  huius  individui.  Unde  nullum  nomen  significans  aliquod 
individuum  est  coraraunicabile  raultis  proprie,  sed  solum  secundum  similitudi- 
nem ,  sicut  aliquis  metaphorice  potest  dici  Achilles ,  in  quantum  habet  aliquid 
de  proprietatibus  Achillis,  scilicet  fortitudinera."  ^  Et  potest  etiara  idem  nomen 
imponi  individuis  raultis  ita,  ut  nomen  Petri  dicatur  de  multis  Petris.  Sed  hoc 
noraen  respectu  Petrorum  est  aequivocum;  significat  enim  homines  multos,  qui 
diversas  plane  Petreitates  sive  diiferentias  numericas  habent. 

(Ad  2.)  Etsi  hoc  vel  illud  singulare  definiri  non  potest,  id  tamen,  quod 
ad  communem  rationem  singularitatis  pertinet,  definiri  potest. 

(Ad  3.)  Individuum  dividitur  in  determinatum  et  vagura.  Individuum 
determinatura  illud  est,  quod  rem  unicam  distincte  significat.  Vagum  illud  est, 
quod  confuse  aliquod  singulare  significat.  Itaque  individuum  vagura  naturam 
significat  vel  individuura  ex  parte  naturae  cum  modo  existendi,  qui  corapetit 
singularibus,  i.  e.  incoraraunicabiliter,  sed  in  corarauni,  et  propter  hanc  rationem 
potest  praedicari  de  multis  ^.  Neque  eapropter  individuum  vagum  est  univer- 
aale,  sed  tantummodo  est  „aliquo  modo  comraune,  prout  non  dicit  hanc  vel 
illam  rationem  individuationis,  sed  individuationera  tantura  in  corarauni"  ^.  Ut 
universale  sit,  requiritur,  ut  de  multis  praedicetur  secundum  aliquam  rationem 
communem  ut  coramunem  significatam.  Quum  autem  quis  dicit:  Aliquis  homo, 
natura  non  significatur  ut  coraraunis,  i.  e.  ut  abstracta  et  praecisa  a  singulis 
hominibus,  sed  potius  ut  contracta  et  particularis.  Unde  de  multis  dicitur  se- 
cundum  nomen  tantum  sive  secundum  communionem  vocis,  quatenus  vox  sive 
noraen  multis  individuis  accommodari  potest. 

*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.   13  a.  9. 

2  S.  Thom.  loc.  cit.  I.  q.  30  a.  4. 

3  S.  Thom.,   1   dist.  25  q.   1   a.  3  ad  4. 


470     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     I.  Quaestiones  de  universalibus. 

(Ad  4.)  Quura  Porphyrius  definit  individuum,  „quod  ex  proprietatibus 
consistit,  quarum  collectio  in  nullo  alio  esf"' ,  definit  individuum,  quatenus  a 
nobis  cognoscitur  cognitione  propria.  Et  quia  per  accidens  eat,  ut  collectio 
harum  proprietatum  (n.  234  Schol.  4)  huic  homini  conveniat,  quum  potuisset 
illi  etiam  non  convenire,  ideo  cognosco  hunc  hominem  cognitione  propria  solum 
per  accidens  ^ 

(Ad  5.)  Definitione  hoc  loco  indicata  definiuntur  individua,  non  ut  sunt 
formaliter  singularia,  sed  secundum  unitatem,  quae  in  unoquoque  individuo  ne- 
cessario  reperitur,  et  eam  quidem,  quae  est  in  substantia  totali  sive  completa, 
velut  Petrus,  haec  planta.  Hac  de  re  Sylv.  Maurus  :  „Sicut  sola  substantia  com- 
pleta  est  ens  simpliciter,  sive  ,hoc  aliquid',  partes  autem  substantiarum,  ut  materia, 
forma,  manus,  hrachium,  et  accidentia,  ut  alhedo ,  cognitio ,  non  tam  sunt  sim- 
pliciter  entia,  quam  partes  entium  et  entia  entium;  sic  solum  individuum  sub- 
stantiae  completae  est  simpliciter  individuum;  individua  vero  partium  et  acci- 
dentium ,  e.  g.  meum  caput ,  mea  manus ,  mea  cognitio ,  non  sunt  simpliciter  in- 
dividua,  sed  partes  individuae  et  accidentia  individua.  —  Individuum  ergo  sim- 
pliciter  definitur  allata  definitione,  in  qua  exprimuntur  duae  conditiones.  Prima 
est,  ut  sit  indivisum  in  se,  hoc  est,  ut  non  constet  ex  partibus  facientibus 
unum  solum  extrinsecus  vel  per  accidens.  Ideo  ,homo  ut  sic'  non  est  indivi- 
duum,  quia  dicit  plures  homines  divisos  et  facientes  unum  solum  ratione  cogni- 
tionis  extrinsecus  universalizantis.  Ex  eadem  ratione  populus ,  exercitus  non 
sunt  individuum  simpliciter.  —  Secunda  conditio  est,  ut  sit  divisum  saltem  po- 
tentia  a  quolibet  alio  ente  simpliciter.  Id  igitur,  quod  debet  esse  in  alio  ente 
simpliciter  tanquam  pars  vel  accidens,  non  est  simpliciter  individuum;  e.  g. 
mea  anima  non  est  simpliciter  individuum,  quia  debet  esse  in  me  tanquam 
pars;  similiter  manus,  pes ;  ac  multo  magis  accidentia  non  sunt  simpliciter 
individua."  * 

(Ad  6.)  Mens  est  Aristotelis,  individuum  non  posse  praedicari  de  seipso 
praedicatione  proprie  dicta  et  formali.  — Sed  ohicies:  Quum  quis  dicit:  Qui  venit, 
est  Petrus ,  praedicatum  rationem  formae  determinantis  habere  videtur.  Ergo 
individuum  de  aliquo  praedicari  potest  praedicatione  formali.  Resp. :  Prae- 
dicatum  hoc  habet  quidem  rationem  formae  determinantis  improprie,  quatenus 
praedicatio  idipsum,  quod  est  subiectum,  clarius  exprimit;  non  autem  rationem 
habet  formae  determinantis  proprie.  Ut  sit  „determinatio"  proprie  dicta,  quae 
ex  usu  communi  philosophorum  ^,determinatio"  dicitur,  requiritur  diversitas 
metaphysica,  i.  e.  rationis  ratiocinatae,  neque  satis  est,  quae  dici  possit  logica, 
i.  e.  rationis  ratiocinantis. 

(Ad  7.)  Rationem  abstractam  diximus  intelligi  posse  dupliciter.  Primo 
ex  intentione  prima  pro  singulis  et  omnibus,  a  quibus  abstrahitur,  velut  quum 
dico,  hominem  esse  docihilem,  significaturus,  unumquemque  hominem  singularem 
esse  docibilem.  Secundo  ex  intentione  secunda  non  pro  singulis,  sed  pro  ipsa 
ratione  abstracta,  velut  quum  dico,  hominem  esse  universale  specificum,  signifi- 
caturus,  non  unumquemque  hominem  esse  speciem,  sed  ipsam  rationem  hominis 
abstractam.  In  definitione,  de  qua  agitur,  ratio  abstracta  individui  sumitur  se- 
cundum  intentionem  primam;    itaque  non  supponit   pro    ipsa   ratione  abstracta: 


*  Cfr.  Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil.  Log.  q.  26  et  q.  39. 
2  Loc.  cit.  q.  39. 


2.    De  praedicabilibus.  471 

haec  enim  revera  praedicatur  de  multis,  velut  quum  dico  :  Petrus  est  indivi- 
duum ,  Paulns  est  ijidividuum ;  sed  supponit  pro  singulis  individuis,  a  quibus 
fit  abstractio ,  et  ea  est  vis  definitionis ,  ut  Petrus  sit  id ,  quod  non  de  multis 
praedicari  potest,  sed  de  solo  Petro.  Itaque  in  definitione  definitur  individuum 
universaliter,  non  autem  universale. 

958.  Scholia.  Schol.  1.  In  errore  sunt  Nominalistae ,  quum 
reperiri  in  individuis  singulis  difFerentias  numericas  negant, 
quae  sint  gradus  metaphysici  ad  gradum  specificum  virtualiter 
additi. 

Species ,  quum  secundum  suum  conceptum  sit  intrinsecus  ex  se  univer- 
salis,  ex  se  ad  individua  multa  indifferens  estj  unde  aliquo  virtualiter  saltem 
superaddito  indiget,  quo  determinetur  ad  unum  potius,  quam  ad  aliud  indivi- 
duum.  Atque  id  est  differentia  numerica.  Num  igitur  individua  eiusdem  spe- 
ciei  inter  se  essentialiter  differunt?  Dici  quidem  potest,  ea  differre  essentia- 
liter  numerice;  non  tamen  differunt  essentialiter  generice  vel  specifice;  id 
quod  essentialiter  simpliciter  vocari  solet.  Philosophi  quum  scientiam  curent, 
has  differentias  numericas  negligere  solent,  et  in  specie  essentiam  rei  totam 
conspiciunt. 

Scliol.  2.  Non  est  praetereunda  hoc  loco  quaestio ,  qua  quaeritur ,  quid 
de  altera  individui  definitione  arbitrandum  sit,  qua  a  Porphyrio  individuum  de- 
finitur,  ut  sit  id,  quod  iis  praeditum  sit  accidentibus ,  quorum  integra  collectio 
in  alio  reperiri  non  possit.  In  qua  definitione  agi  diximus  non  de  potentia 
absoluta,  sed  de  potentia  naturali  sive  ordinata.  —  Sed  oritur  dubium ,  quia 
unusquisque  cognoscit  seipsum  cognitione  propria,  neque  tamen  animadvertit 
ad  figuram,  stirpem,  reliqua.  Vel  cognoscere  possumus  individuum  ita,  ut  ac- 
cidentia  illa ,  quibus  intervenientibus  cognosco ,  etiam  alteri  convenire  possint, 
velut  quum  Petrum  obscure  video  ex  longinquo  accedentem ,  cui  tandem  dico : 
Te  vidi  quidem  a  longe,  sed  non  discernebam,  quis  esses.  Quas  dubitationes 
solvet,  qui  cogitaverit,  datam  definitionem  respicere  cognitionem  individuorum, 
cuiusmodi  inter  homines  ut  plurimum  esse  solet,  et  quam  possum  cum  aliis 
communicarej  atque  eam  dumtaxat,  quae  sit  cognitio  individui  perfecta  sive 
completa.  „Cognitio,  qua  cognosco  meipsum  et  dico :  ,Ego',  est  mihi  propria 
per  se:  ita  ut  non  possit  mihi  non  convenire,  nec  competere  alteri  a  me.  At 
cognitio,  qua  dico:  ,Petrus' ,  est  Petri  proprta  solum  per  accidens,  quum 
posset  etiam  non  convenire  Petro ,  si  is  non  haberet  aggregatum  proprietatum 
per  illam  expressarum;  et  posset  convenire  alteri  homini,  si  tales  proprietates 
de  facto  competerent  alteri  homini."  *  Atque  haec  individuorum  cognitio,  quae 
est  propria  per  accidens  et  non  per  se,  inter  homines  vulgaris  est  et  con- 
sueta.  Et  illam  cognitionem ,  qua  ego  cognosco  meipsum ,  quae  in  me  est 
propria  per  se,  non  cum  aliis  communicare  possum  ita,  ut  etiam  in  aliis  sit 
cognitio  de  me  propria  per  sej  sed  necessario  erit  in  aliis  propria  per  acci- 
dens,  aive  per  aggregatum  accidentium.  Quodsi  ex  longlnquo  video  Petrum, 
neque  tamen  determinare  possum,  utrum  Petrus  sit,  an  Paulus,  non  est  cognitio 
illa  completa  et  perfecta,  de  qua  in  definitione  agitur. 


*  Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil.  Log.  q.  39  ad  2. 


472     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     I.  Quaestiones  de  universalibus. 

QUAERITUR  1% 
sitne  dilferentia  recte   delinita. 

959.  Differentiam  Porphyrids  definivit,  ut  sit  id,  quod  de  mul- 
tis  et  specie  differentibus  praedicatur  in  quale  quid.  De  cuius 
definitionis  veritate  est  apud  philosophos  dubitatio. 

Differentia  quum  generatim  sit  id ,  quo  aliqua  inter  se  diiferant ,  triplex 
distinguitur.  Communis ,  quae  ab  accidente  trahitur ;  propria ,  quae  a  proprie- 
tate  petitur,  propriissima,  quae  ex  ipsa  essentia  nascitur.  Omnis  differentia 
dissimile  facit,  sed  sola  difFerentia  propriissima  aliquid  diversae  naturae  efficit. 
Et  haec  sola  tertium  universale  constituit  *.  Definiunt,  difPerentiam  hanc  esse 
id,  quod  ea,  quae  sunt  sub  eodem  genere,  distinguit  essentialiter ,  sive  id,  quo 
species  genus  excedit.  Igitur  apud  logicos  omne  adiectivum  essentiale  loco 
difFerentiae  ponitur.  DifFerentia  si  consideratur  metaphysice,  definiri  solet:  uni- 
versale,  quod  potest  inesse  multis  tanquam  pars  essentiae  determinativa  et  spe- 
cialis.  Si  consideratur  logice,  est  universale,  quod  de  specie  et  omnibus  eius 
individuis  potest  praedicari  tanquam  pars  essentiae  determinativa  et  specialis. 
Ex  his  definitionibus  apparet,  tres  in  difFerentia  respectus  distingui  posse,  re- 
spectum  ad  genus,  ad  speciem,  ad  inferiora. 

Rationes  dubitandi.  (1.)  DiflFerentia  praedicatur  non  solum  de  multis  specie 
diflPerentibus,  sed  etiam  de  multis  difFerentibus  numero.  —  (2.)  Illud  praedicatur 
in  quale,  quod  ei  adiacet,  de  quo  praedicatur.  Sed  diflferentia  adiacet  generi. 
Ergo  male  dicunt,  difFerentiam  praedicari  de  speciebus.  —  (3.)  Si  difFerentia 
praedicatur  in  quale,  etiam  genus  in  quale  praedicari  dicendum  erit,  quia  genus 
aeque  ac  diflFerentia  formaliter  se  habet  ad  speciem. 

960.  Dico:  Definitio  a  Porphyrio  proposita  clarius  exprimenda  est,  et  re- 
tinenda.  Nam  in  definitione  difFerentiae  praecipue  quidem  a  logicis  attendendae 
sunt  diflFerentiae  subalternae  et  genericae,  sed  e^iam  difFerentiae  infimae.  De- 
iiniendum  igitur  erit,  ut  difFerentia  praedicetur  de  multis  vel  specie  vel  numero 
diflPerentibus.  Praeterea  intelligendum  est,  difPerentiam  praedicari  ad  quaestio- 
nem,  quale  aliquid  sit  essentialiter  et  formaliter,  non  autem  consequenter  ad 
essentiam  et  accidentaliter  et  materialiter.  Id  autem  commodi  habet  haec  de- 
finitio,  quod  exprimit  id,  propter  quod  differentia  collocatur  inter  universalia: 
relationem  eius  ad  inferiora. 

961.  Respondenda.  {Ad  1.)  Observat  Ioannes  a  S.  Thoma,  Porphyrium 
non  dixisse :  quae  praedicatur  de  pluribus  specie  differentibus,  sed :  de  pluribus 
et  specie  differentibus ;  quasi  diceret:  Differentia  est,  quae  de  pluribus  prae- 
dicatur  in  quale,  etiam  si  illa  plura  sunt  specie  differentia  ^.  Alii  Porphyrium 
minus  accurate  dixisse  putant.  Inter  quos  Sylv.  Maurus  :  „Sequitur  in  hac  de- 
finitione  differentiae  Porpiiyrius  sententiam  Platonicorum,  quod  non  dentur  dif- 
ferentiae  simplices  et  convertibiles  cum  speciebus,  sed  solum  differentiae  com- 
muniorea  speciebus."  ' 


*  Cfr.  Alamannus,  Summ.  phil.  I.  q.  5  a.   1. 

2  Curs.  philos.  Log.  mai.  q.  10  a.  2. 

3  Comment.  in  Porphyr.  introduct.  c.  4  n.  9. 


2.    De  praedicabilibus.  473 

CAd  2.)  Differentia  eodem  modo  convenit  speciei,  quo  generi.  Nam  pars 
est  in  toto  eodem  modo,  quo  illud  componit.  Sed  differentia  componit  speciem 
adiacendo  generi.  Ergo  etiam  in  specie  est  per  modum  formae,  et  praedicatur 
in  quale.  —  Inde  concludes,  differentiam  etiam  de  individuis  praedicari  in  quale; 
quia  eodem  modo  est  in  individuis,  quo  est  in  specie. 

(Ad  3.)  Verum  quidem  est,  genus  et  differentiam  ad  suppositum  sive 
ad  eum,  qui  habet  naturam,  per  modum  formae  referri,  quia  propter  ipsa  sup- 
positum  est  tale.  Si  vero  inter  se  referuntur,  genus  rationem  habet  causae 
materialis ,  differentia  causae  formalis.  Accedit ,  ut  genus  et  differentia  ad  na- 
turam  speciei  referri  possit  per  modum  causae  materialis,  quia  ad  eam  re- 
feruntur  ut  pars  ad  totum,  ut  imperfectum  ad  perfectum,  i.  e.  ut  materiale 
ad  formale  ^ 

962.  Scholia.     Schol.    1.     Quaeri    hoc   loco    potest,    num  differentia  superior 

intrinsecus  et  essentialiter  in  differentia  inferiore  includatur,  ut  sensitivum  in 
rationali  -.  Qua  in  re  distinctione  est  opus.  Differentia  enim  inferior,  quae 
speciem  constituit,  duplici  ratione  accipi  potest.  Primo  secundum  proprium 
et  principalem  conceptum ,  quatenus  comparatur  ad  genus  ut  actus  ad  poten- 
tiam ,  ex  quibus  tanquam  partibus  componitur  speeies;  et  hoc  modo  differentia 
superior  est  extra  conceptum  explicitum  differentiae  inferioris.  Secundo  qua- 
tenus  totum  indicat  implicite,  neque  adiungitur  generi  tanquam  pars  parti,  sed. 
tanquam  totum  determinatum  toti  indeterminato,  in  hoc  implicite  et  potestative 
inclusum;  et  hoc  modo  differentia  inferior  continetur  in  superiore  tanquam  de- 
terminatum  in  indeterminato. 

Schol.  2.  Differentia  generi  perfectionem  addit  aut  secundum  rem ,  si 
genus  ad  gradum  altiorem  elevat,  aut  secundum  conceptum  tantum,  si  tribuit 
tantum  determinationem  intra  eundeni  perfectionis  gradum.  Nam  sine  dubio 
secundum  concipiendi  modum  perfectius  quid  enuntio ,  quum  dico :  animal  ir- 
rationale ,  quam  si  dico :  animal  indeterminate.  Animal  enim  irrationale  ad 
animal  indeterminate  conceptum  refertur,  sicut  actuale  ad  potentiale.  Sed  actus 
perfectior  est  potentia. 

Inde  colliges ,  quomodo  sit  intelligendum  hoc  axioma :  Differentia  est  no- 
bilior  genere.  Est  enim  nobilior  aut  secundum  rem  aut  secundum  intelligendi 
raodum,  quatenus  omne  determinatum  et  proprium  indeterminato  et  communi 
nobilius  esse  concipimus.  Secundum  rem  quidem  in  hrutis  ratio  sensitivi, 
quae  convenit  generi,  perfectior  est,  quam  ratio  specifica,  qua  brutum  con- 
stituitur  in  specie  vel  canis  vel  leonis  ^. 

Schol.  3.  Differentia  triplicem  involvi  respectum  diximus.  Refertur  1°  ad 
genus  per  modum  perficientis,  contrahentis,  dividentis.  Quomodo  differentia 
perficiat  genus,  modo  explicuimus.  Quomodo  contrahat,  per  se  intelligitur. 
Dividit  genus  non  secundum  essentiam,  sed  secundum  eius  potentialitatem,  qua- 
tenus  singulae  differentiae  naturam  generis,  quae  ex  se  capax  est,  ut  sit  in 
variis  speciebus,  contrahunt  ad  suam  quaeque  speciem,  et  sic  genus  per  varias 
species  quasi  dividunt.  —  Refertur  differentia  2»  ad  speciem  per  modum  con- 
stituentis    et    distinguentis.      Differentia    enim    cum    genere    constituit    speciem. 


*  Alamannus,  Summ.  phil.  I.  q.  5  a.  2  ad  3. 

2  Alamannus  loc.  cit.   q.  5  a.  3. 

3  Cfr.  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  50  a.  4  ad   1, 


474     Liber  II.  flV.)   Logica  formalis.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

sicuti  forma  cum  materia  constituit  corpus  naturale.  Et  iterum  per  diversaa 
differentias  singulae  species  eiusdem  generis  inter  se  distinguuntur,  sicut  cor- 
pora  naturalia  distinguuntur  secundum  formas  suas  substantiales.  —  Refertur 
30  tandem  differentia  apecifica  ad  individua  vel  species  inferiores  sicut  prae- 
dicabile  ad  subiecta;  id  quod  intellectu  est  facillimum. 

Schol.  4.  Differentiam  diximus  collocari  inter  universalia  propter  relatio- 
nem  ad  individua  et  species  inferiores.  Sed  quaeri  potest,  quomodo  praedicetur 
differentia  de  specie,  ad  quam  genus  contrahit,  velut  ^rationalis"  de  homine. 
Respondendum  est,  hanc  praedicationem  esse  quidem  tertii  praedicabilis  mate- 
rialiter  et  metaphysice,  non  vero  formaliter  et  logice.  Nam  praedicatum  uni- 
versalitatem  suam  retinet  quidem  concomitanter,  eam  vero  formaliter  non  ex- 
ercet.  —  Vel  responderi  potest,  hanc  praedicationem  esse  tertii  praedicabilis 
non  formaliter,  sed  virtualiter,  quatenus  subiectum  homo  distributive  supponitur 
pro  singulis  individuis  speciei  humanae.  Et  sic  poteris  resolvere:  Petrns  est 
rationalis  et  Paulus  est  rationalis  etc. ;  et  habebis  tertium  praedicabile  formaliter. 

Schol.  5.  Dividitur  diflFerentia  1°  in  positivam  et  negativam ,  modum  lo- 
quendi  si  spectes  (n.  242  Schol.  3).  2«  Distribuitur  in  divisivam  et  constitutivam, 
prout  aut  genus  dividit,  aut  speciem  constituit.  Ita  rationale  est  divisivum 
animalis  et  constitutivum  hominis.  Addi  potest:  distinctiva;  nam  tria  sunt 
munera  differentiae :  dividere  genus,  constituere  speciem,  species  inter  se  distin- 
guere.  Quum  autem  generatim  principium  constitutivum  idem  sit,  atque  distin- 
ctivum,  differentia  distinctiva  in  constitutiva  satis  expressa  est.  —  Differentia 
constitutiva  in  universalem  et  singularem  sive  numericam  subdividitur,  quarum 
prior  aliquem  gradum  universalem  constituit,  sive  genericum  sive  specificum. 
DifFerentia  numerica  ea  est,  qua  individuum  constituitur. 

Schol.  6.  Quaerunt  hoc  loco ,  possintne  genus,  differentia,  species  inter 
se  reciprocari  (dvxtaTp^fEtv).  De  qua  re  haec  constituenda  sunt:  1)  Genus  et 
difTerentia,  si  inter  se  iuncta  accipiuntur,  cum  specie  reciprocari  possunt;  hanc 
enini  constituunt.  2)  DiflFerentia,  quae  sit  generis  divisiva,  artius  patet,  quam 
genus,  unde  cum  genere  reciprocari  non  potest.  3)  Diflferentiam  et  speciem 
quod  attinet,  in  quibusdam  speciebus  complexis  reperiuntur  diflferentiae  sim- 
plices  reciprocae,  velut  rationale  et  homo ;  in  aliis  non  reperiuntur.  4)  Neque 
genus  cum  specie  reciprocari  potest,  id  quod  per  se  intelligitur. 

QUAERITUR  8«, 
isitne   proprinm   recte   definitnm. 

963.  Notio  proprii.  Proprium  definiri  solet:  unum,  quod  in 
multis  inest  accidentaliter  et  necessario,  vel:  unum,  quod  de  multis 
praedicari  potest  in  quale  accidentaliter  et  reciproce;  vel  etiam: 
id,  quod  inest  omni  individuo  speciei  et  soli  speciei  et  semper 
et  convcrsim  de  illa  praedicatur.  Et  quaeritur,  situe  haec  recta 
proprii  definitio. 

Post  Aristotelem  et  Porphyrium  docuerunt  Peripatetici  omnes,  proprium 
quattuor  modis  dici.  Primum,  quod  soli  speciei  inest,  sed  non  omni,  ut  horaini 
geometram  esse.  Secundo,  quod  omni  quidem  speciei  inest,  sed  non  soli,  ut 
bipedem  esse.    Tertio,  quod  omni  quidem  et  soli,  sed  non  semper,  quemadmodum 


2.    De  praedicabilibus.  475 

homini  canescere.  Quarto  denique,  quod  tribus  primis  in  unum  coeuntibus  ex- 
urgit,  hoc  est,  quod  omni  et  soli  semperque  convenit,  quod  item  convertitur. 
Et  hoc  tantum ,  quod  solum  a  Porphyrio  inter  praedicabilia  est  collocatum, 
vere  proprium  est.  „Attendendum  est,  ut  dicit  Albertus  Magnus,  quod  vere 
proprium  est,  quod  convenit  omni  et  soli  et  semper,  et  conversim  praedicatur 
de  illis ;  et  per  respectum  ad  illud  accipiuntur  alia  propria,  scilicet  illud,  quod 
soli,  sed  non  omni,  aut  omni,  sed  non  soli,  aut  omni  et  soli,  sed  non  semper."  * 
Idipsum  Aristoteles  docere  voluit,  quum  diceret:  „Proprium  est,  quod  non  de- 
clarat  quidditatem,  sed  soli  inest  et  cum  re  reciprocatur."  ^  Et  brevius  Scotus  : 
„Proprium  est  praedicatum  non  essentiale,  conversim." 

Atque  hoc  quartum  praedicabile  si  pronuntietur  modo  metaphysico,  vo- 
catur  proprietas,  passio,  affectio;  si  accipiatur  modo  logico,  dicitur 
proprium  vel  accidens  proprium.  Proprietas  igitur  est,  quidquid  necessario 
nascitur  a  natura  rei  et  cum  re  reciprocatur.  Et  proprium  est  omne  adiectivum 
necessarium ,  quod  non  est  essentiale.  —  A  necessario  differt  essentiale,  quia 
essentiale  est  id,  sine  quo  res  nec  esse  nec  concipi  potest.  Necessarium  autem 
id  est,  sine  quo  res  concipi  quidem  potest,  non  tamen  esse  potest. 

Nonnunquam  praedicabile  quartum  et  quintum  communi  nomine  „acci- 
dentis"  significantur  vel  accidentalis,  quatenus  hoc  nomine  omne  illud  indicatur, 
quod  no"n  est  de  ipsius  rei  essentia  ^.  Et  iam  distinguuntur  accidens  proprium 
et  accidens  contingens,  quorum  prius  illud  est,  quod  essentiam  cum  necessitate 
consequitur ,  alterum ,  quod  ad  essentiam  accedit ,  sive  ex  naturae  instituto  vel 
evolutione,  ut  puet' ,  vir ,  senex ,  mas ,  femina ;  sive  ex  casu,  ut  sedere,  scribere. 

964.  Rationes  dubitandi.  Videtur  illa  proprii  definitio,  quae  in  scholis 
tradi  solet,  emendanda  esse.  Nam  (1.)  aequalitas  est  proprium  quantitatis.  Et 
tamen  non  omnis  quantitas  dicitur  aequalis  neque  semper.  —  (2.)  Definitio 
convenit  definito  omni  et  soli  et  semper  et  conversim  praedicatur  de  eo.  Ne- 
que  tamen  ,,definitio"  proprium  definiti  vocatur.  - —  (3.)  Auditus  est  proprietas 
animalis.  Et  tamen  non  omni  sxjeciei  animalium  convenit.  —  (4.)  Socratis 
proprium  esse  dicitur,  esse  simis  naribus.  Sed  in  manifestis  est,  ad  simitatem 
hanc  definitionem  proprii  datam  trahi  non  posse.  —  (5.)  Proprium  est  prae- 
dicabile  aliquod.  Sed  id,  quod  conversim  praedicatur,  non  est  praedicabile 
sive  universale ,  quia  de  uno  tantum  praedicatur ,  quocum  convertitur.  Neque 
licet  ponere  in  definitione  universalis,  quod  uni  soli  conveniat ;  universale  enim 
ex  conceptu  id  est,  quod  multis  convenit. 

965.  Dico :  Hanc ,  quae  proposita  est  proprii  definitio ,  potius 
descriptionem  dixeris,  quam  definitionem;  est  tamen  descriptio 
vera  et  recta. 

Dicitur  enim  id,  quod  omni  et  soli  et  semper  inest,  quasi  dicatur  id,  quod 
accidit  essentiae  vi  essentiae  ipsius.  Neque  enim  fieri  potest,  ut  aliquid  orani 
rei  et  semper  insit,  quin  in  ipsis  internis  rei  principiis  fundamenta  necessaria 
habeat.  Neque  iterum  fieri  potest,  ut  soli  huic  rei  insit,  quin  fluat  ex  prin- 
cipio,  quod  non  invenitur  nisi  in  hac  re,  i.  e.  ex  essentia  huius  rei,  qua  distin- 
guitur    ab    omni    alia    specie.     Illud    vero ,    quod   additur,    proprium    conversim 

*  De  praedicab.  tract.  6.  c.   1.  2  l    ^  topic.  c.  5.  102  a.   18. 

^  Cfr.  Sanseverino,  Log.  I.  a.  6. 


476     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalia.    I.    Quaestionea  de  universalibus. 

praedicari  de  re,  sequitur  ex  priore.  Additur  tamen,  ut  perfectior  et  araplior 
sit  descriptio,  et  quia  haec  proprii  definitio  ponitur  hoc  loco  in  ordine  ad 
praedicabilia. 

Ex  dictis  intelliges:  1"  „Id  quod  inest  rei",  diserte  dicitur,  quasi  quis 
dicere  velit :  „Id  quod  accidit  rei."  —  2«  Descriptio  proxime  refertur  ad  pro- 
prium  specificum.  Sed  ex  iis,  quae  de  proprio  specifico  constituuntur,  facile 
concludes  ad  ea,  quae  de  proprio  generico  sint  putanda.  —  3»  Descriptio  re- 
spicit  tantum  simplicia,  non  vero  complexa,  quia  agitur  de  proprio  in  ordine 
ad  praedicabilia,  quae  simplicia  esse  supponitur. 

966.  Respondenda.     (Ad  1.)     Aequalitas  est   proprium    quantitatis   cum  dis- 

iunctione,  quia  proprium  est  quantitati,  ut  sit  vel  aequalis,  vel  inaequalis.  Sed 
de  his  proprietatibus  disiunctivis  non  agimus,  quia  sunt  in  genere  complexorum. 
(Ad  2.)  Definitio  est  in  genere  complexorum.  Praeterea  definitio  non 
est  per  accidentalia,  sed  per  essentialia.  Proprium  autem  est  id,  quod  essen- 
tiae  accidit. 

(Ad  S.)  AudituSj  quum  non  conveniat  animalibua  omnibus,  non  est  pro- 
prietas  animalis. 

(Ad  4.)  Illa  vox  „proprium"  varia  significatione  accipi  potest.  „Uno 
modo,  ut  observat  S.  Bonaventura.  ,  proprium  dicitur  contra  communitatem  j 
alio  modo  dicitur  contra  improprietatem."  *  Si  priore  modo  intelligitur ,  id 
significat,  quod  in  unaquaque  re  est  principium  discriminis,  quo  res  ab  alia 
diflfert,  quod  igitur  non  solum  in  elementis  essentialibus,  sed  etiam  in  conditio- 
nibus  individualibus  fundamenta  habere  potest  -.  Sed  hoc  loco  posteriore  modo 
accipitur.  „Est  ergo  proprium,  quod  manat  de  substantia  speciei  iam  con- 
stitutae  per  differentiam  coniunctam  generi  in  speciei  constitutione."  ^  Itaque 
„proprium  non  est  de  essentia  rei,  sed  ex  principiis  essentialibus  speciei  cau- 
satur;  unde  medium  est  inter  essentiam  et  accidens"  *. 

(Ad  5.)  Proprium  est  universale,  non  quia  conversim  de  specie  prae- 
dicatur,  sed  quia  de  individuia  speciei  tanquam  inferioribus  praedicatur.  De- 
scriptio  igitur,  quae  data  est,  non  excludit,  ut  proprium  sit  praedicabile;  quam- 
quam  ea  non  describitur  proprium  q  u  a  praedicabile.  Si  desideras  definitionem 
proprii  ut  praedicabilis,  dices,  proprium  esse  id,  quod  de  pluribus  numero  di- 
versis  praedicatur  in  quale  accidentaliter  et  necessario.  —  Dices:  Proprium  est, 
quod  per  se  praedicatur.  Sed  proprium  de  individuis  non  per  se  praedicatur. 
Ergo  proprium  aut  nullo  modo  est  praedicabile  distinctum,  aut  est  praedicabile, 
quatenus  de  specie  praedicatur.  Resp.:  Proprium  de  individuo  per  se  prae- 
dicatur  interveniente  specie.  Nam  natura  communis  speciei  secundum  rem  et 
rationem  identificatur    cum  naturis    singularibus  individuorum.     „Dicendum  est, 

1  In  1.   1  sent.  dist.  12  dub.  3. 

2  Quam  rem  Scotus  his  verbis  dixit:  „Intelligendum  est,  quod  proprium 
est  aequivocum :  quia  potest  esse  nomen  primae  intentionis,  et  sic  opponitur 
communi ;  potest  enim  aliquid  dici  proprium  individui,  sicut  et  speciei  .  .  .  alio 
modo  proprium  est  nomen  secundae  intentionis,  significans  intentionem  secun- 
dam,  scilicet  praedicatum  non  praedicans  essentiam  j  et  sic  est  species  univer- 
salis."     Qu.  30  n.  2. 

'  Ita  Albertus  Magnus,  De  praedicab.  tract.  6  c.  1. 
'^  S.  Thom.  ,    Summ.  theol.  I.  q.  77  a.   I  ad  5. 


2.    De  praedicabilibiis.  477 

ut  legimus  apucl  Albertum  Magndm,  quod ,  quamvis  proprium  conveniat  ,soU' : 
hoc  tamen  ,solum'  eat  species  communis,  quae  est  in  multis  potentia  vel  actu  vel 
simul  actu  et  potentia:  Et  quamvis  sic  ,soli'  conveniat:  tamen  cst  in  multis 
et  de  multis,  in  quibus  et  de  quibus  est  illud  solum,  cuius  ipsum  est  proprium, 
et  hoc  non  est  contra  rationem  universalis."  * 

At ,  inquies ,  ergo  proprium  non  per  se,  sed  per  accidens  praedicatur  de 
multis :  quod  autem  tantum  per  accidens  de  multis  praedicatur,  non  poni  potest 
esse  praedicabile  ab  aliis  diversum.  Cui  dubitationi  ab  Alberto  Magxo  respori' 
sum  datum  est,  proprium,  etsi  per  speciem  de  multis  praedicetur,  non  tamen  prae- 
dicari  „per  accidens" ,  sed  „per  se" ,  eo  quod  de  individuis  speciei  subiectis 
non  secundum  essentiam  notione  speciei  contentam  praedicatur,  sed  secun- 
dum  aliquam  qualitatem,  quam  essentia  in  subiectis  individuis  quasi  acquirit. 
„Proprium  re  vera  praedicatur  de  specie,  cuius  est  proprium,  immediata  prae- 
dicatione.  Sed  respicit  speciem,  prout  est  in  materia  et  particularij  ideo  prae* 
dicatio  eius  per  se  refertur  ad  particularia ;  et  sic  per  se,  et  non  per  accidens 
est  universale.  .  .  .  Praedicationem  ergo  universalis  habet  proprium,  quamvis 
individua  propria  non  habeat."  *  Ergo,  duhitahis  porro,  individua  ad  plura  uni- 
versalia  pertinere  possunt,  quorum  unum  alteri  non  subiciatur?  Respondet  tibi 
Albertus,  id  sane  fieri  non  posse,  si  de  generibus  et  speciebus  agatur;  quum 
individua  ad  aliud  genus  referri  non  possint,  nisi  cui  species  subiciatur.  Nihil 
tamen ,  ne  id  fiat,  impedire,  si  generatim  de  universalibus  dicatur,  modo  unum 
universale  aliqua  ratione  comparetur  ad  alterum.  „Et  sic,  inquit,  etiam  pro- 
prium  refertur  ad  speciem,  et  ideo  possunt  habere  individua  eadem."  Addit 
tamen  peracute  Beatus  doctor :  „non  tamen  eodem  modo.  Alius  enim  modus 
individui  est  hoc  animal,  et  hic  homo,  hoc  rationale,  et  hoc  risibile;  quamvis 
per  suppositum  omnia  haec  eadem  sintj  est  enim  Sortes  hoc  animal  et  hic 
homo,  et  hoc  risibile.  Et  si  individuum  formaliter  accipiatur:  tunc  formaliter 
diversa  sunt  individua,  sicut  diversa  sunt  universalia.  Sed  in  hoc  est  differentia, 
quod  hoc  animal  non  habet  Esse  hoc  rationale  per  hoc,  quod  est  hic  homo, 
aed  per  se.  Sed  hoc  risibile  habet  Esse  hoc  risibile  per  hoc,  quod  est  hic 
homo,  quia  risibile  principiatur  ab  hoc  homine,  sive  ab  hominis  specie;  animal 
autem  et  rationale  ab  homine  non  principiantur,  sed  potius  principia  sunt  hominis."  ^ 

967.  Scholia.  Schol.  1.  Si  differentiam  inter  accidens  proprium 
et  accidens  contingens*  accuratius  definire  velimus,  „cum  accidentali 
praedicato  proprium  convenit  in  hoc,  quod  nec  est  essentia  rei, 
nec  pars  essentiae,  sed  aliquid  praeter  ipsam.  Differt  autem  ab  ac- 
cidentali  praedicato,  quia  accidentale  praedicatum  non  causatur  ex 
principiis  essentialibus  speciei,  sed  accidit  individuo,  sicut  proprium 
speciei,  quandoque  separabiliter,  quandoque  inseparabiliter."  ^ 

*  De  praedicab.  tract.  6  c.  1.         ^  Albertds  Magnds  loc.  cit.         ^  Loc.  cit. 

*  Quum  nomen  accidentis  solum  adhibetur,  eo  accidens  contingena  intelli- 
gitur  (sicut  generatim  nomina  magis  generica  speciei  ultimae  applicantur,  ut 
animal  animali  hruto).  Et  quia  nomen  „proprii"  praerogativam  indicat,  id 
accidenti  proprio  reservatur. 

^  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  un.  de  spirit.  creat.  a.  11.  Cfr.  Alamannus, 
Summ.  phil.  I.   q.  7  a.  2. 


478     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalia.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

Schol.  2.  Probe  dicunt,  proprium  esse  quiddam  medium  inter 
essentiam  et  accidens  contingens. 

„Si  accidens  accipiatur,  secundum  quod  dividitur  contra  substantiam ,  sic 
nihil  poteat  esse  medium  inter  substantiam  et  accidens  :  quia  dividuntur  secun- 
dum  affirmationem  et  negationem ,  scilicet  secundum  Esse  in  subiecto.  .  .  .  Si 
vero  accipiatur  accidens,  secundum  quod  ponitur  unumquidque  universalium, 
sic  aliquid  est  mediura  inter  substantiam  et  accidens.  .  .  .  Proprium  enim  non 
est  de  essentia  rei,  sed  ex  principiis  essentialibus  speciei  causatur:  unde  me- 
dium  est  inter  essentiam  et  accidens."  * 

Schol.  3.  Ut  aliquid  habeatur  ut  „passio  propria"  sive  „pro- 
prietas",  non  necesse  est,  ut  ab  essentia  realiter  distinguatur. 

Ita  unitas ,  veritas  ^  honitas,  quae  quodammodo  sunt  entis  proprietates,  ab 
ente  non  distinguuntur  realiter;  quippe  quae  consequantur  subiectum  non  secun- 
.dum  rem,  sed  secundum  rationem  tantum,  quia  intellectus  fundamentum  habet  in 
re  concipiendi  illas  ut  formas  quasdam  subiecto  quasi  superadditas  et  ex  prin- 
cipiis  subiecti  effectas.  Atque  id  flt  per  distinctionem  rationis  cum  fundamento  in 
re  sive  per  distinctionem  metaphysicam ;  unde  illae  proprietates  metaphysicae 
vocantur.  A  quibus  differunt  proprietates  physicae,  quae  a  subiecto  distin- 
guuntur  realiter,  ut  sunt  virtutes  agendi  vel  instrumenta  aliquid  producendi  ^. 
Est  autem  uniuscuiusque  scientiae,  determinare,  quaenam  proprietates  distin- 
guantur  a  auis  subiectis  realiter,  quaenam  ratione  tantum. 

QUAERITUR  9°, 

sitne  accideii^  commnne  sive  conting;ens 
recte  definitnm. 

968.  Notio  Imiiis  accidentis  ^  Celebris  est  definitio,  qua  ac- 
cidens  a  Porphyrio  dicitur  esse  id,  quod  in  subiecto  adesse 
potest  aut  abesse  sine  subiecti  (quoad  essentiam)  cor- 
ruptione.  Et  iam  saepe  haec  est  agitata  quaestio,  sitne  proba 
haec  accidentis  definitio. 

Quidquid  competit  multis  contingenter,  est  accidens  commune.  Si  pro- 
nuntiatur  modo  metaphysico ,  est  unum ,  quod  inest  in  multis  contingenter,  ut 
caliditas ;  si  dicatur  modo  logico,  est  unum,  quod  de  multis  praedicatur  in  quale 
contingenter ,  ut  calidum.  Accidens  igitur  est,  quod  neque  est  genus  neque 
species  neque  proprietas,  semper  tamen  inest  in  subiecto.  Hac  tamen  defini- 
tione,  quae  est  per  negationem  reliquorum  praedicabilium,  non  contentus  Por- 
PHYRius  et  qui  eum  secuti  sunt,  definiverunt  accidens:  id,  quod  subiecto 
inesseet  non  inesse  potest,  vel  ad  rem  accommodatius :  id,  quodcon- 
tingit  eidem  inesse  et  non  inesse.  In  qua  definitione  voce  „inexisten- 
tiae"  intelligitur  inhaerentia,    neque  solum  inhaerentia  proprie  dicta,    sed  etiam 


*  S.  TiioM.,  Summ.  theol.  I.  q.  77  a.  1  ad  5. 

2  Alamannus,  Summ.  phil.  I.  q.  6  a.  3. 

'  Alamannus,  loc.  cit.  I.  q.  7  a.  1 ;  Kleutgen,  Phil.  ant.  n.  618. 


2.    De  praedicabilibus.  479 

denominatio  quaelibet  contingens,  velut  currere^  vestitum  esse.  Voce  „contingit" 
indicatur,  id,  quod  accidens  sit,  non  necessario   fluere  ex  ipsa  subiecti  essentia. 

Atque  hac  definitione,  quid  accidens  sit,  clare  indicatur,  et  ab  aliia  quat- 
tuor  praedicabilibus  satis  distinguitur.  Quattuor  enim  illa  praedicabilia  ex 
causa  necessaria  insunt,  sive  haec  causa  in  ipsa  subiecti  essentia  reperitur,  sive 
est  aliquid ,  quod  cum  hac  essentia  necessario  coniunctum  est.  Unde  de  sub- 
iecto  negari  non  possunt,  essentia  eius  manente  integra.  „Solum  accidens,  ut 
est  apud  Albertcm,  per  contingentem  causam  dicitur  inesse  et  per  contingentem 
causam  dicitur  non  inesse." 

Et  vix  habet  haec  accidentis  definitio,  de  quo  serio  unquam  dubitatum 
sit.     Sed  nunc  ad  definitionem  initio  positam  redeundum  est. 

969.  Rationes  dubitandi.  Videtur  falsa  esse  ista  definitio.  Nam  (1.)  prae- 
dicabilia  non  sunt  notiones,  quibus  naturae  rerum  exhibentur,  i.  e.  intentiones 
primae,  sed  intentiones  secundae  sive  notiones,  quae  ordinem  a  subiecto  cogi- 
tante  inter  notiones  primas  positum  significant.  Unde  praedicabile  secundum 
modum  praedicandi  attenditur  et  non  secundum  essendi  modum.  Illae  autem 
voces  „adesse"  et  „abesse"  ad  essendi  ordinem  et  intentiones  primas  referuntur. 
—  (2.)  Illud  deinde,  quod  de  separabilitate  accidentis  a  subiecto  dicitur,  aut 
de  separatione  reali  dictum  esse  putaturj  et  definitio  angustior  est  re  definitaj 
multa  enim  sunt  accidentia  contingentia,  quae  sine  subiecti  corruptione  e  sub- 
iecto  realiter  separari  non  possunt,  velut  nigredo  Aethiopis,  cicatrices  militis. 
Si  contra  de  separatione  logica  accipiatur,  iam  definitio  latior  est  re  definita; 
nam  etiam  accidentia  propria  sine  subiecti  corruptione  a  subiecto  logice  sive 
sola  mentis  consideratione  separari  possunt;  retineo  enim  hominem  incorruptum, 
quamvis  ab  eo  risihilitatem ,  docilitatem  separem.  —  (3.)  Praeterea  plurima 
sunt,  quae  sine  ulla  subiecti  corruptione  a  subiecto  abesse  possunt,  velut  pileuSj 
vestis,  quae  tamen  nemo  accidentibus  contingentibus  annumeravit.  —  (4.)  Sunt 
accidentia,  quae  abesse  non  possunt  sine  subiecti  corruptione,  ut  sanitas,  vel 
habere  vestem  hihernam  tempore  hiemis ;  alia,  quae  adesse  non  possunt  sine 
subiecti  corruptione,  ut  morhi  multi,  vel  vulneratum  esse,  vel  peccatum  originale. 
An  propter  reverentiam  definitionis  Porphyrianae  cum  Flacco  Illyrico  dicemus, 
peccatum  esse  substantiam?  —  (5.)  Esse  rotundum,  vel  serratum ,  vel  habere 
formam  cultelli,  vel  habere  gihherem,  sunt  accidentia.  Si  autem  a  globo  rotun- 
ditatem,  a  serra  esse  serratum,  a  cultro  cultri  formam,  a  gibbero  gibberem  vel 
sola  mente  reieceris,  essentiam  globi,  serrae,  cultri,  gibberi  corrupisti  ipsam. 
Sunt  igitur  permulta  accidentia,  quae  a  subiecto  abesse  non  possunt  sine  sub- 
iecti  corruptione. 

970.  Dico:  Accidens  recte  definiri  potest:  id,  quod  in  sub- 
iecto  adesse  potest  aut  abesse  sine  subiecti  corruptione. 

Definitionem  hanc  alicuius  explicationis  indigere  non  negamus.  Accidens 
enim  ex  hac  deflnitione  intelligi  debet  id,  quod  subiecto  inesse  affirmari  et  ne- 
gari  potest  saJva  subiecti  essentia  sive  ratione.  Quia  tamen  in  scholas  anti- 
quitus  haec  definitio  recepta  est,  etiam  secundum  voces  retinendam  esse  censc- 
raus  adhibita  ea  explicatione,  quam  Scholastici  adhibere  consueverunt. 

Et  recta  est  definitio.  Nam  convenientibus  omnibus  accidens, 
de  quo  quaeritur,   illud  est,   quod  contingit   eidem   inesse   et  non 


480     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.    I.    Quaestiones  de  universalibua. 

inesse.  Quod  autem  eidem  inesse  aut  non  inesse  contingit,  id  in 
subiecto  adesse  aut  abesse  iudicare  possumus  sine  subiecti  (quoad 
essentiam)  corruptione. 

971.  Respondenda.     (Ad  1.)     Praedicabile  per   se  ponitur   ex    modo  praedi- 

candi;  sed  praedicandi  modus  sequitur  essendi  modum.  Si  igitur  accidens 
commune  dicitur  adesse  vel  abesse  posse  subiecto  non  corrupto,  id  intelligi  pot- 
est  et  secundum  mentem  sive  secundo-intentionaliter ,  et  secundum  rem  sive 
primo-intentionaliter.  Itaque  primo  accidens  commune  abesse  potest  (absentia, 
quam  aiunt,  logicali)  per  mentis  operationem  j  idque  non  solum  per  apprehen- 
sionem  sive  abstractionem ,  sed  etiam  per  iudicium  sive  affirmationem  vel  po- 
tius  negationem  salvo  conceptu  subiecti  essentiali.  In  quo  diiferunt  accidentia 
communia  a  propriis.  Haec  enim  a  subiecto  abesse  possunt  tantum  per  omis- 
sionem  apprehensivam,  non  per  negationem  iudicativam.  Hominem  apprehendere 
possumus,  non  apprehensa  senectute ,  sed  etiam  negare  possumus  per  iudicium, 
hominem  esse  senem,  retinendo  semper  hominis  conceptum  essentialem.  Contra 
apprehendere  quidem  possum  hominem  non  apprehensa  loqtiendi  facultate:  at  iu- 
dicare  non  possura,  hominem  facultate  loquendi  per  se  carere,  retinendo  hominis 
conceptum  essentialem.  Secundo  accidens  commune  etiam  abesse  potest  (ab- 
sentia,  quam  aiunt,  reali)  secundum  realitatem  ab  aliquo  suorum  subiectorum. 
In  quo  differt  a  proprio,  quod  a  nullo  suorum  subiectorum  abesse  potest. 

('Ad  2.)  Separabilitas  imprimis  non  realis,  sed  logica  intelligitur  in  defini- 
tione,  sive  ea,  quae  sola  cognitione  fiat  ^  Et  accidens,  de  quo  dicitur,  cogitari 
potest  adesse  vel  abesse,  non  omissione  sive  apprehensione  abstractiva,  sed  per 
iudicium^.  Et  verba  illa:  „sine  subiecti  corruptione"  idem  dicunt  atque:  non 
destructa  rei  essentia  sive  ratione.  quae  ipsius  rei  notione  contineatur '.  His 
explicatis  facile  intelligitur,  datam  accidentis  definitionem  neque  latiorem  esse 
neque  arctiorem.  De  „proprio"  certum  est,  nos  essentiam  quidem  cogitare  posse 
per  proprii  omissionem  abstractivam,  non  tamen  negando  illud,  i.  e.  per  omis- 
aionem  iudicativam.  Quidquid  autem  accidit  subiecto  contingenter ,  etiam  per 
iudicium  et  non  solum  per  abstractionem  a  re  separare  possumus  retinentes  in- 
tegram  rei  essentiam.  —  Si  autem  ad  separabilitatem  realem  advertatur  animus, 
revera  sunt  accidentia  contingentia,  quae  a  subiecto  sine  subiecti  corruptione 
separari  non  possunt.  Quod  ipse  Porphyrius  significavit,  quum  diceret:  „^?- 
grum  esse,  inseparabiliter  corvo  et  Aethiopi  accidit.  Potest  tamen  cogitari  et 
corvus  albus  et  Aethiops  abiecto  colore  sine  corruptione  subiecti."  Sed  de 
accidenti  separabili  et  inseparabili  mox. 

(Ad  3.)  Vestis  vel  pileus  non  accidit  homini ,  tamen  accidit  homini,  ha- 
here  pileum  et  vestem. 


^  Cfr.  ToLET.  Log.  in  cap.  Porphyr.  de  accidente. 

2  En  verba  Caietaxi  :  „Glossat  namque  Averrhoes  sic:  Accidens  est,  quod 
adest,  i.  e.  existimatur  adesse,  et  abest,  i.  e.  existimatur  abesse.  Idem  autem 
est  dicere:  existimari  adesse  et  abesse:  quod  affirmatur  et  negatur:  quoniara 
affirmatio  nonnisi  in  aestimatione  intellectus  est;  et  e  converso  aestimatio  non- 
nisi  in  affirmatione  vel  negatione  cxistit."    Ita  cit.  ap.  Saxseverino,  Log.  I.  p.  361. 

'  Caietaxus:  ^Accidens  est,  quod  de  subiecto  affirmatur  et  ncgatur  non 
quocunque  modo,  sed  tali  modo,  scilicet  non  destruendo  eius  rationem."  Loc.  cit. 
Cfr.  S.  TiioM.  opusc.  48  tract.  1  c.  8. 


2.    De  praedicabilibus.  4g]^ 

(Ad  4.)  Sunt  sane  accidentia,  quae  subiectum  aliquod  aut  ad  corruptio- 
nem  disponunt,  aut  a  corruptione  praeservant.  At  non  de  subiecto  agitur,  sed 
de  subiecti  essentia.  Neque  ad  id  attenditur,  destruaturne  efficienter,  sed  for- 
maliter.  Qua  de  re  Bkllarminus:  „Quod  Porphyrius  dicit  de  subiecti  destru- 
ctione,  non  intelligitur  efficienter,  sed  formaliter.  Neque  enim  significare  voluit, 
non  esse  accidentia  qualitates  illas  aut  actiones,  quae  subiectum  efficienter  cor- 
rumpunt,  ut  febres  pestilentes,  ustionem,  sectionem  et  alia  id  genus ;  sed  res  illas 
non  esse  accidentia,  quarnm  praesentia  vel  absentia  facit,  ut  subiectum  essen- 
tiam  non  retineat  suam.  .  .  .  Quare  iuxta  Porphyrii  definitionem  peccatum  non 
est  substantia,  sed  accidens,  quia  ipso  et  manente  per  reatum  et  maculam  et 
sublato  per  iustificationem,  adhuc  subiectum,  i.  e.  anima,  suam  essentiam  retinet."  ^ 

(Ad  5.)  Nomina  substantiva  primo  et  per  se  solam  substantiam  vel  essen- 
tiam  entis  physicam  significant.  Inde  tamen  translata  sunt.  ut  significent  quo- 
que  accidentia  per  modum  cuiusdam  substantiae  sive  essentiae,  ut  rotunditatem, 
vel  etiam  aliquam  substantiam  hoc  vel  illo  accidenti  affectam  ut  globum,  ser- 
ram,  ctdtrum ,  gibberum.  Si  autem  substantivis  non  solum  substantiae  sub- 
iciuntur,  sed  accidentia  vel  substantiae  his  vel  aliis  accidentibus  modificatae, 
manifestum  est,  etiam  ea,  quae  per  se  accidentia  sunt,  ad  essentiam  horum, 
quae  in  hoc  genere  sunt,  subiectorum  pertinere  posse.  Ita  Esse  serratum  est 
accidens  ferri,  sed  ad  essentiam  serrae  pertinet;  et  Habere  gibberum  est  accidens 
hominis,  sed  ad  essentiam  gibberi  spectat;  et  rotunditas  ex  se  accidentibus  an- 
numeratur,  sed  in  essentia  globi  vel  circuli  inest ;  et  Moveri  est  accidens ,  sed 
in  essentia  hominis  currentis  reperitur.  Qua  de  re  nemo  dubitabit,  qui  cogi- 
taverit,  hominem  currentem  sine  motu  neque  esse  neque  concipi  posse.  Quod 
tamen  non  obstat,  quominus  homo  currens  sit  subiectum  per  accidens  compo- 
situm  sive  compositum  compositione  contingente;  ex  quo  natura  accidentis  in 
cursu  vel  motu  omnino  salvatur  ^.  —  Sed  obicies:  Existentia  est  accidens  con~ 
tingens.  Atqui  existentia  sine  essentiae  destructione  abesse  non  potest.  Besp. 
distinguendo :  Existentia  abesse  non  potest  salva  rei  essentia  in  Esse  physico 
sive  quoad  actualitatem  existendi,  conc. ;  in  Esse  metaphysico,  vel  quoad  veri- 
tatem  praedicatorum  essentialium,  neg. 

972.  Scholia.  Sdwl.  1.  Sicut  accidens  proprium  interdum  vo- 
catur  „accidens  speciei",  ita  accidens  commune  „accidens  indiYidui" 
dicitur. 

Sicut  enim  illud  ex  principiis  essentialibus  speciei  per  se  consideratis 
manat,  ita  hoc  ex  iisdcm  principiis  oritur,  ut  in  individuis  determinantur.  Et 
accidens  individui  probe  dicitur  esse  commune,  quia  illa,  ex  quibus  manat, 
principia,  sicut  in  individuis  unius  speciei,  ita  etiam  in  individuis  alius  speciei 
vel  generis  reperiri  possunt.  Ut  enim  est  apud  Albertum:  „Proprium  et  acci- 
dens  difFerunt  in  hoc,  quod  proprium  est  accidens  manans  dc  principiis  essen- 
tialibus  speciei,  et  maxime  proprie  proprium,  cuius  principia  speciei  immobi- 
liter  sunt  adaequata.  Sunt  autem  sub  principiis  speciei  principia  substantialia 
individui  componentia  ipsum,  sicut  talis  anima  et  tale  corpus  et  talis  complexio 


*  De  amissione  gratiae  et  statu  peccati  1.  5  c.  3*ad  obiect.  6.     Plura  hac 
de  re  Sanseverixo,  Log.  I.  pag.  362. 

2  Cfr.   Conimbric.  Dialect.  in  c.  4  de  orat.  art.  6. 
Pesch,    Logica.    II.  31 


482     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.    I.    Quaestiones  de  universalibus. 

et  talis  membrorum  compositio  et  talis  habitudo  et  huiusmodi,  ex  quibus  oritur 
et  manat  accidens  individui.  Quod  ideo  etiam  dicitur  accidens  commune,  quia 
talis  liabitudo  principiorum  communiter  in  diversis  generibus  et  speciebus  parti- 
cularium  invenitur."  ^ 

Schol.  2.  Sunt  praeterea  aliae  accidontis  divisiones,  quae  tamen 
ex  ipsis  adhibitis  vocabulis  facile  intelliguntur. 

Accidens  commune,  quatenus  ut  universale  habitudinem  habet  ad  sua  in- 
feriora,  in  genericum  dividitur  et  specificum,  prout  contingenter  convenit  multis 
specie  differentibus,  velut  albedo,  cognitio,  aut  multis  solo  numero  dififerentibus, 
ut  studium  philosophiae. 

Accidens  commune  quatenus  est  quoddam  praedicatum  habitudinem  habens 
ad  subiectum,  dividitur  in  externum  et  internum,  prout  subiectum  aut  afficit 
extrinsecus,  velut  in  pariete  viso,  aut  intrinsecus,  velut  in  pariete  albo. 

Etiam  dividitur  in  separabile  et  inseparabile.  Quam  distinctionem  a  Por- 
PHYRio  indicatam  d/wptaTa  et  */iJoptaTa  a  Peripateticis  eleganter  explicatam  ha- 
bemus  ^.  Eorum  igitur,  quae  alicui  insunt,  alia  sunt  eiusmodi,  ut  ab  eo  seiungi 
possint,  ut  „stare",  „currere",  „in  hoc  loco  esse" ;  alia  autem,  ut  seiungi  non  pos- 
sint ;  atque  ex  his  alia ,  quae  naturara  eius ,  in  quo  sunt ,  ex  interna  quadam 
necessitate  vel  intentione  naturali,  ut  Esse  senem,  puerum,  consequuntur,  alia 
vero  ex  appulsu  quodam  externarum  conditionum  sive  naturali,  sive  violento, 
ut  „esse  nigrum",  „habere  cicatrices",  orta  esse  possunt. 

QUAERITUR  10% 
rectene   qninqne  nnmerentnr  praedicabilia. 

973.  Rationes  dubitandi.     Videntur    plures    esse  formae  praedicationis  quam 

quinque.  Nam  (I.)  ens  est  universale.  Atqui  ens  nullum  est  ex  quinque 
praedicationis  modis,  quos  indicat  Porphyrius.  Ens  ergo  est  praedicabile  sex- 
tum.  Quinimmo  rectius  Rosxmini  septem  praedicabilia  statuisse  videtur,  praeter 
quinque  usu  recepta  essentiam  entis  universalissimam  atque  etiam  reale  sive 
existens  ^.  —  (2.)  Genus  et  species  duo  praedicabilia  constituunt,  quia  genus 
praedicatur  de  pluribus  difPerentibus  specie  in  quid;  species  de  pluribus  dif- 
ferentibus  numero.  Sed  eodem  modo  se  habent  differentia  generica  et  specifica. 
Hae  ergo  differentiae  constituunt  praedicabilia  duo.  Nec  dici  potest,  has  duas 
differentias  reduci  ad  unicam,  ad  difFerentiam  in  communi.  —  (3.)  Tot  sunt 
praedicabilia ,  quot  sunt  modi  praedicandi  de  multis.  Atqui  decem  sunt  modi 
praedicandi,  qui  respondent  decem  modis  essendi,  qui  categoriis  Aristotelicis 
expressi  sunt  (n.  246).  —  (4.)  Quae  vocantur  accidentia  contingentia ,  partim 
sunt  varietates  rerum  naturales,  internae,  inseparabiles,  ut  sunt  ratio  Aefhiopis, 
Sinensis ,  Europaei  in  variis  hominibus,  vel  pueritia,  adolescentia ,  senectus 
quoad  aetates  varias,  vel  varietas  masculini  et  feminini  in  plurimis  viventibus, 
vel   varietas   vertragorum,  molossorum,  pomeranorum  ^  aquaiicorum   in  canibus. 


^  De  praedicab.  tract.  7  c.  1. 

2  Cfr.  S.  AuQUST.  1.  2  soliloqu.    c.  12  et  13;  S.  Bonaventura  in  1.  1  sent. 
dist.   26  dub.  5. 

3  Log.  1.  2  sect.  1  c.  10. 


2.    De  praedicabilibua.  483 

Partim  sunt  varietates  rerum  adventiciae ,  externae,  separabiles,  velut  quum 
dico :  Homo  peccatj  Canis  est  mutilus ,  Lapis  est  calidus.  Accidentia  separa- 
bilia  ab  essentia  omniuo  aliena  sunt  cique  forinsecus^adveniunt.  Ea  contra, 
quae  inseparabilia  sunt,  aliqua  in  essentia  fundamenta  habent.  Hae  ergo  duae 
accidentium  classes  videntur  habere  modum  praedicandi  omnino  diversum  et 
propterea  constituere  praedicabilia  duo :  et  sex  erunt  praedicabilia. 

(5.)  Sed  contra  videntur  esse  pauciores  formae  praedicationis ,  quam 
quinque.  Quidquid  enim  praedicatur,  aut  praedicatur  per  modum  substantiae, 
aut  per  modura  accidentis.  Ergo  duo  sunt  praedicabilia.  —  (6.)  Differentia, 
proprium ,  accidens  ad  genus  et  speciem  reducenda  esse  videntur.  Ita  ,  quum 
coJoy  et  viridiias  accidentia  sint,  color  est  genus  respectu  viridltatis  et  rube- 
dinis.     Ergo  praedicabilia  omnia  sunt  genera  aut  species. 

974.  Dico :  Praedicabilia  recte  indicata  sunt  quinque.  Cuius 
divisionis  ratio  alio  loco  iam  indicata  est  (n.  241). 

Quae  ratio  etiam  hocce  modo  explicari  potest:  Quidquid  de  aliqua  re 
praedicatur,  debet  significare  totumj  fieri  enim  non  potest,  ut  pars  praedicetur 
de  toto.  Potest  autem  praedicari  de  subiecto  aut  totum  secundum  totum,  aut 
totum  secundum  considerationem  partialem.  Si  prius,  est  species.  Si  poste- 
rius,  pars,  quae  attenditur,  aut  iacet  in  essentia,  aut  fluit  ex  essentia,  aut  extra 
essentiam  est.  Si  iacet  in  essentia,  aut  est  determinabilis ,  et  est  genus;  aut 
est  determinans,  et  est  differentia.  Si  fiuit  ex  essentia,  est  proprium. 
Si  essentiae  adveniunt,  sunt  accidentia,  sive  ea  accidentia  habent  causam 
permanentem  in  subiecto ,  ut  sunt  masculinum  et  femininum  et  alia  huiusmodi, 
sive  non  habent,  ut  „sedere",  „stare",  „currere". 

Respondenda.  (Ad  1.)  Ens  non  annumeratur  proprie  universalibus.  Nam 
omne  universale  additionem  alicuius  accipit ,  quo  determinatur.  At  ens  non 
recipit  uUam  additionem  eo  modo,  quo  differentia  generi  additur  vel  acci- 
dens  subiecto ;  ratio  enim  entis  in  re  omni  includitur  ^.  Neque  aliud  quidpiam 
in  ullo  ente  inest,  quod  non  sit  ens.  „Ipsum  Esse  est  communissimum ,  inde 
ipsum  quidem  participatur  in  aliis,  non  autem  participat  aliquid  aliud."  ^  Qua- 
tenus  autem  ens  aliquid  habet  de  ratione  universalis,  non  habet  praedicationem 
propriam,  sed  praedicatur  per  modum  generis.  —  Individuum  quod  dicitur, 
nuUo  modo  est  universale,  nec  proprie  praedicari  potest.  Nihil  enim  de  sub- 
iecto  proprie  praedicari  potest,  nisi  quod  ei  inesse  intelligitur ;  nam  „omnis 
propria  praedicatio  est  per  inhaerentiam"  ^.  Atqui  nihil  sibi  ipsi  inhaerere  sive 
inesse  dici  potest,  nisi  fortasse  secundum  rationem  pure  ratiocinantem.  — 
Existentiam  autem  sive  realitatem  actualem  quod  attinet,  ea  universalis  quidem 
est,  sed  praedicatur  per  modum  accidentis  contingentis. 

(Ad  2.)  Genus  et  differentia  non  ideo  constituunt  modos  praedicationis 
duos,  quia  genus  praedicatur  de  multis  specie  differentibus ,  species  de  multis 
solo  numero  diff^erentibus ;  sed  ideo,  quia  genus  praedicatur  de  multis  specie 
diff^erentibus  ut  attributum  indicans  tantum  partem  essentiae,    species  autem  de 


*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  3  a.  5. 
2  S.  TnoM.  in  lib.  Boeth.  de  hebd.  lect.  I. 
^  S.  BoNAVENTURA.  iu  1.  1   dist.  5  a.   1  q.   1. 

31* 


484     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     I.    Quaestiones  de  universalibus. 

multis  solo  numero  differentibus  ut  attributum  indicans  totam  essentiam.  Dif- 
ferentia  autem  omnis,  sive  generica  sive  specifica,  eodem  plane  modo  praedicatur, 
nt  pars  essentiae  spedalior;  differentia  quidera  generica  respectu  generis,  dif- 
ferentia  autem  specifica  respectu  speciei. 

(Ad  3.)  Pracdicabilium  diversitas  non  secundum  diversitatem  realitatis 
attenditur,  quae  praedicatur,  sed  secundum  diversam  formam  ipsius  praedica- 
tionis.  Unde  tot  ponenda  sunt  praedicabilia ,  quot  sunt  modi  praedicandi  de 
multis  diversi  secundum  formam  praedicationis ,  non  autem  tot,  quot  sunt  di- 
versi  secundum  rem  vel  realitatem,  Decem  categoriae,  etsi  spectatae  secundum 
entitatem  actualiter  vel  virtualiter  difTerunt,  praedicantur  tamen  eodem  plane 
modo  de  suis  inferioribus,  ut  genera  videlicet  de  suis  inferioribus. 

(Ad  4.)  Praedicabilia  attenduntur  secundum  diversum  modum  praedicandi 
respectu  essentiae.  Omne  igitur  illud,  sine  quo  essentia  et  concipi  potest  et 
esse  potest,  merito  ponitur  in  praedicabili  uno.  Neque  tamen  ideo  diversitas 
inter  accidentia  inseparabilia  sive  naturalia  et  accidentia  separabilia  sive  ad- 
venticia  negligenda  est. 

(Ad  5.)  DifFerentia  inter  substantiam  et  accidens  ad  diversitatem  reali- 
tatis  pertinet,  non  autem  ad  diversum  modum  praedicationis. 

(Ad  6.)  Differentia,  proprium,  accidens  sunt  genera  et  species,  si  com- 
parentur  cum  suis  inferioribus ,  non  autem,  si  referantur  ad  sua  subiecta.  Ita 
color  comparatus  cum  viriditate  et  rubedine  est  genus,  sed  non  est  genus  neque 
species,  si  trahitur  ad  rosam,  vinum,  ignem,  nasum,  capiUum. 

975.  Solvuntur,  quae  restant  dubia.     Dicunt  1^>:   Sunt   plura  quam  quinque 

praedicabilia.  Definitio  praedicatur  de  definito  et  de  re  omni,  de  qua  defini- 
tum  praedicatur.  Similiter  et  individuum  vagum  et  nomen  personae.  Sed  nul- 
lum  praedictorum  est  ullum  ex  quinque  praedicabilibus  ^.  Resp.:  Universalia 
sunt  termini  simplices  et  incomplexi ;  sed  definitio  est  oratio  et  terminus  com- 
plexus.  Similiter  individuum  vagum  est  terminus  complexus  significans  natu- 
ram  communem  cum  determinato  modo  essendi ,  qui  competit  singularibus. 
Neque  persona  rationem  universalem  habet.  Nam  nomen  personae  significat 
subsistens  distinctum  in  natura  rationali;  forma  igitur  hoc  nomine  significata 
non  est  natura  absolute,  sed  incommunicabilitas  et  individualitas  subsistendi  in 
natura.  Quatenus  autem  persona  utcumque  de  multis  praedicari  potest,  re- 
ducitur  ad  praedicabile  quintum. 

Dicunt  2^ :  Tot  solummodo  sunt  praedicabilia,  quot  sunt  unitates  uni- 
versales  et  praedicabiles.  Atqui  duae  tantum  sunt  unitates  universales,  gene- 
rica  et  specifica.  Nam  triplex  tantum  est  unitas,  generica,  specifica,  numerica. 
Numerica,  ut  patet,  universalis  non  est.  Restant  igitur  imiversalia  duo :  genus 
et  species.  Resp.:  Non  ex  sola  unitate  universale  constituitur,  sed  ex  apti- 
tudine  et  modo,  quo  unitas  illa  in  multis  inesse  potest. 

Dicunt  30:  Ipse  Aristotbles  in  libris  topicis  (n.  407)  quattuor  indicavit 
praedicabilia:  genus,  definitionem,  proprium,  accidens.  Resp.:  Illo  loco  Sta- 
girita  distinguere  voluit  praedicata  quum  incomplexa  tum  complexa,  quae  prae- 
dicari  possunt  de  subiectis  universalibus ,  quateuus  ea  in  ponendis  quaestioni- 
bus  attendi  debent. 


^  Cfr.  Alam.,  Summ.  phil.  I.  q.  2  a.  0. 


2.    De  praedicabilibus.  485 

976.  Scholia.  Schol.  1.  Ex  his  quinque  universalibus  sive  prae- 
dicabilibus  duo  priora  in  inferioribus  inesse  dicuntur,  tria  autem 
posteriora  in  subiectis. 

IUa  in  inferioribus  insunt,  quae  non  adiciuntur  iis,  de  quibus  praedicantur, 
neque  uUi  eorum  parti ;  sive  quae  de  multis  praedicantur  substantive.  Illa  in 
subiectis  insunt,  quae  praedicantur  adiective,  vel  quae  adiciuntur  sive  accedunt, 
saltem  secundum  nostrum  concipiendi  modum,  vel  toti  vel  parti.  Ita  rationalitas 
secundum  nostrum  concipiendi  modum  eadem  ratione  animali  accedere  videtur, 
qua  forma  adicitur  materiae.  Ceterum  tria  posteriora  universalia  non  aolum 
cum  subiectis  comparari  possunt,  sed  etiam  cum  suis  inferioribus,  ut  color  cum 
rubedine  et  viriditate,  et  hoc  modo  sunt  genera  et  species. 

ScJiol.  2.  Quaeri  etiam  solet,  utrum  ratio  universalis  de  quin- 
que  praedicabilibus  dicatur  univoce  an  analoge  ^  Quae  quaestio 
distinctione  facile  solvitur. 

Universale  enim  intelligi  potest  aut  ipsa  natura  intentioni  subiecta, 
i.  e.  ipsa  entitas,  quae  in  multis  inest;  et  hoc  modo  Esse  in  multis  essentia- 
liter  et  Esse  in  multis  accidentaliter  non  est  Esse  in  multis  univoce  ^.  Aut 
intelligitur  ipsa  intentio  universalitatis ;  et  hoc  modo  ratio  universalis  prae- 
dicatur  de  quinque  praedicabilibus  univoce  ^.  Hac  enim  universalitate  nihil 
aliud  indicatur,  nisi  unum  tanquam  superius  respicere  multa  tanquam  inferiora. 
Unde  universalitas  *  dicitur  univoce  de  accidente  et  de  aliis  universalibus,  sicut 
Esse  praedicatum  convenit  univoce  Deo  et  creaturis,  substantiae  et  accidenti. 
Quibus  dictis  intelligitur,  universale  in  communi  habere  rationem  generis  re- 
spectu  quinque  praedicabilium.  Praedicatur  enim  per  modum  termini  quid- 
ditativi,  exprimentis,  in  quo  ista  quinque  essentialiter  conveniant.  Sub  hoc 
genere  sunt  quinque  praedicabilia  ut  species.  Atque  etiam  genus,  quod  est 
genus  respectu  specierum  suarum,  putandum  est  esse  species  respectu  univer- 
salis  in  communi  ^. 

Schol.  3.  Haec  universalis  logici  in  quinque  praedicabilia  di- 
stinctio  usque  ad  universale  metaphysicum  porrigitur. 

Quoniam  enim  universale  metaphysicum  quodammodo  est  fundamentum 
universalis  logici,  etiam  in  universali  metaphysico  ratio  distinguitur  quintuplex; 
quae  nonnunquam  nomina  praedicabilium  accipiunt. 

Schol.  4.  Praedicabilia  partim  praedicantur  in  concreto,  partim 
in  abstracto. 

1)  Genus  et  species  in  substantiis  debent  praedicari  in  concreto.  2)  Contra 
in  accidentibus  genus  et  species  debent  praedicari  in  abstracto.  3)  Differentia, 
proprium,  accidens  de  suis  inferioribus  praedicari  debent  in  concreto  ^. 


*  Alamannus,  Summ.  pliil.  I.   q.  2  a.   7. 

2  Albf:rtus  Magnus,  tract.  2  de  univers.  c.  9. 

^  S.  Thom.,  Sumra.  gent.  1.  1  c.  33  j  Tolet.  Log.  q.  7  in  Porphyrium. 

*  GouDiN,  Log.  I.  d.   1   q.  1  a.  8. 

^  Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil.  I.  q.  38. 
6  Cfr.  GouDiN,  Log.  I.  d.  1  q.  3  a.  2. 


486     Liber  II.  (IV.)     Logica  formalis.     II.    Quaestiones  de  enuntiatione. 

DISPUTATIO  SECDNDA. 

Quaestiones  ad  secundam  mentis  operationem  spectantes. 

977.  Consideratis  iis,  quae  ad  directionem  primae  operationis 
spectant,  de  illis  dicendum  est,  quae  ad  secundam  intellectus  ope- 
rationem  referuntur.  Enuntiationem  sive  propositionem  definiri  dixi- 
mus  (n.  263)  orationem  aliquid  de  aliquo  affirmantem  aut  negantem ; 
vel  orationem  ex  subiecto,  copula,  praedicato  constantem.  Tria 
in  enuntiatione  distingui  possunt:  actus  intellectus,  qui  est  enun- 
tiatio  formalis;  termini  sive  conceptus,  qui  sunt  enuntiatio  ob- 
iectiva  ex  parte  materiae;  ipsa  ordinatio  sive  coniunctio,  quae  est 
enuntiatio  obiectiva  ex  parte  formae  et  inest  in  verbo  „Esse", 
quatenus  est  copula.  Terminis  igitur  constat  propositio  tanquam 
ex  materia.  Termini  autem  sunt  voces;  et  voces  signa  sunt  ad 
significandum  aliquod  instituta.  Quamobrem  prius  de  ratione  signi- 
ficationis,  quae  in  terminis  inest,  inquirendum  est,  quam  de  ipsa 
secunda  mentis   operatione  disputemus. 

SECTIO  PRIMA. 
De  enuntiationum  materia  sive  de  significatione  terminorum. 

Quacrendum  cst,  lo  in  quo  essentia  signi  sit  sita;  2«  quid  voces  humanae 
significent,  et  quomodo;  3«   utrum  voces  significcnt  prius  res  an  conceptus. 

QUAERITUR  1% 
in  qno   es^entia  signi  isit  isita. 

978.  Nascitur  quaestio  *.  Celebris  est  signi  definitio  a  S.  Augu- 
STiNo  tradita^,  qua  signum  dicitur  esse  id,  quod  seipsum  sensui 
et  praeter  se  aliquid  animo  repraesentat. 

Sod  haec  non  est  definitio  nisi  signi  sensibilis.  Revera  signum  sensibile 
est  signum  primo  et  principaliter;  nam  rei  sensibili  convenit  pcr  se  ducere  in 
cognitioncm  alterius,  quia  sensibilia  primo  et  per  se  innotescunt  homini,  cuius 
cognitio  a  sensu    oritur  ^,     Res    vcro    intelligibilcs    non    ducunt   in    cognitionem 

*  Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil.  I.  q.  55.  ^  ljI),  Je  princ.  dialect.  c.  5. 

^  „Signum  importat  aliquod  notum  quoad  nos ,  quo  manuducimur  in  al- 
terius  cognitionem.  Res  autcm  primo  notae  nobis  sunt  res  cadentes  sub  sensu, 
a  quo  omnis  nostra  cognitio  ortum  habet,  et  ideo  signum  quantum  ad  primam 
sui  institutionem  significat  aliquam  rem  sensibilem,  prout  per  eam  manducimur 
in  cognitionem  alicuius  occulti.  Contingit  autem  aliquando ,  quod  aliquod 
magis  notum  quoad  nos ,  etiamsi  non  sit  res  cadens  sub  sensu ,  quasi  secun- 
daria  significatione  dieatur  signum.     S.  Tiiom.,  4  dict.  1  q.  1  a.  1  sol.  2. 


1.    De  significatione  terminorum.  487 

alterius ,  nisi  quantum  ipsa  sunt  per  aliud  manifestata ,  i.  e.  per  aliqua  sensi- 
bilia  *.     Verum  praeter  signa  sensibilia  multa  alia  sunt  signa  proprie  dicta. 

Praeter  hanc  definitionem  alia  generalior  ponenda  est,  quae 
sic  proferri  solet:  Signum  est  id,  quod  aliud  a  se  repraesentat 
potentiae  cognoscenti  "^.  Signi,  quod  hoc  modo  generaliter  accipi- 
tur,  multiplex  est  divisio,  quam  iam  alibi  tradidimus  (n.  215). 

Est  aliqua  inter  philosophos  de  natura  signi  controversia.  Sunt, 
qui  relationem  signi  ad  cognoscentem,  ad  quem  signum  sit  ordi- 
natum,  ipsi  signo  alienam  et  adventiciam  esse  velint;  qui  dicunt, 
essentiam  signi  reperiri  totam  in  virtute  rei  manifestativa  ^.  Ex 
communiore  autem  sententia  ad  rationem  sigoi  proprie  dicti  re- 
quiritur,  ut  ex  se  aliquid  manifestet  cognoscenti.  —  His  oblo- 
quendum,  illis  vere  esse  adhaerendum  videri  possit. 

Nam  (1.)  res  idco  ducitur  esse  signum  alterius,  quod  vim  sive  potentiam 
habet,  qua  rem  alteram  significet;  quapropter  satis  est,  ut  in  signi  definitione 
indicetur  haec  vis  sive  potentia.  Ad  signi  rationem  iam  perfectam  relatio  ad 
cognoscentem  accedere  poterit.  —  (2.)  Signum  idem  est  atque  effectus  (quo- 
circa  apud  Peripateticos  demonstratio  „quia"  dicitur  demonstratio  per  signum; 
et  demonstratio  „propter  quod"  demonstratio  per  causam).  Sed  effectus  non 
dicit  relationem  ad  cognoscentem.  Ergo  neque  signum  hanc  relationem  habet.  — 
(3.)  Plurima  sunt  signa,  quae  tamen,  quia  nemo  est,  qui  ea  cognoscat,  nullam 
ad  cognoscentem  relationem  habent. 

979.  Dico:  Ratio  signi,  vi  huius  vocis  latiore,  in  sola  mani- 
festandi  virtute  reperitur.  Yi  tamen  vocis  pressiore,  id  tantum 
signum  dici  potest,  quod  ad  id  ordinatum  est,  ut  rem  cognoscenti 
manifestet.  Ut  hoc  modo  res  dicatur  signum,  ad  rationem  mani- 
festativi  sive  repraesentativi  accedere  debet  relatio  ad  signatum, 
ut  est  manifestandum  potentiae  cognoscenti  \  Qua  relatione  omissa 
non  habetur  id,  quod  vi  vocis  propria  signum  dicitur.  Signum 
igitur  hoc  modo  acceptum  necessario  requirit  non  solum  signatum 
tanquam  terminum ,  qui  manifestatur ,  sed  etiam  cognoscentem 
tanquam  terminum,  cui  manifestatur. 

Quibus  dictis  perspicitur,  definitionem  illam  signi,  quam  in- 
dicavimus,  bonam  esse.  Fit  enim  per  genus,  quod  est  relatio,  et 
per  differentiam ,    quae   trahitur   ex  illo  ad  manifestandum  ordine. 


1  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  60  a.  4  ad  1. 

2  Similem  definitioncm  ponit  S.  Tiiom.  ,  Quaest.  disput.  q.  9  de  veritate 
a.  4  ad  4 :  „Communiter  (i.  e.  non  restringentes  significationem  vocis  ad  ra- 
tionem  maxime  propriam  et  perfectam)  possumus  dicere  signum  quodcumque 
notum,  in  quo  aliquid  cognoscatur." 

^  Ita  S.  BoNAVENTURA  4  dict.  1   q.  2;  Scot.  ibid. 
♦  Cfr.  S.  Thom.,  Summ.  theol.  III.  q.  63  a.  2  ad  3. 


488     Liber  IL  (IV.)     Logica  formalis.     II.  Quaestiones  de  enuntiatione. 

980.  Respondenda.  (Ad  1.)  Ratio  signi  non  eo  absolvitur,  ut  signatum  pro 
obiccto  habcat;  scd  hoc  posito  indicat  relationcm  ct  ordinationem  positivam, 
ut  signatura  cognoscenti  manifestetur. 

(Ad  2.)  Quum  effoctus  dicitur  signum  esse  causae,  vel  causa  effectus, 
vox  signi  vi  latiore  intelligitur.  Neque  sine  ratione  effectui  potius  quam 
causae  ratio  signi  attribuitur.  Nam  „signum  quantum  est  in  se,  importat  ali- 
quod  manifestum  quoad  nos,  quo  manuducimur  in  cognitionem  alicuius  occulti. 
Et  quia  ut  frequentius  effectus  sunt  nobis  manifestiores  causis,  ideo  signum 
quandoque  contra  causam  dividitur"  ^. 

(Ad  3.)  Ad  rationem  signi  non  requiritur,  ut  actu  signatum  a  cogno- 
scente  cognoscatur,  sed  ut  sit  ordinatum  ad  cognoscentem. 

981.  Scholia.  Scliol.  1.  In  omni  signo  duplex  occurrit  relatio :  altera  ad 
potentiam  cognoscentem ,  altera  ad  rem  signatam.  Prior  semper  est  relatio  ra- 
tionis ,  saltem  in  signo  instrumentali ,  altera  potest  esse  realis.  Sed  quaeritur, 
quemnam  ordinem  istae  duae  relationes  in  una  signi  ratione  teneant.  Respon- 
detur,  illas  duas  relationes  in  ipsa  signi  ratione  non  dividi,  sed  in  unam  coire 
relationem ,  quae  signatum  in  recto ,  potentiam  in  obliquo  respicit  ^.  Omnia 
enim  relatio ,  qua  aliquid  in  alterius  quasi  servitium  refertur ,  duplicem  termi- 
num  habet :  alterum  in  recto  id,  cui  serviunt;  alterum  in  obliquo  id,  propter 
quod  et  in  ordine  ad  quod  servitium  exhibent.  —  Nam  omne  eiusmodi  servi- 
tium  determinari  debet;  determinatur  autem  propter  finem.  Ex  quo  fit,  ut  ea- 
dem  relatio  sit  in  signatum  in  recto  et  tanquam  in  „terminum  qui",  in  poten- 
tiam  vero  in  obliquo  et  tanquam  in  „terminum  cui". 

Schol.  2.  Quaeri  potest,  ad  quemnam  ordinem  causae  pertineat  actualis 
significatio  signi  instrumentalis.  In  qua  re  putandum  est  interdum  signum 
significando  se  habere  mere  obiective  et  per  modum  causae  formalis ,  quod 
locum  habet,  quum  in  ipsa  cognitione  signi  signatum  exprimitur.  Neque  tamen 
negari  potest,  saepissime  vel  ut  plurimum  in  signis  instrumentalibus  significa- 
tionem  esse  per  modum  causae  efficientis.  Ita  voces  significant,  quantum  mo- 
vent  memoriam,  ut  cum  voce  coniungatur  conceptus  rei,  quem  cum  hac  voce 
coniunctum  esse  didicimus.  Significare  igitur  idem  est  atque  determinare  per 
modum  formae  vel  agentis  potentiam  cognoscitivam  ad  aliud  quid  cognoscen- 
dum,  et  quidem  „ex  quasi  instituto". 

Schol.  3.  Quum  dicimus,  de  essentia  signi  esse,  ut  sit  institutum  ad 
manifestandum  aliud,  hacc  institutio  latissimo  sensu  intelligi  potest.  Instituun- 
tur  enim  signa  vel  hominum  conventione  vel  ipsius  naturae  dispositione.  Et 
saepc  accidit,  ut  alicuius  rei  proprietates,  quatenus  sunt  ipsa  re  manifestiores, 
pro  rei  „signis"  sive  „notis"  haberi  possint.  Hae  igitur  proprietates,  quatenus 
sunt  signa  sive  notae,  primo  cognoscuntur  obiter  et  imperfecte  ante  rem,  cuius 
sunt  notae  et  in  cuius  cognitionem  inducunt;  et  deinde  post  cognitam  rei  es- 
sentiam  cognoscuntur  pcnitus  et  perfecte,  quatenus  sunt  proprietates  cx  essentia 
rei  fiueutcs. 


1  S.   Thom.  4  dict.  I  q.   1  a.  1  sol.  L  ad   5;    cfr.  Sumra.  theol.  111.  q.  62 
a.  1  ad   1. 

2  Conimbric.  q.  1  de  signis  a.  1. 


1.    De  significatione  terminorum.  489 

QUAERITUR  2% 
qnid   voces  liiimauae   sigiiificeut   et   qaoiuodo  ^ 

982.  Nunc  de  terminis  vocalibus  videndum  est.  Agitur  non  de 
vocibus  inarticulatis,  quibus  bruta  animalia  atque  etiam  homines 
afFectus  suos  testantur  resque  sibi  iucundas  vel  iniucundas  indicant, 
sed  de  vocibus  articulatis,  quibus  homines  inter  se  sermocinantur. 

Has  voces  constat  signa  esse  instrumentalia,  non  formalia;  nam  non  prius 
signiflcant,  quam  cognoscuntur.  De  his  nunc  quaeritur,  quid  significent,  utrum 
res ,  an  conceptus  (n.  220) ;  et  quomodo  significent :  utrum  naturaliter  an  ex 
conventione  (n.  217).  Quae  quaestio  secundum  determinatam  notionem  intelli- 
gitur,  quae  singulis  vocibus  affixa  est.  Nemo  enim  negat,  voces  humanas  uni- 
versim  spectatas  maximam  habere  a  natura  opportunitatem ,  ut  indeterminate 
aliquid  iis  significetur.  Quoad  aptitudinem  igitur  vocabula  significant  natura- 
liter ;  sed  quaeritur ,  utrum  etiam  quoad  determinationem  naturaliter  significent 
notiones  suas,  an  ex  instituto  atque  arbitrio. 

Rationes  dubitandi.  (1.)  Videntur  vocabula  solos  conceptus  significare;  nam 
hoa  exprimunt  et  pro  his  sumuntur. 

(2.)  Videntur  autem  id,  quod  significant,  ex  naturae  instituto  significare, 
nec  ullo  modo  ex  hominum  arbitrio.  Nam  quis  non  auribus  audiat,  voces,  ut 
pipire ,  ululare ,  coaxare,  naturaliter  significare  ?  —  (3.)  Deinde  naturale  esse 
videtur,  ut  res  hominem  spectantes  humanae  dicantur;  ea,  quae  referantur  ad 
spiritum ,  spiritualia;  carnes  bovis  bubulae.  —  (4.)  Homini  naturale  est  loqui. 
Ergo  etiam  a  natura  illae  voces,  quae  quoad  significationem  sint  determinatae, 
datae  sunt.  —  (5.)  Praeterea  ex  natura  intellectus  est,  ut  eius  actus  vocetur 
intelligere  vel  videre;  ex  natura  lampadis  accensae  est,  ut  eius  effectus  lux 
dicatur.  —  (6.)  Initio  homines,  quum  omni  cognitione  intellectuali  carerent,  a 
natura  impulsi  sunt,  ut  proferrent  vocabula;  et  ex  vocabulls  omnis  cognitio 
intellectualis  ortum  duxit.  Sed  inter  causam  et  effectum  est  nexus  naturalis. 
Ergo  vocabula  et  conceptus  natura  coniunguntur.  —  (7.)  Si  non  esset  naturalis 
inter  voces  et  res  significatas  connexio,  explicari  nuUo  modo  posset,  cur  tam 
facile  voces  efformentur  et  repetantur  nec  loquentium  impediant  officia  alia; 
cur  tam  faciles  sint  cognitu,    ut  etiam  ab  hebetibus  percipiantur  et  retineantur. 

983.  Dico  1°:  Yoces  sunt  signa  conceptuum  manifestiva,  non 
tamen  suppositiva. 

Verba  esse  signa  saltem  manifestiva  conceptuum  patet,  quia  ex  verbis 
intelligere  possumus ,  quid  quis  in  mentis  arcano  volvat.  Neque  tamen  sunt 
signa  suppositiva  conceptuum,  sed  potius  instituuntur  ad  hunc  finem,  ut 
vices  gerant  rerum.  Quod  inde  patet,  quia  non  dicimus,  conceptuum  esse 
quaedam  nomina,  sed  res  ipsae  sunt,  quae  nominibus  insigniuntur.  Si  autem 
de  conceptibus  nostris  loqui  volumus,  quasdam  voces  adhibemus,  quae  solas 
conceptiones  nostras  significant,   velut:    Ita  intelligo ;   haec  est  nostra  sententia. 


*  Alamannus,  Summ.  phil.  I.  q.  16  a.  1 ;  Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil.  q.  5G. 


490     Liber  II.   (IV.)    Logica  formalis.     II.  Quaestiones  de  enuntiatione. 

Dico  2°:    Yoces   sunt   signa  naturalia  loquentis  et  quarumdam 

animi  commotionum,  ut  gaudii  vel  doloris. 

Nam  effectus  oranis  est  signum  naturale  suae  causae.  Ex  quo  fit,  ut  ex 
voce  loquentis  ipsum  loquentem  sub  ratione  multiplici  cognoscamus. 

Dico  30:  Yoces  sunt  signa  arbitraria,  non  autem  naturalia 
rerum  et  conceptuum. 

Nulla  enim  est  necessitas  naturalis,  cur  ad  significandara  aliquam  rem  hac 
voce  potius  utamur  quam  aliaj  vel  cur  ex  adhibito  aliquo  vocabulo  adducamur 
ad  formandum  hunc  potius  conceptum,  quam  alium.  Sed  consuetudo  est,  qua 
voces  determinantnr,  quae  consuetudo  nullo  modo  a  natura  determinata  est. 
Nam  quae  naturalia  sunt,  eadem  sunt  apud  oranes,  quorum  eadem  est  natura; 
sicut  risus  ubique  gentium  laetitiam  significat  et  gemitus  dolorem.  Voces  diver- 
sarum  gentium  diversae  sunt;  aliter  loquitur  Polonus,  aliter  Gallus.  —  Quae 
deinde  naturalia  sunt,  eadem  sunt  perpetua;  hodie  eodem  modo  rident  homines 
gaudio  affecti,  quo  ridebant  a  millibus  annorum.  At  voces  ne  apud  eandem 
nationem  quidem  perpetuo  eaedem  sunt.  —  Accedit,  quod  nonnunquara  eadem 
nomina  res  plane  diversas  significant,  ut  sunt  nomina  aequivoca;  et  diversa  no- 
mina  res  plane  easdem;  id,  quod  non  contingeret,  si  voces  essent  signa  naturalia. 

984.  Respondenda.   (Ad  1  dubitandi  rationem  distinctione  data  responsum  est.) 

(Ad  2.)  Concedendura  est,  voces  universira  spectatas  habere  a  natura  apti- 
tudinem,  ut  aliquid  indeterminate  significent  et  sint  humanae  societatis  instrumenta. 
Neque  negamus,  quasdam  voces  habere  a  natura  opportunitatem,  ut  etiam  deter- 
minate  potius  hanc,  quam  illam  actionem  designent.  Sed  negamus,  has  voces 
non  solum  quoad  aptitudinem,  sed  etiara  quoad  actum  hanc  vel  illam  actionem 
determinatam  significare.  Quod  enim  actu  hanc  actionem  significent,  ex  instituto 
horainura  habent  et  ex  consuetudine ,    quum    etiam  aliara    significare  potuissent. 

(Ad  3.)  Duplex  genus  earum  rerum  distinguere  oportet,  quae  vocibus 
significandae  sunt.  Aliae  enira  secundum  se  a  nobis  cognoscuntur  et  secundura 
se  a  nobis  significantur,  i.  e.  vocibus  primitivis  et  proprie  acceptis.  Aliae  sunt, 
quae  significantur  non  secundura  se,  sed  ratione  habita  nominum  primitivorum 
iam  impositorum,  i.  e.  vocibus,  quae  ex  primitivis  deducuntur,  vel  ipsis  voci- 
bus  primitivis  ad  aliura  sensura  translatis.  Quae  res  sunt  in  priore  genere, 
omnino  ad  placitum  significantur.  Et  posita  hac  significatione  vocabulorum 
primitivorum,  res  aliae  appellari  debent  secundum  nexum  naturalem,  quem  cum 
rebus  primitus  appellatis  habent.  Postquam  (ut  exemplo  sit  locus)  interitus 
viventis  per  arbitriura  voce  mortis  significatus  est,  iara  natura  expostulat,  ut 
voce  mortalis  significetur  aliqua  hominis  proprietas.  Et  posito,  quod  vox  scri- 
bere  significat  actionem  eam ,  quam  significat,  naturale  est,  ut  vox  scriptor  po- 
tius  tribuatur  scribae,  quam  sutori,  et  rei  scriptoriae  nomen  potius  iraponatur 
thecae,  in  qua  instruraenta  scribendi  reconduntur,  quara  officinae  sartoris.  Haec 
igitur,  quac  post  vocera  primariam  rebus  induntur  nomina  derivata,  permitti 
forsitan  potest,  ut  „secundum  quid"  signa  naturalia  dicantur.  Quoniam  autem 
in  iis  imponendis  et  deducendis  multa  interveniunt ,  quae  arbitraria  sunt,  dici 
non  potest,  ea  esse  signa  „sirapliciter"  naturalia. 

(Ad  4.)  Horaini  naturale  est  loqui.  Sed  ad  hoc  satis  est,  ut  voces  ab 
horaine   prolatae   habeant   naturalem    opportunitatera ,    ut    aliquid    indeterminate 


1.    De  significatione  terminorum.  491 

significent,  et  ut  homo  facultatem  habeat,  qua  (adiuvante  speciali  Dei  pro- 
videntia)  determinatas  voces  primitivas  statuere  possit.  Et  quamquam  quis 
Deum  putet  cum  protoparentibus  generis  nostri  eiusmodi  voces  determinatas 
communicasse,  inde  non  sequitur,  voces  illas  ex  sese  secundum  naturalem  signi- 
ficatum  cum  rebus  significatis  cohaerere. 

CAd  5.)  Nomina  semel  instituta  primitus  ex  se  apta  sunt,  ut  ex  iis  de- 
ducantur  nomina  ad  significandas  res  coniunctas,  et  ut  ea  ipsa  non  tantum  pro 
iis  rebus  adhibeantur,  quibus  primitus  imposita  sunt  nomina,  sed  etiam  pro 
rebus  aliis  similibus.  Atque  ita  idem  nomen  varias  signifioationes  habere  potest, 
unam  arbitrariam,  quae  est  primitiva,  et  alias  quodammodo  naturales  secundum 
naturalem  quendam  nexum,  qui  est  inter  significationes  has  derivatas  et  illam 
significationem  primitivam. 

(Ad  6.)  Incredibile  est,  quantopere  cogitandi  facultas  iuvetur  perficiatur- 
que  vocabulis.  At  turpiter  errant,  qui  censent,  fieri  potuisse,  ut  haec  facultas 
ex  vocabulis  originem  traxerit.     Cogitare  enim  natura  prius  est  quara  loqui. 

(Ad  7.)  Nisi  esset  arbitraria  inter  voces  et  res  significatas  connexio,  ex- 
plicari  nullo  modo  posset,  cur  tam  difficulter  voces  alienae  linguae  addiscantur 
et  retineantur.  A  natura  igitur  habet  homo ,  ut  loquela  utatur.  Ut  autem  has 
vel  illas  determinatas  voces  adhibeat,  id  ex  hominum  consuetudine  discere  et 
in  consuetudinem  suam  deducere  debet.  Cuius  consuetudinis  sane  tanta  vis 
est,  ut  recte  dicta  sit  esse  natura  altera. 

985.  Scholia.  Schol.  1.  De  origine  linguae  suo  loco  aliquid 
diximus  (n.  219)  *,  ad  quam  doctrinam  in  psychologia  redeundum  erit. 

Nobis  hoc  loco  satis  est  citare,  quod  universe  de  origine  multorum  voca- 
bulorum  dicit  Aquinas:  „Cognitio  intellectiva  in  nobis  sumit  principium  a 
phantasia  et  sensu,  quae  ultra  continuum  se  non  extendunt;  et  inde  est,  quod 
ex  his,  quae  in  continuo  inveniuntur,  transsumimus  nomina  ad  omnia,  quae 
capimus  intellectu."  ^ 

Schol.  2..  Solent  voces  a  grammaticis  distribui  in  nomina,  verba, 
particulas.  Nomina  declinantur  per  casus,  verba  coniugantur  per 
tempora,  personas,  modos;  particulae'  sunt  inflexibiles.  Nomina 
sunt  aut  substantiva,  aut  adiectiva,  aut  pronomina.  Ad  adiectiva 
reducuntur  numeralia.  Particulae  sunt  aut  adverbia,  aut  prae- 
positiones,  aut  coniunctiones.  Ad  particulas  reducuntur  quoque 
interiectiones. 

1.  Nomen  substantivum  est  vox,  quae  significat  in  modum  per  se 
stantis.     2.    Nomen  adiectivum  est  vox,  quae  significat  in  modum  adiacentis 


*  Scientia,  quae  inquirit,  quae  fuerit  variarum  linguarum  origo ,  dicitur 
„linguistica"  vel  „glottologia" ,  „glottogonia" ,  „grammatica  historica".  Cuius 
scientiae  fundamenta  iecerunt  Fr.  Paulinus  a  S.  Bartholomaeo,  qui  scripsit  de 
antiquitate  ct  affinitate  linguarum  Indicae,  Sanscriticae,  Germanicae  (Patavii  1798); 
de  latini  sermonis  origine  et  cum  orientalibus  linguis  connexione  (Romae  1802); 
et  Laurentius  Hervas  S.  J.  (1735—1809). 

2  Quaest.  disput.    q.   10  de  pot.  a.    1;    cfr.  Summ.    theol     I.  II.  q.   7  a.   1. 


492     Liber  II.  (IV.)     Logica  formalis.     II.  Quaestiones  de  enuntiatione. 

ad  substantiam  et  hanc  determinantis.  3.  Nomen  numerale  cst  vox,  quae 
signiiicat  in  modum  adiacentis  ad  sufestantiam  et  hanc  multiplicantis.  Numerus 
igitur  accidit  naturae  relatae  ad  interiora;  adiectivum  accidit  naturae  secundum 
seipsam.  4.  Pronomen  est  vox,  quae  significat  tantum  secundum  demon- 
strationem  quandam  (non  igitur  intelligimus  demonstrationera  stricte  dictam). 
Inter    pronomina    refertur  ,     qui     in    multis    linguis    invenitur    „a  r  t  i  c  u  1  u  s". 

5.  Verbum  est  vox,  quae  significat  in  modum  motus  vel  actionis  passionisve  *. 

6.  Adverbium  est  vox,  quae  significat  in  modum  adiacentis  ad  verbum. 
Quodsi  interdum  adiectivis  vel  substantivis  adiciuntur  adverbia,  id  fit,  quia  in 
illis  intelligitur  aliquod  participium.  7.  Praepositio  est  vox,  quae  inserit 
orationi  ea,  quae  habent  formam  apprehensionis.  8.  Coniunctio  est  vox, 
quae  inserit  orationi  iudicia  secundaria.  9.  Interiectio  est  vox  ex  natura 
jjotius  quam  ex  arbitrio  afTectionem  animi  significans ,  quae  ad  sensum  potius 
quam  ad  intellectum  spectat,  et  vix  digna  est,  quae  inter  genera  vocum  numeretur. 

Et  liaec  quidem  divisio  non  est  divisio  generis  in  species, 
sed  analogi  in  analogata.  Trahitur  enim  ex  ipsa  significandi  ra- 
tione,  quae  in  singulis  prorsus  diversa  est. 

QUAERITUR  3% 
sig^niliceiitiie  voces  prius  res  an  conceptns^. 

986.  Voces   significare   tum    conceptus   tum  res    diximus.     Quoniam    autem 

significatio  est  de  essentia  termini  vocalis ,  immo  est  ipsa  eius  forma ,  oportet 
significationem  esse  unam ,  qua  significatur  et  conceptus  et  res.  Si  enim  duae 
essent  significationes ,  duplex  in  ratione  signi  cuiusvis  vocis  esset  essentia,  id 
quod  nemo  dixerit.  Si  autem  una  esse  debet  significatio  conceptus  et  rei,  id 
fieri  non  potest,  nisi  aut  conceptus  ratione  rei,  aut  res  ratione  conceptua  signi- 
ficetur.  Et  sic  oritur  quaestio,  utrum  vox  significet  rera  mediante  conceptu,  an 
potius  res  prius  significetur,  quara  conceptus  (n.  220). 

Rationes  dubitandi.  Videntur  voces  immediate  significare  res.  Nam  (1.)  illud 
immediate  significant  voces ,  de  quo  est  scientia.  Sed  scientia  est  de  rebus.  — 
(2.)  Si  prius  vocibus  significarentur  conceptus,  multae  propositiones  verae  es- 
sent  falsae,  v.  g. :  Homo  est  animal.  Nam  conceptus  hominis  non  est  conceptus 
animalis. 

(3.)  Sed  contra  videntur  vocibus  immediate  significari  conceptus  lo- 
quentis  subiectivi,  et  ex  ipsis  obiecta.  Nam  ad  hunc  finem  adhibemus  voces, 
ut  aperiamus  arcana  mentis  nostrae  sive  intellectiones  nostras  subiectivas.  Ergo 
etiam  hanc  significationem  dirccte  vocibus  tribuimus.  —  (4.)  Omnis  locutio 
complctur  in  forma  enuntiationis.  Sed  enuntiatio  vocalis  immediate  significat 
conceptum  subiectivum,  mediate  obiectum.  —  (5.)  Prius  est,  ut  vox  fiat  ex 
mente,  quam  ut  jeferatur  ad  rem  et  eam  significet.  Eo  autem,  quod  efficitur 
a  mente,  significat  conceptum  subiectivum;  nam  eff^ectus  sensibilis  significat 
causam.     Ergo  vox  prius  significat  conceptum   subiectivum   quara  obiectum.  — 


1  Cfr.  Leimdi,  Elera.  phil.  I.  p.  203. 

^  Alamannus,  Summ.  phil.  I.  q.    16  a.  2. 


1.    De  significatione  terminorum.  493 

(6.)  Conceptus  obiectivus  supponit  conceptum  subiectivum.  Ergo  tantum  abest, 
ut  conceptus  subiectivus  intelligatur  ex  conceptu  obiectivo ,  ut  hic  sine  illo 
cogitari  non  possit. 

987.  Dico  1°:  Yocibus  tribuitur  vis  significandi  ab  intellectu 
loquentis.  Nam  ab  hominum  consuetudine  vocabula  nihil  habent, 
quod  determinatum  sit,  nisi  aptitudinem,  ut  significent. 

Ad  locutionem  requiruntur  duo  :  l^  ut  voces  sint  aptae,  2^  ut  sit  intentio 
loquendi  per  voces.  Ex  consuctudine  habent  voces  determinatam  aptitudinem, 
non  vero  actualem  significationem.  Sed  haec  est  ex  mente  eius,  qui  voce  utitur. 
Qui  etiam  in  multis  rebus  significationem  nonnihil  vagam  hac  vel  illa  ratione 
magis  determinare  potest.  A  loquente  igitur  vocibus  tribuitur  vis  illa  signi- 
ficandi  actualis  et  proxima,  quae  est  forma  et  essentia  vocis  significativae.  Ad 
aptitudinem  ergo  vocum  accedat  necesse  est  intentio  loquentis.  Haec  intentio 
ut  plurimum  satis  manifestatur  ipsa  verborum  selectione  et  usu;  sed  effici 
potest  manifestior  accentu,  gestu,  motu,  adiunctis  aliis  ^. 

Dico  2°:  Modus  intelligendi  est  modus  significandi.  Nam  lo- 
quens  id  in  rebus  significat,  quod  est  obiectum  suae  intellectionis. 

TJnde  rem  significamus  non  secundum  suam  physicam  totalitatem,  quae 
omnes  rei  varias  rationes  ad  unitatem  quandam  confundit,  sed  significamus  eam 
secundum  varias  rationes  logicas  et  partes  metaphysicas ,  quas  mens  in  ipsa 
distinguit  vel  percipit.  —  Praeterea  locutio  perfecta  non  habetur  nisi  in  pro- 
positione  significante  compositionem  et  divisionem  a  mente  factam  et  rebus 
superadditam  cum  fundamento  in  ipsis.  —  Denique,  voces  non  sunt  signa  rerum, 
nisi  quia  voces  imitantur  intellectum  et  intellectus  res.  Si  enim  constat,  ali- 
quam  vocem  non  exprimi  a  mente  intelligente,  non  erit  locutio  aut  significatio. 
Unde  bene  dicunt,  orationes ,  nomina,  verba  essc  quaedam  artificia,  quae  in 
voce  physica  tanquam  in  materia  ab  intellectu  formantur.  Sed  haec  forma  arti- 
ficialis,  quam  mens  voci  physicae  addit,  non  est  aliqua  realitas,  sed  est  inven- 
tum  rationis  voci,  ut  subest  menti  loquentis,  superadditum ,  quatenus  vox  ex 
sua  dependentia,  quae  est  a  mente  loquentis,  id  habet,  ut  sit  expressio  sive 
similitudo  rei.  Et  sic  significatio,  quae  est  in  voce,  concipitur  tanquam  arti- 
ficium  quoddam,  cui  intentio  in  mente  loquentis  per  modum  exemplaris  respondet. 

Dico  3°:  Yoces  significant  conceptum  obiectivum  mediante 
conceptu  subiectivo,  si  spectas  principium  significationis.  Nam  in- 
tellectus  loquentis  est,  qui  tribuit  vocibus  vim  significandi;  et  ex 
intellectu  voces  modum  significandi  tanquam  ex  causa  exemplari 
deducunt. 

Itaque  qui  loquitur,  interveniente  conceptu  subiectivo  conceptum  obiecti- 
vum  significare  vult.  Id  satis  pcrspicuum  erit  recordantibus ,  quod  voce  con- 
ceptus  subiectivi  et  obiectivi  indicetur  (n.  94).  Conceptus  subiectivus  est  ipse 
actus  apprehensionis.  Conceptus  obiectivus  est  terminus  et  obiectum  huius  actus, 
sive  id ,  quod  omnium  hominum  apprehensioni  per  modum  obiecti  obversatur. 
Conceptus    subiectivus    cum    actu    apprehonsionis  multiplicatur.     Si  saepe  idem 

^  Cfr.  SiGWART,  Lng.  I.  p.  43  sqq. 


494     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     II.   Quaestiones  de  enuntiatione. 

Cogitamus,  multoa  habemus  conceptus  subiectivos,  unum  conceptum  obiectivum. 
Diversorum  hominum  non  potest  unus  esse  conceptus  subiectivus,  sed  poteat 
esse  unus  conceptus  obiectivus.  Similiter  iudicium  subiectivum  distinguimus, 
quod  est  actus  iudicii,  et  iudicium  obiectivum  sive  enuntiabile,  quod  intelligi- 
mus  csse  terminura  iudicii  subiectivi. 

988.  Dico  40 :  Yoces  significant  conceptum  obiectivum  mediante 
conceptu  subiectivo,  si  spectas  effectum  significationis ,  quantum 
ad  significationem  quandam  indeterminatam.  —  Tres  enim  gradus 
distinguere  possumus,  quos  vox  in  mente  audientis  quasi  per- 
currit,  donec  ad  plenam  significationem  perventum  sit.  Primo  in- 
telligitur  vox  et  res^  quae  voce  significari  potest;  deinde  intelli- 
gitur,  hanc  vocem  esse  actu  significativam,  quia  procedit  ab  aliqua 
mente;  audiens  tandem  cognoscit  rem  ut  actu  signatam,  et  se- 
cundum  banc  rem  intelligit  mentem  loquentis. 

Dico  50:  Yoces  significant  conceptum  subiectivum  mediante 
conceptu  obiectivo,  si  spectas  efFectum  significationis,  quantum  ad 
significationem  plenam.  Id  ex  modo  dictis  ita  in  promptu  est, 
ut  res  disputatione  non  egeat. 

Dico  60;  Yoces  significant  conceptum  obiectivum  directe  et 
per  se,  conceptum  subiectivum  in  obliquo  et  concomitanter,  si  id 
spectes,  ad  quod  intentio  et  significatio  obiective  terminantur  et 
diriguntur.     Quae  res  satis  ex  se  intelligitur. 

Si  dico :  Homo  est  animal,  directe  significo  conceptus  obiectivos,  sive  res, 
quae  sunt  in  mente.  Et  ipse  actus  intellectionis  meae  nisi  in  obliquo  uon  signi- 
ficatur.  Neque  enim  conceptus,  quem  de  homine  formo,  est  conceptus  animalis. 
Si  tamen  modum  spectes ,  quo  fit  significatio ,  vox  per  se  etiam  conceptum 
significat.  Voci  enim  proprium  est,  ut  significet  per  modum  locutionis,  quae 
est  manifestatio  mentis. 

989.  Respondenda.     (Ad  1.  et  ad  2.  responsum  est  satis.) 

(Ad  3.)  Non  possumus  velle  aperire  arcana  mentis  nostrae,  nisi  haec 
arcana  prius  evaserint  obiectum  intellectionis  atque  etiam  voluntatis  cupientis 
illa  manifestare.  Etsi  igitur  voces ,  ut  sunt  signa  societatis  et  sermocinationis 
instrumenta,  ex  intentione  colloquentium  haud  raro  primario  conceptus  formales 
significant  (saepe  enim  homines  eo  fine  sermones  instituunt,  ut  suas  sibi  con- 
ceptiones  de  re  aliqua  declarent)  :  tamen  ex  sese  et  quoad  effectum  naturalem 
primario  res,  sive  conceptus  obiectivos  significant.  Nam  1»  ex  sese  intentio 
loquentis  ad  manifestandas  res  directa  est,  nec  loquens  de  suo  conceptionis  actu 
cogitare  solct.  Deinde  2»  etiam  is,  qui  audit,  prius  de  rebus  cogitat,  quam 
de  mentc  loquentis.  Quum  3"  porro  accidit,  ut  conceptus  nostros  formales 
declarare  velimus,  specialibus  loquendi  formulis  id  indicare  solemus,  velut 
id  esse  nostrum  iudicium.  Atque  id  facimus,  quia  scimus,  his  formulis  de- 
ficientibus  attentionem  auditoris  ad  conceptus  obiectivos  et  non  ad  formales 
directam    esse.      Praeterca   4»    duae    vocibus    humanis    conveniunt    proprietates 


1.    De  significatione  terminorum.  495 

complexae :  veritas  et  falsitas  in  ordine  ad  res  sive  conceptus  obiectivos;  vera- 
citas  et  mendacitas  in  ordine  ad  conceptus  formales  sive  subiectivos.  At  nemo 
ignorat,  veritatem  falsitatemve  intimius  et  prius  vocibus  competere,  quam  vera- 
citatem  mendacitatemve.  Voces  igitur  ex  sese  et  quoad  effectum  naturalem 
prius  significant  res  quam  conceptus  formales. 

(Ad  4.)  Enuntiatio  vocalis  non  significat  immediate  intellectionem  sub- 
iectivam  quantum  ad  effectum  plenae  significationis ,  sed  significat  iudicium 
obiectivum. 

(Ad  5.)  Vox  eo  ipso,  quod  fit  a  mente,  considerata  ut  effectus  non  signi- 
ficat  nisi  indeterminate  aliquam  intellectionem.  Qualis  sit  ista  intellectio ,  non 
cognoscitur,  nisi  prius  res  significata  intellecta  sit.  Unde  etiam  coUigitur,  men- 
tem  loquentis  voce  significari  non  naturaliter.  sed  ad  placitum. 

(Ad  6.)  Conceptus  obiectivus  supponit  conceptum  subiectivum  ad  hoc, 
ut  existat,  non  vero  ad  hoc,  ut  intelligatur.  Ita  conceptus  obiectivus  humani- 
tatis  qua  talis  et  praecisus  non  existit  nisi  in  mente  cogitante ;  sed  bene  in- 
telligitur  ab  eo,  qui  de  intellectu  cogitante  nullo  modo  cogitat. 

990.  Corollaria.      Coroll.    1.     Ergo    verbum   interius    est   verbi 

exterioris  causa  efficiens,  exemplaris,  finalis. 

Causa  efficiens,  quia  ex  intellectu  voces  proferimus,  et  quia  intellectus 
vocibus  dat  vim  significandi;  causa  exemplaris,  quia  secundum  intellectum 
significamus,  et  quia  voces  significativae  sunt  quaedam  artificia  mentis;  causa 
finalis,  quia  ad  hoc  vox  profertur,  ut  manifestetur  verbum  interius. 

Coroll.  2.  Ergo  si  ordinem  causalem  spectes,  vox  prius  signi- 
ficat  intellectionem  quam  rem.  Si  vero  spectes  ordinem  effectuum, 
vox  prius  solet  significare  rem  quam  intellectionem. 

Coroll.  3.  Ergo  per  se  nuUa  vox  clarius  vel  distinctius  vel 
uberius  significat,  quam  intellexit  mens  loquentis. 

Nam  secundum  mentem  loquentis  est  significatio  vocis.  —  Unde  si  quis 
audita  voce  melius  intelligit,  quam  loquens  intellexit,  hoc  non  est  ex  vi  locu- 
tionis  significativa,  sed  ex  speciali  audientis  industria  ^. 

Coroll.  4.  Ex  dictis  intelligitur,  ad  locutionem  quaedam  re- 
quiri  ex  parte  loquentis  et  quaedam  ex  parte  audientis. 

Ex  parte  loquentis  requiruntur  tria :  1«  ut  intelligat  rem ,  —  secus  enim 
non  poterit  eam  significare;  2°  ut  intelligat  vocem,  —  secus  enim  non  poterit 
eam  proferre;  3°  ut  habitualiter  sciat  nexum  inter  vocem  et  rem,  quo  vox 
locum  rei  tenet,  —  secus  enim  non  perveniet  ad  hoc,  ut  rei  substituat  vocem. 

Ex  parte  audientis  requiruntur  duo  :  1»  ut  intelligat  sive  audiat  vocem,  id 
quod  per  se  patet;  2*^  ut  habitualiter  sciat  nexum  inter  vocem  et  aliquam  eius 
significationem  —  secus  enim  non  poterit  ex  vocibus  transire  ad  intelligendas 
res.  Minime  autem  requiritur,  ut  audiens  iam  sciat  ipsam  rem,  quae  signifi- 
catur.  Nam  multa  ignota  ex  locutione  discimus.  Satis  est,  si  secundum  locu- 
tionis  indolem  inde,  quod  in  significatis  notum  est,  valeat  tranaire  ad  ignota, 
quae  vere  a  loquente  significantur. 

^  Alamannus,  Summ.  phil.  I.  q.   16  a.  4. 


496     I-fiber  II.  (IV.)    Logica  formalis.    II.  Quaestiones  de  enuntiatione. 

SECTIO  SECUNDA. 
De  ipsa  secunda  mentis  operatione. 

991.  Indicatur  disputationis  huius  materia.  Ilaec  secunda 
mentis  operatio  et  iudicium  vocatur  et  enuntiatio.  Yox  enuntia- 
tionis  magis  enuntiatum  respicit,  vox  iudicii  magis  enuntiantem. 

Et  recte  quidem  enuntiatio  omnis  mentalis  iudicium  appellatur.  Nam 
iudicii  nomine  venit  recta  quaedam  determinatio  vel  actus ,  quo  intellectus  ut 
iudex  quasi  sententiara  fert  controversiamque  determinat.  Sed  quivis  videt, 
enuntiatione  eiusmodi  determinationem  contineri.  —  Fatendum  tamen  est,  hoc 
iudicii  nomen  specialiore  ratione  illi  enuntiationi  reservandum  esse.  in  qua  quia 
evidens  terminorum  perspicientia  intellectum  ad  enuntiandum  cum  necessitate 
non  trahit,  ad  hanc  perspicientiam  peculiaris  assensus  ob  voluntatis  imperium 
accedere  debet.  Nam  iudicium  determinationem  activam  dicit  alicuius  quasi 
controversiaej  unde  ibi  potior  invenitur  iudicandi  ratio ,  ubi  est  ambiguitas  et 
aliqua  in  utramque  partem  declinandi  potentia,  et  deliberatio.  Unde  etiam  fit, 
ut  iudicium  dicatur  esse  prudens,  maturum,  temerarium,  praeceps. 

ludicium  aut  ut  opus  considerari  potest,  aut  ut  operatio  ^,  i.  e.  aut  ut 
mentis  artefactum,  quo  haec  aliquid  de  aliquo  sibi  enuntiat  (enuntiatum)  ,  aut 
ut  actio,  qua  mens  enuntiat,  aliquid  esse  vel  non  esse  (enuntiatio).  ludicium 
ut  opus  certe  est  compositum  quid.  Si  autem  quaeratur,  iudicium  ut  actio 
sitne  simplex  an  compositum,  distinctione  opus  est.  Putandum  est  esse  actio 
composita,  si  consideratur  in  Fieri,  vel  etiam  si  in  Facto  esse  accipitur  mate- 
rialiter  et  praesuppositive  (alii  dicunt  obiective  et  repraesentative) .  ^  Si  autem 
intelligitur  iudicii  actio  in  Facto  esse  formaliter  et  entitative,  est  simplex  qua- 
litas ,  sive  unicus  conceptus  repraesentans  unionem  praedicati  cum  subiecto, 
qui  conceptus  sequitur  apprehensiones  subiecti ,  praedicati ,  copulae.  In  ipsa 
enim  enuntiatione  subiectum  et  praedicatum  repraesentantur  per  modum  unius  ^ 
atque  ita  unico  conceptu  repraesentantur. 

Quaeri  a  philosophis  solet,  quae  sit  apprehensionum  ad  efficiendum  iudi- 
cium  vis  et  ratio ,  utrum  sint  conditiones  tantum,  quibus  non  positis  iudicium 
effici  non  possit,  an  praeterea  etiam  sint  causae,  quae  iudicium  efficiant.  Qua 
in  re  quid  respondeatur,  facile  apparet,  si  quis  considerare  velit,  apprehensiones 
complere  et  determinare  potentiam  ad  iudicandum ,  quae  ex  se  sit  incompleta 
et  ad  iudicandum  indeterminata;  eas  praeterea  habere  rationem  imaginis,  secun- 
dum  quam  fiat  aliqua  intellectus  ad  rem  assimilatio. 

Quum  cognitio  omnis  fiat  specie  sive  similitudine  obiecti  in  mente  recepta, 
nata  est  quaestio,  num  iudicii  una  sit  species.  Respondendum  videtur,  iudi- 
cium  fieri  cooperantibus  saltem  duabus  speciebus,  quarum  altera  sit  subiecti, 
altera  praedicati.  ludicium  enim  non  fit,  nisi  prius  accepimus  species  subiecti 
et  praedicati.  Fit  igitur  ex  duabus  speciebus  unum  principium  iudicandi  com- 
positum.     Nihilominus    ipse    actus    iudicii    simplex   est.     Nam    illae    species    se 

1  S.  TnoM.,  Summ.  theol.  I.  II.  q.  90  a.  1  ad  2. 

2  Cfr.  SuAR.  1.  3  de  an. ;  Vasquez  1  dist.  223  c.  3;  Alamannus,  Summ. 
phil.  I,  q.  13  a.  1. 

3  Cfr.  S.  TiioM.,  Summ.  theol.  I.  q.  58  a.  2. 


2.  De  ipsa  secunda  mcntis  operatione.  497 

habent  sicut  materia  et  forma.  Actus  autem ,  qui  ex  hoc  principio  procedit, 
non  est  ipse  compositus  ex  materia  et  forma,  sed  maxime  formam  sequitur. 
Exemplo  esse  potest  simplex  apprehensio.  Haec  ex  potentia  intellectus  tan- 
quam  subiecto  et  specie  tanquam  forma  procedit  et  tamen  est  simplex  qualitas 
Sunt  praeterea  plurima,  quae  hodie  a  philosophis  de  natura  iudicii  et 
magis  etiam  de  iudiciorum  divisionibus  disputari  solent.  Verum  nobis  non 
videtur  esse  opus  intrare  densam  hanc  rerum  vel  potius  opinationum  silvam. 
Plurimae  enim  controversiae  inde  sunt  ortae,  quod  unusquisque  ex  arbitrio  suo 
vocibus  novam  affixit  notionem.  Ea,  quae  utilitatem  habent,  maximam  partem 
ex  iis  facile  iudicabuntur ,  quae  ante  (n.  264  sqq.)  a  nobis  constituta  sunt. 
Aliqua  restant,  de  quibus  nunc  accuratius  quaerendum  esse  videtur.  Quaeri- 
mus  igitur  1°  sitne  recta  iudicii  vel  enuntiationis  definitio ;  2°  sitne  enuntia- 
tionis  veritas  in  conformitate  ad  res  ;  3»  quodnam  Esse  in  enuntiationis  copula 
expressum  sit;  4°  unde  iudicia  necessitatem  accipiant;  5^  possitne  iudicium 
simul  esse  verum  et  falsum  vel  saltem  mutari  ex  vero  in  falsum  5  6°  rectene 
iudicia  divisa  sint  in  universalia  et  particularia ;  7°  sintne  iudicia  omnia  aut 
affirmativa  aut  negativa;  8»  qua  ratione  voluntas  in  iudiciis  interveniat;  9«  re- 
periaturne  in  iudicio  assensus,  qui  a  perspicientia  rei  realiter  distinctus  sit. 

QUAERITUR  1% 
sitne  recta  iadicii  sive  eimntiationis  delinitio  K 

992.  Rationes  dubitandi.     Definiri  solet  enuntiatio :  oratio,  in  qua   est  verum 

aut  falsum  ^.  Quae  definitio  reicienda  esse"  videtur.  Nam  (1.)  qui  nemine 
interrogante  et  nil  cogitans  enuntiationem  profert,  non  verum  aut  falsum  signi- 
ficat.  Et  tamen  habetur  enuntiatio.  —  (2.)  Multae  sunt  enuntiationes  subiecto 
carentes,  ut  tonat,  pluit,  fulminat,  advesperascit,  oportet,  accidit,  evenit,  accedit, 
apparet,  patet,  constat,  restat,  sufficit,  interest,  taedet,  praestat,  fugit,  decet,  licet. 
Ubi  autem  deest  subiectum,  neque  conformitas  inter  subiectum  et  praedicatum 
esse  potest.  Sed  in  hac  conformitate  consistit  veritas.  Ergo  permultae  sunt 
enuutiationes,  in  quibus  nulla  est  veritas,  sed  solum  facti  indicatio  ^.  —  (3.)  Re- 
ctissime  igitur  enuntiationi  ea  definitio  videtur  applicanda,  qua  Aristoteles  de- 
finivit  propositionem  esse  orationem ,  qua  aliquid  de  aliquo  affirmetur  aut 
negetur  *.  Et  enuntiatio  mentalis  dicetur  esse  ea  animi  operatio ,  qua  duae 
ideae  (obiective  acceptae)  inter  se  comparatae  aut  componuntur'aut  dividuntur. 
Vel  dicetur  iudicium  esse  agnitio  aut  reiectio  rei  repraesentatae ,  quae  prae- 
sertim  definitio  etiam  iudiciis  impersonalibus  optime  applicari  possit  ^  — 
(4.)  Enuntiatio  latius  patet  quam  iudicium.  Nihil  enim  iudicat,  qui  enuntiat, 
ae  heri  vidisse  Fetrum  vel  se  profecturum  esse  ^.  —  (5.)  Neque  recte  xDro  genere 
proximo  indicatur  oratio,  sed  poni  debet  oratio  perfecta  "^. 

*  Alamannus,  Summ.  phil.  I.  q.  19  a.  2. 

2  "ta-t  Ot  X6'(rjq  d-0'^7VTi7,6c  dv    w  xo  dXr^i}£'J£iv    Yi    'I^E-JOcalJat    'J7rc('py_£t  Arist., 
L.  de  interpret.  c.  4.  17  a.  3. 

3  Cfr.  Brentano,  Psychologia  I.  p.  206—306. 
'^  Cfr.  SiGWART,  Log.  I.  p.  24. 

^  „Urtheil  ist  Anerkennung  oder  Verwerfung  eines  vorgestellten  Inhaltes." 
^  Cfr.  Ulrici,  Comp.  der  Log.  p.  127. 
'  Conimbric.  in  c.  4  de   orat.  q.  3  a.   2  p.   122. 
Pesch,  Logica.  II.  32 


498     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     II.    Quaestionea  de  enuntiatione. 

993.  Dico :  Definitio  enuutiationis  ab  Aristotele  tradita  est 
retinenda.  Nam  ponitur  genus  enuntiationis ,  quod  est  oratio. 
Ponitur  differentia,  quae  est,  ut  contineat  verum  vel  falsum.  Et 
probe  haec  difFerentia  indicatur.  Omnium  enim  definitionum  prae- 
cipua  est,  quae  petitur  ex  fine,  quae  est  prima  causarum. 

Enuntiatio  mentalis  hunc  habet  finem ,  ut  sit  instrumentum,  quo  veri  co- 
gnitionem  mens  nostra  exprimerc  possit.  Enuntiatio  autem  vocalis ,  cuius  est 
definitio  posita,  instrumentum  est,  quo  verum,  quod  est  in  mente,  exterius  si- 
gnificetur  et  manifestetur.  Unde  definitio  enuntiationis  aptissime  petitur  ex 
ordine  ad  verura  ^  Atque  haec  differentia  ab  Aristotele  posita  revera  enun- 
tiationem  a  ceteris  orationibus  distinguit.  Nam  oratio  imperfecta  non  continet 
verum  vel  falsum.  Oratio  enim  imperfecta  non  continere  potest  nisi  veritatem 
imperfectam,  quae  apprehensioni  convenit.  Definitio  autem  intelligitur  de  veri- 
tate  perfecta,  quae  non  tantum  revera  in  mente  cst,  sed  etiam  quasi  reflexe  ut 
veritas  cognoscitur  (n.  803).  Ceterae  vero  species  orationis  perfectae  praeter 
enuntiationem  non  continent  verum  vel  falsum,  sed  exhibent  ordinationem 
quandam  rationis  practicae,  quae  cognitionem  theoreticam  sequitur  (n.  276). 

994.  Respondenda.  (Ad  1.)  Qui  voces,  quae  euuntiationem  continent,  pro- 
fert,  aut  significare  intendit  aut  non  intendit.  Si  intendit  significare,  enuntiatio 
vere  habetur;  si  non  intendit,  neque  est  locutio,  neque  oratio  neque  enuntiatio 
neque  generatim  significatio  ulla. 

(Ad  2.)  In  illis  orationibus  vere  adest  subiectum.  Nam  pluit  aut  in- 
telligitur:  Pluere  est,  aut  subintelligitur  indeterminate  aliquod  subiectum  v.  gr. 
Coelum  xoluit  (n.  264).  Praeterea  falso  dicunt,  veritatem  esse  conformitatem 
subiecti  et  praedicati.  Est  enim  veritas  adaequatio  intellectus  ad  rem  (n.  88). 
Unde  vera  est  propositio  conditionalis :  Si  mimdus  existit,  Deus  est,  quamvis 
non  enuntiet  conformitatem  subiecti  et  praedicati. 

(Ad  3.)  Enuntiatio  et  propositio,  etsi  utraque  secunda  mentis  operatione 
continetur,  non  tamen  idem  plane  sunt,  sed  propositionis  vis  et  potestas  angustior 
est.  In  propositionis  conceptu  ordo  ad  syllogismum  efPertur;  atque  ita  pro- 
positio  est  enuntiatio,  non  quatenus  formaliter  veritas  aut  falsitas  effertur,  sed 
quatenus  est  ad  inveniendam  et  statuendam  veritatem  instrumentum.  Enuntiatio 
ab  exprimendo  de  re  iudicio  dicitur,  quodcumque  illud  est,  sive  rectum,  sive 
erroneum;  propositio  autem  inde,  quod  aliquid  statuit,  unde  aliud  colligatur. 

(Ad  4.)  Nomen  enuntiationis  atque  etiam  nomen  iudicii  latius  vel  actius 
accipi  potest. 

(Ad  5.)  Dcfinitio  recte  fit  adhibito  etiam  genere  remoto,  modo  genus 
proximum  alia  ratione  satis  iudicetur  (n.  259).  Oratio  est  enuntiationis  genus 
remotum.  „Verum  autem  et  falsum  significare"  est  difFerentia,  quae  simul  in- 
dicat  genus  intermedium,  quod  est  oratio  perfecta. 

995.  Scholia.  Scliol.  1.  Definitio,  quam  tradidimus,  definitio 
est  enuntiationis  vocalis. 


^  Parum  apte  Wdndt  (Erkenntnissl.  I.  p.  136)  :  „Die  Aristotelische  Definition 
ist  eine  Tautologie,  der  ausserdem  die  oberfliichlichste  aller  Eintheilungen, 
niimlich  diejenige  in  wahre  uud  falsche  Urtheile,  beigefiigt  wird.^' 


2.    De  ipsa  secunda  mentis  operatione.  499 

Ex  ipsa  tamen  facile  colligitur,  quid  sit  enuntiatio  mentalis.  Quae  defi- 
nitur,  ut  sit  cognitio  sive  signum  mentis,  in  quo  est  verum  vel  falsum. 

Schol.  2.  Alio  modo  enuntiatio  definiri  potest,  ut  sit  oratio, 
quae  compositionem  vel  divisionem  iudicii  continet. 

Sed  est  recordandum,  modo  omne  iudicium  vocari  compositionem,  modo 
solum  affirmativum.  Si  iudicium  secundura  se  consideratur,  omne  iudicium  est 
compositio  mentis,  quia  omne  iudicium  fit  per  comparationem  subiecti  et  prae- 
dicati;  comparatio  autem  est  actus  compositivus  sive  syntheticus.  Sed  si  iu- 
dicium  consideratur  secundum  rem,  cui  conformatur,  sola  affirmatio  est  com- 
positio,  quia  affirmationi  respondet  compositio  obiectiva  sive  praedicati  in  sub- 
iecto  inhaerentia  ;  negatio  est  divisio,  quia  ipsi  respondet  divisio  obiectiva  (n.  263). 

Schol.  3.  Omnes,  quae  hac  nostra  aetate  de  natura  enuntia- 
tionis  mentalis  sive  iudicii  natura  prolatae  sunt  opiniones,  ad  classes 
tres  revocari  possunt  ^.    Qui  Kantiano  errore  infecti  sunt,  res  extra 


*  Alii  aliter  iudicium  definiunt.  Wolff  :  „Actu3  iste  mentis,  quo  aliquid 
a  re  quadam  diversum  eidem  tribuimus  vel  ab  ea  removemus,  iudicium  appel- 
latur"  (Log.  §  39  sqq.).  —  Kant:  „Urtheil  ist  die  Vorstellung  der  Einheit  des 
Bewusstseins  verschiedener  Vorstellungen,  oder  die  Vorstellung  des  Verhaltnisses 
derselben,  sofern  sie  einen  Begriff  ausmachen"  (Log.  Rosenkr.  III.  p.  282)  vel 
clarius :  „die  Art,  gegebene  Erkenntnisse  zur  objectiven  (?)  Einheit  der  Apper- 
ception  zu  bringen"  (Krit.  d.  r.  Vern.  §  19).  (Cfr.  Ueberweg,  Syst.  d.  Log. 
§  67).  —  Fries:  „Das  Urtheil  ist  die  Erkenntniss  eines  Gegenstandes  durch 
Begriffe,  indem  der  Begriff  einera  Gegenstande  als  Merkmal  beigelegt  und  da- 
durch  die  Vorstellung  des  Gegenstandes  verdeutlicht  wird"  (System  der  Logik 
§  28).  —  Herbart:  „Das  Urtheil  ist  die  Entscheidung  der  Frage,  ob  ein  Paar 
Begriffe ,  welche  sich  im  Denken  begegnen ,  eine  Verbindung  eingehen  werden 
oder  nicht^'  (Einleit.  §  52). 

Hegel  :  „Das  Urtheil  ist  der  Begriff  in  seiner  Besonderheit ,  als  unter- 
scheidende  Beziehung  seiner  Momente,  die  zugleich  als  fiir  sich  seiende  und  mit 
sich,  nicht  miteinander  identisch  gesetzt  sind'*  (Encyclopad.  §  166).  Et  expli- 
cationis  gratia  addit:  „Alle  Dinge  sind  ein  Urtheil,  d.  h.  sie  sind  Einzelne, 
welche  eine  Allgemeinheit  oder  innere  Natur  in  sich  sindj  oder  ein  Allgeraeines, 
das  vereinzelt  ist;  die  Allgemeinheit  und  Einzelnheit  unterscheidet  sich  in  ihnen, 
aber  ist  zugleich  identisch"  (L.  c.  §  167).  Et  multis  explanat :  „Das  Urtheil 
ist  die  am  Begriffe  selbst  gesetzte  Bestimmtheit  desselben",  „der  sich  beson- 
dernde  Begriff''^;  „die  urspriingliche  Selbsttheilung  des  Begriffes  in  seine  Mo- 
mente" ;  „die  unterscheidende  Beziehung  des  Einzelnen  auf  das  Allgemeine  und 
die  Subsumption  jenes  unter  dieses ,  aber  nicht  als  blosse  Operation  des  sub- 
jectiven  Denkens,  sondern  als  allgeraeine  Form  aller  Dinge". 

Schleiermacher:  „Das  Urtheil  ist  dasjenige  Gebilde  der  denkenden  Ver- 
nunft,  welchem  die  Gemeinschaftlichkeit  des  Seins  cntspricht.  .  .  .  Das  eigent- 
liche  Urtheil  geht  auf  eine  Thatsache  und  sagt  etwas  aus,  das  im  Begriffe  dea 
Subjectes  nur  seiner  Moglichkeit  nach  enthalten  ist"  (Dial.  §  138  sqq.,  155, 
193,  304  sqq.).  —  Ritter  :  „Da3  Urtheil  ist  die  Verbindung  von  Subject  und 
Pradicat,  welche  dem  thatigen  Dinge  eine  veriinderliche  Thatigkeit  beilegt.  In 
dieser  Form    werden    das    lebendige  Ding    und    seine    wirklichc  Thutigkeit  von 

32* 


500     Liber  TI.  (IV.)    Logica  formalis.     II.    Quaestiones  de  enuntiatione. 

nos  existentes  in  nostris  iudiciis  omnino  omitti  censent;  obiecta 
autem  iudiciorum  esso  phaenomena  a  subiecto  cogitante  efFecta,  et 
iudicium  esse  in  operatione  illa  situm,  qua  duae  conceptiones  aut 
propter  conformitatem  coniungantur  aut  propter  diflPormitatem  se- 
parentur.  —  Qui  ad  Hegel  accedunt,  negant  quidquam  extra  nostram 
cogitantis  operationem  existere;  conceptu  nostro  dicunt  omne  rerum 
Esse  absorberi,  hunc  concoptum  egredi  quasi  in  sua  momenta, 
quum  cum  conceptu  identitas  iudicio  efFeratur-  —  Alii  deinde, 
qui  ad  sententiam  veterum  accedunt,  duplicem  admittunt  ordinem : 
ordinem  cognitionis  intentionalem,  et  alterum  ordinem  rerum  onto- 
logicum;  hunc  a  priore  distinctum  quidem  esse  essentialiter,  tamen 
priore  exprimi. 

Schol.  4.  Aliqui  putant  in  iudicio  praedicatum  semper  referri  ad  solum 
subiecti  conceptum  sive  propter  subiecti  analysim  (Beneke)  sive  ex  necessi- 
tate  physiologica  a  priori  ex  mente  Kantii.  Huc  spectant  omnes  illi,  qui  magis 
ad  vim  iudiciorum  logicam  attendunt,  neglecta  vi  indicativa.  —  Alii  dicunt  in 
iudicio  praedicatum  semper  referri  ad  solum  subiecti  statum  actualem,  in 
quo  subiectum  de  facto  versari  a  iudicante  apprehendatur.  (Schleiermacher, 
RiTTER,  Trendelenburg,  Lotzr.)  Huc  omnes  illi  spectant.  qui  magis  ad  vim 
iudiciorum  indicativam  attendunt,  neglecta  vi  logica.  —  Inter  quos  medii  illi 
sunt,  qui  iudiciis  et  vim  indicativam  et  vim  logicam  ita  tribuunt,  ut  in  aliis 
prior  praevaleat,  in  aliis  posterior. 

Schol.  5.  lis  quae  diximus,  confirmatius  est  id.  quod  alio  loco  est  con- 
stitutum  (n.  804):  cognitionem  humanam  perfecte  esse  in  solo  iudicio.  Id 
quod  ex  natura  cognitionis  humanae,  quae  a  rebus  materialibus  incipiat,  con- 
sequitur  *.  Omnia,  quae  aliqua  ratione  a  materia  pendent ,  per  aliquam  evolu- 
tionem  fieri  videmus.     Cognitio  igitur  humana,  quum  vel  directe  (ut  sensitiva), 

einander  unterschieden,  aber  auch  beide  in  Verbindung  gedacht  werden  mussen, 
weil  die  Thatigkeit  als  Thatigkeit  des  Dinges  und  das  Ding  als  der  Triiger 
dieser  Thatigkeit  in  ihr  gedacht  werden  sollen"  (Syst.  d.  Log.  u.  Metaph.  II. 
p^  85).  —  Trendelenburg  :  „Das  Urtheil  ist  die  logische  Form,  die  der  Thatig- 
keit  als  der  analogen  Form  des  Seins  entspricht  .  .  .  in  dem  vollstandigen  Ur- 
theil  stellt  das  Subject  die  Substanz,  und  das  Priidicat  die  Thatigkeit  oder 
Eigenschaft  dar,  die  den  Grundbegriff  der  Thiitigkeit  in  sich  triigt  (Log. 
Untersuch.  II.  p.  231  sqq.).  —  Lotze:  „Das  Urtheil  ist  eine  Verkniipfung  von 
Vorstellungen,  deren  Material  in  die  logischen  Formen  gegossen  wird,  welche 
den  metaphysischen  Voraussetzungen  iiber  Substanz,  Accidenz  imd  Inharenz 
entsprechen"  (Log.  p.  86).  —  Wundt  :  „Urtheil  ist  cine  Zerlegung  einer 
zusammengesetzten  Vorstellung  in  ihre  Bestandtheile"  (Log.  I.  p.  137).  — 
Ueberweo  :  „Urtheil  ist  das  Bewusstsein  iiber  die  objective  Giiltigkeit  einer 
subjectiven  Verbindung  von  Vorstellungen,  welche  verscliiedene,  aber  zu  ein- 
ander  gehorige  Formen  haben,  d.  h.  das  Bewusstsein,  dass  zwischen  den  ent- 
sprechenden  objectiven  Elementen  die  analoge  Verbindung  bestehe"  (Syst.  d. 
Log.  §  07). 

*  SuAREZ,  Disp.  mctaph.  d.  8  s.  3  n.   18. 


2.    De  ipsa  secimda  mentis  operatione.  501 

vel  indirecte  (ut  intellectualis) ,  a  materia  pendeat,  etiam  per  processum  evol- 
vitur.  Ex  quo  efficitur,  ut  homo  non  statim  re  percepta  videat  ea,  quae  rei 
tribuenda  sint,  sed  ut  post  apprehensam  rem  in  cognitionis  inchoatione  sit  con- 
stitutus,  ex  qua  ut  ad  iudicandum  procedat,  a  natura  propellatur. 

Schol.  6.  Si  ortum  iudicii  investigare  velimus  in  homine,  qui  cogitare 
incipit,  illud  primo  ex  perceptis  actionibus  vel  mutationibus  rerum 
nasci  reperiemus.  Inde  enim  fit,  ut  mens  actionem  vel  mutationem  a  re  agente 
vel  mutata  separet,  quumque  haeo-  duo  coniuncta  videat,  iterum  mente  componat 
coniungatque,  quum  dicit:  Canis  vapulat,  currit,  latrat ;  fornax  impletur,  incen- 
ilitur,  incalescit.  Ad  haec  iudicia  primitiva  etiam  illa  trahenda  sunt,  quae  im- 
personalia  vocantur,  ut :  Ningit,  Pltiit,  in  quibus,  quum  nullum  determinatum 
subiectum  apprehendatur ,  illud  indeterminatum  relinquitur.  Ex  his  iudiciis 
progreditur  homo  ad  attribuendum  rebus  proprietates,  quae  in  rebus  perdurant, 
sive  substantiales  sive  accidentales.  Et  primo  quidem  ab  homine  intenditur 
manifestatio  et  indicatio,  postea  autem  accedente  reflexione  etiam  explicite 
ipsa  indicationis  vcritas.  Atque  ita  habetur  iudicium  forraale.  Quodsi  in 
iudicio  formali  attendantur  variae  relationes  inter  subiectum  et  praedicatum, 
iam  illud  iudicium  formale  habetur,  quod  est  omnino  perfectum,  et  logicum 
vocari  potest  ^ 

Schol.  7.  Alio  igitur  modo  iudicium  est  in  homine,  alio  modo  in  spiritu 
puro,  ut  angelo,  cuius  cognitio  a  materia  non  pendet  ^. 

Schol.  8.  Si  quaerat  quispiam,  quo  modo  Deus  enuntiabilia  cognoscat, 
respondendum  est:  „Sicut  Deus  scit  materialia  immaterialiter,  et  composita  sim- 
pliciter,  ita  scit  enuntiabilia  non  per  modum  enuntiabiliura,  quod  scilicet  in  in- 
tellectu  eius  sit  compositio  et  divisio  enuntiabilium ;  sed  unumquodque  cognoscit 
per  simplicem  intelligentiam,  intelligendo  essentiam  uniuscuiusque."  ^  „Intellectus 
noster  apprehendendo  incomplexa  nondum  pertingit  ad  ultimara  sui  perfectionem, 
quia  adhuc  est  in  potentia  respectu  compositionis  vel  divisionis,  Deus  secun- 
dum  suam  simplicem  intelligentiam  illam  perfectionem  cognitionis  habet,  quam 
intellectus  noster  habet  per  utramque  cognitionem  et  complexorum  et  in- 
complexorum."  * 

QUAERITUR  2% 

Hitne  veritas   enniitiationis  in  conformitate 
ipsin^  ad  res  ^ 

996.  Ex  sententia  antiquitus  tradita  enuntiatio  formalem  veri- 
tatem  significat,  i.  e.  conformitatem  inter  seipsam  et  rem  signi- 
ficatam  ^.  Quae  sententia  inter  Peripateticos  intellecta  est,  enun- 
tiationes  significare  non  pure  formalem  veritatem,  sed  obiectivam; 

*  Cfr.  ScHLEiERMACHER,  Dial.  §  139,  197,  250,  304—307,  qui  rem  omnino 
alio  modo  proponit. 

2  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  58  a.  3  ct  4. 

'  S.  Thom,,  loc.  cit.  q.   14  a.   14.  *  Summ.  c.  gcnt.  1.   1  c.  5i)  n.  3. 

^  Alamaxnus,  Summ.  phil.  I.  q.   19  a.  G. 

«  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.   10  a.  2. 


502     Liber  11.  (IV.)    Logica  formalis.     II.    Quaestiones  de  enuntiatione. 

quae  sententia,  ut  animadvertunt  Conimbricenses  *,  esl  omnium 
interpretum    communis.     Yerum  id  nonnullis  non  placet. 

Rationes  dubitandi.  (1.)  Enuntiatio  fit  terminis  universalibus.  Sed  a  parte 
rei  non  sunt  nisi  singularia.  —  (2.)  Enuntiatio  sacpe  fit  per  terminos  genericos. 
In  rebus  autem  non  sunt  gcnera,  quamvis  fortasse  sint  species.  —  (3.)  Enun- 
tiatio  fit  actuali  compositione  intellectus  comparantis  et  iudicantis.  Atqui  in 
rebus  non  est  actio  compositionis.  —  (4.)  Quicunque  cognoscit,  neque  seipsum 
cognoscit,  quum  sit  subiectum  et  non  obiectum ;  neque  res  externas  cognoscit, 
quae  sint  extra  ipsum.  Ergo  neque  conformitatem  cognoscere  poteat,  quae  sit 
inter  se  ipsum  et  res. 

997.  Dico:  ludicii  veritas  consistit  in  conformitate  intellectus 
humani  ad  res.  Nam  iudicia  vera  sunt  veritate  logica,  non  qua- 
tenus  iis  inest  conformitas  inter  conceptiones  subiectivas,  sed  qua- 
tenus  in  ipsis  conceptiones  sunt  conformes  rebus  (n.  797)  et  quatenus 
haec  conformitas   in  iudiciis   inest  quam  fieri  potest  perfectissirae. 

Respondenda.  (Ad  1.)  Singularia  identificantur  cum  essentia  sua,  et  haec 
essentia  a  mente  universaliter  cognoscitur.  Est  igitur  eadem  species  sive  forma 
in  mente  cognoscente,  eadem  in  singulis  individuis;  in  mente  est  universaliter; 
in  rebus  est  singulariter  et  multipliciter. 

(Ad  2.)  Sicut  individuum  identificatur  cum  specie,  ita  individuum  et 
species  identificantur  cum  genere.  Est  igitur  genus  in  singulis  speciebus ,  sed 
quasi  concretum  cum  differentiis ;  est  etiam  in  mente,  sed  praecisum  a  differentiis. 

(Ad  3.)  Non  illa  est  conformitas  inter  mentem  et  res ,  ut ,  sicut  mens 
comparat  et  iudicat,  etiam  res  ipsae  comparent  et  iudicent.  Quod  convenien- 
tiae  vel  potius  identitatis  commentum  in  doctrina  Hegeliana  celebrari  scimus. 
Actus  igitur  iudicii  in  rebus  non  inest,  sed  est  medium,  quo  aliquid  de  rebus 
in  mente  repraesentatur.  Neque  ipse  actus  iudicii,  qui  subiectivus  est,  sed  id 
quod  actu  iudicii  menti  repraesentatur,  cum  obiectis  externis  convenit.  „Ad  id 
in  intcllectu  veritas  pertinet,  quod  intellectus  dicit,  non  ad  operationem,  qua  id 
dicit."  2  —  Si  quis  vero  obiciat,  subiectum  et  praedicatum  esse  in  re  unum,  in 
mente  divisum,  respondendum  est,  ipsum  intellectum  bene  conscium  esse  de 
differentiis,  quae  sunt  inter  mentem  et  rem ;  nulla  igitur  oritur  deceptio,  quae 
sit  vera  difformitas. 

(Ad  4.)  Experientia  teste  et  nosmetipsos  cognoscimus  et  res,  quae  sunt  a  no- 
bis  diversae.   Facta  autem  evidentia  philosophus  non  negat,  sed,  si  valeat,  explicat. 


Corollaria.     Coroll.  1.    Ergo  iudicia,  quae  sint  ex  Kaxtii  sententia  pure 
formalia,  omnino  sunt  reicienda  (n.  556  et  n.  832). 

Coroll.  2.  Ex  supra  disputatis  intelligitur,  quid  respondendum  sit  quae- 
renti,  qua  ratione  ipsa  mentis  ad  rem  conformitas  sit  obiectum  iudicii.  Qua  in 
re  recordari  oportet,  duplex  distingui  obiectum  intellectus,  materiale  et  formale 
(n.  466).     Obiectum  formalc  cst  iterum  duplex.     Obiectum  formale  per  quod 


*  In  cap.  4  de  oratione  q.  3  a.  2. 

^  S.  Thom.,  Summ.  c.  gent.  1.   1  c.  5  n.   1. 


2.    De  ipsa  secunda  mentis  operatione.  503 

est  illud,  quod  a  mente  cum  obiecto  materiali  cognoscitur.  Obiectum  formale  sub 
quo  est  illud,  quod  non  cognoscitur,  sed  est  solum  conditio  cognoscendi  princi- 
pale  obiectum.  Ita  „obiectum  materiale"  visus  sunt  colores ;  „obiectum  formale 
per  quod''''  est  lumen ;  „obiectum  formale  sub  quo"  est  visibiUtas.  —  Itaque  ob- 
iectum  materiale  intellectus  non  est  ipsa  veritas  ontologica,  sed  entia  ontologice 
vera  vel  quae  apprehenduntur  sub  forma  entis  veri.  Si  intelligo  liominem,  non 
semper  cogito  de  eius  veritate,  sed  simpliciter  cognosco  hominera,  qui  est  onto- 
logice  verus,  i.  e.  aptus,  qui  terminet  intellectum  et  cui  intellectus  conformetur. 
„Obiectum  formale  intellectus  sub  quo"  est  verum  ontologicum.  Nam  res  debet 
esse  intelligibilis,  ut  cognosci  possit;  neque  tamen  rei  intelligibilitas  est,  ad  quam 
cognitio  terminatur.  „Obiectum  formale  per  quod"  est  verum  formale  i.  e.  con- 
formitas  intellectus  ad  rem.  Nam  in  omni  iudicio  conceptus  rebus  applicamus, 
quod  fieri  non  potest,  nisi  quatenus  ordinem  conceptus  ad  rem  intelligimus. 
Itaque  in  iudicio  A  est  B  aliquo  modo  continetur  illud  aliud  iudicium :  A  esse  B 
ohiective  verum  est.  Continetur  autem  non  expressa  forma  sive  in  actu  signato, 
sed  in  actu  exercito  *. 

Coroll.  3.  Etsi  igitur  enuntiatione  externa  primo  et  proxime  aliis  com- 
positionem  vel  divisionem  a  me  factam  significare  volo,  tamen  remote  et  funda- 
mentaliter  inhaerentiam  praedicati  in  subiecto  indicare  intendo.  Atque  haec  in- 
tentio  principalis  est.  Nam  causa,  cur  compositionem  adhibere  possum,  est 
illa  a  parte  rei  inhaerentia,  qua  in  ordine  reali  uuum  inest  alteri ;  et  causa,  cur 
compositionem  revera  adhibeo,  in  eo  sita  est,  quod  vel  mihi  vel  aliis  illam  inhae- 
rentiam  clare  et  distincte  exhibere  volo.    Sed  accuratius  hac  de  re  videndum  est  ^. 

QUAERITUR  3% 
qnodnam  Eisise  in  enantiationi^   copnla  expreHsnm  sit. 

999.  Rationes  dubitandi.     (1.)  Duplicem  suo  loco  (n.  279)  significationem  co- 

pulae  indicavimus.  Remote  quidem  et  indirecte  sed  principaliter  copula  significat 
inhaerentiam  praedicati  in  subiecto ;  proxime  autem  et  directe  ad  illam  significa- 
tionem  efficiendam  indicat  compositionem  quandam  factam  ab  intellectu  ^  Sed 
hac  in  re  ex  adversis  partibus  nobis  contradicunt  Kantii  discipuli  et  Hegelii. 
Qui  quidem  omnes  copulam,  voces  si  spectes,  non  inscite  definiunt  ^,  sed  tamen 


*  Cfr.  Conimbric.  in  cap.  4  de  oratione  q.  3  a.  2  et  S.  Tiiom.  ,  Summ. 
theol.  I.  q.  16  a.  2. 

2  Cfr.  SiGWART,  Log.  I.  p.  80. 

3  Esse,  ut  saepius  repetit  Aquinas,  dicitur  tripliciter.  Primo  Esse  dicitur 
ipsa  quidditas  sive  essentia  rei.  Alio  modo  dicitur  Esse  ipse  actus  essentiae, 
sicut  Vivere,  quod  est  Esse  viventium,  est  actus  animae,  non  actus  secundus, 
qui  est  operatio,  sed  actus  primus.  Tertio  dicitur  Esse,  quod  significat  veri- 
tatem  compositionis  in  propositionibus,  secundum  quod  „est"  dicitur  copula,  et 
secundum  hoc  est  in  intellectu  componente  et  dividente  quantum  ad  sui  com- 
plementum,  sed  fundatur  in  Esse  rei,  quod  est  actus  essentiae.  Cfr.  Wundt, 
Logik  I.  p.   143. 

♦  Ita  Kant  :  „Copula  ist  die  Form,  durch  welche  das  Verhaitniss  zwischen 
Subject  und  Pradicat  ausgedrllckt  wird.  (Opp.  tom.  3,  Logik  p.  287).  Cfr.  Lotze, 
Logik  p.  59. 


504     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     II.   Quaestiones  de  enuntiatione. 

eam  ut  aliquid  praedicati  considerant.  Et  Kantiani  quidem  ijraedicatum  ad 
copulam  trahunt.  ita  ut  praedicata  varia  nihil  sint,  nisi  modi  copulae  et  vacuae 
mentis  formae,  neque  ullum  in  rerum  extra  mentem  ordine  supersit  praedicatum, 
cuius  in  subiecto  inhaerentia  affirmetur.  Hegeliani  contra  copulam  ad  praedi- 
catum  trahunt,  ita  ut  nullus  supersit  actus  intellectualis,  qui  a  reali  praedicati 
in  subiecto  inhaerentia  realiter  distinguatur,  et  praedicatum  in  universalitate 
sua  rebus  coniunctum  sit. 

Et  primo  rationes  sunt,  quibus  videri  possit  copula  nihil  significari  praeter 
Ipsum  actum  intellectus.  Nam  copula  significatur  compositio  copulansj  sed 
compositio  copulans  nulla  est  a  parte  rei;  ergo  sola  illa  compositio  significari 
potest,  quae  fit  ab  intellectn. 

(2.)  Sed  contra  videtur  copula  nihil  significare  praeter  Esse  reale.  Nam 
quicumque  aliquid  enuntiat,  significare  vult  id  quod  est,  nec  ulla  ratione  in- 
tendit  indicare  cogitationem  suam. 

1000.  Dico:  Enuntiatio  mentalis  (directe)  significat  actum  com- 
positionis  ab  enuntiante  elicitum,  qui  a  reali  praedicati  in  subiecto  in- 
haerentia  (indirecte)  per  enuntiationem  significata  omnino  diversus 
est.  Probatur  id  ex  conceptu  copulae,  quae  est  enuntiationis  forma. 

Nam  id  quod  proxime  et  immediate  enuntiatione  mentali  significatur,  est 
compositio,  qua  actu  duo  inter  se  copulantur.  Atqui  nuUa  eius  generis  com- 
positio  reperitur  in  reali  praedicati  in  subiecto  inhaerentia;  sed  ea  reperitur  in 
ipso  intellectu,  qui  ea,  quae  sunt  a  parte  rei  adunata,  per  abstractionem  disiunxit, 
eaque  nunc  iterum  componit,  ut  sese  rei  cognitae  conformet.  —  Atque  id  ex 
conceptu  praedicationis  confirmari  potest.  In  enuntiatione  enim  mentali  sub- 
iectum  secundum  Esse  reale  et  singulare  vel  particulare  attenditur,  praedicatum 
autem  secundum  Esse  commune  et  intentionale.  Esse  autem  commune  et  in- 
tentionale,  quod  in  enuntiationis  copula  cum  Esse  singulari  et  reali  componitur, 
„ut  sic"  a  parte  rei  huic  per  identitatem  non  inhaeret.  —  Et  sane  quidem  si 
ens,  quod  est  copula,  immediate  sive  directe  inhaerentiam  a  parte  rei  ediceret, 
ibi  tantum  cum  veritate  adhiberi  posset,  ubi  vera  aliqua  inhaerentia  reperietur. 
Atqui  etiam  cum  veritate  adhibetur,  ubi  nuUa  realis  est  inhaerentia,  velut  quum 
dico  liominem  illum  caccum  esse. 

1001.  Respondenda.  (Ad  1.  quid  sit  respondendum,  ex  supra  dictis  apertum  est.) 
(Ad  2.)     Quicumque    aliquid   enuntiat,    intendit    quidem   indicare    aliquid 

quod  est;  ut  autem  id  indicare  possit,  intendit  indicare  cogitationem  pro- 
priam.  Et  causa,  cur  compositione  utamur  in  voce,  est  a  parte  rei  inhaerentia, 
qua  unum  inest  alterij  quod  quidem  a  parte  rei  accidit  sine  uUa  compositione 
copulante.  Quae  autem  est  imbecillitas  intellectus  nostri,  is  nec  sibi  cognitionem 
perfectam  liabere,  nec  alii  eam  significare  potest,  nisi  elementa  rei  resolvat, 
resolutaque  componat.  Atque  haec  rcsolutio  haecque  compositio  a  mente  facta 
est  id,  quod  enuntiationem  format  quodque  copula  significatur  ^  Ens  igitur, 
quod  est  copula,  ut  scite  monet  Caietanus  ^  non  significat  per  se  inhaerentiam 
praedicati  in  subiecto,  quae  est  a  parte  rei,  sed  compositiouem  utriusque,  quam 
intellectus  efficit,  et  per  quam  se  ipsum  adaequat  obiecto. 


*  Ita  fere  B.  Albeutus  Maonus  Perih.  1.  1  tract.  2  c.  2. 
2  In  c.   I  de  ente  et  essentia. 


2.    De  ipsa  secunda  mentis  operatione.  505 

QUAERITUR  4^ 
uude   indicia  accipiaut  uecessitatem  ^ 

1002.  Rationes  dubitandi.  Constat  nos  experiri  iudicia,  quae  quoad  speciem 
actus  cum  vi  ineluctabili  feramus,  velut,  totum  esse  parte  sua  tnaius,  2X2  =  4, 
Petriim  currere,  ignem  calefacere ,  plumhum  in  aqua  missum  mergi.  De  huius 
igitur  necessitatis  origine  quaestio  instituta  est.  Et  videtur  (1.)  necessitas  illa 
originem  habere  in  notione  entis.  Illud  enim  est  fons  necessitatis,  a  quo  incipit 
cognitio  omnis.  Sed  cognitio  omnis  ab  ente  incipit.  —  (2.)  Vel  oritur  ex  con- 
scientia.  Haec  enim  prima  est,  ex  qua  necessitatem  illam  haurimus.  —  (3.)  Vel 
potius  ex  natura  intellectus  nostri  nascitur.  Si  enim  alia  esset  natura  intel- 
lectus,  alia  etiam  frueremur  in  cogitando  directione.  —  (4.)  Necessitas,  quae 
ineat  in  cognitione  divina,  primo  et  ultimo  trahitur  ex  Deo  cognoscente.  Ne- 
que  igitur  minus  necessitas,  quae  est  in  cognitione  humana  trahenda  est  ex 
homine  cognoscente.  —  (5.)  Vel  fundatur  in  principio :  Quod  est,  est.  Hoc 
enim  inter  principia  primum  est,  et  a  nobis  cum  necessitate  profertur,  ante- 
quam  ad  principia  contradictionis  evolutum  sit.  —  (6.)  ludicia  experiraentalia 
certum  esse  videtur  nullo  modo  ad  principia  rationalia  reduci  posse.  Nam 
haec  iudicia  contingentia  suntj  quae  autem  contingentia  sunt,  ad  principium 
necessarium  reduci  nuUo  modo  possunt. 

1003.  Dico  1°:  ludicia  rationalia  sive  illa,  quae  immediate  in- 
tellectis  terminis  innotescunt,  vim  subigendi  intellectum  hauriunt 
ex  illo,  quod  a  notione  entis  trahitur,  principio  primo,  quod  contra- 
dictionis  vocant. 

Quum  quaeritur,  undenam  necessitas  illa,  quam  experimur,  orta  sit,  haec 
quaestio  duplici  ratione  potest  institui,  primo  ex  quanam  directione  vel  forma 
quasi  dirigente  illa  necessitas  habeatur,  vel  ubi  resideat  ut  necessitata;  deinde 
a  qua  causa  efFecta  sit  vel  ubi  resideat  ut  necessitans.  De  hac  secunda  quae- 
stione  dicturi  mox,  ut  priori  nunc  satisfaciamus ,  iudicia  rationalia,  experi- 
mentalia  contingentia,  experimentalia  universalia  distincta  esse  tenemus. 

Dicimus  igitur,  principium  contradictionis  in  omni  iudicio  analytico  latere 
implicitum  ex  eoque  iudicia  analytica  necessitatem  suam  trahere,  et  illud  prin- 
ciplum  primum  esse,  quoad  vim  et  efficaciam  ^.  In  ordine  enim  apprehensionis 
primo  intellectus  in  ente  intuetur  essendi  actum  eumque  per  enuntiationem  in- 
ternam  in  se  reproducit:  Ens  est,  vel :  Quod  est,  est.  Sed  natura  im- 
pellente  hoc  identitatis  principium  evolvit  ulterius  ei  formam  dans  firmitatis 
et  exclusionia,  dicens :  Nihil  potest  simul  esse  et  non  esse.  —  PIoc  autem  prin- 
cipium  contradictionis  in  omnibus  iudiciis  rationalibus  latere  implicitum  (n.  593), 
probatur  primo  ex  idea  entis  in  omni  conceptu  implicito.  Patet  praeterea  ex 
huius  principii  necessitate.  Nam  non  solum  eo  sublato ,  sed  etiam  eo  non  po- 
sito ,  nulla  esse  potest  in  iudicando  necessitas.  Neque  minus  est  in  manifestis, 
iudicia  omnia  ex  illo  necessitatem  suam  haurire  (n.  594),  nam  evidens  est, 
hanc  necessitatem  fundari  in  percepta  impossibilitate  contrarii.  Unde  inter 
omnes  mos  est,   ut   hoc    principium    ad    perstringendos    adversarios  adhibeatur. 

*  Cfr.  SiowART,  Log.  I.  p.  331  sqq. 

'  Cfr.  SuAREZ,  Disput.  metaph.  d.  3  s.  3  n.  G  n.  9. 


506     Liber  II.  (IV.)   Logica  formalis.     II.    Quaestiones  de  enuntiatione. 

Et  quivis  experitur,  iudiciorum  ineluctabilem  necessitatem  et  in  intellectum 
cogendum  efficaciam  oriri  ex  perspecta  repugnantia  contradictionis  eius,  quod 
iudicatur.  Quamdiu  enim  mens  oppositum  eius  quod  affirmat,  plane  repugnare 
non  videt,  firmiter  et  immobiliter  et  cum  necessitate  in  suo  iudicio  stare  non  potest. 

1004.  Dico  2»:  ludicia  experimentalia,  i.  e.  ea,  quae  factuin 
singulare  et  contingens  referunt,  immediate  quidem  in  sola  fun- 
dantur  experientia;  quatenus  taraen  certitudine  reflexa  vel  philo- 
sophica  imbuuntur,   ad    principium  contradictionis   revocanda  sunt. 

Experientiam  dicimus  efTectum  alicuius  obiecti  in  potentiam  cognoscitivam 
ab  hac  receptum  et  adbibitum  ut  medium  quo  obiectum  cognoscitur  (n.  599). 
Eam  duplicem  esse  scimus  vel  internam  per  conscientiam  vel  externam  per 
sensum.  Experientia  igitur  rem  concretam  praebet,  quae  est  materia  ad  for- 
mandum  iudicium  idonea;  et  praebendo  in  re  concreta  rationem  entis ,  praebet 
eam  notionem,  ex  qua  iudicia  omnia  dimanant.  —  ludicia  experimentalia  im- 
mediate  per  solam  exhiberi  experientiam ,  inde  conspicitur,  quod  horum  iudi- 
ciorum  materia  est  res  haec  sive  individua  in  concreto.  Et  ubi  primum  quis 
sibi  rationem  reddere  vult,  cur  hoc  vel  illud  certo  iudicet,  ad  solam  experien- 
tiam  recurrit.  Et  interrogatus ,  cur  iudicem,  me  nunc  capite  dolere ,  pratum 
virere,  musicam  esse,  sine  ulla  mentis  haesitatione  respondeo :  Quia  sentio, 
video,  audio.  Et  sane  quidem,  si  iudicia  ista  non  fundarentur  in  experientia, 
fundamenta  immediata  haberent  in  iudiciis  rationalibus.  Sed  id  esse  non  potest. 
Nam  quum  iudicium  de  re  contingente  profero,  nullo  modo  principium  ratio- 
nale  adhibere  possum,  nisi  ante  iam  per  experientiam  rem  illam  contingentem 
apprehenderim.  Unde  experientia  statumen  quasi  praebere  debet,  cui  principia 
rationalia  ut  vectis  applicentur.  —  Nec  minore  evidentia  certum  est,  haec  iudicia, 
si  quis  sibi  certitudinem  omnino  reflexam  parare  velit,  ad  principium  contra- 
dictionis  reducenda  esse.  Qua  in  re  non  de  deductione,  sed  de  reductione 
agitur ,  quae  reductio  immediate  fit  per  reflexionem  ontologicam ,  mediate  per 
reflexionem  psychologicam  (n.  106).  Namque  necessitas  iudicii  experimentalis 
in  eo  reperitur,  quod  videam,  rem  experientia  cognitam  ita  esse  et  aliter  esse 
non  posse.  Sed  id  videre  non  possum,  nisi  aliquo  modo  recurrendo  ad  prin- 
cipium  contradictionis.  Diximus  autem  „aliquo  modo".  Non  enim  necesse  est, 
ut  recursus  fiat  ad  principium  istud ,  ut  terminis  universalibus  enuntiari  solet, 
sed  ut  est  contractum  ad  ens  hoc,  mihi  per  experientiam  adhibitum. 

Aliis  verhis:  Reduci  debet  omne  iudicium  contingens  ad  principium  contra- 
dictionis,  si  iudicium  illud  catenus  tantum  cum  certitudine  et  firmitate  ferri  potest, 
quatenus  video,  illo  negato,  in  extremo  negandum  esse  principium  contradictionis. 

Vel  si  mavis:  NuUa  in  iudicando  neces^itas,  ubi  nuUa  apparet  impossi- 
bilitas  iudicandi  aliter.  Nulla  eius  generis  impossibilitas,  ubi  nulla  repugnantia. 
NuUa  apparet  repugnantia,  ubi  nulla  apparet  contradictio.  Sed  contradictio 
est  tantum  inter  Esse  et  Non-esse.  Sed  haec  inter  Esse  et  Non-esse  oppositio 
principio  contradictionis  exhibetur. 

1005.  Corollarium.  Ergo  est  reicienda  sententia,  quam  tenent, 
qui  adhaerent  scholae  Leibnizianae  *,   secundum   quam  iudicia  ex- 


*  Leibniz,  Act.  Lips.  7  supplcm.  sect.   11. 


2.    De  ipsa  secunda  mentis  operatione.  507 

perimentalia,  ut  sint  certa,  resolvi  debent  in  principium  rationia 
„sufficientis"  ut  in  formulam  generalem  motivi,  quo  ad  iis  assen- 
tiendum  impellamur. 

Diciint  illi ,  nunquam  nos  posse  praedicatum  aliquod  subiecto  per  iudi- 
cium  experimentale  cum  necessitate  tribuere,  nisi  prius  ad  rationem  recurramus, 
quae  efficiat,  ut  boc  praedicatum  buic  subiecto  conveniat.  Nobis  autem  in 
animo  non  est,  ut  negemus  buic  principio  in  rerum  ordine  vim  esse  et  effica- 
ciam  universalem.  Concedimus  quoque,  si  quis  rem  vel  eventum  contingentem 
velit  cognoscere  penitus,  eum  quaerere  oportere,  quae  sit  buius  rei  vel  eventus 
ratio  necessaria.  Sed  negamus,  bunc  ad  principium  rationis  ^sufficientis"'  re- 
cursum  omnino  necessarium  esse,  si  rem  vel  eventum  contingentem  certo  cogno- 
scere  velimus. 

Etenim  saepe  accidit,  ut  quis  id  ignoret,  quod  in  rerum  ordine  sit  ali- 
cuius  facti  contingentis  ratio  necessaria ,  et  tamen  babeat  de  illo  facto  firmum 
iudicium.  Et  reapse  ad  iudicium  certum  de  existentia  alicuius  facti  contingentis 
pervenimus ,  neque  tamen  ad  originem  sive  rationem  illius  facti  reflectimus. 
Ergo  nulla  requiritur  ad  principium  rationis  „sufficientis"  reflexio  in  ordine 
ontologico.  Neque  requiritur  in  ordine  psychologico.  Nam  in  boc  ordine  pri- 
mum,  quod  experior  atque  percipio ,  non  est  afFectio  quaedam  subiectiva,  sed 
ipsum  factum  obiectivum ;  ergo  necesse  non  est ,  ut  quaerendo  rationem  suffi- 
cientem  affectionis  meae  subiectivae  ad  cognoscendum  factum  obiectivum  per- 
veniam.  Neque  ullo  modo  principio  rationis  „sufficientis"  inniti  possum,  nisi 
post  habitam  alicuius  facti  contiugentis  cognitionem  certam. 

1006.  Dico  3o:  Si  non  de  quibuslibet  iudiciis  contingentibus 
agitur,  sed  de  iis,  quae  inductione  ad  universalitatem  evehuntur, 
haec  principio  rationis  necessariae  sive  „sufficientis"  saltem  in- 
directe  nituntur. 

Ad  principium  rationis  necessariae  recurri  dicimus ,  quatenus  principia 
illa  universalitate  induuntur.  Universalitas  autem  non  directe  ex  ratione  aliqua 
necessaria,  sed  ex  buius  rationis  constantia  et  perpetuitate  adducitur,  hinc  in- 
directe  dicimus.  Et  rem  ita  se  habere  patet.  Nam  iudicia  contingentia  eo 
ad  universalitatem  evebuntur,  quod  cognoscitur  eorum  connexio  cum  aliqua 
causa  constanti  et  perpetua,  quae  in  natura  earum  rerum,  de  quibus  agatur, 
vel  in  legibus  quibus  hae  res  subsint  fundata  sit.  Si  enim  veritas  contingens 
eveheretur  ad  universalitatem  non  cognita  eius  generis  connexione,  iam  id,  quod 
infertur,  latius  paterct  quam  id,  ex  quo  infertur.  At  perspicuum  cuique  est, 
illam  cognosci  non  posse  connexionem,  nisi  mens  nitatur  principio  rationis 
necessariae. 

1007.  Dico  4°:  ludicia  omnia  necessaria  hanc  suam  necessi- 
tatem  et  efficaciam  ex  obiectis  trahunt,  quae  extra  iudicantem 
intellectum  realitatem  habent  et  a  quibus  intellectus  in  iudiciis 
pendet. 

Id  S.  TnoMAS  enuntiavit,  quum  diceret:  „Verita3,  quae  in  anima  causatur 
a  rebus,  non  sequitur  aestimationem  animae,  sed  existentiam  rerum:  ex  eo 
enim,  quod  res  est  vel  non  est,  oratio  vera  vel  falsa  dicitur,  et  intellectus  simi- 


508     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     II.    Quaestiones  de  enuntiatione. 

liter."  1  —  Hae  in  re  ex  adversa  parte  occurrunt  nobis  Kantiani,  inter  quos  etiam 
Hermes  2  j  qui  nccessitatem  in  iudiciis  non  in  obiecto  iudicato  rationem  habere 
putant,  sed  in  subiectiva  mentis  constitutione,  ex  qua  necessitas  etiam  neces- 
sitans  oriatur.  Obiecta  tantum  praeberc  materiam  dicunt,  sed  nullo  modo 
necessitare  sive  determinare  intellectum  ad  sic  vel  aliter  iudicandum;  de- 
terminationem  omnem  evenirc  ex  formis  in  mente  praeiacentibus.  Nos  autem 
dicimus,  determinationem  hanc  necessitatam  venire  ab  obiectis,  quae  revera 
sint  extra  mentem. 

Atque  id,  quod  contra  KantiaDos  affirmamus,  facile  admittet, 
quisquis  humano  modo  vivere,  agere,  loqui,  cogitare  vult.  Qui 
adversarios  sequitur,  omnem  de  rebus  externis  certitudinem  ab- 
icere  debet  et  contentus  esse,  ut  dicat:  Mea  quidem  ratio  me  im- 
pellit,  ut  fingam,  his  hina  esse  quattuor,  et  circuluni  esse  rotundum. 
An  autem  id  revera  sit,  nescio. 

Praeterea  ccrtum  est,  necessitatcm  necessitantem  in  iudiciis  inde  oriri,  in 
quod  potentia  cognoscitiva  cum  necessitate  terminatur;  terminatur  autem  in  res 
a  mente  eiusve  constitutione  non  pendentes.  —  In  omni  deinde  imagine  sive 
imitatione  necessitas,  qua  imago  et  expressio  necessario  se  habet  in  repraesen- 
tando  obiective  sic  et  non  aliter,  est  necessitata  sive  producta  ab  obiecto,  cuius 
sit  imitatio  et  expressio.  Atqui  in  omni  cognitione  humana  reperitur  expressio, 
imitatio,  imago  obiecti.  Ergo  in  omni  cognitione  (saltem  huraana)  necessitas, 
qua  cognitio  necessario  se  habet  sic  et  non  aliter,  ab  obiecto  efficitur  ^. 

1008.  Respondenda.  (Ad  1.)  Non  de  illa  re  quaeritur,  quae  sit  prima  in 
ordine  originis,  sed  de  illa,  quae  est  prima  in  ordine  firmae  adhaesionis.  Et 
omnis  quidem  cognitio  ab  ente  oritur  ut  a  ratione  ontologica  et  obiectiva.  In 
ordine  autem  logico  vel  directivo,  ens  ut  sic  non  est  primum;  sed  ratio  entis 
per  principia  firma  exprimi  debet.  Et  exprimitur  quidem  primo,  si  originem 
spectes,  principio  quod  identitatis  vocant,  si  autem  attenditur  efficacia  ad 
compellendum  intellectum,  ad  principium  contradictionis  evolvi  debet. 

(Ad  2.)  Conscientia  sit  primum  illud,  quod  nobis  necessitatem  illam 
manifestat.  Nos  autem  non  dicimus  de  principio  manifestante ,  sed  de  prin- 
cipio  dirigente. 

(Ad  3.)  Oritur  necessitas  ex  intellectu,  non  ut  est  facultas  agendi  secun- 
dum  se  considerata,  sed  ut  est  facultas  percipiendi  veritatem  obiectivam  rerum. 

(Ad  4.)  In  sententia  adversaria  latet  turpissimus  Pantheismi  error,  quo 
id,  quod  Dei  proprium  est,  homini  ascribitur. 

(Ad  o.)  Principium:  Quod  est,  est,  si  satis  et  ad  usum  accommodate 
evolvatur,  induit  formam  principii  contradictionis. 

(Ad  6.)  ludicia  experimentalia  absolute  quidem  et  antecedenter  ad  facta, 
quae  enuntiantur,  contingentia  sunt,  respective  autem  et  consequenter  ad  illa 
facta  sunt  necessaria. 

1009.  Soholion.  Cum  hac  quam  modo  posuimus,  doctrina  praeclare  con- 
veniunt,  quae  aliis  locis  indicata  sunt.     Confirmatur  obiectiva  idcarum  realitas. 


^  Quaest.  disput.  q.   1  dc  verit.  a.  2  ad  3. 

2  Cfr.  Kleutgen,  Phil.  ant.  n.  299  sqq.  ^  Cfr.  Kleutqen  1.  c.  I.  n.  22. 


2.    De  ipsa  secunda  mentis  operatione.  509 

Exploduntur  formae  mentis  „vacuae",  quae  sint  „rationis  purae"  ex,mente 
KANTir.  Apparet  quoque  principia  rationis  non  credi  propter  impulsum  sub- 
iectivum,  sed  revera  intelligi.  Confirmatius  tandem  statutum  est,  initium  philo- 
sophandi  quoad  partem  rationalem  situm  esse  in  principiis  per  se  notis,  quae 
demonstrationi  non  sint  obnoxia;  quoad  partem  autem  empiricam  reperiri  in 
evidenti  perceptione  sensuum  et  conscientiae  '. 

QUAERITUR  5«, 

pofssitne  mdicinm  sininl  esse  vernm  et  falsnm, 
vel  saltem  mntari  ex  vero  in  falsnm  ^, 

1010.  Rationes  dubitandi.  Videtur  idem  iudicium  posse  simul  esse  verum 
et  falsum  (n.  268  Schol.).  Nam  (1.)  hoc:  Socrates  legit  et  Plato  ambulat  simul 
est  verum  et  falsum,  si  Socrates  quidem  legit,  Plato  autem  non  ambulat.  — 
(2.)  Si  Socrates  videns  Platonem  dicat  intra  se :  Plato  affirmat  verum,  et  simul 
Plato  dicat  intra  se :  Socrates  affirmat  falsum,  utrumque  iudicium  erit  simul 
verum  et  falsum.  Nam  si  Socrates  verum  dicit,  consequens  est,  Platonem 
verum  dicere.  Sed  si  Plato  verum  dicit,  conseqnens  est,  Socratem  dicere  fal- 
sum.  —  (3.)  Si  quis  reflexe  dicat:  Ego  nunc  dico  falsum  per  hanc  eandem 
cognitionem,  hoc  iudicium  simul  verum  erit  et  falsum.  Nam  si  est  verum,  ne- 
cessario  debet  esse  falsum  et  contra. 

(4.)  E  contrario  videtur  non  solum  idem  iudicium  non  simul  posse 
esse  verum  et  falsum,  sed  ne  posse  quidem  ex  vero  fieri  falsum.  Si  enim  ali- 
quod  iudicium  posset  fieri  falsum,  maxime  hoc  accideret  in  iudiciis  de  re  con- 
tingente.    Atqui  iudicium  contingens :  Socrates  nunc  sedet,  non  potest  fieri  falsum. 

1011.  Dico  1°:  Idem  iudicium  non  potest  esse  simul  verum  et 
falsum  circa  idem  omnino  obiectum. 

Nam  illud  obiectum  aut  est,  aut  non  est.  Sed  iudicium  dicit  aut  rem 
esse,  aut  non  esse.  lam  consideranti  patet,  iudicium  non  posse  esse  nec  verum 
nec  falsum,  neque  posse  esse  simul  et  verum  et  falsum. 

Dico  20;  Idem  iudicium  non  potest  esse  simul  verum  et  fal- 
sum  circa  diversa  obiecta. 

Nam  si  iudicium  in  aliqua  parte  est  falsum ,  totum  iudicium  est  falsum, 
quamvis  pars  possit  esse  vera.  Qui  dicit :  Pater  et  mater  mortui  sunt  falsum 
dicit,  si  sola  mater  mortua  est. 

Dico  3o:  Idem  iudicium  non  potest  ex  vero  fieri  falsum  vel 
ex  falso  verum,  si  iudicium  est  in  materia  necessaria. 

Nam  iudicium  non  mutat  veritatem,  nisi  mutatur  obiectum.  Sed  in  rebus, 
quas  ponimus,  obiectum  est  immutabile. 

Dico  4o:  ludicium  fieri  potest  ex  vero  falsum  vel  ex  falso 
verum,  si  est  de  re  contingenti. 


*   Cfr.  LlBERATORE,   Logic.   p.   233. 

2  Cfr.  Sylv.  Maurus,  Quaest.  philos.  t.  1  q.  60  j  De  Rhodes,  Philos.  peripat. 
1.  1.  disp.  3  q.  2  sect.  1   §  3  et  sect.  2  §  2. 


510     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     II.    Quaestiones  de  enuntiatione. 

Nam  idem  iudicium  erat,  quo  quia  iudicabat  ante  tria  annorum  milia: 
Christus  nascetur,  et  quo  nunc  quis  iudicare  potest:  Christus  nascetur.  Sed 
tamen  olim  hoc  iudicium  erat  verum,  nunc  falsum.  Et  similiter  iudicium:  So- 
crates  sedet  fit  falsum,  si  Socrates  sedere  desinit. 

1012.  Respondenda.  (Ad  1.)  Est  iudicium  istud  ex  parte  falsumj  ergo 
simpliciter  falsum  est. 

(Ad  2.)  Utrumque  iudicium  falsum  est,  neque  ullo  modo  verum.  Nam 
omne  iudicium  affirmat  esse  aliquod  verum  distinctum  ab  ipso  actu  iudicii  et 
aliquo  modo  prius   ipso  actu  iudicii. 

(Ad  3.)  ludicium  istud  effici  non  potest,  quia  omne  iudicium  diximua 
tendere  in  obiectum  praeiacens.  Deinde  omne  iudicium,  se  esse  verum,  ex 
natura  sua  enuntiat.     p]rgo  fieri  non  potest,    ut  simul  enuntiet,    se  esse  falsum. 

(Ad  4.)  Tempus  praesens  vel  praeteritum  vel  futurum,  quod  in  enuntia- 
tione  exprimitur,  per  se  refert  enuntiatum  ad  tempus,  quo  efficitur  enuntiatio. 
Atque  ita  fieri  potest,  ut  enuntiatio  materialiter  manens  eadem,  transmutetur 
ex  vera  in  falsam  et  contra.  Quod  si  quis  tempus'  istud  expressum  intendat 
referre  ad  certum  tempus  externum,  haec  transmutatio  fieri  non  potest. 

1013.  Scholia.  Schol.  1.  Quaeri  solet,  quid  veritas  formalis  iudicio  super- 
addat  ^.  Aliqui  veritatem  hanc  in  relatione  reali  reperiri  volunt;  alii  relatione 
rationis  contenti  sunt.  Nos  diximus  (n.  809)  veritatem  hanc  esse  ipsum  iudi- 
cium,  quatenus  consignificatur  sive  connotatur,  rem  ita  esse,  sicut  iudicatur. 

Schol.  2.  Quaerunt  etiam,  situe  enuntiatio  vocalis  tantum  vera  in  ultimo 
instanti  prolationis  ipsius.  Quod  affirmandum  esse  videtur.  Nam  sententia 
vocalis  proprie  vera  non  est,  nisi  quatenus  est  signum  mentis  loquentis  et  actu 
verba  adhibentis.  Sed  prolationem  singularum  vocum  dispositionem  quandam 
materiae  esse  recte  dixeris,  quae  dispositio,  si  ultima  voce  perfecta  est,  a  mente 
tandem  sententiam  quasi  a  se  dimittente,  formam  signi,  et  quod  consequens 
est  formam  vcritatis,  accipit.  Unde  si  locutio  interrumpitur ,  per  se  nulla 
proprie  aderit  locutio  et  significatio  in  prolata  parte  sententiae.  —  Dices: 
Singulae  partes  propositionis  habent  significationem  propriam.  Ergo  habent 
etiam  veritatem.  Resp.:  Partes  enuntiationis  vocalis  habent  veritatem  illam 
imperfectam,  quae  apprehensioni  simplici  convenit,  non  autem  veritatem  per- 
fectam  iudicii,  de  qua  hic  dicimus.  Instabis:  Nihil  est  in  instanti.  Ergo  neque 
enuntiatio  in  instanti  est ,  neque  in  instanti  vera  esse  potest.  Resp. :  Enuntia- 
tionem  voce  prolatam  perdurare  in  mente  audientium,  et  ibi  ease  veram.  Nam 
enuntiatio  vocalis  post  voccm  emissam,  etsi  non  physice,  moraliter  tamen,  i.  e. 
secundum  modum  quendam  a  mente  fictum  perdurat  ^. 

QUAERITUR  6°, 

rectene   diistingnantiir   indicia  nniversaiia 
et  particnlaria. 

1014.  Rationes  dubitandi.  (l.)  Videtur  recte  egisse  Hamilton,  qui  iudicia 
ratione  quantitatis  distribuit,  ut  alia  sint  universalia  ex  parte  subiecti  et  prae- 
dicati,  alia  ex  parte  subiecti  tantum,  alia  ex  parte  praedicati  tantum,  alia  par- 

1  Cfr.  Alam.  1.  c.  q.  19  a  6  ad  4  ;  Sylv.  Maur.  1.  c.  q.  59  ;  De  Rhodes  1.  c.  9  §  2. 

2  Cfr.  Alamannus  L  c.  q.  19  a.  7. 


2.    De  ipsa  secunda  mentis  operatione.  511 

ticularia  ex  parte  utraque  (n.  80).  —  (2.)  Vel  melius  alii,  inter  quos  F.  A.  Lange 
(n.  84)  quinque  iudiciorum  ordines  distinxisse  videntur:  iudicia  identica,  iu- 
dicia  subiecto  tantum  universalia,  iudicia  praedicato  tantum  universalia,  iudicia 
interferentia,  iudicia  universalia  negativa.  —  (3.)  Multa  sunt  iudicia,  quae  ne- 
que  universalia  neque  particularia  sunt:  singularia,  collectiva,  impersonalia,  quae 
sunt  subiecti  abstracti  (homo  est  species ;  virtus  est  laudahilis ;  pro  patria  mori 
decorum  est),  indefinita. 

1015.  Dico:  Eecte  veteres  iudicia  distinguunt  ut  sint  aut  uni- 
versalia  aut  particularia  (n.  299).  Nam  ubicunque  occurrit  aliquid 
quod  est  simpliciter,  et  aliud  quod  est  secundum  quid,  philosophus 
distinctionem  adhibeat  oportet.  Sed  iudicium  universale  est,  quum 
praedicatum  subiecto  convenit  simpliciter,  i.  e.  omni  subiecto  ^ 
ludicium  particulare  est,  quum  praedicatum  subiecto  convenit  se- 
cundum  quid,  i.  e.  tantum  secundum  quaedam  inferiora  contenta 
in  subiecto. 

Atque  id  his  rationibus  confirmari  potest:  l^  Quod  omni  subiecto  con- 
venit,  subiecto  per  se  et  proprie  convenit.  Quod  parti  subiecti  convenit,  acci- 
dentale  est.  Ergo  recte  distinguitur  iudicium,  in  quo  praedicatio  de  omni  sub- 
iecto  fit,  et  iudicium  particulare.  —  2»  Accedit,  ut  summi  momenti  sit  illa 
distinctio,  qua  iudicia  vera  esse  cognoscimus  ex  sola  experientia,  alia  ex  ipsis 
conceptibus  coniunctis  vera  esse  intelligimus.  —  3°  Perfecta  porro  cognitio  est, 
qua  ea  intelligimus,  quae  subiecto  immutabiliter,  i.  e.  constanter  et  universa- 
liter  conveniunt  vel  non  conveniunt;  id  quod  iudiciis  universalibus  exprimitur. 
Praeterea  alia  est  cognitio  imperfectior ,  qua  ad  perfectam  cognitionem  dispo- 
nimur.  Et  haec  cognitio  imperfectior  iudicio  particulari  exprimitur.  —  4°  Omni 
denique  iudicio  aliud  contradictorie  opponitur,  i.  e.  ita  opponitur,  ut  non  pos- 
sint  simul  esse  vera  neque  simul  falsa.  Universali  affirmativo  sic  opponitur 
particulare  negativum ,  et  universali  negativo  particulare  affirmativum.  Ergo 
recte  praeter  iudicia  universalia  distinguuntur  iudicia  particularia  tamquam  con- 
tradictoria  universalium.  —  5o  Neque  minus  ex  ipso  usu  dicendi  omnium  ho- 
minum  id,  quod  diximus,  confirmari  potest.  Loquela  enim  est  signum  intellec- 
tionum.  Sed  omnes  linguae  propriis  particulis  (v.  gr.  omnis,  aliquis)  iudicia 
universalia  et  particularia  distinguunt.  Ergo  haec  distinctio  in  ipsa  natura 
mentis  fundamenta  habet. 

1016.  Respondenda.  (Ad  1.)  Quantitas  iudicii  non  est  petenda  ex  parte  prae- 
dicati.  Nam  iudicio,  ut  id  est  positum  in  usu  hominum,  formaliter  nihil  enun- 
tiatur  de  quantitate  praedicati;  sed  haec  aliunde  et  non  ex  ipsa  forma  iudicii 
petenda  est.  Si  existerent  iudicia,  quae  ponit  Hamilton,  id  certe  lingua  pate- 
fieret.  Atqui  nulla  lingua  signum  quantitatis  praedicato  apponit.  Ergo  divisio 
Hamiltonii  est  contra  naturam  iudicii.  —  Immo  tantum  abest,  ut  omne  signum 
quantitatis  apponi  possit  praedicato,  ut  eiusmodi  signum  appositum  propositionem 
saepe  reddat  falsam.     Sic  falsa  est  haec :   Omnis  homo  est  omne  risihile.     Falsa 


*  Accuratiua  dicitur:  Homo  omnis  (t^^z,  quisque,  quilibet),  quam:  Homines 
omnes  (7:av-£;,  cuncti).  Numerus  enira  pluralis  non  solum  vim  distributivam, 
sed  etiam  collectivam  habet,  singularis  vim  tantum  distributivam. 


512     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     II.    Quaestiones  de  enuntiatione. 

est  etiam  haec :  Nullus  homo  est  nulla  arhor.    Unde  recte  a  Scholasticis  est  moni- 
tum,  signum  universalitatis  in  praedicato  ne  ponatur  *. 

(Ad  2.)  Contra  divisionem  a  Lange  propositum  ca  sunt  repetenda,  quae 
contra  IIamiltox  diximus.  Non  enim  est  haec  illius  iudicii  divisio,  quod  est  in 
consuetudine  hominum;  sed  cst  divisio  iudicii,  quod  sibi  quis  per  vim  imagi- 
nari  possit.  Ita  potest  quis  mentcm  adigere,  ut  in  iudicio :  Aliquis  homo  est 
alhus,  attendat  ad  „interferentiam".  Sed  tum  resolvet  iudicium  „interferens"  in 
multa.  Neque  ullus  unquam  uno  iudicio  dicet:  Aliquis  homo  alhus  est,  et  aliquis 
homo  non  est  alhus,  et  aliquod  alhum  non  est  homo,  et  aliquid  alhum  est  homo. 
Toia  haec  iudiciorum  divisio  innititur  errori  illi,  quo  iudicium  recentiores  putant 
formaliter  esse  aequationem  quandam  vel  etiam  identitatem  inter  subiectum  et 
praedicatum.  Demus  has  et  similes  considerandi  rationes  a  mathematicis  in- 
ventas  utiles  esse  ad  artificiosum  quendam  calculum  et  mechanismum  mathe- 
maticum  construendum:  certe  tamen  a  naturali  cogitandi  ratione  omnino  alienae 
sunt.  Quis,  ut  exemplo  sit  locus,  natura  duce  proferet  iudicium:  Aliquod 
animal  est  omnis  homo?  Vituperandus  igitur  est  Lange,  quod  mente  a  natura 
iudiciorum,  ut  reperiuntur  inter  homines,  avocata,  sibi  secundum  considera- 
tionem  artificiosam  et  violentam  iudicia  construxit.  Quibus  autem  in  rebus 
veritatem  tetigit,  nihil  quod  novum  sit  protulit.  Distinguunt  veteres  iudicia 
simplicis  inhaerentiae  et  iudicia  determinatae  inhaerentiae^. 
Haec,  quae  secundo  loco  diximus,  sunt  ea  iudicia,  in  quibus  non  simpliciter  et 
indeterminate  praedicatum  de  subiecto  dicitur,  sed  simul  determinate  subintelli- 
gitur,  sitne  praedicatum  definitio  subiecti,  an  genus,  an  proprium.  an  accidens, 
an  differentia.  Inter  iudicia  determinatae  inhaerentiae  eminent  illa,  in  quibus 
praedicatum  est  proprium  subiecti  vel  definitio  vel  difFerentia  convertibilis. 
Haec  iudicia  vocantur  convertibilia  (opot  dvTt-/caTrjYopo'j;j.cVoi),  quia  sunt  iu- 
dicia  universalia  affirmativa  et  simpliciter  convertuntur,  v.  gr.  Omnis  homo  est 
risihilis  (proprium).  Omne  risibile  est  homo.  Praeterea  consideranda  sunt  iu- 
dicia,  in  quibus  praedicatur  accidens  separabile.  Haec  iudicia  vocantur  pure 
particularia,  quia  praedicatum  aliquibus  inest,  sed  non  omuibus,  velut: 
Aliquis  homo  alhus  est.  ludicia  convertibilia  sunt,  quae  L.a.xge  vocat  identica; 
iudicia  pure  particularia  fere  sunt,  quae  vocat  interferentia.  Sed  non  animadvertit 
Lange,  hanc  inter  iudicia  convertibilia  (identica)  et  pure  particularia  (inter- 
ferentia)  differentiam  non  trahi  ex  forma  iudicii,  sed  ex  materia,  quae  in  iu- 
dicio  reperitur.  In  iudiciis  simplicis  inhaerentiae  negligitur,  utrum  ea  sint  conver- 
tibilia  an  pure  particularia ;  sed  attenditur  tantum  universalitas  et  particularitas. 

Et  novae  iudiciorum  divisioni  a  se  inventae  Laxge  novam  artem  syllo- 
gisticam  superstruxit  ^  de  cuius  falsitate  ex  industria  dicere  supersedemus,  quum 
eius  fundamenta  nihil  valere  viderimus. 

(Ad  3.)  Universalia  sunt,  quae  proxime  et  maxime  cogitanti  intellectui 
sunt  praesto.  Unde  recte  veteres,  quamvis  aperte  docerent,  praeter  propositiones 
universales  et  particulares  reperiri  alias,  has  tamen  fere  neglexerunt  vel  ad  illas 
revocandas  esse  voluerunt. 


^  Cfr.  Albertus  Magnds  1.   1  periherm.  tract.  5  c.  1, 
2  FoNSECA,  Institut.  dialect.  1.  7  c.  8. 
'  Logische  Studien  IV. 


2.    De  ipsa  secunda  mentis  operatione.  513 

QUAERITUR  7% 
rectene   distiiignaiitur  indicia  affirmativa  et  neg-ativa. 

1017.  Rationes  dubitandi.     (1.)  Imprimis  videtur  Kantius  his  recte  addidisse 
tanquam  tertium  membrum  iudicia  infiniti  praedicati. 

(2.)  Vel  melius  Buffier  aliique  dixerunt,  omnem  negationem  ad  praedi- 
catum  spectare,  neque  copulam  unquam  negantem  esse.  Ergo  omnia  iudicia 
erunt  affirmativa.  —  (3.)  Copula  est  vinculum,  quo  subiectum  et  praedieatura 
uuiuntur.  Atqui  vinculum  dividens  absurdum  est.  Ergo  nuUa  est  copula  ne- 
gativa,  neque  uUum  igitur  iudicium  negativum  *.  —  (4.)  ludicia  negativa  nihil 
esse  videntur  nisi  remotio  iudicii  afftrmativi.  Qui  enim  dicit:  Nulla  arhor  est 
animal,  nihil  aliud  dicere  intendit  nisi,  falsum  esse,  aliquam  arborem  esse  animal. 
Ergo  iudicia  negativa  ad  affirmativa  reducuntur. 

(5.)  Contra  Hegel  iudicia  omnia  in  negatioue  consistere  docet,  quia  unum- 
quodque  iudicium  fit  per  quamdam  divisionem  in  unitate  conceptus.  Nulla  ergo 
sunt  iudicia,  quae  non  sint  ncgativa.  —  (6.)  Qui  enuntiat:  Omnes  caput  aperiunt, 
certe  ante  apud  se  enuntiavit :  Nemo  caput  non  aperuit.  Et  hoc  modo  omnis 
affirmatio  simplex  nascitur  ex  negatione  duplici. 

(Y.)  ludicium  igitur  non  est  affirmativum ,  nisi  quatenus  iudicando  nega- 
tionem  respicimus  atque  excludimus.  At  quam  ob  causam  iudicium  effici  non 
possit,  respectu  illo  penitus  omisso  ?  Et  iam  iudicium  erit,  quod  neque  affir- 
mativum  sit,  neque  negativum. 

1018.  Dico:    Kecta   est   iudiciorum   divisio,    qua  iudicia   omnia 
distribuuntur  in  affirmativa  et  negativa  (n.  271). 

Xam  intellectio  sequitur  res,  quae  intelliguntur.  Sed  omnis 
res  ex  se  habet,  ut  sit  et  indivisa  in  se  sibique  identica,  et  sit 
divisa  ab  omni  re  alia  atque  diversa.  Ex  quo  fit,  ut  actus  mentis 
iudicantis  duplex  esse  possit,  alter,  qui  iudicando  coniungit,  quae 
sunt  coniuncta  in  re,  alter  qui  disiuncta  disiungit.  Ille  affirmatio 
est,  hic  negatio. 

Idipsum  confirmatur  ex  similitudine  inter  intellectum  et  voluntatem  2.  Nam 
voluntas  sequitur  iudicium  intellectus.  Unde  ex  voluntate  licet  concludere  ad 
intellectum ,  quatenus  in  operatione  voluntatis  aliquid  efficitur  ex  operatione 
intellectus.  Sed  duplex  in  voluntate  actus  reperitur :  alter  prosecutionis,  quo 
appetitus  in  bonum  tendit,  eique  inbaeret;  alter  fugae,  quo  a  malo  recedit  et 
huic  quasi  dissentit.  Et  his  actibus  duplex  respondet  iudicium ,  quod  est  in 
intellectu;  alterum,  quo  per  affirmationem  ponitur  id  quod  est  verum,  alterum 
quo  per  negationem  toUitur  id  quod  est  falsum.  —  Accedit,  quod  omni  omnino 
rei  proprium  est,  ut  ea,  quae  sibi  conveniunt,  prosequatur,  adversantia  vero 
refugiat.  Recte  ergo  etiam  in  intellectu  eiusmodi  contrarietatem  statuimus.  — 
Omne  denique  iudicium  est  quasi  responsum  ad  quaestionem  disiunctivam : 
Utrmn  S  est  P,  an  S  non  est  F?    Affirmatio  ponit  primum  disiunctionis  mem- 


*  SiGWART,  Log.  I.  I.  c.  4  p.  119  sqq. 
2  S.  Thom.  in  1.  6  ethic.  lect.  2. 
Pesch,  Loglca.    U.  33 


514     Liber  II.  (IV.)     Logica  formalis.     II.    Quaestiones  de  enuntiatione. 

brum  et  tollit  secundum.  Negatio  ponit  secundum  membrum  et  tollit  primum. 
Ex  hac  igitur  consideratione  patet,  affirmationi  negationem  vere  coordinari. 

1019.  Respondenda.    CAd  1.)    Tmprimis  trias  illa  a  Kantio  posita  fundamentis 

caret.  Nam  posset  quispiam  eodem  iure  ponere  iudicia  infiniti  subiecti,  quo 
Kant  posuit  iudicia  infiniti  praedicati.  Verum  omnia  ista  iudicia  infinita  hoc 
loco  omittenda  sunt.  Nullam  enim  vim  habet  pro  diversitate  ipsius  iudicii, 
utrum  subiectum  et  praedicatum  sint  termini  infiniti  an  finiti.  Intellectus  eodem 
modo  appreliendit  terminos  infinitos,  atque  apprehendit  terminos  finitos.  Unde 
haec  iudicia:  Ilonio  est  non-planta,  et  Aliquid  non-planta  est  homo,  iudicia  af- 
firmativa  sunt ;  hoc  vero :  Omne  non-mortale  non  est  homo ,  negativum  est.  — 
Dices:  Recte  videtur  Wundt  iudicia  negativa  disposuisse,  ut  sint  aut  negativi 
praedicati,  aut  proprie  negativa ,  aut  negativa  alternantia  ^.  Resp. :  ludieium, 
quod  est  in  primo  genere,  non  negativum  est,  sed  infinitum,  quod  reducitur  aut 
ad  negativum,  aut  ad  affirmativum.  Quod  est  in  tertio  genere,  non  unum  est. 
sed  distinctivum  et  multiplex. 

(Ad  2.)  Verum  est,  omnia  iudicia  negativa  artificiose  transformari  posse 
in  affirmativa;  velut:  Nidlus  homo  est  angelus ,  quod  recte  transformaveris : 
Omnis  homo  est  non-angelus.  Neque  tamen  minus  recte  omne  affirmativum, 
velut:  Omnis  homo  est  visibilis ,  transformatur  in  negativum,  nullus  homo  est 
non-visibilis.  Unde  sicuti  iniquum  est,  si  quis  hac  ratione  fretus  contendere 
velit  omnia  iudicia  esse  negativa,  inepte  propter  illam  rationem  quis  dicet  omnia 
affirmativa  esse.  At  vero  non  quaeritur  hic,  quid  artificiose  fieri  possit,  sed 
quaeritur,  quid  reapse  sit.  Si  autem  dicimus:  Hoc  metallum,  quod  ihi  positum 
est,  non  est  aurum,  iudicium  nostrum  non  hanc  formam  sequitur:  Hoc  metallum 
est  aliquid  ex  genere  eorum,  quae  non  sunt  aurum.  Hoc  enim  iudicandi  genus 
mens  vix  sponte  et  naturaliter  fingit,  sed  coacta  tantum  a  logicis.  —  Immo  con- 
ceptus  infiniti  non  fiunt  nisi  iudicio  negativo.  Non-homo,  est  idem  quod  id 
quod  non  est  homo.  Ergo  ipse  conceptus  infinitus  iudicium  negativum  supponit 
et  virtualiter  includit.     Sunt  igitur  iudicia  negativa. 

(Ad  3.)  Duplex  distinguenda  est  compositio  (synthesis)  ;  alia,  quae  consistit 
in  comparatione  praedicati  ad  subiectum  sive  in  aliqua  praedicati  ad  subiectum 
relatione  (omnis  enim  comparatio  vel  relatio  est  cum  quadam  compositioue); 
alia,  quae  consistit  in  eo ,  ut  mens  iudicando  praedicatum  subiecto  attribuat. 
Prior  compositio  est  de  essentia  iudicii,  quia  omne  iudicium  fit  per  compara- 
tionem  praedicati  ad  subiectum  (n.  269  Schol.  1).  Altera  compositio  est  diffe- 
rentia  specifica,  qua  iudicium  affirmativum  separatur  a  negativo.  Unde  iudicium 
affirmativum  duplicem  habet  compositionem;  iudicium  negativum  habet  compo- 
sitionem  unam  et  unam  divisionem.  Et  sic  omnis  copula  est  vinculum,  quatenus 
omnis  copula  significat  praesuppositive  illam  compositionem,  quae  est  compa- 
ratio  sive  praedicati  ad  subiectum  relatio,  neque  tamen  omnis  copula  est  affir- 
mativa.  —  Dices:  Vox  „Esse"  ex  se  significat  actum  existendi.  Si  igitur  ap- 
posita  negatio  id  efficit,  ut  ipsa  copula  evadat  negans,  iam  per  simplicem  hunc 
actum  negabitur  subiecti  existentia  -.  Si  igitur  dicis :  „Socrates  non  e^t  aegroius", 
negabis  Socratem  existere.  Hanc  vero  non  esse  illius  iudicii  vim,  multis  de- 
clarat  Siqwaht  '.    Res^). :  Sicut  in  iudicio  affirmativo :  Socrafes  est  aegrotus,  non 


*  Logik  I.  p.   186  sqq. 

2  Ita  Siqwart  1.  cit.  p.  123  n.  5.  ^  Lqc.  cit.  et  p.   161. 


2.    De  ipsa  secunda  mentis  operatione.  515 

affirmatiir  Socratis  existentia,  sed  existentia  talis,  ita  in  iudicio  negativo  non 
negatur  existentia,  sed  existentia  t  a  1  i  s. 

(Ad  i.)  Verum  est,  iudicia  negativa  eo  modo,  quo  volunt  adversarii,  in 
affirmativa  reduci  posse.  Sed  eodem  modo  affirmativa  transformari  possunt  in 
negativa ;  velut  iudiciura :  Omnis  homo  est  mortalis  recte  mutaveris  in  hoc : 
Falsum  est,  aliquem  hommem  non  esse  mortalem.  Ex  quo  liquet,  rationem  ad- 
versariam  nullam  esse.  Quis  deinde  non  videt,  nos,  quum  habeamus  iudicia 
universalia  negativa,  nullo  modo  cogitare  de  iudicio  contradictorio ,  quod  est 
affirmativum  particulare  ?  Neque  ullo  modo  universale  affirmativum  in  mente 
habemus,  quum  proferimus  iudicia  particularia  negativa.  —  Dicit  Sigwart,  co- 
pulam  non  esse  subiectum  negationis,  sed  eiusdem  obiectum,  i.  e.  copulae  pro- 
prium  esse ,  ut  negetur ,  nunquam  vero,  ut  neget  *.  Sed  errat  Sigwart.  Fieri 
quidem  potest,  ut  negetur  copula  velut  quum  quis,  qui  dicere  vult,  arborem 
non  esse  a)iimal ,  id  enuntiat,  in  mente  habens:  Verum  non  est^  a7'horem  esse 
nnimal.  Sed  per  se  ipsa  copula  est  negans  in  omni  enuntiatione  negativa; 
negat  vero  ipsam  identitatem  praedicati  et  subiecti.  —  Dices:  Subiectum  nega- 
tionis  est  ipsa  particula  negativa.  Besp.:  Negatio  enuntiativa  in  sola  „parti- 
cula"  subiectari  non  potest,  sed  pro  subiecto  sibi  simul  verbum  expostulat. 

(Ad  5.)  Haec  Hegelii  sententia  innumerabilibus  factis  experientiae  clarius 
coarguitur  absurditatis,  quam  id  verbis  effici  possit. 

(Ad  6.)  Vix  non  futilis  videtur  ista  a  Sigwart  proposita  sententia.  Quis 
enim  unquam  putavit,  negationem  duplicem  affirmatione  siraplici  priorem  esse  ? 
Quum  omnes  caput  aperiunt,  cognoscetur  sane,  neminem  esse,  qui  non  aperuerit. 
Verum  id  minime  prius  cognoscitur,  contra  credo  prius  videntur  aperta  capita 
omnia,  et  deinde  videtur  nullum  caput  non  esse  apertum.  Et  confirmatur  id, 
quod  diximus,  consideratione  linguarum,  in  quibus  omnibus  vox  „omnis"  pri- 
mitiva  est,  vox  „nullus"  derivata  (velut  „nullus"  =  ne  ullus  =  non  unulus 
—  non  unus). 

(Ad  7.)  ludicium  non  est  affirmativura  propter  exclusam  negationem,  sed 
quia  praedicatum  subiecto  convenire  ponitur.  Itaque  respectus  ad  negationem 
quum  non  adsit,  neque  tolli  potest. 

1020.  Scholia.  Schol.  1.  Negatio  est  ens  rationis.  Errant  igitur 
Thomas  Campanella  (n.  54),  Spinoza  (n.  58),  alii,  qui  contendunt, 
in  ipso  „Non  esse  aliud"  rerum  entitatem  consistere. 

Neque  enim  essentia  hominis  in  hoc  est,  ut  non  sit  lapis  vel  leo ;  sed  es- 
sentia  hominis  est  in  eo  ipso,  ut  sit  homo  sive  animal  rationale.  Omni  autem 
enti  tanquam  proprietas  metaphysica  convenit,  ut  ipsum  ad  alia,  vel  alia  ad 
ipsum  referantur  tanquam  distincta.  Mens  igitur  nostra,  quae  per  partes  co- 
gnoscit,  specialibus  iudiciis  hanc  distinctionem  vel  negationem  contemplatur 
formando  iudicia  negativa. 

Schol.  2.  Enuntiatio  affirmativa  prior  est  enuntiatione  nega- 
tiva,  non  quia  negatio  supponit,  me  eandem  rem  aliquo  modo  af- 
firmare  (impossibile  enim  est,  ut  idem  simul  affirmemus  et  nege- 
mus),   sed   quia  negatio  supponit   aliam  cognitionem  affirmativam. 

*  „Die  Copula  ist  nicht  der  Trager,  sondern  das  Object  der  Verneinung; 
es  gibt  keine  verneinende,  sondern  nur  eine  verneinte  Copula."    Log.  I.  p.  123. 

33* 


516     Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     II.   Quaestiones  de  enuntiatione. 

In  omni  enuntiatione  conaiderare  possumus  vocem,  intellectum,  rem.  Et  se- 
cundum  triplicem  hanc  considerandi  rationem  affirmatio  negationem  praecedit. 
Ponatur  enuntiatio :  Homo  non  est  albus ;  si  considcras  vocem,  prius  est,  ut 
intelligas,  quid  signiftcet  alhus  (incomplexum  quid)  ,  quam  quid  significet  non 
albus  (complexum).  —  Si  consideras  intellectum,  iterum  affirmatio  est  prior 
negatione.  Nam  mens  non  cognoscit,  quid  sit  non  esse  album ,  nisi  prius  co- 
gnoscat,  quid  sit  esse  album^  Et  generatim  divisio  supponit  compositionem. 
neque  esse  potest  in  mente  operatio  divisiva,  nisi  simul  adsit  compositiva,  cui 
divisio  opponitur.  —  Si  consideras  rem,  omne  Non-Esse  in  aliquo  Esse  fun- 
datur  tanquam  in  priore.  Ita  hominem  non  esse  album  in  eo  fundatur,  quia  est 
niger  vel  alius  coloris.  Hominem  non  esse  leonem  in  eo  fundatur,  quia  est  homo 
vel  rationalis.  Neque  intellectus  negationem  cognoscit,  nisi  in  aliquo  funda- 
mento.  Nisi  enim  prius  aliquo  modo  cognovimus,  quid  sit  res ,  nunquam  co- 
gnoscemus,  quid  res  non  sit  ^.  —  Dices :  Affirmatio  et  negatio  dividuntur  secun- 
dum  qualitatem  essentialem  ita,  ut  sint  duae  species  eiusdem  generis,  quod  eat 
iudicium.  Sed  species  simul  sunt;  ea  vero,  quae  se  habent  secundum  prius  et 
posterius,  sunt  analoga.  Resp. :  Species  quatenus  formaliter  considerantur  ut 
species ,  simul  sunt.  Id  tamen  non  obstat ,  quominus  sub  alio  respectu  inter- 
cedere  possit  prioritas  alterutrius. 

Schol.  3.  ludicium  affirmativum  dignitate  negativum  praecellit. 
Melius  enim  est  scire,  quid  sit  res,  quam  scire,  quid  non  sit.  Ne- 
que  tamen  exigua  est  iudicii  negativi  utilitas. 

Nam  fieri  potest,  ut  rem  quam  affirmando  nnn  perfecte  cognoscimus,  ne- 
gando  cognoscamus  perfectius.  Quinimmo  multa  sunt  iudicia  negativa,  quae 
aequivalent  positivis.  Ex  quo  fit,  ut  saepe  utamur  iudicio  negativo,  quum  rem 
positive  significare  vel  non  possumus,  vel  nolumus.  Id  saepius  accidit  in  iu- 
diciis  disiunctivis.  Aut  S  est  P  aut  non  est;  id  dicimus,  quum  ceteras  possibili- 
tates  aut  ignoramus,  aut  singulas  indicare  censemus  incommodum  esse.  lu- 
dicium  negativum  saepe  etiam  adhibetur,  ut  alicui  errori  contradicamus  vel 
aliquam  coniecturam  excludamus,  velut  si  quis  falso  dixit,  tria  quaedam  puncia 
esse  in  linea  recta,  contradicendo  statuimus  non  esse.  Vel  plantae  nomen  quae- 
rentes  saepe  coniecturam  excludimus  dicentes :  Haec  planta  non  habet  hoc 
nomen;  non  enim  habet  hanc  vel  illam  notam. 

QUAERITUR  8^ 
qna  ratione   volnntas  in   indiciis  interveniat. 

1021.  Rationes  dubitandi.     Suo  loco  docuimus,  iudicia  a  voluntate  elici  non 

posse,  posse  tamen  imperari  (n.  134,  n.  26G  Schol.  4).  Sed  de  hac  doctrina 
dubitari  posse  videtur.  Nam  (1.)  Cupere,  Aversari,  Affirmare,  Negare,  Dubi- 
tare,  ut  docet  Cartesius  ^,  sunt   diversi  modi  volendi.     Et  magis  etiara  Consen- 

^  „Nulla  negatio  vel  privatio  est  in  genere  per  se,  quia  non  habet  aliquam 
quidditatem  nec  Essej  sed  reducitur  ad  genus  affirmationis ,  secundum  quod  in 
Non-esse  intclligitur  Esse  et  in  negatione  affirmatio."  S.  Tno.vi.  1  dist.  28 
q.  1  a.   1  ad  3. 

2  Ita  fere  S.  Thom.  in  1.  1  de  interpret.  lect.  8.  ^  p^rte  1.  Princip.  §  32. 


2.    De  ipsa  secunda  mentis  operatione.  517 

tire  vel  Assentiri  ad  voluntatem  pertinet.  Sed  haec  omnia  sunt  in  iudicio.  — 
(2.)  Sunt  iudicia  libera  et  temeraria,  quae  nec  in  perspecta  convenientia  vel 
repugnantia  conceptuum,  nec  in  ullo  motivo  certo  fundantur.  Sed  huius  generis 
iudicia  elicita  non  sunt  ab  intellectu.  cui  ad  iudicandum  desit  ratio  sufftciens. 
Haec  ergo  iudicia  a  libera  voluntate  eliciuntur.  —  (3.)  ludicium  constituitur 
sola  cessatione  ab  examine  et  comparatione  idearum ;  sed  haec  cessatio ,  qua- 
tenus  est  actus,  est  actus  voluntatis  volentis  cessare.  —  (4.)  Vel  melius  Male- 
BRANCHE  essentiam  iudicii  in  quiete  mentis  reposuit  sibi  in  cognita  conceptuum 
habitudine  complacentis.  Sed  quae  est  huiusmodi  complacentia,  ad  voluntatem 
potius,  quam  ad  intellectum  spectat. 

(5.)  Sed  contra  videtur  voluntas  nullo  modo  in  iudicando  quidquam  effi- 
cere  posse.    ludicii  enim  infallibilitas  nasci  non  potest  nisi  ex  percepta  veritate. 

1022.  Dico    lo;    ludicium    non    elicitur    a    voluntate,    sed    ab 

intellectu. 

Nam  ab  ea  potentia  iudicium  elicitur,  cuius  est  Componere,  Dividere, 
Affirmare,  Negare,  Percipere  veritatem.  Atqui  id  non  est  voluntatis,  sed  facul- 
tatis  illius,  quae  formaliter  versatur  in  cognoscendo  vero,  intellectus  ^.  —  Et  ille 
certe  actus  a  voluntate  elici  non  potest,  qui  non  dicit  formaliter  tendentiam  in 
aliquid,  quatenus  bonum  est.  Atqui  in  iudicio  haec  in  bonum  tendentia  forma- 
liter  non  inest. 

Dico  2^:  ludicium  tamen  a  voluntate  imperari  potest,  non 
remote  tantum,  verum  etiam  proxime  et  quoad  speciem  actus. 

Voluntas  movet  intellectum  remote,  quum  eum  inclinat  ad  inquirendas 
et  attendendas  rationes ,  quibus  cognitis  intellectus  ex  natura  sua  assentitur. 
Dicimus  autem  voluntatem  intellectum  movere  posse  etiam  proxime  in  rebus 
obscurioribus,  ut  huic  parti  potius  adhaereat  quam  alteri. 

Quae  res  hoc  argumento  probatur  :i  Saepenumero  evenit,  ut  homines  fir- 
miter  assentiantur  rebus  obiectis ,  etiamsi  hae  non  cum  evidentia  intellectui 
propositae  sunt ;  sive  id  fit  imprudenter  propter  spretas  dubitandi  rationes, 
quae  prudentes  sunt;  sive  prudenter  propter  spretas  dubitandi  rationes,  quae 
imprudentes  sunt.  Atqui  ille,  qui  in  hoc  genere  esse  solet  assensus  perfectus 
in  verum  inevidenter  apparens,  non  potest  non  esse  a  voluntate  iinperatus. 
Neque  enim  ex  intellectu ,  neque  ex  obiecto  vim  suam  habere  potest ,  quum 
obiectum  intellectui  inevidenter  tantum  appareat.  —  Ex  altera  parte  duo  satis 
sunt    et    requiruntur,    ut    assensus    intellectualis    a    voluntate    imperari    possit. 

1)  Intellectus  ex  se  aptus  sit,  qui  imperio  voluntatis  subdatur.  Hanc  apti- 
tudinem  habet,  quia  intellectus  humanus  ex  natura  sua  admodum  infirmus  est 
et  coartatus.  Vera,  quae  cognoscit,  cognoscit  imperfecte;  et  plurima  sunt  vera, 
quae  scit  se  immediate  attingere  non  posse,  quamvis  ex  his  multa  ad  vitae 
usum  sint  necessaria;  scit  etiam  multa  ex  his,  quae  nune  evidenter  cognoscit, 
ante  sibi  non  apparuisse  sine  magna  falsitatis  specie.  Quibus  rebus  non  fieri 
non  potest,  ut  intellectus  cx  se  aptus  sit  ad  assentiendum  etiam  obiecto,  quod 
sibi  sub  ratione  veri  proponitur,  neglecta   obscuritate  vel  aliqua  falsitatis  specie. 

2)  Voluntas    ex   se    apta    sit,    ut    intellectum    ad    assentiendum    inclinet.     Hanc 


Cfr.  S.    Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  16  a.   1, 


518     Liber  II.   (IV,)    Logica  formalis.     II.  Quaestiones  de  enuntiatione. 

aptitudinem  voluntas  habct  a)  quia  intellectus  et  voluntas  sunt  facultates  uniu» 
animae;  b)  quia  voluntatis  est,  ut  omnes  animae  potentias,  quae  arbitrio  nostro 
subduntur,  ad  actus  suos  movere  possit  (n.  132).  Nam  „in  omnibus  potentii» 
activis  ordinatis  illa  potentia,  quae  respicit  finem  universalem,  movet  potentias, 
quae  respiciunt  fines  particulares.  .  .  .  Obiectum  autem  voluntatis  est  bonum.  .  .  . 
Quaelibct  autem  potentia  comparatur  ad  aliquid  bonum  proprium  sibi  con- 
veniens.  .  .  .  Sed  sub  communi  ratione  boni  continetur,  velut  quoddam  speciale 
et  intellectus  ipse,  et  ipsum  Intelligere,  et  obiectum  eius,  quod  est  verum.  Et 
secundum  hoc  voluntas  est  altior  intellectu,  et  potest  eum  movere"  ^. 

1023.  Dico  3°:  Sunt  tamen  iudicia,  quae  non  sunt  a  voluntate 
imperata.  Nam  intellectua  est  facultas  necessario  agens  et  ab  ob- 
iecto  suo  pendens.  Ubi  primum  igitur  ipsi  obiectum  aperte  pro- 
ponitur,  ad  actum  necessitatur. 

„Actus  rationis  considerari  potest  duplicitcr:  uno  modo  quantum  ad  exer- 
citium  actusj  et  sic  actus  rationis  semper  imperari  potest,  sicut  quum  indicitur 
alicui,  quod  attendat  et  ratione  utatur.  Alio  modo  quantum  ad  obiectum, 
respectu  cuius  duo  actus  rationis  attenduntur;  primo  quidem,  ut  veritatem  circa 
aliquid  apprehendat;  et  hoc  non  est  in  polestate  nostra;  .  .  .  nec  imperari 
potest.  Alius  autem  actus  rationis  est,  dum  his,  quae  apprehendit,  assentit.  Si 
igitur  fuerint  talia  apprehensa,  quibus  naturaliter  intellectus  assentiat,  sicut 
prima  principia,  assensus  talium  vel  dissensus  non  est  in  potestate  nostra,  sed 
in  ordine  naturae,  et  ideo  proprie  loquendo,  naturae  imperio  subiacet.  Sunt 
autem  quaedam,  quae  non  adeo  convincunt  intellectum,  quin  possit  assentire 
vel  dissentire,  vel  aaltem  assensum  vel  dissensum  suspendere  propter  aliquam 
causam,  et  in  talibus  assensus  vel  dissensus  in  potestate  noatra  est  et  sub  im- 
perio  cadit  ^, 

1024.  Respondenda.  (Ad  1.)  Non  negamus ,  iudicium  habere  posse  multa» 
afFectiones,  quae  ex  voluntate  originem  traxerint.  Ipsum  tamen  iudicium  actu& 
est  ab  intellectu  elicitus  ^.  Haud  raro  „assensus  accipitur  pro  actu  intellectuSy 
secundum  quod  a  voluntate  determinatur  ad  unum"  *. 

(Ad  2.)  ludicia  sunt  libera,  non  quia  a  voluntate  eliciuntur,  sed  quia  a 
voluntate  imperantur.  Sunt  libera  extrinsecus,  non  intrinsecus.  Alio  loco  (n.  880) 
ostensum  est,  quomodo  certitudo  iudicii  a  voluntatis  imperio  penderc  possit. 

(Ad  3.)  Ccssatio  ab  ulteriore  conceptuum  examine  esse  potest  sine  iudicio. 
Fieri  enim  potest,  ut  dum  quis  habitudinem  conceptuum  considerat,  subito  alia 
re  avocatus  examen  istud  diutius  non  prosequatur;  et  iam  nullum  erit  iudicium. 
Id  autem,    quod  sine  iudicio  accidit,   certe    ipsum  non  est    iudicium.     Et   quo- 

1  S.  Thom.  ,  Summ.  theol.  I.  q.  82  a.  4.  Et  alio  loco :  „Qnod  voluntas 
raoveat  intellectum  ad  assentiendum  potest  contingere  ex  duobus,  uno  modo  ex 
ordine  voluntatis  ad  bonum  .  .  .  alio  modo  quia  intellectus  convincitur  ad  hoc, 
quod  iudicet  csse"  assentiendum,  licet  non  convincatur  per  evidentiam  ipsius 
rei  II.  II.  q.  5  a.  2  c. 

2  S.  TnoM.,  Summ.  theol.  L  IL  q.   17  a.  6;  cfr.  IL  IL  q.  1  a.  4. 

3  Cfr.  S.  TnoM.  loc.  cit.  L  II.  q.    15  a.   1  ad  3. 
*  L.  c.  11.  IL  q.  2  a.   1  ad  3. 


2.    De  ipsa  secunda  mentis  operatione.  519 

modo  contingere  possint  iudicia  falsa,  si  iudicium  nihil  sit  nisi  cessatio  istius 
examinis  ?  Mens  ergo  quum  iudicat ,  vere  agit ;  enuntiat  enim  aliquid ;  et 
Enuntiare  actus  est,  qui  intellectus  humani  est  proprius. 

(Ad  4.)  Errant,  qui  iudicium  dicunt  nihil  esse,  nisi  quoddam  complacen- 
tiae  genus.  Nam  iudicium  in  se  est  verum  vel  falsum;  complacentiam  vero  in 
se  consideratam  nemo  dicet  veram  esse  vel  falsam.  Reperiri  quidem  in  mente 
iudicantis  potest  complacentia;  sed  haec  erit  alicuius  iudicii  effectus. 

(Ad  5.)  Voluntas,  quae  iudicium  imperat,  ad  assensum  certe  concurrit, 
ad  certitudinem  autem  concurrit,  quatenus  agitur  de  certitudine  adhaesionis, 
non  autem,  si  de  certitudine  infallibilitatis.  Assensus  infallibilis  est,  non  qua- 
tenus  est  imperatus  a  voluntate,  sed  quatenus  procedit  aut  ab  obiecto  in  se 
viso,  aut  ex  coactione  veri  non  visi,  quatenus  intellectui  evidens  est,  dubium 
de  veritate  rei,  de  qua  agitur,  esse  imprudens  et  negligendum. 

QUAERITUR  9«, 

ntrnm  asi^ensas,   qno  men$i  veritati  assentitnr  aetns 

idem   isit,   atqne  Teritatis  perspicientia ,   an 

assentiendi  actns  isit  novns  et  diversns. 

1025.  Rationes  dubitandi.     Videtur   nullus  esse  posse  assensus,   qui  ab  ipsa 

veritatis  perspicientia  diversus  sit  *.  Nam  (1.)  intellectus  perspicere  veritatem 
non  potest,  quin  perspiciendo  rei  cognitae  assentiatur.  Intellectus  enim  aut 
comparat  simpliciter  conceptus,  componendo  tantum  extrema,  non  ferendo  sen- 
tentiam  de  compositione  a  se  facta  (i.  e.  neque  assentiendo  illis  neque  dissen- 
tiendo),  et  haec  certe  est  mera  apprehensio;  aut  componit  ipsa  extrema,  ferendo 
sententiam  (i.  e.  adhaerendo  vel  non  adhaerendo  tali  compositioni  ut  verae  vel 
ut  falsae)  ,  haec  igitur  adhaesio  iudicium  est.  Quum  ergo  ludicare  nihil  aliud 
sit,  quam  Componere  cognoscendo  connexionem  inter  subiectum  et  praedicatum, 
in  hac  compositione  cognoscitiva  includitur  adhaesio  vel  assensio  ratione  tan- 
tum  et  non  re  distincta.  —  (2.)  Si  post  perspectam  veritatem  requireretur  alter 
actus  diversus,  quo  assentiretur  mens,  diceretque,  perspicientiam  illam  esse 
veram,  iam  eodem  iure  quis  requireret  actum  tertium,  quo  comprobaretur  actus 
secundus,  atque  ita  deinceps  in  infinitum  usque.  —  (3.)  Sicut  esse  non  potest 
perspicientia  veritatis ,  quae  non  sit  ad  veritatem  assensio ;  ita  neque  ulla  vi- 
detur  existere  posse  assensio,  quae  non  sit  ipsa  veritatis  perspicientia. 

(4.)  Sed  contra  vox  iudicii  non  formaliter  significat  perspicientiam  veri- 
tatis ,  sed  actum  affirmationis  vel  assensionis  sive  adhaesionis ,  qui  ad  actum 
perspicientiae  necessario  consequitur,  et  est  perceptionis  quasi  ratihabitio  et 
cognitionis  humanae  perfectio.  Quum  enim  hominis  proprium  sit,  ut  per  com- 
positionem  cognoscat  veritatem,  hanc  perfecte  comprehendere  non  possumus, 
nisi  per  internam  illam  assensionem  sive  approbationem  comparando  rei  per- 
spicientiam  cum  eo ,  quod  est  in  natura  illius  rei.  Haec  assensio  est  quasi 
sigillum,  quod  perceptioni  imprimitur.  Ad  hanc  assensionem  omnis  tendit  ope- 
ratio  praecedens  tanquam  via  ad  terminum.  —  (5.)  Quod  confirmatius  esse  vi- 
detur,    quum  quis  recogitaverit ,    perspicientiam  non  esse  iudicium,    sed  iudicii 


*  Cfr.  SuAREZj  Disp.  metaph.  d.  8  s.  4  n.  5 ;  1.  3  de  anim.  c.   6. 


520     Liber  II.  (IV.)     Logica  formalis.     II.  Quaestiones  de  enuntiatione. 

motivumj  iudicium  esse  adhaesionem  ad  id,  quod  perspectum  sit;  dubitantem 
dicere :  Non  video,  quid  sit  mihi  iudicandum,  sed  nunquam  dicere  quemquam : 
Non  video,  quid  sit  mihi  perspiciendum. 

1026.  Dico:  Assensus  ille  mentis,  qui  a  voluntate  imperatur, 
est  actus  diatinctus  ab  illo  actu,  quo  mens  convenientiam  vel  dis- 
convenientiam  inter  praedicatum  et  subiectum  percipit. 

Assensus  est  intellectus  adhaesio  ad  obicctum  cognitum;  vel  est  actus  in- 
tellectus  adliaerentis  vero ,  saltem  illi  rei ,  quae  putatur  esse  vera  (et  dissensus 
est  actus  intellectus  repudiantis  falsum,  saltem  id,  quod  est  falsum  existimatum). 
Assensus  autem  duplex  esse  potest  5  adhaeret  enim  intellectus  veritati  aut  ut 
a  vcro  attractus,  aut  ut  a  voluntate  impulsus.  —  Deinde  praenotandum  est, 
nos  de  eo  tantum  assensu  dicere,  qui  a  voluntate  imperatus  sit.  Praeter  as- 
sensum  a  voluntate  imperatum  est  etiam  alius  assensus,  qui  ab  ipsa  convenientia 
vel  disconvenientia  inter  ideas  efficitur  (vel  etiam  a  discursu  scientifico)  ,  quo 
intellectus  assentit  obiecto  percepto  cum  necessitate  pro  vi  et  momento  ratio- 
num  impellentium ;  et  perfecte  quidem,  si  obiectum  evidenter  appareat,  opina- 
tive  sive  inchoative,  si  obiectum  sub  probabilitate  tantum  appareat  *.  Quem 
assensum  constat  existere,  ubi  primum  habetur  convenientiae  perceptio.  Constat 
quoque,  eum  ab  hac  perspicientia  esse  omnino  inseparabilem.  Mens  enim  ubi 
primum  convenientiam  vel  disconvenientiam  notarum  vel  rerum  cum  aliqua 
attentione  percipit,  eam  cum  assensione  non  coniungere  non  potest.  Utrum 
autem  hic  assensus  sit  actus  novus  a  perceptione  ista  distinctus,  an  sit  idem 
actus  sub  diversa  formalitate,  subtiliter  disputant,  quibus  tempus  est  vacandi 
etiam  iucundis  subtilitatibus.  Nos  de  illo  tantum  assensu  negotium  nobis  faces- 
simus ,  qui  a  voluntate  imperatus  est.  Hunc  ab  actu  ipsius  perspicientiae  di- 
versum  esse  statuimus,  sive  ab  illo  actu,  quo  intellectus  vel  certo  vel  opinative 
videt,  praedicatum  esse  de  ratione  subiecti. 

Atque  id  quidem  probatur  primo  ex  separabilitate  utriusque 
actus.  Saepe  enim  est  assensus  omnino  perfectus,  quo  quis  rem  ut 
veram  firmiter  complectitur,  neque  tamen  est  perspicientia  per- 
fecta,  qua  res  evidenter  apparet.  Et  saepe  haec  est  perspicientia, 
neque  tamen  est  assensus  ullus  a  voluntate  imperatus. 

Quod  etiam  aliis  verbis  dici  potest  hoc  modo :  Quorum  unum  ab  altero 
dividi  potest,  ea  non  sunt  unum.  Atqui  in  iudicio  assensus  a  voluntate  im- 
peratus  ab  ipsa  perspicieutia  dividi  potest.  Constat  enim,  posita  etiam  ratio- 
num  cognitione  assensum  ad  rem  a  voluntate  suspendi,  imperari,  dirigi  posse^; 
et  ex  praesumptione  homines  posse  assentiri  iis,  quae  non  perspexerint. 

Probatur  deinde  ex  illius  assensus  origine.  xVssensus  enim 
ille  a  voluntate  imperatus  est;  sed  perspicientia  non  est  imperata, 
quum  ex  ipsa  intellectus  natura  consequatur. 

Et  confirmatur  id  quod  diximus  eo,  quod  illum  actum,  qui  est  assensus, 
prudentem,    temerarium,    cohibendum  esse  dicunt,    quod  dici  non  posset,    si  is 

^  Cfr.  S.  TuoM.,  Summ    thcol.  II.  II.  q.   1  a.  4  ct  q.  2  a.  2. 
2  Cfr.  Kleutgen,  Thcologie  der  Vorzeit  n.  213. 


2.    De  ipsa  secunda  mentis  operatione.  521 

actus  re  idem  esset,  atque  perspicientia  congruentiae  inter  subiectum  et  prae- 
dicatum.  Haec  enim  perspicientia  sive  perceptio  ex  natura  sua  solis  sustiuetur 
motivis,  quae  menti  apparent.  Semper  intellectus  percipit  rem ,  quantum  per- 
cipi  potest,  certam  ut  certam,  dubiam  ut  dubiam. 

Accedunt  monita  velut:  nihil  hoc  turpius  esse,  quam  „cognitioni  et  per- 
ceptioni"  assertionem  approbationemque  praecurrere  ^ ;  antequam  iudices,  rem 
tibi  mature  perpendendam  esse;  similiaj  quae  profecto  vim  nullam  habent, 
nisi  existat  assensus  sive  affirmatio,  quae  a  perceptione  distincta  sit. 

Accedit  tandem,  quod  in  voluntate  consensus  a  sollicitatione  realiter  di- 
stinguitur;    unde    ex  ratione  simili  idem  de  intellectu  arbitrandum  esse  videtur. 

1027.  Respondenda  ad  rationes  dubitandi.  (Ad  1.)  Non  ncgamus,  aliquam 
assensionem  sive  affirmationem  compositioni,  quae  fit  in  iudicio ,  naturaliter 
insitam  esse.  Sed  huic  assensioni  perceptivae  alteram  addi  posse  volumus,  qua 
mens  veritati  perceptae  adhaereat. 

(Ad  2.)  Non  est  nobis  in  animo  ut  dicamus,  ad  omnem  iudicii  actum 
cum  necessitate  requiri  actum  alterum,  quo  prior  approbetur. 

(Ad  3  satis  responsum   est  iis,  quae  ante  diximus.) 

(Ad  4.)  Vox  iudicii  si  accipiatur  strictius,  actum  signifi.cat,  quo  mens 
veritati  perceptae  assentitur.  Quum  enim  a  rebus  plurimis ,  quae  in  vita  hu- 
mana  occurrunt,  absit  evidentia  immediata,  efficitur,  ut  homo  saepissime  in 
illis  collocatus  sit  conditionibus ,  in  quibus  sese  ad  assentiendum  veritati  de- 
terminare  non  possit,  nisi  post  rationes,  quae  ex  utraque  parte  occurrunt,  dili- 
genter  perpensas.  Ex  quo  nata  est  consuetudo  adiciendi  ad  actum  assensionis, 
quae  inest  in  ipsa  veritatis  perspicientia,  alterum  actum  approbationis  et  assen- 
sionis  perfectae.  Quam  hominum  consuetudinem  in  alteram  quasi  naturam 
transiisse  videmus. 

(Ad  5  responsum  est,  iis  quae  diximus.) 

1028.  Corollarium.  Si  igitur  veritas  evidenter  apparet,  ad  as- 
sensum  plenum  et  perfectum,  qui  simul  cum  evidenti  convenien- 
tiae  perceptione  ponitur,  accedere  potest  assensus  alius  a  volun- 
tate  imperatus,  qui  certe  ab  ipsa  perspicientia  distinctus  est,  quo 
accedente  assensus  prior  plenior  fiat  et  perfectior.  Si  autem  veri- 
tas  probabiliter  tantum  apparet,  assensus  inchoatus  et  imperfectus 
assensu  a  voluntate  imperato  ad  assensum  quoad  adhaesionem 
plenum  et  perfectum  compleri  potest.  Quo  assensu  a  voluntate 
imperato  fit,  ut  rationes  dubitandi  sive  prudentes  sive  imprudentes 
non  attendantur. 

Ita  doctor  quivis  doctrinam  a  „se"  sive  cum  evidentia  sive  cum  proba- 
bilitate  constitutam  et  cum  gloria  defensam  novo  voluntatis  assensu  confirmare 
solet.  —  Ita  SocRATES  de  Dei  perfectionibus  per  demonstrationem  cognitis  novum 
imperante  voluntate  assensum  ponere  potuit.  sive  quia  verum  cognitum  am- 
plecti  bonum  esse  duxit,  sive  quia  id  sibi  utile  esse  ceusuit,  sive  quia  honestum  et 
pium  habuit,  cognitas  perfectiones  divinas  prona  ad  obediendum  voluntate  agnoscere. 


^  Cic.  Acad.  1.   1  c.  22. 


522     Liber  II.  (IV.)  Logica  formalis.    III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

DISPUTATIO  TERTIA. 

Quaestiones  de  tertia  mentis  operatione. 

1029.  Natura  discursus.  Generatim  discursum  distinguunt  du- 
plicem,  unum  secundum  puram  successionem  cum  aliqua 
naturali  cohaerentia;  atque  hic  discursus  etiam  in  actibus  sensi- 
tivis  reperitur,  praecipue  in  brutis  animalibus  per  instinctum  (n.  118); 
et  definitur  progressio  ab  una  cognitione  in  aliam  sine  cognita  cau- 
salitatis  connexione.  Alter  discursus  dicitur  secundum  causa- 
litatem  vel  discursus  rationalis,  qui  definitur  progressio  unius 
cognitionis  ad  aliam  manuducente  causalitate  cognita.  Atque  is, 
qui  discursus  secundum  causalitatem  vocatus  est,  proprie  et  sim- 
pliciter  discursus  appellatur  (n.   150  et  n.  322). 

Ad  discursum  igitur  rcquiruntur  cognitiones  duae,  quae  si  distinctae  sunt 
realiter  sive  formaliter,  discursus  explicitus  (formalis)  dicitur,  si  distinctae 
sunt  virtualiter  tantum,  discursus  virtualis  est.  Et  Discurrere  quidem  homini 
omnino  naturale  est,  nam  „omni8  homo,  ut  scite  Albertds  Magnus,  in  per- 
suadendo  in  ipsa  sua  ratione  quaedam  seminaria  habet  ad  syllogizandum  et 
persuadendum,  tum  per  experientiam ,  tum  per  communes  animi  conceptiones, 
quae  sunt  apud  animam ;  et  ex  illo  syllogismo ,  qui  quasi  per  naturam  inest, 
I)rimo  inventa  est  omnis  ars  syllogizandi  et  aliae  artes"  ^ 

Discursus  si  consideratur  obiective,  est  ipsa  conclusionis  a  praemissis  de- 
pendentia;  si  consideratur  subiective  sive  formaliter,  est  actus  unum  ex  alio 
deducens,  vel  quod  aliis  verbis  dixeris,  est  „actu3  rationis  decurrentis  de  prin- 
cipiis  in  conclusionem"  ^.  Discursus  subiectivus,  si  totus  et  integer  intelligitur, 
et  duos  assensus  praemissarum  comprehendit  et  assensum  conclusionis  ^;  si 
consideratur  in  causa  vel  ut  id,  quod  scientiam  efficit,  assensus  illos  praerais- 
sarum  dicit;  si  consideratur  in  effectu  vel  ut  scientia  efifecta,  assensum  con- 
clusionis  dicit.  Si  autem  accurate,  i.  e.  essentialiter  sive  formaliter  accipiatur, 
solam  cognitionem  illativam  dicit,  non  autem  cognitiones  alias  antecedentes, 
quas  supponit  tantum  et  connotat  *. 

Disputationem  hanc  sectionibus  duabus  absolvimus,  in  quarum  priore 
eas  quaestiones  ponemus,  quae  potius  discursum  quemlibet  spectant,  in  alteram 
dilaturi  eas  quaestiones,  quae  ad  hanc  vel  illam  argumentationis  speciem  pertinent. 

SECTIO  PRIMA. 
Quaestiones  de  discursu  universe  accepto. 

His  breviter  indicatis  animum  ad  quaestiones  advertimus,  quae  his  de 
rebus  natae  sunt  plurimae,  ex  quibus  eas  tantum  seligendas  esse  duximus  et 
tractandas,  quae  utilitatia  plus  habere  videbantur. 

*  Analyt.  prior    1.   1  tract.  1  c.  2. 

2  g.  TuoM.,  Quaest.  disp.  q.  14  de  verit.  a.  2  ad  9.  Alio  loco  Aquinas  argumentum 
dicit  processum  rationis  „de  notis  ad  ignota  manifestanda"  3  dist.  23  q.  2  a.  1  ad  4. 

3  SoAR.,  Lusit.  Log.  tract.  8  disp.  2  n.  63.  *  Alamannus,  Log.  q.  27  a.  2. 


1.    De  discursu  universe  accepto.  523 

Quaeremus  igitur  1°  rectene  veteres  modos  syllogisimi  enumeraverint; 
2o  sitne  discursus  actus  simplex  an  compositus;  3°  quae  sit  differentia  inter 
intelligentiam  puram  et  discursum  naturalem ;  4^  sitne  ratiocinium  fons  cogni- 
tionis  novae;  5°  num  ad  cognitionem  conclusionis  eliciendam  sit  necessaria 
praevia  de  bonitate  consequentiae  cognitio;  6°  quomodo  assensus  conclusionis 
attingat  obiecta  praemissarum;  7"  quo  pacto  praemissae  conclusionem  efficiant; 
80  feraturne  intellectus  necessitate  ad  assentiendura  conclusioni,  postquam  as- 
sensus  praemissis  datus  sit;  9^  num  conclusio  semper  necessario  sequatur  sum- 
ptionem  debiliorem  etiam  quoad  certitudinem. 

QUAERITUR  1% 
rectene  Teteres  modos  syllogismi  enumeraverint. 

1030.  Rationes  dubitandi.     Videntur  veteres  perperam    indicasse    undeviginti 

modos  syllogismi  (n.  345).  Nam  (1.)  bene  concludit  syllogiamus:  ^wm  Aristoteles 
instituit ,  erat  Alexander;  qui  Persarum  regnum  expugnavit,  erat  xVlexander; 
ergo  qui  Persarum  regnum  expugnavit ,  erat,  quem  instituit  Aristoteles.  Vel 
sic:  Aliquis  Atheniensis  erat  Socrates;  aliquis  philosophus  erat  Socrates;  ergo 
aliquis  philosophus  erat  Atheniensis.  Neque  tamen  hi  modi  ponuntur  a  vete- 
ribus.  —  (2.)  Bene  concludit  hic  syllogismus:  Omnis  homo  est  risibilis ;  omnis 
homo  est  rationalis ;  ergo  omnis  rationalis  est  risihilis.  Neque  hic  modus  po- 
nitur.  —  (3.)  Sunt  etiam  syllogismi  hypothetici ,  disiunctivi  et  alii  bene  multi. 
Ergo  praeter  modos  syllogismi  categorici  etiam  ponendi  sunt  modi  syllogismi 
hypothetici.  —  (4.)  Universa  mathematica  nititur  syllogismis,  ut  est  hic:  x  =  y ; 
X  =  z;  ergo  y  =  z.  Neque  tamen  haec  conclusio  reducitur  ad  ullum  modum 
traditum  ^  —  (5.)  Bene  concluditur  sic :  S  est  P ;  S  est  Q  ;  Ergo  S  est  simul  P  et  Q. 
Vel  sic:  Omne  risibile  est  animal;  omnis  homo  est  risibilis ;  ergo  omnis  homo 
est  animal  risihile.  Vel  sic:  M  est  P;  M  est  S;  ergo  quaedam  siint  S  et  P. 
vel  sic:  P  est  M;  S  est  M;  ergo  S  convenit  cum  P.  Qui  tamen  omnes  modi  a 
veteribus  omittuntur  ^.  —  (6.)  Praeter  modos,  qui  a  logicis  indicari  solent,  in- 
venitur  etiam  modus  summationis,  velut  quum  quis  dicit:  Dani  sunt  Germani; 
atqui  Sueci  sunt  etiam  Germani ;  ergo  Dani  et  Sueci  sunt  Germani;  et  modus 
attributionis ,  cuius  exemplum  sit :  Atiima  humana  est  spiritus ;  atqui  anima 
humana  est  Jinita ;  ergo  anima  humana  est  spiritus  Jinitus^.  —  (7.)  Bene  con- 
cluditur  hoc  modo.  Plerique  canes  venatici  laeti  sunt  et  vegeti ;  plerique  canes 
venatici  taenid  laborant ;  ergo  quaedam  animalia,  quae  taenid  laborant,  vegeia 
sunt'^.  Neque  apparet,  ad  quera  modum  iste  reducatur.  —  (8.)  Bene  conclu- 
ditur  sic:  Nullum  non  vivens  est  homo ;  nullus  lapis  est  vivens ;  ergo  nullus 
lapis  est  homo.  Neque  hic  modus  est  positus  ab  Aristotele.  —  (9.)  Falso 
concluditur  sic:  Omnis  centaurus  est  homo;  omnis  centaurus  est  equus ;  ergo  aliquis 
equus  est  homo.    Et  tameii  hic  modus  ponitur  ab  Aristotele  sub  modo  Darapti. 


'  Cfr.  WcNDT,  Logik  I.  pag.  291. 

2  Ita  WuNDT,  Logik  I.  pag.  324  sqq. 

^  Id  obicit  RoB.  Grassmann  (Die  Wissenschaftslehre  oder  Philosophie, 
1876)  ;  qui  dicit  de  „Summenschluss",  „Trugschluss" ,  „Trennschluss"  sive  di- 
lemmate. 

*  Itft  obicit  Lanoe,  Logische  Studien  pag.  84. 


524     Liber  11.  (IV.)  Logica  formalis.   IIT.  Quaestiones  de  argumentatione. 

1031.         Dico:    SyllogisTrii    disciplina    ab    Aristotele    et    veteribus 
tradita  omnino  tenenda  est. 

Respondenda.  (Ad  1.)  Qui  obiciuntur  syllogismi,  sunt  expositorii,  i.  e. 
quorum  terminus  medius  est  singularis.  Quia  vero  singularia  maxime  habent 
rationem  subiecti,  efficitur,  ut  in  praemissis  terminus  medius  singularis  sit  sub- 
iectum.  Et  liabetur  tertia  figura  expositoria,  ad  quam  omnes  syllogismi  ex- 
positorii  facile  reducuntur.  Hi  autem  modi  expositorii  minus  commode  ponuntur 
inter  ceteros  modos  syllogismi,  tum  quia  in  logica  de  universalibus  potius  quam 
de  singularibus  dicendum  est,  tum  quia  per  se  sunt  evidentissimi  et  adhibentur 
tamquam  principia,  quibus  ceteri  modi  illustrantur  et  demonstrantur  (id  quod 
fit  ab  Aristotele  1.  1  analyt.  prior.  c.  6).  Bene  tamen  de  syllogismis  exposi- 
toriis  et  generatim  de  syllogismis,  quorum  est  aliquis  terminus  singularis,  se- 
paratim  dici  solet.  Patet,  syllogismos  in  obiectione  exhibitos  habere  formam 
violentam  et  in  formam  naturalem  transformandos  esse. 

(AJ  2 )  In  syllogismo  proposito  inest  consequentia  recta  non  propter 
minorem  positam,  sed  propter  minorem  subintellectam,  quae  est  haec:  Oninis  ra- 
tionalis  est  homo.     Habes  igitur  syllogismum  in  Barbara. 

(Ad  3.)  Certe  accurate  dicendum  est  de  syllogismis  hypotheticis,  dis- 
iunctivis.  Attamen  omnes  illi  syllogismi  analogice  respondent  modis  syllogismi 
categorici.  Unde  non  inveniuntur  novi  modi  syllogistici,  sed  iidem  modi  novae 
materiae  applicantiir. 

(Ad  4:.)  Ille  syllogismus  in  formam  legitimam  traducitur  hoc  modo :  Quae 
sunt  aequalia  eidem  tertio ,  simt  aequalia  inter  se ;  y  et  z  sunt  aequalia  eidem 
tertio,  quod  est  x ;  ergo  y  =  z.  Est  igitur  syllogismus  in  Barbara.  Hi  ergo 
syllogismi  aequalitatis  (Wundt  vocat  eos  identi tat is !)  non  differunt  a  ceteris 
syllogismis,  nisi  materia,  de  qua  sunt  syllogismi.  Perperam  igitur  a  Wuxdt 
traduntur  tamquam  specialis  forma  syllogismi. 

Generatim  in  mathematicis  plurimum  valet  substitutio,  velut  quum 
concluditur:  ax  -{-  b  ==  x^;  x  =  yj  ergo  ay  -[-  b  =  y  ^.  Eiusmodi  ratio- 
cinium  reducitur  ad  Barbara:  Si  aeqtialia  aequalibus  substituuntur ,  verifas 
prioris  formulae  salvatur  in  secunda;  atqui  si  loco:  ax  -\^  b  =  x^  scribitur 
ay  -\-  b  =  y-,  aequale  aequali  substituitur ;  ergo  veritas,  quae  in  priori  for- 
mula  erat,  salvatur  in  altera.   Sed  maior  ut  plurimum  omittitur  propter  evidentiam. 

Similiter  iudicium  ferendum  de  hoc  ratiocinio :  a  >  &;  b  ^  c;  ergo 
a  >■  c.     Vel  de  hoc  a  -<  b;  ergo  [Xa  -<  |Xb. 

(Ad  5.)  Primus  syllogismus  non  est  verus  syllogismus,  sed  transformatio 
iudicii.  ludicium  enim  S  est  P  et  Q,  transformatur  in  hoc  S  est  P  et  S  est  Q. 
Similiter  etiam  hoc  in  illud  transformatur.  —  Idem  dicendum  de  conclusione: 
Ergo  ho77io  est  animal  risibile.  —  Etiam  illud  tertium :  Ergo  quaedam  sunt 
S  et  P,  non  est  verus  syllogismus.  Nani  ex  M  est  P  et  M  est  S  per  transfor- 
mationem  invenitur:  M  est  S  et  P;  ex  hoc  autem  immediate  infertur:  Ergo 
quaedam  sunt  S  et  P.  Nam  sicut  ex  iudicio  universali  ad  particulare  immediate 
(non  vi  ratiocinii)  transimus,  ita  rursus  ex  specie  ad  conceptum  superiorem  per 
se  notum  ct  universalissimum  transimus,  velut:  Omnes  homines  mortales  sunt, 
ergo  quaedam  entia  mortalia  sunt.  Vel  putandum  est,  ex  praemissis:  M  est  P ; 
M  est  S  sylloglstice  inferri:  Quaedam  S  sunt  P  (in  Darapti)  et  hoc  transfor- 
matur  sic:   Quaedam  sunt  S  et  P.     Quaenam  vero  ex  his  duabus  interpretatio- 


1.    De  discursu  universe  accepto.  525 

nibus  locum  habeat,  pendet  a  mente  illius,  qui  eas  infert.  —  Nequc  illud  quartum : 
Ergo  S  convenit  cum  P  est  syllogismus.  Nam  cx  :  P  est  M  et  S  est  M  per 
transformationem  invenitur :  S  et  P  conveniunt  iii  M.  Et  ex  hoc  immediate 
infertur  S  et  P  conveniunt  in  aliquo,  vel  S  convenit  cum  P  in  aliquo. 

(Ad  6.)  Quid  respondendum  sit,  satis  patet  ex  dictis  hactenus.  Nos 
sicut  saepe  praemissam  per  se  notam  omittimus,  ita  etiam  saepc  conclusiones 
et  syHogismos  intermedios  omittimus,  statim  ad  remotiorem  conclusionem  transituri. 
Neque  tamen  propterea  multiplicandi  sunt  modi  syllogistici,  id  quod  quisque  videt. 

(Ad  7.)  Ille  syllogismus  reducatur  ad  hanc  formam  :  Duo,  quorum  utrum- 
que  saepissime  eidem  accidit,  rnterdum  debent  esse  simul  in  eodem;  atqui  canes 
venaticos  hdbere  taeniam  et  esse  vegetos,  sunt  in  Jioc  genere  duo ;  ergo  canes  ve- 
natici,  quum  taenid  laborent ,  sunt  tamen  interdum  vegeti ;  atqui  canes  venatici 
sunt  animalia ;  ergo  quaedam  animaUa,  quae  taenia  laborant,  sunt  vegeta.  Habes 
igitur  duos  syllogismos,  quorum  prior  est  in  Barbara,  alter  in  Disamis  vel  Darapti. 

(Ad  8.)  Syllogismus,  qui  positus  est,  habet  quattuor  terminos :  non  vivens, 
homo,  lapis,  vivens.  Sed  conclusio  valet,  quia  Maior  reduci  potest  ad  formam  : 
Omnis  homo  est  vivens.     Et  sic  concluditur  in  Camestres. 

(Ad  9.)  Conclusio  illius  syllogisimi  recte  infertur;  sed  falsitas  nata  inde 
est,  quod  praemissae  falsae  sunt.  Centaurus  enim  nil  estj  unde  nec  homo  nec 
equus.  Centaurus  enim  et  conceptus  impossibiles  reliqui  nullum  Esse  in  se 
habent,  sed  solum  in  mente. 

QUAERITUR  2°, 
sitne  discnrsiis  actns  simplex  an  compositn^  ^. 

1032.         Recolentibus   nobis    ea,    quae   modo    (n.    1029)    de    dis- 

cursu  dicta  sunt,   apertum  est,   id   ad  essentiam  discursus  requiri, 

ut   cognitio    praemissarum,    in    qua    continetur    ratio    cognoscendi 

conclusionem ,    intellectum  determinet  ad  hanc   conclusionem  pro- 

ducendam.     Etsi   propter   imperfectum   nostrum    cognoscendi   mo- 

dum  conclusionem  non  solemus  elicere,  nisi  postquam  ante  posui- 

mus  ambas  praemissas,  fieri  tamen  potest,  ut  praemissis  evidenter 

intellectui  propositis,  simul  cum  propositione  minore,   eodem  tem- 

poris   momento   ponatur   conclusio,    ita  ut  mens   sine  ulla  succes- 

sione   transeat    ex    praemissis    ad    conclusionem.     Hoc    nunc   loco 

nata  est  quaestio,  sitne  discursus  actus  simplex  an  compositus. 

Rationes  dubitandi.  Primr»  videtur  esse  actus  compositus.  Nam  (1.)  dis- 
cursus  est  motus  a  noto  ad  ignotum.  Sicut  igitur  in  motu  est  terminus,  a 
(^uo  incipit,  et  terminus,  ad  quem  desinit  motus,  ita  in  discursu  necessario  inest 
cognitio  antecedens  et  consequens  ^.  —  (2  )  Sicut  in  voluntate  est  una  volitio,  qua 
eligitur  medium,  et  altera,  qua  intenditur  finis  ^,  ita  etiam  intellectus  primo  intel- 
ligit  medium  et  deinde  ex  illo  noto  procedit  in  cognitionem  conclusionis  ignotac. 

^  Alamannus,  Summ.  phil.  I.   q.  20  a    2. 

2  S.  Thom.,  Summ,  theol.  I.  q.  58  a.  3  ad   1. 

3  S.  Thom.  loc.  cit.  I.  II.   q.    12  a.  4  ad  3. 


526     Liber  11.  (IV.)  Logica  formalis.    III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

Sed  contra  videtur  esse  actus  aimplex.  Nam  (3.)  intellectus  in  discursu  simul 
intelligit  conclusionem  et  principia;  principia  enim  sunt  ratio  assentiendi  conclusioni. 
—  (4.)  Non  solum  in  finem,  sed  etiam  in  ea,  quae  sunt  ad  finem,  voluntas  uno  actu 
fertur,  quanquam  diversa  ratione  ^  Sed  eadem  est  ratio  intellectus  intelligentis 
in  discursu  conclusionem  et  principia,   et   voluntatis  volentis  medium    et  finem. 

1033.  Dico  1°:  Discursus,  si  ea  voce  intelligitur  iudicium  illud 
mediatum,  quod  conclusione  cxprimitur,  est  actus  simplex. 

Principium  enim  et  conclusio,  quae  in  syllogismo  reperiuntur,  duplici  modo 
considerari  possunt;  uno  modo  absolute  et  secundum  se;  et  hoc  modo  alia  est 
consideratio  principii ,  alia  conclusionis.  Altero  modo,  ut  principium  est  ratio 
conclusionis,  et  hoc  modo  actus  unus  est.  Nam  propter  rationem  cognoscendi 
fit  cognitio  in  actu;  unde  ratio  cognoscendi  est  forma  rei  ut  cognitae.  Sicut 
ergo  ex  materia  et  forma  est  unum  Esse,  ita  ratio  cognoscendi  et  res  cognita 
sunt  unum  cognitum;  hinc  utriusque  est  una  cognitio.  Idem  actus  cadit  super 
obiectum  et  super  rationem  obiecti,  sicut  eadem  visio  est  coloris  et  luminis.  Et 
est  simile  de  intellectu ;  qula,  si  absolute  principium  et  conclusionem  consideret, 
diversa  est  consideratio  utriusque;  in  hoc  autem,  quod  conclusioni  propter  prin- 
cipia  assentit,  est  unus  actus  intellectus  tantum  ^, 

Dico  2o:  Discursus,  si  intelligitur  secundum  vim  vocis  usi- 
tatam,  non  est  actus  simplex.  Nam  discursus  ab  hominibus  ita 
intelligi  solet,  ut  in  eo  non  solum  cognoscantur  principia,  ut  sunt 
ratio  cognoscendi  conclusionem,  sed  etiam  absolute  et  secundum  se. 

Primo  enim  intelligit  intellectus  ipsa  principia  secundum  se,  postmodum 
intelligit  ea  in  ipsa  conclusione,  quatenus  assentit  conclusioni  propter  principia. 
„Tunc  dicitur  aliquid  ex  aliquo  cognosci,  quando  non  est  idem  raotus  in  utrum- 
que,  sed  primo  movetur  intellectus  in  unum,  et  ex  hoc  movetur  in  aliud."  ' 

Videmus  igitur  aliquam  esse  inter  intellectum  et  voluntatem  analogiam. 
Sunt  enim  duo  motus  voluntatis  in  finem  et  in  id  quod  est  ad  finem.  Et  tamen 
motus  voluntatis  in  id,  quod  est  ad  finem,  propter  finem  est  unus,  quia  simul 
tendit  in  finem  et  in  id,  quod  est  ad  finem  ^ 

Atque  his  dictis  ad  rationes  dubitandi  satis  responsum  eat. 

QUAERITUR  3", 

qiiae  ^it  dilfereiitia  iiiter  intelligentiaiu  pnram 
et  discnrsnm  rationalem. 

1034.  Rationes  dubitandi.  Videtur  esse  diiferentia  nulla.  Nam  (1.)  in  rebus 
una  est  per  aliam;  sicut  autem  res  sunt,  ita  ab  intelligentia  cognoscuntur.  Qui 
autem  cognoscit  unum  per  alterum,  cognoscit  discurrendo.  —  (2.)  Deinde  etiam 

1  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  II.  q.  8  a.  3. 

2  S.  Thom.  loc.  cit.  I.  II.  q.  12  a.  4.  —  „In  ratiocinatione,  ut  cst  apud 
S.  BoNAVENTURAM,  dicimus,  quod  est  actus  unus  tantum ;  tamen  intellectus  con- 
vertit  se  super  plura,  quae  diversimode  agnoscit"  4  dist.  14  part.  2  dub.  7. 

3  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  8  de  verit.  a.  15;  cfr.  q.  2  a.  3  ad  3 ; 
cfr.  Summ.  thcol.  I.  II.  q.  8  a.  3. 

*  S.  TuoM.,  Summ.  theol.  I.  II.  q.   12  a.  4. 


1.    De  discursu  universe  accepto.  527 

intelligentia  pura  ex  experimento  et  ex  singularibus  memoriis  unam  acceptionem 
communem  accipere  possumus;  sed  haec  cognitio  est  illativa.  —  (3.)  Sicut  in 
omni  operatione  entis  creati ,  ita  etiam  in  intellectus  operatione  est  motus ; 
motus  autem  in  intellectu  alius  esse  non  potest  nisi  eo ,  quod  de  uno  discurrit 
in  aliud.  Omnis  ergo  operatio  intellectus  discursiva  est.  —  (4.)  Intelligentiae 
est,  intueri  rem  unam  in  alia  contentam.  Sed  id  in  discursu  fit.  Quum  enim 
in  sumptione  maiore  dico :  Omnes  homines  peccato  originali  hifecti  nascuntur, 
in  ea  video  etiam  Ciceronem  non  sine  hoc  peccato  natum  esse ;  et  taraen  minorem 
adhibeo :  Atqiii  Cicero  esf  homo.     Discursus  ergo  ad  intelligentiam  reducitur. 

1035.  Dico:  Per  intelligentiam  puram  intellectus  rem  videt  in 
seipsa  vel  unam  rem  in  alia;  per  discursum  autem  rationalem 
movetur  intellectus  ex  una  re  cognita  ad  cognoscendam  rem  in- 
cognitam.   Id,  quod  ex  supra  disputatis  (n.  1029)  satis  potest  intelligi. 

Itaque  ^  tum  ratiocinativa  est  nostra  consideratio,  quando  ab  uno  conside- 
rato  in  aliud  transimus.  Neque  ex  hoc  aliquis  ratiocinatur  vel  discurrit,  quod 
inspicit,  qualiter  conclusio  ex  praemissis  sequatur,  simul  utrumque  considerans. 
Hoc  enim  contingit  non  argumentando ,  sed  argumenta  iudicando.  —  Omnis 
deinde  ratiocinans  alia  consideratione  intuetur  principia  et  conclusionem.  Non 
enim  oportet  ex  consideratis  principiis  procedere  ad  conclusionem ,  si  iam  actu 
in  ipsis  principiis  conclusiones  considerantur.  —  Praeterea  omnis  ratiocinativa 
cognitio  habet  aliquid  de  potentia  et  aliquid  de  actu.  Nam  conclusiones  sunt 
in  principiis  in  potentia.  —  In  omni  porro  scientia  discursiva  oportet  aliquid 
esse  causatum.  Nam  principia  sunt  quodammodo  causa  efficiens  conclusionis ; 
unde  et  demonstratio  dicitur  syllogismus  faciens  scire.  —  Tandem  ex  imper- 
fectione  intellectualis  naturae  provenit  ratiocinativa  cognitio.  Nam  quod  per 
aliud  cognoscitur,  minus  est  notum  eo ,  quod  per  se  cognoscitur.  Nec  ad  id, 
quod  per  aliud  est  notum,  natura  cognoscentis  sufficit  sine  eo ,  per  quod  fit 
notum.  In  cognitione  autem  ratiocinativa  fit  aliquid  notum  per  aliud.  Quod 
autem  intellectualiter  cognoscitur,  per  se  est  notum,  et  ad  ipsum  cognoscendum 
natura  cognoscentis  sufficit.  Ex  quo  illud  etiam  consequens  est,  ut  supremum 
in  nostra  cognitione  non  sit  ratio,  sed  intellectus,  qui  est  rationis  origo. 

1036.  Respondenda.  {Ad  1.)  Aliud  est  cognoscere ,  unum  esse  ex  alio ; 
aliud,  cognoscere  unum  ex  alio.  Intelligentiae  est,  cognoscere  causam  efficere 
efPectum ,  et  effectum  esse  a  causa.  In  qua  cognitione  causa  efficit  quidem 
efFectum ,  sed  non  magis  efficit  cognitionem  sui  efTectus ,  quam  hic  effectus. 
Contra  rationis  est,  cognoscere  effectum  ex  causa  et  causam  ex  efFectu.  In  qua 
cognitione  causa  cognita  concurrit  cum  facultate  cognoscitiva  ad  producendam 
cognitionem  effectus;  vel  effectus  cognitus  cum  hac  facultate  concurrit  ad  pro- 
ducendam  cognitionem  causae. 

(Ad  2.)  Cognitio  experimentalis  fit  ab  intelligentia  pura  r.on  per  colla- 
tionem,  sed  secundum  quod  videt  effectus    in    causis  vel    causas  in  efPectibus  ^. 

(Ad  3.)  Si  vox  discursus  vi  accipiatur  latissima,  quae  in  consuetudine 
non  sit,  omnem  intellectus  humani  operationem  discursivam  esse,  permitti  potest. 


I 


*  Haec  tracta  sunt  ex  S.  Thom.,  Summ.  c.  gent.  1.   1  c.  57. 
2  S.  TnoM.,  Quaest.  disput.  q.  8  de  verit.  a.  15  ad  7. 


528     Liber  II.  (IV.)  Logica  formalis.    III.  Quacstiones  dc  argumentatione. 

Nulla  enim  operatio  est  sine  motu  sive  „discursu".  Praeterea  unus  intclligentlae 
purac  actus  ad  obiccta  plura  extendi  potest ;  quam  extcnsionem  quis  discursum 
vocare  possit.     Sed  non  est  discursus  proprie  dictus, 

{Ad  4.)  Si  intellectus  ratiocinando  propositionem  unam  in  altera  intuetur, 
non  opus  est  praemissa  minorc,  ut  deducat  conclusionem  ex  praemissa  maiore. 
Quod  tum  facile  fieri  potest,  quum  mens  ponens  Maiorem .  iam  actu  clare  co- 
gnoscit,  subiectum  minoris  in  subiecto  Maioris  contincri.  Id  si  contingit,  minor 
ut  vere  deducens  est  supervacanea,  et  tantum  adhibetur  ut  applicans  vel  ex- 
plicans.  Et  non  est  deductio  sed  intelligentia.  Quamobrem  apud  BoiiTHiuM 
rectc  statutum  legimus :  „Collectio  plurium  est,  et  quicunque  unam  posuit  pro- 
positionem,  inde  non  colligit."  *  Ut  habeatur  deductio  proprie  dicta  sive  dis- 
cursus,  requiritur,  ut  mens  pronuntians  Maiorem  non  uno  eodemque  hoc  pro- 
nuntiationis  actu  videat,  minorera  In  Maiore  contentam  esse;  sed  id  ut  videat, 
altero  iudicandi  actu  ipsi  opus  esse  debet.  „Ut  si  sic  demonstraret  aliquis:  Omnis 
trianguliis  habet  tres  angidos  aequales  duohus  rectis:  ista  cognita  nondum  habetur 
conclusionis  cognitio;  sed  quum  postea  accipitur:  Haec  figura  iti  semicirculo 
descripta  est  triangidus  statim  scit,  quod  habet  tres  angulos  aequales  duobus 
rectis.'"^  ^  Itaque  „procedentes  a  principiis  ad  conclusionem  non  simul  utrum- 
que  considerant.  Quia  discursus  talis  est  procedentis  de  noto  ad  ignotum. 
Unde  manifestum  est,  quod,  quando  cognoscitur  primum,  adhuc  ignoratur  se- 
cundum"  ^.  Ex  qua  communis  est  illa  sententia,  „principia  cognosci  per  alium 
habitum  naturalem ,  quam  conclusiones ,  scilicet  per  intellectum,  conclusiones 
vero  per  scientiam."  * 

1037.  Scholia.  Schol.  1.  Actus  ille  discursivus  et  in  copulam 
rationalem  (ergo)  fertur  et  in  copulam  verbalem  (est).  Respicit 
tamen  primo  et  directe  (et  „ut  quod")  copulam  verbalem,  secun- 
dario  autem  et  indirecte  (et  „ut  quo")  rationalem. 

NuUum  enim  est  iudicium,  quod  non  directe  feratur  in  praedicati  cum 
subiecto  connexionem,  et  secundario  solum  et  indirecte  in  motivum  connectendi, 
quod  motivum  in  hac  re  de  qua  dicitur  est  consequentis  cum  antecedente  con- 
nexio  vocula  „ergo"  significata  ^. 

Scliol.  2.  Nexus  ille,  qui  in  discursu  secundum  causalitatem 
habetur  et  ex  quo  illatio  vim  trahit  suam,  id  est,  quod  con- 
sequentiam  vocant.  Consequentiam  distinguunt  immediatam  et 
mediatam,  bonam  et  vitiosam,  formalem  et  materialem,  neces- 
sariam,  probabilem. 

Hae  in  scholis  tradi  solcnt  regulae  consequentiae  ^ :  1)  Ex  vero  non- 
nisi  verum,  verum  autem  tum  cx  vero  tum  ex  falso  colligitur.  — 
2)  Ex  falso  et  falsum  et  verum,    falsum    autem    nonnisi  ex  falso 


^  De  syllog.  categ.  1.  2  p.  GOO. 

2  S.  Thom.  in  1.  1  post.  anal.  lect.  2. 

^  S.  TuoM.,  Summ.  theol.  I.  q.  14  a.  7. 

*  S.  TnoM.  3  dist.  23  q.  1  a.  4  sol.  3  ad  3. 

^  Laurentius,  Phil.  part.  I.  Log.  n,  242  pag.  468. 

6  FoNSECA,  Institut.  dial.  1.  6  c.  5. 


1.    De  discursu  universe  accepto.  529 

concluditur.  —  3)  Ex  necessariis  nonnisi  necessarium,  neces- 
sarium  autem  ex  quolibet  (i.  e.  ex  neccssario,  ex  contingenti  et  ex  im- 
possibili).  —  4)  Ex  contingenti  nunquam  colligitur  impossibile, 
sed  aut  necessarium  aut  contingens;  contingens  autcm  nunquam 
ex  necessario,  sed  aut  ex  contingenti  aut  impossibili  concludi- 
tur.  —  5)  Ex  impossibili  sequitur  quodlibet  (i.  e.  tum  necessarium, 
tum  contingens ,  tum  impossibile) ,  impossibilcautemnonnisi  ex  im- 
possibili  colligitur.  —  6)  Quidquid  stat  (i.  e.  verum  esse  potest)  c u m 
antecedente,  stat  cum  consequente  —  non  tamen  quidquid  stat 
cumconsequente,  statcumantecedente.  —  7)  Quidquidrepugnat 
consequenti,  repugnat  antecedenti;  non  tamen  quidquid  repu- 
gnat  antecedenti,  repugnat  consequenti.  —  8)  Ex  quocunque 
sequitur  antecedens,  sequitur  consequens:  et  quidquid  sequitur 
ex  consequente,  sequitur  ex  antecedente. 

1038.  Corollaria.  Coroll.  1.  Ergo  in  nulla  facultate  sensitiva 
reperitur  discursus  secundum  causalitatem. 

Coroll.  2.  Ergo  discursus  est  modus  cognoscendi,  qui  primo 
et  per  se  connaturalis  est  intellectui  humano  ^. 

Nam  mens  liumana  initio  non  habet  notitias  oranes  intellectuales ,  quas 
habere  potest  et  debet,  ut  ea  cognoscat,  quae  generi  humano  scitu  sunt  neces- 
saria;  cognoscit  tamen  in  prima  cognitione  quam  habet  simul  principia,  quorum 
virtut-;  cognitiones  novae  educi  sive  elici  possunt  ^,  Praeterea  intellectus  in 
homine  adiunctam  habet  vitam  sensitivam,  quae  intellectui  praebeat  discurrendi 
initia,  fulcra,  materiam,  generatim  ea,  quibus  ad  discurrendum  indiget.  Quia 
igitur  „ipsum  Intelligere  animae  humanae  indiget  potentiis,  quae  per  quaedam 
organa  corporalia  operantur,  ex  hoc  ipso  declaratur,  quod  naturaliter  unitur 
corpori  ad  complendam  speciem  humanam"  ^.  Ex  quo  illud  quoque  efficiebatur, 
ut  hominem  definirent  animfil  rationale.  Quae  rationalitas  neque  in  entibus 
superioribus,  neque  in  inferioribus  reperitur,  sed  in  solo  homine.  Est  quidem 
in  Deo  et  in  angelis  scientia  quoad  id,  quod  in  scientia  perfectum  est,  i.  e.  quoad 
evidentmm  et  certitudinem ,  non  autem  quoad  id,  quod  imperfectum  est,  i.  e. 
quoad  modum  procedendi  per  illationem.  Neque  id  ulla  re,  quae  contra  dis- 
putetur,  labefactari  posse  videtur.  Nobis  autem  discursus  opus  est  non  ideo, 
quia  scientia  nostra  circa  res  versatur,  quae  causam  habent,  sed  quia  intellectus 
noster  non  ea  est  perfectione,  ut  causam  simul  et  efFectum  apprehendere  possit. 

QUAERITUR  4^ 
i^itne  ratiocininm  fonn  cog^nitionis  novae. 

1039.  Homo  discere  potest  nova.  Plato  Menonem  disputantem 
facit,  fieri  non  posse,  ut  homo  discat  nova;  quod  probare  conatus 
est  celebri  illo:  Quod  quaeris,  aut  scis  aut  nescis;    si  scis,  frustra 

*  Sylv.  Maurus,  Log.  q.  62;  Roselli,  Log.  q.  27  a.   1. 

2  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  2  de  verit.  a.  1  ad  4. 

3  S.  Thom.,  Summ,  c.  gent.  1.  2  c.  68;  cfr.  Summ.  theol.  I.  q.  76  a.  5. 
Pesch,   Logica.    IL  34 


530     Liber  II.  (IV.)   Logica  formalis.    III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

quaeris;  si  nescis,  etiam  postquam  repereris,  non  agnosces  (n.  736). 
Ex  qua  difficultate  Plato  in  Socratis  persona  sese  expedivit  arbi- 
trans,  mentem  humanam  initio  in  corpus  immigrantem  omnium 
rerum  ideas  secum  ferre;  has  ideas  propter  unionem  mentis  cum 
corpore  esse  oblitas,  consopitas,  oblivioni  quasi  traditas;  revocari 
autem  in  memoriam  perceptis  rebus  sensibilibus,  in  quibus  radii 
quasi  idearum  illarum  resplenderent.  —  Contra  Epicuraei  et  Stoico- 
rum  aliqui  ideas  rerum  integras  omnino  ex  rebus  sensu  perceptis 
hauriri  dixerunt.  —  Aliam  solutionem  posuerat  Aristoteles,  quum 
diceret:  id,  quod  quaereretur,  nesciri  quidem  actu  vel  expUcite, 
sciri  tam  potentia  vel  implicite  ^  sive  indistincte.  Quae  solutio 
Scholasticis  omnibus  probata  est. 

„Cognoscere  aliquid  indistincte,  mediura  est  inter  puram  potentiam  et 
actum  perfectum."  2  „Qui  scit  aliquid  in  universali,  scit  illud  indistincte, 
tunc  autem  distinguitur  eius  cognitio ,  quando  unumquodque  eorum ,  quae  con- 
tinentur  potentia,  in  universali  actu  cognoscuntur."  ^ 

Quemadmodum  igitur  effectus  naturales  in  virtute  causarum 
efficientium  continentur,  in  quibus  inexsistunt  virtualiter  et  secun- 
dum  quid,  et  postea  virtute  causae  efficientis  sive  agentis  educun- 
tur  quasi,  ut  existant  actu  et  in  seipsis,  ita  arbitrati  sunt  illi  philo- 
sophi,  conclusionem  contentam  esse  primo  in  principiis  virtualiter 
et  secundum  quid,  indeque  virtute  discursus  educi,  ut  fiat  aperta 
et  expressa  notitia.  Atque  id  significabant,  quum  dicerent  „cogni- 
tionem  discursivam  fieri  ex  praeexistente  cognitione"  '^. 

1040.  Inter   recentes   permulti   ad    ponendas    notitias    innatas   sunt  regressi. 

Ita  Cartesiani,  atque  etiam  Leibniziani.  Kantiani  iudicia  posuerunt, 
quae  ex  sola  mente  formas  omnes  acciperent.  Alii,  inter  quos  Reid,  Cousix, 
notitias  sive  iudicia  sponte  in  animis  exurgere  dixerunt.  Alii  primitivum  in- 
tuitum  Absoluti,  aut  Dei  posuerunt,  in  quo  mens  intuitu  immediato  omnia  con- 
spiceret.  Qui  omnes  philosopliiae  Peripateticae  adversarii  in  eo  convenerunt, 
ut  ratiocinium  esse  fontem  cognitionis  novae  negarent,  quum  mens  iam  actu 
ea  intueretur  in  praemissis,  quae  in  conclusione  exprimerentur ;  atque  ita  ratio- 
ciniis  nostris  ea  tantum  illustrari  atque  confirmari  dixerunt,  quae  iam  aliunde 
cognita  haberemus.    Id  post  Kant  praecipue  docuerunt  Fries,  Herbabt,  Beneke, 

ScHIiEIERMACHER. 

Syllogismo    magnopere    quoque    diffisus    est   Baco   de   Verulamio  (n.  55). 


^  L.  1  anal.  post  c.  1. 

^  S.  TuoM.,  in  1.  1  physic.  lect.  1. 

3  L.  c.  cfr.  Summ.  theol.  I.  q.  85  a.  3;  in  1.  1  anal.  post.  lect.  2.  Quaest. 
disput.  q,  14  de  verit.  a.  llj  et  3  dist.  25  q.  2  a.  1.  S.  Bonaventdra  in  1.  1 
sent.  dict.  28  dub.  1. 

*  Alamannls,  Summ.  phil.  I.  q.  21  a.  3;  Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil. 
q.    GG. 


1.    De  discursu  univcrse  accepto.  531 

Praeterea  qui  vocantur  T  r  a  d  i  t  i  o  n  a  1  i  s  t  a  e  (n.  74)  nihil  plane  a  uobis 
sciri  posse  contendebant,  nisi  quae  ex  revelatione  divina  vel  traditione  vel  con- 
sensu  hominum  hausta  essent  (n.  780)  ;  haec  ratiociniis  illustrari  quidcm  posse 
et  confirmari,  non  tam  demonstrari  vel  inveniri.  Qui  tamen  posteriore  tempore 
aliqua  moderatione  sunt  usi  '. 

1041.  Rationes  dubitandi.  Vera  videtur  esse  sententia  Platonis,  Pythagorae, 
esse  quidem  scientiam,  quae  tamen  non  acquiratur  ut  nova,  sed  obtineatur 
propter  memoriam  et  reminiscentiam.  Nam :  (l.)  Si  puer  interrogatur  de  rebus, 
quas  nunquam  diligenter  perpendit,  velut  faciantne  qiiattuor  et  tria  septem, 
recte  resj^ondetj  ergo  scivit.  Quodsi  servum  fugitivum  quaeris ,  si  eum  non 
noveras  ante,  etiamsi  in  illum  incidas,  non  poteris  cognoscere,  esse  servum, 
quem  quaeras.  —  (2.)  Neque  iillo  ratiocinio  cognitio  vere  nova  acquiri  posse 
videtur  Ut  enim  in  aliquo  syllogismo  propositio  maior  cum  veritate  aftirmari 
possit,  conclusio  iam  scita  esse  debet.  Qui  enim  propositio  maior  in  sua  uni- 
versalitate  affirmari  posset,  velut  virtutem  omnem  laudandam  esse ,  nisi  iam 
sciretur,  pietatem  esse  laudandam?  ^  —  (3.)  Deinde  effectus  verius  Esse  habet 
in  causa,  quam  in  se.  Sed  veritas  sequitur  Esse  rei.  Ergo  effectus  verius 
cognoscitur  in  sua  causa.  Atque  ita  conclusio  non  addiscitur  de  novo  per 
ratiocinium,  quum  perfectius  ante  iam  sit  praecognita.  —  (4.)  Et  confirmatur. 
Nam  cognoscere  aliquid  in  universali ,  est  cognoscere  pcrfectiore  modo,  quam 
cognoscere  in  particulari.  Sed  conclusio  praecognita  in  praemissis  praecogno- 
scitur  in  universali;  ergo  perfectius  cognoscitur  quam  per  demonstrationem ; 
atque  ita  non  magis  addiscitur  de  novo  quam  antea  ^.  —  (5.)  Etsi  conceden- 
dum  est,  per  inductionem  acquiri  notitias  novas ,  id  tamen  de  ratiociniis  de- 
ductivis  negandum  esse  videtur.  Omnis  enim  cognitio  humana  incipit  a  sensu, 
qui  versatur  circa  particularia,  ex  quibus  cognitis  homo  per  inductionem  ad 
notitias  universalea,  quae  vere  novae  sunt,  pervenire  potest.  Ex  his  autem ,  si 
per  deductionem  fit  regressus  ad  particularia,  nihil  iam  cognoscitur,  quod  in 
universalibus  non  fuerit  contentum  atque  cognitum.  Quin  potius  scientia  minui 
videtur  per  deductionem.  Quum  enim  in  sumptione  maiore  sciverimus  virtiitem 
omnem  esse  laudabilem,  in  conclusione  discimus,  virtutem  unam,  velut  pietatem, 
esse  laudabilem.  —  (6.)  Si  quis  autem  in  mathesi  vel  alia  disciplina  notitiam 
vere  novam  acquirit,  id,  ut  observat  Trendei.enburg,  non  per  syllogismum,  sed 
potius    per  concomitantem  „synthesim"    effici   videtur  •*.  —   (7.)    Praeterea    con- 


1  Cfr.  Kleutgen,  Phil.  ant.  n.  243. 

2  Ita  fere  ScfiLEiERMACHKR:  „Das  syllogistische  Verfahren  ist  fUr  die  reale 
Urtheilsbildung  von  keinem  Werth ,  weil  die  substituirten  BegrifFe  nur  hohere 
oder  niederc  sein  konnen ;  im  Schlusssatze  ist  nichts  au3gedriickt,  als  das  Vcr- 
liaitniss  zweier  Satze  zu  einander,  die  ein  Glied  mit  einander  gemein  haben, 
also  gar  nicht  ausser  einander  sind,  sondern  ineinander.  Ein  Fortschritt  im 
Denken ,  eine  neue  Erkenntniss  kann  also  durch  den  Schluss  nicht  entstehen, 
sondern  dieser  ist  bloss  Besinnung  darliber,  Avie  man  zn  einem  Urtheil,  das 
Sciilusssatz  ist,  gekommen  ist,  oder  gekommen  sein  konnte;  eine  neue  Einsicht 
ist  damit  niemals  gewonnen.""     Dial.  327  p.  285  sqq. 

3  Cfr.  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  55  a.  3  ad  2. 

*  „Die  Macht  des  Syllogismus  i3t  formal,  dic  der  Synthesis  real.  Die 
Geometrie  gibt  jedem  Fortschritt  den  Sclicin  einer  syllogistischen  Subsumption; 

34* 


532     Liber  II.  (IV.)  Logica  formalis.    III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

clusio,  nisi  ante  iam  esset  cognita,  quaeri  non  posset,  neque  adhibitis  certis 
mediis  investigari.     Quae  est  dubitatio  illa  Menonis  (n.  1039). 

(8)  Sed  contra,  si  quis  in  praemissa  maiore  enuntiat,  omnem  dualitatem 
parem  esse,  significarc  id  tantum  intendit,  omnem  dualitatem,  quam  ipse 
noverit,  parem  esse.  Si  igitur  nondum  noverit  tertiam  partem  senarii  dua- 
litatem  esse,  sed  id  postea  tantum  addiscat;  iam  in  maiore  nullo  modo  scivit, 
tertiam  partem  senarii  numerum  parem  esse.  Id  igitur  per  ratiocinium  ad- 
discere  videtur  ut  veritatem  novam. 

1042.  TllGSlSr  In  ratiocinio  ea  inest  yis,  iit  non  solnm  Yeritates 
alinnde  cognitas  illnstrare  et  conflrmare  possit,  sed  etiam  novarum 
veritatum  cognitionem  efficere  ^ 

Ad  statuill  quaestionis.  Praenota  lo:  Qui  sint  adversarii,  supra 
indicavimus. 

Qui  quidem  admittunt,  veritates  iam  cognitas  a  nobis  ratiociniis  illustrari 
atque  etiam  ad  discendum  aliis  proponi  posse;  negant  autem,  nos  in  conclusione 
quidquam  cognoscere  posse,  quod  ante  conclusionem  ignoraverimus. 

Praenota  2o :  In  thesi  nostra  non  comprehendimus  syllogismos 
illos,  in  quibus  propositio  maior  ex  universalitate  facti,  ab 
argumentante  per  singula  et  omnia  perlustrati,  orta  sit,  sive  inde, 
quod  aliquid  de  facto  tantum  in  singulis  individuis  voce  „omnes" 
comprehensis  ab  ipso  argumentante  inventum  vel  non  inventum 
sit;  velut  quum  argumentor:  „Omnes  habitantes  in  liac  doino  sunt 
myopes;  atqui  lacobus  habitat  in  hac  domo;  ergo  myops  esf ,  vel 
„Nemo  ex  regis  famulis  est  Aethiops;  sed  Petrus  est  famulns  regis ; 
Petrus  ergo  non  est  Aethiops!'  Apparet  enim,  in  his  syllogismis,  a 
quibus  abest  universalitas  causae,  universalitatem  facti  propo- 
sitione  maiore  statui  non  posse,  quin  ante  conclusio  cognita  fuerit. 
Sed  eos  tantum  syllogismos  attendimus,  in  quorum  praemissa  maiore 
praeter  universalitatem  facti  exprimitur  universalitas  causae;  in 
quibus  igitur  notitia  praemissae  maioris  non  est  nata  ex  enume- 
ratione   omnium   singulorum   voce    „omnes"    contentorum,    sed  ex 


aber  die  synthetischen  Elcmente,  Avelchc  in  der  Construction  und  Com- 
bination  liegen,  wirken  durch  alle  Syllogismen  hindurch  und  greifen  schopferisch 
ein.  Das  syllogistische  Verfahren  geht  dem  synthetischen  als  seine  iiussere 
Darstellung  schiitzend  zur  Seite.  Der  Gedanke  ist  im  synthctischen  Ver- 
fahren  eich  selbst  seiner  Strengc  bewusst  und  darin  ftir  sich  zuntichst 
8  i  c  h  e  r.  Will  er  aber  das  ErgrifFene  sich  oder  andern  d  a  r  s  t  e  1 1  e  n  ,  so 
dienen  die  bindenden  unterordnenden  Syllogismen,  den  unsichtbaren  Gang 
des  Gedankena  sichtbar  darzustellen."  (Log.  Untersuchungen  edit.  3  II.  314, 
388   sqq.) 

*  Cfr.  Sylv.  Maurcs,  Quaest.  phil.  Log.  q.  (Hi. 


1.    De  discursii  universe  accepto,  533 

deprehensa  causa,  cur  praedicatum  cum  subiecto  coniunctum 
esse  debeat^  (n.  326  Schol  1). 

1043.  Argumenta.  Arg.  I  (ex  conceptu  notitiae  novae).  Nova 
cognitio  sive  notitia  nova  est,  quum  nunc  cognosco  hoc  prae- 
dicatum  convenire  huic  subiecto ,  quam  convenientiam  ante  igno- 
raveram.  Atqui  in  syllogismi  conclusione  cognosco  quoddam  prae- 
dicatum  convenire  cuidam  subiecto,  quae  convenientia  ante  a  me 
erat  ignorata.   Ergo  in  conclusione  syllogismi  acquiritur  notitia  nova. 

Proh.  min.:  a)  ex  natura  syllogismi.  Convenientia  praedicati  et  subiecti, 
quae  edicitur  in  conclusione,  eatenus  iam  ante  cognita  putari  potest,  quatenus 
in  praemissa  maiore  cognosci  debuit  tantummodo  virtualiter,  implicite,  secun- 
dum  quid,  non  autem  simpliciter,  explicite,  actualiter.  Nam  quod  in  Maiore 
edicitur,  non  edicitur  propter  perlustrata  singula  in  seipsis  cognita,  sed  propter 
cognitum  aliquem  nexum  causalem,  ob  quem  praedicatum  cum  subiecto  uni- 
verse  coniungi  debeat. 

b)  ex  experientia.  In  mathematicis  res  est  apertissima,  per  processus 
syllogisticos  plurima  disci  nova  ^.  Vel  quis  putabit  eum ,  qui  prima  mathesis 
principia  cognoverit,  nosse  iam  etiam  Pythagoraeum  vel  Ptolemaeum  vel  Pa- 
scalicum  vel  calculum  differentialem  ?  Atque  etiam  in  disciplinis  reliquis  extra 
omne  dubium  est  positum,  quin  plurima  a  nobis  discantur,  quae  ante  a  nobis 
ignorata  fuerint.  Qui  scit,  calore  omnia  corpora  extendi,  is  eo  ipso  non- 
dum  scit,  calore  effici,  ut  perpendiculum  tardius  oscilletur.  Unde  hoc  modo 
scientiam  novam  acquirere  poterit:  Calor  omnia  corpora  extenditj  ergo  etiam 
perpendictdum ;  atqui  perpendiculum  si  extenditur,  tardius  oscillatur ;  ergo  calor 
efficit,  ut  perpendiculum  tardius  oscilletur.  Et  similia  in  omni  disciplinarum 
genere  evenire  videmus  ^.  Neque  minus  in  vitae  usu  quotidiano  accidit,  ut 
veritatem  universalem  teneamus  nondum  huic  vel  illi  rei  applicatam;  postquam 
autem  applicaverimus,  nos  novam  notitiam  acquisivisse  videamus. 

Arg.  II  (ex  consideratione  ratiocinii  puri,  empirici,  mixti). 
In  ratiocinio  puro  aperitur  causa,  bb  quam  praedicatum  sub- 
iecto    conveniat ,     manifestanturque    relationes ,     quae    inter    con- 

*  „Was  im  Realen  der  Grund  ist,  das  ist  im  Logischen  der  Mittelbegriff 
des  Schlusses.  .  .  Immer  wird  der  hervorbringende  Grund,  indem  er  seinen 
Inhalt  entfaltet,  den  allgemeinen  Mittelbegriff  im  Obersatz  bilden;  denn  das 
Nothwendige  setzt  sich  in  die  aussere  Allgemeinheit  um."  Trendelenburg, 
Log.  Untersuchungen  II.  p.  388. 

2  Opinatur  Schleiermacher,  in  rebus  mathematicis  hauriri  notitias  novas 
non  propter  vim  syllogisticam,  sed  propter  constructiones  linearum  aspectabiles. 
Quem  recte  vituperat  Ueherweo  (System  d.  Log.  §   lOl  edit.  5  p.  322). 

^  Ad  rem  Ueberweo:  „Die  reale  erkenntnissschafFende  Macht  des  Syllo- 
gismus  lasst  sich  nicht  nur  auf  dem  mathematischen ,  sondern  auch  auf  allen 
tibrigen  Gebieten  des  Wissens  nachweisen.  Jedes  Ergreifen  eines  individuellen 
Factums  der  Geschichte  aus  dem  allgemeinen  Gesetze  geschieht  nothwendig  in 
syllogistischer  Gedankenform,  obschon  selten  in  syllogistischer  Ausdrucksweise." 
Syst.  d.  Log.  p.  325. 


534     Liberll.  (IV.)  I.ogica  formalis.    III.  Quaestione.s  dc  argumentatione. 

cepfus  intercedimt.  In  ratiocinio  mixto  notitiae  expcrimentales 
subiciuntur  principiis  analyticis,  manifestantur  variae,  quibus  res 
connectuntur  relationes;  aperiuntur  facta  particularia.  In  ratio- 
cinio  empirico  facta  particularia  subiciuntur  principiis  experimen- 
talibus  (n.  328). 

1044.  Respondenda.    (Ad  1.)    Puer  de  re  interrogatus,  quam  ante  nesciebat, 

recte  respondere  pntcst,  modo  usum  rationis  ipse  habeat,  et  res  vim  habeat 
manifestandl  seipsam ,  vel  per  congruentem  interrogaticnem  proponatur  ut  con- 
nexa  cum  re  iam  manifesta.  Deinde  servo  fugitivo  deest  paritas  cum  occur- 
rente  veritate;  ille  enim  non  se  manifestat;  haec  autem  tum  seipsam  ex  se 
manifestat,  tum  alias  veritates  secum  connexas. 

(Ad  2.)  Duplici  ratione  aliquid  dici  potest  esse  praecognitum,  uno  modo 
actu,  simpliciter  et  in  se ;  et  quod  cst  sic  praecognitum,  non  addiscitur  de 
novo,  .sed  per  deductionem  aliquam  rationis  in  memoriam  reducitur.  Alio  modo 
in  potentia  sive  virtute,  vel  secundum  quid  et  in  alio ;  et  quod  est  sic  prae- 
cognitum,  addiscitur  de  novo;  et  hoc  modo  est  praecognita  conclusio  in  prin- 
cipiis,  antequam  simpliciter  addiscatur  per  demonstrationem  *. 

(Ad  3.)  Si  efFectus  dicitur  habere  Esse  „verius"  in  causa,  quam  in  se, 
ista  vox  „verius"  significare  potest  aut  veritatem  rei,  aut  veritatem  praedica- 
tionis.  Et  secundum  veritatem  rei  quidem  aliquo  modo  verum  cst,  ofPectum 
veriorem  esse  in  causa,  quam  in  se.  Nam  modus  causarum  est  sublimior,  quam 
effectuum;  undc  argumentationis  principia  veriora  dici  possunt  conclusione. 
Si  autem  intelligitur  veritas  praedicationis .  quae  iudicio  exprimitur,  iam  e 
contrario  erit  dicendum.  Verius  est  enim  aliquid ,  quum  cognoscitur  in  se, 
quam  in  alio  ^. 

(Ad  4.)  Duplici  ratione  fieri  potest,  ut  aliquid  cognoscatur  in  universali. 
Uno  modo,  ut  referatur  ad  cognitionem  cx  parte  medii,  quo  cognoscitur;  et  sic 
cognoscere  aliquid  in  universali,  id  est  per  medium  universale,  potest  esse  per- 
fectius,  si  cognitio  usque  ad  propria  sive  singularia  reducatur  3.  Alio  modo, 
ut  referatur  ad  cognitionem  ex  partc  cogniti;  et  sic  cognoscere  in  universali 
aut  est  cognoscere  solum  universalem  naturam  rei,  ignorata  eius  dilferentia 
(velut  quum  quis  de  homine  solum  cognoscat,  quod  sit  animal),  aut  cognoscere 
rem  in  virtute  et  in  alio  tanquam  in  causa  tantum  (velut  quum  conclusio 
cognoscitur  in  praemissis).  Et  hoc  modo  cognoscere  rem  aliquam  in  univer- 
sali,  est  cognoscere  illam  modo  imperfectiore,  quam  si  cognoscatur  in  parti- 
culari  et  in  seipsa  *. 

(Ad  5.)  Non  solum  inductione,  sed  etiam  deductione  comparantur  novae 
notitiae.  Nulla  enim  est  scicntiae  disciplina,  riuin  plena  sit  notitiarum ,  quae 
syllogismis  deductivis  sint  comparatae.     Sicut  cognitio  effectuum  saepe  nos  ad- 

1  Alamannus  loc.  cit.  ad   2.  2  Alamannus  loc.  cit.  ad  3. 

3  „Ideo  cognitio  perfecta  non  habetur  per  medium  universale,  quia  non 
est  efficax  ad  cognitionem  omnium  propriorum:  si  autem  per  medium  univer- 
sale  omnia  propria  efficaciter  cognoscerentur,  esset  perfectissima  cognitio;  quia 
quanto  aliquid  est  magis  unum  et  simplex,  tanto  est  virtuosius  et  nobilius." 
S.  TiroM.  2  dist.  3  q.  3  a.  2  ad  3. 

"^  Alamannus  loc.  cit.  ad  4. 


1.    De  discursu  universe  accepto.  535 

ducit,  ut  certas  causas  esse  discamus,  ita  causarum  cognitio  nos  adducit,  ut 
discamus  harum  causarum  effectus  alios ,  quos  ante  ignoravimus.  Et  quamvis 
per  descensum  ab  universali  ad  singulare  scientia  nostra  quodammodo  coartetur 
et  evadat  imperfectior  secundum  quid,  fit  tamen  perfectior  simpliciter. 

(Ad  6.)  Erravit  Trkndelenburg,  quum  syllogismum  ut  purum  subsum- 
ptionis  processum  formalisticum  distingueret  a  processu  quodam  „synthetico", 
cui  soli  vis  realis  competeret.  Nam  combinatio  synthetica  non  est  alia  quam 
syllogistica ;  et  omnis  subsumptio  syllogistica  est  processus  syntheticus  ^. 

(Ad  7.)  Haud  raro  conclusio  invenitur,  quae  nullo  modo  quaesita  fuerit. 
Si  autem  fuerit  quaesita,  non  oportet,  ut  fuerit  cognita  formaliter  ut  vera. 
Quod  ut  in  partes  omnes  facilius  percipiatur,  distinguendum  imprimis  est  inter 
cognitionem,  qua  consequentis  veritas  cognoscitur;  et  cognitionem,  qua  solum 
apprehenditur  consequentis  subiectum  et  praedicatum.  Distinguendum  quoque 
est,  inter  ratiocinium,  quod  post  quandam  quaestionem,  quae  determinata  sit, 
patefacit  quaesitam  veritatem,  et  ratiocinium,  quo  invenitur  veritas,  quae  quae- 
sita  non  est.  Distinguendum  tandem  est  inter  finem,  quem  determinatum  in- 
tendimus ,  et  finem ,  qui  intendatur  sub  ratione  generica  vel  confusa.  Quippe 
enim  aliud  est,  quum  hanc  propositionem  veram  esse,  me  demonstrare  velle 
dico ;  aliud ,  quum  veritatem ,  quae  sit  in  quaestione ,  inquirere  volo  et  cogno- 
scere,  utrum  affirmandum  sit  id,  quod  quaeritur,  an  negandum.  Et  consimiliter 
de  usu  mediorum  dicendum  est.  Est  enim  diversitas,  si  quis  adhibet  media, 
quae  media  certa  et  determinata  cognoscit;  aliud  est,  si  quis  adhibet  ea,  quae 
sunt  media,  neque  tamen  ea  media  esse  ab  adhibente  cognoscitur.  Quibus 
ex  rebus  perspicue  apparet,  in  eo  ratiocinio,  quo  veritas,  quae  non  est  quaesita, 
detegitur,  neque  conclusionem  ante  cognosci  explicite,  neque  finem  intentum 
esse,  neque  praemissas  adhiberi  tanquam  media  ad  certum  finem  determinata. 
In  eo  autem  ratiocinio ,  quo  veritas ,  quae  est  quaesita ,  apcritur ,  ante  quidem 
cognoscitur  explicite ,  quod  subiectum  conclusionis  futurum  sit  et  praedicatum, 
non  autem  prius  cognoscitur,  sitne  conclusio  vera  an  falsa;  finis  vero  intentus 
est  notitia  veritatis  dumtaxat.  Neque  oportet,  ut  certae  praemissae  adhibeantur, 
quas  iam  constet  esse  media  certo  ad  finem  conducentia ;  sed  satis  est,  ut  harum 
vel  illarum  fiat  periculum ,  quo  tandem  appareant  eae ,  quibus  veritas  aut 
falsitas  consequentis  manifestetur. 

(Ad  S.)  Qui  enuntiat  in  praemissa  maiore:  Omnis  dualitas  est  par ,  non 
id  in  mcnte  habet .  ut  dicat ,  omnem  dualitatem ,  quam  ipse  noverit  hactenus, 
parem  esse,  sed  omnem  dualitatem  simpliciter,  Unde  tertiam  senarii  partem 
parem  esse,  praescivit  quodammodo  i.  e,  virtute,  non  autem  simpliciter  sive  actu  ^. 

1045.  Scholia.     Schol.  1.    Sex  facultates  sive    potestates  syllogismorum  sim- 

plicium  tradit  Aristoteles  ^,  Sunt  vero  hae  virtutes:  1.  plura  concludendi  (x6 
-Xziw  a-jAAoyiCs^ji^^O  7  2,  vcra  ex  falsis  colligendi  (t6  h,  'i;£u8u)v  dXrji)i?);  3,  circu- 
lariter  ratiocinandi  (t6  xjxXio  ostxvuaBott)  ;  4,  conversione  ratiocinandi  (t6  ot'  dvxt- 
aTOOcpY^;)  ;  5,  ratiocinandi  per  impossibile  (t6  ota  to^j  douvaTOj)  ;  6,  ratiocinandi 
ex  oppositis  (t6  ^;  dvTtxEtfjievojv  Trpoxcitaeojv),  Virtus  enim  syllogismi  est  ea,  ut 
unum  inferatur  ex  alio.    Sed  est  in  syllogismo  quaedam  virtus,  quae  est  eius  es- 


*  Cfr.  Ueberweg,  Syst.  der  Log.  §   lOl  edit.  5  p.  324. 
2  Cfr.  S.  Thom.  in  1.   1   anal.  post.  lect.  2  initio. 
^  L.  2  anaL  prior.  c.   1  — 15. 


536     Liber  II.  (IV.)  Logica  formalis.   III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

sentia,  et  quaedam  virtus,  quae  essentiae  superadditur  in  raodum  accidentis  vel 
proprietatis.  Virtus  essentialis  est  illa,  quam  habet  quilibet  raodus  syllogisticus  ad 
conclusionera  sibi  immediate  proportionatam,  quam  ipsum  noroen  modi  syllogistici 
indicat,  velut  modus  Baroco  habet  potestatera  essentialera,  ut  inferat  illam  con- 
clusionera,  quam  nomen  modi  indicat.  Praeter  hanc  vim  essentialera  inveniuntur 
in  syllogismis  sex  illae  potestates  accidentales.  Hae  vero  potestates  syllogisrao 
oonveniunt  aliae  ratione  praeraissarum,  aliae  ratione  conclusionis.  Iterum  aliae 
attenduntur  secundura  ipsas  tres  enuntiationes,  quae  constituunt  syllogismum,  aliae 
secundum  opposita  harura  enuntiationum,  aliae  secundura  defectum  veritatis  in 
propositionibus  syllogismi.  Et  sic  patet  virtutes  syllogisrai  esse  bis  trinas  vel  sex. 
Nara  secundura  ipsas  enuntiationes  constituentes  invenitur  virtus  plura  colligendi 
ratione  praeraissarum,  et  virtus  circulariter  ratiocinandi  ratione  conclusionis.  Se- 
cundura  opposita  enuntiationura  invenitur  virtus  ratiocinandi  ex  oppositis  ratione 
praeraissarura,  et  virtus  conversione  ratiocinandi  ratione  conclusionis.  Secundum 
defectura  veritatis  invenitur  potestas  vera  ex  falsis  colligendi  ratione  praerais- 
sarum,  et  virtus  ratiocinandi  per  impossibile  ratione  conclusionis. 

Schol.  2.  Tres  indicat  Aristoteles  ^  conditiones,  quas  quae  propositiones 
habent,  sumrae  hae  necessariae  sunt;  videlicet,  ut  sint  de  omni,  ut  sint  per 
s  e ,  ut  sint  de  praedicato  quatenus  ipsum  sive  secundum  quod  ipsum. 
—  Propositio  „de  orani"  est,  ad  cuius  subiecta  pertinet  signum  universalitatis. 
Quod  si  propositioni  praefigitur,  propositio  dicitur  de  orani  prioristice;  ut: 
Omnis  homo  ambulat;  dicitur  autera  de  omni  posterioristice,  si  post  prolatam 
propositionem  quivis  intelligit,  praedicatum  convenire  omni  subiecto,  ut :  Homo 
est  animal.  Manifestum  est  autem,  praemissas  demonstrationis  esse  debere  de 
omni  posterioristice ;  secus  enira  necessariae  non  essent;  parura  autera  refert, 
sintne  etiam  de  orani  prioristice.  —  Propositio  est  „per  se",  quura  praedicatum 
est  de  essentia  subiecti,  velut  quum  definitio  vel  definitionis  pars  praedicatur 
de  definito;  vel  quura  subiectum  est  de  essentia  praedicati,  velut  cum  divisio 
praedicatur  de  genere,  vel  proprietas  de  subiecto.  Et  uno  ex  his  duobus  modis 
praemissae  demonstrationis  per  se  esse  debent,  ut  ea  necessitate  imbutae  sint, 
quae  ad  demonstrandum  requiritur.  —  Propositio  est  „de  praedicato  quatenus 
ipsura",  vel  „secundum  quod  ipsum",  quum  de  definito  praedicatur  definitio  vel 
etiam  proprietas  de  subiecto  iramediato,  quocum  quasi  est  reciproca.  Sed  mani- 
festum  est,  id  desiderari  tantum  ad  praemissas  deraonstrationis  potissimae  (n.  381). 
Harum  autem  trium  conditionura  posterior  quaeque  priores  includit  et  sup- 
ponit.  Unde  non  est  vituperandus  Aristoteles,  quura  conditionera  tertiam  de- 
finit:  „Univer3ale  dico,  quod  dicitur  de  omni  et  per  se  et  quatenus  ipsum." 

QUAERITUR  5«, 

mim   ad   co^-iiitioiiem   coiielusioiiiN   eliciendam  praevia 
de  boiiitate  coiiNeqneiitiae  cogiiitio  sit  iieeei^$!iaria  -. 

1046.  Rationes  dubitandi.     Videtur  post   positas   praemissas   et  ante  conclu- 

sionem  necessaria  esse  cognitio  peculiaris  et  explicita  de  bonitate  cousequentiae, 
qua  intellectus  clare  videat,  ex  illis    praemissis   recte  inferri  eam  conclusionem. 


*  L.  1  anal.  post.  c.  4. 

2  Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil.  I.  q.  G4. 


1.    De  discursu  universe  accepto.  537 

Atque  haec  cognitio  non  solum  apprehensione,  sed  iudicio  distincto  exprimenda 
esse  videtur.  Nam  (1.)  actu  conclusionis  intellectus  enuntiat,  conclusionem  se- 
qui  ex  syllogismo  rite  disposito.  Intellectus  enim ,  quum  conclusionem  infert, 
non  solum  id,  quod  infert,  enuntiat,  sed  etiam  id  bene  et  recte  inferri;  infert 
enim  conclusionem  propter  bonitatem  consequentiae.  Debet  ergo  praecedere 
perfecta  huius  bonitatis  cognitio.  —  (2.)  Si  deinde  non  requirerctur  eius  generis 
cognitio,  accidere  nunquam  posset,  ut  quis  positis  praemissis  dubitet  de  boni- 
tate  conclusionis.  Quod  tamen  saepissime  accidere  ignorat  nemo.  —  (3.)  Voci 
„ergo"  positae  in  conclusione  responderi  debet  separata  aliqua  cognitio,  quae 
non  repraesentet  illatum ,  sed  ipsam  illationis  bonitatem.  —  (4.)  Qui  tandem 
esse  possit,  ut,  si  conclusio  sit  negativa,  uno  actu  affirmetur  consequentiae  bo- 
nitas  et  negetur  praedicati  cum  subiecto  convenientia  ? 

1047.  Dico  1°:  Per  se  nullum  requiritur  de  bonitate  consequen- 
tiae  iudicium,  quod  ab  ipso  conclusionis  actu  diversum  sit. 

Eiusmodi  iudicium  non  requiri  de  bonitate  consequentiae  ex  praemissis 
formalibus,  res  satis  manifesta  est.  Nam  conclusio  non  est  propter  praemissas 
formales,  sed  propter  obiectivas;  ergo  non  est  opus,  ut  iudicetur,  conclusionem 
recte  inferri  ex  praemissis  formalibus. 

Quaerendum  igitur  solum  est  de  consequentia  ex  praemissis  obiectivis. 
Diximus  autem  per  se  non  requiri  de  hac  consequentia  iudicium.  Fieri  qui- 
dem  potest,  ut  propter  attentionis  defectum,  vel  discursus  complicatam  formam 
eiusmodi  actus  reflexionis  requiratur.  Hunc  autem  actum  per  se  non  requiri, 
a  priori  probatur  inde ,  quod  nulla  eius  actus  ostendi  potest  necessitas.  Ipso 
enim  conclusionis  actu  bonitas  consequentiae  satis  cognosci  potest,  id  quod  a 
posteriori  sive  ex  experientia  satis  constat. 

Dico  2°:  Neque  apprehensio  bonae  consequentiae  requiritur, 
quae  ante  actum  conclusionis  efficiatur  per  actum  distinctum  et 
praevium. 

In  concessis  est,  in  ipso  conclusionis  actu  „in  signo  quod  aiunt  priori" 
bonitatem  consequentiae  apprehendendam  esse.  Intellectus  enim,  quum  con- 
clusionem  infert,  non  solum  id  cognoscit,  quod  infert,  sed  etiam  id  se  recte  in- 
ferre  cognoscit  *.  Negamus  vero  id  fieri  actu  distincto  et  praevio.  Nam  ^  con- 
clusio  non  est  iudicium  de  bonitate  consequentiae  sive  de  illatione,  sed  est  ipsa 
illatio.  Ergo  satis  est,  ut  intellectus  cognoscat  bonitatem  consequentiae  ipso 
conclusionis  actu,  i.  e.  inferendo   conclusionem  ex  praemissis. 

1048.  Respondenda.  (Ad  1.)  Intellectus  non  infert  conclusionem  propter 
bonitatem  consequentiae,  sed  propter  praemissas  obiectivas.  Eo  enim  ipso,  quod 
intellectus  videt,  duos  terminos  identificari  uni  tertio,  inferre  potest,  eos  etiam 
identificari  inter  se. 

(Ad  2.)  Cognitis  iisdem  praemissis  unus  conclusioni  assentitur,  non  vero 
alius,  quia  unus  duos  terminos  uni  tertio  identificari  videt,  alius  id  non  videt. 
Quod  si  uterque  eos  identificari  videt,  uterque  conclusionem  infert. 


^  Conimbric.  in  libr.  post.  c.  1   q.  3  a.  5. 
2  Smiglecius,  Log.  A.   13.  q.  2. 


588     Liber  11.  (IV.)  Logica  formalis.  III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

(Ad  S.)  Voci  „ergo"  respondet  cognitio  illativa,  quam  praecedunt  prae- 
missae,  non  autem  specialis  cognitio  de  illatione. 

(Ad  4.)  Non  pugnantia  dicit,  qui  censet  fieri  posse,  ut  una  cognitione 
affirmetur  aliquid  in  actu  signato,  et  negetur  aliud  in  actu  exercito. 

1049.  Scholion.  Hoc  loco  illa  etiam  nascitur  quaestio,  utrum 
propositio  maior  prius  tempore,  et  minor  simul  tempore  cum  con- 
clusione  cognoscatur,  necne  ^.  Quum  ad  conclusionem  inferendam 
duae  propositiones  requirantur,  Maior  et  minor,  cognita  propo- 
sitione  maiore  nondum  habetur  cognitio  conclusionis.  Quamobrem 
propositio  maior  non  solum  natura,  sed  etiam  tempore  prius  cogno- 
scitur  quam  conclusio.  Posita  autem  cognitione  minoris  fieri 
potest,  ut  propter  evidentiam  cognitionis  cognitio  conclusionis 
simul  sit  tempore,  atque  cognitio  minoris,  quamquam  cognitio 
minoris  natura  semper  prior  est. 

QUAERITUR  6^ 
qnomotlo   a^sensns   coiicln^^ioiiii^   attingat  obiecta 


praemi^^arnm 


2 


1050.  Rationes   dubitandi.     Videntur    praemissae    ab    intellectu    concludente 

nuUo  modo  attingi.  Nam  (l.)  tempore  conclusionis  praemissae  iam  evanuerunt. 
Discursus  enim  fit  per  unius  cognitionis  successionem  post  alias.  Neque  fieri 
posse  videtur,  ut  intellectus  in  uno  conclusionis  actu  retineat  ullo  pacto  prae- 
missas,  quum  hae  et  concluaio  sint  obiecta  formaliter  multa;  nisi  velis,  conclu- 
sionem  habere  naturam  iudicii  copulativi  causalis. 

(2.)  Sed  contra  videntur  praemissae  ab  intellectu  concludente  semper 
formaliter  attingi.  Nam  „unus  et  idem  motus  voluntatis  est,  quo  fertur  in  finem, 
secundum  quod  est  ratio  volendi  ea,  quae  sunt  ad  finem,  et  in  ipsa,  quae  sunt 
ad  finem.  Sed  alius  actus  est,  quo  fertur  in  ipsum  finem  absolute,  qui  quando- 
que  praccedit  tempore.  .  .  .  Sic  etiam  circa  intellectum  accidit.  Nam  primo 
aliquis  intelligit  ipsa  principia  secundum  se;  postmodum  autera  intelligit  ea  in 
ipsis  conclusionibus,  secundum  quod  assentit  conclusioni  propter  principia."  ' 
Et  semper  reapse  conclusio  vim  conditionatam  habere  videtur.  Conditio  ergo, 
quae  praemissis  exprimitur,  in  conclusione  formaliter  tangenda  est.  —  (3.)  Con- 
clusio,  quum  sit  illatio  ex  praemissis  et  cum  praemissis  connexio,  ex  conceptu 
est  relativum  quid;  sed  cognitio  relativi  terminum  relationis  non  attingere  non 
potest.  —  (4.)  Praeterea  iudicium  illativum  enuntiatur  formaliter  ut  a  prae- 
missis  pendens ;  in  illatione  ergo  praemissae  mente  repetendac  sunt.  Si  autem 
conclusio  unum  tantum  obiectum  attingit,  non  est  iudicium  mcdiatum,  sed  im- 
mediatum ,  non  attingens  quippe  connexionem  consequentis  cum  antecedente. 
Oportet  igitur,  ut  v.  g.  in  syllogismo :    Omnis   numerus   aiigeri  potest,  numerus 


*  Alamannus  Summ.  phil.  I.  q.  25  a.  6. 

2  Conimbric.  in  1.   1  anal.  post.  c.   1   q,  4  a.  5. 

3  S.  TiiOM.,  Summ    theol.  I.  II.  q.  8  a.  3. 


1.    De  discursu  universe  acoepto.  539 

wfnitns  est  numerus.  ergo  numeriis  injinitus  augeri  potest ;  conclusioni  subi- 
ciatur  sensus :  Ergo  numerus  infnitus  augeri  potest ,  quia  est  nnmerus ,  et  ftu- 
merus  omnis  augeri  potest.  Neque  satis  est,  ut  homo  propter  retentas  in  mente 
actu  exercito  praemissas  feratur  tantum  in  hoc  simplex  iudicium :  Ergo  numerus 
injinitus  augeri  potest.  —  (5.)  Quae  «res  illustrari  posse  videtur,  si  credendi 
actus  trahatur  in  comparationem,  Assensus  enim  fidei  rem  creditam  attingere 
non  potest,  nisi  tangat  simul  formaliter  auctoritatem  loquentis.  —  (6.)  Con- 
clusio  tandem  suo  obiecto  assentitur  propter  praemissas;  ergo  conclusio  multo 
magis  assentitur  praemissis,  quam  suo  proprio  obiecto  *. 

1051.  Dico  1°:  Temporo  conclusionis  requiritur  coexistentia  prae- 
missae  utriusque.   Satis  autem  est  coexistentia  virtualis  vel  recordatio. 

Aliquam  requiri  coexistentiam  inde  manifestum  est,  quod  conclusio  a  prae- 
missis  pendet  quum  in  Fieri  tum  in  Esse.  Sed  coexistentia  potest  esse  triplex : 
actualis,  virtualis,  habitualis.  Certum  est,  habitualem  satis  non  esse;  nam  ha- 
bitus  ut  habitus  inclinant  tantum  ad  actus  similes  iis,  a  quibus  producti  et  re- 
licti  fuerint;  habitus  ergo  praemissarum  nihil  efficiunt,  nisi  quod  ad  assensus 
praeraissarum  iterum  eliciendos  inclinant. 

Neque  tamen  coexistentia  actualis  requiritur.  Ut  enim  intellectus  conclu- 
sionem  inferre  atque  videre  possit,  duo  extrema  inter  se  identificari,  satis  est,  ut 
de  identificatione  terminorum  cum  medio  certus  esse  possit.  Atqui  intellectus 
quum  praemissarum  recordatur,  de  hac  identitate  satis  certus  est.  Praeterea 
haud  raro  experimur,  nos  conclusioni  assentiri  ob  iudicia  praemissarum  multo 
ante  affirmata  sola  innixi  recordatione.  Quo  in  negotio  animadvertere  oportet, 
id  quidem  fieri  non  posse,  quum  prima  vice  aliqua  conclusio  infertur;  tum  enim 
certum  est,  assensum  conclusionis  elici  non  posse,  quin  simul  in  intellectu  exi- 
stant  assensus  praemissarum ;  potest  tamen  fieri,  quoties  quis  assensum  conclu- 
sioni  semel  efformatae  repetit.  Quodsi  timeas  fortassis,  ne  recordatio  eo  non 
sit  satis,  quod  non  habeat  rationem  iudicii,  in  mentem  tibi  revoces,  eam  non 
quidem  habere  rationem  iudicii  formalis,  habere  tamen  semper  rationem  iudicii 
virtualis,  quod  satis  est. 

Et  recte  haec  recordatio  coexistentiae  virtuali  aequiparatur.  Generatim 
enim  illud  dicitur  esse  virtualiter  praesens,  cuius  virtute  aliquid  fit,  etsi  ipsum 
actu  praesens  non  est. 

Dico  2°:  Actus  conclusionis  per  se  et  formaliter  praemissas 
attingere  non  videtur;  id  arbitrandum  est  saltem  in  iudiciis  analyticis. 

Concedimus  igitur,  per  accidens  fieri  posse,  ut  actu  conclusionis  tangantur 
praemisaae.  Concedimus  quoque,  id  fieri  semper  virtualiter,  quatenus  assensus 
in  conclusione  fit  propter  cognitas  praemissas.  Quod  significare  voluit  Aquinas, 
quum  diceret:  „Primo  aliquis  intelligit  ipsa  principia  secundum  se,  postmodum 
autem  intelligit  ea  in  ipsis  conclusionibus,  secundum  quod  assentit  conclusio- 
nibus  per  principia."  ^  Negamus  autem  per  se  necesse  esse,  ut  tangantur  for- 
maliter.  Id.  autcm  de  solis  iudiciis  analyticis  intelligi  volumus.  Si  enim  prae- 
cesserit  iudicium  syntheticum,    dubitari  potest  et  disputari,    habeatne  obiectum 


*  Sylv.  Maurus,  Quaest.  logic.   q.  65. 
2  Summ.  theol.  I.  II.  q.  8  a.  3. 


540     Liber  II.  (IV.)  Logica  formalis.  III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

conclusionis  in  se  veritatem,  quae  satis  sit,  ut  ex  se  actum  terminet.  Si  e.  g. 
quis  argumentatur :  Qui  currit  fatigatur ,  Fetrus  currit,  Petrus  ergo  fatigaiur, 
obiectum  huius  conclusionis  in  se  et  independenter  a  praemissis  non  videtur 
afttrmari  posse.  Videtur  autem  affirmari  possc,  si  interveniunt  iudicia  tantum 
analytica  ^  Nam  generatim  iudicium  illativum  sive  conclusionis  per  se  attingit 
tantum  obiectum  suum  formale  internum  sive  congruentiam.  Praemissae  autem, 
quae  per  se  sunt  tantum  obiectum  externum  et  impulsivum,  si  iudiciis  analy- 
ticis  satis  intellectui  aperuisse  videntur,  praedicatum  esse  cum  subiecto  con- 
iungendum  aut  a  subiecto  separandum,  id  effecerunt,  ut  iam  intellectus  con- 
clusionem  eliciens  praemissis  formaliter  inniti  non  debeat.  Etsi  igitur  in  con- 
clusione  assentior  propter  praemissas,  non  tamen  propter  praemissas  eodem 
actu  cognitas  et  iudicatas,  sed  propter  cognitionem  a  praemissis  antea  cognitis  et 
iudicatis  relictam.    Atque  id  confirmatius  potest  teneri,  si  attendatur  experientia. 

Dico  30;  Actus  conclusionis  a  praemissis  pendet  saltem  ut 
intellectum  illuminantibus,  i.  e.  proponentibus  identitatem  termi- 
norum  cum  uno  tertio  sive  obiectum  repraesentantibus.  Peudeatne 
praeterea  a  praemissis  ut  causis  efficientibus  ulterius  erit  quaerendum. 

1052.  Respondenda.  (Ad  1.)  Certum  est,  in  discursu  cognitionem  praemis- 
sarum  priorem  esse  cognitione  conclusionis.  Inde  tamen  non  sequitur,  necesse 
esse,  ut  cognitio  praemissarum  in  actu  conclu-sionis  evanuerit.  Etsi  illatio  in 
conclusionem  fertur  ut  a  veritate  praemissarum  pendentem  atque  ita  hanc  prae- 
missarum  veritatem  in  obliquo  attingit,  quasi  ut  terminum  relationis,  quae  est 
inter  praemissas  et  conclusionem,  non  est  tamen  arbitrandum,  coniungi  praedi- 
cata  multa  cum  multis  subiectis,  sed  iudicium  manet  simplex,    etsi  illatum  est. 

(Ad  2.)  Errant,  qui  conclusionem  dicunt  habere  vim  conditionatam,  quod 
per  se  satis  manifestum  est. 

(Ad  3.)  Conclusioni  adiacet  quidem  relativum  quiddam  extrinsecus;  ipsa 
tamen  in  se  relativa  non  est. 

(Ad  4).  Satis  est,  si  in  actu  conclusionis  cognitio  praemissarum  praesto 
est  virtualisj  quamvis  quis,  si  velit,  cognitionem  formalem  repetere  possit. 

(Ad  5).  Non  est  conclusionis  cum  fide  paritas.  Ad  essentiam  enim  fidei 
(ut  haec  vox  inter  homines  adhiberi  solet)  pertinet,  ut  tendat  iutrinsecus  in 
testimonium  loquentis;  id  autem  de  ratiocinio  dici  non  potest. 

(Ad  6.)  Falluntur,  qui  putant  conclusionem  esse  assensum  formalem 
praemissarum. 

1053.  Corollaria.  Coroll.  1.  Ergo  conclusio,  quum  propter  suam 
essentiam  sit  quid  consequens  ex  sumptionibus,  sine  his  prae- 
missis  nunquam  esse  potest.  Nam  non  enuntiatur  ob  immedia- 
tam  extremorum  inter  se  connexionem,  sed  quia  extrema  antea 
cum  medio  unita  videbantur. 

Coroll.  2.  Potest  tamen  intellectus  obiecto  conclusionis  assen- 
tiri  actu  alio,  qui  non  sit  conclusio. 


i  Cfr.  SuAREz  III.  p.  d.  54  3.  5;  Vasquez  I.  II.  d.  33  c.  3  et  4. 


1.    De  discursu  universe  accepto.  541 

QIAERITUR  7^ 
qno  paeto  praemissae  eonclnsioneiii  efliciant  \ 

1054.  Nascitur  quaestio.    Praemissas,    si  referantur  ad    couclu- 
sionem,  constat  habere  rationem  causae  ^. 

Distinguunt  causam  duplicem,  causam  rei  et  causam  cognitionis  (n.  382). 
Causa  rei  est,  quae  dat  Esse  alicui  effectui,  estque  aut  realis  aut  virtualis.  Causa 
realis  est  ea,  quae  vere  dat  Esse  rei  alii,  quam  quadruplicem  esse  diximus, 
iinalem,  efficientem,  materialem,  formalem  (n.  4).  Causa  virtualis  est  perfectio,  ab 
alia  re  non  distincta,  quae  ita  secundum  nostrum  concipiendi  modum  est  prior, 
ut ,  si  ab  ea  distingueretur,  illius  causa  esset.  Causa  cognitionis  id  omne  est, 
quod  in  cognitionem  alicuius  ducit.  Quibus  ex  dictis  manifestum  est,  prae- 
missas  in  demonstratione  omni,  sive  a  priori,  sive  a  posteriori,  esse  causam 
cognitionisj  etin  demonstratione  a  priori  eas  praeterea  esse  causam  rei 
sive  realem  sive  virtualem. 

Et  haec  quidem  satis  luculenta,  si  agatur  de  praemissis  obiective  acceptis 
sive  de  obiecto  praemissarum.  Sed  praeterea  praemissae  etiam  considerari 
possunt  formaliter  sive  ut  sunt  actus  intellectivi ,  quatenus  causae  sunt, 
quibus  positis  ponitur  actus  conclusionis.  Neque  unquam  cum  aliqua  pruden- 
tiae  specie  in  dubium  est  vocatum,  quin  inter  assensum  praemissarum  et  con- 
clusionis  intercedat  nexus  et  dependentia. 

Nunc  quaerendum  est,  cuius  generis  sit  haec  dependentia, 
utrum  assensus  praemissarum  sit  tantum  causa  moralis  assensus 
conclusionis,  an  praeterea  etiam  sit  causa  physica.  Causa  phy- 
sica  est  causa  efficiens  simpliciter,  sive  id,  quod  per  se  ponit  quod- 
dam  Esse  in  aha  re.  Nomen  causae  moralis  adhiberi  solet  ad 
excludendam  causalitatem  physicam,  et  significandam  eam  causam, 
quae  quidem  est  causa,  cur  ponatur  Esse  in  aha  re,  neque  tamen 
id  ullo  modo  praestat  per  efficientiam  in  hanc  rem  ad  efficiendum 
illud  potentem.  Quae  causalitas  moralis  in  re  de  qua  agitur  in 
eo  cernitur,  quod  assensus  praemissarum  illuminent  tantum  in- 
tellectum  atque  invincibiliter  invitent  ad  ponendum  assensum,  ne- 
que  tamen  ipsi  ponant  quidpiam  in  hoc  assensu,  neque  quoad 
vitalitatem,  neque  quoad  formam  sive  determinationem. 

1055.  Rationes  dubitandi.  Videtur  praeferenda  sententia  eorum,  qui  assensus 
praemissarum  nullo  modo  causas  esse  dicunt,  quibus  aliquid  in  assensu  con- 
clusionis  efficiatur.  Nam  (1.)  nunquam  una  actio  causa  physica  alterius  esse 
potest.  Omnis  enim  vis  effectiva  est  in  genere  potentiae  vel  habitus.  Assensus 
igitur  praemissarum,  quum  sit  actus,  nullam  vim  habct  ad  producendum  quid- 
piam    in   assensu    conclusionis.  —  (2.)  Omnia    causa    efficiens    eo    tempore  csse 


*  Conimbr.  in  1  post.  c.  2  q.  2  a.  2;  Alamannus,  Summ.  phil.  I.  q.  20  a.  3. 
2  Cfr.  S.  Thom.  in  1.   1  anal.  post.  lect.  2;  Summ.  c.  gent.  1.  1  c.  57  n.  4j 
Summ.  theol    I.  q.   14  a.  7. 


542     Ijibcr  II.  (IV.)  Logica  formalis.    III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

debct,  quo  producitur  effectus;  sed  eo  tcmpore,  quo  oritur  assensus  conclusio- 
nis,  asscnsus  pracmissarum  cvanuerunt.  —  (3.)  Id ,  quod  simul  cum  agente 
physico  concurrit  tantum  activitatem  eius  applicando  ad  effectum ,  putari 
non  debet  esse  causa  jjhysica  effectus  ab  illo  agcnte  producti.  Atqui  assensus 
praemissarum  cum  intellectu  concurrunt  tantum  eo ,  quod  virtutem  intellectus 
ad  assensum  conclusionis  applicant,  et  veritatem  conclusionis  sub  aspectum  in- 
tellectus  subiciunt.  —  (4.)  Pracmissae,  si  sunt  causae  efficientes,  aut  princi- 
palcs  sunt  aut  instrumentales j  atqui  neutrum  dici  posse  videtur.  —  (5.)  Omnis 
deinde  concursus  effectivus  supervacaneus  esse  videtur.  Nam  satis  est,  si  as- 
sensus  praemissarum  referuntur  ad  assensum  conclusionis  eo  modo ,  quo  esse 
solent  causae  exemplares  sive  quae  formales  externae  vocantur,  quibus  tractus 
intellectus  solus  efficit  omne  id,  quod  in  assensu  conclusionis  inest.  —  (6.)  Prae- 
terea  potentia  omnis  ex  se  sola  omnia  suppeditat  ad  eliciendum  actum  sibi  re- 
spondentem.  Est  autem  id  intellectui  humano  proprium,  ut  virtutem  habeat 
non  solum  intelligendi,  scd  etiam  inferendi  per  discursum.  Et  conditio  quidem, 
sine  qua  non  potest  fieri  ilia  conclusionis  productio,  in  assensibus  ad  prae- 
missas  cernitur.  Postquam  ergo  positi  sunt  hi  assensus,  intellectus  ex  se  solus 
assensum  conclusionis  ponere  potest.  —  (7.)  Intellectus  ut  ex  se  solus  con- 
clusionem  efficiat,  nullius  rei  indiget,  nisi  luminis,  quod  ipsi  ex  praemissis 
affulget.  Satis  est  igitur,  ut  intellectus  ex  positis  praemissis  sit  illuminatus. 
At  quis  dixerit,  lampadem ,  qua  sartor  ad  nendum  indiget,  esse  causam,  quae 
in  nenda  veste  aliquid  efficiat?  —  (8.)  Tandem,  quod  ultimum  est,  dici  non 
potest,  apprehensionem  boni  amabilis  esse  causam,  quae  aliquid  in  actu  amoris 
efficiat.  Sed  est  tantum  conditio  ad  amandum  praerequisita.  At  non  alia  ratione 
pendet  conclusio  a  praemissis ,    quam  actus  voluntatis  a    cognitione   intellectus. 

1056.  Dico:  Non  sine  ratione  dicunt,  praemissas  habere  indolem 
causarum  activarum  et  efficientium ,  quibus  cum  intellectu  concur- 
rentibus  conclusio  efficiatur. 

Praenotandum  liac  de  re  est,  de  discursu  agi  in  Fieri,  non  in  Facto  esse. 

Observandum  quoque,  praemissas  accipi  posse  aut  formaliter  aut  obiective. 
Praemissas  obiectivas  certum  est  concurrere  ad  conclusionem  efficiendam. 
Id  enim  quod  est  cognitum  in  praemissis  causa  est  cognitionis,  quae  est  ob- 
iective  in  conclusione.  Quaestio  igitur  nostra  ad  solas  praemissas  refertur  acceptas 
formaliter. 

Praenotandum  praeterea  est,  ad  rationem  causae  physicae  requiri  et  satis 
esse,  ut  ab  ea  aliquid  in  ipso  efFectu,  sive  quod  intrinsecus  effectum  ingreditur, 
producatur.  Causa,  quae  causam  physicam  ad  operandum  ita  inducit,  ut  ipsa 
per  se  nullo  modo  aliquid  in  efPectu  efficiat,  est  causa  moralis,  vel  Imic 
aequivalens.  Causa,  quae  ad  efficiendum  solummodo  requiritur  ita,  ut  nedum 
quidpiam  in  eficctu  ponat,  sed  per  se  ne  inducat  quidem  causam  ad  operan- 
dum,  vocatur  „conditio  sine  qua  no n". 

Probatur  autem  id,  quod  diximus,  primo  ex  natura  illumiua- 
tionis,  quae  est  in  discursu.  Praemissas  conceditur  esse  instar 
luminis,  quod  illuminando  conclusiouem  aperiat  atque  ita  efficiat, 
ut  intellectus  assensum  praestet.  Potest  autem  in  hoc  genere 
lumen  duplici  ratione  praesens  esse :    aut  illumiuando   extrinsecus, 


1.    De  discursu  universe  accepto.  543 

ita  ut  ipsum  ueque  intret  in  efFectum,  nec  in  efFectu  aliquid  pro- 
ducat,  aut  coadiuvando  intrinsecus,  ita  ut  lumeu  causae  efficiat 
lumen  in  efFectu.  Apertum  autem  est,  praemissas  illuminare  in- 
tellectum  non  primo  modo,  sed  secuudo.  Si  assensum  praemis- 
sarum  lumen  dicis,  etiam  assensum  couclusionis  lumen  dicere  de- 
bebis.  Neque  lioc  lumeu  aliunde  efiectum  est,  quam  a  lumine 
praemissarum. 

Probatur  porro  ex  essentiali  conclusionis  a  praemissis  depen- 
dentia.  Haec  enim  depeudentia  eiusmodi  est,  ut  aliquid  sit  in 
assensu  conclusionis,    quod  ab  assensu  praemissarum  effectum  est. 

Potest  enim  assensus  conclusionis  considerari  dupliciter.  Primo ,  ut  est 
actus  vitalis,  atque  ita  totus  est  ab  intellectus  efficientiaj  deinde  autem,  ut  est 
actus  assentiens  huic  praedicati  et  subiecti  habitudini,  atque  ita  in  Fieri  ab 
assensu  praemissarum  effectus  est  saltem  partialiter. 

Vel  sic:  Quod  concurrit  ad  eifectum  assimilando  illum  sibi  in  aliquibus 
pracdicatis,  concurrit  ut  causa.  Sed  praemissae  concurrunt  ad  conclusionem, 
assimilando  illam  sibi  in  aliquibus  praedicatis  ^. 

Vel  aliis  verhis  dixeris:  Id  concurrit  eifective  ad  actum  alicuius  poten- 
tiae.  quod  illam  in  actu  primo  ad  agendum  constituit.  Atqui  de  assensu  prae- 
missarum  id  dicendum  esse,  nemo  est  quin  videat. 

Et  multum  confirmatur  id,  quod  diximus,  ex  paritate,  quae  est  conclusio- 
nem  inter  et  apprehensionem  iudiciumque.  Ex  obiecto  enim  et  potentia  paritur 
apprehensio ,  et  ex  apprehensione  et  intellectu  paritur  iudicium.  Sicut  igitur 
potentia  ab  obiecto  eiusve  specie  supplenda  est,  ut  gignat  apprehensionem ,  et 
ab  apprehensione,  ut  gignat  iudicium,  ita  etiam  a  iudiciis,  ut  conclusionem  gignat. 

Recte  docet  Alamaxnus  (loc.  cit.)  praemissas  esse  causas,  quae  conclusio- 
nem  efficiant,  a)  secundum  vim  illativam,  quatenus  principium  discursua 
rationis  in  conclusione  est  a  propositionibus ;  b)  secundum  vim  originativam 
per  quandam  quasi  resultantiam ;  c)  secundum  vim  reductivam  alterius  de 
potentia  ad  actum,  quatenus  intellectus  per  notitiam  principiorum  efficienter 
movet  seipsum,  sese  reducens  de  potentia  ad  actum  conclusionis. 

1057.  Respondenda.      (Ad    1.)     Nihil    impedit,    quominus    unus    actus,    qui 

alterum  virtute  sive  poteutialiter  contineat,  habeat  vim  effectivam,  qua  ad  pro- 
ducendum  hunc  actum  ut  causa  efficiens  suo  modo  concurrere  possit.  Tum 
enim  potentiam  ad  hunc  alium  actum  efficiendum  determinare  potcst,  et  in  hoc 
altero  actu  determinationem  sive  formam  efficere,  ut  secundum  formam  obiecti- 
vam  sit  potius  talia  quam  alius.  Ita  gaudium  dicitur  esse  effectus  charitatis  -, 
laetitia  effectus  devotionis  ^.  Non  est  autem  dubium ,  quin  praemissae  dici 
possint  et  causae  morales  et  causae  physicae.     Sunt  morales ,    non   autem  i)hy- 


*  StLv.  Maurus,  Quaest.  phil.  I.  q.  58. 

2  S.  TnoM.,  Summ.  theol.   II.  II.  q.   28  a.   1. 

3  Ibid.  q.  82  a.  4.  Verum  ad  rem  de  qua  agitur  demonstrandam,  ex  his 
exemplis  auctoritas  S.  Thomak  trahi  vix  potest,  quum  verba  non  minus  com- 
mode  de  efficientia  morali  intelligi  possint,  qualis  intervenit  inter  meditationem 
et  charitatem,  de  qua  ibid.  q.  82  a.  3. 


1 


544     Liber  II.  (IV.)  Logica  formalis.    III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

sicae,  quatenus  solus  intellectus  assensum  conclusionis  elicit  intuitu  praemis- 
sarum,  nec  praemissae  uUo  modo  conclusionis  assensum  eliciunt.  Elicere  enim 
actum  solius  potentiae  est.  Sunt  physicae,  non  autem  moralcs,  quia,  quamvis 
assensus  conclusionis  ut  actus  vitalis  efficiatur  a  sola  potentia,  tamen,  ut  sit 
assensus  ad  hanc  vel  illam  veritatem,  a  praemissis  effectus  est. 

(Ad  2.)  Nondum  est  demonstratum  repugnare,  ne  duae  cognitiones,  qua- 
rum  una  ex  altera  oritur,  sint  simul.  Satis  praeterea  est,  ut  assensus  prae- 
missarum  aliquam  in  intellectu  impressionem  vel  illuminationem  reliquerint.  Ut 
tandem  unus  motus  efficiat  alium,  non  requiritur  simultaneitas,  sed  satis  est 
contiguitas  successionis.  Sicut  igitur  in  corporibus  ex  uno  motu  alium  pro- 
cedero  videmus  propter  coniunctionem,  ita  in  intellectu  ex  cognitis  praemissis, 
cognitio  conclusionis  per  quandam  propagationem  luminis  intellectualis  de- 
ducitur,  quatenus  conclusio  cum  principiis  coniuncta  est. 

(Ad  3.)  Duplex  esse  potest  applicatio,  aut  ea,  quae  est  conditionis  re- 
quisitae  tantum ,  ut  est  applicatio  stuppae  ad  ignem  j  et  hacc  nullam  habet  ef- 
ficientiam  physicam;  aut  applicatio  ea,  quae  est  causae  efficientis,  qua  aliquid 
in  efPectu  ponitur.  Actus,  quo  intellectus  se  movet  et  applicat  ad  agendum, 
determinando  alium  actum,  ut  hoc  vel  illud  repraesentet,  certe  concurrit  effective 
ad  illum  alterum  actum  producendum. 

(Ad  4.)  Utrum  praemissae  annumerandae  sint  causis  principalibus,  an 
instrumentis ,  quibus  intellectus  in  producenda  conclusione  utatur,  est  inter 
philosophos  controversia,  quae  tamen  nominum  potius  est,  quam  rerum.  Quae 
componitur,  si  dicamus  praemissas  sub  altero  respectu  causas  principales  esse, 
sub  altero  instrumentales.  Sunt  principales,  quatenus  conclusionem  illuminant; 
sive  quatenus  conclusioni  illam  formam  luminis  infundunt,  qua  eam  sibi  con- 
iunctim  acceptis  assimilant.  Sunt  instrumentales ,  quatenus  a  potentia  intel- 
lectiva  quasi  moventur  ad  producendum  effectum ,  qui  secundum  suam  vitali- 
tatem  est  similis  potentiae.  Quae  causalitas  propria  est  illarum  agendi  forma- 
rum,  quibus  potentia  cognoscitiva  ad  producendum  actum  compleri  et  perfici  solet. 

CAd  5.)  Non  recte  dicunt,  qui  praemissas  esse  causas  quasi  exemplares 
putant.  Nam  assensus  praemissarum  non  eo  intellectum  ad  assensum  con- 
clusionis  ducit,  quod  intellectui  aliquid  imitandum  proponit,  sed  eo,  quod  ei 
aliquid  manifestat,  et  manifestat  quidem  ita,  ut  eo  ipso  producatur  determi- 
natio  sive  forma,  quae  in  ipso  assensu  conclusionis  inest. 

(Ad  6.)  Potentia  cognoscitiva  satis  quidem  est,  ut  largiatur  actui  in- 
dolem  subiectivam  sive  eam,  qua  secundum  vitalitatem  est  talis  vel  alius.  Sed 
non  satis  est  ad  largiendum  actui  indolem  obiectivam  sive  eam,  qua  secundum 
repraesentationem  obiecti  est  talis  vel  alius.  Sed  ad  hanc  determinationem  ef- 
ficiendam  cum  potentia  aliquid  concurrere  debet,  quod  potentiae  extrinsecus 
adveniat.  Habet  igitur  intellectus  vim  illativam  ab  assensu  praemissarum ,  in 
quibus  continetur  conclusio  ut  manifestabile  quid  in  manifestante.  Atqui  hic 
assensus  praemissarum  causa  est,  non  conditio ;  non  enim  manet  ^xtra  con- 
clusionem,  sed  aliquid  in  conclusione  efficit. 

(Ad  7.)  Illuminatio,  quae  intellectui  ex  praemissis  affulget;  non  manet 
extra  effectum  producendum,  sed  huic  formam  internam  dat. 

(Ad  8.)  Voluntas  quamvis  cognitionis  illuminantis  ante  eliciendam  voli- 
tionem  indigeat,  est  tamen  principium  completum  suorum  actuum.    Apprehensio 


1.    De  discursu  universe  accepto.  545 

boni ,  quum  sit  alius  naturae  quam  volitio,  huic  formam ,  qua  determinetur  in- 
trinsecus,  efficere  non  potest,  sed  hanc  ipsa  voluntas  efficit  versns  obiectum 
sibi  ab  apprehensione  propositum.  Contra  res  est  in  intellectu.  Assensus  enim 
conclusionis  formam  suam  internam  accipit  ab  assensu  praemissarum. 

QUAERITUR  8°, 

feratnriie   iiitellectns  uecessitate  ad  conclnsioiii  at^siien- 
tienclnm,  po^tqnani  a^sens^ns  praemissii$  datns  j^it  ^. 

1058.  Syllogismum  suo  loco  (n.  151  et  n.  381)  diximus  esse  ora- 
tionem  logicam,  in  qua  concessis  praemissis  necesse  sit  sequi  conclu- 
sionem  eo,  quod  praemissae  concessae  sint.  Quae  necessitas  intelli- 
gitur  consequentiae  petita  a  forma  syllogistica,  quae  igitur  ex  con- 
nexione  conclusionis  cum  praemissis  oritur:  non  autem  necessitas 
consequentis,  quae  ex  re,  de  qua  sit  argumentatio,  nascatur.  Hoc  loco 
quaerunt,  compellaturne  intellectus  post  assensum  praemissis  legi- 
time  dispositis  praestitum  necessitate,  ut  assensum  det  conclusioni 
(n.  740,  3).  Qua  de  re  S.  Thomas:  „Quaedam  propositiones  sunt 
necessariae,  quae  habent  connexionem  necessariam  cum  primis  prin- 
cipiis,  sicut  conclusiones  demonstrabiles,  ad  quarum  remotionem 
sequitur  remotio  primorum  principiorum;  et  his  intellectus  ex  ne- 
cessitate  assentit,  cognita  connexione  necessaria  conclusionum  ad 
principia  per  demonstrationis  deductionem.  Non  autem  ex  neces- 
sitate  assentit,  antequam  huiusmodi  necessitatem  connexionis  per 
demonstrationem  cognoscat."  ^ 

Rationes  dubitandi.  Videtur  non  ita  necessitari  intellectus,  ut  non  possit 
ex  voluntatis  imperio  conclusionem  suspendere.  Nam  (1.)  intellectus  in  his 
rebus  imperio  voluntatis  subiectus  est,  id  quod  praecipue  apparet  in  acti- 
bus  obscuris  et  probabilibus.  Haec  enim  obiecta  ita  credimus,  ut  possimus 
non  credere.  Ergo  post  assensum  quemlibet  praemissarum  intellectus  ex  vo- 
luntatis  imperio  assensum  conclusionis  suspendere  potest.  —  (2.)  Praeterea  in- 
tellectus  eo,  quod  assensum  dat  iis,  quae  magis  nota  sunt,  necessitari  non 
potest,  ut  assentiatur  etiam  iis,  quae  sunt  minus  nota.  Sed  conclusio  est  minus 
nota  quam  praemissae.  —  (3.)  Accedit,  quod  intellectus  ita  se  habet  ad  verum, 
ut  voluntas  ad  bonum ;  sed  voluntas  a  nullo  bono  particulari  necessitatem  pa- 
titur;  ergo  neque  intellectus  ab  ulla  veritate  particulari  per  necessitatem  rapitur. 
—  (4.)  Sunt  quoque  syllogismi,  qui  duplicem  conclusionem  permittunt,  velut 
si  quis  dicit:  Homo  est  animal  rationale,  Petrus  est  honio ;  conclusio  esse  potest 
vel  directa:  Ergo  Petrus  est  animal  rationale,  vel  indirecta:  Ergo  aliquod  ani- 
mal  rationale  est  Petrus.  Sed  intellectus  quum  in  aequilibrio  sit  positus,  utrum 
hanc   vel    illam   eliciat,    ad  neutram  necessitatur.   —   (5.)    Potest    quis   assentiri 


^  Conimbr.    in    1.   1  anal.    post.    c.   1   q.  4;    Syly.  Maurus,    Quaest.    logic. 
q.  63;  Ptolem.  Phil.  ment.  et  sens.  hog.  phys.  dissert.  184. 
2  Summ.  theol.  I.  q.  82  a.  2. 
Pesch,  Logica.  II.  36 


546     Liberll.  (IV.)  Logica  formalis.    III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

huic  argumentationi :  Quod  tihi  non  vis  jieri,  id  alteri  ne  feceris ;  tibi  non  vis 
furari;  ergo  alteri  ne  fureris.  Si  autem  homo  in  hac  argumentatione  cum  ne- 
cessitate  assentiretur  conclusioni,  iam  necessitate  cogeretur  ad  non  furandum; 
id  quod  tamen  nemo  dixerit. 

(6.)  Sed  contra  tanta  videtur  esse  necessitudo  inter  assensum  praemis- 
sarum  et  conclusionis,  ut  assensus  conclusionis  ne  indirecte  quidem  impediri 
possit,  postquam  assensus  praemissarum  sit  semel  positus.  Atque  id  Aristoteles 
significare  videtur,  quum  diceret,  praemissarum  Maiorem  quidem  cognosci  prius 
tempore  quam  conclusionem,  minorem  autem  cum  conclusione  simul  ^ 

1059.  Dico  1°:  Intellectus  postquam  praemissis  evidentibus  as- 
sensum  praestitit,  directe  impediri  non  potest,  ne  conclusionis  as- 
sensum  exerceat. 

Praemissae  enim  aut  evidenter  certae  esse  possunt,  aut  probabiles  tantum 
vel  creditae.  Nos  hoc  loco  ad  evidentes  animadvertimus ,  in  quibus  inest  evi- 
dentia  consequentiae.  His  dicimus  intellectum  ad  concludendum  cum  necessitate 
compelli.  Praenotandum  autem  est,  necessitatem  duplicem  distingui  posse, 
alteram,  quae  actus  speciem  detcrminet,  alteram,  quae  actus  exercitium  extor- 
queat.  Priorem  necessitatem  contrarietatis  sive  quoad  specificationem  vocant, 
alteram  necessitatem  contradictionis  sive  quoad  exercitium  ^.  Necessitas  igitur 
specificationis  ea  est,  qua  facultas,  quum  agit,  ad  certam  speciem  actus  necessitatur. 
Exercitii  necessitas  ea  est,    qua   facultas  ad  hic  et  nunc  agendum    necessitatur. 

De  necessitate  specificationis  non  agitur.  „Nam  certum  est,  ut  est  apud 
Sylv.  Maurum,  intellectum  ab  assensu  praemissarum  in  forma  dispositarum,  si 
penetret  vim  formae  syllogisticae,  necessitari  ad  conclusionem  quoad  specificationem, 
ita  ut  non  possit  simul  assentiri  praemissis,  dicendo  illas  esse  veras,  ac  dissentire 
conclusioni,  dicendo  conclusionem  esse  falsam."  Intellectus  igitur,  postquam  as- 
sensum  praebuit  praemissis  evidenter  veris,  ita  est  determinatus  ad  assensum  con- 
clusioni  praebendum,  ut  dissensum  nullo  roodo  ponere  possit.  Restat,  ut  quae- 
ratur,  num  intellectus  ab  exercendo  actu  conclusionis  utcumque  impediri  possit. 

Attendendum  est  in  hac  re,  de  impeditione  directa  agi  posse,  qua  in- 
tellectus  sine  ullius  rei  alienae  interventu  cohibeatur,  ne  conclusioni  assensum 
praestet;  atque  etiam  de  impeditione  indirecta,  quae  eo  efficitur,  quod  in- 
tellectus  ad  attendendum  aliis  rebus  divertitur. 

Concedendum  autem  est,  intellectum  indirecte,  ne  assentiatur.  impediri 
posse.  In  scientia  enim  duo  possunt  considerari,  ipse  assensus  scientis  in  rem 
scitam,  et  consideratio  rei  scitae.  Assensum  scientiae  libero  arbitrio  non  subici 
dicimus ,  quura  sciens  cogatur  ad  assentiendum  per  efficaciara  demonstrationis. 
Consideratio  actualis  rei  scitae  libero  arbitrio  subiacet;  est  enim  in  potestate 
hominis,  considerare  rem  et  non  considerare  *. 

Probatur  autem  id,  quod  diximus,  ex  natura  intellectus  ne- 
cessaria.  Nam  intellectum  esse  potentiam  necessariam,  quae  circa 
obiectum  sibi  satis  propositum  naturaliter  operetur,  res  est  aper- 
tissima.    Sublatis  igitur  impedimentis  omnibus,  et  omnibus  positis, 

*  Cfr.  loANN.  a  St.  Thom.,  Institut.  philos.  p.  329,  1. 

2  Sylv.  Maurus,  Quaest.  log.  q.  63. 

3  S    TiiOM.,  Summ.  theol.  I.  IL  q.  17  a.  6 


1.    De  discursu  universe  accepto.  547 

quae  ad  operandura  requirautur,  cum  naturali  necessitate  ad  exer- 
citium  et  operationem  suam  transit.  Non  igitur  fieri  potest,  ut  a 
voluntate  directe  impediatur. 

Quod  aliis  verbis  lioc  modo  dixeris :  Omnis  potentia  intentionalis  effrenata 
necessitate  a  suo  obiecto  puro,  modo  ipsi  satis  propositum  sit,  movetur.  Sed 
veritas  evidens  est  obiectum  purum  inteilectusj  nam  nulla  in  ea  apparet  falsi- 
tatis  admixtio  vel  suspicio. 

Vel  si  placetj  Jioc  modo  ponatur  argumentum :  Mens  veritati  evidenti  non 
assentiri  non  potest.  Atqui  veritas  conclusionis.  quae  evidenter  connexa  est  cum 
praemissis  evidentibus,  est  veritas  evidens.    Ergo  mens  non  assentiri  non  potest. 

Prob.  M.  Causa,  quae  est  necessaria,  positis  omnibus  ad  agendura  proxime 
requisitis,  non  agere  non  potest.  Atqui  mens  sive  intellectus  est  causa  neces- 
sariaj  et  obiecto  menti  manifestato  et  applicato  per  evidentiara,  omnia  sunt 
posita,  quae  ad  agendum  proxime  requiruntur.  Ergo  mens  veritati  evidenti 
non  assentiri  non  potest. 

Prob.  m.  Evidens  est  id,  quod  menti  clare  apparet,  ita  esse  et  aliter  esse 
non  posse;  sed  veritas  conclusionis,  cnius  cum  praemissis  evidentibus  evidens 
connexio  per  demonstrationera  est  cognita,  menti  clare  apparet  ita  esse  et  aliter 
esse  non  posse. 

Et  confirmatius  erit  id,  quod  diximus,  si  visionem  intellectualem  cum  vi- 
sione  corporali  comparaverimus.  Nam  potest  quidera  voluntas  imperare ,  ut 
oculi  claudantur  vel  avertantur;  neque  taraen  iraperare  potest,  ut  oculi  aperti 
et  ad  obiectum  visibile  applicati  illud  non  videant. 

1060.  Dico  2°:  Si  autem  de  praemissis  probabilibus  agitur,  intel- 
lectus  post  praestitum  bis  assensum  necessitate  compellitur,  ut 
conclusioni  assentiat  ut  deductae  secundum  vim  praemissarum,  non 
autem  ut  simpliciter  verae  ^. 

Prirao  igitur  diciraus,  eura,  qui  assentiatur  praeraissis  probabilibus,  vi 
illationis  cogi,  ut  assentiatur  conclusioni  recte  illatae  ut  recte  illatae.  Quura 
enira  termini,  ex  quibus  constat  conclusio,  in  praemissis  collati  sint  cum  tertio 
sive  termino  raedio ,  et  intellectus  videat,  eos  cura  illo  convenire,  intellectus 
directe  irapediri  non    potest,    quin  eosdem  terminos  inter  se  convenire  affirmet. 

Deinde  dicimus,  eura,  qui  assentiatur  praemissis  probabilibus,  neque  ex 
perceptis  praemissis  neque  vi  illationis  cogi,  ut  adraittat  conclusionera  ut  veram. 
Quum  veritas  in  illis  praemissis  contenta  intellectui  evidens  non  sit,  de  admit- 
tenda  conclusione  ut  vera  haesitare  potest,  et  motiva  admittendi  conclusionem 
expendere  ulterius.  „Sunt  quaedam  intelligibilia,  quae  non  habent  necessariam 
connexionem  ad  prima  principia;  sicut  contingentes  propositiones,  ad  quarum 
remotionem  non  sequitur  remotio  primorum  principiorum.  Et  talibus  non  ex 
necessitate  assentit  intellectus."  ^ 

1  RosELLi,  Log.  q.  27  a.  8. 

^  S.  Thom.,  Sumra.  theol.  I.  q.  82  a.  2.  Et  alio  loco  utramque  partem 
coraplectitur:  ,,Licet  ex  praemissis  contingentibus  non  sequatur  conclusio  neces- 
saria  necessitate  absoluta,  sequitur  tamen,  secundum  quod  est  ibi  necessitas 
consequentiae,  secundnm  quod  conclusio  sequitur  ex  praemissis."  (In  1.  1  anal. 
post.  lect.  14.)     Et  explicatius  Summ.  theol.  I.  II.  q.  17  a.  6. 

35* 


548     Liber  II.  (VI.)  Logica  formalis.    III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

1061.  Respondenda.  (Ad  1.)  Intellectus  subest  quidem  imperio  voluntatis  in- 
directe,  quatenus  voluntas  intellectum  applicare  potest  ad  considerandum 
hoc  vel  illud  obiectum.  Si  autem  quaeratur  dc  imperio  directo,  distinguere 
oportet  inter  ipsam  rationum  perceptionem  et  assensum  ad  rem  affirmandam  vel 
negandam.  Et  perceptlo  quidem  imperio  voluntatis  non  subest.  Assensus  autem 
subest  imperio  voluntatis  in  rebus  obscurioribus,  non  subest  in  rebus  clare  evi- 
dentibus.  Etsi  igitur  voluntas,  ut  praeclare  est  apud  Sylv.  Maurum  (1.  c),  supra 
potentiam  motivam  habet  imperium  despoticum ,  ita  ut  possit  illam  deterrai- 
nare  ad  motus  etiam  malos  potentiae  motivae,  tamen  supra  potentias  intentio- 
nales,  ac  praesertim  supra  intellectum  non  habet  imperium  despoticum,  sed  po- 
liticum  et  quasi  regale,  ita  ut  possit  intellectum  movere  in  bonum,  non  autem 
in  malum  intellectus.  Ideo  non  potest  intellectum  determinare  ad  assentiendum 
falso  ut  falso.  Potest  tamen  determinare  ad  assentiendum  vel  non  assentiendum 
probabili ;  quia  intellectui  bonum  est,  ex  se  non  necessitari  ad  assentiendum 
obiecto,  quod  potest  esse  falsum,  ut  est  obiectum  probabile,  sed  ad  id  indigere 
determinatione  voluntatis.  Sed  verum  evidens  falsum  esse  non  potest,  neque 
ulla  apparet  in  eo  suspicio  falsitatis.  Ergo  non  potest  voluntas  impedire  in- 
tellectum  ab  assensu  veri  evidentis. 

(Ad  2.J  Etiamsi  conclusio  minus  nota  sit,  quam  praemissae,  tamen  fieri 
potest,  ut  intellectus  feratur  necessitate  ad  assentiendum ,  dum  conclusio  nota 
sit  satis.  De  cetero  intellectui,  postquam  is  praemissis  evidentibus  assensum 
praestitit,  conclusio  non  minus  nota  est,  quam  praemissae. 

(Ad-3.)  Ea  est  intellectum  inter  et  voluntatem  disparitas,  ut  voluntas 
sit  potentia  formaliter  libera,  intellectus  autem  potentia  necessaria.  Qui  in  re, 
de  qua  agitur,  aliquam  intellectus  cum  voluntate  comparationem  instituere  velity 
is  videbit,  sicut  voluntas  posita  efficaci  intentione  finis  necessario  fertur  ad  eli- 
gendum  medium,  ita  intellectum  posito  assensu  praemissarum  necessario  ferri 
ad  assentiendum  conclusioni.  Neque  est  praetermittendum ,  intellectum  ita  se 
habere  ad  verum  evidenter  propositum,  ut  voluntas  se  habet  ad  bonum  sim- 
pliciter.  Voluntas,  ut  dicit  Sylv.  Maurus  (1.  c),  necessario  movetur  a  bona 
puro,  quum  satis  proponitur,  neque  potest  non  amare  bonum  purum.  Similiter 
verum  evidens  est  purum  obiectum  intellectus,  a  quo  amplectendo  igitur  intel- 
lectus  abstinere  non  potest. 

(Ad  4.)  Positis  praemissis  evidentibus  intellectus  cum  necessitate  fertur 
ad  eliciendam  conclusionem  tam  directam  quam  indirectam ,  ubi  primum  ad 
utramque  advertat  animum.  Sed  ut  plurimum  advcrtet  prius  ad  conclusionem 
illam,  quae  facilius  et  magis  secundum  naturam  ex  praemissis  emanat,  quae  est 
conclusio  directa  ^ 

(Ad  5.)  Ex  ratiocinatione  illa,  quae  adducitur,  nihil  concluditur,  nisi : 
non  fiirandum  esse.  Furari  autem  vel  non  furari  in  libero  voluntatis  arbitrio 
manet  positum. 

(Ad  6.)  De  ordine  temporis  inter  assensum  praemissarum  et  conclusionis 
haec  dicit  Sylv.  Maurus  (1.  c.)  :  „Praemissae  praccedunt  tempore  conclusionem, 
saltem  quum  infertur  prima  vice,  licet  debeant  durare,  quum  conclusio  dedu- 
citur.     Verba  S.  Tiiomar  sunt:    ,Procedentes  a  principiis   ad    conclusionem    non 

*  Soarez  Lusit.  Log.  Tract.  8  disp.  2  sect.  4  §  5. 


1.    De  discursu  universe  accepto.  549 

simul  utrumque  considerant.' ^  Qui  enim  non  bene  penetrat  praemissas,  non 
potest  ex  illis  coUigere  conclusionem.  .  .  Sed  intellectus  humanus  ad  bene  pene- 
trandum  obiectum  indiget  mora  temporis,  ut  patet  experientia.  .  .  Quis  enim 
est,  qui  proposito  novo  argumento  vel  discursu,  non  haereat  aliquantisper  in 
penetratione  praemissarum,  antequam  ex  illis  conclusionem  inferat?  Probabile 
tamen  est,  quod,  quum  aliquis  aliis  vicibus  intulit  conclusionem  ex  praemissis, 
possit  eodem  tempore  praemissas  elicere  ac  conclusionem  ex  illis  inferre.  .  . 
Regulariter  tamen  tales  discursus  instantanei  non  solent  dari ;  sed  solet  inter- 
venire  aliqua  mora  temporis." 


0 


QUAERITUR  9 

iinm  conelai^io  ^emper  neces^ario  seqnatnr  ^nmptionem 
debiliorem  etiam  qnoad  certitnclinem  -. 

1062.  Rationes  dubitandi.  Videtur  conclusio  nunquam  esse  posse  certior, 
quam  est  ex  praemissis  ea,  quae  minus  certa  est.  Nam  (1.)  inter  regulas  syl- 
logismi  comrauni  sensu  approbatas  ea  etiam  habetur,  quae  conclusionem  iubet 
sequi  partem,  quae  sit  debilior  sive  extensione  sive  qualitate  sive  certitudine  ^.  — 
(2.)  Conclusio  necessario  utraque  praemissa  innititur,  vel  si  mavis  a  catena 
pendet,  in  qua  unus  anulus  fortior,  alter  debilior.  Vis  ergo,  qua  sustinetur 
pondus ,  vim  debilioris  anuli  superare  non  potest.  —  (3.)  Accedit  doctissimo- 
rum  virorum  auctoritas,  ut  Theophrasti,  Eudemi  *. 

Sed  contra  videtur  conclusio  sequi  partem  usque  fortiorem.  —  (4.)  Quum 
enim  causae  duae  ad  producendum  aliquem  efPectum  concurrunt,  et  una  ex 
illis  perfectior  est  altera,  effectus  assimilatur  perfectiori;  ita,  quum  obiectum 
materiale  simul  cum  potentia  cognoscitiva  producunt  actum,  is  actus  vitalis 
€St.  —  (5.)  Atque  haec  res  multis  exemplis  confirmari  videtur.  In  his  enim 
syllogismis :  Omnes  homines  peccato  originali  infecti  nascuntur ;  atqui  Cicero 
homo  erat ;  ergo  Cicero  peccato  originali  infectus  est  natus ;  vel:  Omnis  homo 
est  animal  rationale;  atqui  Cicero  est  homo ;  ergo  Cicero  est  animal  rationale; 
praemissa  minor  moraliter  tantum  certa  est,  maior  autem  certitudine  multo 
praestantiore  affirmatur;  quae  certitudo  praestantior  per  minorem  debiliorem 
in  conclusionem  non  imminuta  redundat. 

(6.)  Vel  dicamus ,  conclusionem  esse  quidem  imperfectiorem  praemissa 
perfectiore,  sed  tamen  perfectiorem  praemissa  imperfectiore.  Quum  enim  duae 
res  diversi  pretii  inter  se  addunt,  pretium,  quod  oritur,  medium  est. 

1063.  Dico:  Conclusio  formaliter  sumpta  sive  ut  deducta  semper 
sequitur  eam,  quae  est  ex  praemissis  debilior;  sumpta  autem  ma- 

*  Summ.  theol.  I.  q.  14  a.  6. 

2  Alamannus,  Summ.  phil.  I.  q.  20  a.  7;  De  Rhodes,  Phil.  perip.  1.  1 
d.  4  §  4  p.  70. 

^  Cfr.  Ueberweg,  Syst.  d.  Log.  §  119. 

^*  Legitur  apud  Alexandrum  Aphrod.  (ad  anal.  prior  f.  49  a.) :  oi  hi  ye 
STalpoi  ctuToo  ol  7:£pi  lvjorj|j.o'v  te  xai  BEdcppctaTOv  o6y_  outuj;  X^yo-jatv,  dXXd  cpaatv  Iv 
raaat;  TaT;  I;  avayy.ata;  t£  xal  UTiap/ouarj;  auCuyfat;,  iav  wat  xetuevat  a-jXAoytaTtxui;, 
'JTtap/ov  ytYvsa&at  to  a'jfx7:^paa[Aa.  Cfr.  Ionn.  Puilop.  ad  anal.  prior.  f.  51  A; 
Prantl,  Gesch.  d.  Log.  I.  370  sqq. 


550     Liber  II.  (IV.)  Logica  formalis.    III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

terialiter  sive  ut  explicata  potest  esse  perfectior  et  certior  prae- 
missa  explicante,  modo  haec  certa  sit  et  non  solum  probabilis. 

Pronotandum  est,  agi  in  thesi  de  praemissis  tantum,  quarum  utraque  vere 
certa  sit;  si  enim  alterutra  ex  praemissls  est  probabilis  tantum,  conclusio  nun- 
quam  certa  csse  potest. 

Praenotandum  deinde  est,  conclusionem  intelligi  posse  „in  Fieri"  aut  „in 
Facto  esse".  Si  intelligitur  „in  Fieri",  necessario  est  deductum  quid ,  et  utra- 
que  praemissa  innititur,  vel  si  mavis  ab  utraque  praemissa  pendet,  ut  res  a 
catena  duorum  anulorum.  Si  autem  intelligitur  „in  Facto  esse",  iterum  con- 
siderari  potest  dupliciter :  aut  ut  iudicium ,  quod  minore  praemissa  ex  Maiore 
deducebatur,  aut  ut  iudicium,  quod  modo  explicabatur  ut  contentum  in  Maiore- 

Manifestum  est  autem,  id,  quod  diximus,  duabus  partibus  contineri. 

Probatur  pars  prior  ex  causalitate,  quae  inter  praemissas  et 
conclusionem  intercedit.  Si  conclusio  consideratur  ut  deducta, 
intellectus  concludens  ideo  extrema  inter  se  iungit,  quod  utrum- 
que  viderit  in  praemissis  coniunctum  cum  uno  tertio.  Atqui  certi- 
tudo  et  firmitas,  qua  extrema  inter  se  coniunguntur,  non  potest 
ulla  ratione  excedere  certitudinem  minorem,  qua  alterutrum  cum 
illo  tertio  coniunctum  est.  Firmitas  enim,  quae  est  in  maiore 
certitudine  eatenus  tantum  redundare  potest  in  firmitatem  con- 
clusionis,  quatenus  minor  certitudo  eam  permittit.  Si  igitur  ex- 
trema  inter  se  cohaererent  firmius,  quam  alterutrum  eorum  co- 
haeret  cum  medio,  haberemus  effectum,  qui  causam  suam  adae- 
quatam  excederet. 

Idipsum  ex  mutua  dependentia  probari  potest,  qua  praemissae  conclusio- 
nem  efficiunt.  Nam  eifectus,  qui  pendet  indivisibiliter  ex  duabus  causis,  assi- 
milatur  causae  imperfectiori ;  huius  enim  generis  effectus  ab  illis  causis  pendet 
inter  se  corroborantibus,  quarum  igitur  robur  causam  infirmiorem  excedere  non 
potest.  Atqui  eifectus,  qui  est  assensus  conclusionis,  ita  indivisibiliter  pendet 
ab  utraque  praemissa,  ut  neutra  ullo  modo  efficiat  quidquam  sine  alterius  ad- 
iumento.  Illud  enim  ipsum ,  quod  conclusionem  efficit ,  est  utriusque  extremi 
cum  medio  convenientia,  quae  connexio  ex  duplici  praemissa  ita  conflatur,  ut 
vel  alterutra  deficiente  ipsa  quoquc  connexio  sive  convenientia  deficiat. 

Et  quis  non  videt,  quando  duo  inter  se  uniantur,  interveniente  aliquo 
tertio,  ea  inter  se  firmiorem  connexionem  habere  non  posse,  quam  habeant 
cum  ipso  tertio  ? 

1064.  Altera  autem  pars  eius,  quod  posuimus,  inde  est  manifesta, 
quod  conclusio,  si  consideratur  „in  Facto  esse",  neque  ut  deducta, 
sed  ut  ope  praemissae  minoris  ex  Maiore,  in  qua  continebatur, 
extracta  quasi  et  explicata,  iam  Maiore  dumtaxat  innititur,  et  iu- 
tegram  Maioris  certitudinem  in  se  imminutam  suscipere  potest. 
Certo  igitur  cognosceus,  Ciceronem  hominem  revera  exstitisse, 
iam  eadem  certitudine,  qua  affirmat,  hominem  omneni  nasci  peccaio 


2.    De  singulis  argiimentationis  speciebus.  551 

originall  infectum  j  vel  hominem  omnem  esse  a^iimal  rationalBf  affir- 
mare  quoque  potest,  Ciceronem  fuisse  infecttim  peccato  originali,  vel 
eum  fuisse  animal  rationale. 

Respondenda.  (Ad  1.)  Regula  illa  ab  Aristotele  et  antiquis  logicis  statuta 
esse  videtur  de  solis  praemissis  negativis  et  particularibus  (n.  153)  ^.  Et  ex 
dictis  satis  liquet,  quid  ad  reliquas  dubitandi  rationes  sit  respondendum. 

SECTIO  SECUNDA. 

Qiiaestiones   de   aliqiiibus  rebus   ad   arguineiitationem 

speetantibus. 

1065.  De  distributione  logicae  annotationes  aliquae.  Si  attendatur 
syllogismi  materia,  syllogismum  diximus  esse  aut  demonstrativum, 
aut  probabilem  aut  sophisticum  (n.  330).  Qua  in  re  ab  Aristo- 
telicis  notata  est  aliqua  rationis  cum  natura  similitudo.  Invenitur 
enim  in  naturae  actibus  triplex  diversitas.  In  aliquibus  rebus  tia- 
tura  cum  necessitate  agit  ita,  ut  nunquam  deficere  possit;  in  aliis 
natura  recte  agit  ut  plurimum ,  ita  ut  interdum  a  recto  agendi 
genere  deficiat.  Unde  in  his  duplex  actus  reperietur,  unus,  qui 
erit  ex  ordine ,  velut  quum  ex  semine  planta  generatur  et  ex 
^te^afructus;  alius,  quum  natura  ab  eo  deficit,  quod  est  sibi  con- 
veniens,  velut  quum  aliquod  monstriim  accidit  propter  corruptio- 
nem  alicuius  principii.  Atque  tria  similiter  in-  actibus  rationis  re- 
periuntur.  Est  enim  unus  rationis  processus  inducens  necessitatem, 
in  quo  nunquam  accidere  potest  veritatis  defectus,  et  hoc  rationis 
processu  certitudo  scientiae  acquiritur.  Alius  est,  in  quo  fere 
semper  quidem  verum  concluditur;  neque  tamen  necessitatem  habet. 
Tertius  est,  in  quo  ratio  a  vero  deficit,  propter  alicuius  regulae 
neglectum,  quae  in  ratiocinando  erat  observanda. 

Aristoteles  de  syllogismo  demonstrativo  egit  in  analyticis  posterioribus; 
de  dialectico  dixit  data  opera  in  libris  topicis;  de  sophistico  in  libro  de  elen- 
chis  sophisticis.  Quum  Aristoteles  ex  industria  de  arte  inveniendi  sive  de 
locis,  unde  argumenta  peti  possent,  disseruisset  in  libris  topicis,  lis  orta  erat 
inter  Peripateticos ,  quo  loco  libri  topici  in  ordine  librorum  logicorum  collo- 
candi    essent  ^.     Hac  de  re   recte  advertit  Sanseverino,    ex    sex   partibus,    quae 

1  Cfr.  Prantl,  Gesch.  d.  Log.  I.  p.  278. 

2  Andronicus  Rhodius  eos  post  libros  analyticos  posteriores  posuit  eo, 
quod  inventio  potissimum  attenderetur  in  syllogismo  dialectico.  Cum  quo  con- 
veniunt  A.MMONirs ,  Themistius,  Averrhoes,  Albertus  Magnus  omnesque  deinde 
Scholastici.  Alium  ordinem  instituerat  Adrastus  Aphrodisiensis,  qui  libris  to- 
picorum  locum  fecit  post  categorias  ante  libros  analyticos,  eo  quod  prius  argu- 


552     Liber  II.  (IV.)  Logica  formalis.    III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

Organum  Aristotelis  constituant,  tres  priores,  categorias  dico,  librum  de  inter- 
pretatione  et  analytica  priora  esse  quandam  logicam  generalem,  quum  in 
his  de  elementis  et  structura  syllogismi,  cuiuscunque  generis  hic  sit,  disseratur; 
et  tres  posteriores  esse  quasdam  logicas  speciales,  quura  de  tribus  syllo- 
gismi  speciebus,  de  demonstrativo,  de  dialectico ,  de  sophistico  tractent.  Unde 
perspicuum  esse,  tres  priores  partes  ante  tres  posteriores  ponendas  esse. 

Si  quaeratur,  quo  ordine  hae  tres  partes  posteriores  sint  disponendae, 
Aristoteles  finem  logicae  atque  id,  quo  pars  una  aliis  praestat,  in  mente  ha- 
buisse  videtur.  Quare  initio  posuit  analytica  posteriora,  in  quibus  agatur  de 
syllogismo  demonstrativo  pariente  scientiam.  Secundus  locus  topicis  est  dan- 
dus,  quae  locos  tradant  idoneos  ad  inveniendum  argumenta  probabilia  atque 
ita  scientiae  viam  sternant.  Est  locus  tertius  elenchis  sophisticis.  Quem  ordinem 
ub  omnibus  fere  Peripateticis  servatum  videmus. 

Verum  hunc  ordinem  Sanseverino  ,  Academiam  Venetam  sectatus ,  inver- 
tendum  esse  censet,  ita  ut  primo  dicatur  de  elenchis  sophisticis  et  ultimo  de 
demonstratione.  Qua  in  re  hac  ductus  ratione  est.  „Haec  methodus,  inquit,  et 
usui  logicae,  quem  ipsemet  Aristoteles  in  suis  disquisitionibus  physicis,  mora- 
libus,  politicis,  metaphysicis  fecit,  et  praeceptis  logicis  rationique  philosophandi 
politiorum  philosophorum  valde  consentanea  est.  Etenim  Aristoteles  in  omni 
genere  tractationum  hunc  ordinem  servare  consuevit,  ut  primo,  expositis  alio- 
rum  opinionibus,  illas,  quas  esse  sophisticas  sive  occulto  errore  laborantes 
comperiebat,  reiceret;  tunc  argumenta  dialectica,  seu  quae  quandam  probabili- 
tatcm  dumtaxat  prae  se  ferebant,  excuteret,  viamque  sibi  ad  solutionem  pro- 
positae  quaestionis  pararet,  tum  denique  argumenta  demonstrativa  sive  ad  cer- 
tam  cognitionem  gignendam  idonea  proponeret  ^.  .  .  Et  reliqui  philosophi  saepe 
inculcant,  verum  assequi  volenti  adnitendum  esse,  ut  animum  praeiudicatis  opi- 
nionibus  exuat ;  id  autem ,  quod  in  unaquaque  re  verum  sit ,  non  illico. 
sed  tentando,  hoc  est,  per  argumenta,  quae  ad  illud  magis  magisque  ac- 
cedant,  detegi  posse." 

Atque  haec  quidem,  quae  Sanseverino  disserit  de  methodo  Aristotelica  et 
philosophorum  monitis ,  etsi  in  se  sunt  recta  et  certa ,  iieminem  tamen  movere 
debent ,  ut  ab  ordine  consueto  in  tractandis  primo  demonstrativis ,  deinde  dia- 
lecticis,  ultimo  sophisticis  recedat. 


menta  invenienda  essent,  quam  de  illis  iudicium  ferri  posset.  Quem  secuti  sunt 
Ioannes  Saresberiensis  (n.  42)  ,  Laurentius  Valla,  Petrus  Ramus.  Professores 
Academiae  Venetae  libros  topicorum  inter  analytica  priora  posuerunt  et  poste- 
riora  (in  libro:  Nova  explanatio  topicorum  in  Academia  Venetae  1569).  Neque 
deerant,  qui  dialecticam  et  sophisticam  e  logica  omnino  exulare  iuberent.  De 
his  rebus  cfr.  Sanseverino,  Logicae  vol.  III.  p.  1,  40,  128.  Titze,  De  Aristotelis 
operum  serie  Lips.  1837. 

*  Hac  de  re  Aquinas :  „Ad  scientiam  concurrit  in  sui  acquisitione  expulsio 
contrarii'^  (2  dist.  99  1  a.  2),  et  alio  loco :  „Opinio  ex  syllogismo  dialectico 
causata  est  via  ad  scientiam,  quae  per  demonstrationem  acquiritur"  (Summ. 
theol.  III.  q.  9  a.  3  ad  2).  Addit  Sanseverino,  sophisticam  ad  eflfectionem  scien- 
tiae  concurrere  ratione  negativa,  quia  impedimenta  removeat;  dialecticam 
autem  ratione  positiva,  quia  auxilia  menti  praebeat,  quae  iter  ad  scientiam 
minus  salebrosum  ei  rcddant. 


2.    De  singulis  argumentationis  speciebus.  553 

1066.  Quum  permulta  sint,  quae  a  Scholasticis  hoc  loco  per  quae- 
stiones  extensius  disputari  soleant,  nos  ex  his  nonnulla  iam  ex- 
plicavimus,  quantum  ad  solidiorem  logicae  scholasticae  atque  criti- 
cae  tractationem  videbatur  esse  necessarium.  Ex  reliquis  nunc 
ea  tantum  eligimus,  quae  spectatis  nostrae  aetatis  erroribus  magis 
sunt  necessaria. 

Quaeremus  igitur,  1«  in  quo  vis  syllogismi  demonstrativi  sita  sit;  2«  li- 
ceatne  adhibere  in  demonstratione  quodlibet  causarum  genus;  3«  quaenam  res 
demonstrationis  indigeant  et  quomodo  cognoscantur  principia;  4°  sitne  recte 
definita  scientia,  quae  est  demonstrationis  effectus;  5^  rectene  arti  dialecticae  in 
philosophia  Aristotelis  aliquae  partes  tributae  sint;  6«  qua  utilitate  tradatur 
in  logica  doctrina  de  inventione  sive  de  locis;  7«  sitne  historia  philosophiae 
retinenda  in  ipsa  philosophia. 

QUAERITUR  1", 
in  qao  vis  ^ylIog;ismi  demoii^trativi  sit  i^ita. 

1067.  Rationes  dubitandi.  (1.)  Videtur  vis  tota  syllogismi  demonstrativi  in 
sola  forma  sive  recta  terminorum  propositionumque  dispositione  esse  sita. 
Nam  syllogismus  definitur  „oratio ,  in  qua  quibusdam  positis  alterum  quid  a 
positis  necesse  est  contingere  eo,  quod  haec  sint".  Eo  igitur,  quod  praemissae 
sunt  recte  dispositae  sive  ordinatae,  conclusionem  sequi  necesse  est. 

(2.)  Sed  contra  vis  tota  syllogismi  videtur  sita  esse  in  eo ,  quod  parti- 
culare  subsumatur  sub  universali  ut  in  eo  contentum.  Nam  si  argumentor:  Dirtus 
est  laudanda,  pietas  est  virtus,  ergo  pietas  est  laudanda,  videtur  vis  tota  in  nuda 
Tiniversalitate  facti,  i.  e.  in  eo  reperiri,  quod  de  facto  virtutes  omnes,  si  enu- 
merentur,  laudandas  esse  reperiatur ;  pietas  autem  una  ex  virtutibus  sit. 

(3.)  Sed  contra  vis  tota  syllogismi  videtur  sita  esse  in  eo ,  quod  ter- 
mino  medio  exhibeatur  causa,  ob  quam  extremum  maius  conveniat  extremo 
minori.  Nam  syllogismo  dicunt  scientiam  effici;  sed  scientia  est  cognitio  rerum 
per  causas.  Id  quod  iterum  ac  saepius  ab  Aquinate  inculcatum  habemus.  „Ea- 
dem  sunt  priucipia  ,esse'  rei  et  veritatis  ipsius."  *  „Dicendum,  quod  illud,  quod 
est  principium  essendi,  est  etiam  principium  cognoscendi  ex  parte  rei  cognitae, 
quia  per  sua  principia  res  cognoscibilis  est."  ^ 

1068.  Dico:  Syllogismus,  prout  diversa  ratione  consideratur,  vim 
suam  habet  et  in  recta  dispositione  terminorum  propositionum- 
que,  et  in  subsumptione  rei  particularis  sub  universali,  et  in  in- 
dicata  per  terminum  medium  causa.  Si  syllogismus  secundum 
usum  in  concreto,  et,  ut  (applicatus  ad  materiam)  est  medium  com- 
parandae  scientiae,  consideratur,  vim  suam  in  eo  habet,  quod  in 
termino  medio  indicatur  causa,  cur  conclusio  necessario  esse  debeat. 
Et  quo  perfectius  indicatur  causa,    eo  perfectior  demonstratio  est. 


*  In  1.  1  anal.  post.  lect.  4. 

2  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  2  de  verit.  a.  3  ad  8. 


554     Liberll.  (IV.)  Logica  formalis.    III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

Sed  causa  rei  necessaria  in  aliquo  universali  reperitur.  „De- 
monstratio",  inquit  Aristoteles,  „est  syllogismus  ostendens  causam 
et  cur  res  sit;  universale  autem  est  magis  causa.  Id  enim,  cui 
aliqua  res  per  se  subest,  idipsum  ipsi  causa  est.  Ita  quidem  uni- 
versale,  quum  primum  sit,  causa  est.  Quare  demonstratio  etiam 
est  melior,  quoniam  magis  ostendit  causam,  et  cur  res  sit."  ^  At- 
que  ita  rei  particularis  sub  universali  recta  subsumptio  est  medium 
praecipuum  indicandae  causae,  cur  praedicatum  subiecto  inesse 
debeat  ^.  Et  in  recta  particularis  sub  universali  subsumptione  vis 
syllogismi  cernitur. 

Ut  autem  processus  ontologicus  nexusque  causalis,  qui  rebus 
inest,  detegatur  inveniaturque,  processus  logicus  nexusque  syllogi- 
sticus  secundum  rectas  cogitandi  leges,  quae  etiam  sunt  essendi 
leges,  instituendus  est.  Et  summopere  conducit,  ut  syllogismus 
ab  omni  materia  segregatus  secundum  solam  formam  consideretur. 
Atque  ita  consideratus  vim  suam  habet  in  recta  dispositione  ter- 
minorum  propositionumque. 

Dices  fortasse,  in  syllogismis  primae  dumtaxat  figurae  termino  medio  ex- 
hiberi  causam.  Sed  respondeo:  Etiam  in  figuris  reliquis  exhibetur  causa,  etiamsi 
non  directe  et  immediate  ^ 

1069.  Respondenda.     (Ad  1.)     Traditur   haec    syllogismi    definitio    in    libris 

priorum  analyticorum ,  in  quibus  syllogismus  consideratur  secundum  formam 
tantum.  Distingui  enim  potest  syllogismus  illativus  et  probativus,  ut  in  schola 
dicitur.  Illativum  dicunt,  qui  ab  omni  materia  syllogistica  avulsus  est,  nihil- 
que  syllogismi  retinet,  nisi  solam  speciem  dispositionis  terminorum.  Hunc  syl- 
logismum  Aristoteles  in  libris  logicalibus  saepissime  adhibet,  ut  praecepta  a 
se  tradita  ostendat  esse  ex  se  efficacia,  nec  vim  petere  ex  materia,  cui  appli- 
cantur.  Probativus  syllogismus  est,  qui  formam  syllogisticam  materiae  pro- 
bandae  applicatam  considerat. 

(Ad  2.)  Vis  syllogisrai  non  est  in  universalitate  facti,  sed  in  universa- 
litate  causae,  i.  e.  vis  non  in  eo  est,  quod  de  facto  virtus  omnis  sit  lau- 
danda,  pietas  autem  sub  „virtute"  subsumenda,  sed  in  eo,  quod  essentia  virtutis 
causa  sit,  cur  virtus  sit  laudanda.  Id  si  quis  omittere  velit,  totam  de  syllo- 
gismo  doctrinam  pessumdabit  *. 


1  "Ext  ei  i\  dTzdoct^t?  [j.ev  iaxt  auXXoytafjLO?  SeiXTixdc  aixia;  xat  Toij  otct  xt,  t6 
•/aOdXou  6'a{Tta)Tepov  w  fap  xa^'  auTO  br^d^yu  Tt,  touto  auTO  auTtu  aiTiov,  t6  oe  xa- 
OdXou  TTpWTOV  aiTtov  otpa  t6  xaOd^^ou'  loaTe  xat  ^  d7:doet;t;  peXTtcov  ijtaXXov  yap  tou 
ahiou  xal  Tou  otd  Tt  laTtv.     L.  1  anal.  post.  c.  24,  85  b.  23 — 26. 

2  KaOdXou  o^  Ai^io  '6  av  xaTa  TtavTd;  Te  U7:a'pyYj  xat  xa»)'  auTO  xai  f^  auTO* 
cpavep6v  apa  6'Tt  oaa  xai)dXou,  iq  d^dyATiz  u-a'pyet  TOt?  7:pa'Yij.aatv.  Arist.  1.  1  anal. 
post.  c.  4.  73  b.  26. 

3  Trendelenburg,  Log.  Untersuch.  II.  p.  390. 

♦  Cfr.  Ueberweo,  Syst.  d.  Log.  §  101  edit.  5  p.  325. 


2.    De  singulis  argiimentationis  speciebus.  555 

(Ad  3.)  Yis  et  efficacia  syllogismi  ad  res  applicati  consistit  in  illa  syn- 
thesi,  qua  ex  cognita  causa  proceditur  ad  cognoscendum  efFectum.  Sed  illius 
synthesis  forraa  et  signum  est  syllogismus.  Si  causa  ista  consideratur  sub  con- 
ceptu  universalitatis,  vis  syllogismi  in  recta  subsumptione  particularis  sub  uni- 
versali  reperitur.  Si  ab  ista  synthesl  praecidatur,  vis  syllogismi  inest  in  recta 
eius  forma. 

QUAERITUR  2^ 
lieeatne  argnmentari  per  oninia  cani^arnm  g;enera  K 

1070.  Rationes  dubitandi.  Videtur  fieri  non  posse,  ut  quattuor  quae  nota 
sunt  causarum  genera  in  demonstratione  adhibeantur.  Nam  (1.)  causalitas,  quac 
in  syllogismo  intervenire  solet,  nihil  aliud  est,  quam  efficientia  quaedam  idealis 
sive  virtualis,  secundum  quam  unum  ex  alio  necessario  sequitur;  velut  quum 
dico :  Virtus  laudanda  est,  pietas  est  virtus,  pietas  ergo  laudanda  est;  ratio 
virtutis,  quae  in  pietate  inest,  efficit,  ut  pietas  sit  laudanda.  Quae  quidem  effi- 
cientia  ad  causam  efficientem  analogiam  habet,  ad  nuUum  tamen  ex  quattuor 
generibua  causarum  per  se  pertinet.  —  (2.)  Praeterea  in  demonstratione  pro 
medio  assumitur  definitio  aut  subiecti,  aut  praedicati  cum  definitione  subiecti 
coniuncta.  —  (3.)  Et  tum  maxime  scire  arbitramur  unumquodque  per  argumen- 
tationem,  quum  scimus  essentiam  sive  causas  internas  illius.  Demonstratio 
ergo  metaphysica  non  fit  nisi  adhibitis  causis  internis  ^.  —  (4.)  Praeterea  in 
demonstrationibus  non  assumentur  media  multa,  sed  unum  tantum.  Atqui  hoc 
medium  est  causa  passionis  sive  proprietatis. 

1071.  Dico:  Ex  omni  causarura  geuere  terminus  medius  ad  effi- 
ciendam  demonstrationem  trahi  potest  (n.  383).  ^  Quum  enim  in 
syllogismo  consideretur  modus  praedicandi  cum  necessitate,  quid- 
quid  respondetur  quaerenti,  velut  „propter  quid"  haec  statua  pretiosa 
sit,  potest  esse  terminus  medius  in  demonstratione.  Id  autem  ex 
unoquoque  causarum  genere  deduci  potest,  atque  etiam  ex  efFectu, 
qui  causa  sit  cognitionis. 

Per  causam  materialem  respondet,  qui  dicit:  quia  est  aurea;  per  formalem : 
quia  est  secundum  regidas  artis  perfectissime  formata ;  per  efficientem:  quia  est 
a  celeherrimo  artifce  effecta;  per  finalem:  quia  ad  exornandum  cubiculum  im- 
peratoris  destinata  est.  Quae  causae  omnes  a  logico  considerantur,  ut  induunt 
subiectum  formalitate  quadam  interna,  quae  universalis  sit,  et  per  modum  defi- 
nitionis  sive  essentiae  virtualiter  sive  idealiter  praedlcatum  illud,  de  quo  quae- 
ritur,  ut  proprietatem  sive  passionem  subiecti  necessario  post  se  trahat.  Itaque, 
ut  in  eodem  maneamus  exemplo,  argumentari  licet  a  causa  materiali:  Quid- 
quid  ex  auro  effectum  est,  pretiosum  est;  atqui  statua  haec  ex.auro  effecta  est; 
ergo  pretiosa  est ;  a  causa  formali:  Omnis  statua,  cuius  forma  respondet  re- 
gulis  artis ,  pretiosa  est;  atqui  huius  statuae  forma  respondet  regulis  artis ; 
a  causa  efficiente:    Omnis  statua  ab  illo  artifce  effecta  pretiosa  est,  atqui  .  .  .; 

1  Conimbric.  in  cap.  2  de  scient.  et  demonst.  p.  3;  xVlamannus,  Summ. 
phil.  r.  q.  26  a.  1. 

2  Alamaxncs,  Summ.  phil.  I.  q.  30  a.  2,         ^  S.  Thom.  in  1.  2  anal.  post.  lect.  0. 


556     Liberll.  (IV.)  Logica  formalis.  III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

a  causa  finali:  Omnis  statua  ad  regis  cuhiculum  exornandum  destinata  pre- 
tiosa  est ;  atqui  .  .  .  Quod  quo  sit  confirmatius,  haec  ex  Stagirita  (1.  c.)  ex- 
empla  addi  possunt.  Pro  finali:  Quidquid  cihorum  digestioni  inservit,  valetu- 
dini  prodest ;  atqui  post  coenam  amhulare,  digestioni  ciborum  inservit ;  ergo  post 
coenam  amhulare ,  valetudini  prodest.  Pro  efficienti  petitur  exemplum  a  bello 
inter  Medos  et  Athenienses,  cuius  causa  efficiens  hoc  syllogismo  significatur: 
Qui  prior  alium  iniuste  aggr^edittir,  hello  petitur ;  atqui  Athenienses  priores  Medos 
iniuste  aggressi  sunt ;  ergo  Athenienses  hello  petuntur.  Pro  formali :  Qui  ratione 
pollet,  capax  scientiae  est;  atqui  homo  ratione  pollet ;  ergo  est  capax  scientiae. 
Pro  materiali:  Pars  dimidia  duorum  rectorum  est  auguliiti  rectus ;  atqui  angulus 
in  semi-circulo  est  pars  dimidia  duorum  rectorum;  ergo  angulus  in  semi-circulo 
est  angulus  rectus. 

Ex  effectu,  qui  est  causa  „cognitionis*''  tantum,  hoc  modo  trahi  potest 
argumentum:  Ea  res,  quae  plurimo  venit,  est  pretiosa ;  atqui  illa  statua  plu- 
rimo  venit ;  ergo  est  pretiosa. 

1072.  Respondenda.  (Ad  1.)  Uniuscuiusque  causae  causalitas  ad.  efficientiam 
quandam  idealem  sive  virtualem  reducitur.  Hoc  modo  non  solum  agens ,  sed 
etiam  finis  et  forma  et  materia  habet  effectum,  huncque  efficere  dici  potest. 

(Ad  2.)  Proprietates  sive  passiones  rei  fluunt  ab  essentia  subiecti  tanquam 
a  causa  propria  effectiva.  Recte  igitur  in  demonstratione  propter  quid  docent.  pro 
medio  accipiendam  esse  definitionem  subiecti  (vel  passionis,  coniunctam  cum  defi- 
nitione  subiecti),  quae  reducitur  ad  causam  efficientem.  Observandum  est  prae- 
terea,    definitionem   perfectam    omnia  quattuor  causarum  genera  comprehendere. 

(Ad  3.)  Quum  in  demonstratione  potissima  pro  medio  adhibetur  definitio 
subiecti,  subiectum  consideratur  non  solum  ut  causa  materialis  proprietatum, 
sed  etiam  ut  earundem  principium  activum ,  non  quidem  per  aliquam  transmu- 
tationem,  sed  per  emanationem  et  naturalem  resultantiam. 

(Ad  4.)  Non  potest  esse  eiusdem  effectus  causa  multiplex  eodem  modo, 
potest  tamen  esse  diverso  modo.  Unde  in  demonstrationibus  non  assumuntur 
plura  media,  quae  sunt  causae  primae  et  immediatae  in  eodem  genere;  assu- 
muntur  tamen  in  diverso  genere  vel  inter  se  subordinata. 

1073.  Scholia.  Schol.  1.  Medium  demonstrationis  potissimae  est 
extremi  definitio.  Nam  haec  est  causa  virtualis  sive  idealis  omnium 
subiecti  proprietatum,  a  qua  eae  pendent  tanquam  a  causa  efficiente. 

Schol.  2.  Quum  quattuor  causarum  genera  inter  se  certo  or- 
dine  coniuncta  sint,  ex  una  causa  accipitur  ratio  alterius. 

A  forma  pendet  materia;  ab  efficiente  forma,  a  fine  pendet  efficiens.  Finis 
igitur  est  causa  aliarum;  agens  est  causa  formae  et  materiae;  forma  est  causa 
materiae.  Atque  ita  fieri  potest,  ut  definitio ,  quae  a  materia  trahitur,  demon- 
stretur  per  causam  formalem,  atque  ita  deinceps  ^ 

Schol.  3.  Nonnunquam  una  eademque  res  diverso  modo  con- 
siderata  diversas  causas  significat. 


*  Cfr.  S.  Thom.  in  1.  2  anal.  post.   lect.  8  et  Opusc.   48   (44)  Summ.  log. 
tract.  9  c.  8. 


2.    De  singulis  argumentationis  speciebus.  557 

Ita  deamhnlatio,  quae  sanitatem  producit,  est  causa  efiiciens ;  quae  vero  fit 
ad  sanitatera  assequendam,  refertur  ad  causam  finalem.  Et  fieri  potest,  ut  una 
eademque  res  demonstretur  adhibitis  simul  causis  pluribus  vel  omnibus.  Ita 
ex  omnium  causarura  genere  est  syllogisraus :  Id  quod  et  Deum  auctorem  habet 
et  ad  Dei  perfectionem  manifestandam  est  destinatum  et  ex  formali  et  ex  ma- 
teriali  parte  pulchritudinem  prae  se  fert:  pidchrum  est.  Atqui  mundus  .  .  . 
Ergo  mundus  pulcher  est. 

Schol.  4.  Quae  est  in  quolibet  causarum  genere  varietas,  va- 
rietas  est  in  argumentatione. 

Ita  peti  potest  argumentationis  medium  a  causa  materiali  impropria,  sive 
a  genere,  ut  in  hac  deraonstratione :  Omne  animal  sensitivum  est;  homo  est 
animal;  homo  ergo  sensitivum  est ;  vel  a  materia  in  qua:  Quidquid  recipitur, 
ad  modum  recipientis  recipitur ;  philosophia  in  subiecto  spirituali  recipitur ;  est 
ergo  spiritualis ;  vel  a  materia  circa  quam :  Scientia  ab  ohiecto  specificatur ; 
metaphijsica  ohiect^im  nohilissimum  hahet ;  metaphysica  ergo  est  nohilissima ;  vel 
a  forma  metaphysica  sive  definitione :  Omne  animal  rationale  est  capax  philo- 
sophiae ;  homo  est  animal  rationale ;  homo  ergo  philosophiae  est  capax ;  vel  a 
posteriori,  ita  ut  petatur  a  proprietate:  Omne  ens  philosophiae  capax  rationale 
est;   atqui  omnis  homo  est  philosophiae  capax ;   ergo  omnis  homo  est  rationalis. 

ScJiol.  5.  Neque  hoc  loco  tacendum  est,  causas  omnes  ad 
manifestandam  ipsius  rei  formalitatem  sive  essentiam  vel  defini- 
tionem  suapte  vi  et  natura  referri. 

Sicut  enim  ad  finem  pertiuet,  ut  causam  efficientera  raoveat  ad  producen- 
dam  in  materia  formara  ^,  ita  omnis,  quae  est  per  varias  causas  cognitio,  ad  id 
tendit,  ut  cognoscatur,  quid  res  formaliter  sit  in  seipsa,  i.  e.  ut  cognoscatur  rei 
essentia  et  definitio.  „Illud  enim,  quod  significat,  quod  quid  est,  definitio  vo- 
catur."  2  „Unde  dicendum,  quod  tunc  intellectus  dicitur  scire  de  aliquo,  quando 
definit  ipsum"  ^.  Et  specialis  demonstrationis  perfectio  in  eo  cernitur,  quod  ex 
ipsa  rei  definitione  procedit  '*. 

Schol.  6.  Hoc  loco  illa  quoque  nata  est  quaestio,  cuiusnam 
extremi  definitio  sit  terminus  medius  ^.  Qua  de  re  a  veteribus 
interpretibus  Graecis  recte  praeceptum  est,  ex  definitione  prae- 
dicati  sive  passionis  terminum  medium  petendum  esse,  eo  quod 
haec  definitio  causam  proximam  et  adaequatam  contineat,  cur 
passiones  sive  attributa  subiecto  inhaereant. 

ScoTCS  id  concessit  syllogismos  quod  attinet,  in  quibus  non  a  causa  ad 
eifectum,  sed  ab  effectu  ad  causam  concluderetur.  Sed  in  syllogismis,  in  qui- 
bus  a  causa  ad  effectum  procederetur,  unum  mediura  esse  definitionera  subiecti 
affirmavit;  causam  enim,  ex  qua  fluerent,  esse  essentiam  subiecti. 


*  „In  causis  est  talis  ordo,  quod  materia  completur   per  formam  et  forma 
per  efficientem,  et  efficiens  per  finem."     S.  Tiiom.  4  dict.  3  q.  1  a.  1  sol.  1. 

2  S.  Thom.,  Summ.  theol.  II.  II.  q.  9  a.  2. 

3  Quaest.  disp.  q.  2  de  verit.  a.  1  ad  9. 

*  Cfr.  Aristoteles  1.  2  anal.  post.  c.  4 — 8. 

^  ToLET.  Log.  in  1.  2  post.  c.  7  f.  221 ;  Ala.manncs,  Summ.  phil.  I.  q.  2G  a.  1. 


558     Liber  II.  (IV.)  Logica  formalis.   III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

Alii  opinati  sunt,  medium,  de  quo  quaeratur,  esse  simul  definitionem 
subiecti  et  praedicati,  quatenus  subiectum  et  praedicatum  in  una  definitione 
quasi  convenirent;  quae  definitio,  quatenus  forraam  et  essentiam  subiecti  exhi- 
beret,  esset  definitio  subiecti  essentialis  sive  formalis,  quatenus  autem  haec 
subiecti  essentia  sive  forma  esset  causa  affectionum  sive  passionum,  esset  cau- 
salis  definitio  praedicati  ^. 

Qua  de  re  fere  haec  sunt  apud  Sanseverixo  :  Advertendum  est,  ea,  quae  in 
subiecto  aliquo  inesse  praedicamus,  aut  causam  sui  in  ipso  subiecto  habere; 
velut  doctlifas,  quae  est  hominis,  causam  habet  in  ipso  homine;  aut  in  re  extra 
subiectum  posita,  velut  defectus  lunae  causam  habet  in  terra,  quae  inter  solem 
et  lunam  intericitur.  Evidens  autem  est,  in  his  afPectionibus  sive  praedicatis, 
quae  causam  habent  extra  subiectum  positam,  definitionem  subiecti  nullo  modo 
munere  medii  fungi  posse.  Restat  igitur,  ut  de  affectionibus  videamus,  quae  in 
subiecto  causam  habent.  Atque  in  his  interdum  definitio  subiecti,  interdum 
praedicati  medium  esse  potest;  ita  ut  afPectio  prima,  quae  immediate  e  subiecto 
oritur,  per  definitionem  subiecti  demonstretur^  unaquaeque  autem  affectionum 
sequentium  per  definitionem'  affectionis  illius,  quae  eius  causa  propria  est  et 
immediata  ^.  Magnopere  autem  est  advertendum ,  quum  definitio  subiecti  pro 
medio  sumatur,  eam  non  sumi,  ut  est  definitio  subiecti,  sed  ut  est  causa  af- 
fectionis  sive  passionis,  quae  in  quaestione  versetur.  Quapropter  definitio  sub- 
iecti  in  iis  tantum  pro  medio  accipitur,  in  quibus  una  eademque  res  sive  forma 
est  simul  essentia  subiecti  et  causa  passionis  sive  affectionis ;  in  quo  genere  est 
rationalitas,  quae  homini  essentialis  est  et  simul  causa  docilitatis.  Quod  sane 
rarius  accidere  solet. 

Quibus  dictis  intelligitur,  definitionem  praedicati  revera  dici  posse  esse 
medium  in  syllogismo.  Nam  etiam  in  perpaucis  illis  rebus,  in  quibus  definitio 
subiecti  pro  medio  accipitur,  haec  non  accipitur,  quia  est  definitio  subiecti,  sed 
quia  est  causa  passionis  sive  praedicati. 

Itaque  erravit  Scotus;  nam  essentia  sive  forma  subiecti  in  illis  dumtaxat 
afPectionibus  demonstrandis  utilis  esse  potest,  quae  proxime  et  immediate  ab 
essentia  fluunt. 

Schol.  7.  Sicut  in  demonstratione  a  priori  ex  quovis  genere 
causae  efFectus  aliquis  educi  potest,  ita  per  demonstrationem  a 
posteriori  quodvis  genus  causae  ex  eifectu  rite  deduci  potest.  Ita 
finis  hominis  naturalis  ex  eius  aptitudine  naturali  eruitur;  Dei  uni- 
tas  ex  unitate  rerum  mundanarum  in  unum  finem  conspirantium ; 
existentia  ani^nae  ex  pliaenomenis  psychicis. 

1  Cfr.  Sanseverino,  Log.  Vol.  IV.  p.  67. 

2  Idipsum  in  rebus  etiam  mathematicis  accidere,  a  Zabarella  sapienter 
est  monitum.  „In  his  enim,  inquit,  non  omnia  theoremata  ex  definitionibus  et 
cx  primis  earum  scientiarum  principiis  demonstrantur,  sed  aliqua  tantum  pauca, 
quae  postea  ut  propositiones  ad  aliorum  tlieorematum  demonstrationem  su- 
muntur;  ct  ita  accidens  demonstrationum  sumitur  ut  medium  ad  aliud  accideus 
demonstrandum,  et  ilhid  ad  aliud,  et  ita  deinceps."  (De  medio  demonstrationis 
Opp.  log.  p.  330.  338.) 


2.    De  singulis  argumentationis  speciebus.  559 

Schol.  8.  Ex  genere  causae  materialis  peti  dicitur  demou- 
stratio  in  rebus  mathematicis. 

Obiectum  mathesis  dicitur  esse  quantitas  a  qualitatibus  sensibilibus  abstracta 
(n.  101)  ,  sive  materia  intelligibilis  (qua  de  re  alius  erit  dicendi  locus),  „quae 
quidem  materia  consideratur,  secundum  quod  aliquid  divisibile  accipitur  vel  in 
numeris.  vel  in  continuis.  Et  ita,  quandocunque  in  rebus  matliematicis  aliquid 
demonstratur  de  toto  per  partes,  videtur  esse  demonstratio  per  causam  materia- 
lem ;  partes  enim  se  habent  ad  totum  secundum  rationem  materiae."  ^ 

Sed  haec  causa  materialis  recte  putatur  esse  in  scientia  ma- 
thematica  simul  causa  formalis.  Causae  reliquae  in  mathesi  pura 
omittuntur,  Nam  „licet  ea,  quae  sunt  mathematica,  habeant  cau- 
sam  agentem,  non  tamen  secundum  habitudinem,  quam  habent  ad 
causam  agentem,  cadunt  sub  consideratione  mathematici;  et  ideo 
in  scientiis  mathematicis  non  demonstratur  aliquid  per  causam 
agentem"  ^.  Neque  tamen  id  obstat,  quominus  mathesis  etiam 
causis  in  natura  agentibus  applicari  possit. 

QUAERITUR  3^ 

qaaenam  re^  demonstrationis  indigeant,  et  quomodo 
cogno^eantnr  principia. 

1074.  Rationes  dubitandi.  Videntur  res  omnes,  ut  sint  certae,  demonstra- 
tionis  indigere.  Nam  (1.)  sola  demonstratio  est  medium  acquirendae  scientiae; 
ergo  illa  tantum  sciuntur,  quae  sunt  demonstrata.  —  (2.)  Principia  prima 
non  sunt  homini  innata,  neque  ex  experientia  sensili  orta  sunt;  ergo  nihil 
aliud  relinquitur,  nisi  iit  comparentur  demonstratione.  —  (3.)  Ut  aliquid  ratio- 
nabiliter  affirmem,  debeo  causam  cognoscere,  cur  id  certo  affirmare  possim. 
Cognoscere  autem  aliquid  per  causam  idem  est  atque  Cognoscere  aliquid  ex 
demonstratione. 

1075.  Dico  1°:  Non  omnia  egent  demonstratione,  nec  omnia  pos- 
sunt  demonstrari  (n.  588). 

Id  quod  primo  ex  natura  ipsius  demonstrationis  manifestum  est.  Nam 
,,oportet  cognitionem  demonstrativam  ab  aliqua  praeexistente  cognitione  initium 
sumere"  ^.  Ergo  ,.de  omnibus  demonstrationem  esse  impossibile  est;  siquidem 
necesse  est,  ex  quibusdam  (principiis)  et  circa  quippiam  (subiectum)  ,  et  qua- 
rumdam  (affectionum)  demonstrationem  esse"  *.  Quae  res  comparatione  illu- 
strari  potest.  Si  enim  in  aliqua  serie  stellarum  nuUa  esset  ex  se  lucens ,  sed 
unaquaeque  lucem  ab  alia  acciperet,  tota  series  necessario  maneret  obscura. 
Itaque  pro  visione  intellectuali  existere  debet  aliqua  lux  veritatis ,  quae  per  se 


1  S.  Thom.  in  1.  2  anal.  post.  lect.  9. 

2  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  44  a.  1  ad  3. 

3  S.  Thom.,  Opusc.   70  sup.  Boeth.  de  Trinit.  c.  2  q.  2.  a.  3. 
*  S.  TuoM.  in  1.  2  metaph.  lect.  2. 


560     Liberll.  (IV.)  Logica  formalis.   III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

satis  sit,  ut  res  cognoscantur,  neque  indigeat,  ut  clariore  luce  collustretur;  sicut 
non  necessc  est,  ut  accendamus  lucem  candelae  ad  videndum  solem  lucentem 
in  meridie. 

1076.  Dico  2o:  Quaedam  prima  principia  insunt  nobis  a  natura 
non  solum  per  moclum  facultatis,  sed  etiam  per  modum  naturalis 
propensionis  sive  qualitatis,  quae  facultati  additur,  ut  facilius  possit 
operari,  quamobrem   ^habitus**  (n.   127)  vocari  possunt. 

Imprimis  enim  per  experientiam  constat,  sicut  rerum  scibilium 
acquiruntur  habitus,  quibus  fit,  ut  post  repetitos  actus  facilius  et 
perfectius  inteHigamus,  quid  in  re  saepius  recogitata  verum  sit, 
ita  etiam  fieri,  ut,  postquam  saepius  de  principiis  cogitaverimus, 
facilius  et  certius  ea  perspiciamus.  Deinde  vero  etiam  ante  omnem 
principiorum  actualem  cogitationem  inest  in  facultate  cognoscitiva 
inclinatio,  qua  intellectus  a  natura  vehementer  propendet,  ut  haec 
sibi  principia  formet  (n.  126).  Sunt  ergo  habitus  principiorum 
(qui  quidem  secundum  Esse  suum  perfectum  acquiruntur,  secun- 
dum  Esse  vero  imperfectum  a  natura  nobis  insunt). 

Quodsi  accuratior  de  his  principiorum  habitibus  instituatur  inquisitio, 
quid  sint,  duplex  est  philosophorum  sententia. 

Multi  censent,  hos  habitus  principiorum  esse  accidentia  realia.  Generari 
dicunt  hanc  entitatem  non  ab  actibus  nostria,  sed  ex  repraesentatione  termino- 
rum  in  phantasmatis ;  ex  actione  intellectus  agentis  immediate  hunc  habitum 
resultare  in  intellectu  possibili,  simili  modo,  quo  species  intelligibilis  re- 
sultet.  Et  propterea  habitus  principiorum  vocatur  naturalis,  non  quia  natura 
formaliter  inditus  est,  sed  quia  a  natura  habemus,  ut  positis  terminis  resultet 
hic  habitus.  Velut  si  phantasma  repraesentat  partem  et  tottim ,  in  intellectu 
resultat  intellectio  partis  et  totius,  et  simul  ex  his  duobus  terminis  repraesen- 
tatis  resultat  habitus,  secundum  quem  prompte  iudicamus,  totum  esse  mahis 
siia  parte  *. 

Alii  negant,  necessariam  esse  eiusmodi  entitatem,  qua  fiat,  ut  intellectis 
terminis  percipiamus  principia,  sed  ad  id  satis  esse  ipsam  intellectivam  poten- 
tiam.  Si,  inquiunt,  intellectus  apprehendit,  quid  sit  totum,  et  quid  sit  pars, 
eo    ipso   potentia   transit   ad    iudicium ,    totum    esse   maius    sua  parte.     Nam  si 

1  Ita  fere  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  II.  q.  51  a.  1.  Et  alio  loco  :  „Ha- 
bitus  principiorum  est  acceptus  a  sensibilibus,  et  sic  oportet,  quod  sit  effectus 
intellectus  agentis,  cuius  est,  phantasmata,  quae  sunt  intellecta  in  potentia,  facere 
intellecta  in  actu."  Summ.  c.  gent.  1.  2  cap.  78.  Videtur  igitur  S.  Doctor 
docere,  habitum  principiorum  naturalem  esse  secundum  Esse  aliquod  imper- 
fectura,  Esse  autem  perfectum  esse  ex  accedentc  experientia  sensus.  Hac  de 
re  ipse  Aristoteles:  o-jts  o)]  IvuTiapyouatv  ctcpiopia[j.£vat  a't  s^eic,  o5t'  a;:  aXXtov  ecstov 
ytvovTai  YvtoOTtxtoT^pwv ,  aW  d-6  atat^/^ssu)?  (in  1.  2  anal.  part.  c.  19.  100  a.  10), 
i.  e.  habitus  determinati  principiorum  ncque  insunt  in  nobis  naturaliter,  neque 
ex  alia  intellectione  certiore  demonstrando  derivantur,  sed  ex  ipso  sensu  prin- 
cipia  hauriuntur. 


2.    De  singiilis  argumentationis  speciebus.  561 

species  intelligibilis  menti  praesens  fit,  proxirae  oritur  actus  apprehensionis  es- 
sentiae  et  sequitur  actus  iudicii  de  veritate  obiectiva.  Neque  apparet,  cur  ali- 
quis  habitus  entitative  diversus  intervenire  debeat,  ut  ad  iudicium  transeamus  *. 

Dico  30;  Haec  quidem  principia  ab  homine  non  cognoscuntur 
perfecte  nisi  praecedente  inductione,  vel  saltem  aliqua  experientia. 
Xeque  tamen  haec  principiorum  cognitio  dici  potest  esse  discur- 
siva.  Nam  causa  praecipua  assentiendi  principiis  non  est  inductio, 
sed  aptitudo  intellectus,  quam  vocant  „lumen  intellectuale",  cum 
perspicua  terminorum  penetratione  (n.  861). 

Id  quod  facile  patet ,  quum  principia  illa  universalitate  sua  experientiam 
omnem  et  inductionem  omnino  excedant.  Neque  unquam  quispiam  adhaerens 
illis  principiis  in  se  reflexionem  in  praecedentem  experientiam  experitur.  Ab 
inductione  pendet  principiorum  cognitio  tanquam  a  manuductione  et  conditione, 
quae  tamen  non  affert  rationem  assentiendi,  sed  disponit  et  adiuvat  intellectum, 
quo  maiore  is  promptitudine  assensum  praebeat,  quum  videat,  sensum,  quem 
indagandae  veritatis  ministrum  habet,    una   secum    in  eandem  rem  conspirare  ^. 

1077.  Dico  40 :  Accidentia  contingentia  per  se  nec  possunt,  nec 
debent  a  priori  demonstrari. 

Quum  enim  subiecto  accidant  contingenter ,  per  experientiam  sive  media- 
tam  sive  immediatam  cognoscimus ,  ea  in  subiecto  reperiri.  In  quo  negotio  si 
intervenit  aliqua  demonstratio ,  ea  a  posteriori  est,  et  non  a  priori  nisi  per 
accidens ;  velut  quum  ex  existentia  unius  accidentis  cognita  concludo,  in  sub- 
iecto  reperiri  etiam  aliud  accidens,  quod  prioris  est  eifectus  naturalis. 

Dico  50 :  Similiter  est  arbitrandum,  existentiam  alicuius  rei 
creatae  simpliciter  a  priori  demonstrari  non  posse. 

NuUi  enim  rei  creatae  existentia  convenit  propter  causam  simpliciter  ne- 
cessariam.  Potest  tamen  a  priori  demonstrari  secundum  quid  sive  ex  hypo- 
thesi.  Saepissime  enim  necessarium  est,  posita  hac  vel  illa  causa  sequi  effectum 
necessarium.    Ex  cuius  causae  cognitione  ad  cognitionem  efFectus  procedi  potest. 

De  cetero  existentiam  rerum  vel  eventuum  ex  experientia  sive  externa 
sive  interna  cognoscere  necesse  est.  Et  quia  plurima  a  nobis  vel  tempore 
distant  vel  spatio,  in  hac  re  plurimum  indigemus  testimonio  aliorum  hominum. 

Dico  60 :  Essentialia  per  se  nec  possunt  nec  debent  demon- 
strari.  Quum  enim  subiecto  insint  immediate,  etiam  immediate 
subiecto  ea  inesse  cognoscimus.  Quae  cognitio  definitione  et  di- 
visione  absolvitur.  Quodsi  saepissime  demonstrari  debent  „quoad 
nos",  id  contingit  per  accidens. 

Et  tum  secundum  ordinem,  quem  causae  inter  se  habent,  procedere  oportet. 
Ex  fine  sumitur  ratio  efficientis,  quia  omne  agens  agit  propter  finem.  Efficiens 
autem  est  ratio  formae;  quia  enim  omne  agens  agit  sibi  simile,  oportet,  quod 
secundum  modum    agentis   sit  modus  formae.     Et   ex   forma   sumitur  ratio  ma- 


*  Conimbric.  in  1.  1   post.  q.  1  a.  4. 

2  Cfr.  SuAREz,  Disp.  met.   d.   1   s.   6;  Kleutoen,  Phil.    ant.  n.  305  et  306. 

Pesch,  Logica.    II.  30 


562     Liberll.  (IV.)  Logica  formalis.    III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

teriae,  quia  talem  oportet  esse  materiam,  qualem  forma  requirit.  Unde  con- 
sequens  est,  ut  definitio,  quae  ex  fine  trahitur,  sit  ratio  et  causa,  qua  defini- 
tiones  aliae  probari  possint,  quae  ex  causis  aliis  accipiuntur;  et  quae  sumitur 
ab  agente,  sit  causa,  qua  probentur  aliae  duae;  et  quae  accipitur  a  forma,  sit 
causa,  qua  probetur  ea,  quae  materiam  respicit.  Atque  ita  definitio ,  quae  su- 
mitur  a  materia,  potest  demonstrari  per  causam  formalem,    atque  ita  de  aliis  ^ 

Dico  7°:  Id  igitur,  quod  proprie  ut  demonstrandum  sumitur, 
sive  quod  est  praedicatum  demonstrationis,  neque  sunt  accidentia 
contingentia,  neque  praedicata  essentialia,  sed  est  sola  subiecti 
proprietas. 

Nam  ut  demonstratio  perfecta  sit,  naturalis  esse  debet  et  rebus  conformis. 
Debet  ergo  cum  subiecto  componere  praedicatum,  quod  vere  inest  et  inest  cum 
aliqua  necessitate.  Id  autem  neque  de  praedicatis  essentialibus  dici  potest,  ne- 
que  de  accidentibus  contingentibus.  Proprietates  autem  sive  passiones  per  se 
possunt  et  debent  demonstrari  interveniente  illa  ratione  causali,  ob  quam  sub- 
iecto  conveniunt.  Atque  ita  passio  posterior  probatur  priore,  et  prima  defini- 
tione  subiecti. 

Dico  80:  Per  demonstrationem ,  quae  est  perfecta  propter 
quid  (quae  vocatur  potissima),  non  quaelibet  subiecti  proprietas 
demonstrari  potest,  sed  ea  tantum,  quae  subiecto  inest  per  se 
primo  et  convertibiliter ,  sive  ita,  ut  neque  subiectum  esse  possit 
sine  hac  proprietate,  neque  haec  proprietas  sine  subiecto  (n.  963). 

„Passio,  ut  est  apud  Sylv.  Maurum,  debet  demonstrari  de  subiecto,  cui 
primo  inest  convertibiliter ,  e.  gr.  passio  habentis  tres  angulos  aequales  duohus 
rectis,  primo  et  convertibiliter  inest  non  triangulo  aequilatero,  sed  triangulo  ut 
sic.  Qui  vero  talem  passionem  demonstraret  de  triangulo  aequilatero,  peccaret 
contra  regulas  perfectae  demonstrationis ,  nec  attingeret  primam  et  uni- 
versalem  rationem,  propter  quam  triangulo  inest  passio  habendi  tres 
angulos  aequales  duobus  rectis.  Ex  quo  etiam  posset  errare,  putando,  quod 
non  omne  triangulum  habeat  tres  angulos  aequales  duobus  rectis.  Hinc  se- 
quitur,  quod  primum  medium  demonstrationis  potissimae  debet  esse  definitio 
subiecti.  Perfecta  enim  demonstratio  debet  ostendere,  passionem  necessario  in- 
esse  subiecto  per  primam  causam,  propter  quam  necessario  inest;  sed  prima 
causa,  propter  quam  unicuique  subiecto  necessario  et  convertibiliter  insunt  suae 
passiones  et  proprietates,  est  ipsa  essentia  subiecti  per  definitionem  explicata."  ^ 

1078.  Respondenda.    (Ad  1.)    Omnis  scientia  intelligentiam  principionim  sup- 

ponit,  haec  igitur  ipsa  scientia  esse  non  potest '.  Neque  audiendi  sunt,  qui 
principia  prima  nec  posse  nec  debere  demonstrari  concedunt  quidem,  sed  inde 
concludunt,  deductiones  inde  tractas  non  habere  vim  absolutam,  sed  hypothe- 
ticam  tantum.    Ponit  enim  haec  opinatio,  sola  demonstratione  certitudinem  gigni 


*  Ita  fere    in    opusc.    48    (44)    inter    opusc.    S.    Thom.  ,    Summa   tot.    log. 
tract.  9  c.  8. 

2  Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil.  Log.  q.  G7. 

'  S.  Thom.  in  1.  2  aual.  post.  leet.  20;  Quaest.  disput.  q.  1  de  verit.  a.  1. 


2.    Dc  singulis  argumentationis  speciebus.  563 

posse.  Quid  vero  magis  est  a  recto  philosophandi  genere  alienum,  quam  dicere, 
in  demonstratione  certitudinem  et  evidentiam  esse  posse,  extra  demonstrationem 
esse  non  posse?  Per  experientiam  autem  nobis  est  apertissimum,  intellectum 
nostrum,  sicut  per  demonstrationem  evidentiam  liabere  potest,  ita  etiam  eviden- 
tiam  habere  posse  propter  intuitum  principiorum  (n.  589). 

^Ad  2.)  Principia  prima  oriuntur  ex  lumine  intellectuali ,  adminiculante 
experientia  sensili.  „Divina  sapientia  coniungit  fines  primorum  principiis  se- 
cundorum.  Naturae  enim  ordinatae  ad  invicem  sic  se  habent,  sicut  corpora  con- 
tignata,  quorum  inferius  in  suo  supremo  tangit  superius  in  suo  infimo.  .  .  . 
Unde  anima  humana  quantum  ad  id,  quod  in  ipsa  supremum  est,  aliquid  at- 
tingit  de  eo,  quod  proprium  est  naturae  angelicae,  ut  scilicet  aliquorum  cogni- 
tionem  subito  et  sine  inquisitione  habeat;  quamvis  quantum  ad  hoc  inveniatur 
angelo  inferior,  quod  in  his  veritatem  cognoscere  non  potest  nisi  a  sensu  acci- 
piendo.  .  .  Et  hanc  quidem  cognitionem  oportet  esse  principium  totius  cogni- 
tionis  sequentis  .  .  .  unde  et  hanc  cognitionem  oportet  homini  naturaliter  in- 
esse  .  .  .  quasi  quoddam  seminarium  totius  cognitionis  sequentis  .  ,  .  oportet 
etiam  hanc  cognitionem  habitualem  esse,  ut  in  promptu  existat  ea  uti,  quum 
fuerit  necesse."  ^ 

(Ad  3.)  Semper  requiritur  causa,  propter  quam  aliquid  affirmetur;  quae 
causa,  si  in  ipsa  propositione  reperitur,  iudicium  est  immediatum;  si  est  extra 
propositionem,  iudicium  mediatum  est  sive  discursivum.  Itaque  „si  sit  aliquod 
medium  propositionis  datae,  erit  demonstrare  per  aliquod  medium,  quousque 
deveniatur  ad  aliquod  immediatum"  ^. 

QUAERITUR  4% 
sitne  scientia  recte   detinita  ^ 

1079.  Scientiam  suo  loco  (n.  395)  diximus  subiective  accipi  posse, 
atque  etiam  obiective.  Subiective  si  intelligitur,  est  actus,  quo  mens 
rem  scit,  vel  habitus  ex  actibus  resultans.  Obiective  intellecta  est 
res  obiectiva,  ut  subest  scientiae  subiectivae.  Hoc  loco  ad  scien- 
tiam  dumtaxat  subiective  spectatam  animadvertimus.  Quam  de- 
finiri  diximus  cognitionem  per  ratiocinationem  ex  primo  veris  ac- 
ceptam;  vel  etiam  cognitionem  rerum  per  causas.  Quae  quidem 
definitio  non  sine  obscuritate  esse  videtur. 

Rationes  dubitandi.  Nam  (1.)  etiam  ille  rem  scit,  qui  rem  cognoscitper  ipsius 
efFectus.  —  (2.)  Deinde  plurima  sciuntur,  non  ut  sunt  effectus  suarum  causarum, 
sed  ut  sunt  principia  indemonstrabilia ,  vel  ut  sunt  partes  alicuius  totius .  vel 
ut  sunt  accidentia  in  aliquo  subiecto.  —  (3.)  Nemo  dubitat,  quin  Deus  sit  ob- 
iectum  scientiae  praestantissimae.  Sed  Deus  non  habet  causam  essendi ,  hinc 
neque  causam  suae  veritatis.  —  (4.)  Accedit ,  quod  potest  aliquis  per  medium 
probabile  cognoscere,    rem  per  causam  esse,    quem  tamen  nemo    scientem    esse 


1  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  26  de  verit.  a.  1. 

2  S.  Thom.  in  1.  1  anal.  post.  lect.  36. 

3  ToLET  in  c.  2  1.  1  post.    q.  1;    Alamannus,    Summ.    phil.    I.  q.  30  a.   1 
Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil.  q.  1. 

36* 


564     Liberll.  (IV.)  Logica  formalis.  III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

dixerit.  —  (5.)  Praeterea  Scire  est  conclusionum,  sicut  Intelligere  est  princi- 
piorum.  Sed  in  conclusione  non  est  causa,  quum  medium,  quo  significatur 
causa,  in  ipsa  conclusione  non  reperiatur  (ex  reg.  3  syllogismi).  Ergo  Scire 
non  est  Cognoscere  causam.  —  (6.)  Si  scientia  esset  cognitio  rerum  per  cau- 
sam,  non  esset  scientia  nisi  de  rebus  necessariis.  Sed  est  etiam  scientia  de 
rebus  contingentibus.  —  (7.)  Ille  denique  rem  scire  dicitur,  qui  cognitionis 
suae  rationem  reddere  potest;  unde  scientia  non  est  cognitio  rerum,  sed  ipsius 
cognitionis.  —  (8.)  Scientia  tandem  quaestiones  omnes  solvere  debet ,  quae  de 
re  aliqua  poni  possunt.    Sed  cognitio  per  causam  non  solvit  quaestiones  omnes. 

1080.  Dico:  Scientiam  recte  definitam  habemus,  ut  sit  cognitio 
rerum  per  causas.  Qua  definitione  indicantur  tria :  ipse  sciendi 
actus,  eiusdem  subiectum  sive  obiectum,  ratio  formalis. 

Cognitio  intelligitur  cognitio  simpliciter,  qua^  est  vera,  perfecta,  certa, 
evidens.  Veram  dicimus  ad  excludendos  errores ;  perfectam,  ut  excludatur  ap- 
prehensio  simplex ;  certam,  ut  excludatur  opinio ;  evidentem,  ut  excludatur  fides. 

Obiectum  scientiae  proximum  sive  immediatum  est  enuntiabile  quiddam, 
quo  enuntiatur  certa  rerum  connexio.  Res  autem,  quae  huic  enuntiabili  sub- 
iecta  est,  dicitur  esse  obiectum  scientiae  remotum  sive  mediatum, 

Distinguunt  quoque  obiectum  materiale  et  formale  (n.  466).  Et  obiectum 
dicitur  materiale  propter  indifferentiam ,  qua  fit,  ut  a  diversis  scientiis  sub  di- 
verso  respectu  considerari  possit.  Obiectum  formale  (sive  ratio  formalis  ob- 
iecti)  est  ratio  illa,  qua  determinatur  obiectum  materiale  ad  eum  modum,  quo 
ab  aliqua  scientia  consideratur.  Et  distinguitur  duplex :  obiectum  formale 
quod,  et  obiectum  formale  q  u  o.  „Obiectum  formale  quo"  est  rei  determi- 
natio ,  qua  proxime  moveor  ad  rem  cognoscendam  sive  ipsum  solum  medium, 
quo  rem  cognosco.  „Obiectum  formale  quod"  est  rei  determinatio ,  qua  non 
moveor  immediate,  sed  ad  quam  considerandam  me  movet  proxima;  esl  igitur 
simul  et  medium  et  id,  quod  de  obiecto  materiali  cognoscitur. 

„Obiectum  formale  quo"  iterum  duplex  distingui  solet:  „obiectum  formale 
propter  quod",  et  „obiectum  formale  sub  quo".  Ita  quum  quis  ex  prae- 
missis:  Omnis  res,  quae  materia  constat,  est  mobiUs ;  atqui  omne  corpus  na- 
turale  est  res ,  quae  materia  constat,  habet  scientiam:  Onine  corpus  naturale 
esse  mohile ,  „obiectum  formale  quod"  est  praedicatum  conclusionis  (mohile), 
quod  dicitur  etiam  „ratio  formalis  quae".  „Obiectum  formale  propter 
quod"  est  medium  syllogismi  (constans  materia) ,  quod  dicitur  etiam  „ratio 
formalis  propter  quam".  „Obiectum  formale  sub  quo"  (sive  obiectum 
formale  simpliciter)  est  specialis  ratio ,  sub  qua  obiectum  materiale  in  aliqua 
disciplina  attingitur  (materialitas)^  quod  dicitur  etiam  „ratio  formalis  sub  qua''. 

Nomen  scientiae  multiplici  ratione  accipitur.  Acceptum  latissime  omnem 
cognitionem  significat;  paulo  artius  quamlibet  cognitionem  certam  et  evidentera 
indicat,  ita  ut  etiam  experientia  sensuum  sit  scientia.  Etiam  artius  acceptum 
ad  significandam  solam  cognitionem  intellectualem  coartatur,  ita  ut  non  solum 
argumentatione,  sed  etiam  definitione  vel  divisione  seientia  comparetur. 

Vi  vocis  propria  significat  omnem  conclusioncm  ex  quacumque  probatione 
certa  comparatam  *.  Et  hoc  modo  voce  causae  intelligitur  principium  quodlibet, 
a  quo  res  pendet,  ut  vel  sit,  vel  fiat,  vel  a  nobis  cognoscatur. 

*  WoLFF,  Log.  part.  II.  lect.   1   c.  4  §  569  sqq. 


2.    De  aingulis  argumentationis  speciebus.  565 

Ut  autem  scientia  nostra  sit  quam  fieri  potest  perfectissima,  requiri  dicimus. 
ut  sit  ex  demonstratione  „propter  quid^',  quae  sumatur  ex  causis  rei  proximis. 

Ut  cognoscatur  res  per  causam ,  requiruntur  tria :  ut  cognoscatur  causa. 
ut  cognoscatur  rei  ab  hac  causa  dependentia,  ut  cognoscatur,  rem  propter  hanc 
causam  aliter  esse  non  posse  *.  Unde  definitio  scientiae  ab  Aristotelicis  tradita 
est  enucleatior :  Scire  est  Cognoscere,  causam,  ob  quam  res  est,  illius  causam 
esse,  et  fieri  non  posse,  ut  res  aliter  se  habeat  -. 

Hanc  autem  definitionem  rectam  esse,  facile  probatur  ex  na- 
tura  cognitionis  humanae.  Cognitio  enim  humana,  quae  ex  cogni- 
tione  sensitiva  exordia  capere  solet,  ea  natura  est,  ut  per  lumen 
intellectuale  (n.  861)  ex  una  re  cognita  ad  aliam  pervenire  possit. 
Tum  autem  perfecta  erit,  si  obiectum  suum  ita  repraesentat,  ut  est. 
Est  autem  per  causam.  Cognitio  rei  ergo  perfecta  erit,  si  est  per 
causam  rei  (n.  4).  „Scire  aliquid  est  perfecte  cognoscere  ipsum:  hoc 
autem  est  perfecte  apprehendere  eius  veritatem:  eadem  enim  sunt 
principia  Esse  rei  et  veritatis  ipsius.  Oportet  ergo  scientem,  si 
est  perfecte  cognoscens,  quod  cognoscat  causam  rei  scitae"  ^.  Et 
„manifestum  est,  quod  causa  est  medium  in  demonstratione,  quae 
facit  scire,  quia  Scire  est  causam  rei  cognoscere"  ^ 

1081.  Respondenda  quae  sint  ad  rationes  1,  2,  3,  4,  ex  modo  dictis  apertum  est. 
('Ad  5.)     Scire  est  cognoscere   conclusionem,    non   tamen   simpliciter,   sed 

resolvendo  illam  in  sua  principia. 

{Ad  6.)  „Nihil  est  adeo  contingens,  quin  in  se  aliquid  necessarium  ha- 
beat.  Sicut  hoc  ipsum,  quod  est  Socratem  currere,  in  se  quidem  contingens 
est ;  sed  habitudo  cursus  ad  motum  est  necessaria;  necessarium  enim  est  So- 
cratem  moveri,  si  currat."  ^ 

(Ad  7.)  Etiam  ipsa  cognitio  est  aliqua  res,  de  qua  scientia  haberi  potest. 
Quodsi  agatur  de  rebus  aliis,  idem  est,  rationem  cognitionis  suae  reddere  posse, 
atque  indicare  rerum  causas. 

(Ad  8.)  Per  causam  solvi  possunt  quaestiones  omnes.  Quum  enim  causa 
sit  ratio,  cur  res  sit,  cur  habeat  suam  essentiam,  praedicata,  aliaque  accidentia, 
per  causam  haec  omnia  manifestari  possunt.  Ex  quo  fit,  ut  quaestio  omnis 
tum  speculativa  tum  practica  sit  quaestio  causae,  sive  essendi  sive  fiendi 
sive  cognoscendi. 

1082.  Scholia.  Schol.  1.  Ex  dictis  confir^atur  id,  quod  dixi- 
mus  (n.  129)  esse  discriminis  inter  scientiam,  sapientiam,  intel- 
lectum,  prudentiam,  artem  ^. 


1  ToLET  in  1.   1  post.  c.  2  p.  226. 

2  Arist.  1.   1  anal.  post.  2.  71  b.  9. 

3  S.  Thom.  in  1.  1  anal.  post.  lect.  4. 

^  S.  Thom.  in  1.  2  anal.  post.  lect.  1  et  lect.  9. 

5  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  86  a.  3. 

^  Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil.  I.  q.   IJj  Smiglecius,  Log.  disput.  16  q.   17. 


566     Liber  II.  (IV.)  Logica  formalis.   III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

Neque  sine  ratione  dicunt,  hos  habitus  inter  se  diversos  esse.  Quum  enim 
diversa  est  diffieultas,  poni  debet  diversus  habitus.  Atqui  est  diversa  difficultas 
in  colligendis  principiis  ex  inductione  singularium,  atque  in  eonclusionibus  in- 
ferendis  ex  principiis  universalibus.  Et  iterum  est  specialis  difficultas  in  com- 
prehendendis  et  ordinandis  veritatibus  omnibus  ad  cognoscendaa  causas  altia- 
simas  ^  Atque  ita  deinceps.  Unde  saepissime  videmus ,  homines  excellere  in 
aliqua  speciali  scientia,  qui  parum  valeant  in  philosophia,  et  praeclaros  philo- 
sophos  eos  esse  interdum  videmus,  qui  parum  callent  artes  practicas. 

Schol.  2.  Si  quaerat  quispiam,  sitne  Scire  per  causas  internas  tantum, 
an  etiam  per  causas  externas,  distinctioni  locus  esse  potest,  ita  ut  putetur  de- 
monstratio  metaphysica  sive  philosophica  non  procedere  nisi  ex  causis  internis, 
demonstratio  autem  logica  etiam  ab  externis  procedere  posse.  Metaphysicus  enim 
causam  finalem  et  efficientem  sub  „quod  quid  erat  Esse"  (n.  203)  comprehendere 
non  potest,  quum  sint  extra  rem.  Logico  autem,  qui  universe  modum  praedi- 
candi  attendat,  quidquid  respondetur  ad  „quid  est",  pertinet  ad  „quod  quid  est".  ^ 

Schol.  3.  Recte  dicunt,  scientiam  habitualem  esse  quendam  mentis  ha- 
bitum,  quem  sequatur  respectus  ad  rem  scitam  ^ ;  qui  quidem  habitus  sit  qua- 
litas  simplex*. 

Schol.  4.  Scientia  habitualis  recte  definitur:  habitus  indicativus  veritatis 
rei  per  propriam  causam^;  vel  etiam:  habitus  mentis  verus,  certus,  evidens  rei 
necessariae  per  propriam  causam ;  vel  etiam :  habitus  intellectivus  circa  aliquod 
ens  cognoscibile  in  suis  proprietatibus  ex  propriis  principiis. 

Schol.  5.  Suborta  est  de  scientia  quaestio  subtilior,  referaturne  scientia 
ad  obiecta  sua,  ut  sunt  res,  an  ut  sunt  scibilia  ^.  Qua  in  re  sententia  communis 
fert,  scientiam  referri  ad  sua  obiecta,  ut  sunt  scibilia,  sive  per  ordinem  ad  me- 
dium.    Potius  enim  est  id,  quod  est  formale,  quam  id,  quod  est  materiale  tantum. 

1083.  Corollaria.  Coroll.  1.  Ergo  scientia,  quam  alibi  (n.  908) 
iam  diximus  esse  tantum  de  universalibus ,  putanda  est  esse  tan- 
tum  de  necessariis,  neque  unquam  esse  posse  de  his,  quae  sunt 
per  accidens  ^.     Ad  rationem  enim  scientiae  pertinet  certitudo. 

Obiectum  scientiae  bifariam  dici  potest  esse  necessarium,  aut  quia  res,  in 
qua  versatur  scientia,  semper  necessario  existit,  aut  quia  obiectum  semper  ne- 
cessario  ita  verum  est,  ut  a  scientia  semel  indicatur.  Aristoteles,  quum  ex- 
istimaret  Deum  ex  naturae  necessitate  agere  in  producendis  rebus  atque  admi- 
nistrandis,  sibi  constans  docuit,  res  omnes,  in  quibus  versaretur  scientia,  priore, 
quem  indicavimus,  modo  necessarias  esse.  Quam  doctrinam  quum  alio  loco  a 
veritate  omnino  alienam  esse,  demonstrandum  sit,  reiectam  habemus.  Relin- 
quitur  igitur,  ut  necessitas  rei  scitae  sequatur  naturam  causae,  ex  qua  res  co- 
gnoscatur.  Quae  causa  reperitur  aut  in  rerum  essentiis,  aut  in  naturae  legibus, 
aut  in  legibus  moralibus.    Eadem  igitur  necessitas,  qua  hae  leges  imbutae  sunt^ 


1  Sylv.  Madrus  op.  cit.  q.  18. 

2  Alamannus,  Summ.  phil.  I.  q.  30  a.  2. 

3  Alamannus  loc.   cit.  q.  31  a.  1.  *  Alamanxus  loc.  cit.  a.  2. 

'^  Alamannus  loc.  cit.  q.  31  a.  3.  ^  Alamannus  loc.  cit.  q.   32  a.  2. 

'  Conimbric.  in  1.  1  post.  q.   1   p.  591 ;  Alamannus,  loc.  cit.  q.  29  a.  2. 


2.    De  3ingiilis  argimientationis  speciebus.  567 

reperitur  etiam  in  obiecto  acientiae.  „Certa  ratio  scientiae  hinc  accipitur,  quod 
omnes  suspicamur  de  eo,  quod  scimus ,  quod  nou  contingat  illud  aliter  se  ha- 
bere  :  alioquin  non  esset  certitudo  scientis,  sed  dubitatio  opinantis.'"''  ^ 

CorolL  2.  Neque  minus  recte  dicunt,  scientiam  esse  de  per- 
petuis.  Universale  enim  tripliciter  considerari  posse  scimus:  ne- 
gative,  hypothetice,  intentionaliter.  Et  secundum  quemlibet  con- 
siderationis  modura  est  perpetuum  (n.  727  ad  7)  ^ 

Coroll.  3,  Ergo  scientia  si  accurate  accipiatur  secundum  mo- 
dum  significandi,  significat  perfectionem  mixtam,  quatenus 
in  sciente  ponit  necessitatem  discursus  ob  defectum  luminis  intel- 
lectualis.  Si  autem  intelligatur  secundum  rem  significatam, 
(quam  ex  more  intelligunt,  qui  de  scientia  dicunt),  significat  per- 
fectionem  puram.  Unde  fit,  ut  de  Deo  dicatur  scientia  non  me- 
taphorice,  velut  iray  sed  analogice  velut  vita  ^, 

QUAERITUR  5% 

qnae  sint  partes  artis  dialectieae  in  philosophia 

Aristotelica. 

1084.  Expositio    historica.      Vox    dialectica    apud   philosophos 

alios  aliam  significationem  habuit  (n.  200). 

„Post  Zenonrm  et  Parmenidem,  quos  dialecticae  auctores  esse  laudant,  dia- 
lectica  erat  ars  disputandi,  qua  aliquid  aut  probaretur,  aut  reiceretur  ex  inter- 
rogatione  itidem  et  responsione  disserentium."  *  Qui  mos  tractandi  res  per 
interrogationem  et  responsiones  apud  omnes  fere  illius  temporis  philosophos 
divulgatus  erat.  Ex  hac  methodo  respondens  ad  singulas  enuntiationes  senten- 
tiara  suam  interponere  tenebatur,  ut  ex  concessis  vel  negatis  argumentatio 
concluderetur. 

Primus,  qui  ad  rem  hanc  hoc  nomen  applicavit,  Laertio  teste  videtur 
fuisse  DiONYSius  Carthaginiensis ,  qui  illos  ideo  vocavit  dialecticos,  quod  inter- 
rogando  et  respondendo  sermones  librosque  componerent  ^. 

A  Zenone,  Protagora  aliisque  dialecticis  et  sophistis  methodum  philoso- 
phandi  (t6  stoo?  tojv  X^Jyiov)    accepit  Socrates,    qui    inductione    et   ironia    fretus 


1  S.    Thom.  in  1.  6  ethic.  lect.  3. 

2  g_  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  5  de  pot.  a.  9  ad   16. 

3  S.  Thom.  loc.  cit.  q.  2  de  verit.  a.  1  et  a.  11 ;  Summ.  theol.  I.  q.  13  a.  5. 
♦  Ita  Laertius  1.  3  segm.  48.     Qui  addit:    „Est    autem  dialogus  ex  inter- 

rogatione  et  responsione  compositus  de  ea  re,  quae  philosophiam  vel  rei  publicae 
partes  attingat  cum  decenti  et  congrua  expressione  personarum,  quae  assumuntur, 
accurataque  compositione  verborum."  Ad  hunc  dialecticae  modum  pertinet, 
quod  S.  AuGusTiNus  scribit:  ,Jnterrogando  qui  disputat,  eum,  cum  quo  agit, 
cogit  respondere,  quod  verum  est,  et  ex  hoc  ad  aliud  verum,  quod  quaerebatur, 
adducit,  ubi  maxime  regnare  dialectica  dicitur."  (Contra  Crescent.  1.  1  c.  19.) 
^  Laertius  1.  2  segm.  106. 


568     Liber  II.  (IV.)  Logica  formalis.    III.  Quaestionea  de  argumentatione. 

iuvenes  ad  ea,  quae  circa  rem  quaesitam  magis  magiaque  ad  verum  accederent, 
i.  e.  ad  probabiliora  usque  invenienda,  sensim  et  paulatim  adducebat,  donec 
ipsi  veram  germanamque  rei  notionem  et  definitionem  sibi  conficerent. 

Eundem  disserendi  morem  retinuit  Pla.to,  qui  saepissime  artem  adhibuit, 
qua  de  re  quaesita  in  utramque  partem  disputaretur  ad  inquirendum  id,  quod 
in  ea  re  probabile  esset.  Qui  tamen  nomen  dialecticae  ut  plurimum  coartat 
ad  signiftcandam  methodum,  qua  mens  ex  contemplatione  rerum  quum  exter- 
narum  tum  praecipue  internarum  ad  contemplanda  rerum  initia  sine  ratiocinatione 
progrederetur,  atque  ita  efficeretur  recta  rerum  omnium  secundum  ideas  divisio. 

Atque  etiam  a  Platonis  discipulis,  Academicis,  antiquus  disserendi  mos, 
qui ,  a  SocRATE  tractus,  Socraticus  dicebatur  (^j  £U  cxcc-spa  ^nystf/fjitc),  magna 
cum  diligentia  retincbatur.  Qui  tamen,  quum  in  philosophia  numquam,  quae 
certa  essent,  sed  probabilia  tantum  attingi  posse  opinarentur,  contenti  erant,  ut 
potissimum  de  locis  dicerent,  unde  argumenta  probabilia  peti  possent. 

1085.  Sicut  SocRATEs  dialecticam  adhibuit  ut,  ad  rectas  de  rebus 
definitiones  veniret,  et  Plato  eam  usurpavit,  ut  rectam  rerum 
divisionem  constitueret,  ita  Aristoteles  dialecticae  hunc  iinem 
principalem  praefixit,  ut  serviret  demonstrationi. 

Qui  postquam  in  libris  analyticis  posterioribus,  quae  sit  ratio  demonstra- 
tionis,  exposuit,  in  libro  topicorum  copiose  dixit  de  inventione  et  rebus  aliis 
ad  dialecticam  pertinentibus ,  in  quibus  ea ,  quae  a  Platone  et  aliis  passim 
praecepta  erant,  coUegit,  in  ordinem  redegit,  auxit,  secundum  scientiae  artisve 
normam  disposuit.  A  Peripateticis  igitur  non  solum  de  syllogismo  praecepta 
data  sunt,  sed  etiam  de  dialectica,  quae  ars  a  demonstratione  quidem  diversa, 
ad  demonstrationem  tamen  animum  disponat  eo,  quod  de  re,  de  qua  quaeritur, 
in  utramque  partem  disputetur;  demonstrationi  deinde  adstipuletur  eo,  quod 
vanae  dubitationes  reiciantur,  et  demonstrationem  tandem  praeclare  confirmet 
additis  rationibus  probabilibus.  Et  ab  Aristotele  quidem  principe,  ut  est  apud 
ToLLiuM,  de  singulis  rebus  in  utramque  partem  dicendi  exercitatio  est  instituta, 
ut  non  contra  omnia  semper,  sicut  Arcesilas,  diceret,  et  tamen,  ut  in  omnibus 
rebus,  quidquid  ex  utraque  parte  dici  posset,  expromeret  *.  Et  is  est  apud 
Stagiritam  dialecticus,  qui  aliquid  probabile  pro  hypothesi  ponit,  et  ex  diiudi- 
candis  huius  hypothesis  consequentiis  veritatem  falsitatemve  eius,  quod  loco 
hypothesis  positum  erat,  cognoscere  vult. 

Ab  Aristotele  multis  annis  post  Cicero  hanc  potissimum  artem  didicisse 
videtur,  artem,  ut  ipse  ait,  „bene  disserendi  et  vera  et  falsa  diiudicandi,  verbo 
Graeco  6taAe-/,Tix7jv  appellatam"  -.  Nam  quod  dicit  Tullius,  Aristoteleo  se  more 
dialogos  scripsisse,  artem  illam  celebratissimam  in  utramque  partem  disserendi 
intellexit,  quam  princeps  docuerat  Aristoteles,  ipse  vero  in  libris  de  oratore, 
de  republica,  de  finibus,  aliis  in  dialogis  usurpavit  ^. 


1  L.  5  de  fin.  bon.  et  mal.  c.  4.  2  l.  2  de  orat.  c.  38,  157. 

3  Van  Heusdk  in  libro  charact.,  cit.  ap.  Sanseverino  III.  p.  145.  At  vero, 
quod  recte  hoc  loco  observatur,  Cicero  etsi  se  topica  Aristotelis  explicaturum 
pollicitus  est,  tamen  ex  illis  in  sua  non  deduxit  nisi  pauca,  eaque,  quae  magis 
ad  rhetoricam  quain  ad  dialecticam  spectant ;  ex  quo  factum  est,  ut  exinde 
topica  in  oratorum  potius,  quam  in  philosophorum  usum  excolerentur. 


2.    De  singulis  argumentationis  speciebus.  569 

Apud  Stoicos,  qui  quura  rem  cum  Academicis  haberent,  efticiendae 
certitudini  et  per  demonstrationes  scientiae  navabant  operam,  dialectica 
erat  ijisa  demonstrationis  ars  et  scientia  et  facultas  diiudicandi  verum  a 
falso.  Hi  enim  ab  opinione,  quae  esset  imbecilla  assensio,  omnino  ca- 
vendum  esse  voluerunt ,  sapientemque  et  fortem  animum  decere  dixerunt, 
ut  in  omnibus  rebus  assensum  lirmum  sive  scientiam  retineret.  De  Stoicis 
TuLLius:  ,,Quum  omnis  ratio  diligens ,  inquit,  duas  habeat  partes,  unam  in- 
venicndi,  alteram  iudicandi,  utriusque  princeps,  ut  mihi  videtur,  Aristoteles 
fuit.  Stoici  autem  in  altera  elaboraverunt.  ludicandi  enim  vias  diligenter 
persecuti  sunt  ea  scientia,  quam  dialecticam  appellant.  Inveniendi  vero  artem, 
quae  topica  dicitur,  quaeque  ad  usum  potior  erat,  in  ordine  uaturae  certe 
prior,  totam  reliquerunt.'''  ^  Et  Stoicos  hac  in  re  posteriore  tempore  illi 
praecipue  philosophi  secuti  sunt,  qui  logicam  ad  modum  mathesis  tractandam 
esse  statuerunt. 

1086.  Rationes  dubitandi.  Videtur  dialectica  omnis,  quae  non  sit  vera  de- 
monstratio,  in  philosophia  omittenda  esse.  Nam  (1.)  syllogismus  demonstrativus 
omnino  suppeditat,  quo  res  omnes  in  philosophia  clare  et  distincte  probari 
possint.  Nec  decet  prudentem  virum  et  foitem,  duci  probabilibus,  quippe  quae 
etiam  aliter  se  habere  possint,  atque  appareant.  —  (2.)  Dialecticam  necessariam 
esse  dicunt,  qua  parentur  demonstrationis  principia.  Sed  haec  principia  vel 
per  intelligentiam  vel  per  inductionem  in  promptu  sunt.  —  (3.)  Et  ne  fieri 
quidem  posse  videtur,  ut  dialectica,  quae  non  gignat  nisi  cognitionem  proba- 
bilem,  principia  sive  axiomata  inveniat,  quae  sint  certa  et  demonstrationis  fun- 
damenta.  Necessario  enim  haeret  in  communibus,  neque  unquam  perducere  nos 
potest  ad  principia  propria. 

1087.  Dico :  Dialectica  ex  mente  Aristotelis  intellecta  ad  acqui- 
rendam  scientiam  raultum  confert.  Id  ex  usu  et  experientia  satis 
intelligitur  (n.  400).  —  „Ad  hominis  deinde  naturam  pertinet  ra- 
tione  uti  ad  veritatis  investigationem.  Rationis  autem  proprium 
est,  non  statim  apprehendere  veritatem.  Et  ideo  ad  hominem 
pertinet,  paulatim  in  cognitione  veritatis  proficere."  ^ 

Ex  quo  efficitur.  ut  in  rebus  plurimis  nou  stalim  a  principio  eam  cogni- 
tionem  perfectam  acquirere  possimus,  quae  ex  demonstratione  nascitur.  Facile 
autem  post  res  sensibus  apprehensas  intellectus  ad  communiores  de  rebus  no- 
titias  pervenire  potest,  quas  si  compertas  habemus,  de  rebus  opiniones  sive 
sententias  probabiles  acquirimus ,  ita  ut  nobis  de  rebus  modo  id ,  modo  aliud, 
modo  oppositum  videatur  esse  verum.  Atque  ea  est  de  rebus  cognitio ,  quae 
disquisitione  dialectica  commode  perficitur,  et  tum  quidem  perfici  potest,  quum 
inteUectus  demonstrationis  nondum  capax  est.  Postquam  autem  per  dialecticam 
multas  de  aliqua  re  rationes  probabiles  adepti  sumus,  in  mente  eluceacit  veritas 
post  diluculum,  et  mens  videt  demonstrationem ,  quae  institui  possit.  Atque 
hoc  modo  „opinio  ex  syllogismo  dialectico  causata  est    via  ad  scientiam,    quae 


^  Topic.  c.  2;  cfr.  1.  3  de  fin.  bon.  et  mal.  c.  21, 
2  S.  Thom.  in  1.  ethic.  lect.  2. 


570     Liberll.  (IV.)  Logica  formalis.  III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

per  demonstrationem  acquiritur"  ^  Et  „ad  scientiam  concurrit  in  sui  acqui- 
sitione  expulsio  contrarii"  ^. 

Dialecticae  speciatim  id  proprium  est,  ut  viam  aperiat  ad 
principia,  quae  singulae  disciplinae  in  promptu  quidem  habere 
debent,  quae  tamen  ipsa  demonstrari  non  possunt. 

lam  dialecticae,  ut  dicit  Waitz,  quippe  quae  ex  iis  argumentetur,  quae  ab 
omnibus  aut  certe  a  plerisque  concedi  soleant  (o?  Ivoo^ojv),  hoc  munus  dele- 
gandum  est,  ut  de  principiorum  certitudine  nobis  persuadeat  ^.  „Dialectica,  in- 
quit  Trendelenburg,  ab  iis  proficiscens,  quae  in  communi  hominum  opinione 
versantur  (xa  evoo^ct),  in  utramque  partem  disputat,  et  difficultates  ita  quasi  ex- 
agitat,  Mt  verum  indagetur;  et  ad  artium  principia  patefiat  accessus."  * 

Et  illa  quidem  principia,  in  quorum  inquisitionem  et  inven- 
tionem  dialectica  incumbit,  primo  sunt  communia,  et  deinde  ex 
his  communibus  procedens  dialectica  ulterius  procedit  ad  paran- 
dam  viam  principiis  etiam  propriis.  Qua  in  re  illud  prae  oculis 
retinendum ,  quod  paucis  his  comprehendit  Aquinas :  „Iudicium 
debet  sumi  ex  principiis  propriis  rei,  inquisitio  autem  fit  etiam 
per  communia.  Unde  etiam  dialectica,  quae  est  inquisitiva,  pro- 
cedit  ex  communibus;  demonstrativa  autem,  quae  est  indicativa, 
procedit  ex  propriis."  ^ 

1088.  Respondenda.    (Ad  1.)    Nunquam  virum  prudentem  et  fortem  dedecere 

potest,  attribuere  rebus  et  rationibus  eam  vim  et  certitudinem ,  quae  illis  con- 
veniat.  Quum  autem  homo  neque  sit  purus  spiritus,  neque  machina  mathema- 
tica,  in  rebus  plurimis  eum  intuitio  pura  et  demonstratio  deficiunt;  atque  id 
etiam  in  rebus  ad  vitam  sumraopere  necessariis. 

(Ad  2.)  Principia,  quae  evidentia  sunt,  et  omnino  certa,  per  dialecticam 
parari  non  possunt,  sed  intelligentiae  debentur,  vel  inductioni,  vel,  si  agatur  de 
scientia  alia,  etiam  demonstrationi.  In  his  tamen  parandis  dialectica  haud  raro 
intellectum  humanum  mirum  quantum  iuvare  potest,  atque  etiam  in  iis  in  tuto 
collocandis.  Plurima  autem  principia  communia,  quae  probabilia  tantum  sunt, 
neque  per  intelligentiam  neque  per  inductionem  obtineri  possunt. 


1  S.  Thom.,  Summ.  theol.  III.  q.  3  ad  2. 

2  S.  Thom.  2  dist.  9  q.  1  a.  2.  Utilem  dialecticam  dicit  Stagirita  ad  tria : 
ad  exercitationem,  ad  congressus,  ad  comparandam  scientiam,  1.  1  top.  c.  2,  101 
a.  25  sqq.,  id  quod  suo  loco  (n.  400)  satis  declaravimus.  Quam  rem  Aristoteles 
iterum  iterumque  proposuit,  velut  quum  diceret,  duplicem  habere  utilitatem, 
qui  in  utramque  partem  disputare  scirent,  unam,  quod  adversarium  redarguere, 
eiquc  quodcunque  vellet,  extorquere  posset,  ut  facili  deinde  negotio  eum  con- 
funderet;  alteram,  quod  qui  videret,  quid  cuiusque  propositionis  esset  conse- 
quens,  veritatem  ipsam  facilius  cognosceret:  relictum  esse  enim  ad  inveniendam 
veritatem,  ut  e  duabus  propositionibus,  quae  inter  se  pugnarent,  alteram  recte 
eligeret,  aliam  reiceret.     L.  8  topic.  c.  14  edit.  Waitz  tom.  2  p.  238. 

»  Tom.  2  p.  442.  ''  Elem.  log.  §  33. 

5  Summ.  theol.  II.  II.  q.  51  a.  4  ad  2. 


2.    De  singulis  argnmentationis  speciebus.  571 

{Ad  3.)  Non  est  nobis  in  animo ,  ut  per  dialecticam  solam  dicamus  pa- 
rari  illa  principia,  ex  quibus  cognitio  rerura  certa  sive  scientia  educatur.  .  . 
Perspicuum  est  enim ,  fieri  non  posse,  ut  unumquodque  demonstretur,  nisi  ex 
suis  principiis  ^  Unde,  si  doctrinae  peripateticae  inhaerere  velimus,  fatendum 
est  nobis,  illum ,  qui  argumentationes  suas  in  principiis  illis  communibus  con- 
stituere  velit,  non  de  re  scientiam ,  sed  opinionem  consequi.  Etsi  dialectica  a 
probabilibus  proficiscens,  ex  se  ad  probabilia  tantum  ducit,  tamen  intellectus 
notitiis  illis  probabilibus  instructus  in  via  quasi  ponitur,  qua  facilius  ad  in- 
venienda  principia  propria  procedere  possit.  Existunt  praeterea  multa  prin- 
cipia  communia,  quae  omnino  certa  sunt  et  evidentia,  quae  quidem  per  dia- 
lecticam  non  inveniuntur,  sed  tamen  contra  insultus  stultorum  hominum  defen- 
duntur.  Facile  enim  effici  potest,  ut  horum  axiomatum  veritas  ex  iis,  quae 
omnes  concedunt,  aliisque  id  genus  argumentis  indirectis  fiat  manifestior,  quoad 
eos,  qui  ea  per  dubitationem  attentent.  Hoc  autem  probationis  genus  maxime 
ad  dialecticam  spectat,  quia  dialectica,  ut  observat  Sanseverino  ^,  quum  ad  nullum 
certum  genus  rerum  coartetur,  de  quavis  re  libere  disputare  potest. 

QUAERITUR  6% 

qna  ntilitate  tradatnr  in  logica  (loctrina  de 
inventione,  sive  de  locis. 

1089.  In   dialectica   Aristotelis   maximam    partera  tenet,   si    rerum  copiam 

spectes  et  praeceptorum,  doctrina  de  locis;  unde  etiam  totus  liber  „topicorum'' 
inscribitur.  Post  Aristotelem  de  locis  scripsit  Theophrastus  et  qui  proxime 
hunc  est  secutus  Themistius.  Inter  interpretes  Graecos  praecipue  Alexander 
Aphrodisias  ea,  quae  praecepit  Stagirita,  magna  cum  accuratione  interpretatus 
est.  Inter  Latinos  Tullius  artem  topicam  oblivioni  fere  traditam  primus  ex- 
citavit,  conquerens,  hanc  Aristotelis  doctrinara  ab  ipsis  philosophis  praeter 
admodum  paucos  ignorari.  „Quibus,  inquit,  eo  minus  ignoscendum  est,  quod 
non  modo  rebus  iis,  quae  ab  illo  dictae  et  inventae  sunt,  allici  debuerunt,  sed 
dicendi  quoque  incredibili  quadam  quum  copia  tum  etiam  suavitate."  ^  Po- 
steriore  tempore  de  rebus  topicis  scripserunt  Clemexs  Alex. ,  S.  AuousTiNUSy 
BotlTHius,  Cassiodorus,  Isidorus  Hispalensis,  Averrhoes,  Albertus  Magnus,  alii. 
Recentiore  autem  aetate  topica  Aristotelis  in  gravissimam  vituperationem  ce- 
ciderunt  apud  Lud.  Vives  aliosque.  Inter  quos  praecipue  Rud.  Agricola,  post- 
quam  multos  errores  doctrinae  Aristotelicae  obiecit,  topicam  cum  rhetorica 
coniungendam  esse  decrevit  *.  Atque  etiam  Cartesius  artem  topicam  inanem 
et  damnosam  dixit. 


*  Arist.  1.  1  anal.  post.  c.  9,  75  b.  35.  „Dicendum  est,  ut  observat 
Aquinas,  quod  demonstratio,  quae  facit  scientiam  de  re,  sumitur  ex  causis  pro- 
ximis  rei"  (1  dist.  65  q.  1  a.  3  ad  5).  Et:  „Proprie  illa  scientia  est  particu- 
laris,  quae  est  per  medium  particulare  a  re  acceptum"  (ibid.  dist.  35  q.  1  a.  5 
ad  2).  Et:  „Iudicium  de  unaquaque  re  fit  per  propria  principia  eius"  (Summ. 
theol.  L  IL  q.  57  a.  6  ad  3). 

2  Log.  Vol.  III.  p.  106.  3  Cic.  Top.  c.   1. 

"^  Sanseverino,  Log.  Vol.  III.  p.  150. 


572     Liberll.  (IV.)  Logica  formalis.    III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

Rationes  dubitandi.  Videtur  doctrina,  quae  est  de  locis,  multis  laborare 
vitiis.  Nam  (1.)  tota  de  locia  expositio  ad  rhetores  spectat,  non  autem  ad 
philosophos.  Ita  imprimis  Occaml'Sj  deinde  Laur.  Valla  ,  Pltrus  Ramus, 
RuD.  Agricola.  —  (2.)  Philosopho  enumeratio  locorum  inutilis  est  vel  nociva. 
Nam  quum  loci  exhibeant  pronuntiata ,  quorum  veritas  facilc  appareat,  sponte 
sese  oiferent  ei,  qui  iis  opus  habuerit.  Locorum  autem  catalogus  ingenium 
humanum  velut  quibusdam  vinculis  constringit  impeditque,  quominus  jjer 
amoenas  veritatis  regiones  libere  circumvagetur.  Ita  Cartesius  *.  —  (3.)  Neoue 
inscite  Baco  de  Verulamio  distinctioni  institisse  videtur  inter  topicam  generalem, 
quae  locos  disciplinis  cunctis  communes  indicet;  et  particularem,  quae  locos 
singulis  disciplinis  accommodatos  exponat;  priorem  a  Scholasticis  optime  qui- 
dem  tractatam  esse  fatetur,  alteram  ab  omnibus  fere  esse  neglectam  dicit.  Et 
haec  „topica  particularis ,  inquit,  ad  ea,  quae  dicimus,  longe  confert  magis  et 
pro  re  fructuosissima  habenda  est"  ^.  —  (4.)  Quum  plurimae  sint  res,  in  quibus 
loci  versantur  atque  ita  propositiones  maximae  fere  innumerabiles ,  quas  tum 
experientia  vitaeque  usus,  tum  meditatio  vel  lectio  librorum,  tum  denique  con- 
suetudo  sapientium  nobis  suppeditare  possunt,  fieri  non  posse  videtur,  ut  hae 
omnes  colligantur,  collectae  redigantur  in  ordinem,  in  ordinem  redactae,  quoties 
opus  fuerit,  prae  oculis  habeantur  adhibeanturque.  —  (5.)  Id  si  fieri  potest, 
certe  ab  Aristotele  non  videtur  efPectum  esse.  Nam  opus  Stagiritae  tanquam 
rudis  et  indigesta  moles  merito  neglectui  est  tradita.  Et  eo  magis  ab  Aristotele 
recedendum  esse  videtur,  quod  plures  ex  „maximis"  ab  eo  statutae  sint  am- 
biguae  et  magnae  explicationis  indigeant.  —  (6.)  Praeferenda  esse  videtur  sen- 
tentia  Petri  Rami,  cui  loci  non  propositiones  universales  fuerunt,  sed  praecepta 
quaedam,  sive  regulae.  Vel  redeundum  ad  Tullium,  qui  non  propositiones,  sed 
terminos  habere  rationem  locorum  statuit. 

1090.  Dico:  Quae  Aristoteles  de  locis  docuit,  res  praecipuas 
quod  attinet,  in  dialectica  omittenda  non  sunt.  Quoniam  enim,  ut 
est  apud  Sanseverino  ^^  omnis  inventio  veri  fit  ope  argumentorum, 
sequitur,  illos  locos  ad  inveniendam  veritatem  commodiores  esse, 
qui  breviorem  faciliovemque  viam  ad  conficienda  argumenta  ster- 
nunt.  Atqui  propositiones  universales  longe  breviorem  faciliorem- 
que  viam  aperiunt,  quam  soli  termini  sive  notae,  ex  quibus  ipsae 
elici  possunt. 

Neque  ars  topica  sibi  proponit  investigare  omnes  propositio- 
nes  universales,  in  quibus  obiecta  singularum  scientiarum  con- 
tinentur,  sed  tantum  propositiones  quasdam  maxime  universales, 
quae,  quum  ad  nullum  obiectum  speciale  coartentur,  obiectis  sin- 
gularum  scientiarum  facile  accommodantur  *. 

1091.  Respondenda.  (Ad  1.)  Cicero  etsi  C.  Trebatio  se  Topica  Aristotelis 
explicaturum  esse  promisit,  ex  his  tamen  ea  tantum  excerpsit,    quae  ad  rheto- 


^  Epist.  ad  Voetium  Opp.  t.  4  p.  27  Amstel.  1731. 

2  L.  5  de  augm.  scient.  c.  3.  '  Log.  Vol.  III.  p.  305. 

♦  Loc.  cit.  p.  310. 


2.    De  singulis  argumentationis  speciebus.  573 

ricam  spectant,  iis  omnibus  praetermissis ,  quae  in  philosophia  usui  esse  pos- 
sint.  Ex  quo  factum  est,  ut  a  Tullii  aetate  multo  magis  a  rhetoribus,  quara 
a  philosophis  magni  sit  aestimata  ^  Sed  dubium  esse  non  potest,  non  minus 
philosophos  quam  rhetores  spectare  illud ,  quod  monuit  Tullius  :  „TJt  earum 
rerum,  quae  absconditac  sunt,  demonstrato  et  notato  loco  facilis  inventio  est, 
sic,  quum  pervestigare  argumentum  aliquod  volumus,  locoa  nosse  debemus, 
quibus  argumenta  promuntur."  Neque  illis  obstare  volumus,  qui  dialecticam' 
et  rhetoricam  finitimas  esse  censent.  Ut  enim  iterum  est  apud  Tullium  :  „Esse 
perfecte  eloquentis  puto,  non  eam  solum  facultatem  habere,  quae  sit  eius  pro- 
pria,  fuse  lateque  dicendi,  sed  etiam  vicinam  eius  atque  finitimam  dialecticorum 
scientiam  assumere."  ^ 

{Ad  2.)  Quum  loci  sint  propositiones  ex  se  perspicuae,  efficitur,  ut  in- 
tellectus  iis  sine  ulla  difficultate  assentiatur.  Atque  his  locis  in  mente  et  cogi- 
tatione  defixis  et  in  omni  re  ad  inquirendum  posita  excitatis,  nihil  erit,  quod 
philosophum  effugere  possit.  Quis  vero  homo  vel  prudentissimus  pro  certo 
habere  potest,  sibi  solis  suis  cogitandi  viribus  relicto ,  quoties  opus  fuerit, 
praesto  fore  omnia  probationis  instrumenta,  quae  causae  accommodata  sint? 
Accedit,  ut  nihil  magis  inventionem  veri  impediat,  quam  defectus  methodi, 
nihilque  magis  adiuvet,  quam  ordinis  certa  observatio.  Quum  autem  omnes 
nostrae  ratiocinationes  certis  firmisque  principiis  innitantur,  nemo  non  videt,  ei, 
qui  cuncta  illa  principia  novit  calleatque  rationem  illis  utendi,  in  promptu  esse 
methodum  optimam ,  cuius  ope  de  re  qualibet  veritatem  investigare  possit 
(cfr.  n.  427  Schol.  4).  Aristoteles  vero  hos  locos  et  accurate  recensere  studuit 
et  ita  exposuit,  ut  simul  methodum  doceret,  qua  illis  utendum  esset  ^. 

Quibus  dictis  accedit  Tullii  auctoritas :  „Aristotele3  is,  quem  maxime 
ego  admiror,  proposuit  quosdam  locos,  ex  quibus  omnis  argumentatio ,  non 
modo  ad  philosophorum  disputationem,  sed  ad  hanc,  qua  in  causis  utimur,  in- 
veniretur."  *  Habemus  etiam  confessum  Verulamium,  qui  monet,  topicara  etiam 
generalem  „non  tam  in  argumentationibus ,  ubi  cum  aliis  manum  conserimus; 
verum  et  in  meditationibus ,  quum  quid  nobiscum  ipsis  commentamur.  aut  re- 
volvimus,  valere.  Immo  neque  solummodo  in  hoc  eam  sitam  esse,  ut  inde  fiat 
suggestio  aut  admonitio,  quid  affirmare  aut  asserere,  verum  etiam,  quid  in- 
quirere  aut  interrogare  debeamus.  Ac  prudens  interrogatio  quasi  dimidium 
scientiae.  .  .  ."  ^ 

(Ad  3.)  Dubitari  non  potest,  quin  ad  facilem  cuiuslibet  scientiae  con- 
secutionem  topica  ipsius  propria  admodum  utilis  sit,  at  has  topicas  particulares 
coraponere  non  ad  dialecticum  spectat,  sed  specialis  scientiae  cultorum  munus 
proprium  est.  Neque  in  logica  praeceptis,  quae  singulis  disciplinis  propria 
sunt,  per  se  locus  concedendus  est. 

(Ad  4.)  Recordandum  est,  dialectico  non  pronuntiata  omnia,  sed  ea  tan- 
tum,  quae  omnibus  scientiis  communia  sint,  in  ordinem  rcdigenda  esse.  Quae 
res  sane  difficultate  non  caret.  „Quanta  vi  analysis  opus  fuit,  ut  principia, 
unde  iudicia  nostra  proficiscuntur,  sub  sescentas  easque  diversas  formas  colli- 
gerentur    et    ad    exiguum    veritatum   universalium    numerum    revocarentur!     Si 


1  Cfr.  Sanseverixo,  Log.  Vol.  III.  p.  147,  309.  2  Cic.  Orat.  c.  32. 

3  Sanseverixo  loc.  cit.  III.  p.  313.  ''  Cic.  ].  2  de  orat.  c.  36. 

^  L.  5  de  augment.  scientiae  c.  3. 


574     Liberll.  (IV.)  Logica  formalis.   III.  Quaestiones  de  argumentatione. 

operis  difficultas  consideretur,  venia  danda  est  Aristoteli  ob  quandam  con- 
fusionem,  quae  in  illo  invenitur."  ^ 

(Ad  5  iis,  quae  dixiraus,  responsum  est.)  ^ 

(Ad  6.)  Ipse  Aristoteles  in  indicandis  locis  interdum  praecepta  pro- 
posuit.  Verum  semper  praecepta  et  propositiones ,  quibus  constituerentur  loci, 
probe  discriminavit,  Et  recte  id  quidem.  Nam  locus  non  potest  esse  nisi 
enuntiatio  universalis,  quae  vel  ipsa  argumentationem  ingreditur  in  eaque  mu- 
nere  Maioris  fungitur ,  vel  extra  ipsam  argumentationem  manens ,  huic  funda- 
menta  praebet  •'.  —  De  discrimine  autem,  quod  est  inter  locos  Aristotelicos  et 
Tullianos  satis  dixisse  nobis  videmur  (n.  427  Schol.  3). 

QUAERITUR  7% 

isitne  hintoria  philosophiae  retinenda  in  ip$^a 

philosophia  ^, 

1092.  Rationes  dubitandi.     Videtur  omnis   in    ipsa  inquisitione  philosophica 

usus  historiae  omittendus  esse.  Nam  (1.)  in  philosophia  potius  de  rebus  ipsis 
iudicare  debemus ,  quam  pro  magno  habere ,  novisse  de  hominibus,  quid  quis- 
que  senserit.  —  (2.)  Neque  fieri  potest ,  ut  enarratis  multis  et  variis  de  aliqua 
re  opinationibus  mens  ea  attentione  contineatur  in  ipsa  contemplanda  et  specu- 
landa ,  nisi  ab  abstractis  rationibus  speculandis  omnes  res  concretae  dili- 
genter  amandentur.  Nam  pluribus  intentus  minor  est  ad  singula  sensus.  Et 
speculationi  genus  inimicissimum  est  distractionum  animi.  Unde  quo  aridior 
et  purior  speculatio,  eo  melior  philosophia.  Et  demus,  historiae  in  schola  philo- 
sophiae  tuto  locum  concedi  posse,  id  tamen  nemo  quispiam  ibit  inficias,  specu- 
lationem  puram  privari  eo  tempore  et  opera,  quod  historiae  addicitur.  Quis 
autem  non  videt,  speculationem  puram  eruditioni  historicae  praestare  summ- 
opere?  —  (3.)  Quisquis  deinde  iudicium  de  re  aliqua  laturus,  aliorum  de  ea 
re  opiniones  consulit,  maximum  is  periculum  incurrit,  ne  alieno  potius,  quam  suo 
regatur  iudicio.  Qui  vero  negari  ullo  modo  posset,  id  progressui  scientiae  vehe- 
menter  adversari?  Qui  enim  in  explorandis  naturis  rerum  non  suum,  sed 
veterum  hominum  iudicium  adhibet,  is  nihil  novi  invenire  poterit.  Ex  quo 
etiam  illud  factum  esse  videmus,  ut  a  doctoribus  medii  aevi  propter  abundan- 
tem  historiae  usum  nihil  novi  in  perscrutanda  natura  efficeretur.  —  (4.)  Prae- 
clare  igitur  Cartesius  :  „Ubi  primum,  inquit,  mihi  licuit  per  aetatem  e  prae- 
ceptorum  custodia  exire,  litterarum  studia  prorsus  reliqui;  captoque  consilio 
nullam  in  posterum  quaerendi  scientiam,  nisi  quam  vel  in  meipso,  vel  in  vasto 
mundi  volumine  possem  reperire,  insequentes  aliquot  annos  variis  peregrina- 
tionibus  impendi  .  .  .  Nunquam  ulterius  mea  cogitatio  provecta  est,  quam  ut 
proprias  cogitationes  emendare  conarer ,  atque  in  fundo ,  qui  totus  meus  est, 
aedificarem.'^  ^  —  (5.)  Et  ipse  fatetur  Hegel  ,  innumerabilia  philosophorum 
placita  non  esse  totidem  fragmenta  veri,  quae  eo  ordine  sibi  succederent,  ut 
universam  veritatem  complecterentur,  perfectamque  scientiam  constituerent,  sed 

^  Thionville  citat.  ap.  Sanseverino  Log.  Vol.  III.  p.  312. 
^  Ad    singula,    quae   Aristoteli    ab    adversariis    exprobrantur ,    respondet 
Sanseverino  op.  cit,  praecipue  p.  348,  351,  388. 

3  Sanseverino  1.  c.  p.  307.  *  Sanseverixo  1.  c.  p.  238  sqq. 

&  De  methodo  §   1  p.  6  et  §  2  p.  9. 


2.    De  singulis  argumentationis  speciebua.  575 

tantopere  alia  cum  aliis  pugnare ,  ut  sequens  ibidem  systema  ea  omnia ,  quae 
sibi  praecessissent ,  disiicere  atque  devorare  et  Ita  locum  primum  et  unicum  in 
universo  mundo  occupare  conaretur  *.  —  (6.)  Si  quis  duce  historia  fragmenta 
veritatis  ex  variis  systematis  colligere  velit,  is  Eclecticismum  sequitur,  quod 
systema  a  sapientioribus  putatur  a  sana  philosophandi  ratione  omnino  alienum 
esse  atque  viam  parare  ad  introducenda  funesta  placita  Pantheistarum. 

1093.  Dico:  Tenendum  est,  usum  historiae  in  philosophia  ad- 
modum  utilem  esse  tanquam  instrumentum  inveniendae  veritatis. 
Quae  sit  haec  utilitas,  supra  (n.  411)  satis  indicata  est.  Unde  re- 
liquum  est,  ut  diluamus  obiectas  rationes. 

Respondenda.  (Ad  1.)  Illa  historia  philosophiae ,  cui  praecipue  propo- 
situm  est,  ut  nobis  enarret  de  hominibus,  quid  quisque  senserit,  non  ab 
Aristotelicis  primo  culta  est,  sed  a  discipulis  Leibnizii,  Kantii,  Hegelii.  Quae 
etsi  utilitatem  magnam  habet  et  iucunditatem,  non  tamen  ea  est,  quam  hoc 
loco  a  vituperatione  defendere  nobis  in  animo  est. 

(Ad  2.)  Mens  humana  quamvis  habeat  vim  summe  abstractivam ,  tamen 
in  sublimioribus  illis  purae  abstractiouis  regionibus  incredibiliter  fatigatur, 
atque  indiget  rerum  vel  hominum,  quibus  visu  quasi  tactuque  manifestis  sese 
applicare  possit.  Unde  tantum  abest,  ut  mens  notitiis  historicis  distrahatur, 
ut  potius  causae.  de  qua  agatur,  firmius  coniungatur  et  a  vanis  abstractionibus 
facilius  defendatur. 

(Ad  S.)  In  admittendis  aliorum  sententiis  examen  et  magnam  animi  dili- 
gentiam  adhibendam  esse,  in  schola  Aristotelica  ab  initio  praeceptum  erat. 
Tantae  de  cetero  infirmitatis  est  humanum  ingenium,  ut  in  multis  rebus  necesse 
sit  alieno  potius,  quam  proprio  regi  iudicio.  Id  ut  recte  fiat,  non  caeco  modo 
amplectendum  est,  quidquid  alii  de  rebus  constitueruntj  sed  omnia  acriter 
examinanda  sunt,  ut  retineatur,  quod  recte  disputatum  est,  refutetur,  quod 
falsum  apparet.  A  multis  istis  doctrinis  novis  et  liberioribus  carebit  is,  qui 
historia  edoctus  est,  ex  nimii  proprii  ingenii  confidentia  gravissimos  errores 
ortos  esse. 

(Ad  4.)  Optime  ipse  Cartesius  id,  quod  de  negligenda  historia  prae- 
cepit,  suo  exemplo  refutavit.  „Fuit,  ut  scribit  Leibnizius,  in  Cartesio  maior 
librorum  usus,  quam  ipse  videri  volebat.  Dogmata  eius  metaphysica,  velut 
circa  ideas  a  sensibus  remotas  et  animae  distinctionem  a  corpore  et  fluxam 
per  se  materialium  rerum  fidem ,  prorsus  Platonica  sunt.  Argumentum  pro 
existentia  Dei  ex  eo ,  quod  ens  perfectissimum  .  .  .  existentiam  includit ,  fuit 
Anselmi  .  .  .  In  doctrina  de  continuo ,  pleno  et  loco  Aristotelem  noster  est 
secutus,  Stoicosque  in  morali  penitus  expressit,  floriferis,  ut  apes,  in  saltibus 
omnia  libans.  In  explicatione  rerum  physicarum  mechanica  Leucippum  et  De- 
MOCRiTUM  praeeuntes  habuit,  qui  et  vortices  ipsos  iam  docuerant  .  .  ."  ^  Et 
oblitus  aliquando  eorum,  quae  praecipere  solebat,  fassus  est,  omnem  bonorum 
librorum  lectionem  eodem  fere  modo  nobis  prodesse,  ac  si  familiari  coUoquio 
praestantissimorum  totius  antiquitatis  iugeniorum,    quorum  illi  monumenta  sint, 


^  Opp.  vol.  9  (Vorlesungen  iiber  die  Gesch.  d.  Phil.)  p.  28  et  29. 
-  Opp.  DoTENS  t.  5  parte  2  p.  393.     Plura   hac    de    re  apud  Sanseverino, 
Log.  IIL  p.  256. 


576         Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.    IV.  Quaestiones   de  scientia. 

uteremur,  et  quidem  colloquio  ita  praemeditato,  ut  nonnisi  optimas  et  selectis- 
simas  quasque  ex  suis  cogitationibus  nobis  declarent '. 

(Ad  5.)  Longe  absumus  ab  Hegeliana  illa  sententia,  quae  statuit,  historiam 
philosophiae  esse  philosophiam  ipsam. 

(Ad  6.)  Neque  volumus  plurimorum  hominum  discere  sententias,  ut  ex 
iis  tanquam  lapidibus  coacervatis  aedificium  quasi  philosophiae  construamus. 

DISPUTATIO  QUARTA. 

Quaestiones  de  scientia  obiective  accepta. 

1094.  Quae  Sit  tractationis  ratio.  Sicut  distinguere  solent  inter 
conceptum  formalem  et  conceptum  obiectivum,  simili  modo  est 
distinctio  inter  scientiam  subiective  et  obiective  spectatam.  Igitur 
scientia  obiective  spectata  non  est  in  rebus;  nam  nihil  ponitur  aut 
mutatur  in  rebus,  eo,  quod  a  nobis  sciuntur;  est  vero  aliquid  in 
mente  nostra,  quippe  quae  a  rerum  cognitione  perficitur.  Et  ea 
est  mentis  nostrae  propter  scientiam  perfectio,  ut  quasi  apud  se 
liabeat  ea  omnia,  quorum  scientiam  habet.  Unde  dicunt,  „animam 
esse  quodammodo  omnia,  quia  nata  est  omnia  cognoscere.  Et 
secundum  hunc  modum  possibile  est,  ut  in  una  re  totius  universi 
perfectio  existat.  Unde  haec  est  ultima  perfectio,  ad  quam  anima 
potest  pervenire  secundum  philosophos,  ut  in  ea  describatur  totus 
ordo  universi  et  causarum  eius."  ^ 

Causa  autem,  quae  scientiam  in  mente  nostra  efficit,  partim 
a  natura  nostra  est,  partim  a  rebus  externis  ^. 

TJnde  apud  Aristotelicos  doctrina  est,  „scientiam  mentis  nostrae  partim 
esse  ab  extrinseco,  partim  ab  intrinseco"  *.    A  natura  est  in  nobis  lumen  rationis 


*  De  methodo  §  1  p.  3  et  4. 

2  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  2  de  verit.  a.  2. 

3  ,,In  omni  scientia,  ut  legitur  apud  Aquinatem,  est  assimilatio  scientis 
ad  scitum;  unde  oportet,  quod  vel  scientia  sit  causa  sciti,  vel  scitum  sit  causa 
scientiae,  vel  utrumque  ab  una  causa  causetur  .  .  .  Scientia  Dei  est  causa  rerum ; 
scientia  nostra  est  causata  a  rebus,  in  quantum  scilicet  eam  a  rebus  accipimus 
(scientia  angelorum  non  est  causata  a  rebus  neque  causa  rerum,  sed  utrumque 
est  ab  una  causa;  sicut  enim  Deus  formas  universales  influit  rebus ,  ut  STib- 
sistant,  ita  similitudines  earum  influit  mentibus  angelorum  ad  cognoscendum 
res  .  .  .).  Scientia,  in  quantum  scientia,  non  dicit  causam  activam  .  .  .  Scientia 
significatur  per  hoc,  quod  est  aliquid  in  sciente,  non  ex  hoc,  quod  aliquid  fit 
a  sciente  .  .  ."     S.  Tiiom.,  Quaest.  disput.  q.  2  de  verit.  a.  14. 

*  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  10  de  verit.  a.  6 ;  cfr.  Summ.  theol.  I.  q.  84 
a.  6  et  q.  8  a.  3.  Nec  inscite  Tyndall,  quum  de  „lumine"  scriberet,  mentem 
liumanam  lucenti  candelae  comparavit,  quae  partim  nutriretur  ardenti  filo,  quod 
sibi  inesset,  partim  accedente  forinsecus  aere. 


1.    De  ipsa  scientia.  577 

et  ab  exteriore  obiecto  veniunt  species  conceptuum ,  ex  quorum  apprehensione 
notitia  primarum  veritatum  nascitur.  Ex  quo  ortum  est  proverbium  illud :  Ex 
cognoscente  et  cognito  paritur  rei  notitia. 

Sed  praeter  lumen  naturale  (n.  861)  ortum  est  teste  historia 
generi  humano  lumen  aliquod  supernaturale  in  revelatione  divina; 
et  iam  videndum  est  philosopho ,  qua  ratione  se  habeat  scientia 
humana  ad  fidem  divinam.  Quamobrem  dicemus  primo  de  scientia 
secundum  se  considerata,  et  in  sectione  altera  de  reh^tione  scien- 
tiae  humanae  ad  revelationem  divinam. 

SECTIO  PRIOR. 
De  scientia  seeundum   se   considerata. 

1095.  Notio  scientiae  obiective  acceptae.  Quum  scientia  du- 
plici  ratione  accipi  possit,  primo  subiective,  ut  est  actus  vel  habi- 
tus  existens  in  monte,  secundo  obiective,  ut  est  scientiae  subiective 
acceptae  obiectum,  hoc  loco  de  scientia  obiective  accepta  dicen- 
dum  est.  Et  haec  aut  partialis  esse  potest,  aut  totalis.  Partialis 
est  conclusio  certa  manifestans  rem  per  propriam  causam.  Totalis 
est  systema  conclusionum,  quae  effectae  ex  observatione  et  ex- 
perientia  et  inductione,  ex  principiis  et  definitionibus  et  divisioni- 
bus  per  demonstrationes  in  uno  obiecto  versantur. 

Requirere  solent,  ut  obiectum  scientiae  totalis  1»  sit  neces- 
sarium  et  universale  quid,  vel  singulare,  ut  subest  rationibus  uni- 
versalibus;  2o  ut  sit  unum  unitate  saltem  analogiae;  3o  ut  sit 
reale  quid  et  verum,  i.  e.  ut  de  eo  esse  possit  demonstratio  et 
veritas  propositionis;  4o  ut  sit  id,  cuius  gratia  cetera,  quae  in  illa 
scientia  traduntur,  cognoscantur ;  5o  ut  sit  adaequatum,  i.  e.  ut 
neque  latius  neque  minus  late  pateat,  quam  ipsa  scientia. 

Obiectum  scientiae  duplex  distingui  diximus,  unum  materiale,  formale 
alterum.  Materiale  quasi  materiam  esse  scimus,  in  qua  scientia  vertitur;  for- 
male  esse  huius  materiae  determinationem  sive  illam  rationem  obiectivam ,  sub 
qua  res  a  scientia  consideretur  ^   (n.  466  et  1080). 

Unitatem  et  distinctionem  scientiarum  totalium  trahere  solent 
ex  obiecto  uno  totali  et  adaequato,  ita  ut  una  sit'scientia,  cuius 
obiectum  ut  obiectum  est  unum  et  totale,  ad  quod  referri  possunt, 
quaecunque  in  ea  scientia  traduntur. 


*  „Cuiuslibet  cognoscitivi  liabitus  obiectum  duo  habet,  scilicet,  id,  quod 
materialiter  cognoscitur,  quod  est  sicut  materiale  obiectum,  ct  id,  per  quod  co- 
gnoscitur,  quod  est  formalis  ratio  obiecti;  sicut  in  scientia  geometriae  matcrialiter 
scita  sunt  conclusiones ;  formalis  vero  ratio  sciendi  sunt  media  demonatrationis, 
per  quae  conclusiones  cognoscuntur."  S.  Thom.,  Summ.  theol.  11.  II.  q.  1  a.  1. 
Pesch,  Loglca.    II.  37 


578        Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 

Et  diversificantur  quidem  scieutiae  per  se  non  secundum  di- 
versitatem  obiecti  materialis,  sed  secundum  diversitatem  obiecti 
forraalis  sive  principiorum,  quibus  aliquid  scitur  ^.  „Sicut  ratio 
formalis  visibilis  sumitur  ex  lumine,  per  quod  color  videtur,  ita 
ratio  formalis  scibilis  accipitur  secundum  principia,  ex  quibus  ali- 
quid  scitur.  Et  ideo  quantumcunque  sint  diversa  scibilia  per  suam 
naturam,  dummodo  per  eadem  principia  sciantur,  pertinent  ad 
unam  scientiam,  quia  non  erunt  iam  diversa,  in  quantum  sunt 
scibilia."  ^ 

Constituta  est  praeterea  distinctio  inter  obiectum  attributionis 
et  attributum  (n.  527).  Attributionis  id  unum  est,  quod  primo  et  per 
se  in  aliqua  scientia  respicitur;  attributa  obiectiva  illa  sunt,  quae 
respiciuntur  non  propter  se,  sed  propter  respectum,  quo  referuntur 
ad  obiectum  attributiouis.  „Est  igitur  obiectum  attributionis  in 
scientia,  sicut  imperator  in  exercitu;  nam  sicut  imperator  est  unus 
et  primus,  ad  quem  ceteri  ordinate  reducuntur,  et  est  principium 
totius  ordinis,  qui  est  in  exercitu,  sic  obiectum  attributionis  est 
unum  et  primum  in  scientia,  ad  quod  cetera  ordinate  reducuntur, 
et  est  principium  totius  ordinis,  qui  est  in  scientia."  ^ 

Sed  de  nonnullis  rebus  ad  scientiam  spectantibus  accuratius  disputandum 
est.  Quaeremus  igitur,  1"  qua  via  scientia  acquiratur;  2^  sitne  omnis  scientiae 
unum  principium  deductivum;  3«  requiraturne  ad  scientiae  perfectae  rationem 
et  synthesis  et  analysis;  4°  quae  sit  recta  scientiae  divisio;  5°  habeatne  scientia 
subalternata  rationem  scientiae  proprie  dictae;  6»  sitne  scientia  eventuum  na- 
turalium  scientia  proprie  dicta;  7"  possitne  esse  de  rebus  historicis  scientia 
proprie  dicta;  8"   sintne  singulae  scientiae  inter  se  communi  vinculo  connexae. 

QUAERITUR  1% 
qna  via  scientia   acqairatnr. 

1096.  Rationes  dubitandi.     Alibi  (n.  1039)  vidimus,  per  demonstrationes  ac- 

quiri  scientiam,  quae  vere  sit  nova.  Quo  loco  refutatam  habemus  sententiam 
Platonicorum,  qui  scientiam  omnem  reminiscentiam  esse  dixerunt.  Docent  autem 
Aristotelici,  scientiam  novam  acquiri  posse  inventione  et  doctrina  (n.  459).  Sed 
id  haud  scite  constitutum  esse  videtur.  Nam  (1.)  nuUa  scientia  ab  homine 
inveniri  potest,  nisi  quae  ante  iam  adfuerit;  ille  enim,  qui  est  sciens  tantum 
potentia,  ex  se  solus  fieri  non  potest  sciens  actu.  —  (2.)  Neque  fieri  posse  vi- 
detur,  ut  unus  alterum  doceat.  Fieri  enim  nullo  modo  potest,  ut  una  eadem- 
que  numero  scientia,  quae  est  in  docente,  in  discentem  transfundatur,  nisi  quis 
cum  AvERRHOE    opiuari   velit,    unicam    in  omnibus   hominibus  inesse  intelligen- 


*  Alamannus,  Summ.  phil.  I.  q.  32  a.  3. 

2  S.  Thom.  in  1.   1  aual.  post.  lect.  41. 

3  Sylv.  Madrus,  Quaeat.  phil.  I.  q.  G. 


1.   De  ipsa  scientia.  579 

tiam,  quae  a  singulis  separata  sit ,  vel ,  id  quod  Pantheistis  placet,  esse  ipsam 
intelligentiam  divinam.  —  (3.)  A  Bacone  praeceptum  esse  legimus:  „Scientia, 
quae  aliis  tanquam  tela  praetexenda  traditur ,  eadem  methodo  animo  alterius 
est  insinuanda,  qua  primitus  inventa  est."  ^  Id  quod  longe  ante  Baconem  prae- 
ceperat  Aquinas.  „Secundum  hoc,  inquit,  unus  alium  docere  dicitur,  quod 
istum  discursum  rationis ,  quem  in  se  facit  ratione  naturali,  alteri  exponit  per 
signa."  Sed  addit:  „Cognitio  rerum  in  nobis  non  efficitur  per  cognitionem 
signorum,  sed  per  cognitionem  aliquarum  rerum  magis  certarum ,  scilicet  prin- 
cipiorura ,  quae  nobis  per  aliqua  signa  proponuntur  .  .  .  Cognitio  enim  princi- 
piorum  facit  in  nobis  scientiam  conclusionum ,  non  cognitio  signorum."  ^  Est 
ergo  una  ad  acquirendam  scientiam  via  per  cognitionem  principiorum. 

(4.)  Quodsi  quis  nihilominus  viam  doctrinae  ut  a  via  inventionis  sepa- 
ratam  retinere  velit,  is,  modo  sibi  constare  velit,  viam  „interrogationis"  statuat 
ut  viam  tertiam. 

(5.)  Et  generatim  doctrina  omnis  repudianda  est;  ab  alio  enim  duci  de- 
decet  hominem  independentem,  et  coartat  libertatem  philosophandi. 

1097.  Dico ;  Duplici  via  mens  scientiam  acquirere  potest:  inven- 
tione  et  doctrina. 

Id  ut  recte  intelligatur,  praenotandum  est  primo,  inventionem  non  hoc 
modo  fieri,  ut  discipulus  inveniat  scientiam,  quae  iam  perfecta  sit;  sed  illum 
scientiam  invenire  dicimus,  qui  sine  alterius  adminiculo  ad  aliquid  noscendum 
pervenit.  quod  ante  ignoravit.  Et  de  inventione  dicimus,  quae  est  ex  ingenio, 
non  ex  casu. 

Est  deinde  eadem  scientia,  quam  doctrinam  dicunt  et  disciplinam.  Vocatur 
doctrina,  ut  est  a  magistro  tradita;  disciplina,  ut  est  a  discipulo  recepta.  Ne- 
que  tamen  ullam  scientiae  ex  magistro  in  discipulum  transmissionem  volumus 
statuere  vel  infusionem  luminis.  Sed  Docere  nihil  aliud  esse  dicimus,  quam 
adminiculari  exterius  inventionem  discipulorum  propriam  ^. 

Quum  denique  via,  quae  ducat  ad  scientiam,  dicatur  esse  duplex,  haec 
dualitas  non  ex  operatione  petitur,  quae  in  acquirenda  scientia  praecipua  est  — 
haec  enim,  et  in  inventionis  et  in  doctrinae  via,  ipsa  est  activitas  discentis  pro- 
pria,  quae  semper  est  causa  principalis.  Sed  dicimus,  hanc  activitatem  aut  soli- 
tariam  esse  posse,  aut  subsidiis  alienis  adiuvari.  „Principium  exterius,  scilicet 
ars,  non  operatur  sicut  principale  agens,  sed  sicut  coadiuvans  agens  principale, 
quod  est  principium  interius."  * 

Et  iam  facile  probatur  id,  quod  constitutum  est.  Nam  ea  est 
humani  ingenii  indoles,  ut  secundum  ordinem  a  natura  intentum 
scientia  acquiratur  aut  a  solo  principio  interiore,  aut  a  principio 
interiore  simul  cum  humano  principio  exteriore,  ex  natura  sua 
destinato  ad  principium  interius  adiuvandum. 


*  De  augm.  scient.  1.  G  c.  2. 

2  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  11  de  verit.  a.  1  ad  2. 

3  Hac  de  re  plurima  S.  Auoustinus,  De  magistro  c.  11  c.   12  c.  24. 

*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  117  a.  1. 

37* 


580        Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.    IV.    Quaestiones  de  scientia. 

A  solo  principio  interiore  acquiritur  scientia,  quum  quis  principia  uni- 
versalia,  quae  naturali  lumine  intellectus  cognoscit,  applicat  ad  aliqua  particu- 
laria,  quorum  experimentum  et  memoriam  per  sensus  accipit.  Atque  hic  recte 
putatur  per  inventionem  propriam  acquirere  scientiam  eorum,  quae  nesciebat, 
ex  notis  ad  ignota  procedens  *. 

A  principio  autem  humano  cxteriore  acquiritur  scientia ,  quum  quis  di- 
scentem  iuvat  a)  proponendo  huic  facta  particularia,  in  quibus  scientia  versetur; 
b)  ostendendo  viam  a  principiis  ad  conclusiones  et  proponendo  propositiones 
minus  universales,  ad  quas  discipulus  ex  praecognitis  facilius  gradura  facere 
possit ;  c)  afferendo  sensibilia  exempla  vel  analogias  sive  similitudines ,  vel 
opposita,  quibus  vis  collativa  intellectus  addiscentis  confortetur;  proponendo 
interrogationes  aptas,  quibus  mens  discentis  ad  quaerendum  excitetur.  Quod 
quidem  auxilium  exterius  homini  necessarium  non  esset ,  si  adeo  esset  perspi- 
cacis  ingenii,  ut  ex  se  solus  posset  ex  principiis  elicere  conclusiones;  quae 
perspicuitas  hominibus  adest  secundum  plus  et  minus  ^. 

1098.  Respondenda.     (Ad  1.)     „Homo  acquirit   scientiam   et   a  principio  in- 

trinseco,  dum  invenit,  et  a  principio  extrinseco,  dum  addiscit.  Utrobique  autem 
reducitur  de  potentia  in  actum  ab  eo ,  quod  est  actu.  Homo  enim  per  lumen 
intellectus  agentis  statim  cognoscit  actu  prima  principia  naturaliter  cognita ;  et 
dum  ex  eis  conclusiones  elicit.  per  hoc,  quod  actu  scit,  venit  in  actualem  co- 
gnitionem  eorum,  quae  potentia  sciebat  ^. 

(Ad  2.)  Magister  discipulum  non  docet  eo,  quod  suam  ipsius  scientiam 
cum  discipulo  communicat.  Sed  homo  docens  exterius  ministerium  adhibet, 
sicut  medicus  sanans.  Sed  sicut  natura  interior  est  principalis  causa  sanationis, 
ita  et  interius  lumen  intellectus  est  principalis  causa  scientiae'^. 

(Ad  3.)  Concedimus,  per  se  primo  unam  esse  perveniendi  ad  scientiam 
viam ,  quae  est  demonstratio  ex  cognitione  principiorum  proficiscens ;  eodem 
modo,  quo  in  aegroto  una  est  perveniendi  ad  sanitatem  via,  quae  est  operatio 
naturae.  Sicut  autem  in  aegroto  natura  ad  sanandum  operari  potest  aut  sine 
iuvamine  medici,  aut  cum  hoc  iuvamine,  ita  discipulus  aut  ex  se  solus  scientiam 
acquirere  potest  aut  a  magistro  adiutus.  Et  quoniam  haec  magistri  doctrina 
non  contingit  per  accidens,  sed  a  natura  pro  genere  humano  ut  medium  acqui- 
rendae  scientiae  intentum  est,  recte  dicunt,  viam  duplicem  esse,  qua  ad  scien- 
tiam  perveniri  possit. 

(Ad  4.)  Non  negamus,  in  via  doctrinae  multiplices  methodos  adhiberi 
posse.  Potest  enim  magister  discipulum  excitare  ad  activitatem  scientificam  in 
eaque  dirigere  aut  proponendo  demonstrationes  aut  interrogando  per  quaestiones. 
—  Ita  distinguunt  methodum  acroamaticam,  in  qua  magister  discipulo 
discenda  exponit,  discipulus  audit  ea,  quae  a  magistro  exponuntur;  et  methodum 
heuristicam,  quae  multum  versatur  in  interrogationibus,  dialogis,  symbolis, 
parabolis,  obiectionibus,  quibus  efficacius  excitetur  ipsius  discipuli  activitas.  — 


1  S.  Thom.,   Summ.  theol.  I.  q.  117  a.  1. 

2  S.  Thom.  in  1.  2  de  anim.  lect.  11. 

3  S.  Thom.  in  1.  2  de  an.  lect.  11. 

*  S.  Thom.,  Suram.  theol.  I.  q.   117  a.  1  ad  1 ;    cfr.  Quaest.    disput.  q.  11 


de  verit.  a.   1. 


1.    De  ipsa   scientia.  581 

Distinguunt  metliodum  mechanicam  et  organicam  ;  mechanicam  vituperant, 
quod  ad  re3  solum  per  memoriam  addiscendas  animadvertat ,  laudant  organi- 
cam,  in  qua  habeatur  simul  maxima  cum  diligentia  ratio  indolis  discentium  et 
diversorum  in  evolutione  humani  ingenii  graduum.  —  Distinguunt  mcthodum 
scliolasticam  sive  peripateticam ,  in  qua  incipitur  quidem  ab  inspiciendis 
rebus  singularibus  et  contemplandis  phaenomenis  realibus,  inde  tamen  proce- 
ditur  ad  cognoscendas  leges  vel  rationes  universales  et  altiores  rerum  causas ; 
€t  methodum  realisticam  sive  positivisticam,  quam  post  Baconem  de  Veru- 
LAMio  plurimum  commendavit  Amos  Comenius  (Komensky  1592 — 1670) ,  quae 
phaenomenis  singularibus  diligenter  inspiciendis  iisque  inter  se  ordinaudis  om- 
nino  contenta  est  *.  —  Unusquisque  autem  videt,  omnes  has  methodos  ad  viam 
doctrinae  spectare,  quae  a  via  inventionis  solitariae  diversa  sit. 

(Ad  0.)  Alucinantur,  qui  hominem  absolute  independentem  fingunt.  Ex 
natura  enim  sua  unusquisque  homo  dependens  est  ab  aliis  rebus ,  tum  in  or- 
dine  physico,  tum  in  ordine  intellectuali.  Neque  ulla  ratione  dedecet  hominem, 
ut  alieno  magisterio  ad  id  adducatur,  ut  rationem  propriam  in  iis  omnibus 
rebus  recte  adhibeat,  in  quibus  adhiberi  potest  et  debet.  Neque  per  alterius 
magisterium,  ut  supra  est  explanatum  ,  laeditur  libertas  philosophandi ,  quam 
CiCERO  dixit  integram  iudicandi  potestatem,  vel  Wolffius  potestatem  standi  suo, 
non  aliorum  iudicio:  modo  liaec  libertas  ad  normam  veritatis  intelligatur.  Ne- 
dum  igitur  doctrina  non  putetur  esse  noxia,  ea  ad  comparandam  scientiam 
summopere  conducit.  „Plures  enim  sunt,  qui  possunt  cognoscere  veritatem  ab 
aliis  addiscendo ,  quam  per  se  inveniendo :  plura  etiam  unusquisque  ab  alio 
discet,  quam  per  seipsum  inveniet.  Sed  quia  in  addiscendo  non  proceditur  in 
infinitum,  oportet,  quod  multa  cognoscant  homines  inveniendo.  Et  quia  omnis 
cognitio  nostra  ortum  habet  a  sensu,  et  multoties  sentire  aliquid  facit  experi- 
mentum,  ideo  consequens  est,  ut  intellectualis  virtus  indigeat  experimento 
longi  temporis"  ^. 

Concedendum  est  tamen,  sub  aliquo  respectu  aliquid  dignitatis  abesse  a 
doctrina  humana,  quod  reperiatur  in  inventione  scientiae  ex  contemplatione 
creaturarum:  „Sicut  dignius  est,  doceri  a  Deo ,  quam  ab  homine,  ita  dignius 
est,  accipere  scientiam  per  sensibiles  creaturas,  quam  per  hominis  doctrinam."  ' 

1099.  Scholia.  Schol.  1.  Merito  vituperata  est  illorum  sententia, 
qui  viam  inventionis  confundunt  cum  methodo  analytica,  et  viam 
doctrinae  cum  methodo  synthetica. 

Nam  sicut  via  inventionis,  ita  etiam  via  doctrinae  debet  esse  analytico- 
synthetica  sive  ea,  quae  primo  discipulum  per  analysim  adducit  ad  inventionem  rei 
quaesitae,  descensura  deinde  per  synthesim  ex  principiis  cognitis  ad  rei,  de  qua  quae- 
ritur,  demonstrationcm  (n.  448).  Methodus,  quae  dicitur  synthetica,  sumit,  prin- 
cipia  vel  cognitiones  universales  inventa  esse ;  atque  ex  his  mentem  discipuli 
ad  conclusiones  deducit.  Quae  quidem  methodus  in  faciliore  totius  negotii  parte 
versatur.     Sed  —  id  quod  post  Scholasticos  rectissimc  monet  Sanseverino  *  — 


1  Cfr.  Kehr,  Gescliichte  der  Metliodik,  Gotlia  1877,  tom.   1   p.  128. 

2  S.  Thom.  in  1.  2  ethic.  lect.   1;    cfr.  Roselli,    Summ.  phil.   I.  q.   1   a. 

3  S.  TuoM.,  Summ.  theol.  III.  q.   12  a.  3  ad  2. 
^  Logic.  tom.  IV.  p.  323. 


582         Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.    IV.    Quaestiones  de  scientia. 

„in  scientiae  adeptione  non  ea  methodus,  quae  minus,  quam  ceterae,  difficultatis 
habet,  sed  quae  ad  penitiorem  et  ampliorem  rei  cognitionem  ducit,  reliquis 
anteponenda  est," 

Schol.  2.  Admodum  frequens  est  in  Aristotelis  doctrina  usus 
imaginum ,  comparationum,  rerum  similium  *.  Et  recte  id  quidem 
(n.  463).  In  qua  tamon  re  cavendum  est,  ne  quis  putet,  ex  tropicis 
locutionibus  esse  assumendam  argumentationem  ^. 

Schol.  3.  Doctrina  vel  voce,  vel  scripto  effici  potest.  Quae 
fit  voce,  per  se  praeferenda  est  illi,  quae  scripto  fit. 

Est  enim  magis  ex  naturae  instituto  et  maioris  etiam  est  auctoritatis ;  quod 
ideo  non  exigui  momenti  est,  quia  homo  quilibet  in  investiganda  veritate  non  solum 
vcritatis  desiderio,  scd  etiam  pondere  affectuum  dirigitur,  quorum  aequipondium 
in  auctoritate  sapientis  magistri  reperitur.  Libri  deinde  non  se  accommodant  captui 
uniuscuiusque  discipuli,  quae  tamen  capiendi  facultas  in  aliis  omnino  alia  est. 
Neque  corrigunt  obortos  interim  erroresj  neque  nova  dubia,  quae  apud  legentem 
discipulum  haud  raro  nascuntur,  solvunt.  Quibus  malis  prudens  magister  me- 
deri  potest.     Dixi:  per  se.     Nam  bonus  liber  malo  magistro  praeferendus  est. 

Schol.  4.  Unaquaeque  scientia  etiam  perficitur  inventione 
et  doctrina.  Nam  habitus  ex  eadem  causa  augentur  et  perficiun- 
tur,  ex  qua  generantur  ^. 

Schol.  5.  Duobus  modis  scientia  per  se  corrumpitur :  per  ob- 
livionem  ex  parte  memoriae,  et  per  deceptionem  ex  parte  argu- 
mentationis  falsae,  qua  mens  a  scientia  veritatis  abducitur  '''. 

Schol.  6.  Aptitudo  bene  acquirendi  doctrinam  ab  alio  vocatur 
docilitas,  sicut  sollertia  est  aptitudo  inveniendae  veritatis. 

Sollertia  est  subtilis  quaedam  et  facilis  et  prompta  coniecturatio  medii, 
quo  aliquid  efficitur  ^.  Haec,  sicut  etiam  docilitas,  secundum  aptitudinem  est 
a  natura,  sed  utraque  studio  et  consuetudine  perfici  potest;  „dum  scilicet  homo 
sollicite,  frequenter,  reverenter  applicat  animum  suum  documentis  maiorum,  non 
negligens  ea  propter  ignaviam,  nec  contemnens  propter  superbiam"  ^. 

Schol.  7.  Quum  hoc  loco  de  acquirenda  scientia  dicatur,  illud 
etiam  per  transennam  quasi  monere  liceat,  homini  ad  scientiam 
annitenti  altissimum  sane  finem  prae  oculis  tenendum  esse  ^. 


*  Cfr.  EuKEN,  Gebrauch  der  Gleichnisse   in    der  Pliilosophie;    Tyndai.l  _in 
oratione,  quam  habuit  de  usu  phantasiae  in  scientia. 

2  Id    monet  S.  Thom.  ,    Opusc.    in    1.  BoiiTH.    de    Trinit.    q.  2    a.  3    ad  5; 
cfr.  FoNSECA,  Instit.  dial.  1.  7  c.  27  de  loco  similium  in  fine. 

3  S.  TiioM.,  Summ.  theol.  L  IL.q.  53  a.  2  ad  2. 
''  S.  Thom.  loc.  cit.  I.  q.  89  a.  5. 

5  s.  Thom.  loc.  cit.  IL  11.  q.  48  et  q.  49  a.  3,  a.  4. 

6  S.  Thom.  loc.  cit.  a.  3  ad  2. 

"^  Cfr.  Lkidniz,  Prcceptes  pour   avancer  les    sciences.     „Oportet  sapientem, 
ut  ex  Aristotele  repetit  Tullius,  nosse  omnesres,  quoad  eius  fieri  possit,  non 


1.    De  ipsa  scientia.  583 

Venim  semper  meminerint,  fieri  non  posse,  nt  ab  nllo  homine  obti- 
neatur  illa  omnibus  numeris  absoluta  rerum  notitia.  Plurima  sunt,  quae  igno- 
ramus  atque  ignorabimus;  de  aliis  rebus  semper  haerebimus  in  opinationibus. 
Cavendum  igitur  ab  immodica  illa  humani  ingenii  aestimatione,  quae  non  sem- 
per  ab  hominibus  philosophis  (etiam  Aristotelicis)  aliena  fuit.  Quo  factum  est, 
ut,  quiim  maiora  suis  viribus  agitarent,  et  dubia  ignotaque  pro  certis  exhibe- 
rent ,  firma  etiam  et  certa  in  suspicionem  vanitatis  adducerentur.  Atque  ita 
philosophorum  haud  pauci  pro  nimia  sua  fiducia  aliquid  contulerunt,  ut  de 
cognitione  omni  metaphysica  apud  multos  hodie  desperatum  sit. 

ftUAERITUR  2% 

nnm   nnnm   aliqnod   principinm    dednctivnm,   qnod   ^it 
omnis  scientiae  primnm  et  nniversale,  statni  pos^it. 

1100.  Rationes  dubitandi.     Videtur  eius  generis   principium  omnino  statuen- 

dum  esse.  Nam  (l.)  non  solum  principio  indigemus,  quo  in  veritate  cognoscenda 
dirigamur,  sed  etiam  principio,  quod  sit  omnis  veritatis  fons,  quod  igitur  nobis 
ipsam  veritatem  praebeat  quasi  materialem.  —  (2.)  In  ordine  obiectivo  reperitur 
veritas,  quae  omnes  veritates  in  se  continet,  quae  igitur  a  me  cognita  eas 
praebet.  Et  quis  non  videt,  necesse  esse,  ut  ordo  cognitionis  nostrae  conveniens 
sit  obiectivo  rerum  ordini?  —  (3.)  Deinde  in  philosophia  quaerimus  scientiam 
perfectam.  Sed  eo  perfectior  est  cognitio ,  quo  plura  paucioribus  intelligimus. 
Quamobrem  S.  Thomas  inde,  quod  angeli  paucioribus  ideis  cognoscant,  con- 
cludit,  eos  perfectiores  esse  et  Deo  similiores  ^  Id  igitur  appetendum  nobis  esse 
videtur,  ut  omnia  ex  uno  cognoscamus  principio.  —  (4.)  Neque  dubitat  quis- 
piam,  quin  Deus  omnia  unitate  simplicissima  intelligat,  cunctaque  una  idea 
comprehendat.  Sed  ratio  humana  id  natura  duce  appetit,  ut  imago  sit  mentis 
divinae  quam  perfectissima.  —  (5.)  Et  reapse  in  ordine  rerum  reali  eiusmodi 
principium  inventum  esse  videtur.  Et  quoniam  sub  ratione  duplici  principium 
quaeri  potest,  unde  ipsa  omnium  rerum  cognitio  secundum  Esse  deducatur, 
atque  etiam  cognitio  illa  qua  certa:  recte  ab  Idealistis  videtur  esse  statutum, 
me  percipere  omnia ,  percepto  meipso ,  vel  saltem  perceptis  aliunde  rebus  ad- 
scisci  certitudinem  ex  mei  ipsius  perceptione.  Quod  praeclare  quidem  a 
FiCHTE  propositum  est.  —  (6.)  Vel  si  mavis,  sequaris  Schelling,  qui  ipsum 
Ego  et  Non-Ego  ex  aequo  coniungens,  horum  identitatem  absolutam  intuetur, 
atque  hoc  intuitu  intuetur  omnia.  —  (7.)  Vel  Hegelio  duce  ens  indeterminatum 
inspicias  tamquam  processum  logicum,  ex  quo  omnia  perpetiio  sese  evolvunt 
tum  in  mente,  tum  extra  mentem.  —  (8.)  Vel  si  Pantheistas  horres,  eos  adeas, 
qui  Deum  sive  ens  infinitum  intuentur,  et  in  Deo  omnia.  —  (9.)  Sunt  etiam, 
qui,  reali  rerum  ordine  relicto,  ab  ordine  ideali,  quippe  qui  in  ideis  abstractis 
versetur,  universale  principium   petant.     Ita   recte   videtur  Rosmini   ideam   entis 


quidem  speciatim,  sed  universe :  tum  scire  difficillima  quaeque  ct  occultissima; 
nam,  quae  sensibus  subiecta  sunt  ct  patent  omnibus ,  cognoscere,  non  facit  ho- 
minem  sapientem:  deinde  habere  non  popularem  et  adumbratam  notitiam  rerum, 
sed  exquisitam  et  omnibus  numeris  absolutam:  quam  et  ipse  rectissime  teneat, 
et  alios  rite  docere  valeat."  Cfr.  Arist.  1.  1  metaph.  c.  2.  982  a.  8. 
1  Summ.  theol.  I.  q.  55  a.  3. 


584        Liber  11.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.    Quaestiones  de  scientia. 

statuisse  ut  principium  non  solum  omnis  ccrtitudinis ,  sed  etiam  cognitionis. 
Et  Deus  quidem  sub  idea  Toij  Esse  simpliciter  per  seipsum  immediate  ab  in- 
tellectu  cognoscitur,  cetera  autem  omnia  nonnisi  per  ipsum  cognoscuntur. 

(10.)  Vel  potius  ad  Wolffium  ^  redeundum  est,  qui  principio  contradictionis 
eas  partes  tribuit,  ut  inde  veritates  omnes  ut  certae  deduci  possint. 

1101.  lllGSlSI   Nulliiin  pro  humano  intellectu  principium  deducti- 

vum  reperiri  potest,  unde  veritates  omnes  trahi  possint. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota.  Non  agitur  in  hac  thesi  de  principio  re- 
ductivo,  ad  quod  per  demonstrationem  indirectam  veritates  omnes  tamquam 
ad  quoddam  rationis  principium  reduci  possint,  quodque  veritates  aliunde  de- 
ductas  firmas  certasque  reddat.  Eiusmodi  enim  principium  est  illud,  quod  con- 
tradictionis  vocant.  Sed  de  principio  deductivo  quaeritur,  quod  ipsas  cogni- 
tiones  generat,  et  ex  quo  tamquam  fonte  uno  omnes  veritates  reliquae  vel 
intuitu  cognoscuntur,  vel  per  demonstrationem  directam  deducuntur. 

Argumenta.  Arg.  I  (ex  notione  principii  deductivi).  Ut  co- 
gnitio  aliqua  habeat  rationem  principii  deductivi,  requiritur,  ut  ita 
in  se  veritates  omnes  contineat,  ut  nos  eas  inde  deducere  pos- 
simus.  Atqui  nulla  eius  generis  cognitio  indicari  potest.  Eam 
enim  poneretur  reperiri  aut  in  ordine  ideali  sive  rationali,  aut  in 
ordine  experimentali.  At  nullum  est  in  ordine  ideali  principium, 
unde  deduci  possint  ea,  quae  ad  ordinem  experimentalem  spectant. 
Et  multo  minus  est  in  ordine  experimentali,  quod  instar  principii 
sit,  nisi  ope  alicuius  principii  rationalis. 

Arg.  II  (ex  existentia  principii  deductivi  multiplicis).  Ex- 
perientia  teste  tum  in  ordine  ideali,  tum  in  ordine  reali  plurimae 
reperiuntur  cognitiones,  quae  ex  nullis  aliis  demonstrantur  et  ex 
quibus  alia  legitime  demonstrari  possunt;  unaquaeque  enim  scientia 
pro  principio,  unde  proficiscitur,  definitionem  sui  obiecti  sive  sub- 
iecti  habet.  Atqui  eius  generis  cognitiones  sunt  vera  principia  de- 
ductiva.    Ergo  principium  deductivum  non  est  unum,  sed  multiplex. 

Arg.  III  (ex  indole  scientiarum  realium).  Unaquaeque  scientia, 
quae  versatur  in  reali  rerum  existentium  ordine,  ex  notitiis  prin- 
cipiorum  et  factorum  apte  combinatis  coalescit. 

Imprimis  requiruntur  principia  rationalia.  Nam  omnis  scientia  demon- 
stratione  comparatur.  Omnis  autem  demonstratio  ex  principiis  pendet  necessariis 
et  universalibus.  De  notitia  autera  factorum  certum  est,  nullam  esse  scientiam, 
quin  habeat  aliquam  notitiam  experimentalem ,  sive  eventuum  sensibilium,  ut 
sunt  disciplinae  physicae;  sive  quantitatis,  ut  est  in  mathematicis;  sive  actionum 
liumanarum,  quae  est  in  logica  vel  ethica;  sive  alicuius  realitatis  concretae  vel 
modificationis   vel   eventus  intelligibilis,    ut   locum   habet   in    metaphysica.     Ex 


*  Ontol.  part.  1  c.   1  p.  15. 


1.    De  ipsa  scientia.  585 

solis  enim  principiis  rationalibus  nihil  liabetur  nisi  abstracta  rei  quidditas 
cura  suis  praedicatis  essentialibus  j  ex  quibus  solis  transitus  ad  rerum  Imnc 
ordinem  actualem  a  nobis  fieri  non  potest. 

1102.  Respondenda.     (Ad  1.)     Quum    multae    sint   et   admodum    inter  se  di- 

versae  scientiae,  in  quibus  mens  humana  versetur,  unaquaeque  sibi  peculiaria 
principia  habet,  unde  proficiscatur.  Generatim  tres  fontes  cognitionis  humanae 
a  natura  apertos  esse  diximus  (n.  772).  —  Sed  obicit  Herbart:  Ad  notionem 
principii  requiritur,  ut  sit  absolute  primum  ita,  ut  sit  neque  tractum  ex  supe- 
riore  acientia,  neque  sit  deductum  ex  aliis  eiusdem  scientiae  enuntiationibus. 
Besp.:  In  unaquaque  scientia  principia  esse  possunt  hoc  modo  absolute  prima, 
ut  ex  suis  ipsorum  terminis  manifesta  sint.  Praeterea  esse  possunt,  quae  vere 
sint  alicuius  scientiae  propria,  et  tamen  sint  ex  superiore  scientia  conclusa. 

(Ad  2.)  Inter  veritates,  quae  intellectui  humano  sunt  perviae,  nulla  est, 
ex  qua  is  omnes  alias  veritates  deducere  possit.  Exsistit  quidem  notio  entis,  de 
qua  agit  metaphysica ,  dum  scientiae  particulares  in  certis  quibusdam  modis 
entis  versantur  *.  Atque  illud  etiam  fatendum  est,  fieri  non  posse,  ut  peculiaris 
modus  entis  perfecte  cognoscatur,  quin  universales  rationes  entis  cognoscantur. 
Tamen  universales  rationes  entis,  quae  sunt  principia  communia  omnium 
scientiarum  specialium,  non  sunt  principia,  ex  quibus  omnia  principia  pro- 
pria  singularum  scientiarum  a  nobis  deduci  possint.  Sed  haec  nascuntur  ex  illis 
modis  determinatis  et  entis  coartationibus ,  quibus  obiecta  scientiarum  consti- 
tuuntur,  velut  ex  consideratione  entis  quanti,  quod  est  obiectum  mathesis.  Et  ne 
ipsius  quidem  metaphysicae  principium  unum  est;  quum  enim  multae  sint 
rationes  entis  absolute  considerati,  velut  idem,  diversuni,  simile,  dissimile,  verum, 
honum,  etiam  multa  oportet  esse  principia  prima  in  ipsa  metaphysica  ^, 

(Ad  3.)  Non  est  expetenda  pro  humana  scientia  perfectio,  quae  naturam 
humanam  superat.  Sed  ea  perfectione  scientiae  contenti  esse  debemus,  ad  quam 
humano  ingenio  pateat  aditus.  De  cetero  non  negamus,  simul  cum  perfectione 
scientiae  augeri  eiusdem  simplicitatem  ^. 

(Ad  4:.)  In  appetenda  similitudine  perfectionis  divinae  reminisci  oportet 
ingentis  discriminis ,  quod  est  inter  scientiam  humanam  et  scientiam  divinam. 
Turpissime  falluntur  adversarii,  quod  hominem  et  Deum  confundunt. 

(Ad  5.)  Id,  quod  proposuit  Fichte,  nihil  est  nisi  hypothesis  nulla  ratione 
probata ;  conficta  propter  praetensam  necessitatem  unius  principii ;  scatens  multis 
absurditatibus. 

(Ad  6.)  Neque  minus  ficticia  est  identitas  ista,  quae  dicitur  esse  inter 
Ego  et  Non-ego ;  id  quod  suo  loco  declarabitur  extensius. 

(Ad  7.)  De  evolutione  entis  transcendentalis,  quam  vocant,  in  ultimo  lo- 
gicae  libro  dicetur. 


^  S.  Thom.  in  1.  1  metaph.  lect.  1. 

*  SuAREz,  Disput.  met.  d.  3  s.  3  n.  2. 

•^  „0n  peut  meme  dire  que  les  sciences  s'abr6gent  en  s'augmentant,  qui  est 
un  paradoxe  trfes  v6ritable ;  car  plus  on  d^couvre  des  v6rit6s  et  plus  on  est  en 
6tat  d'y  remarquer  une  suite  reglee  et  de  se  faire  propositions  toujours  plus 
universelles ,  dont  les  autres  ne  sont  quc  des  exemples  ou  corollaires."  Leib- 
Nizius,  Discours  touchant  la  methode  de  la  certitude,  ap.  Ekdmann  p.  175  a. 


586        Liber  II.  (IV.)     Logica  formalis.     IV.  Quaestlones  de  scientia. 

(Ad  8.)  Est  quidem  arbitrandum ,  Deum  esse  veritatem  primam ,  cuius 
intuitu  immediato  omnes  aliae  veritates  cognosci  possint.  Verum  eiusmodi  Dei 
visionem  nos  homines  in  hac  vita  non  habemus.  Quum  cognitio  intellectus 
nostri  tota  deducatur  a  sensu,  primo  cognoscimus  sensibilia.  —  Sed  dices :  Quae 
non  possunt  intelligi  non  esse,  sunt  illa,  quae  primo  nostrae  cognitioni  occur- 
runt;  sed  Deus  non  potest  cogitari  non  esse,  ut  S.  Ansklmus  dicit;  unde  recte 
dicunt,  cognitionem  Dei  nobis  innatam  esse.  Resp.:  „Deum  esse,  quantum  est 
in  se,  per  se  notum;  quia  sua  essentia  est  suum  Esse ;  et  hoc  modo  loquitur 
Anselmus;  non  autem  nobis,  qui  eius  essentiam  non  videmus.  Sed  tamen  eius 
cognitio  nobis  innata  dicitur  esse,  in  quantum  per  principia  nobis  innata  de 
facili  percipere  possumus,  Deum  esse"  ^  (n.  861). 

(^Ad  9.)  Primo  a  rebus  obiectis  species  harum  rerum  accipimus;  et  ea 
est  vis  luminis  intellectus  nostri,  ut  videat  in  rebus  rationem  entis  atque  ra- 
tiones  alias  intelligibiles  ^.     Hoc  tamen  ens  minime  est  Deus. 

(Ad  10.)  Non  est  dubium,  quin  principium  contradictionis  illud  sit,  quod 
tamquam  omnium  primum  in  ceteris  omnibus  implicitum  lateat,  quodque  ex- 
hibeat  formulam  generalem,  in  quam  ultimo  et  indeterminate  obiectiva  certitudo 
atque  universalitas  cuiuslibet  alterius  veritatis  resolvatur  (n.  590).  Sed  nuUa 
ratione  est  omnium  cognitionum  principium  deductivum. 

QUAERITUR  3% 

rcquiraturne  ail  scientiae  perfectae  rationem  et 
^ynthe^is  et  analy^i^. 

1103.  Rationes  dubitandi.  Videtur  methodus  analytica  ex  se  sola  gignere 
scientiam  perfectam.  Nam  (1.)  ille  rem  cognoscit  per  causas,  qui  corpus  re- 
solvit  in  elementa,  problema  solvit  in  principia,  totum  quodlibet  in  partes  suas, 
ab  effectibus  ascendit  ad  causas.     Atqui  id  fit  per  analysim. 

(2.)  Sed  contra  videtur  in  omni  scientia  methodus  analytica  omnino 
esse  supervacanea.  Nam  principia,  unde  in  unaquaque  scientia  proficisci  potest 
synthesis,  sunt  per  se  nota  et  a  mente  facillime  cognoscuntur ,  ubi  primum 
mens  ad  ea  se  convertit;  id  quod  praeclare  ostensum  est  a  Spixoza  in  „Ethica 
more  geometrico  demonstrata".  —  (3.)  In  schola  Leibniziana  et  Wolffiana  syl- 
logismus  recte  celebratur  ut  clavis  universalis  omnis  scientiae.  Sed  syllogis- 
mus  ad  synthesim  spectat.  Analysis  ergo  est  inutilis.  —  (4.)  A  disciplinis 
saltem  mathematicis  omnis  analysis  aliena  esse  videtur. 

1104.  Dico  1°:  Ad  scientiae  acquisitionem  analysis  sola  minime 
sufficit,  sed  accedere  debet  synthesis. 

Imprimis  enim  scientia  non  solum  nos  adducere  debet  ad 
cognitionem  causae  rerum,  sed  ostendere  etiam  debet,  quomodo 
res  cum  causa  coniungantur  et  qua  ratione  a  causa  procedant. 
lam  vero  per  analysim  a  cognito  effectu  ad  cognoscendam  causam 
adducimur;  per  synthesim  a  causa  ad  effectum  regredimur  et  nexum 
dependentiamque  effectus  a  sua  causa  perspicimus. 

*  S.  Thom.,  Opusc.  in  1.  BoiiTn.  de  Trinit.  q.   1  a.  3  ad  6. 
2  Cfr.  S.  TnoM.,  Summ.  thcol.  I.  q.  84  a.  5. 


1.    De  ipsa  scientia.  587 

Praoterea  scientia,  ut,  quantnm  fieri  potest,  sit  perfecta,  perfectam  nobis 
imaginem  rerum,  ut  sunt  et  inter  se  connectuntur,  exhibere  debet.  Sed  res 
buius  mundi  nexu  efficienti  et  finali  inter  se  omnes  coniunctae  sunt,  quem 
nexum  recte  reti  comparaveris ,  in  quo  res  singulae  tanquam  nodi  ex  multis 
conspirantibus  causis  tanquam  filis  efficiuntur,  et  efficientiam  multiplicem  tan- 
quam  multa  fila  emittunt,  in  novos  nodos  sive  efFectus  coitura.  Scientia  igitur, 
ut  sit  perfecta,  non  solum  ascendere  debet  pcr  analysim  ad  causas,  sed  etiam 
iterum  descendere  per  synthesim  ad  efFectus, 

Per  synthesim  deinde  nobis  multa  manifestantur ,  quae  humanae  menti 
per  solam  analysim  impervia  sunt.  Detectis  enim  per  analysim  causis  pos- 
sumus  applicarc  principia  rationalia  atque  ita  post  perspectas  melius  causas 
etiam  notitiam  effectuum  mirum  quantum  perficere. 

Ad  id  postremo  synthesis  plane  est  necessaria,  ut  multas  acquisitas  noti- 
tias  certo  ordine  componamus ,  et  eo  quidem  ordine ,  qui  ordini  naturae  re- 
spondet.  Ex  simplicioribus  enim  et  universalioribus  notionibus  proficiscens  syn- 
thesis  obtutui  mentis  copiam  plurimarum  deductionum  sub  unitate  comprehen- 
sarum  magna  cum  facilitate  contemplandam  oifert.  Ex  quo  efficitur,  ut  tota 
veritatum  complexio  percipiatur  evidentius,  mente  retineatur  firmius,  cum  aliis 
eommunicetur  facilius. 

Dico  20;  Generatim  ab  homine  acquirente  scientiam  prius  ad- 
hiberi  debet  magna  cum  diligentia  analysis  quam  synthesis  ^  Ut 
enim  iieri  possit  synthesis,  requiruntur  principia;  sed  principia  ut 
plurimum  ab  homine  acquirenda  sunt  diligenti  analysi. 

Nam,  ut  est  apud  Stlv.  Maurum,  iudicium  de  veritate  universali  formare 
non  possumus ,  quin  colligamus  ex  iudiciis  de  veritatibus  singularibus.  Sed 
prima  principia  sunt  veritates  universales.  Prima  ergo  principia  necessario 
colliguntur  per  analysim  et  inductionem  singularium.  Et  duo  quidcm  sunt 
genera  principiorum.  Quaedam  nota  sunt  omnibus  et  passim  occurrunt.  Alia 
non  sine  magno  negotio  cognoscuntur  eo,  quod  ad  discernendam  connexionem 
praedicati  cum  subiecto  magna  perspicacia  requiritur  et  subtilior  accuratiorque 
inductio  multorum,  quae  etsi  connexa  sunt,  primo  aspectu  videntur  inconnexa. 
Et  analysis  praecipue  versatur  in  quaerendis  principiis  secundi  generis  ^. 

1105.  Respondenda.     (Ad   1.)      Per    analysim    aperiuntur    quidem    principia, 

partes,  causae;  sed  non  declaratur,  qua  ratione  res  a  causis  producta  sit,    nisi 
addatur  syuthesis. 

(Ad  2.)  Sunt  inter  principia  aliqua,  quae  percipiuntur  per  intellectum 
sive  intuitum  immediatum.  Alia  sunt ,  ad  quae  requiritur  discursus  inductivus 
facilior,  qui  discursus,  ut  dicit  Maurus,  „fit  ab  omnibus  tempore  impercepti- 
bili  ductu  naturae".  Sunt  autem  plurima,  quae  sine  magno  labore  inveniri 
non  possunt.  In  quibus  colligendis  intellectus  similis  est  „cani  venatico  quae- 
renti  feram".  Atque  in  hoc  negotio  requiritur  specialis  sagacitas,  quae  est 
quasi  odoratus  mentis,  quo  discernuntur  connexa  ab  inconnexis;  celeritas  deinde 


*  Id    de     rebus     physicis     graviter    monet    Aristoteles;     cfr.    de    animal. 
motione  698. 

2  Quaest.  philos.  q.   IG.     Cfr.  Sanseverixo  Log.  Vol.  IV.  p.  203. 


588         Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 

cogitationis,  qua  certissime  discurratur  pcr  plura  oliiecta.  Quamobrera  paucis- 
simos  csse  videmus,  qui  invenerint  et  statuerint  prima  principia  artium  et 
scicntiarum,  „et  lii  ccnsentur  divino  plane  ingenio  fuisse"  j  qui  vero  ex  prin- 
cipiis  inventis  conclusiones  inferentes  promoverint  scientias  et  artes ,  sunt  plu- 
rimi ;  et  censentur  multo  inferiores  primis. 

(Ad  3.)  Syllogismus  deductivus  per  se  solus  nos  de  veritate  dumtaxat 
respectiva  cognitionis  nostrae  certos  reddere  potest,  i.  e.  verum  esse,  conclusio- 
nes  has  ex  illis  principiis  dcductas  esse.  Sumit  ergo  principia  aut  per  se  nota 
quoad  nos,  aut  nobis  nota  per  observationem ,  analysim,  inductionem  ab  aliis 
diligenter  institutam. 

(Ad  4.)  In  rebus  mathematicis  ratio  specialis  haberi  solet  et  synthesis  et 
analysis.  Quo  duplici  nomine  et  methodum  significant  et  scientiam.  —  Ana- 
lysis,  ut  est  methodus,  adhibetur,  quum  id,  quod  construendum  quaeritur, 
ut  datum  supponitur,  indeque  proceditur  ad  partes  et  principia,  ex  quibus  con- 
structio  fieri  possit.  Cum  analysi  geometrica  in  disciplinis  arithmeticis  con- 
venit  methodus  aequationum,  in  qua  similiter  ignotum,  quod  quaeritur,  ut 
notum  ponitur  tanquam  analysis  principium.  Eandem  ob  causam  omnis  algebra 
omnisque  mathematica  superior  analysis  vocata  est.  Analysis  igitur,  ut  est 
scientia,  si  est  inferior,  intelligitur  algebra;  si  est  superior,  omnem  mathesim 
superiorem  significat.  Et  omni  analysi  mathematicae  conveniunt  tria:  1°  ut 
procedatur  a  composito  ad  simplex;  2o  ut  quaesitum  ponatur  ut  notum;  3«  ut 
procedatur  per  aequationes  ^ 

QUAERITUR  4^ 
qna  ratione  institnatar  recta  ^cientiae  divisio. 

1106.  Yeteres   solebant   dividere   scientiam    in   speculativam    et 

practicam.  Praeterea  dividebant  in  intentionalem  et  realem  sive 
naturalem.  Inteutionalem  dividebant  in  logicam  sive  rationalem, 
et  ethicam;  realem  in  physicam,  mathematicam ,  metaphysicam. 
Practicam  dividebant  in  activam  et  factivam  (n.  10  sqq.).  Quae 
dividendi  ratio  non  est  sine  dubitatione. 

Rationes  dubitandi.  (L)  Scientia,  quum  sit  perfectio  potentiae  intellectivae, 
huic  proportionata  est  ut  proprio  perfectibili.  Sicut  igitur  potentia  intellectiva 
est  una,  ita  etiam  scientia,  quae  est  illius  potentiae  perfectio ,  una  erit;  quod 
autem  unum  est,  divisionem  horret.  —  (2.)  Deinde  in  rebus  omnibus  invenitur 
ratio  entis;  unde  res  omnes  sunt  obiectum  unius  illius  scientiae,  quae  est  me- 
taphysica.  —  (3.)  Quod  quum  ita  sit,  ab  Aristotele  praeceptum  est,  physicam 
et  mathematicam  esse  partes  metaphysicae.  Sed  totum  non  dividitur  contra 
partes  suas.  —  (4.)  Vel  potius  disciplinas  cunctas  ad  scientiam  mathematicam 
traxeris.  Universus  enim  rerum  ordo  rationibus  quantitativis  constituitur.  Et 
tantum  scimus  de  rebus,  quantum  computis  mathematicis  definire  possumus. 
Omnia  igitur  tradenda  sunt  scientiae  experimentali,  quae  adhibet  mensuras  geo- 
metricas.  atque  scientiae  statisticae,  quae  versatur  in  numeris. 


^  Cfr.  WuNDT,  Log.  II.  p.  80. 


1.    De  ipsa  scientia.  589 

(5.)  Praeterea  fieri  non  posse  videtur,  iit  ulla  constituatur  tot  scientiarum 
divisio.  Quum  enim  unumquodque  obiectum  specie  differens  specificet  scientiam, 
tot  erunt  scientiae,  quot  sunt  obiecta  in  mundo  specie  diversa.  —  (6.)  Quodsi 
quis  nihilominus  scientias  dividere  velit,  is  tot  debet  ponere  scientias,  quot  sunt 
in  homine  potentiae  cognoscitivae.  Unde  recte  egisse  videtur  B\co  de 
Verulamio,  qui  ex  memoria,  imaginatione,  intellectu  petiit  divisionem  scientiarum. 
Ad  memoriam  historia  spectat  sive  civilis  sive  naturalis ;  ad  imaginationem 
poesis ;  ad  intellectum  sive  rationem  referendae  sunt  eae  omnes ,  quae  proprie 
sunt  scientiae.  —  (7.)  Vel  si  quis  ab  obiectis  potius,  quam  a  potentiis  co- 
gnoscitivis  divisionem  scientiarum  deducere  velit,  consideret  rcs,  ut  sunt  in  se 
ipsis;  et  videns,  res  omnes  aut  materiales  esse  aut  spirituales,  dividet  scientias 
in  cosmologicas  et  noologicas.  —  (8.)  Vel  potius  distinguat  scientias  secundum 
diversitatem  principiorum.  Obiectum  enim  est  scibile  propter  principia. 
Quum  ergo  principia  diversa  sunt,  diversa  est  species  scibilium.  Et  ad  uni- 
tatem  scientiae  requiretur  et  satis  erit  unitas  principiorum  in  aliquo  genere 
scibili  ^  —  (9.)  Sapientius  etiam  ex  utilitate  divisio  scientiarum  in  septem 
artes  liberales  constituta  est,  id  quod  hoc  indicatur  versiculo  : 

Gramm.  loquitur,  dia.  vera  docet,  rhet.  verba  colorat, 
Mus.  canit,  ar.  numerat,  geo.  ponderat,  ast.  colit  astra. 
(10.)  Vel  scitius  illi  dicunt,  qui  differentias  proprias,  quibus  genus  scientiae 
primo  dividatur,  ex  necessitate  trahunt  obiectorum.  Scientia  enim  universe 
constituitur,  quatenus  est  cognitio  intellectiva  et  necessaria  secundum  necessi- 
tatem  obiectorum.  Est  autem  necessitas  triplex:  metaphysica,  physica,  moralis, 
prout  principium  est  aut  metaphysicum  aut  physicum  aut  morale  (n.  888). 
Necessitas  mathematica  reduci  videtur  ad  metaphysicam.  Unde  triplex  ordo 
scientiae  nascitur:  metaphysicus.  physicus,  moralis. 

(11.)  Falli  autem  videntur,  qui  scientiam  dividunt  in  speculativam  et 
practicam.  Vix  enim  ullam  reperies  scientiam,  quae  non  sit  simul  partim  spe- 
culativa  partim  practica.  Quinimmo  scientiam  omnem  recte  dices  esse  practi- 
cam ;  nulla  enim  est  homini  alia  causa  philosophandi ,  nisi  ut  sit  beatus.  — 
(12.)  Si  quis  autem  dicere  velit,  scientiam  speculativam  et  practicam  essentia- 
liter  inter  se  diiferre,  is  quoque  difFerentiam  essentialera  ponet  inter  intellectum 
speculativum  et  practicum. 

(13.)  Atque  etiam  vehementer  falli  videntur,  qui  scientias  dividunt  in  me- 
taphysicas,  mathematicas,  physicas.  His  enim  addendae  sunt  scientiae  logicae, 
in  quibus  reperitur  cognoscendi  modus,  quo  intellectus  percipit  obiecta  non 
directe  in  seipsis,  sed  reflexe  in  cognitione,  qui  cognoscendi  modus  spccialem 
difficultatem  continet  ^.  —  (14.)  Et  non  solum  quattuor,  sed  potius  quinque  su- 
prema  genera  scientiarum  statuenda  esse  videntur,  ita  ut  scientiae  dividantur 
in  physicas,  mathematicas ,  metaphysicas,  logicas ,  ethicas.  Sicut  enim  logi- 
cus  res  considerat  in  ordinc  ad  intellectum,  ita  in  ethica  res  considerantur, 
ut  referuntur  ad  voluntatem.  Et  in  contemplatione  entis  moralis  est  specialis 
difficultas. 

(15.)  Loco  mathematicae  videtur  ponenda  esse  geometria.  Nam  arith- 
metica,    quum  agat  de    obiecto,    quod    etiam    in    rebus    omnino   immaterialibus 


*  S.  Thom.  in  1.   1  anal.  post.  lect.  41. 

*  Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil.  I.  q.  5. 


590        Liber  11.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.    Quaestiones  de  scientia. 

reperiatur,  tralienda  esse  videtur  ad  metaphysicam,  —  (16. j  Praeterea  in  sci- 
entiis  metaphysicis  dicitur  de  affectionibus  corporum,  in  scientia  mathematica 
de  motibus,  iu  scientiis  physicis  de  rebus  mathematicis.  Ex  quo  apparet 
scientias  singulas  certis  limitibus  definiri  non  posse.  —  (17.)  In  metaphysica 
autem  dicitur  de  materia,  situ,  habitu,  aliis,  in  quibus  vix  ulla  est  a  materia 
abstractio.  —  (18.)  Praetermissum  est  tandem  illarum  scientiarum  genu.s,  quae 
in  rebus  humanis  versantur,  ut  est  historia,  oeconomica  nationalis. 

1107.  Dico    lo;     Scientia    recte    divisa    est    in    speculativam    et 

practicam.  Nam  sicut  omnis  cognitio,  ita  etiam  scientia  ex  se 
ordinatur  ad  suum  obiectum  tamquam  ad  finem.  Duplex  autem 
est  finis  scientiae;  unus  contemplatione  veritatis  contentus  est,  et 
ex  hoc  fine  speculativa  dicitur;  alter  est  operatio;  ex  quo  fine 
dicitur  scientia  esse  practica  *  (cfr.  n.  537). 

Idipsum  confirmatur  ex  processu,  qui  in  scientia  reperitur.  Quum  enim 
processus  cuiuslibet  scientiae  sit  quasi  quidam  motua  rationis,  cuiuslibet  autem 
motus  distinctio  primo  deducatur  ex  termino,  distinctio  scientiarum  accipiatur 
oportet  ex  distinctione  terminorum.  Sunt  autem  termini  genere  distincti  co- 
gnitio  subiecti  (i.  e.  rei  obiectae)  et  constructio  eiusdem.  Quum  ergo  scientia 
speculativa  terminetur  ad  cognitionem  sui  subiecti,  et  practica  ad  constructionem, 
hae  duae  scientiae  inter  se  genere  distinctae  erunt  ^. 

Obicies:  Distinctio  scientiae  ex  obiecto  petenda  est,  et  non  ex  fine. 
Resp.:  Omnis  habitus  ex  conceptu  suo  est  dispositio  quaedam  ad  actum  tam- 
quam  ad  suum  finem ;  unde  ratio  formalis  obiecti  attenditur  ex  parte  finis '. 
Unde  est  axioma :  Intellectus  speculativus  nonnisi  fine  differt  a  practico;  atque 
etiam  illud:  Intellectus  speculativus  extensione  fit  practicus. 

Dico  2o:  Pro  diversitate  obiecti  materialis  dividi  potest  scientia 
in  realem  et  intentionalem.  Realis  versatur  in  perscrutandis  rerum 
realitatibus;  intentionalis  pro  obiecto  habet  intentiones  mentis  sive 
intellectus,  sive  voluntatis. 

Atque  ita  triplex  potius,  quam  duplex  scientiae  species  oritur.  Si  ens 
consideratur  in  se  suisque  causis,  scientia  realis  est.  Si  ens  consideratur,  ut 
est  obiectum  voluntatis,  quae  per  se  primo  in  bonum  fertur,  ut  honestum  est, 
scientia  dicitur  moralis  sive  ethica,  quippe  quae  ait  accommodata  dirigendis 
moribus  hominum.  Si  autem  ens  consideratur ,  ut  est  obiectum  intellectus  ex 
sua  natura  tendentis  in  verum,  scientia  est  logica  sive  philoaophia  rationalis  (n.  12.) 

1108.  Dico  3«:  Generalis  divisio  scientiarum  speculativarum,  quae 
reales  sunt,  prima  haud  inepte  a  diverso  abstractiouis  gradu  tracta 
est,  ita  ut  hae  scientiae  dividantur  in  metaphysicam,  mathemati- 
cam,  physicam  ^ 

*  Alamannus,  Summ.  phil.  L  q.  23  a.  1 ;  S.  Thom.,  Summ.  theoL  I.  q.  14  a.  16. 
2  S.  TnoM.  in  1.  1  anal.  post.  lect.  39. 

'  Alamannus  loc.  cit.  I.   q.  33  a.   2. 

♦  S.  Thom.,  Opusc.  in  1.  BoiiTn.  de  Trinit.  q.  5  a.  1 ;  Alamannus  loc.  cit. 
I.  q.  34  a.  1 ;  Klbutgen,  Phil.  ant.  I.  n.  08  n.  520. 


1.    De  ipsa  scientia.  591 

Generalem  divisionera  intelligimus  eam,  quae  constituitur  differentiis  ad- 
modum  communibus  et  generalibus  ita,  ut  efficiantur  diversae  multarum  scien- 
tiarum  series. 

Abstractionem  hoc  loco  non  intelligimus  ipsum  actum  intellectus  abstra- 
hentem ,  neque  denominationem  rerum  externarum  ab  illo  actu  deductam ,  sed 
ipsam  obiectivam  abstrahibilitatem ,  quatenus  efficit  maiorem  diversitatem  in 
rerum  immaterialitate  sive  intelligibilitate.  Non  igitur  de  abstractione  totali 
dicitur,  sed  de  abstractione  formali  (n.   100). 

Et  de  scientiis  tantum  realibus  dicimus,  quum  praesertim  in  his  solis  re- 
periantur  gradus  abstractionis  superiores  et  inferiores ,  qui  magnopere  inter 
se  diversi  sunt. 

Non  in  animo  est,  ut  ponamus  hanc  divisionem  ut  unicam  vel  omnino 
necessariam.  Nam  ex  alio  considerationis  modo  aliae  divisiones  fleri  possunt. 
Omnes  divisiones  factae  a  sapientibus,  ut  scite  observat  Sylv.  Maurus,  etsi  in 
naturis  rerum  fundantur,  habent  taraen  aliquid  arbitrarii  et  alia  ratione  institui 
possunt.  Interdum  tamen  contingit,  a  natura  ita  res  quibusdam  terminis  natu- 
ralibus  divisas  esse.  ut  illico  appareat,  quaenam  divisio  inter  ceteras  aptitudine 
emineat,  modo  ductum  naturae  sequi  veliraus.  Atque  ita  dicimus,  haud  inscite 
egisse  eos,  qui  principalem  divisionem  scientiarum  speculativarum  a  diverso 
abstractionis  gradu  traxerint. 

iS^am  suprema  genera  scientiarum  constituenda  sunt  secundum 
diversa  genera  principiorum  et  modos  distinctos  definiendi  et  de- 
monstrandi.  Sed  ex  tribus  illis  abstractionum  generibus  nascuntur 
varia  genera  principiorum,  quibus  constituuntur  modi  sciendi  ma- 
gnopere  diversi.  Gradus  pbysicus  abstrahit  a  singularitate,  retinet 
leges  rerum  physicas  (sive  insitas  rebus,  sive  applicatas  ad  mores 
et  consuetudinem  hominum).  Gradus  mathematicus  abstrahit  a 
legibus  naturalibus,  retinet  leges  ortas  ex  intuitione  phantastica 
extensionum  mathematicarum.  Gradus  metaphysicus  etiam  ab  hac 
intuitione  abstrahit,  retinens  rerum  essentias  per  intelligentiam 
conceptas. 

Vd  hoc  modo:  Quum  in  unaquaque  scientia  reperiaraus  illationem  ex 
principiis  et  ipsa  principia,  illatio  autem  sit  in  omni  scientia  eiusdem  rationis, 
reliquum  est,  ut  unitas  et  divisio  scientiarum  ex  diversitate  principiorum 
sive  mediorum  petenda  sit,  quibus  fit  illurainatio  scientifica.  Sed  diversitas 
principiorum  ex  diverso  modo  intelligendi  est  accipienda.  Sed  intelligendi 
modus  diversus  est,  prout  diversa  est  ratio,  sub  qua  obiectum  a  mente  con- 
sideraturj  prout  diversa  est  obiecti  apprehensio  vel  prout  diversus  est  modus 
cognoscendij  prout  hic  cognoscendi  modus  cum  diversa  et  speciali  difficultate 
coniunctua  est.  Sed  haec  ex  gradu  abstractionis  pendent,  qua  diversi 
gradus  intelligibilitatis  rerura  seorsum  considerantur. 

Hic  vero  gradus  triplex  est.  Primus  est  gradus  abstractionis  a  materia 
singulari.  Qui  versatur  in  rebus ,  ut  sunt  subiectae  sensibus ;  quem  quidem 
rerum  ordinem  rcgi  certis  et  necessariis  legibus  cognoscimus,  quarum  tamen 
legum  necessitas  non  est  logica  neque  oranino  absoluta;  sed  in  ordine  cognitionis 
nostrae    ex    eventuum    naturaliura    observatione    nascitur.     Quamobrem    in    hoc 


592         Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.    Quaestiones  de  scientia. 

ordine  modus  cognoscendi  requiritur,  quo  ab  observationibus  sensu  diligenter 
factis  per  combinandas  experientias  multas  procedatur  ad  eas  leges  cogno- 
scendas  et  colligenda  principia,  quibus  naturac  rerum  constituuntur.  Qui  modus 
specialem  difficultatem  habet,  quo  fit,  ut  multi,  qui  ad  alias  scientias  sunt 
aptissimi,  sunt  tamen  inepti  ad  scientias  huius  ordinis. 

Alter  gradus  elevatior  est  abstractionis  a  materia  sensibili.  Qui  versatur 
in  rebus,  ut  soli  quantitati  sunt  subiectae  sive  per  continuitatem  sive  per  dis- 
cretionem;  qui  rerum  ordo  apprehenditur  sensu  interno  sive  imaginatione  in- 
tuente  rationes  quantitatis ,  et  fingente  innumerabiles  species  figurarum ,  multi- 
tudinum  et  relationum  secundum  proportionem  mathematicam.  Atque  is  postulat 
modum  cognoscendi,  quo  intelligentiae  adiungitur  intuitio  phantastica  rationum 
mathematiearum.  Qui  modus  specialem  difficultatem  habet;  ex  quo  fit,  ut  haud 
raro  homines,  ceteroquin  ingenio  praediti,   sint  parum  apti  ad  res  mathematicas. 

Tertius  gradus,  qui  est  altissimus,  est  abstractionis  ab  omni  materia.  Qui 
versatur  in  rebus  vel  rationibus  omnem  materiam  excedentibus ;  qui  rerum  ordo 
apprehenditur  sola  intelligentia  intuente  rerum  essentias.  Atque  is  postulat  modum 
cognoscendi,  qui  universum  ordinem  sensuum  et  imaginationis  supergreditur. 
Qui  modus  specialem  difficultatem  habet;  unde  fit,  ut  illi,  qui  nimis  indigent  sen- 
suum  et  imaginationis,  res  metaphysicas  non  sine  magno  negotio  percipere  possint  *. 

Dico  4°:  Scientia  practica  sive  operativa  non  sine  ratione 
divisa  est  in  scientiam  activam  et  factivam  ^. 

Ex  omnium  sententia  cognitio  practica  illa  est,  quae  ex  se  et  ex  natura 
sua  peculiari  ratione  circa  operationem  versatur,  i.  e.  circa  activitatem  huma- 
nam,  quatenus  haec  a  ratione  humana  dirigi  potest.  Unde  cognitionem  practi- 
cam  definiunt,  ut  sit  cognitio  iudicans,  bonum  esse,  ut  fiat  quaedam  activitas 
posita  in  potestate  cognoscentis.  Sed  haec  activitas  esse  potest  immanens  in 
ordine  voluntatis,  aut  transiens  ad  efficiendum  aliquod  opus  in  exteriorem  ma- 
teriam.  Atque  ita  scientia  practica  duplex  erit:  una  activa,  quae  versatur 
proxime  in  voluntate  dirigenda  vel  ad  opus  movenda;  altera  factiva,  quae  re- 
spicit  alias  actiones  humanas  ^. 

1109.  Respondenda.     (Ad   1.)     Nos    hoc   loco    non    de    scientia   subiective 

spectata  dicimus,  sed  de  scientia  obiective  intellecta.  Ceterum  etiam  scientia 
subiective  accepta  multiplex  est.  Unitas  enim  vel  multitudo  habitum  non  ex 
potentia  iudicatur,  cui  habitus  inhaerent,  sed  ex  differentia  specifica  obiectorum, 
quibus  habitus  specificantur  *. 

(Ad  2.)  Unumquodque  ens  intelligi  potest  dupliciter,  aut  ut  est  ens,  aut 
ut  habet  rationem  propriam  et  particularem.  Priore  modo  est  obiectum  meta- 
physicae,  altero  modo  scientiae  particularis.  Ens  extensum  et  ens  naturale  etsi 
sunt  species  entis  realis,  constituunt  tamen  novum  ordinem  rerum,  qui  diver- 
8um  modum  cognoscendi  postulat  et  specialem  difficultatem  habet  ^. 


1  Cfr.  S.  Thom.,  Opusc.  in  lib.  Boeth.  de  Trinit.  q.  5  a.  1. 

2  Alamannus,  Summ.  phil.  I.  q.  34  a.  5. 

3  S.  Thom.,    Summ.  theol.    I.    II.  q.  57  a.  4  et  in  1.  1    ethic  lect.   1  et  in 
1.  6  lect.  3;  Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil.  Log.  q.  21. 

''  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  II.  q.  54  a.  1  et  4. 
^  Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil.  I.  q.  5  ad  4. 


1.    De  ipsca  scientia.  593 

{Ad  3.)  Metaphysica ,  mathematica ,  physica  considerari  possunt  dupli- 
citerj  uno  modo  ex  parte  rei,  quam  considerant;  atque  ita  metaphysica  est 
scientia  generalis ,  aliae  autem  sunt  scientiae  speciales.  Alio  modo  considerari 
possunt  ex  parte  rationis  formalis ,  sub  qua  sua  obiecta  considerant,  atque  ita 
etiam  metaphysica  una  est  ex  scientiis  specialibus  sive  particularibus  ^. 

(Ad  4.)  Errant,  qui  omnia,  quae  sunt,  ad  quantitatem  reducere  conantur. 
Verum  est,  in  omnibus  rebus  sensibilibus  esae,  quod  extensum  est  et  successi- 
vum.  Unde  in  omnibus  phaenomenis,  quibus  subest  naturaliter  materia  et 
quibus  inest  successio,  reperitur,  quod  scientiae  mathematicae  subdi  possit  ^. 

Sed  dices :  Ea  tantum  scimus,  quae  computis  mathematicis  expriraere 
possumus.  Ergo  his  rebus  scientia  humana  contenta  esse  debet;  et  de  reliquis 
est  confitendum:  Ignorabimus  ^.  Besp.:  Contrarium  potius  dicendum  est.  Ibi 
enim  incipit  quis  res  intelligere,  ubi  desinit  eas  mensurare  per  quantitatem. 

(Ad  5.)  Quum  scientiae  secundum  divisionem  naturalem  esse  possint  in- 
numerabiles,  necessarium  est,  ut  arte  constituatur  generalis  quaedam  scien- 
tiarum  divisio,  quae  fundamenta  in  rebus  habeat,  et  ea  divisione  scientiae  red- 
igantur  in  ordinem.  Multitudo  enim  inordinata  confusionem  efficit.  Sed  ordo 
est  habitudo  multitudinis  ad  unum.  Quapropter  necesse  est,  ut  obiectorum 
multitudo  reducatur  ad  unum  *. 

(Ad  6.)  Ab  illa  re  trahenda  est  principalis  scientiarum  divisio,  ad  quam 
primo  ex  natura  sua  referuntur.  Generatim  specificationem  cognitionum  et 
aliorum  actuum  intentionalium  ex  obiectis  deducere  solent.  Quamquam  enim 
etiam  ipsae  potentiae  cognoscitivae  actibus  suis  aliquam  determinationem  dant, 
qua  sint  actus  hoc  modo  vitales  et  non  alio  modo  vitales,  tamen  hae  determi- 
nationes  generaliores  esse  solent,  dum  habitudo  ad  haec  vel  illa  obiecta  cogno- 
scenda  specialior  est.  Accedit,  quod  diversitas  specifica  obiectorum  in  rebus 
plurimis  facilius  et  prius  a  nobis  cognoscitur,  quam  diversitas  specifica  ipsa- 
rum  potentiarum.  Unde  ex  illa  ad  hanc  concludere  solemus.  „A  potentiis 
animae  sumitur  modus  scientiarum  propter  modum,  quem  habent  potentiae 
animae  in  agendo.  Unde  modi  scientiarum  non  respondent  potentiis  animae, 
sed  modis,  quibus  potentiae  animae  procedere  possunt;  qui  non  solum  diversi- 
ficantur  penes  potentias  tantum ,  sed  etiam  penes  obiecta.  Et  sic  non  oportet, 
quod  modus  cuiuslibet  scientiae  denominetur  ab  aliqua  potentia  animae."  ^ 


*  Alamaxnus,  Summ.  phil.  I.  q.  32  a.   1. 

2  Recte  A.  Riehl:  „Aus  Griinden  der  Methode  ist  die  exacte  Naturwissen- 
schaft  genothigt,  bloss  einen  Theil  der  Wirklichkeit  zu  betrachten,  denjenigen 
Theil,  der  sich  der  Messung  und  Rechnung  unterwerfen  lasst  .  .  .  Die  Materie 
der  theoretischen  Physik  ist  ein  blosses  Abstractum  von  Materie.""  (Der  philos. 
Kjriticismus  II.  I.  p.  60). 

3  „Die  Berufung  auf  immaterielle  Principien  ist  eine  Berufung  der  faulen 
Philosophie  und  darum  auch  die  Erklarungsart  in  diesem  Geschmacke  nach 
aller  Moglichkeit  zu  vermeiden,  damit  diejenigen  Griinde  der  Welterscheinungen, 
welche  auf  den  Bewegungsgesetzen  der  blossen  Materie  beruhen  und  welche 
auch  einzig  und  allein  der  Begreiflichkeit  fahig  sind,  in  ihrem  ganzen  Umfange 
erkannt  werden."     Kant,  Zur  Anthropologie,  Opp.  t.  VII.  p.  51. 

*  Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil.  I.  q.  4. 

^  S.  TuoM.,  Opusc.  in  Boeth.  de  Trin.  q.  6  a.   1  ad  4. 
Pesch,  Logica.  II.  38 


594        Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.   Quaestiones  de  scientia. 

(Ad  7.)  Distinctio  scientiarum  speculativarum  ab  entibus  petenda  est, 
non  ut  sunt  entia,  sed  ut  sunt  scibilia  et  diversam  rationem  tractationis  scien- 
tificae  exigunt  K  Sunt  autera  diverso  modo  scibilia  secundum  diversum  ab- 
stractionis  gradum  ^. 

(Ad  8.)  Ratum  fixumque  est,  divisionem  scientiae  praecipue  ex  prin- 
cipiis  petendam  esse.  Sed  distinguere  oportet  inter  unitatem  diversitatemque 
specificam  atque  genericam.  Generica  trahitur  ex  principiis  genericis ,  quorum 
diversitatem  divcrso  abstractionis  gradu  constitui  supra  satis  ostensum  est. 
Specifica  repetitur  ex  principiis  quibuscunque,  quae  sunt  prima  in  unoquoque 
genere  scibili  ^. 

(Ad  9.)  Artes  liberales  dicebantur.  quia  bis  illi  primum  erudiebantur, 
qui  post  philosopbiae  operam  navaturi  erant  ^. 

1110.  (Ad  10.)    Nos  non  obsumus,  quin  etiam  hoc  modo  scientiae  dividantur, 

ut  sint  metaphysicae ,  pbysicae,  morales.  Verum  tenendum  est,  scientias  mo- 
rales,  quatenus  vere  scientiae  sunt,  ad  pbysicas  reduci  posse;  scientias  autem 
mathematicas  a  metaphysicis  separari,  quatenus  principia  sua  trahunt  non  ex 
sola  intelligentia,  sed  etiam  ex  intuitione  pbantastica. 

(Ad  11.)  Confitendum  est,  in  multis  scientiis  partes  esse,  quae  inter  se 
comparatae  dici  possint  speculativae  aut  practicae,  prout  eae  ab  operatione 
remotiores  sunt  aut  minus  remotae.  Ita  eam  medicinae  partem,  quae  docet,  quae 
remedia  sint  adbibenda,  practicam  dices;  illam,  quae  docet,  quot  sint  morborum 
genera,  speculativam  vocabis.  Spectandus  igitur  non  est  finis  alicuius  partis, 
sed  finis  primarius  totius  scientiae.  Et  attendendus  quidem  est  finis  operis, 
sive  ipsius  scientiae,  non  autem  finis  operantis  sive  scientis.  Potest  enim  ali- 
quis  esse  mathematicus  propter  quaestum  vel  commodum;  neque  propterea 
matbematica  esse  scientia  practica  dicetur.  Finis  operis  idem  est  atque  ratio 
formalis  ipsius  obiecti  ^.  Neque  id  omittendum  esse  videtur ,  scientiam  triplici 
ratione  speculativam  esse  posse,  primo  quum  considerantur  res,  quae  non  sunt 
operabiles ;  secundo  quum  considerantur  operabilia  modo  speculativo ;  tertio 
quum  consideratur  res  operabilis  secundum  finem  dumtaxat  speculativum. 
„Scientia  igitur,  quae  est  speculativa  ratione  ipsius  rei  scitae,  est  speculativa 
tantum.  Quae  vero  speculativa  est  vel  secundum  modum,  vel  secundum  finem, 
est  secundum  quid  speculativa,  et  secundum  quid  practica.  Quum  vero  ordi- 
natur  ad  finem  operationis,  est  simpliciter  practica."  ^ 

(Ad  12.)  Practicum  et  speculativum ,  quum  inducant  essentialem  diver- 
sitatem  cognoscibilitatis,  respectu  scientiae  sunt  difTerentiae  essentiales.  In 
scientia  speculativa  mens  comparatur  ad  veritatem,  sicut  mensuratum  ad  men- 
suram.  Sed  scientia  practica ,  quatenus  .est  practica,  est  mensura  sui  obiecti ; 
et  opus,  quod  est  obiectum  scientiae  practicae,  est  rectum,  quatenus  confor- 
matur  notitiae  dirigenti.  „Hinc  fit,  ut  speculativa,  quum  directiva  non  sit,  sed 
solum  vera,  obiectum  suum  non  respiciat  sub  ratione  finis;  practica  vero  qua 
talis  obiectum,  quod  est  opus,  ut  finem  habeat;  quum  in  prima  sit  ordo  obiecti 


1  Alamannus,  Summ.  pbil.  I.  q.  32  a.  2.  ^  Alamannds  loc.  cit.  q.  34  a.  2. 

3  Cfr.  RosELLi,  Summ.  phil.  Log.  q.  29  a.  3. 

*  S.  Thom.,  Opusc.  in  librum  Boeth.  de  Trinit.  q.  5  a.  1  ad  3. 

^  Alamannus  loc.  cit.  I.  q.  33  a.  2. 

^  S.  Thom.,  Summ.  theol.  l.  q.  14  a.  16. 


1.    De  ipsa  scientia.  595 

ad  cognitionem ,  in  secunda  est  cognitionis  ad  obiectum."  ^  Itaque  in  scientia 
practica  causa  veritatis  non  consideratur  secundum  se  et  propter  se,  sed  ut 
determinetur  ad  aliquod  opus  determiuatum  et  particulare.  Ex  quo  fit,  ut  passim 
negent,  scientiam  practicam  ut  practicam  esse  scientiam  proprie  dictam  ^.  Verum 
respectu  ipsius  intellectus  practicum  et  speculativum  sunt  diiferentiae  acci- 
dentales.  Nam  intellectus,  qui  est  speculativus,  eo  tantum  fit  practicus,  quod 
a  consideratione  veritatis  sese  extendit  ad  considerandam  aliquam  bonitatem 
inde  resultantem  et  voluntati  proponendam  ^. 

(Ad  13.)  „Scientiae  speculativae  sunt  de  illis,  quarum  cognitio  quaeritur 
propter  seipsas.  Res  autem,  de  quibus  est  logica,  non  quaeruntur  ad  cogno- 
scendum  propteii  seipsas ,  sed  ut  adminiculum  quoddam  ad  alias  scientias.  Et 
ideo  logica  non  continetur  sub  philosophia  speculativa  quasi  principalis  pars,  sed 
quasi  quoddam  reductum  ad  eam  .  .  .  Unde  non  tam  est  scientia,  quam  scientiae 
instrumentum."  ^  Quatenus  autem  logica  est  vere  scientia  (n.  535),  advertendum 
est.  non  quemlibet  modum  specialem  abstractionis  satis  esse  ad  constituendum 
speciale  genus  supremae  scientiae,  sed  requiri  gradum  sublimiorem,  qui  respon- 
deat  ordini  rerum  essentialiter  diverso.  Hoc  igitur  loco  nomini  metaphysicae 
notio  latissima  subiecta  est ,  ut  comprehendantur  omnes  scientiae ,  quarum  ob- 
iecta  ab  omni  materia  abstracta  sunt.  Atque  ita  etiam  logica  ad  gradum  me- 
taphysicum  reduci  potest.  Sed  reminiscendum  est,  nos  directe  tantum  de 
scientiis  realibus  dicere. 

(Ad  14.)  Retincndum  est,  scientias  dumtaxat  reales  a  nobis  secundum 
tres  abstractionis  gradus  divisas  esse.  Quodsi  quis  velit  dividere  scientias 
omnes,  attendens  non  solum  ad  abstractionis  gradus,  quorum  alius  alio  altior 
sublimiorque  sit,  sed  ad  abstractionis  modos  diversos ,  is  quinque  primarias 
scientias  reperiet,  ad  quas  reliquae  omnes  reduci  possunt.  Principia  enim,  ut 
fere  est  apud  Liberatore^,  quae  in  unaquaque  scientia  adhibentur,  aut  coUi- 
guntur  experientia  sensili  eventuum  sive  naturalium  sive  humanorum,  aut  in- 
tuitione  phantastica  figurarum  et  numerorum ,  aut  notionibus  cuncta  sensibilia 
supergredientibus,  aut  reflexione  supra  actus  mentis  in  verum  dirigendos,  aut 
reflexioue  supra  actus  voluntatis  dirigendos  in  bonum.  Atque  id  non  inepte. 
Revera  enim  abstractio,  quae  est  propria  logicae,  et  quae  est  propria  ethicae, 
quum  res  referant  ad  intellectum  et  voluniatem,  quae  sunt  facultates  plane  di- 
versae,  specialem  ordinem  scibilium  inducunt  et  principia  statuunt  inter  se 
aliena  et  cum  speciali  difficultate  coniunctae  sunt. 

(Ad  15.)  Quanquam  numeri  etiam  in  rebus  spiritualibus  reperiri  possunt, 
solet  tamen  intellectus  humanus  numerans  pro  indole  humanae  naturae  imagi- 
natioue  res  tenere  materiales ,  in  quibus  numeri  maxime  sunt  obvii ;  in  qua 
imaginatione  fere  similis  difficultas  superanda  est,  sicut  in  geometria. 

(Ad  16.)  Distinguere  oportet  inter  obiectum,  quod  primo  et  per  se  in  aliqua 
scientia  respicitur,  quod  attributionis  vocant  (n.  526  Schol.  2),  et  obiecta,  quae 
in  eadem  scientia  attinguntur  propter  respectum,  quo  cum  obiecto  attributionis 


1  I.  B.  DE  Benedictis,  Phil.  peripat.  Vol.   1  Prooem.  c.  4  §   1. 

2  Smiglecii  Logic.  disp.   16  a.  7. 

3  Alamannus,  Summ.  phil.  I.  q.  33  a.  3. 

^  S.  TnoM.,  Opusc.  in  1.  Boeth.  de  Trin.  q.  5  a.   1   ad  2. 
^  Log.  p.  II.  n.   163. 

38* 


596         Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.  Quaestione  8  de  scientia. 

connexa  sunt,  quae  obiecta  attributa  vocant.  Sunt  praeterea  res,  quae  sub 
diverso  respectu  a  diversis  scientiis  considerari  debent.  Ita  motus  etsi  secun- 
dum  naturam  suam  non  pertinet  ad  genus  quantitatis,  tamen  aliunde,  ut  ob- 
servat  Aquinas,  aliquid  de  natura  quantitatis  participat,  secundum  quod  divisio 
motus  sumitur  ex  divisione  spatii  vel  ex  divisione  mobilis;  et  ideo  considerare 
motum  non  pertinet  ad  mathematicum;  sed  tamen  principia  mathematica  ad 
motum  applicari  possunt  .  .  .  Et  ideo  in  scientiis  intcr  mathematicam  et  natu- 
ralem  tractatur  de  mensuris  motuum  ^  Atque  ita  evenit,  ut  scientiae  nascantur 
m  i  X  t  a  e ,  quae  principia  sua  trahunt  ex  duobus  vel  pluribus  scientiae  generi- 
bus.  Et  „quanto  aliqua  scientia  abstractiora  et  simpliciora  considerat ,  tanto 
eius  principia  sunt  magis  applicabilia  aliis  scientiis.  Unde  principia  mathema- 
ticae  sunt  applicabilia  naturalibus  .  .  .  Et  inde  est,  quod  de  rebus  naturalibus 
et  mathematicis  ordines  scientiarum  tres  inveniuntur.  Quaedam  enim  sunt  pure 
naturales,  quae  considerant  proprietates  rerum  naturalium  in  quantum  huius- 
modi  .  .  .  Quaedam  vero  sunt  pure  mathematicae,  quae  determinant  de  quanti- 
tatibus  absolute  .  .  .  Quaedam  vero  sunt  mediae,  quae  principia  mathematica 
ad  res  naturales  applicant  .  .  .  quae  tamen  magis  sunt  affines  mathematicis ; 
quia  in  earum  consideratione  id,  quod  est  physici,  est  quasi  materiale;  quod 
autem  mathematici,  quasi  formale."  ^ 

(Ad  17.)  Metaphysica  pro  obiecto  attributionis  ipsum  Deum  habet.  „Ipsa 
enim  tota  ordinatur  ad  Dei  cognitionem ,  sicut  ad  ultimum  finem ,  unde  et 
scientia  divina  nominatur."  ^  Obiecta  autem  attributa  quod  attinet,  „compertum 
esse  debet,  ut  est  apud  Conimbricenses  ^*,  inter  ea  praedicata,  quae  ad  primae 
philosophiae  subiectum  directe  ac  per  se  spectant,  quaedam  esse  pure  meta- 
physica  .  .  .  alia  non  pure  metaphysica  .  .  .  Quod  vero  ad  alia  summa  genera 
attinet,  quae  neque  simpliciter,  neque  secundum  differentiam  a  materia  separata 
sunt,  ea  .  .  .  ad  metaphysicam  spectant,  quatenus  ad  eam  pertinet,  ens  in  suas 
partes  generatim  distribuere." 

(Ad  18.)  Illae  scientiae,  quae  res  vitae  humanae  tractant,  trahendae  sunt 
ad  scientias  physicas.  Reguntur  enim  principiis,  quae  ex  experientia  et  obser- 
vatione  naturae  humanae  accepta  sunt. 

1111.  Scholia.    Schol.  1.    Ea  est  ulterior  scientiarum  divisio,  ut  metaphysica 

dividatur  in  metaphysicam  generalem ,  quae  versatur  in  notione  entis  et  supre- 
morum  entis  ordinum ;  et  theologiam  naturalem  (sive  theodiceam) ,  quae  de 
Deo  agit. 

Scientiae  mathematicae  et  physicae  considerari  possunt  dupliciter;  aut  ut 
subsunt  rationibus  metaphysicis;  sive  ut  res  explicant  per  causas  acceptas  ex 
ordine  metaphysico;  aut  ut  contentae  sunt  ordine  sensibilitatis  et  imaginabili- 
tatis,  sive  ut  res  explicant  ex  legibus  universalibus  sui  ordinis.  Prius  si  fit, 
oritur  philosophia  mathematica  et  philosophia  naturalis  (vi  vocis  latiore).  Secus 
habetur,  quae  retinct  nomen  scientiae  mathematicae  et  scientiae  naturalis. 

Alio  modo  scientia  mathematica    dividitur  in  geometriam  et  arithmeticam. 


*  S.  TnoM  ,  Opuac.  G3  in  1.  Boeth.  de  Trinit.  q.  5.  a.  3  ad  5. 
^  S.  Thom.  in  1.  BoiixH.  loc.  cit.  ad  6. 

*  S.  Thom.,  Summ.  c.  gent.  1.  3  c.  25. 

*  Prooem.  in  libros  physic.  q.  1  a.  5. 


1.    De  ipsa  scientia.  597 

Vel  etiam  dividitur  in  mathematicam  puram  et  applicatam.  Ad  mathesim 
applicatam  pertinet  mechanica,  geodaesia,  astronomia,  chronologia,  gnomonica; 
arithmetica  mercantilis,  iuristica,  politica  ^ 

Scientia  naturalis  dividitur  in  physicam  (vi  nominis  pressiore)  sive  mathe- 
maticam  sive  experimentalem  j  chimiam,  biologiam  sive  physiologiam,  psycho- 
logiam  (empiricam) ,  geologiam,  alias,  quae  iterum  iterumque  in  multas  alias 
diversa  ratione  subdividuntur. 

Schol.  2.  Scientia  practica  et  ars  eo  differunt,  quod  illa  immediate  respicit 
cognitiones  acquirendas  et  mediate  operationem ,  ars  autem  immediate  opera- 
tionem  spectat.  Ars  ut  ars  contenta  est,  tradere  regulas,  secundum  quas  aga- 
tur,  scientia  rationes  explicat,  ob  quas  secundum  eas  regulas  agendum  sit.  Unde 
ars,  etsi  ut  virtus  intellectualis  iudicium  certo  verum  postulat,  tamen  aeque  niti 
potest  auctoritate  quam  demonstratione  (n.  532)  ^. 

Schol.  3.  Artes  dividuntur  in  activas  et  factivas,  prout  referuntur 
ad  operationes  immanentes  et  transeuntes.  Inter  artes  activas  praecipuae  illae 
sunt,  quae  referuntur  ad  ponendum  ordinem  in  actibus  rationis  et  eorum  signis. 
In  quo  genere  sunt  logica,  grammatica,    rhetorica,  poetica,    mathesis    practica^. 

Praeterea  dividere  solent  artes  in  liberales  et  mechanicas.  Illae 
sunt,  in  quibus  magis  intellectus  quam  manus  adhibetur,  ut  sunt  musica,  scul- 
ptura;  haec  contra  sunt,  in  quibus  manus  potius  quam  intellectus  adhibetur. 

Schol.  4.  Si  rationes  considerantur  et  principia,  quae  vel  omnium  simul, 
vel  singularium  artium  fundamenta  sunt,  condere  licet  tum  scientiam  communem 
omnium  artium  tum  scientias  speciales  singularum  artium  *.  In  hoc  genere 
magnopere  a  recentioris  aetatis  philosophis  excultae  sunt  technologia,  quae 
respicit  ex  artibus  factivis  eas ,  quae  plus  ingenii  requirunt ;  et  magis  etiam 
aesthetica,  quae  respicit  artem  exprimendae  pulchritudinis ,  quae  quidem 
potissimum  exprimitur  imitatione  pulchrae  naturae. 

Schol.  5.  Quaesitum  quoque  est  a  logicis  de  prioritate  et  nobilitate  scien- 
tiarum  inter  se  comparatarum  ^. 

Si  comparentur  scientiae  theoreticae  cum  practicis,  arbitrandum  videtur, 
scientias  theoreticas,    naturam  et  dignitatem  si  spectes,    practicis   priores    esse. 


*  Veteres  ad  mathematicam  mixtam  reducebant  mechanicam,  opticam,  „geo- 
metriam"',  astronomiam,  musicam.  Musica  ad  arithmeticam  reducebatur,  quatenus 
aliqua  eius  principia  secundum  leges  arithmeticas  sive  numeros  considerari  pos- 
sunt;  quae  res  sola  a  veteribus  animadvertebatur.  Si  quis  vero  musicam  spectet 
adaequate,  is  sine  dubio  videbit,  musicae  principia  non  tam  esse  numeros,  quam 
potius  concordantias  successionesve  sonorum  et  effectus  aestheticos,  qui  effi- 
ciuntur  in  auribus. 

2  Interdum  tamen  nomini  artis  notio  latior  subicitur,  ita  ut  artis  nomine 
etiam  scientiam  significent,  quae  ad  artem  factivam  sive  effectivam  refertur;  vel 
etiam  omnem  scientiam  practicam,  vel  latius  etiam  omnem  habitum  intellectus, 
qui  ad  attingendum  verum  refertur,  sive  practicum  sive  speculativum.  Conimbric. 
Prooem.  q.   1  a.  2. 

3  Hac  de  re  uberius  Sylv.  Maurus,  Quaest.  phil.  I.  q.  21. 

*  Sanseverino,  Log.  vol.  IV.  p.  136. 

5  Alamannus,  Summ.  phil.  I.   q.  32  a.  6  et  a.  7 ;  q.  33  a.  5  ;  q.  34  a.  4. 


598         Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 

Nam  verum  simpliciter  est  natura  prius  vero  practico  j  et  contemplatio  est  prae- 
stantior  actione  ^  Si  ordinem  doctrinae  spcctes  et  temporis,  practicae  ex  parte 
priores  sunt  speculativis.  Nam  per  practicas  animus  praeparatur  ad  faciliorem 
rerum  contemplationem.  Et  prius  eas  scientias  inventas  esse  videmus,  quae  ad 
necessitatem  vel  commoditatem  vitae  pertinent,  quam  speculativas  ^. 

Si  inter  se  comparentur  scientiae  theoreticae,  una  erit  altera  prior  quum 
ratione  materiae  tum  ratione  certitudinis  ^.  „In  ipsis  scientiis  speculativis  in- 
venitur  gradus  quantum  ad  bonitatem  et  honorabilitatem.  Scientia  namque  omnis 
ex  actu  laudatur;  omnis  autem  actus  laudatur  ex  duobus,  ex  obiecto  et  quali- 
tate  seu  modo  .  .  .  Si  consideretur  scientia  ex  obiecto,  patet,  quod  illa  scientia 
est  nobilior,  quae  est  meliorum  et  honorabiliorum  j  si  vero  consideretur  ex  qua- 
litate  seu  modo,  sic  illa  scientia  est  nobilior,  quae  est  certior  .  .  .  Sed  hoc  est 
in  quibusdam  scientiis  diversum,  quia  aliquae  sunt  magis  certae  aliis,  et  tamen 
sunt  de  rel)us  minus  honorabilibus  .  .  .  Nihilominus  tamen  illa  est  melior,  quae 
de  rebus  melioribus  et  honorabilioribus  est.  Cuius  ratio  est,  quia  .  .  .  magis 
concupiscimus  scire  modicum  de  rebus  honorabilibus  et  altissimis,  etiamsi  topice 
et  probabiliter  illud  sciamus,  quam  scire  multum  et  per  certitudinem  de  rebus 
minus  nobilibus.  Hoc  enim  habet  nobilitatem  ex  se  et  ex  sua  substantia,  illud 
vero  ex  modo  et  ex  qualitate."  * 

Primo  igitur  in  aestimanda  scientiae  theoreticae  dignitate  ratio  habenda 
est  obiecti,  quod  scientiae  obversatur,  et  secundo  loco  certitudinis;  in  qua  ta- 
men  certitudine  non  est  attendendum  ad  incertitudinem,  quae  interdum  accidit 
propter  debilitatem  intellectus  humani;  sed  ad  certitudinem  ipsarum  rerum  in 
seipsis  ^  Quodsi  inter  se  comparentur  scientiae  practicae,  ea  erit  prior.  quae 
ad  ulteriorem  finem  ordinatur.  Sicut  enim  se  habet  obiectum  in  scientiis  theo- 
reticis,  ita  se  habet  finis  in  scientiis  practicis  ^. 

Schol.  6.  Pervulgatum  erat  apud  veteres,  necesse  esse,  ut  in  scientia  na- 
turali  agatur  rationabiliter,  in  mathematica  disciplinabiliter,  in  metaphysicis  in- 
telligibiliter ''.  Et  dicitur  naturalis  procedere  rationabiliter,  quia  praecipue  in 
hoc  scientia  evenit,  ut  procedamus  ex  una  re  cognita  ad  aliam  diversam.  Ma- 
thematica  procedit  disciplinabiliter,  quia  in  ea  ut  praeterea  in  scientia  uulla 
valet  disciplina  ad  efficiendam  firmissimam  certitudinem.  Metaphysica  autem  di- 
citur  procedere  intellectualiter,  quia  in  ipsa  observatur  maxime  modus  intellectus, 
sicut  in  scientia  naturali  observatur  maxime  modus  rationis.  Est  rationis  pro- 
prium  circa  multa  diffundi,  et  ex  iis  unam  simplicem  cognitionera  colligere. 
Intellectus  e  contrario  prius  unam  et  simplicem  veritatem  considerat  et  in  illa 
totius  multitudinis  cogitationem  capit.  Itaque  intellectualiter  procedere  non 
attribuitur  scientiae  metaphysicae,  quasi  ipsa  non  ratiocinetur  procedendo  ex 
principiis  ad  conclusiones;  sed  quia  eius  ratiocinatio  est  intellectuali  considera- 
tioni  maxime  propinqua. 


*  S.  TiioM.,  Summ.  theol.  IL  II.  q.  182  a.   1. 

2  Aristoteles  1.  1  mct.  c.  1. 

3  S.  Thom.  loc.  cit.  I.  II.  q.  66  a.  5  ad  3. 

*  S.  Thom.  in  1.   I   de  an.  lcct.   L 

^  S.  TiioM.,  Summ.  thcol.  L  q.  1  a.  5. 
^  S.  Thom.  loc.  cit.  I.  q.  1  a.  5  ad  2. 
'  S.  TiioM.,  Opusc.  in  1.  BoETn.  de  Trinit.  q.  6  a.   1, 


1.    De  ipsa  scientia.  599 

QUAERITUR  5^ 

habeatne  scientia  snbalternata  rationem  «cientiae 

proprie  dictae. 

1112.  Notiones  praeviae.  Subordinatio  sive  subalternatio  scien- 
tiarum,  si  vi  vocis  latiore  accipiatur,  est  quaelibet  unius  scientiae 
ab  altera  dependentia.  Dependens  dicitur  subalternata;  ea,  a  qua 
subalternata  dependet,  subalternans  vocatur. 

Tribus  modis  una  scientia  ab  altera  pendere  potest:  1°  ratione  finis, 
quum  obiectum  unius  refertur  ad  obiectum  alterius  tanquam  medium ;  hoc  modo 
scientia  militaris  subordinata  est  scientiae  politicae,  pharmaceutica  medicinae. 
2°  Ratione  obiecti,  quum  obiectum  unius  scientiae  continetur  sub  alterlus 
obiecto  huicque  addit  difPerentiam  aliquam  accidentalem ,  „ut  linea  visualis  ad- 
dit  lineae ,  numerus  sonorus  numero ,  humanum  corpus  sanahile  corpori  hu- 
mano"  ;  nam  „ex  hac  coniunctione  provenit ,  tum  ut  scientia ,  quae  specialiter 
considerat  proprietates  ex  illo  coniuncto  ut  sic  manantes,  sit  diversa  a  scientia, 
quae  abstrahit  ab  illa  compositione,  et  subiectum  secundum  se  considerat"  ^ 
Duplici  autem  modo  fieri  potest,  ut  subiectum  sive  obiectum  unius  scientiae 
sit  sub  alterius  obiecto,  „uno  quidem  modo,  quando  subiectum  unius  scientiae 
est  species  superioris  scientiae,  sicut  animal  est  species  corporis  naturalis.  .  .  . 
Alio  autem  modo ,  quando  subiectum  inferioris  scientiae  non  est  species  supe- 
rioris  scientiae  .  .  .  sicut  perspectiva  se  habet  ad  geometriam;  geometria  enim  est 
de  linea  . .  .  perspectiva  autem  est  circa  lineam  visualem  .  .  ."  ^  3°  Ratione  prin- 
cipiorum,  quum  principia  alicuius  scientiae  demonstrantur  in  scientia  superiore. 

Duplicem  distinguunt  subalternationem ,  externam  sive  im- 
propriam,  et  internam  sive  propriam. 

Externa  est,  quum  scientia  una  refertur  ad  aliam  aut  per  accidens  tan- 
tum  (ita  per  accidens  contingit,  ut  in  medicina  considerentur  figurae  vulnerum), 
aut  tanquam  ad  finem  dumtaxat  externum ,  ita  ut  ab  ea  obiectum  et  principia 
non  accipiat  (ita  logica  disciplinis  reliquis  subordinatur).  Subalternatio  autem 
interna  sive  propria  ea  est,  qua  una  scientia  pendet  ab  altera  ratione  ob- 
iecti  et  principiorum.  Et  de  hac  tantum  subalternatione,  quae  propria  est,  hoc 
loco  dicimus ,  quae  nihil  aliud  est  quam  subiectio  scientiae  ad  aliam  in  prin- 
cipiis  et  in  obiecto  formali ;  nam  scientia  subalternata  procedit  ex  principiis 
notis  in  scientia  subalternante ,  et  est  de  eodem  obiecto  formali,  de  quo  illa, 
nisi  quod  subalternata  applicat  obiectum  ad  aliquid,  a  quo  abstrahit  subalternans  ^. 

Tres  ad  subalternationem  propriam  sive  internam  requiruntur 
conditiones.  Prima,  ut  obiectum  inferioris  sit  quidem  obiectum 
superioris,  sed  contractum  ad  specialem  materiam,  ex  qua  con- 
tractione  oriantur  quaedam  novae  proprietates ,  quae  ab  inferiore 
sive  subalternata  demonstrentur.  Secunda,  ut  obicctum  subalter- 
natae   contrahat   obiectum   subalternantis   per  differcntiam  non  es- 


^  SuAREz,  Disp.  metaph.  d.   l  s.  5  n.  49.  50. 

2  S.  Thom.  in  1.  1  anal.  post.  lect.  25.  ^  g.  Tiiom.  in  1.  2  phys.  lect.  3. 


(300        Liber  II.  (IV.)     Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 

sentialem,  sed  accidentaiem  tantum.  Si  enim  addatur  differentia 
essentialis,  potius  erit  pars  scientiae  superioris  et  non  diversa 
scientia  huic  subalternata  ^  Tertia,  ut  subalternata  accipiat  sua 
principia  a  subalternante ,  ita  ut  conclusiones  subalternantis  sint 
principia  subalternatae. 

Hoc  modo  scientia  medica  subalternata  est  scientiae  physicae.  Nam  ob- 
iecto  accepto  a  physica,  i.  e.  corpori  naturall,  addit  differentiam  accidentalem, 
considerans  corpus  naturale  ut  sanabile  j  praeterea  conclusiones  physicas  ac- 
cipit  ut  sua  principiaj  ibi  enim  incipit  medicus,  ubi  desinit  physicus. 

Ex.  dictis  patet,  fieri  posse,  ut  reperiatur  scientia,  quae  neque  sit  sub- 
alternans,  neque  subalternata.  Adaequata  autem  est  divisio  scientiae  in  sub- 
alternatam  et  non  subalternatam. 

Et  illud  quoque  ex  dictis  manifestum  est,  inter  scientiam  subalternantem 
et  subalternatam  differentiam  non  esse  essentialem  sive  formalem,  sed  acciden- 
talem  tantum  sive  materialem.  Subalternata  enim  procedit  ex  principiis  et 
mediis  subalternantis,  et  habet  idem  obiectum  formale  atque  illa  -.  Quamobrem 
scientiae,  quae  essentialiter  inter  se  differunt,  inter  se  subalternari  non  possunt  ^. 

Sed  neque  scientias  partiales  totali  subordinari  ex  dictis  manifestum  est. 
Nam  „aliqua  scientia  continetur  sub  alia  dupliciter;  uno  modo  ut  pars  ipsius, 
quia  scilicet  subiectum  eius  est  aliqua  pars  subiecti  illius,  sicut  planta  est 
quaedam  pars  corporis  naturalis ;  unde  et  scientia  de  plantis  continetur  sub 
naturali  scientia  ut  pars.  Alio  modo  continetur  una  scientia  sub  alia  ut  ei 
subalternata,  quando  scilicet  in  superiori  scientia  assignatur  ,propter  quid'  eorum, 
de  quibus  scitur  in  scientia  inferiori  solum  ,quia';  sic  musica  continetur  sub 
arithmetica.  Medicina  igitur  non  ponitur  sub  physica  ut  pars.  .  .  .  Quamvia 
enim  corpus  sanabile  sit  corpus  naturale,  non  tamen  est  subiectum  medicinae, 
prout  est  sanabile  a  natura,  sed  prout  est  sanabile  per  artem.  Sed  quia  in 
sanatione,  quae  fit  per  artem,  ars  est  ministra  naturae,  quia  ex  aliqua  naturali 
virtute  sanitas  perficitur  auxilio  artis,  inde  est,  quod  ,propter  quid'  de  opera- 
tione  artis  oportet  accipere  ex  proprietatibus  rerum  naturalium ;  et  propter  hoc 
medicina  subalternatur  physicae"  ^*. 

1113.  Quibus  ex  omnibus  sequitur,  inter  quinque  scientias  pri- 
marias :  physicam,  mathematicam,  metaphysicam,  logicam,  ethicam, 
nullam  esse,  quae  proprie  subalternetur  reliquis.  Nam  unaquaeque 
earum  obiectum  habet  plane  diversum  et  principia  propria,  quae 
accipi  non  debent  ab  alia  scieutia  ^. 


*  Cfr.  Conimbric.  in  1.  1  anal.  post.  c.  8  q.  2  a.  1. 

2  Alamannus,  Summ.  phil.  I.  q.  35  a.  2.         ^  Alamannus,  loc.  cit.  a.  3  ad  4. 

*  S.  Thom.,  Opusc.  63  in  1.  Boeth.  de  Trinit.   q.  5  a.   I  ad  5. 

^  Sylv.  Maurus  ,  Quaest.  philos.  I.  q.  22.  De  metapliysica  Suarez  : 
„Licet  metaphysica  demonstrare  possit  aliquo  modo  illa  principia,  illa  tamen 
demonstratio  non  est  simpliciter  necessaria  ad  iudicium  evidens  talium  prin- 
cipiorum,  quum  ex  terminis  possint  evidenter  cognosci,  et  illa  demonstratio  non 
sit  proprie  a  priori,  sed  per  deductionem  ad  impossibile  vel  ad  summum  per 
aliquam  cxtrinsecam  causam."     Disput.  met.  a.  1  s.  5  n.  51. 


1.    De  ijisa  scientia.  601 

Si  autem  uon  agatur  de  subalternatione  proprie  dicta,  sed 
de  aliqua  subordinatione  latius  accepta,  scientia,  cui  ceterae  sub- 
dantur,  haberi  potest  sub  diversa  ratione  tum  logica,  tum  moralis, 
tum  metaphysica. 

Namque  scientiae  omnes  a  logica  dependent,  ut  recte  et  ordinate  evol- 
vantur;  a  morali,  ne  in  earum  usu  voluntas  rectam  viam  relinquat,  a  meta- 
physica ,  ut  mens  cognoscat  penitius  naturam  rerum  intimam  et  rationes  omni- 
bus  rebus  communes  et  essentialem  omnium  rerum  nexum  cum  primo  principio 
et  fine  ultimo,  qui  est  Deus  0.  M.  ^ 

Sed  •  iam  ad  subalternationem  proprie  dictam  redeundum  est 
videndumque,  competatne  scientiae  subalternatae  ratio  scientiae 
specialis  et  verae. 

1114.  Rationes  dubitandi.  Videtur  scientia  subalternata  in  eo  homine ,  qui 
nou  habet  simul  subalternantem,  nunquam  esse  posse  vera  scientia.  Nam  (1.)  ab 
60,  qui  non  habet  scientiam  subalternantem,  praemissae  sive  principia  scientiae 
subalternatae  usque  ad  prima  principia  resolvi  non  possunt.  Ergo  scientiae 
subalternatae  separatae  a  subalternante  deest  omnis  evidentia.  —  (2.)  Medicus, 
qui  non  est  physicus,  credere  debet  physicis  dicentibus,  principia  medicae 
demonstrata  esse  in  physica.  Qui  autem  alteri  credit,  non  scientiam  habet, 
sed    fidem. 

(3.)  Sed  contra  theologia  subalternatur  scientiae  beatorum  et  tamen  est 
scientia  in  viatoribus.  Ergo  scientia  subalternata  etiam  in  eo ,  qui  subalter- 
nantem  non  habet,  est  vera  scientia  ^. 

1115.  Dico :  Fieri  potest,  ut  scientia  aliqua  subalternata  etiam 
seiuncta  a  subalternante  habeat  rationem  verae  scientiae,  quamvis 
imperfecta  putanda  sit  quoad  suum  statum. 

Nam  fieri  potest,  ut  is,  qui  habet  scientiam  subalternatam  tantum,  eius 
principia  teneat  per  evidentiam  indirectam  propter  fidem  scientificam,  qua  videt, 
haec  principia  a  tot  doctissimis  viris  demonstrata  et  nunc  ab  omnibus  sapien- 
tibus  admissa,  nullo  raodo  prudenter  in  dubium  vocari  posse.  Concedimus 
tamen,  hanc  scientiam  quadam  imperfectione  affici.  Nam  ad  perfectum  scientiae 
statum  requiritur,  ut  ipse  sciens  principia  scientiae  tanquam  vera  et  certa 
habeat  sive  per  intuitum  intellectualem ,  sive  per  eorum  resolutionem  in  prin- 
cipia  prima. 

1116.  Respondendum  quid  sit  ad  dubitationem  1  et  2,  ex  modo  dictis  apertum  est. 
(Ad  S.)     Sicut   musica    credit   principia    tradita    sibi    ab    arithmetico,    ita 

doctrina  sacra  credit  principia  revelata  a  Deo.  „Ille  igitur,  qui  habet  scien- 
tiam  subalternatam ,  non  perfecte  attingit  ad  rationem  scieudi,  nisi  in  quantum 
eius  cognitio  continuatur  quodammodo  cum  cognitione  eius,  qui  habet  scien- 
tiam  subalternantem.  Nihilominus  tamen  inferior  sciens  non  dicitur  de  his, 
quae   supponit,    habcre    scientiam,    sed    de  conclusionibus ,    quae    ex    principiis 


1  SuAREz,  Disp.  met.  d.   1.  s.  5. 

2  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.   1  a.  2. 


602         Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 

suppositis  de  necessitate  concluduntur ;  et  sic  fidelis  potest  dici  habere  scien- 
tiara  de  his ,  quae  concluduntur  ex  articulis  fidei."  *  —  Relinquenda  autem  est 
opinatio  quorundam,  qui  negant;  theologiam  in  homine  viatore  scientiam  esse, 
eo  quod  eius  principium  sit  credulitas.  Ad  rationem  enim  scientiae  requiritur 
et  satis  est,  ut  sit  cum  logica  necessitate  deducta  ex  principiis,  quae  certa 
sunt.  Motiva  credibilitatis ,  quae  ad  fidem  cogunt ,  etsi  non  probant  fidem  per 
se,  probant  tamen  veritatem  annuntiantis  fidem  2. 

QUAERITUR  6«, 

pof^^itne   esse  scientia  proprie   dicta  de  rebus 

natnralibns. 

1117.  Rationes  dubitandi.     Videntur  Platonici  recte  sensisse,  de  rebus  natu- 

ralibus  nullam  esse  posse  scientiam.  Nam  (L)  nulla  scientia  est  de  individuis, 
sed  omnes  res  naturales,  ut  naturales  sunt,  individuales  sunt.  —  (2.)  Omnia 
deinde  in  natura  fluxa  sunt,  infirma.  incerta.  Unde  de  eventibus  naturalibus 
nullae  leges  sunt,  nuUa  axiomata,  principia  nulla.  Quod  facile  concedet,  cui 
compertum  est,  quam  parum  exacta  sint  experimenta,  observationes ,  reliqua, 
quibua  scientia  naturalis  inniti  debet.  —  (3.)  Scientia  ad  intellectum  pertinet, 
sed  intellectus  cognoscit  abstrahendo  a  materia  et  conditionibus  materiae.  Ergo 
de  his,  quae  non  sunt  a  materia  abstracta,  nuUa  scientia  esse  potest  ^.  — 
(4.)  Quod  oritur  ex  experientia  sensili,  non  potest  esse  scientia.  Sed  res  na- 
turales  a  nobis  cognosci  non  possunt  nisi  sensibus.  —  (5.)  Neque  est  scientia 
nisi  de  rebus  immutabilibus.  Sed  omnis  creatura,  quum  a  voluntate  Dei  pen- 
deat,  mutabilis  est.  —  (6.)  Scientia  unitatem  sectatur  omniaque  studet  reducere 
ad  unum.  Sed  notitia  rerum  naturalium  omnia  distrahit,  omnia  multiplicat, 
difFundit,  dissipat.  —  (7.)  Id,  quo  minuitur  Dei  potentia  et  activitas,  non  potest 
esse  veri  nominis  scientia.  In  illa  autem,  quam  scientiam  naturalem  dicunt, 
quaerunt  alias  eventuum  causas  praeter  Deum,  qui  tamen  operatur  omnia  in 
omnibus.  —  (8.)  Nulla  scientia  dedecet  hominem.  Sed  versari  in  rebus  sensilibus 
dedecet  hominem,  qui  habeat  animam  spiritualem.  —  (9.)  Qui  dicuntur  physici, 
multa  statuunt,  quorum  falsitas  per  mathesim  et  metaphysicam  demonstrata  est; 
velut  exsistere  minima  extensa,  quae  iam  dividi  non  possint ;  esse  posse  actionem 
in  distans;  nullum  esse  causarum  genus  praeter  causas  mechanicas. —  (10.)  Scientia, 
quae  est  de  rebus  physicis ,  non  curat  vires  aut  causas ,  sed  tota  est  occupata 
in  considerandis  efFectibus,  quatenus  hi  mensurari  possunt  motu  mechanico  ^.  — 
(11.)  Causas  eventuum  naturalium  cognoscere  non  possumus,  nisi  interveniente 
aliquo  anthropomorphismo  ^.     Sed  omnis  anthropomorphismus  falsus  est. 

(12.)  Plurima  in  natura  sine  causa  fiunt.  Ergo  dc  rebus  naturalibus  non 
potest  esse  scientia.  —  (13.)  Et  praesertim  illa  pars  scientiae  naturalis,  quae 
experientiam  sensuum  praetergreditur,  in  qua  igitur  experimentationi  nullus  lo- 
cus  est,  omnino  esse  omittenda  videtur,  id  quod  ab  Empiristis  praecipitur.    Ubi 


*  S.  Thom.,  Quaest.  disput.    q.  14  de  verit.  a.  9  ad  3. 

2  Cfr.  S.  TiioM.  3  dist.  24  q.   1  a.  2  sol.  2  ad  4. 

3  S.  Thom.,  Opusc.  in  1.  BoiiTu.  de  Trinit.  q.  5  a.  2  n.  2. 

*  Cfr.  D'Alembkrt,  Traitc  de  dynamique,  Pr^face. 
5  Uererweg,  Syst.  d.  Log.  §  42  et  §  81. 


1.    De  ipsa  scientia.  603 

primum  enim  mens  humana  hanc  partem  —  philosophiam  naturalem  vocant  — 
ingreditnr,  obrnitur  obscuritatibus.  —  (14.)  Omnis  de  rebus  naturalibus  scientia 
id  exigit,  ut  naturas  harum  rerum  cognoscere  possimus.  Hanc  autem  naturam 
omnino  ignoramus. 

Sed  contra  videtur  certissima  esse  de  eventibus  naturalibus  scientia. 
Nam  (15.)  fides  in  constantiam  et  generalitatem  legum  naturalium  est  menti 
nostrae  congenita  et  ipsum  usum  rationis  praeceditj  habemus  ergo  legitimum 
certitudinis  motivum  ^  —  (16.)  Quidquid  deinde  accidit  in  hac  rerum  univer- 
sitate,  accidit  cum  necessitate  logica,  ita  ut  ex  conceptu  repugnet,  quidquam 
aliter  fieri. 

1118.  Dico:  Scientia  naturalis  est  scientia  proprie  dicta.  Nam 
scientia  proprie  dicta  est  cognitio  rerum  per  causas  (n.  945).  At- 
qui  scientia  naturalis  est  cognitio  rerum  per  causas. 

Res,  in  quibus  haec  scientia  versatur,  eae  sunt,  quae  sensu  percipi  possunt. 
Harum  rerum  causae  sunt  partim  metaphysicae  sive  siipersensibiles,  partim  phy- 
sicae  sive  phaenomenales.  In  causis  metaphysicis  versatur  ea  pars  scientiae 
naturalis,  quam  philosophiam  naturalem  vocant.  Altera  autem  pars,  quae  nomen 
scientiae  naturalis  retinet,  in  ordine  phaenomenali  continetur  et  leges  inquirit, 
secundum  quas  varii  phaenomenorum  ordines  inter  se  connexi  sunt.  In  multis 
autem  rebus  certo  cognoscere  possumus,  aliqua  phaenomena  cum  phaenomenis 
aliis  atque  etiam  cum  ipsis  rerum  essentiis  tanquam  causis  connexa  esse.  Unde 
videmus,  et  phaenomena  et  res  a  peritis  legum  naturalium  certa  classificatione 
et  certo  systemate  secundum  genera  et  species  distribui,  observari  certas  inqui- 
sitionis  et  experimentationis  methodos,  fieri  hypotheses  et  theorias,  adhiberi  in- 
ductionem ,  statui  principia  universalia ,  unde  ad  eventus  certos  concludatur  ^. 
Quibus  ex  omnibus  apparet,  nos  certo  et  evidenter  res  naturales  per  suas  causas 
cognoscere  posse. 

1119.  Respondenda.  (Ad  1.)  Res  naturales  fundamenta  praebent  concepti- 
bus  universalibus  (n.  703).  Atque  in  ipsa  materia  et  motu  rationes  inveniuntur, 
quae  a  singularitate  possunt  abstrahi  et  considerari  dupliciter:  uno  modo  se- 
cundum  se  secundum  quod  Esse  habent  in  intellectu;  alio  modo,  secundum 
quod  comparantur  ad  res,  quarum  sunt  rationes,  quae  quidem  res  sunt  indivi- 
duae  et  sic  sunt  principia  cognoscendi  illa.  Per  rationes  ergo  universales  ha- 
betur  cognitio  in  scientia  naturali  de  rebus  individuis  extra  animam  exsistentibus  ^. 

(Ad  2.)  Vehementer  errant,  qui  nihil  censent  esse  in  natura,  nisi  quod 
re  tota  fluxum  sit  atque  instabile.  Nam  „omnis  motus  supponit  aliquod  im- 
mobile.  Quum  enim  transmutatio  fit  secundum  qualitatem ,  remanet  substantia 
immobilis;  et  quum  transmutatur  forma  substantialis,  remanet  materia  immobilis. 
Rerum  etiam  mutabilium  sunt  immobiles  habitudines.".*    Unde  videmus,  plurimas 


^  Ita  in  Compend.  philos.  Sulpit.     Paris  1877,  I.   p.  105. 

2  Ilac  de  re  cfr.  Ueberweg,  Syst.  d.  Log.  §  43,  §  110  sqq. ;  Wundt, 
Log.  n.  p.  34  sqq.  222  sqq.;  Sigwart,  Log.  IL  p.  284—537;  LoTze,  Log.  lib.  2 
c.  7  et  c.  8. 

^  Ita  fere  S.  Thom.,  Opusc.   in  1.  Bof:t!i.  de  Trinitate  q.  5  a.  2. 

*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  L  q.  84  a.   1  ad  3. 


604        Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 

naturae  leges  ab  hominibus  certo  cognosci,  plurima  etiam  esse  apud  rerum  na- 
turalium  peritos  axiomata,  quae,  quin  certa  sint,  nemo  dubitat,  qui  sanae  mentis 
haberi  velit  ^  Ex  defectibus  vero ,  quibus  observationes  sensibus  factas  labo- 
rare  constat,  id  tantum  sequitur,  notitias  nostras,  quas  de  eventibus  naturalibus 
liabeamus,  absolute  perfectas  non  esse.  Et  plurima  sunt,  quibus  defectibus  illis 
mederi  possit  ^. 

{Ad  3.)  In  quidditate  rei  naturalis  non  solum  est  forma,  sed  etiam  ma- 
teria.  Intellectus  abstrahit  quidem  ab  individualitate  et  a  materia,  quatenus 
propter  materiam  res  naturales  per  individuationem  multiplicantur,  non  autem 
a  materia  simpliciter  (n.  101). 

(Ad  4.)  „Philosophia,  licet  incipiat  per  sensum,  non  semper  fundatur  in 
illo  5  sed  utitur  illo  ut  ministro  ad  percipiendas  per  intellectum  rerum  naturas."  ^ 
Consimiliter  de  scientia  naturali  dicendum  est.  Post  experientiam  sensilem  di- 
ligenter  institutam  intellectus  definit  principia  universalia ,  quibus  exhibentur 
causae  eventuum  naturalium.  Sunt  praeterea  multa,  quae  de  rebus  naturaliter 
statui  possint  ex  principiis  aliunde  haustis.  Hoc  modo  S.  Thomas  statuit,  mun- 
dum  non  fuisse  ab  aeterno  *,  ordinem  cosmicum  ab  initio  non  fuisse  perfectum  ^, 
nihil,  quod  sit  in  natura,  redigi  in  nihilum^,  motus  siderum  aliquando  finem 
habituros  '. 

(Ad  5.)  „Mutabilitas  illa,  quae  competit  omni  creaturae,  non  est  secundum 
aliquem  motum  naturalem,  sed  secundum  dependentiam  ad  Deum,  a  quo  si 
desererentur ,  deficerent  ab  eo,  quod  sunt.  Dependentia  autem  ista  pertinet  ad 
considerationem  metaphysicae  potius  quam  naturalis."  ^ 

1120.  (Ad  6.)     Studium  mentis  humanae  principale  non  unitatis  est,  sed 

veritatis.  Studio  vero  unitatis  studium  distinctionis  adiungendum  est,  ita 
ut  uniantur,  quae  unienda  sunt,  et  distinguantur,  quae  ex  veritatis  norma  sunt 
distinguenda.  Verum  quis  non  videt,  per  scientiam  naturalem  praeclare  satis 
fieri  il)i  unitatis  studio ,  quod  menti  humanae  est  insitum.  Omnia  in  una  ma- 
teria  conveniunt.  Omnibus  motibus  naturalibus  subest  unus  motus  mechanicus. 
Omnes  mundi  partes  una  attractionis  universalis  lege  fultae  sustinentur.  Omnia 
unius  speciei  individua  iisdem  legibus  reguntur.  Omnia  conveniunt  in  una 
essendi  ratione.     Praecipue  autem  unitas   physica  in  eo    cernitur,    quod    omnia 


1  In  hoc  axiomatum  genere  haec  sunt:  Cursus  rerum  naturalium  legibus 
regitur.  Quidquid  fit  in  natura,  supponit  subiectum,  in  quo  fiat.  In  spatio  et 
tempore  nulla  inest  agendi  vis.  Quidquid  fit  in  natura,  cum  motu  locali  con- 
iunctum  est.  Materiae  divisibilitas  certos  limites  liabet.  In  effectu  tanta  inest 
quantitas  materiae  et  virium,  quanta  inerat  in  causa.  Res  omnes  in  natura 
exsistentes  inter  se  agunt  et  nexu  causali  coniunctae  sunt.  Exsistit  lex  inertiae, 
qua  fit,  ut  res  per  se  in  motu  vel  quiete  perseverent. 

Et  praeter  leges  naturales  et  axiomata  sunt  etiam  principia  rationis,  quae 
certe  vim  suam  retinent,  quum  rebus  naturalibus  applicantur. 

2  Cfr.  SiGWART,  Log.  II.  p.  288  sqq. ,  praecipue  p.  319  j  Laas,  Ideal.  et 
Posit.  p.  15. 

3  SuAREz,  Disp.  met.  d.   1  s.  2  n.  9. 

*  Quaest.  disput.  q.  3  de  pot.  a.   17.  ^  Loc.  cit.  q.  4  a.   2. 

^  Loc.  cit.  q.  5  a.  3  et  a.  4.  '  Loc.  cit.  q.  5  a.  5  ct  a.  6. 

8  S.  TiioM.  1.  c.  q.  5  a.  2  ad  7. 


1.    De  ipsa  scientia.  605 

ab  una  causa  prima  deduciintur ,  omnia  ab  uno  motore  primo  motionem  acci- 
piunt.  De  hoc  quidem  motore  primo  in  scientia  naturali  non  agitur  tanquam 
de  subiecto  vel  parte  subiecti,  sed  tamen  tanquam  de  termino ,  ad  quem  natu- 
ralis  scientia  perducit.  „Terminus  non  est  de  natura  rei,  cuius  est  terminus, 
sed  habet  aliquam  habitudinem  ad  rem  illam,  sicut  terminus  lineae  non  est 
linea,  sed  habet  aliquam  habitudinem  ad  eam.  Ita  et  motor  primus  habet  ali- 
quam  habitudinem  ad  res  naturales."  ^  Per  scientiam  enim  naturalem  docemur, 
in  hac  tota  rerum  universitate  unam  rem  dependere  ab  altera  non  simpliciter 
sive  secundum  ipsum  Esse,  sed  tantum  secundum  quid  sive  secundum  „Fieri". 
Nullum  enim  agens  naturale  simpliciter  producit  ens,  sed  „en3  praeexsistens  et 
determinatum  ad  hoc  vel  ad  aliud  utpote  ad  speciem  ignis  vel  ad  albedinem 
vel  ad  aliquid  huiusmodi.  Et  propter  hoc  agens  naturale  agit  movendo  et  ideo 
requirit  materiam,  quae  sit  subiectum  mutationis  vel  motus,  et  propter  hoc  non 
potest  aliquid  ex  nihilo  facere."  Quod  si  ita  est,  iam  oportet  extra  illam  seriem 
ponere  aliquod  ens,  quod  non  solum  fiendi,  sed  etiam  ipsiusEsse  sit 
principium.  Atque  hoc  modo  „causalitates  entis  absolute  reducuntur  in 
primam  causam  universalem ;  causalitas  vero  aliorum ,  quae  ad  Esse  super- 
adduntur,  vel  quibus  Esse  specificatur,  pertinet  ad  causas  secundas,  quae  agunt 
per  informationem  quasi  supposito  eftectu  causae  universalis"  "^. 

(Ad  7.)  Non  est  dubium,  quin  Deus  operetur  in  eventibus  omnibus,  id 
quod  in  raetaphysica  declarabitur.  At  vero  „ad  providentiam  divinam  non  per- 
tinet  naturam  rerum  perdere,  sed  servare.  Unde  omnia  movet  secundum  eorum 
conditionem."  ^  Hinc  „Deus  naturalibus  causis,  movendo  eas,  non  aufert,  quin 
actus  earum  sint  naturales"  *.  Tenendum  igitur  est  id,  quod  est  apud  Albertum 
Magnum  :  „Voluntas  Dei  causa  prima  est  omnium,  licet  et  aliae  sint  causae  es- 
sentiales  et  proximae  rebus  secundum  omne  genus  causarum,  quas  liceat  quae- 
rere  philosophis,  quando  quaerunt  de  naturis  et  scientiis  rerum."  ^ 

(Ad  8.)  Homo,  quae  est  indoles  humanae  naturae,  in  rebus  sensibilibus 
non  versari  non  potest.  Etenim  „proprium  obiectum  intellectui  nostro  propor- 
tionatum  est  natura  rei  sensibilis"  ^.  Itaque  „si  quis  cognitioni  sensibilium  in- 
tendit  ordinate  propter  necessitatem  sustentandae  naturae  vel  propter  studium 
intelligendae  veritatis,  est  virtuosa  studiositas  circa  sensibilium  cognitionem" '. 
Quinimmo  summopere  est  necessarium,  ut  homo  de  rebus  naturalibus  rectam 
habeat  scientiam.  Nam  „error  circa  creaturas  redundat  in  falsam  de  Deo  scien- 
tiam"  s.  Neque  omittendum  est,  rebus  sensibilibus  hunc  finem  a  Creatore  consti- 
tutum  essc,  ut  ab  homine  in  consequendo  fine  ultimo  adhibeantur.  „Deus  quum 
sit  summa  potestas  et  maiestas,  fecit  omnia  ad  suam  laudem;  quum  sit  summa 
lux,  fecit  omnia  ad  sui  manifestationem ;  quum  sit  sumrna  bonitas,  fecit  omnia 
ad  sui  communicationem.  Non  est  autem  perfecta  laus,  nisi  adsit,  qui  approbet; 
nec  est  perfecta  manifestatio,  nisi  adsit,  qui  intelligat;  nec  est  perfecta  commu- 
nicatio  bonorum,  nisi  adsit,  qui  eis  uti  valeat  .  .  .  Laudem  approbare,  veri- 
tatem  scire,  dona  in  usum  assumere,  non  est  nisi  rationalis  creaturae  .  .  ."  '^ 

*  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  5  a.  2  ad  3. 

2  S.  TiioM.  loc.  cit.  q.  3  de  pot.  a.  1.  ^  S.Thom.,  Summ.theol.  I.II.  q.  lOa.4. 

^*  Loc.  cit.  I.  q.  83  a.  1  ad  3.         ^  De  coel.  p.  75  b. ;  Summ.  theol.  I.  399  a. 

«  S.  Thom.,  Summ.  theol.  L  q.  84  a.  8.  "^  Loc.  cit.  II.  IL  q.   167  a.  2. 

8  S.  Thom.,  Summ.  c.  gent.  1.  2  c.  3.         ^  S.  Boxaventura  2  dist.  16  a.  1  q.  1. 


606         Liber  II.  (IV.)   Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 

(Ad  9.)  Graviter  vituperandi  sunt,  qui  in  physica  statuunt,  quae  sunt 
contra  veritates  mathematicas  vel  metaphysicas.  Nihil  enim  potest  esse  physice 
verum,  quod  matliematice  vel  metapliysice  falsum  est.  De  cetero  habet  una- 
quaeque  scientia  specialem  suum  considerandi  modum,  secundum  quem  aliquid 
statuitur,  quod  sub  alio  respectu  alia  ratione  definiendum  est.  Exeraplo  sit 
rerum  extensarum  indivisibilitas  physica.  „Corpus  naturale,  ut  est  apud  Aqui- 
natem,  non  est  divisibile  in  infinitum,  sed  solum  corpus  mathematicum  .  .  . 
Et  dicitur  corpus  mathematicum ,  corpus  consideratum  secundum  dimensiones 
quantitativas  tantum,  et  hoc  est  corpus  in  genere  quantitatis:  hoc  enim  in  in- 
finitum  dividi  potest,  quia  in  ratione  quantitatis  continuae  non  est  aliquid,  quod 
divisioni  rcpugnet.  Corpus  autem  naturale  dicitur.  quod  consideratur  secundum 
aliquam  determinatam  speciem  et  virtutemj  et  hoc  non  potest  dividi  in  infinitum, 
quia  quaelibet  species  determinatam  quantitatem  requirit  .  .  .  et  ideo  est  in- 
venire  minimam  aquam  et  minimam  carnem,  quae  si  dividatur,  non  erit  ulterius 
aqua  et  caro."  * 

(Ad  10.)  Non  est  vitio  vertendum  scientiae  id ,  quod  peccant  multi  ex 
scientiae  cultoribus.  De  cetero  plurimi  ex  illis  physicis ,  quos  venatores  efFec- 
tuum  mechanicorum  dixeris,  non  negant  vires  aut  causas  metaphysicas,  sed  ab 
eorum  consideratione  abstinent^.  Et  agnoscunt  quoque  leges  tamquam  certas 
causas,  quibus  effectus  mechanici  vel  motus  locales  regantur  ^. 
1121.  (Ad  11.)   Quum  illa,  quae  in  me  contingunt,  mihi  sub  multiplici  respectu 

notiora  sint  et  apertiora,  consequens  est,  ut  illa,  quae  extra  me  sunt,  facilius 
multo  percipiam  per  comparationem  institutam  inter  me  et  res  illas.  Quae  in 
me  humano  modo  contingunt,  illa  mihi  aperiunt,  quae  contingunt  in  aliis  homi- 
nibus.  Quae  apud  me  secundum  naturam  sensitivam  contingunt,  illa  mihi  ape- 
riunt,  quae  sunt  in  animalibus ;  quae  in  me  contingunt  effecta  viribus  motricibus, 
ostendunt  mihi,  effectus  similes  in  rebus  aliis  a  viribus  similibus  petendos  esse. 

Nemo  tamen  ita  hebes  est,  ut  propterea  animalibus  omnibus  atque  lapi- 
dibus  humanam  naturam  attribuat;  qua  in  re  vitium  anthropomorphismi  recte 
notatum  est. 

(Ad  12.)  „Nihil  turpius  physico,  quam  fieri  sine  causa  quidquam  dicere"  ^ 
quamquam  multorum  naturalium  eventuum  causas  ignoramus. 

(Ad  13.)  Obscuritates  quod  attinet,  philosophia  naturalis  non  est  deterioris 
conditionis,  quam  partes  reliquae  scientiae  naturalis;  in  quarum  unaquaque  quum 
multa  sint,  quae  cognoscuntur,  plurima  tamen  ignorantur.  Quapropter  non  im- 
merito  eas  globulo  comparaverunt  in  oceano  rerum  incognitarum  iunatanti  et 
quaquaversus  res  nobis  plane  obsconditas  quasi  attingenti,  qui  quo  magis  in 
dies  crescit,  eo  latius  nobis  nostram  ignorantiam  aperit.  Et  hae  disciplinae  ni- 
hilo  setius  apud  Empiristas  in  summis  honoribus  sunt.  Neque  uos  eos  ideo 
uUa  vituperatione  dignos  ducimus.  At  quo  iure  illi  nos  vetabunt  cognoscere 
rerum  rationes  metaphysicas  eo,  quod  hae  non  vacent  obscuritatibus  ? 

(Ad  14.)  Phaenomena,  quae  sensu  percipimus,  sunt  rcrum  ipsarum  mani- 
festationes;    quas  quum  agnoscimus,    cognoscimus  ipsas  res    sese  manifestantes. 


^  2  dist.  30  q.  2.  a.  2. 

2  Cfr.  Helleu,  Gesch.  d.  Phys.  II.  p.  414   (Lagrangf). 

^  Cfr.  WuNDT,  Log.  I.  p.  557  de  axiomatis  physicalibus. 

^  Cic.  1.  1  de  fin.  c.  6  n.  19. 


1.    De  ipsa  scientia.  (307 

Itaqiie  natura  sive  forma.  „per  quam  eorpus  determinatur  ad  speciem.  cognoscitur 
per  propriam  operationem ,  quia  unumquodque  tunc  vere  dicimus  esse  tale, 
quando  potest  facere  proprium  opus  illius"  ^  Et  „unumquodque  agit  secundum 
exigentiam  suae  formae,  quae  est  principium  agendi  et  regula  operis"  ^.  Neque 
audiendi  sunt,  qui  suspicantur  plus  latere  in  rebus  intus,  quam  foris  aperiatur. 
Nam  quum  nihil  sit  frustra  in  rebus ,  in  ordinaria  et  consueta  agendi  ratione 
tota  virtus  agentis  manifestatur.  „Omnis  enim  res  propter  suam  operationem 
esse  videtur,  operatio  enim  est  ultima  perfectio  rei."  ^  Itaque  „quando  aliquod 
particulare  opus  est  alicuius  agentis,  tunc  per  illud  particulare  opus  probatur 
tota  virtus  agentis"  ^. 

(Ad  15.)  Distinguere  oportet  inter  instinctum  animalem  et  persuasionem 
rationalem.  Instinctus  ille  naturae  nostrae  congenitus  est  et  usum  rationis  prae- 
cedit.  Persuasio  autem  rationalis  ex  inductione  oritur,  quae  est  opus  rationis. 
Et  in  hac  naturalis  scientia  fundamenta  habet,  non  vero  in  instinctu  nisi 
per  accidens  ^ 

CAd  16.)  Necessitas,  quae  inest  in  eventibus  naturalibus,  non  est  omnino 
absoluta  neque  igitur  ea  est,  qualis  habetur  in  processibus  logicis.  Plurima 
enim  accidunt,  quae  ex  conceptu  etiam  alio  modo  fieri  possent.  Et  nuUi  dubium 
esse  potest,  quin  prima  rerum  naturalium  effectio  atque  dispositio  non  ex  intel- 
lectuali  necessitate,  quae  absoluta  fuerit,  sed  ex  voluntate  orta  sit,  quae 
omnia  ad  finem  disposuerit  ^.  Quamobrem  de  necessitate  naturali  recte  Aquinas: 
„Ratio  huius  necessitatis  est  ex  fine."  ' 

Sed  hac  de  re  plura  in  philosophia  naturali. 

1122.  Scholion.  Gravissime  errant,  qui  omnem  omnino  scien- 
tiam  ad  scientiam  naturalem  reduci  volunt,  arbitrantes,  liac  rerum 
naturalium  scientia  liumanum  satiari  ingenium. 

Qui  error  gravior  est  apud  eos,  qui  omnes  naturae  leges  motibus  mecha- 
nicis  contineri  asseverant.  Plurima  enim  sunt,  quae  reguntur  legibus  aliis,  quam 
quas  naturis  rerum  sensibilium  insculptas  videmus.  Atque  in  ipsis  rebus  na- 
turalibus  leges  insunt  mechanicis  superiores,  quae  ordinem  teleologicum  spectant. 

Et  generatim  tota  haec  de  rebus  sensibilibus  scientia  non  domicilii  loco 
humanae  menti  a  natura  destinata  est;  sed  ascensus  instar,  qui  exordiens  quasi 
e  rebus  sensibilibus ,  etsi  satis  firmitatis  et  luminis  praebeat,  ut,  ad  quam  nati 
sumus  excelsitatem,  perveniamus ,  tamen  prospectum  praebet  quaquaversus  im- 
peditum.  Et  initia,  quae  magis  sensui  apparent,  si  magnifica  videntur  —  non 
enim  regia,  sed  divina  concessa  sunt  liberalitate  —  ad  magnificentiam  illius 
sublimitatis  concludendum  est,  ad  quam  tanto  apparatu  evehendi  sumus.    Modus 


*  S.  Thom.  in  1.  4  de  meteor.  lect.   16 ;    cfr.  Summ.  theol.  III.  q.  13  a.  1. 

2  S.  Thom.  3  dist.  27  q.  1  a.  1. 

3  S.  Thom.,  Summ.  c.  gent.  1.  3  c.  113. 

'^  Summ.  theol.  III.  q.  43  a.  4  ad  3.         ^  Ueberweg,  Syst.  d.  Log.  §  129. 

^  Cfr.  S.  Thom.,  Quaest.  disput.  q.  3  de  pot.  a.  13.  „Quum  de  toto  uni- 
verso  loquimur,  non  possumus  ulterius  aliquid  creatum  invenire,  ex  quo  possit 
sumi  ratio,  quare  sit  tale;  unde  .  .  .  oportet,  quod  eius  ratio  sumatur  ex  sim- 
plici  voluntate  producentis.^'     L.  c.  q.  3  a.  17. 

'  S.  Thom.  in  1.  2  phys.  lect.   13. 


608         Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 

igitur  curiositati  adhibendus ,  neque  putandum  est,  nos  ad  id  natos  esse,  ut  in 
perfecta  rerum  naturalium  notitia  quiescamus.  Quae  magna  est  praecipue  phi- 
losophiae  naturalis  vis  et  utilitas,  ut  paucis  illis  rehus .  quas  intelligentiae 
nostrae  praehet,  ad  ascendendum  supra  res  sensihiles  nos  trahat,  et  multis  illis 
rehus,  quas  denegat,  ad  pergendum  ulterius  propellat. 

QUAERITUR  1% 
sitne  historia  scientiis  annnmeranda. 

1123.  Rationes    dubitjindi.      Videtur   historia    nullo    modo    habere    rationem 

scientiae.  Nam  (1.)  cognitio  univcrse  accepta  dividitur  in  scientiam  et  notitiam 
historicam.  Historiae  id  propositum  est,  ut  narrentur  eventus,  qui  olim  acci- 
derint,  oratione  soluta  eo  fere  modo,  quo  id  fit  a  poetis  caraine.  Et  poetica 
legihus  per  scientiam  stahilitis  regitur,  quibus  historia  vacua  est.  Quamobrem 
Aristoteles  in  poetica  reperiri  potiorem  rationem  scientiae  dixit,  quam  in  hi- 
storia  *.  —  (2.)  Scientia  est  cognitio  certa  et  evidens.  Sed  inquisitioni  historicae 
desunt  media,  quihus  rerum  historicarum  veritas  cum  certitudine  demonstrari 
possit.  Accedit,  ut  paucissima  ex  iis,  quae  eveniunt,  attentionem  hominum 
cieant.  Si  omnia  recte  et  ex  ordine  apud  homines  aguntur,  tacent,  quiescunt; 
sin  evenit  calamitas,  flagitium,  omnes  clamant,  scriptitant.  Si  sescenti  recte 
agunt,  sepeliuntur  silentio ;  si  unus  perverse,  et  dicto  et  scripto  celebratur.  — 
(3.)  Vix  ullum  est  factum  temporis  praeteriti,  de  quo  tanta  exstat  testimoniorum 
copia,  quanta  ad  certitudinem  historicam  requiritur. 

(4.)  Qui  libros  scriptos  proferunt  tanquam  fontes  certos  notitiarum  histo- 
ricarum,  meminerint,  his  narrationihus  non  exhiberi  res  obiectivas ,  sed  impres- 
siones  subiectivas.  Narratio  enim  rei  non  est  res  ipsa.  Neque  unquam  fieri 
potest,  ut  quis  rem  gestam  ita  accurata  narratione  referat,  sicut  facta  est. 
Praeterea  veritatem  historicam  strangulat  ut  plurimum  fabularum  rumorumque 
laeta  seges.  „Quum  deinde  historia  nihil  aliud  esse  debeat,  quam  veritatis 
imago,  et  rerum  gestarum  veluti  tabula,  quae  in  clarissima  populi  luce  omnibus 
ad  iudicandum  proponitur,  profecto  praeiudicium  historicorum  plurimum  de 
rebus  gestis  detrahit  .  .  .  illud  etiam  non  parum  obest,  quod  plerique  historici, 
quum  rhetores  aut  philosophos  agunt,  filum  abrumpunt  propositae  narrationis 
et  legentium  cognitiones  ac  memoriam  alio  distrahunt."  ^  —  (5.)  Historia  tum 
solum  nobis  certitudinem  efficere  potest  de  rebus  temporis  remotioris,  si  nobis 
constare  potest  de  authentia  sive  veritate  documentorum  ex  antiquitate  tradi- 
torum.  Atqui  nunquam  id  fieri  potest.  Nam  criteria,  quibus  cognoscamus, 
utrum  documenta,  quae  ex  antiquiore  tempore  supersunt,  sint  genuina  necne, 
aliunde  tracta  esse  non  possunt  nisi  ex  indole  ipsorum  documentorum.  Sed 
ipsa  auctoritas  horum  documentorum  in  quaestione  versatur.  Committitur  ergo 
circulus  vitiosus.  —  (6.)  Documenta  ergo  historica  ut  plurimum  ea  sunt,    quo- 


1  Poet.  c.  9.  1451  b.  5. 

2  I.  BoniNUs  (t  1530—1596),  Methodus  ad  facilem  historiarum  cognitionem. 
Parisiis  1566  p.  45.  Cfr.  H.  Sybel,  Ueber  die  Gesetze  des  raenschlichen  Wis- 
sens.  Bonn  1864  p.  12;  J.  G.  Droysen,  Grundriss  der  Historik.  Lps.  1882; 
GuiL.  Maurenbuecuer,  Ueber  Methode  und  Aufgabe  der  hist.  Forschung.  Bonu 
1868  p.  19. 


1.    De  ipsa  scieiitia.  (309 

rum  veritas  minime  probari  possit.  Dicunt  quidem  historici,  documeiita  admit- 
tenda  esse  tanquam  principia,  qune  non  sint,  ut  probentur,  sed  ut  iis  probentur 
alia  ^     Sed  nemo  est,  quin  videat,  hanc  causam  minime  esse  idoneam. 

(7.)  Neque  minus  ii  errare  videntur,  qui  ideo  historiae  rationem  scientiae 
attribuunt,  quod  vertatur  in  aliquo  psychologico  vel  alio  nescio  quo  principio, 
quo  omnes  eventus  in  historia  regantur.  Qui  igitur  censent,  genus  luimanum 
secundum  quasdam  leges  necessarias  in  ipsa  natura  humana  fundatas  progredi 
secundum  regulas  statisticas ,  atque  ita  actiones  humanas  cuidam  fato  sive  ne- 
cessitati  subiciunt.  Quod  nisi  facerent,  non  obiectum  haberent  necessarium  et 
immutabile,  quod  huic  scientiae  subicerent.  Quoniam  autem  actiones  humanae 
plane  lilierae  sunt,  nullus  locus  istis  legibus  eventuumque  connexionibus  relin- 
quitur,  in  quibus  meditandis  et  scrutandis  ista  scientia  historiae  versetur.  — 
(8.)  Omnis  scientia ,  quae  est  realis ,  aut  reducitur  ad  metaphysicam ,  aut  ad 
mathematicam ,  aut  ad  physicam.  Atqui  historia,  quam  dicunt  esse  scientiam 
realem,  ad  nullam  ex  his  reduci  potest.  Ergo  non  est  scientia.  —  (9.)  Et  in 
aperto  etiam  errore  versari  videntur  ii,  qui  sibi  licitum  esse  censent,  in  consi- 
derandis  eventibus  historicis  duci  principiis  metaphysicis  vel  religiosis;  quibus 
adhibitis  efficere  sibi  videntur,  ut  notitiae  historicae  accipiant  rationem  scientiae 
proprie  dictae.  Hoc  modo  videmus  primis  religionis  Christianae  saeculis  hi- 
storiam  tractatam  secundum  prophetiam  Danielis,  vel  secundum  certas  sex  mundi 
aetates^;  a  Ioachimo  Abbate  (1130 — 1202)  secundum  analogiam  Sanctissimae 
Trinitatis^j  vel  a  Nicolao  Cusano  (1452)  secundum  tempus  vitae  Christi  Do- 
mini.  Quamvis  autem  in  his  considerandi  rationibus  multa  reperiantur,  quae 
pie  et  ingeniose  cogitata  sunt,  non  tamen  videntur  habere  rationem  scientiae 
proprie  dictae.  Et  hodie  in  aperto  videtur  esse,  quantis  erroribus  quantisque 
rerum  perturbationibus  pateat  aditus,  si  semel  liceat  unicuique  inquisitiones 
historicas  subdere  „principio"  et  permiscere  subiectivis  opinationibus.  Sicut 
Flacius  IUyricus  historiam  traxit  in  funestissimorum  errorum  servitium,  ita 
nunc  a  plurimis  videmus  eam  tractam  ad  confirmandum  Fatalismum,  Pantheis- 
mum,  Deismum,  aliosque  omnis  generis  errores  non  sine  ingenti  societatis  hu- 
manae  periculo  *,  Quapropter  historia  ab  omni  subiecti  scribentis  opinatione 
metaphysica  aut  religiosa  severe  videtur  prohibenda  esse. 

(/10.)  Sed  contra  recte  sentiunt,  qui  societatem  humanam  dicunt  esse 
organismum  quemddm  sese  evolventem,  in  quo  ea,  quae  posteriora  sunt,  per 
nexum  causalem  sequantur  ex  iis,  quae  antecedunt  ^.     Sicut    autem    organismus 


^  Ita  Nouveau  traite  de  diplomatique.    1750. 

2  Cfr.  S.  AuGUST,  1.  1  sup.  Genes.  contra  Manichaeos.  c.  23.  Quam  sen- 
tentiam  nostra  aetate  suscitavit  I.  Goerres. 

3  Cfr.  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  II.  q.  91  a.  5 ,  q.  108  a.  3  et  a.  4; 
III.  q.  1   a.  6;  4  dist.  43  q.   1  a.  3. 

'^  De  historia  hoc  modo  male  tractata  fatetur  ipse  Steinthal:  „Ich  be- 
haupte  nicht ,  dass  Buckle,  Quetelet  und  wer  sonst  noch  dieser  statistischen, 
d.  h.  fatalistischen  Theorie  anhangt,  unsittlich  seij  a,ber  allerdings  behaupte  ich, 
dass  sie  nur  trotz  ihrer  Theorie  sittlich  sind,  insofern  sie  es  sind,  und  dass 
ihre  Theorie  wie  die  Pest  wirken  wiirde"  (Philologie,  Geschichte,  Psychologie 
in  ihren  gegenwartigen  Beziehungen  §  60  a.  Anm.  9). 

^  Ast  Y«P  ^v  Tui  icpa^vi;  '^-Ar//zi  r/rrjnxzi  to  -[A~t[jfj'i  irl  ~z  twv  cy_rj(j.ctt(ov 
xai  irX  tojv  £|j.'iiJytov.     Arist.  1.  2  de  an.  c.  3  414  b.  30. 

Pesch,  Logica.    II.  39 


610        Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 

omnis  habet  leges  metaphysicas ,    secundum  quas  evolvitur ,    ita  etiam  evolutio, 
quae  inest  in  societate  humana,  leges  habet,  quae  sunt  obiectum  scientiae  ^ 

1124.         Dico  1°:    Fieri  potest,   ut   per   traditionem    et  alia  docu- 
menta  vera  comparetur  de  rebus  gestis  praeteriti  temporis  certitudo. 

De  testimonii  auctoritate  alio  loco  (n.  764)  diximus  qua  nobis  ratione 
certo  constare  possit;  nunc  videndum  est  de  testimoniis,  quae  versantur  circa 
illa  facta  praeterita,  quae  longiore  tempore  a  nobis  distant. 

Quum  factum  aliquod  verbis  exprimitur,  testimonium  vocatur  narratio. 
Narratio  per  se  potest  esse  et  certa  et  incerta;  quamdiu  est  incerta,  vocatur 
„rumor"  vel  „fama".  Narratio  quatenus  ab  antecedentibus  transmittitur  in  po- 
steros,  vocatur  traditio;  quae  oralis  esse  potest,  atque  etiam  scripta.  Tra- 
ditio  igitur  est  facti  narratio  per  testium  continuatam  seriem  a  tempore  facti  ad 
nos  usque  transmissa.     Scripta  alicuius  facti  narratio  vocatur  historia. 

Sunt  praeterea  alia  testimonia,  quibus  notitia  rerura  praeteritarum  ad  po- 
steros  transmitti  potest,  ut  sunt  documenta,  monumenta,  ornamenta ,  arma,  alia 
ipsorum  hominum  residua,  quae  distinguuntur  historica  et  praehistorica. 

Et  inter  testimonia  alia  sunt  formalia,  i.  e.  in  hunc  finem  facta,  ut  sint 
sive  aequalibus  sive  posteris  rerum  gestarum  signa;  alia  tantum  materialia 
sunt,  quae  sunt  quidem  testimonia,  quamquam  ad  id  destinata  non  erant.  Testi- 
monia  autem  formalia  vel  ob  finem  dumtaxat  manifestativum  facta  esse  possunt, 
vel  etiam  ob  finem  iuridicum. 

Documentum,  si  vocem  latius  accipias,  est  quodlibet  facti  testimonium 
scripto  consignatum;  et  haec  documenta  pro  inquisitione  historica  praecipuas 
partes  habent.  Paullo  artius  accepta  illa  tantum  testimonia  documenta  vocan- 
tur,  quae  ad  comparandam  sibi  auctoritatem  certis  formalitatibus  insignita  sunt. 
Ea  vocantur  „instrumenta" ,  si  sint  causa  alicuius  iuris,  vel  alicuius  iuris 
signum  formale. 

Monumentum  est  rei  gestae  testimonium  aliquo  artis  opere  expressum 
ex  materia,  quae  diutius  sit  duratura.  Vi  vocis  astrictiore  monumeutum  est 
opus,  quod  arte  humana  ad  hunc  finem  effectum  est,  ut  transmittatur  ad  po- 
steros  alicuius  eventus  memoria,  velut  statua,  mausoleum,  inscriptio ,  columna, 
porta  triumphalis. 

Certitudo,  quae  his  rebus  intervenientibus  comparatur,  vocatur  h  i  s  t  o  r  i  c  a. 
Est  ergo  certitudo  historica  generatim  ea  certitudinis  moralis  species,  quae  ver- 
satur  circa  facta,  quorum  testes  non  fuimus,  sed  quae  nobis  a  testibus  referun- 
tur.  Vi  vocis  strictiore  est  certitudo  factorum,  quae  nobis  innotescunt  per 
scriptam  alicuius  facti  narrationem. 

Certis  autem  indiciis  in  re  particulari  iudicandum  est,  utrum  media,  de 
quibus  diximus,  ad  efficiendam  certitudinem  satis  sint  necne.  Haec  indicia  nos 
docet  ars  critica,  quae  generatim  est  ars  expendendi  vim  motivorum,  quae 
ad  iudicandum  impellunt;   vel  etiam  definitur,    ut  sit  ars,    quae  regulas    docet, 


*  „Die  ganze  Menschheit  iat  der  eine  Mensch,  welcher  wachst  nach 
Altersstufen."  E.  Lassaulx,  Neuer  Versuch  einer  Philosophie  der  Geschichte. 
Monach.  1856.  p.  13  sqq.  Sunt,  qui  totam  hanc  evolutionem  ponant  in  evolu- 
tione  facultatum  psychicarum  (Volkerpsychologie,  J.  Bona  ISIeyeu). 


1.    De  ipsa  scientia.  Q\\ 

ex  quibus  iudicetur  de  variis  hominum  operibus  intellectualibus  ^  Applicata 
rebus  historicis  ars  critica  ea  est,  quae  normas  tradit,  ut  de  pondere  usuque 
testimoniorum  historicorum,  quaecunque  illa  sunt,  rectura  feratur  iudicium  2. 

Hac  igitur  arte  critica  intenduntur  tria:  1»  ut  cognoscatur,  sitne  scriptum 
integrum  et  qui  sit  alicuius  scripti  sensus;  2°  sitne  scriptum  authenticum,  i.  e. 
revera  illius  auctoris,  cui  ascribatur;  3^  quae  sit  scriptoris  scientia,  veracitas 
vel  auctoritas. 

Artis  criticae  pars  habetur  ars  hermeneutica,  qua  statuuntur  regulae 
interpretandi  sensum,  quem  auctoris  verba  continent,  qui  fortasse  obscurior  sit 
(n.  179).  Ad  quem  locum  spectat  etiam  philologia,  quae  linguam  attendit 
et  grammaticam. 

1125.  Id  vero,  quod  diximus,  hoc  modo  probatur. 

Primo  igitur  de  traditione  orali.  Hanc  ponimus  de  re 
aliqua  esse  a)  perpetuam  per  integrum  tempus  usque  ad  testes 
coaevos,  b)  amplara,  i.  e.  per  plures  testium  series  continuatam, 
c)  in  re  publica  et  gravi  versantem,  quae  a  multis  cognosci 
debuerit.  Quodsi  his  dotibus  instructa  est  traditio ,  iam  nemo 
non  videt,  nobis  et  de  scientia  et  de  veracitate  testium  certo 
constare  posse;  qua  de  re  ante  (n.  769)  satis  dictum  est. 

Secundo  de  traditione  scriptis  documentis  expressa. 
Ut  documentis  fidere  possimus,  scire  debemus,  1«  ea  non  esse 
supposita  et  spuria,  sed  authentica,  i.  e.  illius  auctoris  illiusque 
temporis,  cui  ascribuntur;  2o  ea  non  esse  corrupta  (i.  e.  nihil,  quod 
alicuius  momenti  sit,  esse  in  iis  mutatum,  nihil  detractum,  nihil 
per  interpolationem  adiectum),  sed  esse  integra.  Haec  autem 
ut  certo  cognoscamus,  indicia  in  promptu  sunt  tum  interna  tum 
externa. 

1126.  De  quibus  haec  fere  praecipi  solent  a  logicis  ^ : 

Indicia  interna  quod  attinet,  haec  dubium  movere  debent:  1°  Voca- 
bula  et  modi  loquendi,  quae  certo  constat  posteriore  tantum  aevo  in  usu  fuisse, 
quam  sit  aetas,  ad  quam  documentum  refertur,  vel  quae  scriptorem  ea  aetate 
recentiorem,  aut  documentum  interpolatum  fuisse  ostendunt. 


*   Cfr.  Saxseverino,  Log.  Vol.  IV.  p.  325. 

2  Haec  ars  critica  iam  ab  Herodoto,  Thucydide,  a  scriptoribus  Christianae 
aetatis  (ut  ex  plurimis  paucissima:  videsis  S.  Thom.  ,  Summ.  theoh  III.  q.  36 
a.  4  ad  3;  q.  43  a.  3  ad  1;  q.  45  a.  3  ad  2 ;  Quodlib.  VI.  a.  10;  Quaest. 
disput.  q.  un.  de  spirit.  creat.  a.  3  ad  9)  diligenter  est  exercita ;  non  tamen  eius 
regulae  proponebantur,  nisi  sparsim  occasione  data.  Ea  ut  specialis  disciplina 
coli  coepta  est  a  tempore  F.  A.  Wolf  (1795),  B.  G.  Niebuhr  (1811),  L.  Ranke 
(1824),  qui  quidem  in  ea  re  multa  bene  scripserunt,  plura  tamen  malc  egerunt. 
Praeclare  his  de  rebus  scripsit  Db  Smet:  Principes  de  la  critique  historique. 
Lifege  1883. 

3  ToxGioRGi,  Log.  n.  649 ;  Liberatore,  Log.  Append.  de  arte  crit. ;  Zigliara, 
Log.  crit.  1.  2  c.  3  art.  4;  Zeph.  Gonzalez,  Phil.  elem.  Matriti  1877.  p.   172. 

39* 


612         Liber  IT.  (IV.)    Lngica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 

20  Sl  stilus  sit  diversus  a  noto  scriptoris,  cui  tribuitur,  aut  saeculi,  quo 
ille  fuit,  suspicio  debet  oboriri  de  libri  authentiaj  suspicio,  inquam,  non  iudi- 
cium  certum.  Et  suspicio  quoque  cessabit,  si  ratione  materiae  aut  finis  aut 
aliorum  adiunctorum  legitima  mutationis  causa  afferri  possit. 

30  Liber,  in  quo  memorantur  homines,  facta,  mores,  artes,  controversiae, 
quae  auctore,  de  quo  quaeritur,  certo  posteriores  sunt,  aut  spurius  est,  aut  in- 
terpolatus.  Idem  putandum  de  libro,  in  quo  recentioris  scriptoris  non  dubia 
imitatio  deprehendatur. 

40  Liber  ineptiis  refertus  vel  fabellis  scatens  viro  gravi,  prudenti,  erudito 
aut  ex  toto  aut  saltem  ex  parte  abiudicandus  est,  etsi  eius  nomcn  in  codi- 
cibus  praefert. 

5'J   Liber,    qui  sententias  continet ,    iis  certo  oppositas ,    quas    scriptorem, 
cuius  nomen  praefert,  docuisse  constat,  valde  suspectus  est. 
1127.  De  indiciis  autem  externis  haec  attendenda  sunt: 

l'j  Si  codex  est  autographus  (ab  ipso  auctore  conscriptus)  ,  quaestio 
de  eius  authentia  erit  dirempta.  Si  codices  sint  apographi  (exemplaria  ab 
autographo  transcripta),  ex  iis  inter  se  comparatis  multa  criticus  deducere  pot- 
erit :  a)  Si  in  omnibus  exemplaribus,  etiam  in  iis ,  quae  auctcri  viciniora  sunt, 
uni  eidemque  auctori  opus  tribuitur,  huic  tribuendum  est.  b)  Si  in  vetustis 
codicibus  nomen  unius  auctoris  opus  praefert,  in  recentioribus  alterius,  per  se 
vetustis  fides  habenda.  c)  Si  in  recentioribus  codicibus  reperitur,  quod  in  anti- 
quioribus  deest,  hoc  interpolati  documenti  indicium  est;  si  contrarium  depre- 
henditur,  mutilati. 

20  Si  scriptores,  qui  auctoris  sunt  coaevi  vel  suppares,  aut  etiam  traditio 
constans,  eidem  auctori  librum  adiudicent,  non  erit  de  auctore  dubitandum.  Et 
etiam  per  invitam  criticorum  confessionem  authenticitas  alicuius  libri  confirmari 
potest.  Traditionis  autem  testimonium  eo  magis  habebit  ponderis,  si  nationem 
universam  vadem  habeat,  multoque  magis,  si  liber  aut  annales  aut  leges  aut 
religiosa  dogmata  nationis  contineat;  vel  etiam ,  quum  liber  receptus  fuerit  a 
multis  hominibus  inter  se  adversariis;  praecipue  vero ,  quum  a  probis  homini- 
bus  magna  cura  religiose  servatus  fuerit. 

30  E  contrario,  liber,  qui  antiqui  auctoris  nomine  inscribitur,  si  alicuius 
momenti  sit,  neque  ulla  eius  mentio  apud  veteres  occurrat,  suspectus  habendus 
est,  nisi  potiora  argumenta  probent  esse  genuinum. 

40  Documenta,  quae  ab  antiquioribus  reiecta  sunt  ut  spuria  vel  in  dubium 
revocata,  vix  fieri  potest,  ut  propter  recentiorum  auctoritatem  admittantur,  nisi 
rationes  hi  afferant  gravissimas. 

50  Si  ex  aliquo  libro  loci  a  veteribus  citati  sint ,  iique  moda  in  libro 
eiusdem  auctoris  et  titiili  reperiantur,  hoc  argumento  esse  poterit  ad  li- 
brum  existimandum  genuinum  et  integrum:  si  non  reperiantur,  aut  liber  est 
suppositus  pro  vetere  deperdito,  aut  mutilus  est;  si  immutati  legantur,  liber 
est  corruptus. 

60  Si  alicuiua  libri  multa  iam  a  principio  exemplaria  cxscripta  et  variis 
in  locis  vulgata,  lecta,  in  pretio  habita  fuisse  constat,  hic  liber  adulterari  non 
potuit.  Non  enim  effici  potuit  omnium  conspiratio,  et  si  qua  fraus  fuisset  de- 
prehensa,  omnes  reclamassent. 

Haec  igitur  etiam  indicia  sunt,  quibus  certum  est,  nliquem  librum  esse 
integrum,  neque  quid([uam  interpolatum  esse. 


1.    De  i})sa  scLontia.  (313 

Et  graviter  a  logicis  monitum  lcgimus ,  in  huiusmodi  rebus  non  unum- 
quodque  indicium  separatim  pro  sc  solum  considerandum  esse,  sed  oportere,  ut 
ad  omnem  alicuius  fontis  indolem  vertatur  animus  ^ 

1128.  Postquam  vero  nobis  constat  de  authentia,  integritate,  in- 
corruptione  documenti  historici,  videndum  est,  utrum  auctor  docu- 
menti  ea,  quae  narret,  recte  cognoverit  narretque  veraciter,  necne. 
Certa  erit  auctoris  scientia,  si  res  gesta  fuerit  sensibilis,  publica, 
illustris,  si  ipse  auctor  fuerit  coaevus,  vel  traditionis  legitimae 
organum,  vel  si  ex  certis  documentis  vel  monumentis  notitiam 
rei  accipere  potuerit.  Certa  etiam  erit  veracitas,  si  auctores,  inter 
se  studiis  vel  aliis  rebus  diversi,  tamen  quoad  substantiam  facti 
inter  se  conveniant.  Quinimmo  unius  historici  tanta  esse  potest 
auctoritas,  ut  tuto  ei  fidere  possimus  (n.  770). 

Est  praeterea  etiam  argumentum  negativum,  quod  a 
silentio  historicorum  trahitur ;  in  quo  tamen  adhibendo  magna 
cautione  opus  est  ^. 

1129.  Et  confirmatur  id,  quod  diximus,  ex  absurditate  Scepti- 
cismi  historici. 

Nam  dubium  istud  non  solum  est  contra  principia  rationis,  id  quod  ex 
argumento  modo  posito  satis  elucetj  sed  etiam  adversatur  indoli  naturali  homi- 
nura;  et  fundamenta  ordinis  religiosi  atque  socialis  diruit.  A  natura  enim  ad 
habendam  historiae  fidem  ita  comparati  sumus,  ut  non  magis  dubitarc  possimus 
de  multis  rebus  gestis  nobis  per  historiam  relatis,  quam  de  rebus,  quas  ipsi 
nostris  oculis  conspeximus.  Deinde  constat,  ordinem  religionis  et  ordinem  so- 
cialem  multis  inniti  factis,  quorum  notitiam  certam  per  solam  historiam  habere 
possumus,  in  quo  genere  sunt  vita  Christi  Domini,  legum  auctoritas,  magistra- 
tuum  legitimitas,  iura  proprietatis,  multa  consanguinitatis  vincula. 

1130.  Tertio  de  monumentis  dicendum  est.  Quae  veram  de 
rebus  certitudinera  efficient,  si  fuerint  authentica,  si  fuerint  rebus, 
de  quibus  quaeritur,  contemporanea,  si  convenerint  cum  traditione 
legitima  ^.  Quodsi  de  his  rebus  constat,  non  est  dubium,  quin 
monumenta  efficere  possint  certitudinem. 

Nam  nemo  certe  tanta  esset  audacia,  ut  monumentum  publicum  poneret 
in  memoriam    facti    ex    natura  sua   publici,    cuius    falsitas    in    omnium    oculos 

*  Quam  praeceptionem  ut  sapientiam  novam  et  fere  inauditam  hactenus  pro- 
ferre  audet  Maurenbrecher,  Ueber  Methode  u.  Aufgabe  der  hist.  Forscliung  p.  16. 

2  ToNGiORGr,  Log.  n.  65G  -659;  Lepidi,  Elem.  phil.  christ.  Vol.  1  p.  352; 
De  Smet  lib.  cit.  chapitre  13  (De  Targument  negatif.  Th^ories  de  Baronius, 
de  Lannoy,  de  Mabillon,  de  Noel  Alexandre  et  de  J.  B.  Thiers). 

^  Ad  quae  diiudicanda  ingens  apparatus  disciplinarum  archaeologicarum 
hodie  in  promptu  est,  ut  sunt  fiumismatica,  diijlomatica,  palaeographica,  epigra- 
phica,  philologia,  chronologia,  historia,  politica,  artium,  aliarum  rerum,  quae  ad 
,,culturam"  gentium  spectant;  historia  rituum  religiosorum,  civilium. 


614         Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 

incurreret.  Quodsi  reperiretur  insanus ,  qui  id  faceret,  certe  simul  cum  monu- 
mento  peraeveraret  fama  tantae  insaniae. 

Si  autem  longo  tempore  post  eventum  aliquem  gravem  et  publicum  ali- 
quod  monumentum  erectum  fuerit  nemine  aequalium  reclamante,  certe  constat, 
apud  lios  aequales  factum,  de  quo  agitur,  habitum  esse  pro  vero  et  certo  j  si 
igitur  praeterea  constat,  hos  aequales,  qui  fuerint  tempore  erectionis  monumenti, 
et  potuisse  et  voluisse  tueri  veritatem;  iam  etiam  certo  constare  poterit,  factum 
illud  revera  evenisse  secundum  raonumenti  attestationem. 

1131.  Dico  2°:  Historia  est  scientia  proprie  dicta,  lo  quatenus 
rerum  historicarum  cognitio  dirigitur  legibus  et  regulis  generalibus; 
2o  quatenus  versatur  in  detegendis  rerum  gestarum  causis,  atque 
ita  ducit  ad  statuendas  leges,  secundum  quas  homines  agere  so- 
leant;  3o  quatenus  subicitur  principiis  metaphysicis  et  ad  principia 
metaphysica  melius  cognoscenda  adducit. 

Certum  est  igitur,  historiam  esse  scientiam,  si  haec  tria,  quae 
diximus,  revera  praestat;  id  quod  nemini,  qui  definitionem  scien- 
tiae  recoluerit,  dubium  esse  potest.  Nunc  de  illis  tribus  viden- 
dum   est. 

1132.  I.  Historia  methodum  docet,  secundum  quam  in  factis 
accurate  inquirendis  et  ad  veritatem  accommodate  narrandis  pro- 
cedendum  sit. 

Historia  ct  obiective  accipi  potest  et  subiective.  Si  accipitur  obiective, 
aut  intelligitur  sensu  particulari,  et  est  alicuius  facti  particularis  memoria  scripto 
consignata  (hoc  modo  numero  plurali  narrari  dicuntur  „historiae"  vel  „acta") ; 
aut  intelligitur  sensu  magis  universali,  et  est  memoria  factorum  memorabilium, 
quae  in  aliqua  gente  vel  genere  humano  contigerunt,  scripto  consignata.  Olim 
„historiam"  ab  „annalibus"  quidem  eo  differre  putarunt,  quod,  quura  utruraque 
sit  rerum  gestarum  narratio,  earum  tamen  rerum  proprie  esset  historia,  quibus 
ipse  interfuisset  is,  qui  narraret  *. 

Ad  historiam  obiective  intellectam  pertinere  possunt  ea  omnia,  quae  quum 
tempore  praeterito  inter  homines  contigerint,  propter  nexum,  quo  inter  se  con- 
iunguntur,  pro  nobis  non  sine  momento  sunt;  sive  sunt  res  ab  hominibus  gestae, 
sive  sunt  eventus,  opera,  status  atque  conditiones  gentium. 

Ad  historiam  subiective  acceptam  primo  loco  pertinet  illarum  rerum 
certa  cognitio  et  earum  cum  aliis   vera    communicatio.     Unde   in  historia   haec 


*  Ita  AuL.  Gellius  noct.  Attic.  V,  18.  Simili  ratione  Lkssing  :  „Nur  der 
Schreiber  der  Zeitgeschichte  ist  als  eigentlicher  Historiker  zu  betrachten." 
(Contra  quem  Gervinus,  Historik  p.  77).  Baronius  in  scribendis  suis  „An- 
nalibus  Ecclesiasticis"  hanc  sibi  regulam  posuit:  Illi  tibi  aiictores  legendi 
sunt,  .  .  .  qui  suorum  temporum  res  gestas  scripsere,  qui  si  desint,  proximiores 
saltem  habeas;  iunioribus  autem  credas,  quantum  antiquiorum  nituntur  aucto- 
ritate.  Cfr.  Hipler:  Die  christl.  Geschichtsauffassung.  Colon.  1884.  p.  85.  Atque 
idipsum  Goil.  Maurenbrecher  profert  tanquam  principium  primum  ct  axioma 
fundamentale  artis  criticae  inchoatac  a  Leop.  Ranke!  (Ueber  Methode  und  Auf- 
gabe  der  liist.  Forschung  p.   10.) 


I 


1.    De  ipsa  scientia.  ^15 

curante  duae  partes  distingui  solent :  historiomathia,  quae  docet,  quomodo 
inquirendum  sit;  et  h  isto  riograph  ia,  quae  docet,  quomodo  exponendum 
sit.  Atque  in  his  tradendis  methodis  historia  a  regulis  generalibus  vel  princi- 
piis  universalibus  abstinere  non  potest;  id  quod  ad  rationem  scientiae  requi- 
ritur  et  satis  est.  Quae  regulae  et  principia  nihil  aliud  sunt,  quam  praeceptiones 
logicae  ad  res  historicas  applicataej  velut  quum  logica  doceat,  nihil  esse  posse 
simul  et  non  essc,  historicus  praecipiet:  „Distingue  tempora,  et  cAncordabunt 
iura."  Quum  logicus  praecipiat ,  distinguendum  esse  inter  necessitatem  meta- 
physicam  et  physicam,  nunquam  licebit  historico  negare  eventum  per  testes 
certo  comprobatum  ob  eam  solam  rationem,  quod  sit  „miraculum"  ^ 

1133.  II.  Postquam  facta  cognita  sunt,  inquirit  historia  in  facto- 
rum  causas,  factaque  colligit  ad  statuenda  per  inductionem  principia 
saltem  moraliter  certa  de  eventibus  in  vita  quum  hominum  singu- 
larium  tum  gentium  contingentibus. 

Quum  enim  homines  non  sint  praediti  libertate  arbitrii  omnino  absoluta,  in 
multis  rebus  pendent  a  conditionibus  inclinantibus,  quibus  etsi  semper  resistere 
possunt,  reapse  tamen  ut  plurimum  ccdere  solent.  In  hoc  genere  sunt  condi- 
tiones  regionum ,  temporum ,  coeli  status,  aeris  temperies ,  victus  et  quaestus 
qualitas,  valetudo  corporis,  degendae  vitae  ratio,  status  artium  et  scientiae,  edu- 
catio,  occupationum  varietas,  domesticae  convictiones ,  mores  et  consuetudines, 
instituta  publica,  rationes  civiles.  His  accedunt  proprietates  ingenii  et  animi, 
quae  vocantur  psychologicae ,  ex  quibus  magna  copia  legum  moralium  trahi 
potest.     Sescenta  alia  ^. 

1134.  III.  Universos  eventus  subicit  historia  altissimis  illis  philo- 
sophiae  principiis,  quae  versantur  circa  rerum  causam  primam  et 
ultimum  finem,  ad  quae  mehus  cognoscenda  mentem  humanam 
recte  dispositam  adducit,  et  ex  quibus  aliunde  cognitis  praeclaram 
ad  interpretanda  singula  addit  lucem. 

Hac  de  re  magna  est  diversitas  sententiarum ,  quae  omnes  ad  duas  me- 
thodos  reduci  possunt.  Qui  sequuntur  methodum  empiristicam,  quam  alii  „na- 
turalem"  vocant  ^,  negant,  ullam  in  historia  rationem  haberi  posse  veritatis,  vel 
legis,  vel  finis,  vel  principii,  quod  non  intra  limites  ipsius  mundi  phaenome- 
nalis ,  i.  e.  sensibilitatis,  contineatur.  Inter  hos  eminent  A.  N.  Condorcet 
(1743—1794)*,  AuG.  Comte,  L.  A.  I.  Quetelet  (1796—1874),  H.  Tii.  Buckle  5, 
Friedr.  Hellwald,    E.  Du  Bois-Reymond.     Qui  omnes    nihil  discriminis  ponunt 


^  Hoc  modo  confessus  est  R^.nan  :  Si  le  miracle  a  quelque  realit^ ,  mon 
livre  n'est  qu'un  tissu  d'erreurs  .  .  .  notre  methode  est  d^testable.  Vie  de 
J^sus,  13.  ^dition,  Preface  p.  V  et  p.  IX. 

2  Cfr.  Wundt,  Logik  II.  p.  518  sqq.  In  turpissimo  autem  errore  versan- 
tur,  qui  discrimen ,  quod  est  inter  naturam  humanam  et  naturam  irrationalem, 
in  rebus  historicis  negligunt. 

3  Socialistisch-naturwissenschaftliche  Richtung. 

*  Esquise    d'un  Tableau   historique    des    progr^s  de  l'esprit  humain  1793. 
5  History  of  civilisation  in  England  (1858);  cfr.  Droysen,    Grundriss  der 
Historik  p.  41—62. 


616        Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.   Quaestiones  de  scientia. 

inter  historiam  hominum,  historiam  bestiarum,  historiam  lapidum.  Quodsi 
finem  permittunt  studiis  historicis  promovendum,  is  in  voluptate  tantum  vitae 
animalis  pro  societate  humana  situs  est;  quapropter  haec  metliodus  etiam  socia- 
listica  est  vocata.  Inter  hos  tamen  liistoricos  vix  ullum  reperies,  qui  non  ex 
ignoratione  veritatis  metaphysicae  in  eiusdem  negationem  lapsus  sit.  ita  ut 
omnes  profiteantur  Fatalismum,  Materialismum. 

Altera  eat  metliodus  philosophica  vel  metapliysica  ^  quae  tamen  apud  di- 
versos  diversa  est.  Alia  est  enim  apud  Idealistas,  inter  quos  Kaxt  ^^  Fr.  Chbi- 
STOPH  ScHLossER  (1776 — 1861);  alia  apud  Pantheistas ,  inter  quos  Herder ', 
FiCHTE,  ScHELLiNG,  Hegel  ■*,  H,  LoTZE  ^ ;  alia  apud  Deistas,  inter  quos  Herbart, 
L.  Ranke;  alia  apud  eos,  qui  existentiam  Dei  et  providentiam  agnoscunt,  inter 
quos  S.  Adgustinus  ^,  Orosius  ',  Dante,  Bossuet  ^,  Baronius,  Petavius,  Mabillon, 
Tillemont,  Muratori,  Giambattista  Vico  ^,  Ioannes  de  Muller  i^,  Friedrich  Schle- 
gel'*i,  Ios.  Gorres  12_  Qui  omnes  non  solum  in  eo  conveniunt,  quod  facta  hi- 
storica  praetermissis  omuibus  rationibus  metaphysicis  intelligi  satis  non  possunt, 
sed  etiam  in  eo,  quod  illa  facta  cum  necessitate  cogitantem  mentem  impellunt, 
ut  ascendat  ad  rationes  metaphysicas  ^^ 

Vix  opus  est  dicere,  hanc  methodum  philosophicam  omnino  tenendam 
essej  et  praetermisso  omni  errorum  metaphysicorum  genere,  soli  methodo 
theisticae  inhaerendum. 

Hoc  igitur  modo  historia  habet  rationem  scientiae;  id  quod 
declaratur  argumento  negativo. 

Ideo  enim  negant,  historiam  subiectam  rationibus  metaphysicis  esse  scien- 
tiam,  quod  historia  penitus  corrumpatur  additis  illis  opinationibus  subiectivis 
scribentium,  sive  sint  pantheisticae,  sive  deisticae,  sive  Christianae.  Atqui  haec 
ratio  nulla  est.  Primo  enim  non  agitur  de  inquisitionibus  historicis  in  se  al- 
terandis,  sed  subsumendis  sub  principiis  altioribus.  Neque  deinde  agitur  de  ad- 
dendis  opinationibus  subiectivis,  sed  de  attendendis  veritatibus  metaphysicis,  quae 
per  rationem  humanam  recte  adhibitam  et  per  revelationem  divinam  certo  constant. 

Secundo  probatur  id,  quod  dixiraus,  argumento  positivo. 

Natura  enim  veritatis,  cuius  singulae  quasi  partes  in  singulis  disciplinis 
coluntur,  omnino  exigit,  ut,  non  contenti  aliqua  parte,  progrediamur  ad  cogno- 


^  Ideal-philosophische  Richtung. 

2  Ideen  zu  einer  allgemeinen  Gescliichte  in  weltbiirgerlicher  Hinsicht  1784. 

3  Ideen  zur  Philosophie  der  Geschichte  der  Menschheit  1784. 

'^  Philosophie  der  Geschichte  1825;  cfr.  Springer,  Die  HEGEL'sche  Ge- 
schichtsbetraclitung.    Tiibingen  1848. 

•'  Mikrokosmos.  ^  In  libris  de  civitate  Dei. 

'  In  libro  Hormesta.  ^  Discours  sur  1'histoire  universelle. 

^  Principi  di  una  scienza  nuova  alla  commune  natura  delle  nazioni  etc. 
Neap.  1725. 

^"  24  Biicher  iiber  die  allgem.  Gescli.     Einleitung. 

^*  Vorlesungen  iiber  Philos.  d.  Gesch.  1829. 

^2  Ueber  Grundlage,  Gliederung,  Zeitfolge  der  Weltgeschiclite.  Edit.  nov. 
Monachii  1880. 

13  Cfr.  Histor.-polit.  Blatter  1885  tom.  96. 


1.    De  ipsa  scientia.  (317 

scendum  totumj  neve  nlli  in  inquirendis  rerum  causis  limites  humano  ingenio 
ponantur.  Quod  si  ita  est ,  nobis  cognitione  causarum  empiricarum  non  licet 
esse  contentis. 

Atque  his  tribus  rebus,  quae  primariae  sunt,  absolutis,  illud 
non  est  praetermittendum  silentio,  historiam  omni  scientiae  prae- 
clarum  inveniendae  veritatis  instrumentum  esse  (n.  411).  IJnde 
ad  rem  accommodate  a  Baronio  (post  S.  Greqorium  Naz.)  dictum 
est:  „Praeclarum  est,  mentem  historiarum  cognitione  instructam 
et  refertam  habere.  Historia  enim  conglobata  quaedam  et  coa- 
cervata  sapientia  est,  hominumque  multorum  mens  in  unum  collecta." 

1135.  Respondenda.     (Ad  1.)     Non  agitur  causa  illius    historiae,    quae  facta 

narrat  ex  ore  hominum  atque  describit',  sed  de  illa,  quae  est  organum  inqui- 
sitionis  ordinatae,  quae  igitur  principia  statuit,  secundum  quae  de  factis  tem- 
poris  praeteriti  inquirendum  est,  vel  secundum  quae  haec  facta  ita  sunt  pro- 
ponenda,  ut  non  laedatur  veritas ;  quae  deinde  his  principiis  utens  facta  parti- 
cularia  inquirit,  et  quae  invenerit,  lectorihus  sive  auditoribus  proponit.  Historicus 
igitur,  modo  munere  suo  recte  fungi  velit,  non  addit  fictiones  per  phantasiam 
—  id  quod  poetis  relinquitur  —  sed  iudicia  per  rationem  recte  adhibitam  ^. 

(Ad  2.)  Vidimus,  historica  instrumenta  praesto  esse.  quibus  effici  possit. 
ut  historia  in  iis  versetur,  quae  revera  evenerunt.  Neque  ad  perfectionem  hi- 
storiae  requiritur.  ut  sciantur  omnia,  quae  utcumque  ab  hominibus  tempore 
praeterito  facta  sunt.  —  Neque  tamen  sumus  ii,  qui  negemus,  scientiam  histo- 
riae  admodum  esse  imperfectam.  Plurima  sane,  quae  ad  notitiam  perfectam 
rerum  historicarum  requiruntur,  nulla  ratione  nobis  sunt  tradita.  Et  verum  est. 
inter  ea,  quae  contingunt,  potius  ea,  quae  male  perpetrantur,  scripto  consignari, 
quam  quae  sunt  laudabilia.  Quarum  rerum  omnium  et  similium  prudens  quis- 
que  historicus  debitam  rationem  habebit. 

(Ad  3.)  Distinguere  primo  oportet  inter  certiludinem  absolutam  et  rela- 
tivam  (n.  767).  De  permultis  quidem  rebus  historicis  acquiri  potest  certitudo 
absoluta,  quum  numerus  testimoniorum  exstet,  quae  ad  efficiendam  certitudinem 
satis  sint  (n.  771  ad  4).  Quis  enim  dubitet  de  existentia  antiquae  Graeciae  vel 
Caesaris,  sescentis  aliis,  quae  per  historiam  ita  certa  sunt,  ut  accusaretur  in- 
saniae,  qui  de  iis  dubitare  velit  ?  Illud  deinde  meminisse  iuvat,  saepenumero 
accidere  posse,  ut  propter  multa  argumenta  probabilia,  quae  separata  de  re 
aliqua    opinionem    probabilem    tantum    efficiunt,    nascatur    argumentum    certum, 

^  Occurrunt  narrationes,  in  quibus  non  attenditur  narrati  eventus  veritas. 
sed  aptitudo  tantum  ad  illustrandam  veritatem  aliunde  certam ;  quae  quidem 
non  ad  scicntiam  historicam  spectant,  „legendae"  tamen  sunt.  „Una  in  his  sa- 
luberrima  regula  retinenda  est,  ut,  quae  non  sunt  contra  fidem  neque  contra 
bonos  mores,  et  habent  aliquid  ad  exhortationem  vitae  melioris,  ubicumque  in- 
stitui  vidcmus  vel  instituta  agnoscimus.  non  solum  non  improbemus.  sed  etlam 
laudando  et  imitando  sectemur,  si  aliquorum  infirmitas  non  ita  impedit.  ut  am- 
])lius  detrimentum  sit."    S.  Adgust.,  Epistol.  cl.  II.  ep.  55  [119]  c.   18  n.  34. 

2  Cfr.  GciL.  deHumboldt,  Sprachphil.  "Werke,  edit.  Steinthal  (Berlin  1883). 
p.   121   sqq.  Ueber  die  Aufgabe  des  Geschichtsschroibers. 


618         Liber  11.  (rV.)    Logica  formalis.     IV.    Quaestiones  de  scientia. 

quo  rem  evenisse  evidenter  declaretur  (n.  776)  ^  Sed  concedendum  est ,  de 
permultis  eventibus ,  quae  narrantur  in  libris  historicis ,  nos  non  posse  habere 
nisi  certitudinem  relativam,  i.  e.  certitudinem  de  convenientia  inter  narrationes 
praesentes  et  narrationes  antiquas. 

1136.  (Ad  4.)     Ad  hanc  rationem,    quae  inter  obiectas  est    gravissima.    re- 

spondendum  est:  Magnopere  est  distinguendum  inter  fontes,  ex  quibus  facta 
historica  ipsa  emanant,  et  narrationes,  quibus  intervenientibus  nobis  tra- 
duntur  illa  facta  a  scriptoribus  disposita,  digesta,  exornata.  Inter  fontes  ipsos 
sunt  instrumenta  iuridica  cuiuscunque  generis ,  epistolae  coaevorum ,  quatenus 
iis  horum  iudicia,  apprehensiones  manifestantur,  sermones  publici ,  monumenta 
litterarum,  in  quibus  resplendeat  illius  temporis  ingenium ,  monumenta  alius 
generis,  ut  sunt  legata  vel  testamenta,  arma  aliaque  vitae  instrumenta,  sepulchra, 
aedificia,  templa,  pyramides ,  statuae,  imagines ;  quae  res  ipsae  praedicant  ali- 
cuius  temporis  mores ,  pietatem ,  artem ,  stultitiam.  Et  horum  quidem  fontium 
alii  vim  absolutam  sibi  vindicant ,  alii  vim  tantum  relativam ;  vel  unus  fons 
habere  potest  una  ratione  vim  absolutam ,  altera  vim  relativam.  Neque  ulla 
est  rerum  historicarum  narratio ,  quae  non  sub  aliquo  respectu  fontibus 
sit  annumeranda. 

Sed  multo  maior  cautio  est  adhibenda,  quum  agitur  de  narrationibus, 
quibus  res  gestae  a  scriptoribus  ex  industria  compositae  atque  descriptae  sunt. 
Quae  id  commodi  habent,  ut  ea  tibi  suppeditent  in  unum  collecta,  quae  in 
fontibus  non  reperiuntur  nisi  dispersa  et  multo  labore  conquirenda.  Atque  ex 
his  libris  commode  disces,  qua  ratione  in  conquirendis  notitiis  historicis  tibi  pro- 
grediendum  sit  vel  non  progrediendum.    Sed  habent  etiam.  unde  timeatur  error. 

Et  omnis  quidem ,  quae  est  de  rebus  gestis  narratio  historica ,  ex  se  ^  ad 
id  directa  est,  ut  accurate  referantur  facta.  „Nam  quis  nescit,  primam  esse 
historiae  legem,  ne  quid  falsi  dicere  audeat?  deinde  ne  quid  veri  non  audeat; 
ne  qua  suspicio  gratiae  sit  in  scribendo ;  ne  qua  simultatis.  Haec  scilicet  fun- 
damenta  nota  sunt  omnibus."  ^  At  vero ,  quae  est  debilitas  humani  ingenii, 
saepenumero  accidit,  ut  narrationi  obiectivae  aifectiones  subiectivae  admixtae 
sint.  Quapropter  historico  summopere  laborandum  est,  ut  reiectis  additamentis 
subiectivis  appareat  obiectiva  rerum  veritas  ^.  Imprimis  igitur  videndum  est , 
quis,  quid,  ubi,  quibus  auxiliis,  cur,  quomodo,  quando  scripserit.  Adhibendae 
deinde  regulae  artis  criticae,  quarum  mentio  supra  est  facta. 

(Ad  5.)  Distinguendum  primo  est  inter  indolem  documentorum ,  quae 
eorundem  authentiam  supponit,  et  indolem,  quae  ab  authentia  non  pendet.  Haec 
ad  probandam  authentiam  adhiberi  potest,  non  illa.    Deinde  saepissime  ex  aliis 


^  Cfr.  De  Smet,  Principes  de  la  critique  historique  p.  68  sqq. 

2  „Ex  se"  diximus;  nam  ex  intentione  scriptorum  saepius  accidere 
scimus,  ut  historia  sit  quasi  „horreum  in  usum  phantasiae"  et  instrumentum 
corrumpendae  veritatis ;  id  quod  de  seipso  confessus  est  Fr.  Schiller.  (De 
Centuriatoribus  Magdeburgensibus  videris  F.  Cii.  Baur:  Die  Epochen  der  kirch- 
lichen  Geschichtschreibung.    Tiibingen  1852.  p.  46 — 82.) 

^  Cic.  1.  2  de  oratore  c.  15. 

*  Cfr.  I.  Ianssen,  I.  Friedr.  Boehmer's  Leben,  Briefe  und  kleine  Schriften. 
Huius  laboris  praeclarum  exemplum  nostro  tempore  pracbuit  ipse  I.  Ianssen, 
Geschichtc  des  deutschen  Volkes  seit  dem  Ausgange  des  Mittelalters. 


1.    De  ipsa  scientia.  (319 

etiam  rebus  authentia  demonstrari  potest.  Quamobrem  adhibenda  est  inductio 
comparativa;  adhibenda  sunt  momenta  palaeographica,  pliilologica,  diplomatica. 

(Ad  6.)  Negari  non  potest,  documenta  historica  se  haberc  ad  facta  par- 
ticularia,  quorum  notitia  inde  hauriatur,  ut  principia  ad  conclusiones.  Sicut 
igitur,  qui  conclusiones  trahit  ex  principiis,  ponit,  principia  firma  esse,  ita  qui 
ex  documentis  studet  cognoscere  facta,  ponit,  documenta  esse  certa.  Sicut  autem 
in  aliis  scientiis  principia  saepissime  probationis  indigent,  ita  in  historia  ad 
efficiendam  certitudinem  absolutam  omnino  necessarium  est,  ut  probetur  docu- 
mentorum  certitudo,  quod  qua  ratione  fieri  possit,  supra  indicavimus. 
1137.  (Ad  7.)    Notum  lippis ,    in  actionibus   humanis    permultis    manifestari 

libertatem  arbitrii.  Unde  apud  cordatum  quemque  summam  indignationem  mo- 
vent,  qui  historiam  hoc  modo  partem  scientiae  naturalis  haberi  volunt,  ut  actiones 
humanae  eidem  naturali  necessitati  subditae  putentur,  cui  subsunt  res  reliquae; 
quem  errorem  per  artem  statisticam  isti  confirmare  student  ^  Verum  libertas 
humaua  minime  obstat,  ne  homines  in  omnibus  suis  actionibus  a  conditionibus 
pendeant  tum  invitantibus  tum  deterrentibus.  Quod  si  ita  est,  iam  leges  esse 
possunt,  secundum  quas  homines  ut  plurimum  agere  soleant.  In  quo  genere 
est  lex  progressionis,  quae  apparet  in  historia  universe  accepta;  sunt,  ut  prae- 
tereamus  alia,  leges  illae  statutae  in  chronica  Rolewixkii  (f  1502)  Carthusiani: 
„Trifarius  cursus  temporum  reperitur,  qui  se  miro  ordine  alternat  et  secundum 
hunc  omnis  status,  omnis  conditio  se  gubernat.  Primus  est  abundantiae,  se- 
cundus  indigentiae,  tertius  temperantiae.  Divitiae  pariunt  animositates,  animo- 
sitates  bella,  bella  panpertatem,  paupertas  mediocritatem ,  mediocritas  divitias, 
divitiae  iterum  animositates." 

(Ad  8.)  Historia  quatenus  docet  methodum  inquirendi,  quae  sint  revera 
facta  historica,  et  methodum  legentibus  vel  audientibus  ad  veritatem  narrandi 
id,  quod  tempore  praeterito  factum  sit,  reducitur  ad  logicam;  nam  omnis 
scientia,  quatenus  methodum  praescribit  in  ipsa  servandam,  ad  logicam  reducitur 
et  merito  habetur  ut  pars  logicae  applicatae  (n.  530  Coroll.  2).  Historia,  qua- 
tenus  hanc  methodum  adhibet  ad  inquirendas  res  gestas  earumque  causas ,  ad 
ethicam  et  ad  psychologiam  reducitur,  quae  est  pars  physicae  (vi  huius 
nominis  latissima).  Historia,  quatenus  eventus  historicos  subdit  principio  meta- 
physico,  ut  est  providentia  divina,  reducitur  ad  metaphysicam;  quatenus 
subdit  eventus  illos  veritatibus  cognitis  ex  revelatione  Christiana,  reducitur  ad 
theol^giam. 

(Ad  9.)  Historico,  ut  historicus  est,  prima  cura  et  praecipua  esse  debet, 
ut  accurate  inquirat  facta,  inventaque  fideliter  narret.  Et  tanta  esse  potest 
apud  alicuius  aetatis  homines  falsa  de  rebus  ante  gestis  sententia,  ut  omnibus, 
qui  in  rebus  historicis  versantur,  haec  sit  una  cura,  ut  veritas  rerum  iterum 
proferatur  in  lucem,  quae  propter  molem  mendaciorum  latet  in  tenebris.  Verum 
id,  quod  propter  pravitatem  alicuius  temporis  consultius  videtur,  non  ideo  loco 
principii  generalis  statui  potest.  Homini  enim  historico  naturam  rationalem 
exuere  non  licet;  qua  natura  necessario  impelletur,  ut  res  non  tantum  con- 
sideret,  ut  sunt  singularia,  sensibllia,  naturalia,  sed  praecipue,  ut  sunt  facta 
sub  regimine  humanae  moralitatis  et  divinae  providentiae.  Unde  historico  ,  ut 
est  homo  rationalis ,  necessarium  est,    ut  respiciat  vcritates  metaphysicas.     Ne- 


^   Cfr.  Droysex,  Die  Erheb.  d.  Gesch.  z.  Range  e.  Wissenschaft  p.   12  sqq. 


620        Liber  II.   (IV.)    Logica  formalis.     IV.    Quaestiones  de  scientia. 

ijue  proi)ter  malum  usum,  qui  timeri  possit,  rectus  usus  impediendus  est.  In 
qua  re  non  de  subiectivis  scribentium  opinationibus  agitur,  sed  de  veritate 
metaphysica  vel  religiosa  certo  cognita. 

(Ad  10.)  Societas  humana  non  est  organismus  jjroprie  dictus,  sed  est 
vera  complurium  individuorum  coUectio.  Quamobrem  non  cst  ens  per  se  unum. 
sed  nnum  per  accidens.  Nihilominus  magnam  habet  cum  organismo  simili- 
tudinem.  Omnes  enim  homines  propter  naturam  rationalem  in  una  sunt  collo- 
cati  specie,  quae  est  in  hoc  mundo  nobilissima;  iique  non  solum  ab  una  causa 
])rima,  cuius  imaginem  in  se  habent.  omncs  originem  ducunt,  sed  ab  uno  stipite 
etiam  descendentes ,  ad  unum  omnes  finem  conspirant  et  unara  omnes  familiam 
constituunt;  in  qua,  id  quod  hac  in  re  est  praecipuum,  omnes  a  natura  propter 
multiplicem  indigentiam  atque  etiam  benevolentiam  naturalem  ad  degendam 
vitam  socialem  destinati  sunt.  Ex  hac  autem  ad  vitam  socialem  destinatlone 
eveuit,  ut  unusquisquc  pendeat  ab  aliis,  et  progenies  tota,  quae  sequitur,  pen- 
deat  ab  antecedente. 

1138.  Corollaria.      Coroll.    1.     Ergo    scientia   illa,    quam    hodie 

liistoriam  nuncupant,  ox  iis  variarum  scientiarum  partibus  coa- 
lescit,  quae  eventus  praeteritos  in  vita  hominum  publica  spectant. 
IJnitatem  suam  haec  trahit  scientia  non  ex  obiecto  formali,  sed 
ex  obiecto  materiali.  Unde  non  inscite  illi,  qui  non  de  scientia 
historica,  sed  de  scientiis  historicis  dicunt. 

Coroll.  2.  Sicut  scientia,  quae  versatur  in  rebus  naturalibus, 
duas  quasi  contignationes  habet,  alteram  inferiorem,  quae  est 
scientia  naturalis  vi  vocis  restrictiore,  superiorem  alteram,  quae  est 
philosophia  naturalis:  ita  etiam  scientia,  quae  est  de  rebus  histo- 
ricis,  altera  est  inferior,  quae  nomen  historiae  retinet,  quae  factis 
inquirendis  et  narraudis  absolvitur,  altera  superior,  quae  res  cou- 
siderat  secundum  ideas  haustas  ex  philosophia  prima  *. 

Neque  mirum  esse  potest,  hanc  nobiliorem  partem  apud  populos  Christia- 
nos  prius  maiore  cum  doctriuae  apparatu  excultam  esse,   quam  illam  inferiorem  -. 

Coroll.  3.  Ergo  quattuor  historico  sunt  proposita:  lo  ut  dili- 
genter  ex  fontibus  colligat,  quae  rem  narrandam  spectant;  2«  ut 
accurate  per  artem  criticam  separet  vera  et  certa  a  probabilibus, 
dubiis,  aperte  falsis;  3o  ut  nexum  causalem,  qui  est  inter  eventus, 
acri  ingeuio  investiget;  4o  ut  omnia  ad  veritatem  exponat  et  narret. 

^  Mcthodi  inquisitionis  liistoricae  ab  Hegkl  distiuctae  sunt  tres :  primi- 
tiva,  rcflectens,  speculativa  (Die  naive,  reflectirende,  speculative  Geschichts- 
betrachtung).  Sed  melius  distinguuntur  empirica,  critica,  philosophica.  Ex  qui- 
bus  empirica  accurate  narrat  facta ;  critica  in  veritatem  fontium  historicorum 
inquirit;  philosophicn  nexus  factorum  causales  detegere  studet  et  de  vi  et  ra- 
tione  factorum  fcrt  iudicium. 

2  „Artem  ipsam  historiae  phihisophicam  magnus  Ecclesiae  doctor  Auoustincs 
princeps  omnium  excogitavit.  pcrfccit."  Leo  XIII.  in  epist.  data  d.  IS.  m.  Aug. 
1883;  cfr.  IIipler,  Die  ehristl.  Geschichtsauffassung.     Colon.   188 1. 


1.    De  ipsa  scientia.  (321 

Quibus  in  rebus  fini  historiae  admodum  consentaneum  est,  res  ita  narrare, 
ut  facta  ipsa  atque  illius  aetatis  homines  quasi  loqui  et  causam  agerc  videan- 
tur.  Et  lectoribus  relin^iuere  potest,  ut  hi ,  sequentes  impulsum  naturae  ratio- 
nalis,  ex  narratis  rebus  ea  concludaiit,  quae  concludenda  sunt,  atque  eo  pro- 
grediantur,  ut  res  gestas  sub  unitate  illa  colligant,  quae  ex  metaphysica  petitur 
et  veritate  divinae  providentiae.  —  Quia  tamen  vix  fieri  potest,  ut  scriptor  omnino 
a  proprio  de  rebus  narratis  iudicio  et  ab  omni  additamento  subiectivo  abs- 
tineat,  magna  cum  religione  cavcndum  erit,  ut,  qui  legunt,  videant,  quid  sit 
haustum  ex  fontibus  historicis,  quid  sit  cffectum  labore  scribentis,  et  quid  sit 
ipsius  scribentis  iudicium;  quid  sit  in  praemissis,  et  quanam  eonsequentia 
scriptor  conclusiones  suas  deduxerit.    (Qua  in  re  graviter  peccat  Droysex,  Raxke.) 

Per  se  igitur  non  obstat  quidpiam,  ne  ipse  historicus  sequens  ductum 
rationalis  suae  naturae  personam  philosophi  induat  et  sese  lectoribus  ducem 
praebeat  in  hac  parte  historiae  philosophicae.  Verum  summopere  curandum 
est,  ne  his  intentionibus  metaphysicis  ipsae  res  gestae  minus  clare  percipiantur  '. 

QUAERITUR  8  , 

iiectaiitnrne   siiignlae   scientiae   intei*   se   comninni 

vincnlo  ^. 

1139.  Rationes    dubitandi.      Videtur    unaquaeque    scientia    omnino    sui    iuris 

esse,  neque  ulla  ratione  ab  alia  pendens.  Nam  (l.)  ex  communi  doctrina  Ari- 
stotelicorum  inter  scientias  principales,  ut  sunt  physica,  mathematica,  meta- 
physica,  logica,  ethica,  nuHa  est,  quae  aliis  subalternetur.  Sed  unaquaequc 
scientia  ex  principlis  proficiscitur,  quae  sibi  sunt  propria;  et  obiecta  habent, 
quae  inter  se  omnino  sunt  diversa.  —  (2.)  Si  quis  autem  aliquam  dependen- 
tiam  statuere  velit,  is  dicet,  disciplinas  omnes  pendere  a  logica.  Haec  enim 
modum  praescribit  et  legem  omni  scientiae,  in  qua  tres  mentis  opcrationes  rite 
adhibendae  sint.  —  (3.)  Vel  potius  dicet,  scientias  omnes  subici  morali.  Haec 
enim  de  ultimo  fine  hominis  praecipit  et  de  mediis  prudcnter  adhibendis,  ut 
is  finis  tutius  obtineatur.  At  ultimus  finis  regula  est  omnium  finium  inferiorum, 
et  omnes  actiones  humanas  dirigere  debet  atque  ipsam  scientiam.  —  (4.)  Sed 
rectissime  illi  sentiunt,  qui  theologiam  omnium  scientiarum  primam  habent, 
cuius  servae  sint  et  quasi  ancillae  omnes  scientiae  reliquae.  „Quum  enim  theo- 
logia,  quantum  ad  aliquid  sit  speculativa  et  quantum  ad  alicjuid  sit  practica, 
omnes  alias  transcendit  tam  speculativas.  quam  practicas.  Speculativaruni  enim 
scientiarum  una  altera  dignior  dicitur  tum  propter  certitudinem ,  tum  propter 
dignitatem  materiae.  Et  quantum  ad  utrumque  haec  scientia  alias  specula- 
tivas  scientias  excedit.  Secundum  certitudinem  quidem,  quia  aliae  scientiae 
certitudinem  habent  e.x  naturali  lumine  rationis  humanae,  quae  potest  errare; 
haec  autem  certitudinem  habet  ex  lumine  divinae  scientiae,  quae  decipi  non 
potest.  Secundum  dignitatem  vero  materiae,  quia  ista  scientia  est  principaliter 
de  his,  quae  sua  altitudine  rationem  transcendunt.  Aliae  vero  scientiae  con- 
siderant  ea  tantum,  quae  rationi  subduntur.      Practicarum  vero   scientiarum  illa 


*  Hac    in    re    merito  reprehensus    est  Schi.osser,    ,,dass    er    in    allen  .lahr- 
hunderten  der  Weltgeschichte    mit  seinen  moralischcn  Maximen    hcrumpoltere", 

2    LlBEfiATORE,    Log.    p.    2    C.    6    8.    4. 


622        Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 

dignior  est,  quae  ad  ulteriorem  finem  ordinatur,  sicut  civilis  militari.  Nam 
bonum  exercitus  ad  bonum  civitatis  ordinatur.  Finis  autem  huius  doctrinae, 
in  tjuantum  est  practica,  est  beatitudo  aeterna,  ad  quam  sicut  ad  ultimum 
finem  ordinantur  omnes  alii  fines  scientiarum  practicarum.  Unde  manifestum 
est,  secundum  omnem  modum  eam  digniorem  esse  aliis."  * 

1140.  Dico:  In  ordine  rationis  humanae  metaphysica  est  com- 
mime  vinculum,  quo  scientiae  omnes  unitae  sunt.  Nam  inter  scien- 
tias  dominatus  illi  scientiae  competit,  cuius  obiectum  latissime  patet 
et  sub  se  habet  obiecta  reliquarum;  cuius  praeterea  principia  fun- 
damenta  praebent  principiis  reliquarum.  Atqui  id  de  metaphysica 
est  arbitrandum. 

Eius  enim  obiectum  est  ens  in  communi,  et  ens  al)Solutum.  Ens  in  com- 
muni  latissime  patet;  et  quia  in  unaquaque  scientia  consideratur  „aliqua  pars 
entis  divisa  ab  aliis"  -,  omnia  obiecta  sub  se  comprehendit.  Et  fieri  non  potest, 
ut  quis  determinatum  et  peculiarem  aliquem  modum  entis  perfecte  cognoscat, 
nisi  universales  eius  rationes  cognoscantur.  Sicut  singuli  modi  peculiares  entis 
sunt  quaedam  determinationes  entis  in  communi,  ita  notiones  speciales  scien- 
tiarum  sunt  determinationes  notionum  universalium  entis  ^.  Ens  autem  absolu- 
tum  sive  Deus  est  obiectum  supremum  mentis,  cuius  notio  omnino  necessaria 
est  ad  illustrandas  et  perficiendas  notiones  omnium  aliarum  scientiarum  *.  De 
principiis  autem  alio  loco  dictum  est  satis  atque  dicetur,  ex  quibus  intelligetur, 
non  esse  ullam  rerum  scientiam,  quae  non  regatur  principiis  metaphysicis. 

Recte  igitur  a  Peripateticis  statutum  est,  metaphysicam  esse 
maxime  appetibilem  ab  homine,  ut  homo  est,  tam  appetitu  natu- 
rali,  quam  rationabili  optime  ordinato  ^. 

1141.  Respondenda.  (Ad  1.)  Non  agitur  hoc  loco  de  subalternatione  pro- 
prie  dicta^,  sed  de  subordinatione  vi  vocis  latiore  accepta,  quae  constituitur 
aliqua  unius  scientiae  ab  alia  dependeutia. 

(Ad  2.)  Scientiae  omnes  pendent  a  logica  tanquam  a  communi  serva  et 
ministra,  non  tanquam  a  communi  domina. 

(Ad  3.)  Ccrtum  est,  ratione  finis  scientiam  moralem  praeesse  omnibus 
scientiis  atque  in  his  dirigendis  scientiae  morali  vim  maximam  recte  attribui. 
Verum  nos  non  de  fine  dicimus ,  sed  de  ipsa  ratione  scientiae.  Moralis  non 
perficit  scientias  reliquas  secundum  seipsas,  sed  quatenus  referuntur  ad  opera- 
tionem  hominis  moralem  ''. 

(Ad  4.)  Nulli  sapienti  potest  esse  dubium,  quin  supposita  revelatione 
Dei  supernaturali  primatus  inter  scientias  competat  illi,  quae  ex  principiis  re- 
velatis   ratiocinatur   de  Deo ,    rebusque    ex   revelatione    cognitis.     Haec  enim  in 


*  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.   1  a.  5. 

2  S.  Thom.  iu  1.  1  met.  lect.  1. 

3  SuAREz,  Disput.  met.  d.  1  s.  5 ;  SANSEVERDfO,  Log.  Vol.  IV.  p.  275. 

*  SuAR.  loc.  cit.  n.  43.  ^  Suar.  loc.  cit.  sect.  6  n.  34. 
^  SuAR.  loc.  cit.  d.  1  s.  5  n.  47. 

'  SuAR.  loc.  cit.  d.  1  s.  5  n.  45. 


2.    De  scientia  Imraana  et  revelatione  divina.  623 

praestantissimo  obiecto  versatur  et  lumen  habet,  quod  omni  himine  naturali 
maius  est.  Verum  nos ,  quum  metaphysicam  habemus  loco  scientiae  suprcmae, 
a  revelatione  supernaturali  avocamus  animum  et  ad  solum  ordinem  naturalem 
advertimus. 

SECTIO  SECUNDA. 

De  relatione  inter  scientiani  hunianam  et  revelationeni 

(livinani. 

1142.  Quae  sit  huius  tractationis  ratio.  Quamquam  philosopho 
de  iis  tantum  rebus  ex  munere  quaerendum  est,  quae  naturali 
rationis  humanae  lumine  cognoscuntur,  quia  tamen  per  argumenla 
historica  certo  constat,  praeter  naturae  ordinem  factam  esse  re- 
velationem  divinam,  quae  sit  supernaturalis,  de  relatione  inter 
hanc  revelationem  et  scientiam  humanam  breviter  videndum  est  ^. 

Nata  est  enim  et  late  nimis  per  orbem  vagata  illa  Rationalismi  sive  Na- 
turalismi  doctrina,  qua  religioni  Christianae,  utpote  supernaturali  instituto,  per 
omnia  adversante .  merae  quod  vocant  ^rationis""  vel  „naturae"  regnum  stabi- 
liatur.  Voce  rationis  non  intelligunt  solam  ratiocinandi  facultatem  neque  solum 
propriam  uniuscuiusque  hominis  singulariter  accepti  inquisitionem  per  conatus 
individuales ,  sed  quidquid  auxilii  singulis  ex  commercio  sociali,  ex  naturali 
educatione  et  doctrina  et  aliis  adminiculis  naturalibus  similibus  advenire  potest. 

Atque  hac  de  re  ea,  quae  philosophum  praecipue  movere  debent,  dixisse 
nobis  videbimur,  si  quaesierimus,  1°  sitne  scientia  sive  ratio  humana  limitata 
quoad  materiam;  2°  sitne  generatim  revelatio  divina  rationi  humanae  utilis 
vel  necessariaj  3°  quid  arbitrandum  sit  de  libertate  scientiae,  sive  rationis 
humanae  independentia  j  4«  debeatne  philosophia  sese  submittere  auctoritati 
revelantis  Dei. 

QUAERITUR  1% 

sitne  scientia  sive  ratio  hnmana  limitata  qnoad 

materiam. 

1143.  Rationes  dubitandi.     Nomine    rationis    huraanae  omnes    scientias    intel- 

ligimus,  quae  naturali  intellectus  humani  lumine  cognosci  possunt.  NuUa  autem 
videtur  esse  posse  veritas,  quae  vires  intellectus  humani  excedat.  Nam  (1.)  ob- 
iectum  humanae  mentis  est  „ens'''.  Sed  nihil  est,  quin  comprehendatur  huius 
obiecti  ambitu.  —  (2.)  Si  quid  esset,  quod  supra  rationem  esset,  id  esset  quo- 
que  contra  rationem;  quod  enim  est  supra  rationem,  non  est  rationi  conforme.  — 
(3.)  Etiamsi  concederetur,  utile  esse  generi  humano,  ut  ipsi  a  Deo  revelarentur 
quaedam  veritates  momenti  gravissimi,  quas  ratio  humana  invenire  quidem  vix 
posset,  revelatione  tamen  indicatas  intelligeret  atque  perspiceret,  inutilis  tamen 
videtur  esse  revelatio  veritatum,  quae  etiam  post  revelationem  captum  humanae 
rationis    omnino    superant.     Quid  enim    interest,    mysteriis    assensum    praestare. 


^  Hac  de  re  Tonoiorc;!,  Log.  n.  728  sqq.;    Liberatoke,  Log.  IL  n.  169  et 
uberius  multo  Sanseverino,  Philos.  Christ.  Vol.  I.  p.  96  sqq. 


024         Liber  II.   (IV.)    Logica  formalis.     IV.  Quaostiones  de  scientia. 

quae  sunt  voces  sine  scnsu,  neque  nh  ullo  gentium  intelliguntur  ?  Deus,  quem 
adoro,  ut  est  apud  .1.  J.  Rousseai',  non  est  tenebrarum  Deusj  neque  intellectum 
milii  largitus  cst,  ut  eo  ne  uterer.  Iniuriam  ergo  facit  Deo,  auctori  rationis, 
quicunque  affirmat,  intellectum  mysteriis  subiciendum  esse.  —  (4.)  Id  saltem 
videtur  concedendum  esse ,  fidem  huic  revelationi  adhibitam  rationi  huraanae 
contrariam  esse  et  iniuriosam.  Tniuriosum  est  enim ,  poscere  a  facultate,  quae 
ad  intclligendum  verum  sit  destinata,  ut  admittat  id  tanquam  verum ,  quod 
verum  esse  nullo  modo  intelligere  possitj  ut  dicat,  se  de  re  certam  esse,  etsi 
certa  non  sit.  Atque  id  exigere  a  ratione  humana,  cuius  dignitas  omnes  laudes 
superat !  —  (5.)  Neque  sine  ratione  Christianis,  id  quod  refert  Ci.rmens  Alexan- 
drinus,  Origenes,  a  paganis  exprobatum  videtur  esse,  fide  mysteriorum  excludi 
usum  rationis  et  studium  scientiae.  —  (6.)  Ut  rationaliter  admittatur  mysterium 
loco  certae  veritatis ,  omnis  obscuritas  repelli  debet,  i.  e.  argumenta,  quae  po- 
nuntur  contra  mysterium,  positive  demonstrandum  est  esse  falsa.  Id  autem  ut 
fieri  posset,  deberemus  habere  mysterii  intelligentiam. 

1144.  Dico  l^:  Quamquam  nulla  veritas  esse  potest,  quae  sit 
contra  rationem,  tamen  per  huius  rationis  humanae  lumen  constat, 
multas  esse  posse  veritates,  quae  absolute  et  per  se  humanae  ra- 
tionis  captum  excedunt. 

Contra  rationem  est  veritas ,  in  qua  inesse  repugnantiam  inter  subiectum 
et  praedicatum  evidenter  percipimus.  Sed  manifestum  est,  nullam  in  hoc  genere 
veritatem  esse  posse.  —  Supra  rationem  est  veritas,  in  qua  inesse  convenientiam 
inter  subiectum  et  praedicatum  a  ratione  humana  percipi  non  potest. 

Adversarios  habemus  Rationalistas,  qui  rationis  humanae  nullos  esse  limi- 
tes  volunt,  ita  ut,  quidquid  sit  in  se  cognoscibile,  etiam  a  ratione  humana 
cognosci  possit;  quidquid  autem  ab  ea  cognosci  non  possit,  certe  verum  non  sit. 

Captum  hominis  illud  excedit,  de  quo  homo  aut  terminos  ipsos  percipere 
non  potest,  aut  praedicati  cum  subiecto  convenientiam. 

„A  b  s  0 1  u  t  e"  dicimus  eas  veritates  captum  humanae  rationis  excedere ;  nam 
dicere  volumus,  esse  posse  veritates,  quae  neque  simul  coUectae,  neque  singulae 
unquam  a  ratione  humana  per  vires  naturales  percipi  possunt.  „Secundum 
quid''  percipiuntur,  quae  per  suspicionem  vel  per  opinionem  utcunque  proba- 
bilem  attinguntur. 

Propositum  igitur  nobis  est,  ut  dicamus ,  per  solum  rationis  humanac 
lumen  nobis  dubium  non  esse,  quin  esse  possint  mysteria,  cuiusmodi  reperiun- 
tur  in  revelatione  Christiana.  Per  huius  revelationis  lumen  certo  constat,  my- 
steria  revera  esse;  sunt  enim  revelata.  Illud  quoque  certum  est,  existentiani 
et  veritatem  internam  horum  mysteriorum  a  nulla  creatura  viribus  sibi  propriis 
attingi  posse.  Ratio  liumana  non  videt  in  existentia  huiusmodi  mysteriorum 
repugnantiam.  Sed  quaeritur,  videatne  etiam  viribus  sibi  propriis  positivam 
p  oss  ib  il  itatem. 

1145.  Homo  ex  naturae  viribus  cognitionem  Dei  habet  non  in- 
tuitivam,  sed  discursivam  haustam  ex  creaturis,  ex  quibus  tauquam 
ex  effectibus  causam  non  adaequantibus  conchidit  niens  ratio- 
cinando  ad  Dei  existentiam  et  essentiam,  quae  nobis  non  reprae- 
sentatur,   nisi  notis  ahenis,  analogis.     Atqui  ex  cognitione  effectus 


2.    De  scientia  liiimana  et  vevelatione  divina.  (325 

a  virtute  et  perfectioue  causae  tantopere  deficientis  non  possunt 
cognosci  omnia  intelligibilia,  quae  pertinent  ad  perfectionem  causae. 
Ergo  per  ipsum  rationis  humanae  lumon  non  solum  non  videmus 
repugnantiam  veritatum,  quae  absolute  et  per  se  humanae  rationis 
captum  excedant,  sed  etiam  positive  videmus  possibilitatem  veri- 
tatum,  quae  sint  huiusmodi  ^ 

Et  contirmatur  1«  ex  discrimine,  quod  est  inter  intellectum  humanum  et 
divinum.  Duorum,  quorum  alter  altero  rem  aliquam  intellectu  subtilius  in- 
tuetur,  ille,  cuius  intellectus  est  elevatior,  multa  intelligit,  quae  alter  capere 
non  potest,  sicut  patet  in  rustico,  qui  nuUo  modo  philosophicas  considerationes 
capere  potest.  Ipse  intellectus  divinus  sua  capacitate  substantiam  suam  ad- 
aequat  et  ideo  pertecte  intelligit,  quidquid  est,  et  orania  cognoscit,  quae  de  seipso 
intelligibilia  sunt.  Intellectus  humanus  nonnisi  ex  rebus  sensibilibus  et  etiam 
ex  ipsa  anima  in  Dei  cognitionem  ascendit.  Unde  non  ad  omnia,  quae  in  seipso 
Deus  intelligit,  humana  ratio  sufficit  capienda.  Siqut  igitur  maximae  amentiae 
esset  idiota,  qui  ea,  quae  a  philosopho  proponuntur,  falsa  esse  assereret. 
propter  hoc,  quod  ea  caperc  non  potest ;  ita  et  multo  amplius  nimiae  stultitiae 
esset  homo ,  si  ea ,  quae  divinitus  revelantur ,  falsa  esse  suspicaretur  ex  hoc, 
quod  ratione  investigari  non  possunt  -. 

Confirmatur  id  2o  ex  mentis  humanae  infirmitate.  Nam  de  rebus  sensi- 
bilibus  aliqua  cognoscimus,  unde  concludimus,  multa  esse  in  ipso  lioc  rerum 
sensibilium  ordine,  quae  a  nullo  adhuc  sint  cognita,  et  multa  praeterea,  quae 
vix  unquam  ab  humano  ingenio  perspecta  erunt.  Quanto  igitur  plura  erunt 
in  substantia  divina,  ad  quae  cognoacenda  nullum  humanum  ingenium  ex  na- 
tura  sua  sufficit ! 

114?6.  Dico  2°:  Yeritates,  quae  supra  rationem  sunt,  possunt 
esse  raateria  doctrinae,  quae  a  revelatione  divina  procedat. 

Nemo  dubitat,  quin  has  veritates  aliqua  ratione  apprehendere  possimus 
per  simplicem  subiecti  et  praedicati  conceptionem.  Ad  id  enim  satis  sunt  no- 
tiones  illae  universales,  quas  per  naturae  vires  ex  consideratione  creaturarum 
abstractas  habemus.  Restat  igitur,  ut  teneatur,  mentem  humanam  certiorem 
fieri  posse  de  huiusmodi  conceptionis  veritate,  sive  de  subiecti  et  praedicati 
convenientia,  eo  quod  cognoscat,  eam  a  Deo  dictam  esse  sive  affirmatam. 

A  Deo  profecto  potestas  abesse  non  potest  significandi  men- 
tem  suam.  Ubi  primum  igitur  semel  innotuit,  Deum  esse,  qui 
loquatur,  naturali  lumine  manifestum  est,  verum  id  esse,  quod  lo- 
quatur;  quamquam  nos  terminos  propositionis  revelatae  nonnisi 
terminis  analogicis  exprimere,  neque  rationem  ullam  internam  per- 
cipere  possumus,  ob  quam  praedicatum  subiecto  conveniat. 

At,  inquies ,  Deo  sapienti  nullus  finis  esse  potest  eiusmodi  revelationis. 
Resp. :  Etiamsi  nos  nostra  ratione  nullum  finem  Dei  revelantis  mysteria  indi- 
care  possemus,  nobis  satis  esse  dcberet,  rationi  nostrae  non  evidcnter  apparere 


1  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  32  a.  1. 

2  Ita  fere  S.  Tiiom.,  Summ.  c.  gent.  1.   1  c.  3. 

Pesch,   Logica.    II.  40 


626        Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.   Quaestiones  de  scientia. 

impossibilitatem  eius  finis.  Reapse  autem  videt  ratio  nostra,  per  se  non  repugnare, 
ne  Deus  ad  ostendendam  suam  infinitam  bonitatem  hominem  elevet  ad  finem 
humana  natura  altiorem,  qui  finis  consistat  in  aliquo  divinae  naturae  consortio. 
ad  quod  nulla  natura  creata  ex  se  vel  ullam  proportionem  habeat  vel  vires. 
Quodsi  semel  placuerit  Deo  ex  libero  suae  voluntatis  decreto,  eiusmodi  ordi- 
nem  supernaturalem  instituere ,  iam  ratio  nostra  videt ,  ad  huius  ordinis  veri- 
tates  cognoscendas  absolute  necessariam  esse  revelationem  divinam  supra  na- 
turae  ordinem. 

1147.  Facile  autem  intelligitur,  neque  pro  ipsa  ratione  humana 
secundum  se  consideratarevelatio  mysteriorum  sine  emolumento  esse. 

Ita  perficitur  ipsa  de  Deo ,  quam  habemus,  cognitioj  quia  firmatur  in 
homine  persuasio,  Deum  ease  aliquid  supra  omne  id,  quod  ab  homine  cogitari 
possit  ^.  Reprimitur  illa  praesumptio ,  qua  nonnulli  aestimant ,  id  verum  esse, 
quod  sibi  videatur,  falsum  autem  omne  id,  quod  sibi  non  videatur.  Quae  prae- 
aumptio  modestam  veritatis  investigationem  incredibile  dictu  est  quantum  im- 
pediat ;  unde  erroris  fecunda  mater  est.  Tandem  quod  reliquum  est,  „quamvis 
ea,  quae  supra  rationem  sunt,  ratio  humana  plene  capere  non  possit,  tamen 
multum  perfectionis  sibi  acquirit,  si  saltem  ea  aliqualiter  teneat  fide".  Certum 
est  enim ,  cognitione  quantumvis  imperfecta  de  rebus  nobilissimis  maximam 
perfectionem  animae  conferri,  et  gaudium  vehemens  ^. 

Accedit,  quod  per  revelationem  veritatum,  quas  homo  non  intfeUigit,  exer- 
cetur  supremum  Dei  in  hominem  dominium,  Deique  infinita  supra  hominem 
supereminentia ;  ex  parte  hominis  exercetur  humilis  divinae  maiestatis  agnitio, 
maxima  erga  Deum  reverentia  et  summissio ,  fiducia  filialis ;  quibus  in  rebus 
finis  ultimus  hominis  repositus  est. 

Atque  his  dictis  perspicuum  est,  revelationem  omni  modo  possibilem  esse, 
non  solum  eam,  quae  fit  per  naturam,  sed  etiam  revelationem  proprie  dictam, 
quae  sit  manifestatio  alicuius  veritatis,  vel  eventus  a  Deo  supernaturaliter  facta. 

1148.  Dico  3o:  Revelatio  divina  estmotivum  perfectae  certitudinis. 

Ad  logicum  non  spectat,  ut  quaeratur,  existatne  reapse  supernaturalis  ali- 
qua  mysterii  manifestatio.  Sed  id  tantum  logico  quaerendum  est,  sitne  reve- 
latio  divina,  quae  existat,  veritatis  criterium  sive  motivum  certitudinis.  Qua 
de  re  vix  cuiquam  dubium  exoriri  potest. 

Nam  testimonium  entis  infinite  perfecti,  quum  sit  entis,  quod 
neque  falli  potest,  neque  fallere,  est  motivum  perfectae  certitudinis. 
Atqui  revelatio  divina  est  testimonium  entis  infinite  perfecti.  Ergo 
revelatio  divina  est  motivum  perfectae  certitudinis. 


^  Qua  de  re  ipse  J.  J.  Rousseau  fatetur:  „Plus  je  m'efforce  de  contempler 
son  essence  infinie,  moins  je  la  congois;  mais  elle  est.  cela  me  suffit;  moins  je 
la  con^ois ,  plus  je  Tadore.  Je  m'humilie  et  lui  dis :  fitre  des  etres,  je  suis 
parce  que  tu  es.  Cest  m'61ever  h.  ma  source  que  de  te  mediter  sans  cesse; 
le  plus  digne  usage  de  ma  raison  est  de  s'an6antir  devant  toi.  Cest  mon  ra- 
vissement  d'esprit,  c'est  le  charme  de  ma  faiblesse  de  me  sentir  accabli^  de  ta 
grandeur."     I^]mile  1.  IV. 

2  S.  TnoM.,  Summ.  c.  gent.  1.   1  c.  5. 


2.    De  scientia  humana  et  revelatione  divina.  627 

Hiimana  quidem  ratio,  ne  in  tanti  momenti  negotio  decipiatur  et  erret, 
divinae  revelationis  factum  diligenter  inquirat  oportet,  ut  certo  sibi  constet, 
Deum  esse  locutum.  Quis  autem  ignorare  potest,  omnem  Deo  loquonti  fidem 
esse  habendam ,  nihilque  rationi  ipsi  magis  consentaneum  esse .  quam  iis  ac- 
quiescere  firmiterque  adhaerere,  quac  a  Deo,  qui  nec  falli  nec  fallere  potest, 
revelata  esse  constiterit.  Certe  quam  fieri  potest  maxime  rationi  contradicit 
ille,  qui  non  credit  veritates  revelatas,  quum  revelationem  existere,  invictis 
argumentis  probatur. 

1149.  Dico  4o:    Mysteria   a  Deo   revelata   vel   veritates    certo  a 
Deo  revelatae  Don  possunt  impugnari    ulla   praetensa    obscuritate. 

Mysterium  intelligimus  veritatem  aliquam,  de  cuius  existentia  nulla  crea- 
tura  certitudinem  habere  potest ,  nisi  per  fidem  divinam ,  et  cuius  quidditatem 
neque  sibi  repraesentare  potest,  neque  concipere  nisi  indirecte  per  analogiam, 
i.  e.  per  comparationem  cum  rebus  analogis. 

Quod  autem  non  possumus  intelligere  modum  connexionis  inter  subiectum 
€t  praedicatum,  neque  id  est  singulare  quid,  quod  conveniat  solis  mysteriis  super- 
naturalibus  (invenitur  enim  saepenumero  etiam  in  rebus  naturalibus),  neque  est 
id,  unde  mysterium  specialem  suam  trahit  indolem.  Haec  enim  obscuritas  fun- 
damenta  proxima  habet  in  obscuritate  nostrorum  conceptuum,  quos  habemus 
de  subiecto  et  praedicato  j  remote  fundatur  in  eo ,  quod  conceptus  nostri  non 
sunt  proprii,  sed  analogi,  indirccti,  hausti  ex  rebus  similibus. 

Ex  quo  sequitur,  id ,  quod  dicitur  de  revelatae  doctrinae  mysteriis,  non 
eo  solum  sensu  accipiendum  esse,  quo  intimam  rerum  vcl  obviarum  naturam 
a  nobis  non  intelligi  recte  affirmamus,  sed  ita  etiam,  ut  earum  veritatum,  quae 
religionis  mysteria  vocantur,  ne  existentiam  quidem  certo  demonstrare  sive,  cur 
esse  debeant,  perspicere  possimus. 

1150.  Imprimis  est  manifestum,  nullam  contra  mysterium  obiectio- 
nem  fieri  posse,  quae  sit  tracta  ex  rei  visceribus.  Neque  deinde 
ex  loco  externo  deduci  potest  obiectio;  nam  veritas  veritati  non 
opponitur.  Certum  est  igitur ,  omnem  cuiuscunque  obiectionis 
Yerisimilitudinem  esse  apparentem  dumtaxat  et  imbecillitati  intelli- 
gentiae  nostrae  tribuendam. 

Nunquam  autem  deserenda  sunt  clara  et  certa  propter  quaedam  obscura 
et  incerta.  Neque  inscite  ab  Aquinate  statutum  est ,  probationes ,  quae  contra 
fidem  inducantur,  nori  esse  demonstrationes,  sed  solubilia  argumenta  ^  Ita  ma- 
thematicum  videmus,  quum  perspexerit,  id,  quod  evenerit  ex  computis  mathe- 
maticis,  falsum  esse,  vel  observationes  astronomicas  non  convenire  cum  prin- 
cipiis  mathematicis ,    novas  inquisitiones  instituere;    non  quod    principia  mathe- 


^  Summ.  theol.  q.  1  a.  8j  cfr.  Summ.  c.  gent.  1.  1  c.  7  n.  4.  Qua  de  re 
ipse  Bayle  confitetur:  „Testimonium  Dei  omni  humano  testimonio  certius  est. 
Quum  igitur  ex  hoc  principio  ita  concluditur:  Nihil  est  rationi  magis  conscn- 
taneum,  quam  ea,  quae  a  Deo  revclata  sunt,  credere  atque  admittere  prae  illis, 
quae  ratio  humana  docet;  et  haec,  si  revelationi  contradicunt,  sine  dubitatione 
ut  falsa  reicere.  Nonne  is ,  qui  ita  ratiocinatur ,  fidem  suam  deducit  ex  evi- 
dentissimo  rationis  principio  ?"     Opp.  Tom.  IH.  p.  83G. 

40* 


(328         Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.    Quaestiones  de  seientia. 

matica  vel  leges  observationis  astronomicae  in  dubium  vocet,  sed  quia  se  aliqua 
in  re  errasse  sumit.  Atque  id  prudenter  quidem.  Et  quamvis  forte  errorem 
a  sc  commissum  detegere  non  possit,  firmiter  tamen  tenet,  quidquid  dicatur 
contrarium  principiis  mathematicis  annumerandum  esse  „solubilibu3  argumentis". 
Si  quae  autem  opponantur  difficultates  vere  insolubiles,  his  impeti  certum 
est  non  ipsam  veritatem  revelatam,  sed  modum  concipicndae  vel  explicandae 
revelationis  ab  hominibus  ipsi  revelationi  additum.  Unde  sapienter  est  moni- 
tum,  „ne,  quidquid  verum  aliquis  esse  crediderit,  statim  velit  asserere,  hoc  ad 
veritatem  fidei  pertinere"  *. 

1151.  Respondenda.      (Ad   1.)     Certum   est,    intellectum   humanum    respicere 

ens  ut  obiectum  suum  adaequatum.  Ex  quo  sequitur,  nullam  cuiuscunque  entis 
cognitionem  ita  esse  contra  naturam  intellectus  nostri,  ut  is  nullo  modo  ad 
illam  cognitionem  elevari  possit  (sicut  v.  g.  cognitio  rei  spiritualis  est  contra 
naturam  sensuum).  At  vero  intellectus  non  omni  modo  respicit  ens,  quo  id  in 
se  et  absolute  spectatum  est  cognoscibile;  sed  eo  tantum  modo,  qui  ex  natura 
intellectionis  humanae  sequitur.  Ita  in  hoc  praesentis  Titae  statu  Deum  natu- 
raliter  non  cognoscimus  nisi  ex  creaturis ,  quas  percipimus.  Ergo  secundum 
modum  intellectionis  nostrae  pauca  tantum  de  Deo  cognoscere  possumus,  eaque 
conceptibus  tantum  analogicis. 

(Ad  2.)  Id,  quod  supra  rationem  est,  sane  non  iis  continetur,  quorum 
veritatem  ratio  ex  se  cognoscere  potest;  unde  adest  quaedam  diiformitas  pure 
negativa,  vel  potius  defectus  conformitatis  positivae.  Non  tamen  continetur 
iis,  quorum  falsitatem  ratio  cognoscit.     Unde  non  est  difPormitas  positiva  ^, 

(Ad  3.)  Etsi  in  veritatibus  revelatis  mens  humana  non  percipit  nexum 
inter  subiectum  et  praedicatum,  ob  motivum  tamen  externum  ipsi  de  illis  veri- 
tatibus  persuasum  esse  poterit;  in  quo  aliquod  bonum  intellectus  humani  cer- 
nitur.  —  Praeterea  homo  non  ad  eum  finem  creatus  est,  ut  omnia  intelligat;  sed 
ut  se  subdat  Deo  auctori  suo.  Et  certe  praeclara  virtute  is  agit,  qui  obediens 
Deo  revelanti  ex  pietate  captivat  intellectum  suum  in  obsequium  fidei.  —  Quum 
deinde  dc  facto  revelationis  divinae  constat,  iam  ipsa  ratio  videt  irrationabile 
esse,  assensum  rebus  revelatis  negare  vel  suspendere.  —  Deus  certe  est  lux 
immensa  et  infinita;  sed  intellectus  humanus  est  instar  noctuae.  —  Et  magnam 
ille  iniuriam  facit  creatori ,  qui  rationem  suam  tradens  praeiudiciis ,  dubiis  im- 
prudentibus,  pravis  animae  affectionibus ,  rationem  propriam  illi  subicere  de- 
trectat,  suamque  intelligentiam  praefert  intelligentiae  divinae. 

(Ad  i.)  Ea,  quae  ex  revelatione  divina  per  fidem  tenentur,  non  possunt 
naturali  rationi  esse  contraria.  Nam  „illud  idem,  quod  inducitur  in  animam 
discipuli  a  docente,  doctoris  scientia  continet,  nisi  doceat  ficte;  quod  dc  Dco 
nefas  est  dicere.  Principiorum  autem  naturaliter  notorum  cognitio  nobis  divi- 
nitus  est  indita,  quum  ipse  Deus  sit  auctor  nostrae  naturae.  Haec  ergo  prin- 
cipia  etiam  divina  sapientia  continet.  Quidquid  igitur  principiis  huiusmodi 
contrarium  est,  est  divinae  sapientiae  contrarium"  ^.  ,J-Iomo  dum  credit,  ratio- 
nem  non  abnegat,    quasi  contra  eam  faciens,    sed  eam  transcendit,    altiori  diri- 


*  S.  TnoM.,  Quaest.  disput.  q.  4  de  pot.  a.  1. 

2  Cfr.  Perrone,  De  locis  theol.  part.  3  sect.   1  c.  2  art.  2  prop. 

3  S.  Thom.,  Summ.  c.  gent.  1.  1  c.  7. 


2.    De  scientia  liumana  et  revelatione  divina.  (529 

gente  innixus,  scilicet  veritate  prima,  quia  ea,  quae  fidei  sunt,  etsi  supra  ratio- 
nem  sint,  tamen  non  sunt  contra  rationem.  Ea  autcm,  quae  supra  hominem 
sunt,  quaerere  non  est  vituperabile,  quia  homo  debet  se  erigcre  ad  divina, 
quantumcunque  potest."  ^  —  Externam  autem  mysteriorum  veritatem  ratio  hu- 
mana  cognoscere  potest,  modo  homo  ne  amet  plus  tenebras  quam  lucera  et 
motiva  credibilitatis  diligenter  examinare  velit.  —  Neque  id  exspectatur  a  ra- 
tione  humana ,  ut  admlttat  revelatam  doctrinam,  quin  sibi  constet  cum  vera 
certitudine  respectiva,  Deum  revera  locutum  esse. 

Et  mirum  sane  est,  ab  adversariis  tantopere  extoUi  humanae  rationis 
dignitatem,  quae  tamen,  quocunque  dirigitur  in  hoc  rerum  aspectabilium  ordine, 
obscuritatibus  contenta  esse  atque  sescentas  res  non  intellectas  pro  sustentanda 
hac  miserabili  vita  devorare  debeatj  quae  apud  doctissimos  viros  in  multos 
errores  lapsa  sit;  quae  tot  absurditates  pepererit,  ut  totus  mundus  eas  con- 
tinere  vix  possit;  cuius  infirmitas  et  miseria  quotidie  appareat  in  vitae  mori- 
bus  apud  eos  homines,  qui  spreta  revelatione  divina  solam  rationem  sectari 
praetendunt;  quae  certe  maneret  pauper  et  capax  ulterioris  veritatis,  etiamsi 
omnium  hominum  rationes  sibi  addi  possent  ad  constituendam  unam  rationem 
universalem. 

1152.  (Ad  5.)  Fide  mysteriorum  a  Deo  revelatorum  tantum  abest,  ut  exclu- 
datur  usus  rationis  et  amor  scientiae,  ut  hunc  apud  Christianos  propter  illam  fidem 
auctum  potius  et  expostulatum  videamus.  Imprimis  enim  accuratissimus  usus 
rationis  fidei  antecedit  atque  etiam  fidem  subsequitur.  Fides  esse  non  potest, 
nisi  postquam  homo  per  usum  rationis  et  scientiam  certo  noverit,  revelationem 
divinam  existere,  et  huic  revelationi  credendum  esse.  Etsi  deinde  divina  my- 
steria  suapte  natura  intellectum  humanum  ita  excedunt,  ut  etiam  post  revela- 
tionem  traditam  et  fidem  susceptam  ipsius  fidei  velamine  contecta  et  quadam 
quasi  caligine  obvoluta  maneant,  tamen  ratio  humana,  fide  illustrata,  quum 
sedulo,  pie,  sobrie  quaerit,  aliquam  mysteriorum  intelligentiam  eamque  fructuo- 
sissimara  assequi  potest,  tum  ex  eorum,  quae  naturaliter  cognoscit,  similitudine, 
tum  e  mysteriorum  nexu  inter  se  et  cum  fine  hominis  ultimo  ^. 

Quum  deinde  menti  humanae,  quae  est  permultis  curis  vitae  ignobilioribus 
occupata  et  depressa,  atque  illiberali  illo  rerum  terrestrium  appetitn  irretita, 
proponuntur  per  divinam  revelationem  veritates,  quae  ex  nobilissimo  et  supremo 
rerum  ordine  acceptae  sunt,  nobili  studio  incitatur  intellectus,  ut  posthabitis 
illis  curis,  quae  hominibus  cum  bestiis  communes  sunt,  angustum  ct  abiectum 
animum  dimittat;  et  ea  maximi  habeat,  quae  ad  reverentiam  rerum  divinarum, 
ad  cultum  ingenii  et  humanitatem  pertinent,  in  quibus  primum  post  morum 
honestatem  locum  tenet  „scientia". 

(Ad  6.)  Satis  est,  ut  falsitas  obiectionum  ostendatur  negative,  ostendendo, 
nos  habere  rationes  externas  admittendi  raysterium  ut  veritatem  certam,  etiamsi 
eius  vim  internam  demonstrare  positive  non  possimus;  obiectiones  autem  pro- 
latas  non  eas  esse,  quae  contra  doctrinam  revelatam  ullam  vim  habere  possint. 

1153.  Corollaria.  Coroll.  1.  Ergo  vehementer  errant,  qui  dicunt, 
omnes  revelationis   divinae   veritates   ex   nativa   humanae   rationis 


i  S.  Thom.  3  dict.  24  q.  1  a.  3  sol.  2  ad  2. 

^  Cfr.  Franzelix,  De  habitudine  rationis  humanae  ad  fidem. 


630         Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.    Quaestiones  de  scientia. 

vi  deducendas  esse;  hinc  rationem  esse  normam  principem,  qua 
homo  cognitionem  omnium  cuiuscunque  generis  veritatum  assequi 
possit  et  debeat. 

Coroll.  2.   Neque  minus  graviter  errant,  qui  omnia  indiscrimi- 

natim    dogmata   rehgionis  Christianae    censont   esse    obiectum   hu- 

manae  scientiae  sive  philosophiae;  et  humanam  rationem  historice 

saltem    excultam    posse    ex    suis   naturalibus    viribus    et   principiis 

ad  veram   de  omnibus,   etiam   reconditioribus   dogmatis   scientiam 

pervenire ,    modo    haec    dogmata    ipsi    rationi    tanquam    obiectum 

proposita  fuerint. 

Et  superbi  sive  potius  insipientis  hominis  est,  fidei  mysteria,  quae  ex- 
superant  omnem  sensum,  humanis  examinare  ponderibus  nostraeque  mentis. 
rationi  confidere,  quae  pro  naturae  humanae  conditione  debilis  est  et  infirma. 

CorolL  3.  Inde,  quod  mysteria  revelata  sunt  extra  ambitum 
rationis  humanae,  sequitur,  rationem  esse  non  posse  principium 
eorum  cognitionis,  neque  fontem  probationis,  neque  medium  plenae 
apprehensionis. 

Nullo  tamen  modo  consequens  est,  ut  ratio  caeca  sit  circa  motiva,  quae 
illorum  mysteriorum  ostendunt  credibilitatem,  vel  ut  ratio  non  possit,  postquam 
ea  semel  innotuerint ,  consentaneis  notitiis  illa  ipsa  apprehendere  vel  apte  illa 
disponere,  vel  multiplici  analogia  illis  lucem  affundere  vel  demonstratione  histo- 
rica,  critica,  polemica,  hermeneutica  illa  stabilire  atque  illa  ab  apparentibus 
contradictionibus  vindicare  fn.  17). 

Coroll.  4.  Ergo  post  factam  mysteriorum  revelationem  duplex 
est  ordo  cognitionis,  non  solum  principio,  sed  obiecto  etiam  distinctus. 

Principio  quidem,  quia  in  altero  ordine  naturali  ratione,  in  altero  fide  divina 
cognoscimus ;  obiecto  autem,  quia  praeter  ea,  ad  quae  naturalis  ratio  pertingere 
potest,  credenda  nobis  proponuntur  mysteria  in  Deo  abscondita,  quae  nisi  re- 
velata  divinitus  innotescere  non  possunt.  „Habet  fides  oculos  suos,  quibus 
quodammodo  videt,  verum  esse,  quod  nondum  videt,  et  quibus  certissime  videt, 
nondum  se  videre,  quod  credit."  *  „Sicut  sacra  doctrina  (theologia)  fundatur 
super  lumen  fidei,  ita  philosophia  super  lumcn  naturale  rationis."  ^  Et  „theo- 
logia,  quae  ad  sacram  doctrinam  pertinet,  difFert  secundum  genus  ab  illa  theo- 
logia,  quae  pars  philosophiae  ponitur"  ^. 

Coroll.  5.  Quum  Aristoteles  dixisset,  scientiam  metaphysicam 
esse  „principalissimam  et  honorabilissimam ,  et  cui  ceteras  scien- 
tias  tanquam  ancillas  non  contradicere  deceret"'*,  non  sine  ra- 
tione  a  philosophis  Christianis  similis  dicendi  forma  est  adhibita, 
quum  de  relatione  inter  theologiam   et  scientias  reliquas  dicerent. 


*  S.  AuGusT.,  Epist.  CXX.  ad  Consent.  c.  2  n.  8. 

^  S.  Thom.,  Opusc.  sup.  BoiiTH.  de  Trinit.  q.  2  a.  3. 

3  S.  Thom.,  Summ.  theol.  L  q.   1  a.   1  ad  2.         •*  L.  2  met.  c.  2  996  b.  U. 


2.    De  scientia  hiimana  et  revelatione  divina.  631 

Illa  enim  scientia,  qiiae  est  ex  principiis  revclationis  divinae,  scientias 
reliqiias  siiperat  tiim  propter  excellentiam  sui  obiecti ,  tum  propter  effectum, 
guem  in  animis  discentium  producit,  tum  propter  nobilitatem  finis,  ad  quem 
homines  adducit  ^  Et  praeclara  quidem  et  nobilissima  sunt,  quae  theologia  a 
suis  ancillis  exspectat.  Fides  enim  per  scientiam  gignitur  (propter  praecedentem 
persuasionem  de  praeambulis  fidei)  ,  nutritur ,  roboratur  (per  momenta  rationis, 
ex  quibus  quodammodo  declaratur  et  intelligitur),  defenditur  (per  confutationem 
adversariarum  cavillationum)  2.  Certe  hoc  famulatu  philosophia  nihil  dignitatis 
amittit,  ut  scite  observat  Sanseverino,  quia  nihil  in  se  recipit,  quod  argumentis 
6  ratione  petitis  nou  probetur;  perficitur  vero,  quia  ope  theologiae  lacunas  ex- 
plet,  quae  in  ipsa  solis  viribus  rationis  relicta  inveniuntur.  Et  illud  quoquc 
hac  in  re  omittendum  non  est,  theologiam,  Scholasticorum  iudicio,  philosophiae 
non  dominari  in  omnibus  controversiis ,  sed  in  illis  tantum,  quae  ad  fidem 
quodammodo  spectant.  Innumerabilia  autem  in  philosophia  et  disciplinis  aliis 
(quae  nomine  philosophiae  a  Scholasticis  comprehendi  solent)  tractantur,  quae 
quoad  modum  tractationis  pro  rebus  theologicis  nullum  plane  momentum  habent  ^. 

1154.  Scholion.  Est  etiam  inter  ipsius  naturae  limites  ratio 
humana  quoad  scientiam  suam  admodum  coartata.  Quae  enim 
scimus,  sunt  paucissima;  quae  ignoramus,  plurima. 

Sed  longum  est,  hanc  rem  describere  accuratius  atque  testimoniis  praeclarissi- 
morum  virorum  confirmare.  De  le.ge  tamen  naturae  morali  exempli  causapaucis  indi- 
care  volumus,  quae  apud  philosophos  Christianos  statuta  ex  experientia  inveniuntur. 

Primo,  hominem  singularem  quod  attinet,  per  se  potest  ratio  humana  suis 
ipsius  viribus  singula  ex  lege  naturali  praecepta  praecipua  cognoscere  distributive ; 
non  autem  potest  ea  cognoscere  etiam  collective  accepta  ^.  Si  autem  apectetur 
homo  in  concretis  vitae  conditionibus ,  quamvis  unusquisque  potentiam  habeat, 
ut  possit  plures  vel  pauciores  ex  veritatibus  ad  legem  moralem  spectantibus, 
quae  magis  praecipuae  sunt  et  faciliores,  cognoscere,  revera  tamen  non  possunt 
omnes  eam  harum  veritatum  collectionem  attingere,  quae  ad  rectam  honestae 
vitae  ordinationem  bonumque  societatis  humanae  statum  sufficere  possit.  Quam- 
quam  aliqui  in  melioribus  conditionibus  constituti  id  moraliter  possint  praestare. 

Secundo,  totam  hominum  collectionem  quod  attinet,  moraliter  erat  im- 
possibile,  ut  genus  humanum  sine  praeternaturali  Dei  adiutorio  ad  eam  legia 
naturalis  cognitionem  assurgeret,  quae  spectata  et  Dei  et  hominis  et  societatis 
natura  requiritur,  ut  genus  humanum  convenienter  ad  suum  finem  dirigatur. 

QUAERITUR  2°, 

sitne  generatim  revelatio  divina  rationi  linmanae 
ntilis  \  el  necessaria  \ 

1155.  Rationes  dubitandi.  Revelatio  veritatis  divinitus  facta  utilitati  scien- 
tiae  humanae  atque  etiam  nobilitati  humanae  naturae  plurimum  obesse  videtur. 
Nam  (1.)  non  quaeritur  veritas  ab  hominibus,  ut  certi  qiiidpiam  inveniatur,  scd 

»  Ita  S.  Thom.,  Summ.  theol.  I.  q.  1  a.  5.       2  g.  Auoust.  1. 14  dc  Trinit.  c.  1  n.  3. 

3  Sanseverixo,  Phil.  Christ.  Vol.  I.  p.  107  sqq. 

*  SuAREz  1.   1   de  gratia  c.   1.  ^  KLEUxfiFN,  Phil.  ant.  I.  n.  279. 


632         Liber  IT.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 

ut  indulgeatur  iucunditati  inquisitionis ,  eo  ferc  modo ,  quo  ii,  qui  venandi 
studio  inslgnes  sunt,  venatum  eunt  non  carnium  fcrinarum  gratia,  sed  propter 
voluptatem  venatoriam.  Quamobrem  Lessixg  se  certae  veritati  incertam  veri- 
tatis  inquisitionem  praeferre  dixit.  Cui  fere  consensit  Paul  Jaxnet,  quum  di- 
ceret:  „Malumu8  errorem  libere  quaesitum,  quam  veritatem  serviliter  acceptam." 

(2.)  Vel  cum  illis,  quos  Progressistas  vocant,  arbitrandum  videtur,  genus 
humanum  ex  seipso  ad  omnis  tandem  veri  et  boni  possessionem  iugi  profectu 
pertingere  posse  et  debere,  atque  hoc  modo  thesaurum  scientiarum  aliquando 
completum  fore.  Et  quis  non  videt,  sescentas  opinationes,  quae  in  dies  et  fere 
horas  nascantur,  totidem  esse  novas  veritates  et  fructus  continuae  progressionis  ? 

(3.)  Abunde  hominibus  ad  salutem  satis  esse  videtur  revelatio  naturalis ; 
sive  universalis  illa,  quac  praesidiis  universae  naturae  efficiturj  sive  parti- 
cularis,  quae  continetur  complexu  rerum  secundum  naturam  evenientium,  quo 
fit,  ut  aliqui  homines  praestantioris  ingenii  prae  ceteris  excitentur  ad  veritates 
omnes  penitus  cognoscendas  et  multitudini  hominum  per  auctoritatem  tradendas. 
Num  quid  Deus  accusandus,  quod  per  dona  naturalia  hominibus  non  satis  pro- 
viderit?  Numquid  examen,  quod  unusquisque  de  existentia  revelationis  in- 
stituere  debet,  facilius  est  cognitione  directa  illarum  veritatum?  Et  quot  mala 
in  historia  hominum  propter  revelatam  doctrinam  exorta  videmus  ? 

(4.)  Et  quamvis  fortasse  revelatio  immediata  pro  illo ,  cui  immediate  per 
seipsum  Deus  loquitur,  aliquid  utilitatis  habere  possit,  revelatio  tamen  mediata, 
quae  ad  me  non  perveniat  nisi  intervenientibus  multis  testibus  ex  longissima 
serie  inter  se  pendentibus,  mihi  plane  inutilis  est,  quum  nunquam  huius  revela- 
tionis  omnino  certus  esse  possim,  et  credens  magis  fidam  hominibus  quam  Deo. 

(5.)  Et  quamvis  etiam  revelatio  ad  certam  liominum  notitiam  pervenire 
possit,  tamen  non  apparet  satis,  qua  ratione  revelatio  supernaturalis  cum  attri- 
butis  divinis  et  cum  humana  natura  suaviter  componi  possit.  Deus  enim  non 
amat  violenta.  —  (6.)  Quo  plus  revelationis  divinae,  eo  clarior  cognitio  hu- 
mana.  Quo  clarior  cognitio,  eo  gravior  hominum  responsabilitas ;  eo  maior 
actuum  humanorum  imputabilitas  et  culpa.  Praestat  igitur  hominibus,  ut  omit- 
tatur  omnis  revelatio. 

1156.  1 IIGSIS  l  Salubriter  diyina  proyidit  providentia,  ut  ea  etiam, 
quae  ratio  inyesti^are  potest,  flde  tenenda  praeciperet,  ut  sic  omnes 
de  facili  possent  divinae  co^nitionis  participes  esse  K 

Ad  Statum  quaestionis.  Praenota  lo.-  Agitur  de  fide  (n.  496) 
revelationi  divinae  praestanda.  Eevelatio  generatim  est  rei  aut 
veritatis  occultae  manifestatio.  Quae  manifestatio ,  si  fit  per  na- 
turae  vires  et  solum  lumen  naturale  rationis  nostrae,  vocatur  re- 
velatio  naturalis;  et  est  revelatio  vi  vocis  impropria.  Quodsi  fit 
praeter  naturae  ordinem,  vocatur  revelatio  supernaturalis,  sive  re- 
velatio  simpliciter.     Et  de  hac  revelatione  hoc  loco  quaeritur. 

Praenota  2o:  Non  agitur  nunc  de  „mysteriis"  (n.  1149),  i.  e. 
de  veritatibus,  quae,  etiamsi  per  revelatiouem  acceptae  sunt,  per 


^  Sunt  verba  S.  Thom.,  Summ.  c.  gent.  1.  1  c.  4. 


I 


2.    De  scieutia  humana  et  revelatione  divina.  (333 

se  tamen  et  absolute  pro  naturali  conditione  huius  vitae  captum 
humanae  rationis  transcendunt;  sed  de  iis  veritatibus,  quae  ratio 
humana  etiam  ex  suis  viribus  intelligere  potest,  quae,  quia  sunt 
fundameuta  totius  vitae  ethicae  et  religionis,  pro  homiue  summum 
momeutum  habent. 

1157.  Argumenta.  Arg.  I  (ex  summa  revelationis  utilitate)  ^. 
Tria  sequerentur  inconvenientia,  si  illae  veritates  rationi  inquirendae 
relinquerentur. 

jN^am  lo  paucis  tantum  hominibus  illarum  veritatum  cognitio 
inesset. 

Id  eveniret  sive  propter  complexionis  indispositionem,  qua  fit,  ut  permulti 
sint  ad  sciendum  parum  aptij  sive  propter  necessitatem  rei  familiaris,  qua  fit, 
ut  plurimi  homines  totum  fere  vitae  tempus  administrandis  rebus  externis  pro 
sustentanda  vita  impendere  debeant;  sive  propter  naturalem  pigritiam,  qua 
plurimi  horrent  omnia  illa  investigare,  quae  ad  cognoscendas  illas  supremas 
veritates  viam  aperiunt. 

2o  Illi^  quibus  ex  sententia  successerit,  ut  ad  intelligendas 
illas  veritates  pervenirent,  vix  post  longissimum  tempus,  ad  eas 
notitias  pertingere  possent,  quae  tamen  vitam  integram  et  totam 
dirigere  debent. 

Atque  id  propter  molem  eorum ,  quae  ante  scire  debent  et  propter  altam 
ipsarum  veritatum  profunditatem,  atque  etiam  propter  hoc,  quod  mens  humana 
tempore  iuventutis,  dum  diversis  motibus  passionum  fluctuat,  ad  illarum  veri- 
tatum  cognitionem  non  est  apta. 

3o  Accedit,  ut  investigationi  rationis  humanae  ut  plurimum 
admisceatur  falsitas  propter  debiHtatem  intellectus,  propter  con- 
tinuam  permixtionem  phantasmatum ,  propter  vim  voluntatis  pas- 
sionibus  agitatae. 

Quibus  rebus  efficitur,  ut  desit  consensio  doctorum,  desit  uniformitas  in 
veritatibus  illis  servandis ,  desit  firma  certitudo  in  cognitione  ipsa,  desit  clara 
sanctionis  apprehensio,  quae  cum  illis  veritatibus  coniuncta  esse  debet;  desit 
efficacia,  qua  vita  practica  veritatibus  illis  conformetur;  desit  omnis  auctoritas. 
Auctoritas  enim  veritatis  hausta  ex  longo  ratiocinio  est  ex  potiorc  parte  aucto- 
ritas  nostra,  quae  reverentiam  haud  magnam  sibi  vindicat.  Et  doctrina  viribus 
propriae  mentis  comparata,  quo  magis  illuminat  intellectum,  eo  magis  obest  illi 
humilitati  et  erga  veritatem  obiectivam  reverentiae,  qua  fit,  ut  homo  libenter  se 
suasque  affectiones  veritati  cognitae  submittat. 

Arrf.  II  (ex  revelationis  necessitate  morali).  Absolute  neces- 
sarium  est,  quo  deficiente  res  omnino  fieri  non  potest.  Kelative 
sive  moraliter  necessarium  est,  quo  deficiente  res  absolute  quidem 
fieri  potest,  sed  reapse  propter  magnas  difficultates  vix  ac  ne  vix 


*  S.  Thom.,  Summ.  c.  gent.  1.  1  c.  4. 


634        Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 

quidem  unquam  fiet.  Dicimus  igitur,  revelationem  generi  humano 
relative  sive  moraliter  esse  necessariam.  Namque  difficultates,  quas 
supra  tetigimus,  tantae  sunt,  ut  teste  universali  experientia  certum 
sit,  maximam  partem  hominum  eas  nunquam  sine  specialis  reve- 
lationis  adiumento  superaturos  esse. 

1158.  Respondenda.     (Ad  1.)     Hominem    omni   praeatantia   et   dignitate    pri- 

vant  illi,  qui  veritatem  ipsam  spernentes  scientiara  praecipue  colendam 
ease  censent  voluptatis  seu  delectationis  gratia.  „Qui  aestimaverunt,  lusum  esse 
vitam  nostram.''  Quorum  sententiam  a  sapiente  descriptam  habemus  ^  Qui 
tamen  seipsos  stultitiae  et  mendacii  accusant,  quoties  vel  uni  cogitationi,  sive 
sensitivae  sive  intellectivae  aliquam  vim  obiectivam  attribuunt. 

(Ad  2.)  Progressismus  qui  vocatur  omnino  reiciendus  est.  Etsi  enim 
ratio  humana  alias  et  alias  veritates  successive  per  se  in  indefinitum  cognoscere 
possit,  nunquam  tamen  veritates  omnes  suis  propriis  viribus  simul  et  adaequate 
intelliget.  Id  praetermissis  etiam  fidei  mysteriis  intelliget  is,  qui  serio  ipsius 
naturae  sensibilis  obscuritatem  recogitaverit.  —  Neque  verum  est,  homines  ex 
se  semper  in  cognitione  veritatis  proficere.  Reperiuntur  quidem  apud  nostrae 
aetatis  incredulos  nonnullae  sublimiores  animi  conceptiones  de  humanitate,  quae 
probatione  non  carent.  Sed  hae  non  soli  rationi  debentur  ^.  —  Et  quis  non 
videt,  plurimas  illas  opinationes,  quae  hac  nostra  aetate  quotidie  fere  a  do- 
ctissimis  viris  excogitentur,  inter  se  enarrabili  varietate  oppositas,  vere  misera- 
tione  dignas  esse  et  crescentis  potius  stultitiae,  quam  veritatis  ingenuae  speciera 
prae  se  ferre  ?  Neque  est  dubiura,  quin  pueruli  duce  revelatione  melius,  sublimius 
de  Deo,  de  fine  hominis,  de  moribus  officiisque  sentiant  et  dicant,  quam  prae- 
stantissimi  inter  nostrae  aetatis  incredulos  philosophi  ^. 

(Ad  3.)  Per  universalera  experientiara  constat,  horaines  oranes,  qui  reve- 
lationis  lumine  caruerunt,  perverse  sensisse  de  Deo,  de  fine  hominis,  de  rebus 
ad  divinura  cultura  pertinentibus  "*.  „Tantus  error  fuit,  ut  est  apud  Tullium,  ut 
perniciosis  etiam  rebus  non  modo  deorum  nomen  tribueretur,  sed  etiam  sacra 
constituerentur."  ^  —  Per  eandem  experientiam  constat,  rectas  ex  ratione  hau- 
stas  notitias,  ne  adiuncta  quidem  doctissimorura  virorura  auctoritate,  eam  vim 
habuisse,  ut  sibi  mores  tum  ipsorum  cognoscentiura  proprios,  tura  alienos  con- 
formare  potuerint  ^. 

^  Lib.  Sap.  2.  1  aqq. 

2  Hac  de  re  J.  J.  Rousseau  :  „Je  ne  sais  pourquoi  l'on  veut  attribuer  au 
progr^s  de  la  philosophie  la  belle  morale  de  nos  livres.  Cette  morale,  tiree  de 
l'!fivangile,  ^tait  chr^tienne  avant  d'etre  philosophique."  Lettre  de  la  Mon- 
tagne  III.  ab  init. 

3  Cfr.  Card.  Mazzella,  De  religione.    Romae  1880.    Disput.   1  art.  ". 
^  Qua  de  re  videsis  libros  apologetarum. 

^  L.  2  de  nat.  deor. 

*>  Notum  cst  illud  Tullii:  „Nescio  quomodo,  dum  lego  ea,  quibus  confici- 
tur  immortalitas  animi,  assentior;  quura  posui  librum,  assensio  omnis  illa  ela- 
bitur  .  .  .  lam  vero  nisi  haec  pro  certis  habeantur,  necesse  est,  homines  in  maxi- 
raarum  rcrura  ignoratione  versari,  quibus  sublatis  vel  in  dubium  vocatis  nulla 
potest  esse  pietas,  nulla  sanctitas,    nulla  religio."     Et  alio  loco  (L.  2  Tuscul.) 


2.    De  scientia  humana  et  revelatione  divina.  635 

Ea  quidem,  quae  generi  humano,  ut  finem  suum  assequatur,  omnino  sunt 
necessaria,  hominibus  a  natura  data  videmus.  Non  autem  ea  data  sunt,  quibus 
comparetur  maior  in  assequendo  fine  facilitas.  Unde  non  dicimus,  rcvelationem 
esse  hominibus  absolute  necessariam,  sed  necessitate  morali  contenti  sumus.  Et 
omnino  ex  naturali  quodam  hominis  desiderio  accidit,  ut  ei  per  revelationem 
donetur  summarum  veritatum  cognitio.  Nihil  enim  homini  est  naturalius,  quam 
intima  a  Deo,  principio  et  fine  omnium  rerum,  dependentia.  Naturae  ergo  desi- 
derio  congruens  est,  ut  a  Deo  per  fidem  pendeat  in  acceptandis  illis  verita- 
tibus.  —  Examen  autem  de  facto  revelationis  quod  attinet,  id  sane  apud 
rudissimos  est  haud  parum  facile;  verura  his  omnia  sunt  difficiliora,  unde  ab 
adiumento  alieno  et  speciali  Dei  providentia  cognitionem  necessariam  exspectare 
debent.  Aliis  autem  hominibus  facilius  est  examen  facti,  quam  veritatis  cum 
firmitate  et  efficacia  umplectendae.  Doctis  vero,  quum  in  periculo  sint,  ne 
scientia  inflentur,  obsequium  revelationi  praestandum  multo  utilius  est,  quam 
hominibus  reliquis.  —  Confitendum  est,  haud  pauca  mala  inter  homines  occa- 
sione  religionis  revelatae  exorta  esse.  Si  autem  quis  ea  omnia  deleri  velit, 
propter  quae  inter  homines  permulta  mala  nata  sint,  is  de  medio  etiam  tollere 
debet  civitates,  familias,  matrimonia,  iuia,  possessiones,  haereditates ,  sescenta 
alia,  quibus  tamen  sublatis  vita  secundum  naturae  humanae  dignitatem  degi  non 
potest.  Multa  igitur  ista  exstiterunt  „per  accidens",  propter  hominum  stultitiam 
vel  malitiam.  „Per  se"  autem  a  revelatione  generi  humano,  etiam  res  naturales 
quod  attinet,  plurima  bona  orta  esse  videmus. 

1159.  (Ad  4.J    Etiam  de  revelatione  mediata  plena    certitudo  haberi  potest. 

Nam,  ut  quis  de  aliquo  eventu  certus  esse  possit,  motiva  habeat  oportet,  quae 
satis  sint  ad  eventum  illum  cum  evidentia  externa  admittendum.  At  quis  non  videt 
(n.  769) ,  eius  generis  motiva  circa  eventum  revelationis  mediatae  praesto  esse 
posse?  —  Quinimmo  conveniens  esse  videtur,  si  Deus  generi  humano  aliquid 
revelare  velit,  ut  id  fiat  per  revelationem  mediatam  et  non  immediatam.  Si 
enim  homines  singuli  immediate  a  Deo  edocerentur,  hac  revelatione  male  abu- 
terentur  multi,  neque  unquam  falsitatis  argui  possent,  asseverantes,  se  deliria 
8ua  a  Deo  accepisse.  Deinde,  quum  homo  a  natura  sit  socialis,  summopere  ex 
natura  humana  est,  ut  unus  homo  acceptam  divinitus  revelationem  cum  ceteris 
communicet;  et  generatim  ex  suavi  dispositione  divinae  providentiae  est,  ut 
singula  non  immediate  regantur  a  Deo,  sed  ut  ima  a  mediis,  media  a  summis 
pendeant.  Tandem,  quod  reliquum  est,  propter  interveniens  humanae  traditionis 
vinculum  naturalis  de  existentia  revelationis  certitudo  pro  singulis  hominibus 
ad  illius  gradum  certitudinis  deprimitur,  quae  vera  quidem  est,  sed  tamen  ex 
se  moralis  tantum  et  ex  aliqua  attentione  animi  et  voluntatis  bonitate  compa- 
randa.  Quo  igitur  fit,  ut  humana  libertas  et  meritum  in  negotio  fidei  ampliore 
ambitu  potiatur  ^ 


de  sapientibus :  „Quotus  enim  quisque  philosophorum  invenitur,  qui  ita  sit 
moratus,  ita  animo  ac  vita  constitutus,  ut  ratio  postulat  ?  Qui  disciplinam  suam 
non  ostentationem  scientiae,  sed  legem  vitae  putet?  Qui  ohtemperet  ipsc  sibi 
et  decretis  suis  pareat?  Videre  licet  alios  pecuniae  cupidos,  gloriae  nonnullos, 
multos  libidinum  servos ,  ut  cum  eorum  vita  mirabiliter  pugnet  oratio.  Quod 
quidem  mihi  videtur  turpissimum." 

*  Cfr.  SuABEz,  De  fide  disp.  4  s.   1. 


(536         Liber  II.  (VI,)    Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia, 

CAd  5.)  Revelatio  et  cum  attributis  di v i n i s  et  cum  natura  Ii u m a n a 
cohaeret  aptissime.  Potentiam  manifestandi  veritatem  hominibus  praeter  na- 
turae  ordinem  nemo  Deo  denegabit.  Neque  est  inconveniens,  ut  Deus, 
qui  curat  et  ad  finem  dirigit  vel  minimas  creaturas,  specialiorcm  curam  adhibeat 
homini,  qui  est  creaturarum  omnium  in  lioc  mundo  visibili  nobilissima,  quum 
praesertim  hominem  ex  libero  voluntatis  decreto  ad  finem  supernaturalem  et 
plane  divinum  elevaverit.  Ex  parte  autem  hominis  constat,  rationem ,  quae 
res  dirccte  et  evidenter  intelligat  ij)sas,  non  esse  unam  normam,  ex  qua  res  ut 
verae  ab  homine  admittantur.  Sed  res  plurimas  quod  attinet,  homo  a  natura 
ita  comparatus  est,  ut  potius  institutione  et  doctrina,  quam  inquisitione  propria 
ad  cognitionem  veritatis  perveniat.  Et  ut  est  apud  Tertullianum  :  „Auctoritati 
credere  magnum  compendium  est  et  nullus  labor."  ^  Quodsi  homini  nullo  modo 
violentum  est,  ut  credat  aliis  liominibus,  quanto  minus  violentura  erit,  credere 
Deo,  qui  summum  in  totum  hominem  atque  etiam  in  humanum  intellectum  do- 
minium  habeat,  quum  praesertim  homo  seipsum  deprehendat  esse  obscuritatibus 
circumvolutum,  caecis  passionibus  agitatum,  permultis  errandi  periculis  expositum. 

Atque  illud  etiam  hoc  loco  addere  liceat,  ne  mysteriorum  quidem  re- 
velationem ,  quae  cum  elevatione  liominum  ad  finem  supernaturalem  cohaereat, 
ullo  modo  hominibus  violentam  esse.  Si  enim  est  naturale  elemento ,  ut  sub- 
datur  mixto,  et  mixto,  ut  subdatur  viventi,  quanto  magis  naturale  erit  homini, 
ut  subdatur  Deo,  primo  suo  principio  et  fini  ultimo,  eo  modo,  quo  Deo  placuerit. 

(Ad  6.)  Lumen  rationis  satis  est,  ut  homo  sese  ad  observandam  moralem 
legem  obligatum  sentiat,  videatque,  violatae  legis  naturalis  culpam  sibi  impu- 
tandam  esse.  Sed  non  est  satis ,  ut  homini  observatio  legis  moralis  reddatur 
ctiam  facilis.     Qua  de  re  poeta:    „Video  meliora  proboque,    deteriora  sequor." 

Dices:  Per  revelationem  additis  ad  legem  moralem  praeceptis  positivis 
creantur  novae  peccandi  occasiones.  Sed  dico,  minime  tibi  licere,  id  revelationi 
vitio  vertere.  Numquid  ille,  qui  aquilae  addidit  pondus  alarum,  accusandus  est, 
quod  Ivoc  pondere  volatum  aquilae  reddiderit  difficiliorem  ?  Illorum  vero  prae- 
ceptorum  transgressio  non  legibus,  sed  pravae  hominum  voluntati  tribuenda  est. 
Si  servantur  praecepta,  augetur  meritum.  Neque  inepte  haec  praecepta  castellis 
comparata  sunt,  quibus  ipsius  urbis  salus  in  tuto  collocatur. 

1160.  Corollaria.     CoroU.  1.     Ergo  graviter  deceptus  est  Raymundus  Lullus, 

quum  dicerct,  fidem  necessariam  quidem  esse  hominibus  rusticis;  sed  hominem 
„subtilem"  facilius  trahi  ad  veritatem  per  rationem  quara  per  fidem,  Experientia 
cnim  teste  eo  maior  erat  apud  gentes  barbaras  colluvies  errorum  et  morum  cor- 
ruptio,  quo  excultiores  erant  liomines  in  omni  genere  humanae  scientiae  ^. 

Coroll.  2.  Reicienda  quoque  est  illa  a  multis  Rationalistis  statuta  di- 
stinctio  inter  „fidcra  religiosam"  ct  „fidem  rationalem".  Fidem  religiosam  dicunt 
reperiri  apud  vulgus  hominum  ut  cognitionem  veritatis  religiosae  sub  involucris 
symbolicis,  quae  sit  in  gradu  infirao  et  omnis  cognitionis  rationalis  expers ;  apud 
homines  autem  eruditos  atque  philosoplios  lianc  fidem  religiosam  evanescere. 
huicque  succedere  nobiliorera  quandam  de  rebus  divinis  persuasionera ;  cui  ab 
aliis  inditur  nomen  „fidei  rationalis"  sive  „fidei  mctaphysicae" ;  ab  aliis  nomen 
„fidei   religiosae"   relinquitur.     Quae  fides   subliraior,    si  Pantheistis    credis,    in 


L.  de  praescript.  c.   14.  *  Cfr.  Perrone,  De  religione  c.  2. 


2.    De  scientia  humana  et  revelatione  divina.  (337 

conscientia  reperitur,  qua  homo  se  scit  esse  Dei  particulam  sive  apparentiam. 
Si  Kantianis ,  est  approbatio  quaruudam  idearum  propter  dictamen  rationis 
practicae,  quae  illas  ideas  necessarias  esse  videt,  ut  homo  possit  conservare  di- 
gnitatem  humanam.     Et  alii  quidem  aliter. 

1161.  Scholia.  Schol.  1.  Positiva  alicuius  obiecti  revelati  cum 
ratione  convenientia  esse  potest  criterium  revelationis  negativum; 
non  autem  positivum,  quo  probetur  certo,  revelationem,  de  qua 
quaeratur,  divinam  esse.  Si  autem  agatur  de  iis  veritatibus,  quae 
sunt  fundamenta  vitae  religiosae  et  moralis,  quarum  manifesta- 
tionem  praeternaturalem  homo  melioris  suae  naturae  desidorio 
ductus  sibi  exoptat,  negari  non  potest,  illi  convenientiae  inesse 
aliquam  vim  etiam  positivam.  Cui  convenientiae  si  accedat  aliqua 
supernaturalis  a  Deo  sigillatio,  ea  vis  inest,  ut  ad  constituendum 
firmum  pro  existentia  revelationis  argumentum  etiam  positive 
concurrat  ^. 

Scliol.  2.  Quaesitum  est,  quidnam  spectata  tanta  humani  ingenii  imbecil- 
litate  de  genere  humano  actum  esset,  si  Deus  homines  non  elevasset  ad  fiuem 
supernaturalem,  neque  dedisset  eam,  quae  nunc  est,  revelationem  supernaturalem. 
Qua  de  re,  quum  plurima  sint,  quae  dici  possint,  hoc  loco  breviter  indicare 
satis  sit,  Deum  potuisse  speciali  adiutorio  naturali  etiam  sine  revelatione  effi- 
cere,  ut  homines  satis  facile  veritates  naturales,  quantum  satis  esset,  intellige- 
rent.  „In  statu  naturae  purae,  ut  monet  Card.  Franzelin -,  licet  insitae  vires 
naturales  essent  eaedem,  quae  nunc  sunt,  providentia  tamen  Dei  in  directione 
huius  naturae  esset  alia."  ^ 

QUAERITUR  3^ 

qnifl  arbitrandnm  sit  <le  libertate  scientiae  sive 
rationis  linmanae  independentia. 

1162.  Rationes  dubitandi.  Quum  Rationalistae  plurima  dicant  de  indepen- 
dentia  rationis  et  libertate  scientiae,  iuvat  paucis  dicere,  quid  hac  de  re  sen- 
tiendum  sit.  Et  videtur  ratio  humana  independens  esse.  Nam  (1.)  ratio  hu- 
mana  eodem  iure  gaudet,  quod  habet  ipsa  veritas,  quae  ratione  tenetur.  Sed 
veritas  est  independens.  —  (2.)  R,atio  uniuscuiusque  hominis  individua  est  prin- 
cipium  certitudinis  et  supremum  veritatis  criterium.  —  (3.)  Unusquisque  homo 
ius  et  libertatem  habere  debet,  ut  id  omne  defendat  tanquam  verum,  quod 
verum  esse  ipsa  sua  ratione  intelligit.  —  (4.)  Deinde  ratio  humana  est  divini 
intellectus  manifestatio.  Divinus  autem  intellectus  nihil  supra  se  habet,  a  quo 
pendens  esse  possit.  —  (5.)  Praeterea,  si  sensibilia  phaenomena  excipias,  vix 
quidquam  est,  quod  vere  certum  sit.  Quando  igitur  de  rebus  experientiam 
sensilem  transcendentibus  agitur,  rationi  humanae  licitum  est,  ut  sibi  illud  veri- 


^  Cfr.  Card.  Mazzella,  De  religione  disput.  1  art.  8. 

2  De  tradit.  Appendix  c.  3  n.  4. 

^  Cfr.  RiPALDA,  De  ente  supernat.  disput.  114. 


G38         Liber  II.  (IV.)    Logica  forrnalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 

tatis  systema  construat  et  quasi  aedificet,  quod  indoli  individuali  'subiecti  cogi- 
tantis  magis  convenire  videatur.  —  (0.)  Ratio  humana  in  omnibus  fere  actibus 
suis  a  voluntate  pendet.  Voluntas  autem  hominis  est  libera.  Libera  ergo  est 
ipsa  ratio.  —  (7.)  Quid  est  veritas?  Quum  nemo  habeat,  quod  ad  hanc  quae- 
stionem  respondeat,  omnia  sunt  dubia.     Sed  in  dubiis  libertas. 

1163.  Dico:  Ratio  humana  nullo  modo  ea  independentia  gau- 
det,  quam  Rationalistae  ipsi  ascribunt. 

Nam,  quos  impugnamus,  adversarii  rationem  humanam  ponunt 
efficere  veritatem  rerum  eo  fere  modo,  quo  intellectus  divinus  est 
mensura  omnium  veritatum  creatarum.  Quinimmo  ponunt,  rationi 
humanae  licere,  ut  efficiat  et  construat  veritatem  puro  arbitrio 
libidinis  suae. 

Atqui  haec  fundamenta  falsa  sunt. 

Nam  inter  cognitionem  humanam  et  veritatem  obiectivam  ea  est  habitudo, 
ut  veritas  obiectiva  mensura  sit,  a  qua  facultas  cognoscitiva  omnino  pendeat. 
Unde  ratio  humana  veritatem  non  creat,  sed  invenit  et  veritati  inventae  sese 
pro  natura  sua  conformare  debet,  hinc  est  potentia  non  libera,  sed  necessaria, 
et  in  omnibus  suis  actibus  ab  obiecto  pendens;  et  semper  ipsa  natura  assensu 
suo  fertur  in  id,  quod  sibi  veri  speciem  praebet. 

In  illis  quidem  rebus,  in  quibus  cognita  veritatis  evidentia  vim  intellectui 
non  infert,  potest  ratio  voluntatis  pondere  in  hanc  potius,  quam  in  illam  partem 
inclinari.  Verum  minime  voluntati  est  licitum,  ut  hoc  in  negotio  agat  ex  libero 
libidinis  suae  arbitrio. 

Primo  enim  obligatur  unusquisque  homo,  ne  dubitare  velit  de  veritatibus 
vel  in  se  evidentibus,  vel  quas  evidenter  credibiles  esse  sit  demonstratum.  Et 
iniuria  est,  si  quis  illi  assensum  detrectare  velit,  cuius  scientia  et  veracitas 
nulli  rationabili  dubio  subesse  potest. 

Secundo ,  etiamsi  in  permultis  rebus  non  tenemur  ad  veritatis  inquisitio- 
nem,  in  quibus  igitur  nobis  liberum  est,  utrum  inquirere  velimus  an  non  :  tamen 
ea  esse  potest  rerum  circumstantia ,  ut  ad  inquirendam  veritatem  obligemur, 
atque  etiam  ad  adhibendam  eam  attentionem  et  reflexionem ,  quae  inveniendae 
veritati  par  sit. 

1164.  Respondenda.  (Ad  1.)  Ratio  humana,  quum  ex  natura  sua  ad  veri- 
tatem  inveniendam  sit  destinata,  veritati  est  subdita;  non  ergo  eiusdem  con- 
ditionis  est,  atque  veritas.  Et  in  omnibus  quidem  suis  actibus  dependens  est 
vel  ab  obiecto  cognito ,  quo  determinatur ,  vel  a  voluntate ,  quae  rationem 
potest  ad  rerum  considerationem  et  attentionem  applicare  atque  ad  assentien- 
dum  inclinare. 

(Ad  2.)  Non  ratio  humana  considerata  subiective,  sed  veritas  obiectiva 
rationi  humanae  evidenter  apparens  putanda  est  esse  ultimum  certitudinis  prin- 
cipium  ct  veritatis  criterium.  Ex  quo  nulla  sequitur  rationis  humanae  inde- 
pendentia,  nulla,  quae  exlex  sit,  philosophandi  licentia. 

(Ad  3.)  Certum  est,  iinicuique  homini  ius  esse  ct  libertatem,  ut  id 
animo  et  verbo  verum  teneat,  quod  verum  esse  sibi  persuasum  sit.  Sed  per- 
magnum  periculum  est,  ne  homo,  studiosior  sui  ipsius  quam  veritatis,  in  con- 


2.    De  scientia  humana  et  revelatione  divina.  (539 

stniendis  suis  persuasionibus  magis  ducatur  libidine,  commoditate  propria,  quam 
veritatis  perceptione.  Quamobrem  multis  hominibus  videmus  firmiter  de  veri- 
tate  rerum  persuasum  esse,  quae  sunt  aperta  mendacia  illi,  qui  oculis.  ut  par 
estj  uti  velit.  Quae  ergo'  in  hoc  genere  est  ex  temeritate  et  animi  intemperantia 
conficta  persuasio,  nullum  ex  se  ius  positivum.  neque  iillam  hinc  resultantem 
libertatera  sibi  vindicare  potest. 

(Ad  4.)  Per  omnium  hominum  experientiam  constat,  rationem  humanam 
omni  pondere  pendentem  esse  ex  alienis  rebus  et  potentiis.  Ex  quo  sequitur, 
turpiter  halucinari  eos,  qui  Pantheistarum  more  rationi  humanae  indolem  et 
perfectionem  affingunt,  quae  solius  rationis  divinae  propria  est. 

(Ad  5.)  Nemini  dubium  esse  potest,  quin  plurima  cognoscamus,  quae 
experientiam  superant.  Falsus  ergo  est  Empirismus.  Et  magnopere  errant,  qui 
censent,  in  omnibus  rebus,  quae  sensilem  experientiam  supergrediantur,  esse 
campum  apertum  omui  lasciviae  et  petulantiae  ludentis  rationis. 

1165.  (Ad  6.)    Fatendum  est,  ex  voluntate  aliquam  in  ipsum  usum  rationis 

libertatem  deduci  posse.  Sed  reminiscendum  est,  aliam  esse  libertatem  „a  co- 
actione",  sive  a  vi  externa,  quae  voluntatem  ad  imperandum  actum  adigatj 
aliara  ..a  necessitate"  sive  physicam ,  quae  voluntatem  intrinsecus  ad  unum  de- 
terminet ;  aliam  „ab  obligatione"  sive  ethicam,  quum  lex  ethica  voluntati  neque 
praecipit,  ut  operetur,  neque  ut  hoc  vel  illo  modo  operetur.  Est  igitur  volun- 
tas  horainis  semper  independens  et  libera  „a  coactione'''.  Atque  in  iis,  quae 
non  sunt  per  se  evidentia,  est  libera  „a  necessitate"  simpliciter;  in  iis,  quae 
sunt  evidentia,  est  aliqua  ratione  libera  „a  necessitate" ,  exercitium  actuum 
quod  attinet.  Libertas  autem  „ab  obligatione"  sive  ethica  multo  angustioribus 
limitibus  coartatur,  id  quod  supra  diximus. 

(Ad  7.)  Confutata  est  (n.  574  sq.)  illa  arbitrandi  et  dicendi  licentia,  quae 
ex  Scepticismo  est  consequens.  At  neque  in  opinionibus  solum  probabilibus 
ea  esse  potest  effrenata  philosophandi  libido ,  quam  adversarii  fingunt ;  sed 
dubia  pro  dubiis,  probabilia  pro  probabilibus  tenenda  sunt;  et  in  amplectendis 
variis  sententiis  certa  semper  prudentiae  regula  sequenda  est.  Neque  obstat 
dictum  illud:  In  dubiis  libertas.  Non  enim,  ut  observat  Tongiorgi  i,  hoc  effa- 
tum  de  libertate  opinandi  est,  sed  de  libertate  manifestandi  receptas  opiniones, 
et  de  libertate  quidem  non  ethica  sive  „ab  obligatione'"' ,  sed  de  libertate  „a 
coactione".  Aequum  est  enim,  ut  in  rebus  vere  dubiis  sinamus  unumquemque 
sequi  opinionem  illam,  quae  ipsi  probabilior  videatur.  Intra  quos  autem  limites 
lionestum  sit  et  hominibus  utile,  ut  opiniones  certo  erroneas  vulgari  permittatur, 
id  per  scientiam  ethicam  et  politicam  et  nostrorum  praesertim  temporum  ex- 
perientiam  definiatur.  Haec  incredulis  et  Rationalistis  concessa  libertas ,  ut 
placita  quaeque  non  solum  contra  veritates  a  Deo  revelatas,  sed  etiam  contra 
alias,  quae  ordinis  religiosi,  ethici,  socialis  fundamenta  sunt,  haec,  inquam, 
licentia  ne  confundatur  cum  rationabili  aliqua  libertate  philosophandi ,  quae  in 
multis  rebus  locum  habere  potest. 

Absurda  est  ergo  illa  „libertas  cogitandi" ,  quae  a  multis  nostrae  aetatis 
incredulis  pro  ordine  religioso  et  ethico  statuitur.  Haec  non  potiore  iure  ha- 
betur  in  ordine  religionis  et  morum,  quara  in  ordine  matheraatico  et  physico. 
In  nullo  enira  ordine  horaini  licet  esse  raendaci. 

^  Log.  n.   745. 


640        Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 


QIAERITUR  4-^, 

clebeatne  philosophia  sese  snhniittere  anctoritati 

revelantis  Dei. 

1166.  Rationes  dubitandi  (n.  16.).  Videtur  philosophia  tractanda  esse  ex 
suis  solum  principiis,  nulla  prorsus  supernaturalis  revelationis  habita  ratione. 
Nam  (1.)  recte  videntur  docuisse  quidam  philosophi  Lutetiae  Parisiorum 
saeculo  XIII ,  et  Neoperipatetici  saeculo  XVI ,  inter  quos  Pompoxatics  ,  iieri 
posse,  ut  aliquid  sit  verum  secundum  rectam  philosophiae  normam,  et  falsum 
secundum  fidem.  Ex  diversis  enim  principiis  contraria  oriri  possunt.  Quae 
res  aliqua  comparatione  apte  illustrari  posse  videtur.  Quando  enim  turris 
quadrata  conspicitur  eminus  et  rotunda  apparet,  veritas  quadraturae  ipsius  est 
simul  supra  et  contra  visionem.  Ergo  a  pari  fieri  potest,  ut  doctrina  per  re- 
velationem  accepta  sit  simul  theologo  vera  et  supra  rationem,  et  philosopho 
falsa  et  contra  rationem.  —  (2.)  Nulla  deinde  scientia  sese  subicere  potest  cui- 
quam,  nisi  per  principia,  quae  a  se  agnoscantur.  Sed  philosophia  non  agnoscit 
principia  fidei.  Ergo  philosophia  non  debet  sese  subicere  veritatibus  fidei.  — 
(3.)  Et  quamvis  permitti  possit,  ut  „philosophus",  qui  religionem  Christianam 
profitetur,  sese  subiciat  auctoritati  revelationis ,  „philosophia"  tamen  ut  philo- 
sophia  est,  de  revelatione  supernaturali  nihil  scit.  —  (4.)  Vel  potius  dicatur 
philosophia  versari  in  ordine  rerum  essentiali,  qui  posita  creatione  propter 
ipsam  Dei  et  rerum  creatarum  naturam  est  necessarius  j  dum  ordo  supernatu- 
ralis,  in  quo  fides  versatur,  ex  libera  Dei  voluntate  est  additus.  Ex  quo  con- 
sequens  est.  ut  lumen  intellectus  sit  prius,  nobilius,  certius  lumine  fidei.  Ergo 
potius  dixeris,  fidem  a  philosophia  pendentem  esse,  quam  philosophiam  a  fide.  — 
(5.)  Praeterea  apud  cordatum  quemque  in  confessis  esse  debet,  philosophiam 
ex  principiis  rationis,  quae  Deum  auctorem  habent,  ipsam  errores  suos  emen- 
daturam  esse.  Nullius  ergo  normae  indiget  alienae,  quae  ipsi  per  violentiam 
obtrudatur.  —  (6.)  Qui  volunt,  ut  ratio  humana  possibilitatem  et  factum  re- 
velationis  et  generatim  ea,  quae  sint  praeambula  fidei,  probet,  ex  altera  parte 
hi  ipsi  exigunt,  ut  ratio  proficiscatur  ex  principiis  revelationi  consentaneis. 
Quo  in  processu  aperte  contineri  circulum  vitiosum,  nemo  est,  quin  videat.  — 
(7.)  Neque  omitti  debet,  nonnulla  a  S.  Patribus  et  theologis  doceri,  quae  per 
scientiam  naturalera  aperte  ostenduntur  esse  falsa.  In  his  ergo  auctoritas  re- 
velationis  relinquenda  esse  videtur. 

1167.  TllGSiS  l  Philosopliia  intrinsecus  subiecta  est  doctrinae  fldei 
ut  noriuae  uegativae. 

Ad  statum  quaestionis.  Praenota  lo.-  Nostro  tempore  non- 
nulli  philosophi,  inter  quos  praecipue  A.  Gunther  et  Frohschammer, 
scientiae  omni  humanae  absolutam  libertatem  ab  omni  auctoritate 
Ecclesiastica  arrogare  conati  sunt. 

Qui  quidem,  quum  nolint  ipsam  fidei  revelatam  doctrinam  philosophiae 
subicere  et  ad  placita  philosophorum  detorquere,  ab  iis,  qui  Rationalistae  vo- 
cantur,  diversi  sunt.  Sed  philosophiam  tamen  omnino  theologiae  coordinari 
volunt,   eamque   ut   theologiae  quasi  sororem  pari  dignitate  paribusque  iuribus 


2.    De  scientia  humana  ct  revelatione  divina.  641 

exornari-  Unde  plenam  libertatem  et  autonomiam  inquisitionis  scientificae  ab 
omni  auctoritate  Ecclesiastica  postulant,  ita  ut  doctrina  revelnta  ne  instar  nor- 
mae  quidem  habeatur,  qua  vel  errores  cavendi  praemonstrentur,  vel  iam  ad- 
missi  notentur  reicianturque.  Qui  igitur  non  co  usque  progressi  sunt,  ut  cum 
PoMPONATio  dicerent,  philosophice  verum  esse  posse,  quod  theologice  falsum 
esset;  sed  philosophiae  ius  inviolabile  vindicare  voluerunt,  ut  ipsa  sola  errores 
auos  corrigeret.  Permitti  quidem  posse  distinctionem  dicunt  intcr  philosophum 
et  philosophiam,  ita  ut  homini  philosopho  fortassis  liceat  sese  submittere  aucto- 
ritati,  quam  veram  et  probatam  ipse  putaverit,  ipsam  autem  philosophiam 
nullo  pacto  huic  auctoritati  subici  posse.  Hanc  vero  libertatem  (ut  sine  ullo  im- 
pedimento  externo  veritatem  investiget,  solas  ipsius  philosophiae  leges  sequens) 
ita  philosophiae  esse  essentialem,  ut  ea  exuta  existere  non  possit  et  indolem 
scientiae  amittat  *. 

Neque  desunt  inter  adversarios,  qui  negent,  obiectum  revelationis  latius 
patere,  quam  philosophiae.  Inde  fieri  dicunt,  ut  philosophia  sit  autonoma  se- 
cundum  totum  obiectum  revelationis,  ut  omnia  investiget,  explicet  omnia  ex 
solis  rationis  humanae  legibus,  missa  omni  revelationis  et  auctoritatis  re- 
verentia.  Quinimmo,  quum  scientia  ex  genere  suo  sit  fide  certior  digniorque, 
eo  devenerunt.  ut  in  rebus  omnibus  revelationis  divinae  ius  magisterii  rationi 
et  philosophiae  attribuerint.  Contra  quos  affirmamus,  has  in  illis  rebus 
non  dominari  debere,  sed  omnino  ancillari. 

Praenota  2o:  Philosopliiam  subiectam  esse  doctrinae  fidei  di- 
cimus  intrinsecus.  Subiectio  enim  philosophiae  sub  theologiam 
duplex  distingui  potest.  Altera  externa  est  sive  finalis  secundum 
ordinem  medii  ad  finem  ulteriorem;  quae  subiectio  nihil  aliud  est, 
nisi  usus  philosophiae  in  theologia;  hoc  modo  etiam  botanica  et 
chimica  subiciuntur  medicinae,  et  mathematica  physicae;  de  quo 
usu  supra  satis  dictum  cst.  Altera  est  subiectio  interna  sive  for- 
malis  secundum  internam  et  formalem  scientiae  subiectae  con- 
atitutionem. 

Si  comparamus  scientiam  humanam  cum  revelatione  Christiana,  dicimus, 
philosophiam  in  conclusionibus  suis  ita  pendere  ex  doctrina  fidei ,  ut  philo- 
sophiae  non  liceat  docere  quidquam,  quod  fidei  contrarium  sit,  utque  auctori- 
tati  Ecclesiasticae  ius  competat  ferendi  iudicium  de  veritate  philosophiae  erro- 
resque  eius  reiciendi  et  condemnandi.  Etiamsi  enim  philosophia  suum  proprium 
obiectum  formale  habet,  quod  est  ratio  interna  veri  intellectui  sesc  manifestans, 
et  propria  principia,  ex  quibus  suas  conclusiones  probat,  et  normam  suam  pro- 
priam  propriumque  veritatis  criterium,  nihilominus  tamen  ratum  fixumque  est, 
philosophiam  et  revelationem  divinam  habere  obiectum  materiale  ex  magna 
parte  commune;  certum  quoque  est,  auctoritatem  Ecclesiae  in  iudiciis  suis  de 
rebus  revelatis  et  aliis  cum  his  necessario  connexis  ex  promissione  atque  auxilio 
Dei  errare  non  posse.  Quoniam  autem  ratio  liumana  multifariam  erroribus  ob- 
noxia  est,  propter  ipsam  hanc  internara  naturam  philosopliiae  efficitur,  ut  oria- 
tur  obligatio  respiciendi  doctrinam  revelatam  et  auctoritatem  a  Deo  constitutam. 

*  Frohschammer,  Freiheit  der  Wissenschaft  p.  30,  82,   111;    Einleitung  in 
d.  Phil.  p.  272,  273,  30G,  307,  314;  cfr.  Kleltoen,  Theol.  d.  Vorz.  tom.  3  n.  510. 
Pesch,  Logica.  II.  41 


642         Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scientia. 

Praenota  3o:  Non  solum  philosophos  revelationi  subiectos  esse 
dicimus,  sed  ipsam  etiam  philosophiam.  Ex  hac  distinctione  solus 
philosophus  est  subiectus,  si  propter  solam  ratiouem,  quae  extra 
philosophiam  est,  doctrinam  suam  auctoritati  Ecclesiasticae  sub- 
mittere  debet,  quatenus  est  Christianus  et  auctoritati  a  Deo  con- 
stitutae  obnoxius.  Philosophia  est  subiecta,  si  ratio  subiectioni& 
inest  in  philosophia,  et  hinc  in  philosophum  deducitur. 

Itaque  philosophiam  subiectam  esse  dicimus,  quia  ipsa  post  positam  re- 
velationem  ex  sua  ipsius  natura  et  ex  propriis  suis  principiis  internis  eam 
subiectionem  exigit,  ita  ut  philosophus  qua  philosophus  propter  ipsam  naturam 
obiectivam  philosophiae,  sive  propter  veritates,  quas  ipsa  philosophia  ex  se 
docet  ius  et  obligationem  liabeat,  se  suamque  veritatis  investigationem  et  scien- 
tiam  revelationi  subiciendi. 

Adversarii  docent,  hanc  subiectionem  esse  contra  naturam  philosophiae  et 
rationem  scientiae,  hinc  eum,  qui  ex  fide  Christiana  conclusiones  suas  ex  reve- 
latione  corrigat,  vel  fidem  tanquam  stellam  rectricem  respiciat,  bonum  quidem 
Christianum  esse,  sed  cessare  esse  philosophum.  Nos  contra  affirmamus ,  hanc 
adversariam  sententiam  esse  errorem  in  philosophia,  neque  ullum  manere  posse 
bonum  philosophum,  qui  ei  adhaerescat. 

Praenota  4o:  Doctrinam  fidei  volumus  philosopho  esse  nor- 
mam  dumtaxat  negativam,  non  positivam. 

Nihil  enim  a  philosopho  recipi  potest  ut  verum,  neque  ut  falsum  iii 
philosophia  reici,  nisi  quod  ex  principiis  rationis  verum  aut  falsum  esse  in- 
telligitur.  Ex  quo  apparet,  fidem  non  habere  rationem  normae  positivae.  Quum 
ergo  fides  aliquid  docet  ut  verum  aut  reicit  ut  falsum,  philosophus  propter 
hanc  infallibilem  auctoritatem  cognoscit,  illud  falsum  aut  verum  in  philosophia 
esse  non  posse.  Neque  tamen  illud  inter  doctrinas  philosophice  probatas  aut 
reiectas  recipere  potest. 

1168.  Argumenta.  Arg,  I  (ex  superioritate  revelationis  divinae). 
Quum  duo  vel  multa  cognoscendi  principia  ad  unum  ordinantur^ 
necesse  est,  ut  id,  quod  est  perfectius  et  minus  errori  obnoxium,. 
sit  dirigens,  reliqua  sint  directioni  subiecta.  Id  enim  est  ex  or« 
dine  naturali,  ut,  qui  ab  errore  est  immunis,  dirigat  eum,  qui  er-^ 
rare  potest.  Quom  ordinem  sine  dubio  Deus  etiam  servari  vult 
inter  manifestationem  naturalem  et  revelationem  supernaturalem. 
Atqui  ratio  et  fides,  philosophia  et  theologia  ordinantur  ad  per- 
fectionem  intellectus  humani  et  finem  hominis  ultimum.  Fides 
autem,  quae  innitatur  in  scientia  divina,  ab  omui  errore  immunis  est. 

Atque  id,  quod  constituimus,  erit  confirmatius,  si  consideraveris,  rationem 
humanam  sive  philosophiam  permultis  erroribus  reperiri  obnoxiamj  eam  habere 
obligationem  naturalem  ex  suis  principiis  proficiscentcm  vitandi  errores  prae- 
sertim  in  rebus  gravissimis;  eam  quoque,  postquam  certum  sit,  Dei  revelatio- 
nem  existere,  ex  propriis  suis  principiis  habere  obligationem  revorendi  illam 
revelationcm  cum  obedientia. 


2.    De  scientia  humana  et  revelatione  divina.  643 

Arg.  II  (ex  similitudine).  Quum  aliqua  veritas  homini  ex 
scientia  duplici  innotescit  atque  liaec  veritas  versatur  in  aliqua 
contradictionum  apparentia,  censent  omnes,  scientiam  obscuriorem 
et  erroribus  magis  expositam  subiciendam  esse  alteri  ut  normae 
cegativae.    Ergo  a  fortiori  id  locum  habere  debet  in  re,  de  qua  agitur. 

1169.  Respondenda.      (Ad    1.)     Pompoxatii    sententia    (quae    damnata    est    a 

Concil.  Lateran.  V )  merito  erroris  accusatur.  Nam  ab  una  origine  trahuntur 
ea,  quae  naturali  rationis  lumine  cognoscuntur ,  et  quae  a  Deo  revelata  accipi- 
mus.  —  Praeterea  veritas  inest  et  in  ratione  et  in  revelatione.  Veritas  autem 
est  conformitas  cognitionis  cum  re.  Si  igitur  unquam  verum  esse  posset  theo- 
logice,  quod  est  philosophice  falsum,  periret  principium  contradictionis.  — 
Finis  tandem  et  rationis  et  revelationis  is  est,  ut  mens  nostra  ad  veritatem  ad- 
ducatur.  Contra  finem  ergo  csset  utriusque,  si  alterutra  id  poneret  ut  verum, 
quod  falsum  esse  doceret  altera.  —  Ad  „turrim"  istam  quod  attinet,  per- 
spicuum  est,  rotunditatem,  quae  nihil  significet  uisi  rotunditatem  negativam  vel 
potius  defectum  quadraturae  sive  figuram  indeterminatam,  non  opponi  figurae 
quadratae,  quae  sola  vere  adest.  Manifestum  igitur  est,  quadraturam  non  contra, 
sed  supra  visionem  eius  esse,  qui  ex  longinquo  turrim  aspiciat.  Qui  certe  non- 
nisi  per  summam  stultitiam  opponeret  suam  apparentiam  ei,  qui  experimento 
scit,  turrim  quadratam  esse. 

(Ad  2.)  Philosophia  principia  fidei  non  quidem  agnoscit  ut  sibi  propria 
et  interna;  postquam  autem  constat,  veritatem  aliquam  a  Deo  revelatam  esse, 
etiam  philosophia  principia  fidei  ut  omnino  certa  admittere  debet. 

(Ad  3.)  Philosophia  duplici  ratione  accipi  potest;  prima  obiective,  ut 
est  summa  quasi  ontologica  veritatum  rationalium,  vel  complexio  quasi  logica 
legum,  quibus  scientia  regitur.  Hoc  modo  est  ipsa  mera  veritas,  a  qua  pendet 
sane  otiam  aliqua  ratione  fides.  Secundo  subiective,  ut  mente  a  singulis  philo- 
sophis  investigatur ,  tenetur,  exprimitur.  Hoc  modo ,  quum  errori  sit  obnoxia, 
revelationis  lumini  subicitur. 

(Ad  4  ante  responsum  est  satis.) 

(Ad  5.)  Quum  philosophi  sint  homines,  nihil  humani  ab  illis  alienum 
putandum  est.  Unde  facile  fit,  ut  philosophi  non  solum  principiis  rationis,  aed 
variis  etia>i  voluntatls  affectionibus  ducti  falsa  proponant,  a  „se"  proposita 
propugnent,  atque  his  propugnatis  ingentia  damna  inter  homines  efficiant. 

(Ad  6.)  In  circulum  vitiosum  incidunt  illi,  qui  rationem  Immanam  in 
omnibus  rebus  fallibilem  esse  statuunt  et  principia  rationis  non  agnosci  volunt. 
nisi  sint  positive  per  fidem  probata,  et  qui  deinde  hoc  pacto  praeambula  fidei 
probari  volunt.  Ab  omni  autem  circulo  vitioso  hberi  sunt,  qui  rationcm  hu- 
manam  ex  se  in  multis  rebus  certam  et  infallibilem  esse  agnoscunt  poscuntque, 
ut  per  usum  rationis  probetur  revelationis  existentia,  cui  sese  deinde  in  omni- 
bus  rebus  revelatis  propter  reverentiam  et  pietatem  erga  Deum  submittant. 

(Ad  7.)  Reperiuntur  in  scriptis  SS.  Patrum  et  veterum  theologorum 
aliqua,  quae  hodie  ostensum  est  esse  falsa.  .,Sancti  hoc  tradiderunt  non  quasi 
asserente.s,  sed  sicut  utentes  his,  quae  in  philosopliia  didicerant;  unde  non  sunt 
maioris  auctoritatis,  quam  dicta  philosophorum,  quos  sequuntur."  ^ 


1  S.  Thom.  2  disp.  14  q.   1  a.  2. 

41 


644         Liber  II.  (IV.)    Logica  formalis.     IV.  Quaestiones  de  scicntia. 

1170.  Scholion.  De  concordia  fidei  et  rationis  id  a  philosophis 
Christianis  sapienter  est  monitum,  ne  minus  neve  nimis  con- 
cedatur  rationi.  Ex  una  enim  parte,  si  minus  concedatur  rationi 
eique  nimium  detrahatur,  foventur  praeiudicia  incredulorum,  qui 
praedicant,  revelationem  rationi  contrariam  esse,  neque  quemquam 
esse  posse  Christianum,  nisi  rationem  abneget  (quod  diligenter 
cavendum  esse,  non  semel  monuit  S.  Auoustinus  et  hunc  sequens 
S.  Thomas)  ;  et  praeterea  timendum  est,  ne  latior  Scepticismo  ape- 
riatur  via,  quo  semel  in  animum  introducto  illa  fides  divina  pes- 
sumdatur.  Si  ex  altera  parte  rationi  humanae  concedatur  nimium, 
augetur  Rationalismus,  qui  nihil  ut  verum  admittit,  nisi  quod  a 
ratione  individuali  intrinsecus  perspectum  fuerit  \  atque  etiam  Sub- 
iectivismus,  qui  libidinem  et  commoditatem  propriam  pro  norma 
veritatis  habet.  Da  igitur  fidei,  quae  sunt  fidei,  et  rationi,  quae 
sunt  rationis.  Semper  tamen  caute  prae  oculis  tenendum  est,  ho- 
minem  ex  natura  sua  vehementer  inclinari,  ut  maiores,  quam  par 
est,  partes  tribuat  rationi  propriae. 


1  Compend.  philosoph.  Sulpit.  Tom.  I.  n.  354. 


ERRATA 

QUAE  OCCURRUNT  IN  PARTE  PRIORE. 


Pag.  VI  in  Praefatione  lin.  12  ab  initio  loco  regularum  lege  recularum. 
„  1  lin.     3  ab  initio  loco  quarum  lege  quorum. 

,,         76     ,,     23  ab  initio  loco  Laromignikre  lege  Lamorignibre. 
19  ab  initio  loco  T.  Arnu  lege  Nic.  Arnu. 

13  ab  initio  loco  rerum  ad  lege  rerum,  quae  concurrunt  ad. 

14  ab  initio  loco  manifestat  lege  manifestaret. 
11  a  fine  loco  (In  1.  2.  sent.  .  .  .)  lege    (in  1.   3.  sent.  d.  23.  a.    1. 

q.  5.  ad  2.) 

3  a  fine  loco  vol.  1.  lege  sol.  1. 
11  ab  initio  Joco  praemissas  significant  lege  praemissas    significat. 

9  et  8  a  fine  loco  eioo;  vel  fJ-op^i^j  'o  xt  ea-tv  lege  eioo;  vel  [J-opcpi^,  t6 

Tt    cjTtV. 

16  a  fine  loco  vero  lege  vere. 

4  a  fine  inclusa  uncis  deleantur. 
6  ab  initio  inclusa  uncis  deleantur. 

6  a  fine  Joco  simpliciter  apprehensorum  lege  simplicium  apprehen- 
sorum. 

9  ab  initio  loco  quae  alio  loco  lege  quas  alio  loco. 
19  ab  initio  loco  contradictio  minor  lege    contradic  (toria)  maior. 

5  ab  initio  loco  concludendum  lege  concludendam. 

5   a  fine  loco  I  j  lege  \  ^  j 

5  a  fine  loco  revocandam  lege  revocandos. 
2  a  fine  loco  I.  q.  95.  a.  5.  ad  2.  lege  I.  q.  54.  a.   5  ad  obi. 

7  ab  initio  loco  naturam  vocant".  lege  naturam"  vocant. 

8  a  fine  loco  pressione  lege  pressiore. 
8  ab  initio  loco  Quae  lege  „Quae. 

11   ab  initio  deleantur  commata. 
14  a  fine  loco  105  lege  109. 

19  a  fine  loco  ut  lege  sit. 

6  a  fine  loco  iW  ou  o-jar^;  lege  d)!'  o-jx  oWf^i. 

20  a  fine  loco  cogitationem  lege  cognitionem. 
8  ab  initio  loco  generum  lege  genere. 

23  a  fine  loco  sit  lege  fit. 

20  ab  initio  loco  in  eo,  quo  non  lege  in  eo,  quod  non. 


« 

102 

11 

n 

154 

11 

« 

154 

•f 

11 

165 

n 

11 

165 

11 

11 

168 

n 

11 

240 

11 

11 

268 

11 

1* 

351 

n 

11 

352 

11 

n 

381 

n 

n 

408 

11 

11 

421 

n 

11 

438 

11 

n 

441 

n 

11 

442 

11 

11 

452 

11 

11 

453 

n 

11 

464 

n 

11 

491 

11 

11 

491 

11 

n 

491 

11 

n 

494 

n 

11 

527 

n 

11 

549 

n 

11 

560 

n 

n 

575 

n 

n 

585 

n 

Sumptibus   ac   typis  B.  HERDER ,   typograplii  editoris  pontificii,   Fribnrgi 
Brisgoviae  prodiit  opus: 

ACTA  ET  DECRETA 

SACRORUM  CONCILIORUM  RECENTIORUM. 

COLLECTIO  LACENSIS. 

AUCTORIBUS  PRESBYTERIS  S.  J.  E  DOMO  B.  V.  M.  SI\E  LABE 
CONCEPTAE  AD  LACU^L 

4«.  Tomus  I— VI:  1870—1882.  Pretium:  37. 98.50  =  Fr.  123.10.  (.V.  1  =Fr.  1.25.) 


Dilecte  Fili,  salutem  et  Apostolicam  Benedictioiiem.  Una  cum  tuis  litteris 
die  30.  proxime  elapsi  Aprilis  datis  primum  excepimus  volumen  a  te  nitide 
impressum  operis ,  quod  dilecti  Filii  sodales  societatis  Jesu  e  Domo  B.  Mariae 
Virginis  sine  labe  conceptae  ad  Lacum  susceperunt,  id  sibi  propositum  habentes, 
ut  in  eo  sacrorum  conciliorum  recentiorum  acta  et  decreta  complectantur.  Hoc 
tuae  filialis  in  Nos  observantiae  officium  gratum  habuimus,  et  gaudemus  a  te 
studium  et  operam  impendi  in  iis  operibus  edendis,  quae  rei  sacrae  inprimis  et 
ecclesiasticae  eruditioni  magno  usui  esse  valeant.  Nos  itaque,  Dilecte  Fili, 
tuum  ejusmodi  studium  debita  laude  commendamus,  tibique  pariter  pro  tuo  in 
Nos  officio  gratae  Nostrae  voluntatis  et  paternae  charitatis  sensus  profitemur. 
A  Deo  autem  clementissimo  adprecantes,  ut  tuos  hosce  labores  uberi  sua  benigni- 
tate  et  gratia  prosequatur,  caelestium  omnium  munerum  auspicem  et  paternae 
Nostrae  benevolentiae  testem  Apostolicam  Benedictionem  tibi,  Dilecte  Fili,  toto 
cordis  affectu  peramanter  impertimus. 

Datum  Romae  apud  S.  Petrum  die  11.  Maji  An.  1870.  Pontificatus  Nostri 
Anno  Vicesimoquarto. 

Pius  P.  P.  IX. 

Perillustri  Domino  Observandissimo 
B.  Herder,  Friburgiim. 


Collectio  Lacensis  omnia  Concilia  recentioris  aetatis  continet  ifideque 
incipit,  ubi  magnae  Labbei  et  Harduini  collectiones  desierunt,  ut,  his  completis 
et  usque  ad  nostram  aetatem  perductis,  facilis  ad  cognoscendas  cujusvis  temporis 
Synodos  pateat  aditus. 

Totum  opus  septem  tomis  absolvetur,  quorum  sex  in  lucem  jam  prodierunt: 

Tomus  primus:  Acta  et  Decreta  s.  Coiiciliorum.  ((iiae  ab  Episcopis 
Ritiis  latini  ab  a.  1682  nsqiie  ad  a.  1781)  celebrata  simt. 
(VIII  p.  et  982  col.j     IVetium:  J/.   12.50.  =  Vi\   15.(30. 


Tomus  secundus:  Acta  et  Decreta  s.  Coiiciliorum ,  qiiae  ab  Epi- 
scopis  Rituum  orientalium  ab  a.  1682  usque  ad  a.  1789  indeque 
ad  a.  1869  celebrata  sunt.  Accedunt  Decreta  Romana  de  Ritibus 
orientalibus.    (VI  p.  et  684  col.)   Pretium:  M.  10.  =  Fr.  12.50. 

Tomus  tertius :  Acta  et  Decreta  s.  Conciliorum,  quae  ab  Episcopis 
Americae  septentrionalis  et  imperii  Britannici  ab  a.  1789  usque 
ad  a.  1869  celebrata  sunt.  (VI  p.  et  1496  col.)  Pretium: 
M.  20.  =  Fr.  25. 

Tomus  quartus:  Acta  et  Decreta  s.  Conciliorum,  quae  ab  Episcopis 
Gralliae  ab  a.  1789  usque  ad  a.  1869  celebrata  sunt.  (VI  p., 
1319  et  CCXXIV  col.j     Pretium:  M.  20.  =  Fr.  25. 

Tomus  qulntus:  Acta  et  Decreta  s.  Conciliorum,  quae  ab  Episcopis 
Grermaniae,  Hungariae  et  HoIIandiae  ab  a.  1789  usque  ad 
a.  1869  celebrata  sunt.  (IV  p.  et  1520  col.)  Pretium :  M.  20. 
=  Fr.  25. 

Tomus  sextus:  Acta  et  Decreta  s.  Conciliorum,  quae  ab  Episcopis 
Italiae,  Americae  meridionalis  et  Asiae  celebrata  sunt.    Ac- 

cedunt  supplementa.    (VIII  p.  et  1144  col.)    Pretium:  M.  16. 
=  Fr.  20. 

Tomus  septimus,  qui  sub  prelo  est  et  proxime  publicabitur,  continebit  Acta 
et  Decreta  Oecumenici  Concilii  Vaticani  cum  documentis  summi  momenti  usque 
ad  hanc  diem  nondum  editis. 

Ceterum,  ut  omnes  lecturi,  non  solum  plene,  sed  etiam  secure  et  facile 
e  fontibus  sacrorum  canonum  possent  haurire ,  curavimus  inprimis ,  ut  opus 
nostrum ,  quani  emendatissime  fieri  posset ,  typis  describeretur  atque  singulis 
voluminibus  locupletissimi  indices  et  alphabeticus  theologiae  jurisque  canonici, 
prout  in  Conciliis  traduntur,  conspectus  adjicerentur. 

T  0  m  i   s  i  11  ^  II I  i   v  e  n  d  u  ii  t  u  r. 


p.  .  .  Cette  collection  rendra  d'inappreciables  services:  je  la  crois  aussi  in- 
dispensable  dans  la  bibliotheque  de  Fhomme  d'etat  que-  dans  celle  du 
theologien  ou  du  canoniste."  (Revue  histor.  1880.  Nr.  11.) 

"In  clearness  of  arrangement  and  accuracy  of  detail  tho  magnificent  col- 
lection  leaves  nothing  to  desire.  All  necessary  explanation  is  given,  and  all 
superfluous  comment  is  avoided,  with  wonderful  judiciousness  and  good  taste. 
The  solid  excellence  of  the  workmanship  reveals  itself  unmistakably  in  the  less 
conspicuous  portions.  The  indices  bear  evidence  of  laboi-ious  care ;  the  Latinity 
of  the  historical  and  oxphinatory  additions,  and  of  the  translations  of  pastoral 
letters  and  addresses  will  certainly  command  tho  admiration  of  compotent  critics." 

(The  Mouth.  Londou.  Vol.  XVIII.  p.  584.) 


co 

00 

co 


^ 


TH£  INST'-^ 


S'0:'"f"0 


333J 


^^yf^sij 


i.*Ti 


rt^l 


"•c 


iWi 


^m^'' 


-;^S^ 


i€ 


,**^4 


tHr< 


mi 


Ir^ 


't5?*«rffc 


». 


»x^l 


lij» 


4  4r  3">